Y Cyfarfod Llawn

Plenary

07/07/2021

Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.

The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Prynhawn da, bawb. Croeso i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi angen nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y cyfarfod yma heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda. Dwi eisiau atgoffa Aelodau hefyd bod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag i'r rhai sydd yn ymuno ar fideo.

Good afternoon, and welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber and to those joining virtually.

1. Cwestiynau i Weinidog yr Economi
1. Questions to the Minister for Economy

Yr eitem gyntaf, felly, y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Economi, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jack Sargeant.

The first item this afternoon is questions to the Minister for Economy, and the first question is from Jack Sargeant.

Cefnogaeth i Fusnesau
Support for Businesses

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i fusnesau yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ56721

1. Will the Minister make a statement on Welsh Government support for businesses in Alyn and Deeside? OQ56721

Thank you. We have made unprecedented levels of funding available to support Welsh businesses through the pandemic. Flintshire businesses have received £69.7 million in grant support since April 2020, which is in addition to our extensive support provided by Business Wales and the development bank.

Diolch. Rydym wedi sicrhau bod lefelau digynsail o gyllid ar gael i gefnogi busnesau Cymru drwy'r pandemig. Mae busnesau yn sir y Fflint wedi derbyn £69.7 miliwn mewn cymorth grant ers mis Ebrill 2020, sy'n ychwanegol at ein cymorth helaeth a ddarparwyd gan Busnes Cymru a'r banc datblygu.

Thank you for that answer, Minister, and thank you for the support to date. Minister, previous Welsh Labour Governments have had a strong focus on apprenticeships, a fact I should know better than most as a time-served engineer. We must train the next generation in order to deliver a green recovery and to develop the green products of the future. The Minister will know I want to see a green new deal for manufacturing in Wales. To ensure that happens, we must work with businesses to deliver highly skilled apprenticeships, and to also upskill the current workforce. Minister, do you agree with me, and can you update the Chamber on your plans to ensure this happens?

Diolch am eich ateb, Weinidog, a diolch am y cymorth hyd yma. Weinidog, mae Llywodraethau Llafur blaenorol Cymru wedi rhoi ffocws cryf ar brentisiaethau, ffaith y dylwn fod yn fwy ymwybodol ohoni na'r rhan fwyaf o bobl oherwydd fy nghyfnod yn gweithio fel peiriannydd. Mae'n rhaid inni hyfforddi'r genhedlaeth nesaf er mwyn sicrhau adferiad gwyrdd ac er mwyn datblygu cynhyrchion gwyrdd y dyfodol. Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod yn awyddus i weld bargen newydd werdd ar gyfer gweithgynhyrchu yng Nghymru. Er mwyn sicrhau bod hynny'n digwydd, mae'n rhaid inni weithio gyda busnesau i ddarparu prentisiaethau sgil uwch, ac i uwchsgilio'r gweithlu presennol hefyd. Weinidog, a ydych yn cytuno, ac a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Siambr am eich cynlluniau i sicrhau bod hyn yn digwydd?

Yes, and, of course, in the manifesto that we stood on, we talked about having a greener, fairer and more prosperous Wales. And I have met a range of the coming generations of apprentices and engineers during my visits both to Airbus and Toyota, and I look forward to meeting more of our new range of people coming in with skills into the workforce. And in fact, the manufacturing action plan provides a focus to support futureproofing of our manufacturing capabilities, and also, of course, the need to decarbonise the way that industry works here in Wales. And yesterday's steel statement—you'll recall in the question you asked yesterday—is a significant part of this. It's a challenge, but also an opportunity. So ,I look forward to seeing more of those skills, to green our economy as well as to grow it in the future, and this Government is certainly committed to that greener, fairer and more prosperous Wales.

Gallaf, ac wrth gwrs, yn ein maniffesto ar gyfer yr etholiad, soniasom am gael Cymru wyrddach, decach a mwy llewyrchus. Ac rwyf wedi cyfarfod ag ystod o brentisiaid a pheirianwyr y genhedlaeth nesaf yn ystod fy ymweliadau ag Airbus a Toyota, ac edrychaf ymlaen at gyfarfod â rhagor o'n hystod newydd o bobl sy'n dod i mewn i'r gweithlu gyda sgiliau. Ac mewn gwirionedd, mae'r cynllun gweithredu ar gyfer gweithgynhyrchu yn darparu ffocws i gefnogi'r gwaith o ddiogelu ein capasiti gweithgynhyrchu at y dyfodol, a hefyd wrth gwrs, yr angen i ddatgarboneiddio'r ffordd y mae diwydiant yn gweithio yma yng Nghymru. Ac mae'r datganiad ddoe ar ddur—fe fyddwch yn cofio yn y cwestiwn a ofynnoch chi ddoe—yn rhan sylweddol o hyn. Mae'n her, ond mae hefyd yn gyfle. Felly, edrychaf ymlaen at weld mwy o'r sgiliau hynny, i wneud ein heconomi'n wyrddach yn ogystal â'i thyfu yn y dyfodol, ac mae'r Llywodraeth hon yn sicr wedi ymrwymo i'r Gymru wyrddach, decach a mwy llewyrchus honno.

Thank you, Minister, for your response to questions from the Member for Alyn and Deeside. As you will know, Alyn and Deeside is a strategic location in north Wales, with its border and important transport links into the north-west of England. Many businesses in Mr Sargeant's constituency, and across north Wales, do rely heavily on strong cross-border collaboration, which needs the UK and Welsh Governments working closely together in the best interest of businesses throughout north Wales. Minister, you will know that you and I attended a launch event for the Mersey Dee Alliance fiscal stimulus package recently, and it's a really important partnership to see that continued cross-border collaboration. So, what assessment would you make of the work of the Mersey Dee Alliance, and what plans does the Welsh Government have to improve that cross-border collaboration? Diolch yn fawr iawn.

Diolch am eich ymateb i gwestiynau gan yr Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy, Weinidog. Fel y gwyddoch, mae Alun a Glannau Dyfrdwy yn lleoliad strategol yng ngogledd Cymru, gyda'i ffin a chysylltiadau trafnidiaeth pwysig â gogledd-orllewin Lloegr. Mae llawer o fusnesau yn etholaeth Mr Sargeant, ac ar draws gogledd Cymru, yn dibynnu'n fawr ar gydweithredu trawsffiniol cryf, ac er mwyn sicrhau hynny mae angen i Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru weithio'n agos gyda'i gilydd er budd busnesau ledled gogledd Cymru. Weinidog, fe wyddoch i chi a minnau fynychu digwyddiad lansio ar gyfer pecyn ysgogi cyllidol Cynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy yn ddiweddar, ac mae'n bartneriaeth bwysig iawn er mwyn sicrhau'r cydweithredu trawsffiniol parhaus hwnnw. Felly, pa asesiad y byddech yn ei wneud o waith Cynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy, a pha gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella'r cydweithredu trawsffiniol hwnnw? Diolch yn fawr iawn.

Well, it's something that my predecessor, Ken Skates, has recognised, about the importance of north-east Wales and north-west England, and some common economic interests. And we do think the Mersey Dee Alliance is helping to make the case for that. I have met them twice now since becoming the economy Minister, and I actually think that their stimulus package is worth serious consideration. The advice that I have given them, and the steer I've given, is we want to see this work—we recognise that investing in this part of Wales, and over the border, will benefit businesses and employees from Wales and from England too. And the challenge is whether, within the next comprehensive spending review, we'll see the sort of financial support that is required to make the stimulus package, and the real economic benefit it can bring to both north-east Wales and north-west England, a reality. And we stand ready to be constructive partners in doing just that.

Wel, mae'n rhywbeth y mae fy rhagflaenydd, Ken Skates, wedi'i gydnabod, ynglŷn â phwysigrwydd gogledd-ddwyrain Cymru a gogledd-orllewin Lloegr, a buddiannau economaidd cyffredin. A chredwn fod Cynghrair Mersi a’r Ddyfrdwy yn helpu i ddadlau'r achos dros hynny. Rwyf wedi cyfarfod â hwy ddwywaith bellach ers dod yn Weinidog yr Economi, a chredaf ei bod yn werth ystyried eu pecyn ysgogi o ddifrif. Y cyngor a roddais iddynt, a'r ffordd rwyf wedi'u cyfeirio, yw ein bod am weld hyn yn gweithio—rydym yn cydnabod y bydd buddsoddi yn y rhan hon o Gymru, a thros y ffin, o fudd i fusnesau a gweithwyr o Gymru ac o Loegr hefyd. A'r her yw a fyddwn yn gweld, yn yr adolygiad cynhwysfawr nesaf o wariant, y math o gymorth ariannol sydd ei angen i sicrhau bod y pecyn ysgogi, a'r budd economaidd gwirioneddol y gall ei gynnig i ogledd-ddwyrain Cymru a gogledd-orllewin Lloegr, yn dod yn realiti. Ac rydym yn barod i fod yn bartneriaid adeiladol yn y gwaith o gyflawni hynny.

Twristiaeth yn Sir Ddinbych
Tourism in Denbighshire

2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am hybu twristiaeth yn sir Ddinbych? OQ56749

2. Will the Minister make a statement on the promotion of tourism in Denbighshire? OQ56749

Denbighshire, and the whole of north Wales, feature prominently in Visit Wales’s promotional activities. We will continue to promote Denbighshire’s significant tourist offer, both on the coast and in the countryside, including, of course, signature events such as the Llangollen International Musical Eisteddfod.

Mae i sir Ddinbych, a gogledd Cymru gyfan, le amlwg yng ngweithgareddau hyrwyddo Croeso Cymru. Byddwn yn parhau i hyrwyddo cynnig twristiaeth sylweddol sir Ddinbych, ar yr arfordir ac yng nghefn gwlad, gan gynnwys digwyddiadau unigryw fel Eisteddfod Gerddorol Ryngwladol Llangollen wrth gwrs.

Diolch i chi am eich ateb. Dwi eisiau tynnu eich sylw chi at ymgyrch sydd ar droed i roi cynlluniau ar waith i greu llwybr beicio o Ruthun i Ddinbych ar hyd Dyffryn Clwyd. Nawr, byddai hynny nid yn unig, wrth gwrs, yn cysylltu'r ddwy dref i drigolion lleol—

Thank you for that response. I want to draw your attention to a campaign that's afoot to put plans in place for a cycle route from Ruthin to Denbigh through the Vale of Clwyd. That would not only link the two towns for local residents—

13:35

Sorry, Llyr. Can I just cut across you? I think we have a problem with the translation. So, can we just pause a while, while we see if there's a button that the Minister can press to make it work?

Mae'n ddrwg gennyf, Llyr. A gaf fi dorri ar eich traws? Credaf fod gennym broblem gyda'r cyfieithu. Felly, a gawn ni aros am funud, inni weld a oes botwm y gall y Gweinidog ei bwyso i wneud iddo weithio?

Fe wnaf i siarad. Ydy'r cyfieithu'n gweithio nawr? Ydym ni'n gallu cario ymlaen? Ie, iawn. Felly, popeth wedi'i sortio. Llyr, gallwch chi gario ymlaen. 

So, I will speak to ensure that things are working properly. Is it working? Can we continue? Yes, we can. So, everything is now sorted. Llyr, you can continue. 

Diolch, Llywydd. Yr hyn dwi eisiau ei wneud yw tynnu sylw'r Gweinidog at gynlluniau sydd ar droed i greu llwybr beicio o Ruthun i Ddinbych ar hyd dyffryn Clwyd. Mi fyddai'r llwybr yma, wrth gwrs, yn cysylltu'r ddwy dref i drigolion lleol, o safbwynt teithio lesol, sydd, wrth gwrs, dwi'n gwybod, yn rhan bwysig o'r hyn mae'r Llywodraeth yn awyddus i'w hyrwyddo. Ond mi fyddai fe hefyd yn cynnig atyniad ychwanegol i dwristiaeth wrth gysylltu dwy drefn farchnad hanesyddol, dau gastell canol oesol, wrth gwrs, a dilyn, gobeithio, hen lwybr y rheilffordd i lawr y dyffryn. Felly, yr hyn dwi eisiau ei wneud yw gwahodd y Gweinidog, pan fyddwch chi yn y cyffiniau, i ddod gyda fi i gwrdd â'r criw sy'n ceisio gwireddu'r llwybr yma, dan arweiniad y Cynghorydd Emrys Wynne, i weld y cynlluniau ac i weld y llwybr arfaethedig drosoch chi eich hun, gan gofio hefyd, wrth gwrs, fod yna gynlluniau cyffrous ar droed i adeiladu felodrom awyr agored yng ngogledd Cymru yn Rhuthun hefyd. Mi fyddai creu llwybr beicio i gysylltu'r dref â'r ardal ehangach yn sicr yn gaffaeliad mawr o safbwynt amgylcheddol, ond hefyd, wrth gwrs, fel bydd y Gweinidog dwi'n siŵr yn ei gydnabod, o safbwynt twristiaeth a'r economi leol. 

Thank you, Llywydd. What I wanted to do was draw the Minister's attention to plans that are afoot to create a cycle route from Ruthin to Denbigh through the vale of Clwyd. Now, this route, of course, would link the towns for local residents, in terms of active travel, which we know is an important part of what the Government is keen to promote. But it would also be an additional attraction for tourists in linking two historic market towns, two medieval castles, and follow the old railway track hopefully down the valley. So, what I want to do is to invite the Minister, when he is in the region, to join with me to meet the group that is trying to deliver this route, led by Councillor Emrys Wynne, to see those plans in action and to see the proposed route for himself, bearing in mind, too, that there are exciting plans to build an open-air velodrome in north Wales in Ruthin. The creation of a cycle route to link the town with the broader area would certainly be a great benefit in environmental terms, but, as the Minister would also acknowledge, in terms of tourism and the local economy too. 

Yes, I recognise the reality that active travel opens up new opportunities to promote tourism in many parts of Wales, and the initiative that the Member identifies is a good example of that potential. I'm not sure I can give him a cast iron guarantee to visit; I have lots of opportunities and invitations to visit different parts of Wales. But I'd be more than happy to take more of an interest in not just the tourism potential, but obviously with colleagues with responsibility for active travel to see how we can support the initiative that the Member has highlighted.FootnoteLink 

Iawn, rwy’n cydnabod y realiti fod teithio llesol yn darparu cyfleoedd newydd i hyrwyddo twristiaeth mewn sawl rhan o Gymru, ac mae’r fenter y mae’r Aelod yn ei nodi yn enghraifft dda o’r potensial hwnnw. Nid wyf yn siŵr y gallaf roi sicrwydd llwyr iddo y byddaf yn ymweld; rwy'n cael llawer o gyfleoedd a gwahoddiadau i ymweld â gwahanol rannau o Gymru. Ond rwy'n fwy na pharod i fod â mwy o ddiddordeb nid yn unig yn y potensial twristiaeth, ond yn amlwg, gyda chyd-Aelodau sy'n gyfrifol am deithio llesol, i weld sut y gallwn gefnogi'r fenter a nodwyd gan yr Aelod.FootnoteLink

Minister, tourism businesses in Denbighshire, particularly those in my constituency in the Vale of Clwyd, have been decimated by the pandemic. The sector's recovery is going to be long and slow, particularly as there appears to be very little detail in terms of opening up from COVID over the summer, which is essentially the peak time for the trade. Minister, without a relaxation of COVID restrictions, the likes of Rhyl, Prestatyn, Bodelwyddan and St Asaph are going to find it hard to compete with their English counterparts, who will face little to no social distancing rules. Even Scotland have plans to fully relax their restrictions. How will the Welsh Government ensure tourism businesses in my constituency aren't disadvantaged as a result of ongoing restrictions, and will you publish a road map for recovery? Thank you. 

Weinidog, mae busnesau twristiaeth yn sir Ddinbych, yn enwedig y rhai yn fy etholaeth i yn Nyffryn Clwyd, wedi cael eu dinistrio gan y pandemig. Bydd adferiad y sector yn hir ac yn araf, yn enwedig gan ei bod hi'n ymddangos nad oes llawer o fanylion i'w cael ynghylch ailagor ar ôl COVID dros yr haf, sef amser prysuraf y sector yn y bôn. Weinidog, heb lacio cyfyngiadau COVID, mae lleoedd fel y Rhyl, Prestatyn, Bodelwyddan a Llanelwy yn mynd i'w chael hi'n anodd cystadlu â'r mannau cyfatebol yn Lloegr, a fydd yn wynebu fawr ddim rheolau cadw pellter cymdeithasol os o gwbl. Mae gan hyd yn oed yr Alban gynlluniau i lacio eu cyfyngiadau'n gyfan gwbl. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau nad yw busnesau twristiaeth yn fy etholaeth dan anfantais o ganlyniad i'r cyfyngiadau parhaus, ac a wnewch chi gyhoeddi cynllun ar gyfer yr adferiad? Diolch.

I think there are a couple of points to make in response. The first is, of course, that we have a much more generous offer to support businesses here in Wales, including the tourism sector, than over the border, and not just the general support that we've provided—at least £400 million more than the consequentials that would come from spending in England—but the fact that we continue to provide rate relief for a range of businesses, when England have already reduced that support for businesses across the border.

The second point that I'd make is that, actually, there is already high demand for tourism businesses through the summer already. And in the conversations that I have directly with the sector, their challenge is actually about getting enough staff to work within the sector itself, and we're working alongside the sector to promote people to look to work not just on a seasonal basis, but on a more permanent basis in an industry that pays perhaps more than people may realise, with the rewards that the broader sector may bring to them.

And I think the third point is that, when you come to the broad demand to end social distancing and to have dates in place, you will have heard consistently for more than a year now the approach we've taken in Wales is generally being driven by data not dates. We're considering the advice that we are getting from our own scientific advisers and public health advisers, and we need to take a balance in our public health risks, which we know are there still, even as we look to hopefully exit the pandemic, and we'll continue to make choices alongside the industry about what the future will look like. I'm optimistic about the choices that we'll get to make, but we'll do so in a manner that is responsible and not driven by demands to simply blow the doors off and allow everything to happen at the same time as other parts of the United Kingdom. We'll provide dates and data when the time is right, and the Member shouldn't have to wait very long for the Cabinet to make those choices.

Credaf fod un neu ddau o bwyntiau i'w gwneud mewn ymateb. Y cyntaf, wrth gwrs, yw bod gennym gynnig mwy hael o lawer i gefnogi busnesau yma yng Nghymru, gan gynnwys y sector twristiaeth, na'r hyn a geir dros y ffin, ac nid yn unig o ran y cymorth cyffredinol rydym wedi'i ddarparu—o leiaf £400 miliwn yn fwy na'r symiau canlyniadol a fyddai'n dod o wariant yn Lloegr—ond y ffaith ein bod yn parhau i ddarparu rhyddhad ardrethi i ystod o fusnesau, pan fo Lloegr eisoes wedi lleihau'r cymorth hwnnw i fusnesau dros y ffin.

Yr ail bwynt yr hoffwn ei wneud yw bod cryn dipyn o alw eisoes am fusnesau twristiaeth drwy'r haf. Ac yn y sgyrsiau uniongyrchol a gaf gyda'r sector, yr her iddynt yw cael digon o staff i weithio yn y sector ei hun, ac rydym yn gweithio gyda'r sector i annog pobl i weithio, nid yn unig yn dymhorol ond ar sail fwy parhaol mewn diwydiant sy'n talu mwy, efallai, nag y mae pobl yn sylweddoli, a'r buddion y gall y sector ehangach eu cynnig iddynt.

A chredaf mai'r trydydd pwynt yw, pan soniwch am y galw eang i ddod â mesurau cadw pellter cymdeithasol i ben a phennu dyddiadau, fe fyddwch wedi clywed yn gyson ers dros flwyddyn bellach fod ein dull o weithredu yng Nghymru yn cael ei lywio gan ddata yn hytrach na dyddiadau. Rydym yn ystyried y cyngor a gawn gan ein cynghorwyr gwyddonol a'n cynghorwyr iechyd cyhoeddus ein hunain, ac mae angen inni sicrhau cydbwysedd o ran y risgiau i iechyd y cyhoedd y gwyddom eu bod yno o hyd, hyd yn oed wrth inni gefnu ar y pandemig, gobeithio, a byddwn yn parhau i wneud penderfyniadau gyda'r diwydiant ynglŷn â sut fydd pethau yn y dyfodol. Rwy'n obeithiol ynglŷn â'r penderfyniadau y byddwn yn eu gwneud, ond byddwn yn gwneud hynny mewn modd cyfrifol yn hytrach na chael ein dylanwadu gan alwadau i fynd dros ben llestri a chaniatáu i bopeth ddigwydd ar yr un pryd â rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Byddwn yn darparu dyddiadau a data pan fydd hi'n briodol inni wneud hynny ac ni ddylai'r Aelod orfod aros yn hir iawn i'r Cabinet wneud y penderfyniadau hynny.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Tom Giffard.

Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Tom Giffard.

Diolch, Llywydd. Can I start by welcoming the written statement issued by the Deputy Minister that was provided to all Members last week on the Football Association of Wales's proposals to restructure the women's league in Wales? I'm sure all of us in this Chamber agree with the vision of developing and improving the women's game in Wales, but, unfortunately, in order to achieve this goal, the FAW have decided to reorganise the league structure of the women's game in Wales in a way that many of us have serious reservations about. 

Sport is, and should be, about merit, and promotion and relegation is a part of the game, but it should be decided on results on the field. So, with that in mind, I wanted to express my disappointment that Briton Ferry Llansawel Ladies, Cascade YC Ladies and Abergavenny Women FC were all relegated from the top division of the women's game as part of the restructure. Whilst I know it's a decision made, Minister, by the FAW and not by Welsh Government, can I ask what discussions you've had with the FAW on this matter and what support is the FAW and Welsh Government offering to those clubs that have been unfairly affected by the change?

Diolch, Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy groesawu’r datganiad ysgrifenedig gan y Dirprwy Weinidog a ddarparwyd i'r holl Aelodau yr wythnos diwethaf ar gynigion Cymdeithas Bêl-droed Cymru i ailstrwythuro'r gynghrair merched yng Nghymru? Rwy'n siŵr fod pob un ohonom yn y Siambr hon yn cytuno â'r weledigaeth o ddatblygu a gwella'r gêm i fenywod yng Nghymru, ond yn anffodus, er mwyn cyflawni'r nod hwn, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi penderfynu ad-drefnu strwythur y gynghrair i fenywod yng Nghymru mewn ffordd y mae gan sawl un ohonom amheuon difrifol yn ei chylch.

Mae a wnelo chwaraeon â theilyngdod, a dyna fel y dylai fod, ac mae codi a disgyn rhwng adrannau'n rhan o'r gêm, ond y canlyniadau ar y cae a ddylai benderfynu hynny. Felly, gyda hynny mewn golwg, hoffwn fynegi fy siom fod timau menywod Llansawel, Cascade a'r Fenni wedi disgyn o uwch adran gêm y menywod fel rhan o'r ailstrwythuro. Er y gwn ei fod yn benderfyniad a wnaed gan Gymdeithas Bêl-droed Cymru ac nid gan Lywodraeth Gymru, Weinidog, a gaf fi ofyn pa drafodaethau rydych wedi'u cael gyda Chymdeithas Bêl-droed Cymru ynglŷn â'r mater hwn, a pha gymorth y mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru a Llywodraeth Cymru yn ei gynnig i'r clybiau yr effeithiwyd arnynt yn annheg gan y newid?

Member
Dawn Bowden 13:41:16
Deputy Minister for Arts and Sport, and Chief Whip

Can I thank the Member for that question and for the meeting that I had with him on 24 June, when we discussed this issue? Subsequently, I did meet with the FAW and they made several commitments that I expect them to deliver on. Firstly, they agreed to meet the clubs affected by the changes and to discuss any further support that they may need. And I understand that a positive meeting has already been held with Cascade Ladies, and the FAW have also said that they're going to be setting up a players' forum for tiers 1 and 2, which will meet monthly and will enable the FAW to better understand issues from a player's perspective. And they are also giving feedback to FIFA that women players need to be more involved in the decisions that affect their game. 

The FAW do accept that they need to reflect on how they communicated these changes publicly and they are also committed to closer dialogue with Welsh Government through monthly meetings with officials and with myself as well. But ultimately, the matter of the restructuring of the women's game in Wales is a matter for the FAW, but I do expect them to deliver on the commitments that they've given to me.

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn ac am y cyfarfod a gefais gydag ef ar 24 Mehefin, pan wnaethom drafod y mater hwn? Wedi hynny, cyfarfûm â Chymdeithas Bêl-droed Cymru a gwnaethant sawl ymrwymiad rwy'n disgwyl iddynt gadw atynt. Yn gyntaf, gwnaethant gytuno i gyfarfod â'r clybiau yr effeithiwyd arnynt gan y newidiadau ac i drafod unrhyw gymorth pellach y gallai fod ei angen arnynt. Ac rwy'n deall bod cyfarfod cadarnhaol eisoes wedi'i gynnal gyda thîm menywod Cascade, ac mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru hefyd wedi dweud y byddant yn sefydlu fforwm chwaraewyr ar gyfer haenau 1 a 2 a fydd yn cyfarfod yn fisol ac yn galluogi Cymdeithas Bêl-droed Cymru i ddeall materion yn well o safbwynt y chwaraewyr. Ac maent hefyd yn rhoi adborth i FIFA fod angen i chwaraewyr benywaidd chwarae rhan fwy yn y penderfyniadau sy'n effeithio ar eu gêm.

Mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn derbyn bod angen iddynt fyfyrio ar sut y gwnaethant gyfleu'r newidiadau hyn yn gyhoeddus, ac maent hefyd wedi ymrwymo i gynnal deialog agosach â Llywodraeth Cymru drwy gyfarfodydd misol â swyddogion, a chyda minnau hefyd. Ond yn y pen draw, mater i Gymdeithas Bêl-droed Cymru yw ailstrwythuro gêm y menywod yng Nghymru, ond rwy'n disgwyl iddynt gadw at yr ymrwymiadau y maent wedi'u rhoi i mi.

Can I thank you for that answer, Deputy Minister? So, keeping to the theme of sport, I'd like to now turn to sporting pilot events that have taken place in Wales. In a question to the First Minister a month ago, I asked for an update on sporting pilot events that have taken place across Wales over the previous few weeks. In his reply, he said there would be a further set of pilot events. But, unfortunately, since he answered that question, no further timetable has emerged and he was not specific about when this timetable would emerge either. So, can I ask you when the Senedd can expect more information on the further set of pilots the First Minister promised?

And, secondly, we've also seen in England, with the Events Research Programme, where over 58,000 participants attended indoor and outdoor events, including matches at Wembley stadium, that no substantial outbreaks were linked to these events. So, we know that sporting events can be conducted safely in England. Whilst we've seen detailed findings from these phase 1 events, we're yet to see the findings from the Welsh Government's pilots. So, can the Minister confirm what support there is for clubs that are still having to limit the amount of fans that enter their stadiums? And will the Welsh Government publish the findings from its initial events pilot so that we can see whether these sporting events can be run safely in Wales, as they have been in England, and so that Members of this Senedd and the public can understand the rationale for any future decisions?

A gaf fi ddiolch i chi am eich ateb, Ddirprwy Weinidog? Felly, yn unol â'r thema chwaraeon, hoffwn droi yn awr at ddigwyddiadau chwaraeon peilot a gynhaliwyd yng Nghymru. Mewn cwestiwn i'r Prif Weinidog fis yn ôl, gofynnais am ddiweddariad ar ddigwyddiadau chwaraeon peilot a gynhaliwyd ledled Cymru dros yr wythnosau cyn hynny. Yn ei ateb, dywedodd y byddai set arall o ddigwyddiadau peilot yn cael eu cynnal. Ond yn anffodus, ers iddo ateb y cwestiwn hwnnw, nid oes amserlen bellach wedi ei rhoi, ac ni ddywedodd yn benodol ychwaith pryd y byddai'r amserlen hon yn cael ei darparu. Felly, a gaf fi ofyn i chi pryd y gall y Senedd ddisgwyl mwy o wybodaeth am y set bellach o ddigwyddiadau peilot a addawyd gan y Prif Weinidog?

Ac yn ail, rydym hefyd wedi gweld yn Lloegr, gyda'r Rhaglen Ymchwil i Ddigwyddiadau, pan fynychodd dros 58,000 o bobl ddigwyddiadau dan do ac awyr agored, gan gynnwys gemau yn stadiwm Wembley, na fu unrhyw niferoedd sylweddol o achosion yn gysylltiedig â'r digwyddiadau hyn. Felly, gwyddom y gellir cynnal digwyddiadau chwaraeon yn ddiogel yn Lloegr. Er ein bod wedi gweld canfyddiadau manwl o'r digwyddiadau cam 1 hyn, nid ydym wedi gweld canfyddiadau digwyddiadau peilot Llywodraeth Cymru eto. Felly, a all y Gweinidog gadarnhau pa gymorth sydd ar gael i glybiau sy'n dal i orfod cyfyngu ar faint o gefnogwyr a all ddod i'w stadiwm? Ac a wnaiff Llywodraeth Cymru gyhoeddi canfyddiadau ei chynllun digwyddiadau peilot cychwynnol fel y gallwn weld a ellir cynnal y digwyddiadau chwaraeon hyn yn ddiogel yng Nghymru, fel y gwnaethant yn Lloegr, ac fel y gall yr Aelodau o'r Senedd hon a'r cyhoedd ddeall y sail resymegol dros unrhyw benderfyniadau yn y dyfodol?

As the Member knows, phase 2 of the pilot events involved nine events here in Wales, including Eid and Tafwyl at Cardiff castle, We Need Bees in Brecon, and Wales versus Albania. All of those were completed successfully and work on the final report will be completed shortly. Ahead of that, many of the findings have informed some of the revised events guidance. We're still in detailed discussions with events organisers regarding a third phase of pilot events, with a focus on indoor events. So, the decisions on the way forward on any further relaxation of restrictions on events are going to be taking place at the 21-day review and we fully appreciate, of course, that the value of events to our visitor economy is significant and, therefore, we need to continue to support the sector throughout the next phase.

I think it's probably important to say that, when we are looking at the report that we've had from the English test pilots, they don't yet give us as much information as we need about the transmission of the virus at those events. The post-events testing was very, very small. There's a lot that we need to take into account when we are still dealing with the rise in the delta variant at the moment. But the programme for the third phase is ongoing, there are further test events planned, and the details will be published as soon as we're in a position to do so.  

Fel y gŵyr yr Aelod, roedd cam 2 y digwyddiadau peilot yn cynnwys naw digwyddiad yma yng Nghymru, gan gynnwys Eid a Tafwyl yng nghastell Caerdydd, Gwarchod y Gwenyn yn Aberhonddu a gêm Cymru yn erbyn Albania. Cwblhawyd pob un o'r rheini'n llwyddiannus a bydd gwaith ar yr adroddiad terfynol yn cael ei gwblhau cyn bo hir. Cyn hynny, mae llawer o'r canfyddiadau eisoes wedi llywio rhai o'r canllawiau diwygiedig ar gyfer digwyddiadau. Rydym yn dal i gael trafodaethau manwl gyda threfnwyr digwyddiadau ynghylch trydydd cam y digwyddiadau peilot, gan ganolbwyntio ar ddigwyddiadau dan do. Felly, bydd y penderfyniadau ar y ffordd ymlaen o ran llacio pellach ar gyfyngiadau ar ddigwyddiadau yn digwydd yn yr adolygiad 21 diwrnod, ac rydym yn derbyn yn llwyr, wrth gwrs, fod gwerth digwyddiadau i'n heconomi ymwelwyr yn sylweddol, ac felly mae angen inni barhau i gefnogi'r sector drwy gydol y cam nesaf.

Credaf ei bod hi'n bwysig dweud, mae'n debyg, wrth edrych ar yr adroddiad a gawsom ar y digwyddiadau peilot yn Lloegr, nad ydynt yn rhoi cymaint o wybodaeth ar hyn o bryd â'r hyn sydd ei angen arnom ynglŷn â throsglwyddiad y feirws yn y digwyddiadau hynny. Ychydig iawn o brofion a gynhaliwyd ar ôl y digwyddiadau. Mae cryn dipyn y mae angen inni ei ystyried pan ydym yn dal i fynd i'r afael â'r cynnydd yn yr amrywiolyn delta ar hyn o bryd. Ond mae'r rhaglen ar gyfer y trydydd cam yn parhau, mae digwyddiadau prawf pellach ar y gweill, a chyhoeddir y manylion cyn gynted ag y byddwn mewn sefyllfa i wneud hynny.

13:45

Thank you for that answer. Unfortunately, there's still a bit of inconsistency when it comes to the return of spectators to sporting events and sports clubs across Wales. So, as fans return to stadia in smaller numbers, it's also been raised with me some of the inconsistencies of the COVID regulations surrounding sport. Whilst it's a welcome sight to see some Wales fans returning to support the Welsh rugby team at the Principality stadium for the most recent set of internationals, as well as some fans returning to other sporting events, the rules around them remain unclear. So, for example, at the Principality stadium, fans are being asked to wear masks around the venue but they can be removed in their seat. Meanwhile, the Football Association of Wales has announced that up to 100 fans can return to the Welsh Premier League fixtures. They have also said that masks must be worn at all times, as well as a temperature check and a medical questionnaire upon entry, none of which the Welsh Rugby Union deems are requirements for its fixtures. Glamorgan Cricket have said that masks do not need to be worn whilst seated but, like the WRU, do need to be worn whilst walking around the stadium, whilst temperature checks are being undertaken upon entry, like the FAW but unlike the WRU. So, there's also an issue of a clear inconsistency there. 

There's also an issue around household bubbles. The FAW in its Welsh Premier League guidance and Glamorgan Cricket have both said that those not living in the same household cannot sit together, whereas the WRU website for ticketholders for Saturday's game says, 'As per Welsh Government guidelines, there is no restriction on who you can attend with', which is different again from the rule of six, for example, in pubs and restaurants. Whilst I understand the designing of the COVID regulations are the responsibility of the health Minister, your role as the Deputy Minister responsible for sport is to ensure that sporting organisations have a consistent understanding of Welsh Government regulations and, at the moment, some of our biggest sporting organisations in Wales have vastly different interpretations of Welsh Government regulations in this area. So, can I ask: what action are you taking to ensure not only a consistent understanding of the regulations by all sporting bodies, but also that fans attending sporting events are treated equitably as people attending other venues, such as pubs and restaurants? 

Diolch am eich ateb. Yn anffodus, mae ychydig o anghysondeb o hyd o ran caniatáu gwylwyr i ddychwelyd i ddigwyddiadau chwaraeon a chlybiau chwaraeon ledled Cymru. Felly, wrth i gefnogwyr ddychwelyd i stadia mewn niferoedd llai, mae rhai o anghysondebau'r rheoliadau COVID yng nghyswllt chwaraeon hefyd wedi cael eu dwyn i fy sylw. Er ei bod yn wych gweld rhai o gefnogwyr Cymru yn dychwelyd i gefnogi tîm rygbi Cymru yn stadiwm Principality ar gyfer y set ddiweddaraf o gemau rhyngwladol, yn ogystal â rhai cefnogwyr yn dychwelyd i ddigwyddiadau chwaraeon eraill, mae'r rheolau ynglŷn â hyn yn parhau i fod yn aneglur. Felly, er enghraifft, yn stadiwm Principality, gofynnir i gefnogwyr wisgo masgiau o gwmpas y lleoliad ond gallant eu tynnu pan fyddant yn eu seddau. Yn y cyfamser, mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi cyhoeddi y gall hyd at 100 o gefnogwyr ddychwelyd i gemau Uwch Gynghrair Cymru. Maent hefyd wedi dweud bod yn rhaid gwisgo masgiau bob amser, yn ogystal â gwirio tymheredd a chwblhau holiadur meddygol wrth fynd i mewn, er nad yw hynny'n ofynnol gan Undeb Rygbi Cymru ar gyfer eu gemau hwy. Mae Criced Morgannwg wedi dweud nad oes angen gwisgo masgiau wrth eistedd, ond fel Undeb Rygbi Cymru, mae angen eu gwisgo wrth gerdded o gwmpas y stadiwm, yn ogystal â gwirio tymheredd wrth fynd i mewn, fel Cymdeithas Bêl-droed Cymru ond yn wahanol i Undeb Rygbi Cymru. Felly, mae yna anghysondeb amlwg yno hefyd.

Ceir problem hefyd mewn perthynas â swigod aelwydydd. Mae Cymdeithas Bêl-droed Cymru, yn eu canllawiau ar gyfer Uwch Gynghrair Cymru, a Chriced Morgannwg wedi dweud na chaiff y rheini nad ydynt yn byw ar yr un aelwyd eistedd gyda'i gilydd, ond dywed gwefan Undeb Rygbi Cymru ar gyfer deiliaid tocynnau ar gyfer y gêm ddydd Sadwrn, 'Yn unol â chanllawiau Llywodraeth Cymru, nid oes cyfyngiad ar bwy y gallwch fynychu gyda hwy', sy'n wahanol eto i'r rheol chwech, er enghraifft, mewn tafarndai a bwytai. Er fy mod yn deall mai cyfrifoldeb y Gweinidog iechyd yw llunio rheoliadau COVID, eich rôl chi fel y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon yw sicrhau bod gan sefydliadau chwaraeon ddealltwriaeth gyson o reoliadau Llywodraeth Cymru, ac ar hyn o bryd, mae rhai o'r sefydliadau chwaraeon mwyaf yng Nghymru yn dehongli rheoliadau Llywodraeth Cymru yn y maes hwn mewn ffyrdd tra gwahanol. Felly, a gaf fi ofyn: pa gamau rydych yn eu cymryd nid yn unig i sicrhau bod gan bob corff chwaraeon ddealltwriaeth gyson o'r rheoliadau, ond hefyd fod cefnogwyr sy'n mynychu digwyddiadau chwaraeon yn cael eu trin yr un mor deg â phobl sy'n mynychu lleoliadau eraill, fel tafarndai a bwytai?

I think the guidance that has been issued to all of these organisations is consistent. What is a matter for the organisations themselves is to undertake their own risk assessments based on their venues, their numbers and how they are going to mitigate against the infection. So, whether it's an indoor or an outdoor event. So, the guidance is consistent. What are not, necessarily, are the decisions that the organisers of those events make in terms of the venues and the numbers involved, because that is dependent upon the individual risk assessment for each event. 

Credaf fod y canllawiau a roddwyd i'r holl sefydliadau hyn yn gyson. Mater i'r sefydliadau eu hunain yw cynnal eu hasesiadau risg eu hunain yn seiliedig ar eu lleoliadau, eu niferoedd a sut y byddant yn diogelu yn erbyn yr haint. Felly, boed yn ddigwyddiad dan do neu'n ddigwyddiad awyr agored, mae'r canllawiau'n gyson. Yr hyn nad yw'n gyson, o reidrwydd, yw'r penderfyniadau y mae trefnwyr y digwyddiadau hynny'n eu gwneud ynglŷn â'r lleoliadau a'r niferoedd dan sylw, gan fod hynny'n dibynnu ar yr asesiad risg unigol ar gyfer pob digwyddiad.

Llefarydd Plaid Cymru, Luke Fletcher. 

Plaid Cymru spokesperson, Luke Fletcher. 

Diolch, Llywydd. The Minister will know that I welcome the extension of current business support until the end of August, and I was grateful for the opportunity, of course, provided by the Minister for a briefing before the announcement was made. But of course, some of the hardest-hit sectors are those that depend on members of the public mixing together both indoors and in close proximity, all of which are activities that have been either severely restricted or prohibited in law for much of the past year. For example, the effects of these restrictions have fallen heavily on businesses and organisations in the culture sector, such as theatres, live music venues and nightclubs. The night-time industry is the UK's fifth-biggest industry but it's estimated that by the time nightclubs can reopen, there will be 40 per cent to 50 per cent fewer operating compared to pre-COVID figures. Whilst nightclubs understand they are closed to protect public health, they feel like there's a significant lack of clarity regarding reopening.

Of course, the pandemic is unpredictable and we can't fall into the trap of giving arbitrary dates for reopening but, as things stand, the culture sector have no idea what reopening will look like. Whilst the financial support provided to the sector is, of course, welcome, businesses will need time to prepare to operate them; from personal experience, that's often around four weeks' notice and, in some cases, several months. Even if they can't fully open right now, it would be very helpful to know some details. So, could the Government provide an outline of what exact conditions will allow for reopening, and would it be linked to the vaccination programme and/or the infection rate, for example, and what will reopening look like for venues that require close proximity?  

Diolch, Lywydd. Bydd y Gweinidog yn gwybod fy mod yn croesawu'r ffaith bod y cymorth cyfredol i fusnesau wedi'i ymestyn tan ddiwedd mis Awst, ac roeddwn yn ddiolchgar am y cyfle, wrth gwrs, a ddarparwyd gan y Gweinidog i gael sesiwn friffio cyn i'r cyhoeddiad gael ei wneud. Ond wrth gwrs, rhai o'r sectorau sy'n cael eu taro galetaf yw'r rheini sy'n dibynnu ar aelodau'r cyhoedd yn cymysgu dan do ac yn agos at ei gilydd, ac mae pob un ohonynt yn weithgareddau sydd naill ai wedi wynebu cyfyngiadau difrifol neu wedi'u gwahardd yn gyfreithiol am ran helaeth o'r flwyddyn ddiwethaf. Er enghraifft, mae'r cyfyngiadau hyn wedi cael effaith sylweddol ar fusnesau a sefydliadau yn y sector diwylliant, megis theatrau, lleoliadau cerddoriaeth fyw a chlybiau nos. Y diwydiant nos yw pumed diwydiant mwyaf y DU, ond erbyn i glybiau nos allu ailagor, amcangyfrifir y bydd 40 y cant i 50 y cant yn llai ohonynt yn weithredol o gymharu â'r ffigurau cyn COVID. Er bod clybiau nos yn deall eu bod ar gau er mwyn diogelu iechyd y cyhoedd, maent yn teimlo bod yna ddiffyg eglurder sylweddol mewn perthynas ag ailagor.

Wrth gwrs, nid oes modd rhagweld trywydd y pandemig ac ni allwn syrthio i'r fagl o nodi dyddiadau mympwyol ar gyfer ailagor, ond fel y mae pethau, nid oes gan y sector diwylliant unrhyw syniad sut y bydd ailagor yn gweithio. Er bod y cymorth ariannol a ddarparwyd i'r sector wedi'i groesawu, wrth gwrs, bydd angen amser ar fusnesau i baratoi i weithredu; o'm profiad personol, mae hynny'n aml yn golygu oddeutu pedair wythnos o rybudd, a sawl mis mewn rhai achosion. Hyd yn oed os na allant agor yn gyfan gwbl ar hyn o bryd, byddai'n ddefnyddiol iawn gwybod rhai manylion. Felly, a all y Llywodraeth ddarparu amlinelliad o'r union amodau a fydd yn caniatáu i'r diwydiant ailagor, ac a fydda'n gysylltiedig â'r rhaglen frechu a/neu'r gyfradd heintio er enghraifft, a sut y bydd ailagor yn gweithio i leoliadau lle mae pobl yn agos at ei gilydd yn gorfforol?

I think the challenge in giving an honest answer to that question is that we don't know all of the issues around that, and we've just got to be honest about this. We know that we're in the midst of a significant spike in coronavirus infections. We know that there is a different relationship between infections and harm. It's why the hospitalisation and the death rate have not climbed in the way that we've seen in the past. And, to be frank, with the rates we see today, if we didn't have the success of the vaccination programme, we'd have already gone into reverse. Now that's good news, because it shows we have got more latitude. What we can't say, though, is, 'We have an exact formula now that tells us about the amount of harm that would be caused and the extra latitude we have.' We're working through that, though, and what I can't do is pre-empt the conversations that we have not finished within the Government with the advice we have still not had finalised from our scientific advisers, and indeed our public health advisers too. We do, though, understand right across the Government that we're in a phase now where the balancing of the health harms and the economic harms and others we've always had to look at is now shifting towards the greater harms in terms of economic activity. That doesn't mean to say there's no balance to be struck, but we do think we're in a different relationship.

So, yes, we will continue to look at the emerging evidence on the changed, not broken, relationship between infections and harm. We will continue to look at pressure within the NHS. We will continue to look at the impact on the economy. And we will continue to look at the success of the vaccination programme. That will allow us to have the conversations that are already taking place with the events sector, with hospitality, with others. Nightclubs are one of the few sectors that still remain closed, and we're looking to give them the sort of perspective they will need to allow themselves to reopen safely and, as the Deputy Minister said in answer to previous questions, to think about their own processes for the guidance that will be in place, for their own risk assessment that they will need to undertake for their staff and their customers.

Credaf mai'r her wrth roi ateb gonest i'r cwestiwn hwnnw yw nad ydym yn gwybod beth yw'r holl broblemau sy'n codi gyda hynny, ac mae'n rhaid inni fod yn onest ynglŷn â hyn. Gwyddom ein bod ynghanol ymchwydd sylweddol o heintiau coronafeirws. Gwyddom fod y berthynas rhwng yr haint a niwed yn wahanol. Dyma pam nad yw'r gyfradd o bobl mewn ysbytai a marwolaethau wedi codi yn y ffordd a welsom yn y gorffennol. Ac a dweud y gwir, gyda'r cyfraddau a welwn heddiw, pe na bai'r rhaglen frechu wedi bod mor llwyddiannus, byddem eisoes wedi mynd i'r cyfeiriad arall. Nawr, mae hynny'n newyddion da, gan ei fod yn dangos bod gennym fwy o le i symud. Yr hyn na allwn ei ddweud, serch hynny, yw, 'Mae gennym fformiwla bendant yn awr sy'n dweud wrthym faint o niwed a fyddai'n cael ei achosi a'r lle ychwanegol sydd gennym i symud.' Rydym yn gweithio drwy hynny, serch hynny, a'r hyn na allaf ei wneud yw achub y blaen ar y sgyrsiau nad ydym wedi'u gorffen o fewn y Llywodraeth gyda'r cyngor gan ein cynghorwyr gwyddonol nad yw'n derfynol eto, ac yn wir, y cyngor gan ein cynghorwyr iechyd cyhoeddus hefyd. Fodd bynnag, ar draws y Llywodraeth rydym yn deall ein bod mewn cyfnod yn awr lle mae cydbwyso'r niwed i iechyd a'r niwed economaidd a mathau eraill o niwed rydym bob amser wedi gorfod eu hystyried bellach yn symud tuag at y niwed mwy i weithgarwch economaidd. Nid yw hynny'n golygu nad oes cydbwysedd i'w gael, ond credwn ein bod mewn perthynas wahanol.

Felly, fe fyddwn yn parhau i edrych ar y dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg ar y berthynas sydd wedi newid, nid wedi torri, rhwng yr haint a niwed. Byddwn yn parhau i edrych ar bwysau ar y GIG. Byddwn yn parhau i edrych ar yr effaith ar yr economi. A byddwn yn parhau i edrych ar lwyddiant y rhaglen frechu. Bydd hynny'n caniatáu inni gael y sgyrsiau sydd eisoes yn mynd rhagddynt gyda'r sector digwyddiadau, gyda'r sector lletygarwch, gydag eraill. Clybiau nos yw un o'r ychydig sectorau sydd ar gau o hyd, ac rydym yn awyddus i ddarparu'r math o bersbectif y bydd ei angen arnynt i ganiatáu iddynt ailagor yn ddiogel, ac fel y dywedodd y Dirprwy Weinidog wrth ateb cwestiynau blaenorol, i feddwl am eu prosesau eu hunain ar gyfer y canllawiau a fydd ar waith, a'u hasesiadau risg eu hunain y bydd angen iddynt eu cynnal ar gyfer eu staff a'u cwsmeriaid.

13:50

Thank you, Minister, and I'd hope, of course, that conversations continue with the night-time industry so that they can gain some clarity as we go forward. If I could move on to the job retention scheme, of course the Minister again will be aware that we've had several discussions outside this Chamber on this subject. The UK Government has begun the gradual process of winding up the retention scheme. As of 1 July, the Government will drop its contribution to furloughed workers' salaries from 80 per cent to 70 per cent, and from 1 August it will pay 60 per cent of a furloughed employee's wage, leaving employers to pick up the missing 10 per cent for the first time—a decision with significant consequences for thousands of Welsh firms across Wales. While young people made up the majority of workers initially placed on furlough, the reopening of shops, bars and restaurants has allowed many under-25s to return to work or find new jobs in those sectors in recent months, but many workers and businesses are still struggling. Older employees could face an increased risk, given that around half of those still on furlough are 45 or over, according to the Resolution Foundation, which has said in its annual living standards audit for 2021, that this pattern of younger workers more swiftly returning from furlough has resulted in older workers on full furlough bearing the highest risk of having been out of work for long time periods. It's estimated that as many as one in four staff who are still reliant on the scheme are aged 55 to 64. What analysis has the Welsh Government made of the demographic breakdown of people in Wales who remain on furlough, and does the Minister share the concerns of the Resolution Foundation that it is older employees who could face higher levels of unemployment with the end of the furlough scheme approaching?

Diolch, Weinidog, a byddwn yn gobeithio, wrth gwrs, y bydd y sgyrsiau'n parhau gyda'r diwydiant nos fel y gallant gael eglurder wrth inni symud ymlaen. Os caf symud ymlaen at y cynllun cadw swyddi, bydd y Gweinidog unwaith eto'n ymwybodol wrth gwrs ein bod wedi cael sawl trafodaeth y tu allan i'r Siambr ar y pwnc hwn. Mae Llywodraeth y DU wedi dechrau'r broses raddol o ddirwyn y cynllun cadw swyddi i ben. Ers 1 Gorffennaf, bydd y Llywodraeth yn gostwng ei chyfraniad at gyflogau gweithwyr ar ffyrlo o 80 y cant i 70 y cant, ac o 1 Awst, bydd yn talu 60 y cant o gyflog gweithiwr ar ffyrlo, gan adael i'r cyflogwyr dalu'r 10 y cant coll am y tro cyntaf—penderfyniad a fydd yn arwain at ganlyniadau sylweddol i filoedd o fusnesau ledled Cymru. Er mai pobl ifanc oedd y rhan fwyaf o'r gweithwyr a roddwyd ar ffyrlo i ddechrau, mae ailagor siopau, bariau a bwytai wedi caniatáu i lawer o bobl dan 25 oed ddychwelyd i'r gwaith neu ddod o hyd i swyddi newydd yn y sectorau hynny dros y misoedd diwethaf, ond mae llawer o weithwyr a busnesau'n dal i'w chael hi'n anodd. Gallai gweithwyr hŷn wynebu risg uwch, o gofio bod oddeutu hanner y rheini sy'n dal i fod ar ffyrlo yn 45 oed neu'n hŷn, yn ôl Sefydliad Resolution, sydd wedi dweud yn eu harchwiliad o safonau byw blynyddol ar gyfer 2021 fod y patrwm hwn o weithwyr iau'n dychwelyd o fod ar ffyrlo yn gynt wedi arwain at weithwyr hŷn ar ffyrlo llawn yn wynebu'r risg fwyaf o fod allan o waith am gyfnodau hir. Amcangyfrifir bod cymaint ag un o bob pedwar aelod o staff sy'n dal i ddibynnu ar y cynllun rhwng 55 a 64 oed. Pa ddadansoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r dadansoddiad demograffig o bobl yng Nghymru sy'n dal i fod ar ffyrlo, ac a yw'r Gweinidog yn rhannu pryderon Sefydliad Resolution mai gweithwyr hŷn a allai wynebu lefelau uwch o ddiweithdra wrth i ddiwedd y cynllun ffyrlo agosáu?

Our position on labour market intelligence and relationships that we have not just with the broader surveys but from business sectors themselves is one that we continue to look at, as we discuss the further path to opening up parts of our economy, as restrictions, we still think, can be eased in the future. That's the incomplete conversation that I referred to in your first question.

I don't think it's quite as simple as saying that it will be older or younger workers who will be affected, because actually we know that lots of younger workers have been hit extremely hard during the pandemic as well, and in the sectors you mentioned some people are going back to work, but also those sectors face a real labour challenge in that some people have moved on to different industries and different jobs. So, we have a challenge across a range of ages, and the risk for younger people is that if they're not able to re-enter the world of work, that can have a scarring effect on their future potential and ability to achieve. And older workers, if they're out of work for a long time, and if firms do make choices of either reducing head count or closing their business, as we see the stepped down support from furlough, then there is a real risk, and we've seen this many times with economic shocks in the past, that it can be very difficult for people, particularly higher skilled people, to return to the world of work on salaries that are commensurate, and that in itself has a real impact. So, at more than one age range, we recognise there are significant risks that we're managing in the economy at present. It's why we've called for the UK Government to reconsider its approach to furlough and to think about a more agile way of supporting businesses as those choices are made, and the opening up of our economy is not complete in any part of the UK, and we're equally not entirely certain what will happen in the pandemic and what that may mean about future economic activity as well.

Mae ein safbwynt ar wybodaeth am y farchnad lafur a'r cysylltiadau sydd gennym nid yn unig â'r arolygon ehangach ond gyda'r sectorau busnes eu hunain yn un rydym yn parhau i'w ystyried, wrth inni drafod y llwybr pellach tuag at agor rhannau o'n heconomi, fel rydym yn dal i feddwl y gellir llacio'r cyfyngiadau yn y dyfodol. Dyna'r sgwrs anghyflawn y cyfeiriais ati yn eich cwestiwn cyntaf.

Ni chredaf ei fod mor syml â dweud mai gweithwyr hŷn neu iau a fydd yn cael eu heffeithio, gan y gwyddom fod llawer o weithwyr iau wedi cael eu taro’n galed iawn yn ystod y pandemig hefyd, ac yn y sectorau y sonioch chi amdanynt, mae rhai pobl yn mynd yn ôl i'r gwaith, ond mae'r sectorau hynny hefyd yn wynebu her wirioneddol mewn perthynas â llafur gan fod rhai pobl wedi symud ymlaen i wahanol ddiwydiannau a gwahanol swyddi. Felly, mae gennym her ar draws ystod o oedrannau, a'r risg i bobl iau, os na allant ailymuno â'r byd gwaith, yw y gall hynny gael effaith andwyol ar eu potensial a'u gallu i gyflawni yn y dyfodol. Ac os yw gweithwyr hŷn allan o waith am gyfnod hir, ac os yw cwmnïau'n gwneud penderfyniadau naill ai i leihau eu nifer o staff neu ddod â'r busnes i ben, wrth inni weld y cymorth ffyrlo'n lleihau, mae yna risg wirioneddol, ac rydym wedi gweld hyn sawl gwaith gyda thrychinebau economaidd yn y gorffennol, y gall fod yn anodd iawn i bobl, yn enwedig pobl â sgiliau uwch, ddychwelyd i fyd gwaith ar gyflogau sy'n gymesur, ac mae hynny ynddo'i hun yn cael effaith wirioneddol. Felly, mewn mwy nag un ystod oedran, rydym yn cydnabod ein bod yn rheoli risgiau sylweddol yn yr economi ar hyn o bryd. Dyna pam ein bod wedi galw ar Lywodraeth y DU i ailystyried ei hymagwedd tuag at ffyrlo ac i feddwl am ffordd fwy hyblyg o gefnogi busnesau wrth i'r penderfyniadau hynny gael eu gwneud, ac nid yw'r broses o ailagor ein heconomi wedi'i chwblhau mewn unrhyw ran o'r DU, ac yn yr un modd, nid ydym yn hollol sicr beth fydd yn digwydd yn y pandemig a beth y gall hynny ei olygu i weithgarwch economaidd yn y dyfodol chwaith.

13:55

Of course, the Institute for Fiscal Studies has also warned that an extra cost being assumed by struggling businesses could result in tens of thousands of workers facing redundancies. To ensure the possible outcome outlined by the IFS of a reduction and ending of furlough does not occur in Wales, has the Welsh Government undertaken any contingency planning to enable them to continue supporting Welsh workers and businesses through furlough if support from Westminster is cut off?

And further to this, of course, in Wales, despite the number of people on furlough reducing steadily over the past few months, as of last week, there are still 88,000 jobs in Wales still furloughed. Of course, you yourself have warned that furlough should not be withdrawn before the Welsh economy is ready, and at Westminster, my colleague Ben Lake has accused the UK Treasury of rigidly sticking to dates with regard to financial support even though uncertainty continues to loom large over the economy. With a continued risk of economic instability as we emerge from the pandemic, it is crucial that the Treasury keeps maximum flexibility to its approach if it is to truly support people and businesses out of this crisis.

The TUC has also warned Ministers not to pull the plug on the UK's economic recovery by cutting off support for workers and businesses too soon. Should the public health situation unexpectedly deteriorate as we approach autumn and winter, is the Welsh Government prepared to step up to the mark and support Welsh workers and businesses? And with the Chancellor's decisions weaving in with the Prime Minister's announcement this week of England easing all restrictions from 19 July, will the Welsh Government be modelling not only how this will impact the public health situation in Wales but the economic environment as well? Does the Minister also agree that if Westminster gets this wrong, with both the economic and health situation deteriorating, this could end up costing us in the long run?

Wrth gwrs, mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid hefyd wedi rhybuddio y gallai cost ychwanegol i fusnesau sy'n ei chael hi'n anodd arwain at ddegau o filoedd o weithwyr yn wynebu cael eu diswyddo. Er mwyn sicrhau nad yw lleihau a dirwyn y cynllun ffyrlo i ben yn arwain yng Nghymru at y canlyniad posibl a amlinellwyd gan y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, a yw Llywodraeth Cymru wedi gwneud unrhyw waith cynllunio wrth gefn i'w galluogi i barhau i gefnogi gweithwyr a busnesau Cymru drwy ffyrlo os bydd San Steffan yn rhoi'r gorau i'w cymorth?

Ac yn ychwanegol at hyn, wrth gwrs, yng Nghymru, er bod nifer y bobl ar ffyrlo wedi gostwng yn gyson dros yr ychydig fisoedd diwethaf, yr wythnos diwethaf, roedd 88,000 o weithwyr yng Nghymru yn dal i fod ar ffyrlo. Wrth gwrs, rydych wedi rhybuddio eich hun na ddylid dirwyn y cynllun ffyrlo i ben cyn bod economi Cymru'n barod, ac yn San Steffan, mae fy nghydweithiwr Ben Lake wedi cyhuddo Trysorlys y DU o lynu'n ormodol at ddyddiadau mewn perthynas â chymorth ariannol er yr ansicrwydd parhaus mewn perthynas â'r economi. Gyda risg barhaus o ansefydlogrwydd economaidd wrth inni ddod allan o'r pandemig, mae'n hanfodol fod y Trysorlys yn parhau i weithredu yn y ffordd fwyaf hyblyg os yw o ddifrif yn mynd i gynorthwyo pobl a busnesau i ddod allan o'r argyfwng hwn.

Mae Cyngres yr Undebau Llafur hefyd wedi rhybuddio Gweinidogion i beidio â throi cefn ar adferiad economaidd y DU drwy ddirwyn cymorth i weithwyr a busnesau i ben yn rhy fuan. Pe bai sefyllfa iechyd y cyhoedd yn dirywio'n annisgwyl wrth inni agosáu at yr hydref a'r gaeaf, a yw Llywodraeth Cymru yn barod i gamu i'r adwy a chefnogi gweithwyr a busnesau Cymru? A chyda phenderfyniadau’r Canghellor yn plethu â chyhoeddiad Prif Weinidog y DU yr wythnos hon y bydd Lloegr yn llacio'r holl gyfyngiadau o 19 Gorffennaf, a fydd Llywodraeth Cymru yn modelu nid yn unig sut y bydd hyn yn effeithio ar sefyllfa iechyd y cyhoedd yng Nghymru, ond ar yr amgylchedd economaidd hefyd? A yw'r Gweinidog hefyd yn cytuno, os nad yw San Steffan yn gwneud hyn yn iawn, gyda'r sefyllfa economaidd a'r sefyllfa iechyd yn dirywio, y gallai hyn gostio i ni yn hirdymor?

Obviously, if the UK Government don't take proper account of what will happen next with the pandemic that we all want to see come to an end, then it could have significant public health and economic consequences, and there's plenty of commentary about that and about the balance of risk in the choice the Prime Minister has made for England in terms of its reopening and what that may mean for infections, which they themselves have modelled will rise significantly.

Now, here in Wales, we have made deliberate choices about supporting businesses with more generous business support to get through the pandemic. It's why I was able to announce the further stage of business support to get through to the end of August, so there's a bit more certainty for businesses as we still make choices about reopening. And I was happy to provide a briefing to yourself and, indeed, the offer was made to the Conservative spokesperson as well.

Our challenge, though, will be to think about how we're able to do that more successfully in the future and the resources that we still have retained to support businesses. Now, we're in this position because we have managed other parts of the pandemic in a different way. So, we have more latitude because we've managed our PPE acquisition in a different way, with less cost and more efficiently and you haven't seen any kind of a whiff of a VIP lane in Wales because it doesn't exist. We've also got a test, trace and protect service that is much more efficient and doesn't cost anything like as much as the system in England. Those have given us more latitude to be more generous in our support to businesses. I'm already working through with officials and having conversations with business sectors about how we might support them during the recovery with the resources that we have available.

Of course, all of those things could take a different point. Rather than investing in the recovery and investing in future skills and innovation, we may need to return to investing in more emergency support. We have some ability to do that, but if the pandemic does take another unexpected course, then we would, of course, expect that the UK Government would provide UK resources for businesses right across the UK if that's the position we were in. But I am optimistic that we will be able to make positive choices in the future and properly balancing public health together with our economic future.

Yn amlwg, os na fydd Llywodraeth y DU yn rhoi ystyriaeth briodol i'r hyn a fydd yn digwydd nesaf gyda'r pandemig y mae pob un ohonom am ei weld yn dod i ben, gallai hynny arwain at ganlyniadau sylweddol o ran iechyd y cyhoedd a'r economi, ac mae digon o sylwebaeth ynglŷn â hynny ac ynglŷn â chydbwyso risg yn y dewis y mae Prif Weinidog y DU wedi'i wneud ar gyfer Lloegr mewn perthynas ag ailagor a'r hyn y gallai hynny ei olygu o ran nifer yr achosion o'r haint, y mae eu gwaith modelu eu hunain wedi dangos y bydd yn cynyddu'n sylweddol.

Nawr, yma yng Nghymru, rydym wedi gwneud penderfyniadau bwriadol ynghylch cefnogi busnesau gyda chymorth mwy hael i fusnesau fel y gallant oroesi'r pandemig. Dyna pam y bu modd imi gyhoeddi'r cam pellach o gymorth i fusnesau tan ddiwedd mis Awst, felly ceir rhywfaint o sicrwydd ychwanegol i fusnesau wrth inni barhau i wneud penderfyniadau ynglŷn ag ailagor. Ac roeddwn yn falch o ddarparu sesiwn friffio i chi, ac yn wir, gwnaed y cynnig i lefarydd y Ceidwadwyr hefyd.

Yr her i ni, serch hynny, fydd meddwl sut y gallwn wneud hynny'n fwy llwyddiannus yn y dyfodol a'r adnoddau rydym wedi'u cadw i gefnogi busnesau. Nawr, rydym yn y sefyllfa hon am ein bod wedi rheoli agweddau eraill ar y pandemig mewn ffordd wahanol. Felly, mae gennym fwy o le i symud am ein bod wedi caffael cyfarpar diogelu personol mewn ffordd wahanol, am lai o gost ac yn fwy effeithlon, ac nid ydych wedi gweld unrhyw fath o lwybr i'r breintiedig yng Nghymru gan nad oes un yn bodoli. Hefyd, mae gennym wasanaeth profi, olrhain a diogelu llawer mwy effeithlon sy'n costio llai o lawer na'r system yn Lloegr. Mae hynny wedi rhoi mwy o le i symud er mwyn i ni allu bod yn fwy hael gyda'n cymorth i fusnesau. Rwyf eisoes yn gweithio gyda swyddogion ac yn cael sgyrsiau gyda sectorau busnes ynglŷn â sut y gallem eu cefnogi yn ystod yr adferiad gyda'r adnoddau sydd ar gael.

Wrth gwrs, gallai'r holl bethau hynny fynd i gyfeiriad gwahanol. Yn hytrach na buddsoddi yn yr adferiad a buddsoddi yn sgiliau'r dyfodol ac mewn arloesi, efallai y bydd angen inni fynd yn ôl i fuddsoddi mewn mwy o gymorth brys. Mae gennym rywfaint o allu i wneud hynny, ond os bydd y pandemig yn mynd i gyfeiriad annisgwyl arall, byddem yn disgwyl, wrth gwrs, i Lywodraeth y DU ddarparu adnoddau'r DU i fusnesau ledled y DU pe baem yn y sefyllfa honno. Ond rwy'n obeithiol y bydd modd inni wneud dewisiadau cadarnhaol yn y dyfodol gan sicrhau cydbwysedd priodol rhwng iechyd y cyhoedd a'n dyfodol economaidd.

Technoleg Arloesol
Innovative Technology

3. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith technoleg arloesol ar y gweithlu? OQ56729

3. What assessment has the Minister made of the impact of innovative technology on the workforce? OQ56729

Thank you for the question. Our economic and reconstruction mission builds on the 2019 findings from Professor Phillip Brown’s review, with a focus on accelerating industrial transformation by embracing new and disruptive technologies, such as artificial intelligence.

Diolch am eich cwestiwn. Mae ein cenhadaeth i ailadeiladu'r economi yn adeiladu ar ganfyddiadau adolygiad yr Athro Phillip Brown yn 2019, gyda ffocws ar gyflymu trawsnewid diwydiannol drwy fanteisio ar dechnolegau newydd a tharfol, megis deallusrwydd artiffisial.

Thank you, Minister. According to the TUC, one in four workers in Wales say that monitoring and surveillance at work has increased since the COVID-19 crisis began. This includes tracking and logging workers as they move via wristbands, including when they're on toilet breaks; forcing drivers to have to urinate in bottles because an algorithm has set them an impossible number of deliveries in a day, so they cannot afford to take a break; and people working from home having facial recognition technology used on them via their laptop without their consent. 

Whilst conducting my own research with Professor Lina Dencik at the data justice lab at Cardiff University, we interviewed over 10 different trade unions and found that this oppressive and widespread surveillance is resulting in workers feeling stressed, demotivated, unappreciated and distrusted, breaking down the necessary respect between workers and employers. How can Welsh Government ensure that as new technology is introduced into the workplace it improves workers' lives and does not rob them of their dignity?

Diolch, Weinidog. Yn ôl Cyngres yr Undebau Llafur, dywed un o bob pedwar gweithiwr yng Nghymru fod monitro a gwyliadwriaeth yn y gwaith wedi cynyddu ers dechrau argyfwng COVID-19. Mae hyn yn cynnwys olrhain a logio gweithwyr wrth iddynt symud gyda strapen arddwrn, gan gynnwys pan fyddant yn mynd i'r toiled; gorfodi gyrwyr i wneud dŵr mewn poteli gan fod algorithm wedi gosod nifer amhosibl o gyflenwadau i'w dosbarthu mewn diwrnod, fel na allant fforddio cymryd seibiant; a'r defnydd o dechnoleg adnabod wynebau ar bobl sy'n gweithio gartref drwy eu gliniadur heb eu caniatâd.

Wrth gyflawni fy ymchwil fy hun gyda'r Athro Lina Dencik yn y labordy cyfiawnder data ym Mhrifysgol Caerdydd, gwnaethom gyfweld â dros 10 undeb llafur gwahanol a chanfod bod y wyliadwriaeth ormesol a helaeth hon yn gwneud i weithwyr deimlo dan straen ac yn ddigymhelliad, ac nad yw eu cyflogwyr yn eu gwerthfawrogi nac yn ymddiried ynddynt, gan chwalu'r parch angenrheidiol rhwng gweithwyr a chyflogwyr. Sut y gall Llywodraeth Cymru sicrhau wrth i dechnoleg newydd gael ei chyflwyno i'r gweithle ei bod yn gwella bywydau gweithwyr yn hytrach na'u hamddifadu o urddas?

14:00

I think that's the important point that the Member makes at the end, because, when deployed responsibly, technology can provide workers with greater flexibility and enable them to be more productive, as many businesses have found during the pandemic. That innovative use of technology has given people that freedom and ability to work remotely in a way that they value.

Now, that doesn't work for every single employee or every business, but it's the inappropriate use of technology that the Member is highlighting, with unscrupulous employers, that can create an environment of fear and distrust. This Welsh Government does not want to see and won't endorse emerging tech and COVID-related working practices being used to create an oppressive or controlling environment for workers.

I can say that, as we continue to have our discussions in the social partnership approach that we have built, which has been of significant benefit to Wales through the pandemic, we'll continue to set out our expectations for a fair work economy, where we balance the needs of businesses to turn a profit, but also their responsibilities to look after their own workers. That's why we continue to work with businesses themselves and with trade unions that represent the interests of the workforce, and I'll be sure to pay this particular area more attention, and I'm grateful to the Member for highlighting the research she's already done on this issue.

Credaf mai dyna'r pwynt pwysig y mae'r Aelod yn ei wneud ar y diwedd, gan y gall technoleg, o'i defnyddio'n gyfrifol, roi mwy o hyblygrwydd i weithwyr a'u galluogi i fod yn fwy cynhyrchiol, fel y mae llawer o fusnesau wedi'i ddarganfod yn ystod y pandemig. Mae'r defnydd arloesol o dechnoleg wedi rhoi rhyddid a gallu i bobl weithio o bell mewn ffordd y maent yn ei gwerthfawrogi.

Nawr, nid yw hynny'n gweithio i bob gweithiwr neu bob busnes, ond gall y defnydd amhriodol o dechnoleg fel y mae'r Aelod yn ei nodi, gyda chyflogwyr diegwyddor, greu amgylchedd o ofn a diffyg ymddiriedaeth. Nid yw Llywodraeth Cymru yn dymuno gweld ac ni fyddwn yn cefnogi'r defnydd o arferion gwaith technolegol a chysylltiedig â COVID sy'n dod i'r amlwg i greu amgylchedd gormesol neu fygythiol i reoli gweithwyr.

Wrth inni barhau i gael ein trafodaethau yn y dull partneriaeth gymdeithasol rydym wedi'i adeiladu, sydd wedi bod o fudd sylweddol i Gymru drwy'r pandemig, gallaf ddweud y byddwn yn parhau i nodi ein disgwyliadau ar gyfer economi gwaith teg, lle rydym yn cydbwyso anghenion busnesau i wneud elw, ond hefyd eu cyfrifoldebau i ofalu am eu gweithwyr eu hunain. Dyna pam ein bod yn parhau i weithio gyda busnesau eu hunain a chydag undebau llafur sy'n cynrychioli buddiannau'r gweithlu, a byddaf yn sicrhau fy mod yn rhoi mwy o sylw i'r maes penodol hwn, ac rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am dynnu sylw at yr ymchwil a wnaed ganddi eisoes ar y mater hwn.

Minister, the conversation concerning artificial intelligence has often focused on its impact on the workforce and how it can cost jobs. However, the reality is that over 96 per cent of all manufacturing in Wales comes from small business enterprises, and we, as a country, are very much behind the curve in terms of productivity when compared to competitors across the United Kingdom and Europe.

Innovative technology provides a perfect opportunity to reduce the investment costs that companies need in order to make them competitive, and Wales has some fantastic businesses that are well positioned to be able to do this, such as Nightingale HQ, based in Pontypridd. Can the Minister highlight what proposals the Welsh Government are considering to help small businesses integrate artificial intelligence into their businesses and help them increase their productivity?

Weinidog, mae'r sgwrs ynghylch deallusrwydd artiffisial yn aml wedi canolbwyntio ar ei effaith ar y gweithlu a sut y gall arwain at lai o swyddi. Fodd bynnag, y gwir amdani yw bod dros 96 y cant o'r holl weithgynhyrchu yng Nghymru yn dod o fentrau busnes bach, ac rydym ni fel gwlad ar ei hôl hi o ran cynhyrchiant o gymharu â chystadleuwyr ledled y Deyrnas Unedig ac Ewrop.

Mae technoleg arloesol yn rhoi cyfle perffaith i leihau’r costau buddsoddi sydd eu hangen ar gwmnïau er mwyn eu gwneud yn gystadleuol, ac mae gan Gymru fusnesau gwych sydd mewn sefyllfa dda i allu gwneud hyn, fel Nightingale HQ ym Mhontypridd. A all y Gweinidog nodi pa gynigion y mae Llywodraeth Cymru yn eu hystyried i helpu busnesau bach i integreiddio deallusrwydd artiffisial yn eu busnesau a'u helpu i gynyddu eu cynhyrchiant?

We're actually looking at digital innovation in manufacturing. We've already created a hub in Wales that we're supporting as well, so we're looking at how this works for different businesses in different sectors. It's also part of the work that we're looking to develop on a properly regional approach to understand what will work in different parts of Wales, and that's about empowering different regions in Wales to make choices together. So, the work that Julie James did in her previous ministerial role in creating joint committees—how that work is overlaid with the work that we've been doing with the Organisation for Economic Co-operation and Development on regional economic development as well.

The challenge is to make sure that our ability to invest in those choices being made at the most appropriate level isn't undercut by changes in the way that funding structures work as well. So, there are challenges both for the Welsh Government in what we can do, but also levers that are outside our control and the differences of view we have with the UK Government on how those funding sources to replace European funds are actually used—that will be of crucial importance to make a practical difference to support more businesses and more jobs here in Wales.

Rydym yn edrych ar arloesi digidol ym maes gweithgynhyrchu. Rydym eisoes wedi creu hyb yng Nghymru a gefnogir gennym hefyd, felly rydym yn edrych ar sut y mae hyn yn gweithio i wahanol fusnesau mewn gwahanol sectorau. Mae hefyd yn rhan o'r gwaith rydym yn bwriadu ei ddatblygu ar ddull hollol ranbarthol o ddeall beth fydd yn gweithio mewn gwahanol rannau o Gymru, ac mae a wnelo hynny â grymuso gwahanol ranbarthau yng Nghymru i wneud penderfyniadau gyda'i gilydd. Felly, y gwaith a wnaeth Julie James yn ei rôl weinidogol flaenorol yn creu cyd-bwyllgorau—sut y mae'r gwaith hwnnw'n sail i'r gwaith rydym wedi bod yn ei wneud gyda'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar ddatblygiad economaidd rhanbarthol hefyd.

Yr her yw sicrhau nad yw ein gallu i fuddsoddi yn y penderfyniadau a wneir ar y lefel fwyaf priodol yn cael ei danseilio gan newidiadau yn y ffordd y mae strwythurau cyllido'n gweithio hefyd. Felly, mae heriau i Lywodraeth Cymru o ran yr hyn y gallwn ei wneud, ond hefyd dulliau sydd y tu hwnt i'n rheolaeth a'r gwahaniaethau barn rhyngom ni a Llywodraeth y DU ar sut y defnyddir y ffynonellau cyllid hynny a ddaw yn lle'r cronfeydd Ewropeaidd—bydd hynny'n hanfodol bwysig er mwyn gwneud gwahaniaeth ymarferol i gefnogi mwy o fusnesau a mwy o swyddi yma yng Nghymru.

Y Sector Manwerthu
The Retail Sector

4. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer cefnogi'r sector manwerthu yng Nghymru dros y 12 mis nesaf? OQ56717

4. What are the Welsh Government's priorities for supporting the retail sector in Wales over the next 12 months? OQ56717

Thank you. We fully recognise the COVID pandemic has had a tremendous impact on the retail sector. That's why we're working closely with them to develop a retail strategy, which will outline our priorities and a shared vision for the future of the sector.

Diolch. Rydym yn llwyr gydnabod bod pandemig COVID wedi cael effaith aruthrol ar y sector manwerthu. Dyna pam ein bod yn gweithio'n agos gyda hwy i ddatblygu strategaeth fanwerthu a fydd yn amlinellu ein blaenoriaethau a chydweledigaeth ar gyfer dyfodol y sector.

Thank you for that response, Minister. I'm sure that you'll be aware that the Union of Shop, Distributive and Allied Workers, of which I'm a member, has produced a retail recovery plan, setting out some key interventions to support the sector. Acknowledging, of course, that some of the levers are reserved and that the Welsh Government has already delivered on some key asks, such as full rates relief for retail businesses in Wales, I'd welcome your reflections on that report and what further measures you could take in order to ensure that the needs of the retail sector are at the heart of Welsh Government economic policy during the next 12 months. 

Diolch am eich ymateb, Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch yn ymwybodol fod yr Undeb Gweithwyr Siopau, Dosbarthu a Gwaith Perthynol, undeb rwy'n aelod ohono, wedi cynhyrchu cynllun adfer manwerthu, sy'n nodi ymyriadau allweddol i gefnogi'r sector. Gan gydnabod, wrth gwrs, fod rhai o'r dulliau wedi'u cadw'n ôl a bod Llywodraeth Cymru eisoes wedi cyflawni ar rai gofynion allweddol, megis rhyddhad ardrethi llawn i fusnesau manwerthu yng Nghymru, byddwn yn croesawu eich barn ar yr adroddiad hwnnw a pha fesurau pellach y gallech eu rhoi ar waith er mwyn sicrhau bod anghenion y sector manwerthu yn ganolog ym mholisi economaidd Llywodraeth Cymru dros y 12 mis nesaf.

Yes. In fact, in my initial response, I should have been clear that, when I talk about working with them, the retail sector, I do mean businesses and trade unions. USDAW have been very constructive in their retail recovery plan that they've proposed, and I'm actually going to be meeting with businesses and the trade union side over the next week. Because what we have been doing already is looking at what we can do here, within Wales, to make sure that we help the retail sector recover as far as possible. And the future vision relies both on what we're prepared to do, as well as what businesses are prepared to do as well, to think about the offer and how they survived in the pandemic. But it also relies on the behaviour of us as consumers. For a long time during the pandemic, people bought into buying local and supporting local traders. The challenge is that if more people move to online and remote purchasing that can have an impact on high street and in-person retail. So, we've got to think about what we're prepared to do and how people feel about going back into environments that many of us haven't been in for some time. So, there's a challenge here about personal behaviour, but we look forward to working with the retail sector, both businesses and trade unions, to make sure that there is a positive future for retail here in Wales.

Iawn. Mewn gwirionedd, yn fy ymateb cychwynnol, dylwn fod wedi dweud yn glir, pan siaradaf am weithio gyda hwy, y sector manwerthu, rwy'n golygu busnesau ac undebau llafur. Mae'r Undeb Gweithwyr Siopau, Dosbarthu a Gwaith Perthynol wedi bod yn adeiladol iawn yn y cynllun adfer manwerthu y maent wedi'i gynnig, a byddaf yn cyfarfod â busnesau ac ochr yr undebau llafur dros yr wythnos nesaf. Oherwydd rydym eisoes wedi bod yn edrych ar yr hyn y gallwn ei wneud yma yng Nghymru i sicrhau ein bod yn cynorthwyo'r sector manwerthu i adfer i'r graddau mwyaf posibl. Ac mae'r weledigaeth ar gyfer y dyfodol yn dibynnu ar yr hyn rydym yn barod i'w wneud yn ogystal â'r hyn y mae busnesau'n barod i'w wneud hefyd, i feddwl am y cynnig a sut y gwnaethant oroesi yn y pandemig. Ond mae hefyd yn dibynnu ar ein hymddygiad ninnau fel defnyddwyr. Am gyfnod hir yn ystod y pandemig, roedd pobl yn awyddus i brynu'n lleol a chefnogi masnachwyr lleol. Os bydd mwy o bobl yn newid i brynu ar-lein ac o bell, yr her yw y gall hynny effeithio ar y stryd fawr a siopa yn y cnawd. Felly, mae'n rhaid inni feddwl am yr hyn rydym yn barod i'w wneud a sut y mae pobl yn teimlo ynglŷn â dychwelyd i amgylcheddau nad yw llawer ohonom wedi bod ynddynt ers peth amser. Felly, mae her yma ynglŷn ag ymddygiad personol, ond edrychwn ymlaen at weithio gyda'r sector manwerthu, yn fusnesau ac undebau llafur, i sicrhau dyfodol cadarnhaol i fanwerthu yma yng Nghymru.

14:05

Can I thank Vikki Howells for bringing this question today? And I think, whilst we all welcome the business support that has been offered to date, as we begin to emerge from the pandemic, it's crucial that certain existing support packages are reformed to instil confidence and encourage consumer spending in the retail sector on our high streets and town centres. And the transforming towns fund is vital for retail across Wales and, indeed, in my own constituency, but its funding streams are only short term. Therefore, Minister, will you address this by ensuring those eligible can access the fund in the longer term? Thank you.

A gaf fi ddiolch i Vikki Howells am ofyn y cwestiwn hwn heddiw? Ac er bod pob un ohonom yn croesawu'r cymorth a gynigiwyd hyd yma i fusnesau, wrth inni ddechrau dod allan o'r pandemig, credaf ei bod hi'n hanfodol fod rhai pecynnau cymorth presennol yn cael eu diwygio i ennyn hyder ac annog gwario gan ddefnyddwyr yn y sector manwerthu ar y stryd fawr a chanol ein trefi. Ac mae'r gronfa trawsnewid trefi yn hanfodol ar gyfer manwerthu ledled Cymru, ac yn wir, yn fy etholaeth i, ond byrdymor yn unig yw ei ffrydiau cyllido. Felly, Weinidog, a wnewch chi fynd i’r afael â hyn drwy sicrhau y gall pobl gymwys gael mynediad at y gronfa yn fwy hirdymor? Diolch.

Well, longer term choices will need to be subject to our budget considerations, but I'm proud that this Government has taken a serious view on investing in the future of towns—and retail is an important part of a sense of place for people who live in those towns—and how we drive more footfall into town centres to make sure those businesses are viable. So, yes, I expect we'll be making further choices about how to further support towns in the future, as opposed to funding that will only end after a limited period of time, but I can't give you a definitive view about the budgetary future. As you know, we'll be going through budget setting over the coming months, and I look forward to talking about that with you, and no doubt there'll be many opportunities to do so.

Wel, bydd angen i ddewisiadau mwy hirdymor fod yn amodol ar ein hystyriaethau cyllidebol, ond rwy'n falch fod y Llywodraeth hon yn meddwl o ddifrif am fuddsoddi yn nyfodol trefi—ac mae manwerthu'n rhan bwysig o ymdeimlad o le i'r bobl sy'n byw yn y trefi hynny—a sut rydym yn denu mwy o ymwelwyr i ganol trefi i sicrhau bod y busnesau hynny'n hyfyw. Felly, ydw, rwy'n disgwyl y byddwn yn gwneud penderfyniadau pellach ynglŷn â sut i gefnogi trefi ymhellach yn y dyfodol, yn hytrach na chyllid a fydd yn dod i ben ar ôl cyfnod cyfyngedig o amser, ond ni allaf roi syniad pendant i chi ynglŷn â'r dyfodol cyllidebol. Fel y gwyddoch, byddwn yn ymgymryd â'r broses o bennu'r gyllideb dros y misoedd nesaf, ac edrychaf ymlaen at drafod hynny gyda chi, a heb os, bydd sawl cyfle i wneud hynny.

Porthladdoedd Rhydd
Free Ports

5. Pa drafodaethau mae'r Gweinidog wedi eu cael gyda'r Gweinidog Newid Hinsawdd am effaith economaidd porthladdoedd rhydd? OQ56751

5. What discussions has the Minister had with the Minister for Climate Change about the economic impact of free ports? OQ56751

I've had a range of discussions on free ports with ministerial colleagues, including the Minister for Climate Change. However, no offer has been presented to the Welsh Government for a Welsh free port by the UK Government. Welsh Ministers have, though, clearly set out conditions where a joint approach could be taken, including, importantly, funding parity with English free ports.

Rwyf wedi cael ystod o drafodaethau ar borthladdoedd rhydd gyda chyd-Weinidogion, gan gynnwys y Gweinidog Newid Hinsawdd. Fodd bynnag, ni wnaed unrhyw gynnig gan Lywodraeth y DU i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â phorthladd rhydd yng Nghymru. Er hynny, mae Gweinidogion Cymru wedi nodi amodau clir lle gellid defnyddio dull gweithredu ar y cyd, gan gynnwys, yn bwysig,  cyllid cydradd â phorthladdoedd rhydd Lloegr.

Diolch am yr ymateb yna. Mae eisiau ystyried pob opsiwn ar gyfer cyfleon newydd i borthladd Caergybi yn fy etholaeth i; dwi wedi edrych ers sawl blwyddyn ar y posibiliadau o ran creu porthladd rhydd. Ond mae eisiau bod yn glir iawn am fanteision posib ac anfanteision posib, ac mae'n anodd pan fo pethau'n cael eu cymylu braidd gan rethreg wleidyddol. Fel dywedodd Pwyllgor Materion Cymreig San Steffan:

Thank you for that response. We need to consider every option for new opportunities for the port of Holyhead in my constituency; I've looked at the possibilities of creating a free port for many years. But we need to be very clear about the possible benefits and disbenefits, and that's difficult when things are muddied by political rhetoric. As the Welsh Affairs Select Committee in Westminster said: 

The UK Government mustn't

'create a 'Welsh Freeport'...for optical or political purposes.'

Ni ddylai Llywodraeth y DU

'greu porthladd rhydd yng Nghymru at ddibenion optegol neu wleidyddol'.

Mae'n bwysig bod pobl yn deall nad rhyw fath o dividend Brexit ydy hyn, er enghraifft, achos mi ellid, mewn egwyddor, bod wedi cael statws porthladd rhydd tra'n dal yn yr Undeb Ewropeaidd. Ac mae eisiau, fel mae'r Gweinidog yn ei ddweud, i bobl ddeall bod Llywodraeth Geidwadol Prydain yn cynnig llawer llai ar gyfer porthladdoedd rhydd yng Nghymru o'i gymharu â Lloegr—rhyw £8 miliwn, o'i gymharu â £25 miliwn. Ond, oes, mae eisiau edrych ar y cyfleon. Felly, all Llywodraeth Cymru, tra'n mynnu cael maes chwarae gwastad o ran cefnogaeth ariannol posib, sicrhau bod gwaith yn cael ei wneud i ddeall yn union pa fanteision a allai ddod i Gaergybi yn ymarferol, ym mha sectorau, a balansio hynny, hefyd, efo sgil-effeithiau negyddol posib?

It's important that people understand that it's not some kind of Brexit dividend, for example, because, in principle, one could have had free-port status while still in the European Union. And, as the Minister said, people need to understand that the UK Conservative Government are offering far less for free ports in Wales as compared to England—some £8 million, as compared to £25 million in England. But, yes, we need to look at the opportunities. So, can the Welsh Government, whilst insisting on a level playing field in terms of possible financial support, ensure that work is done to understand exactly what benefits could come to Holyhead on a practical level, in which sectors, and to balance that with the negative impacts that are also possible?

I should start by saying that, as we don't have a firm proposal, we don't have a proposal to work with. We have written to the UK Government, the previous Minister has written, and myself and the finance Minister will be writing again, ahead of our meeting with the Welsh Affairs Select Committee tomorrow, to set out, again, the parameters in which we are prepared to work with the UK Government to look at a free port in Wales. One of those points is funding parity. This isn't something where a Barnettised share should be provided; this is a place-based intervention, and the same funding given to any free port in England should come to any free port in Wales. I should gently say to the Member that Holyhead is one port that may wish to bid to be a free port, because, actually, what the UK Government have done is they've undertaken a competitive bidding process. Now, part of my concern is that you could end up—. Already we're seeing some activity taking place in getting ready to bid for a process that we don't understand, that isn't actually live yet, and there'll be wasted resources in doing so, because other ports would be interested in bidding to do that as well. And our challenge then is, if we were going to do this, we do want to understand more clearly about whether we genuinely create more activity or displace activity that is already taking place.

It is, of course, a matter of fact, not opinion, that free ports already existed when we were members of the European Union; it was Prime Minister Cameron who ended the free ports existing in the UK in 2012. So, it's not a new idea. And actually, what we really need is direct engagement with the Treasury, because it's a Treasury-driven project. It's something that the Chancellor of the Exchequer is very personally wedded to, and he's perfectly entitled to have individual areas of interest that he wants to see happen, but, for a free port, there has to be proper engagement with the Welsh Government as decision-taking Ministers here with the decision-taking Ministers in the UK Government to make sure we understand what we are being asked to commit to and what the full offer actually looks like. And I would like to be able to have a more detailed discussion with the Member and others, but I'm not able to do so, because, as I say, we don't have a proper offer to engage with.

Gan nad oes gennym gynnig cadarn, dylwn ddechrau drwy ddweud nad oes gennym gynnig i weithio gydag ef. Rydym wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU, mae'r Gweinidog blaenorol wedi ysgrifennu, a bydd y Gweinidog cyllid a minnau'n ysgrifennu eto, cyn ein cyfarfod gyda'r Pwyllgor Dethol ar Faterion Cymreig yfory, i nodi, unwaith eto, y paramedrau rydym yn barod i weithio o'u mewn gyda Llywodraeth y DU i edrych ar borthladd rhydd yng Nghymru. Un o'r pwyntiau hynny yw cyllid cydradd. Nid yw hyn yn rhywbeth lle dylid darparu cyfran yn ôl fformiwla Barnett; ymyrraeth sy'n seiliedig ar leoedd yw hi, a dylid rhoi'r un cyllid ag a roddir i unrhyw borthladd rhydd yn Lloegr i unrhyw borthladd rhydd yng Nghymru. Dylwn ddweud yn garedig wrth yr Aelod fod Caergybi yn un porthladd a allai fod yn awyddus i wneud cais i ddod yn borthladd rhydd, oherwydd yr hyn y mae Llywodraeth y DU wedi'i wneud yw ymgymryd â phroses geisiadau gystadleuol. Nawr, rhan o fy mhryder yw y gallech, yn y pen draw—. Rydym eisoes yn gweld gweithgarwch yn mynd rhagddo i baratoi i ymgeisio am broses nad ydym yn ei deall, nad yw'n fyw eto, a bydd adnoddau'n cael eu gwastraffu wrth wneud hynny, gan y byddai gan borthladdoedd eraill ddiddordeb mewn ymgeisio hefyd. A'r her i ninnau wedyn, pe byddem yn gwneud hyn, yw yr hoffem ddeall yn well a ydym o ddifrif yn creu mwy o weithgarwch neu'n disodli gweithgarwch sydd eisoes yn digwydd.

Mater o ffaith, nid barn, wrth gwrs, yw bod porthladdoedd rhydd eisoes yn bodoli pan oeddem yn aelodau o'r Undeb Ewropeaidd; y Prif Weinidog Cameron a ddaeth â'r porthladdoedd rhydd i ben yn y DU yn 2012. Felly, nid yw'n syniad newydd. Ac mewn gwirionedd, yr hyn sydd ei angen arnom yw ymgysylltiad uniongyrchol â'r Trysorlys, gan ei fod yn brosiect sy'n cael ei lywio gan y Trysorlys. Mae'n rhywbeth y mae Canghellor y Trysorlys yn ymrwymedig iawn iddo, ac mae ganddo berffaith hawl i gael meysydd diddordeb personol y mae'n awyddus i'w gweld yn digwydd, ond er mwyn cael porthladd rhydd, mae'n rhaid i'r Gweinidogion sy'n gwneud penderfyniadau yn Llywodraeth y DU ymgysylltu'n iawn â Llywodraeth Cymru fel y Gweinidogion sy'n gwneud penderfyniadau yma er mwyn sicrhau ein bod yn deall yr hyn y gofynnir inni ymrwymo iddo a sut beth fydd y cynnig llawn. A hoffwn allu cael trafodaeth fanylach gyda'r Aelod ac eraill, ond nid wyf yn gallu gwneud hynny, oherwydd, fel y dywedaf, nid oes gennym gynnig iawn i'w drafod.

14:10

Janet Finch-Saunders.

Oh, we can't hear you at the moment, Janet Finch-Saunders. Can you see if there's a button you can press? Say something, Janet, to see if we can hear you now. Say something. No. We'll come back to you. I'll call Joyce Watson next.

Janet Finch-Saunders.

O, ni allwn eich clywed ar hyn o bryd, Janet Finch-Saunders. A allwch weld a oes yna fotwm y gallwch ei wasgu? Dywedwch rywbeth, Janet, i weld a allwn eich clywed nawr. Dywedwch rywbeth. Na. Fe ddown yn ôl atoch chi. Galwaf ar Joyce Watson nesaf.

Diolch, Llywydd. As you said, Minister, free ports policy does, indeed, predate Brexit. It was proposed in Britannia Unchained, the 2012 manifesto for turning the UK into a low-tax, deregulated economy, written by right-wing Members of the current Tory Brexit Government, and the Prime Minister just happened to receive a £25,000 donation from Bristol port too, so I'm sceptical of the policy, to say the least. But my immediate concern is the impact of Brexit on Welsh ports. Truckers travelling to or from Ireland are increasingly met by delays and bureaucracy, leading some to bypass Welsh ports, and we've seen a significant decrease in-year in terms of volume. So, my question to you, Minister, is: what is the Welsh Government doing to safeguard the short-term viability of our ports?

Diolch, Lywydd. Fel y dywedoch chi, Weinidog, mae'r polisi porthladdoedd rhydd, yn wir, yn rhagflaenu Brexit. Fe’i cynigiwyd yn Britannia Unchained, maniffesto 2012 ar gyfer troi’r DU yn economi treth isel wedi’i dadreoleiddio, a ysgrifennwyd gan Aelodau asgell dde'r Llywodraeth Brexit Dorïaidd gyfredol, ac fe wnaeth Prif Weinidog y DU ddigwydd derbyn rhodd o £25,000 gan borthladd Bryste hefyd, felly rwy'n amheus o'r polisi a dweud y lleiaf. Ond fy mhryder uniongyrchol yw effaith Brexit ar borthladdoedd Cymru. Mae gyrwyr lorïau sy'n teithio i ac o Iwerddon yn wynebu mwy a mwy o oedi a biwrocratiaeth, sy'n golygu bod rhai ohonynt yn osgoi porthladdoedd Cymru, ac rydym wedi gweld gostyngiad sylweddol yn ystod y flwyddyn o ran niferoedd. Felly, fy nghwestiwn i chi, Weinidog, yw: beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddiogelu hyfywedd ein porthladdoedd yn y tymor byr?

We have real challenges in this area, as Joyce Watson highlights. We have a reduction of about a quarter to a third of activity through our ports. Now, that's not just an issue in Holyhead; it's certainly a big issue for the trade with the island of Ireland that comes through south-west Wales as well, through the ports in Pembrokeshire. So, this is an issue I have raised repeatedly in engagements with the UK Government to understand that this doesn't appear to be a passing matter; it's certainly not just a matter of teething problems.

Through the rest of this summer, there's going to be quite intensive engagement between the Welsh Government and all other Governments within the UK and the European Union as we look to see what happens following the free trade deal that's been agreed. There's quite a lot that's still left to agree, and that will have a real impact on the viability and the future of ports across the UK, but particularly here in Wales, where people are looking to avoid the bridge that previously existed between the island of Ireland and our ports here in Wales. It's a matter of real concern to me, and I'd like to see, as we look to create border control posts in Wales, as a direct consequence of Brexit—we need to have those in place, because of the extra checks that we need to undertake as a third country—that we actually have a broader agreement on how we're going to support ports and the economic activity that goes through them. That requires some straight answers from the UK Government, as well as clarity on the in-principle things they say they are prepared to do to support ports in the short, medium and longer term as well.

Mae gennym heriau gwirioneddol yn y maes hwn, fel y dywed Joyce Watson. Mae gennym ostyngiad o rhwng chwarter a thraean yn y gweithgarwch drwy ein porthladdoedd. Nawr, nid problem yng Nghaergybi yn unig yw honno; mae'n sicr yn broblem fawr i'r fasnach ag ynys Iwerddon a ddaw drwy dde-orllewin Cymru hefyd, drwy'r porthladdoedd yn sir Benfro. Felly, mae hwn yn fater rwyf wedi'i godi dro ar ôl tro wrth ymgysylltu â Llywodraeth y DU i ddeall nad yw hwn, yn ôl pob golwg, yn fater wrth fynd heibio; yn sicr, nid mater o broblemau cychwynnol yn unig mohono.

Drwy weddill yr haf, bydd Llywodraeth Cymru a phob Llywodraeth arall yn y DU yn ymgysylltu'n ddwys â'r Undeb Ewropeaidd wrth inni geisio gweld beth fydd yn digwydd yn dilyn y cytundeb masnach rydd a wnaed. Mae cryn dipyn ar ôl i'w drafod, a bydd hynny'n cael effaith wirioneddol ar hyfywedd a dyfodol porthladdoedd ledled y DU, ond yn enwedig yma yng Nghymru, lle mae pobl yn awyddus i osgoi'r bont a arferai fodoli rhwng ynys Iwerddon a'n porthladdoedd yma yng Nghymru. Mae'n fater o gryn bryder i mi, ac wrth inni geisio creu safleoedd rheoli ffiniau yng Nghymru, o ganlyniad uniongyrchol i Brexit—mae angen inni sicrhau eu bod ar waith, oherwydd y gwiriadau ychwanegol y mae angen inni eu cyflawni fel trydedd wlad—hoffwn weld bod gennym gytundeb ehangach ynglŷn â sut rydym yn mynd i gefnogi porthladdoedd a'r gweithgarwch economaidd sy'n mynd drwyddynt. Golyga hynny fod angen atebion gonest gan Lywodraeth y DU, yn ogystal ag eglurder ar y pethau mewn egwyddor y dywedant eu bod yn barod i'w gwneud i gefnogi porthladdoedd yn y tymor byr, y tymor canolig ac yn fwy hirdymor hefyd.

I can no longer see Janet Finch-Saunders in Zoom, so I'm presuming we've not been able to resume contact. Let's give it one other go. Yes, I can now see you, Janet; can I hear you, though? No, I don't think we can. I'm sure we'll resume contact at some point later with Janet Finch-Saunders.

Ni allaf weld Janet Finch-Saunders ar Zoom mwyach, felly tybiaf nad ydym wedi gallu ailgysylltu. Gadewch inni roi un cynnig arall arni. Gallaf, gallaf eich gweld yn awr, Janet; fodd bynnag, a allaf eich clywed? Na, ni chredaf y gallwn. Rwy'n siŵr y byddwn yn ailgysylltu gyda Janet Finch-Saunders yn y man.

Cwestiwn 6, Cefin Campbell. O—. Cwestiwn 6, Cefin Campbell.

Question 6, Cefin Campbell. Oh—. Question 6, Cefin Campbell.

Y Diwydiant Lletygarwch
The Hospitality Industry

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar y gefnogaeth ariannol a ddarparwyd i'r diwydiant lletygarwch dros y misoedd diwethaf? OQ56745

6. Will the Minister make a statement on the financial support provided to the hospitality industry over recent months? OQ56745

14:15

To date, not including the recently announced support, the Welsh Government has provided the tourism and hospitality industry with nearly £56 million in support through the economic resilience fund, and emergency funding will, of course, now be available until the end of August. The sector will continue to benefit from our 100 per cent rate relief scheme for the entire financial year, unlike their colleague businesses in England.

Hyd yn hyn, heb gynnwys y cymorth a gyhoeddwyd yn ddiweddar, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu bron i £56 miliwn i'r diwydiant twristiaeth a lletygarwch drwy'r gronfa cadernid economaidd, a bydd cyllid brys, wrth gwrs, ar gael yn awr tan ddiwedd mis Awst. Bydd y sector yn parhau i elwa o'n cynllun rhyddhad ardrethi 100 y cant ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfan, yn wahanol i fusnesau cyfatebol yn Lloegr.

Diolch yn fawr, Weinidog. Byddwch chi'n cofio imi ysgrifennu atoch chi ar fater y diffyg cyllid oedd ar gael i'r sector lletygarwch ar gyfer mis Ebrill yn benodol. Yn eich llythyr ataf i ar 25 Mehefin, rŷch chi'n nodi, a dwi'n dyfynnu, fod 'y pecyn cymorth ariannol i fusnesau Cymru wedi parhau trwy gydol mis Ebrill ac i mewn i fis Mai.' Fodd bynnag, mae busnesau yn y rhanbarth yn dweud wrthyf i nad yw hyn yn gywir. Yn wir, mae dogfen ar wefan Busnes Cymru yn nodi'n glir fod cyllid ar gyfer cymorth penodol i'r sector, y gronfa ERF cam 2, yn cwmpasu'r cyfnod rhwng 25 Ionawr 2021 a 31 Mawrth 2021. Nid oedd y gronfa nesaf ar gael tan fis Mai, felly sut ŷch chi'n esbonio'r anghysondeb rhwng y wybodaeth sydd ar gael i'r cyhoedd ar wefan Busnes Cymru a'r wybodaeth a roesoch chi imi yn eich llythyr ar 25 Mehefin?

Thank you, Minister. You will remember that I wrote to you on the issue in terms of the lack of funding available to the hospitality sector for April specifically. In your letter to me on 25 June, you note, and I do quote, that 'the financial support package for Welsh businesses has continued throughout April and into May.' However, businesses in my region tell me that this is not right. Indeed, a document on the Business Wales website notes that funding for sector-specific support, the ERF fund phase 2, encompasses the period 25 January 2021 to 31 March 2021. The next fund wasn't available until May, so how do you explain the inconsistency between the information available to the public on the Business Wales website and the information that you gave to me in your letter on 25 June?

We've been round this track several times, as the Member is aware, on when the choices are made and how the schemes actually look to provide cover for the costs that businesses have incurred. So, the scheme that we're in the application process of now, where the eligibility checker is open, and applications will open next week, will look to cover costs from the end of the last period of business support through to the end of August. That's the way we've done things consistently, and it's a matter of fact, not opinion, that we do provide a more generous package of support to the relevant businesses that the Member raises here in Wales compared to England.

Our big challenge, though, is our ability to continue to support businesses through this emergency period of time, where the pandemic has had a material impact on their ability to trade successfully, and what we're going to be able to do as we hope to be able to take further steps forward in easing restrictions and opening up more economic activity. That goes back to the points that were made in previous questions about the balance between the public health position here in Wales, the success of our world-beating, world-leading vaccination programme, and the economic activity we want to safely restore and the next stage in our approach. As the Member will know, as part of our 21-day review process, it's only a short period of time before we're able to make further concrete decisions to help support businesses in the next stage of the recovery.

Rydym wedi bod o amgylch y trac hwn sawl gwaith, fel y gŵyr yr Aelod, ynglŷn â phryd y caiff y penderfyniadau eu gwneud a sut y mae'r cynlluniau'n ceisio gwrthbwyso'r costau i fusnesau. Felly, bydd y cynllun rydym yn y broses ymgeisio ar ei gyfer yn awr, lle mae'r gwiriwr cymhwysedd ar agor, a bydd y ceisiadau'n agor yr wythnos nesaf, yn ceisio gwrthbwyso costau o ddiwedd y cyfnod diwethaf o gymorth i fusnesau hyd at ddiwedd mis Awst. Dyna'r ffordd rydym wedi gwneud pethau'n gyson, a mater o ffaith, nid barn, yw ein bod yn darparu pecyn cymorth mwy hael i'r busnesau perthnasol y mae'r Aelod yn eu crybwyll yma yng Nghymru o gymharu â Lloegr.

Yr her fawr i ni, serch hynny, yw ein gallu i barhau i gefnogi busnesau drwy'r cyfnod hwn o argyfwng, pan fo'r pandemig wedi cael effaith sylweddol ar eu gallu i fasnachu'n llwyddiannus, a'r hyn y byddwn yn gallu ei wneud wrth inni obeithio gallu cymryd camau pellach i lacio'r cyfyngiadau a chaniatáu mwy o weithgarwch economaidd. Mae hynny'n gysylltiedig â'r pwyntiau a wnaed mewn cwestiynau blaenorol am y cydbwysedd rhwng sefyllfa iechyd y cyhoedd yma yng Nghymru, llwyddiant ein rhaglen frechu, yr orau yn y byd, a'r gweithgarwch economaidd rydym am ei adfer yn ddiogel a'r cam nesaf yn ein dull o weithredu. Fel y gŵyr yr Aelod, fel rhan o'n proses adolygu 21 diwrnod, cyfnod byr yn unig sydd yna cyn y gallwn wneud penderfyniadau pendant pellach i helpu i roi cymorth i fusnesau yng ngham nesaf yr adferiad.

Minister, you'll be aware that UK Hospitality Cymru has been calling for a new, nine-month, smart funding strategy to help businesses survive, recover and to protect jobs going forward. Now, hospitality business in my constituency continue to tell me that they're still in a critical and fragile position. Therefore, could you tell us whether you will actually consider taking on UK Hospitality Cymru's suggestion by looking to actually develop a nine-month strategy?

Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol fod UK Hospitality Cymru wedi bod yn galw am strategaeth ariannu ddoeth naw mis newydd i gynorthwyo busnesau i oroesi ac ymadfer, a diogelu swyddi ar gyfer y dyfodol. Nawr, mae busnes lletygarwch yn fy etholaeth yn parhau i ddweud wrthyf eu bod yn dal i fod mewn sefyllfa enbyd a bregus. Felly, a allwch ddweud wrthym a fyddwch yn ystyried derbyn awgrym UK Hospitality Cymru a cheisio datblygu strategaeth naw mis?

Well, I've had a recent constructive engagement with the hospitality sector and others. We continue to talk, my officials are in regular conversations with representatives from the hospitality sector, and, as I've said previously, it's a matter of fact, not opinion, that hospitality businesses in Wales have a more generous package of financial support compared with hospitality businesses in England. Actually, their concerns are—they do recognise they're in a position where there is real fragility, still—challenges about staff, being able to invest in future skills, and if we're able to move forward further, what that means in terms of the ability to adapt to either the easing of restrictions or changes in the way in which their business operates. It's about how we provide as stable a footing as possible.

The challenge with looking to set out a plan over, say, a nine-month period of time is that I couldn't tell the Member or anyone else, and with absolute certainty, what trading will be like over the Christmas period, because we're not in a position to forecast that far ahead with real certainty. We're going to make choices over the coming days and weeks, over the next stage in our journey, hopefully, out of the pandemic. We'll do that with the sort of future forecasts we can give responsibly, and we'll need to continue to re-evaluate where we are in terms of the pandemic. But the choice that I made to provide emergency support up to the end of August provides some certainty for the rest of the summer about the support that will be in place, and I look forward to working on the future vision with them at a time when we're able to do so with enough certainty. Until then, I look forward to the continuing constructive conversations we have about how we support this particular sector of the Welsh economy.

Wel, rwyf wedi ymgysylltu'n adeiladol yn ddiweddar â'r sector lletygarwch ac eraill. Rydym yn parhau i siarad, mae fy swyddogion yn cael sgyrsiau rheolaidd gyda chynrychiolwyr o'r sector lletygarwch, ac fel rwyf wedi'i ddweud eisoes, mater o ffaith, nid barn, yw bod busnesau lletygarwch yng Nghymru yn cael pecyn mwy hael o gymorth ariannol o gymharu â busnesau lletygarwch yn Lloegr. Mewn gwirionedd, eu pryderon yw—maent yn cydnabod eu bod mewn sefyllfa wirioneddol fregus, o hyd—heriau ynghylch staff, gallu buddsoddi mewn sgiliau yn y dyfodol, ac os gallwn symud ymlaen ymhellach, yr hyn y mae hynny'n ei olygu o ran y gallu i addasu naill ai i'r cyfyngiadau wrth iddynt gael eu llacio neu i newidiadau yn y ffordd y mae eu busnes yn gweithredu. Mae'n ymwneud â sut rydym yn darparu sylfaen mor sefydlog â phosibl.

Yr her wrth geisio nodi cynllun ar gyfer cyfnod o naw mis, dyweder, yw na allwn ddweud wrth yr Aelod nag unrhyw un arall, a chyda sicrwydd pendant, sut fydd pethau o ran masnachu dros gyfnod y Nadolig, gan nad ydym mewn sefyllfa i ragweld mor bell â hynny gyda gwir sicrwydd. Byddwn yn gwneud penderfyniadau dros y dyddiau a'r wythnosau nesaf, dros gam nesaf ein taith allan o'r pandemig, gobeithio. Byddwn yn gwneud hynny gyda'r math o ragolygon y gallwn eu rhoi yn gyfrifol ar gyfer y dyfodol, a bydd angen inni barhau i ailwerthuso lle rydym arni o ran y pandemig. Ond mae'r dewis a wneuthum i ddarparu cymorth brys hyd at ddiwedd mis Awst yn rhoi rhywfaint o sicrwydd am weddill yr haf ynghylch y cymorth a fydd ar waith, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda hwy ar y weledigaeth ar gyfer y dyfodol pan fyddwn yn gallu gwneud hynny gyda digon o sicrwydd. Tan hynny, edrychaf ymlaen at y sgyrsiau adeiladol parhaus a gawn ynglŷn â sut rydym yn cefnogi'r sector hwn yn economi Cymru.

14:20

I know, Minister, that one of the most welcome parts of financial support to hospitality providers in Ogmore has been the COVID-19 outdoor improvements recovery fund, and its benefits are going to be felt long beyond the pandemic. When hospitality shifted outside and COVID restrictions were firmly in place, grants of up to £10,000 were made available to cover 80 per cent of the costs of business adaptation across Wales. So, a dozen sports and social clubs across my area, from Pencoed to Heol-y-Cyw, to Maesteg and right across the piece, but also cafes and restaurants and bars, from Blaenogwr to Bryncethin, Bettws to Blackmill, Llanharan to Llangeinor and Llangynwyd, they all took advantage of that grant and they've produced fantastic outdoor provision now.

So, will the Minister, during the summer, take the time and accept my invitation to visit one or more of these hostelries with me during the summer, share a pint, chat with the staff and the owners about the help they've had, but also what more they might need in the months ahead, after such challenging times? And just to reassure the Minister, if he takes my invitation up, I will buy the first pint. [Laughter.]

Weinidog, rwy'n gwybod mai un o’r elfennau mwyaf poblogaidd o gymorth ariannol i ddarparwyr lletygarwch yn Ogwr oedd y gronfa adfer wedi COVID-19 ar gyfer gwelliannau awyr agored, a bydd pobl yn elwa o'i budd ymhell ar ôl y pandemig. Pan symudodd lletygarwch i'r awyr agored a'r cyfyngiadau COVID yn weithredol, darparwyd grantiau o hyd at £10,000 i dalu am 80 y cant o gostau addasu busnesau ledled Cymru. Felly, dwsin o glybiau chwaraeon a chlybiau cymdeithasol ar draws fy ardal, o Bencoed i Heol-y-Cyw, i Faesteg a phob rhan o'r ardal, ond caffis a bwytai a bariau hefyd, o Flaenogwr i Fryncethin, o Fetws i Felin Ifan Ddu, o Lanharan i Langeinwyr a Llangynwyd, gwnaeth pob un ohonynt fanteisio ar y grant hwnnw, ac maent bellach wedi cynhyrchu darpariaeth awyr agored arbennig.

Felly, a wnaiff y Gweinidog, dros yr haf, roi amser i dderbyn fy ngwahoddiad i ymweld ag un neu fwy o'r tafarnau hyn gyda mi dros yr haf, rhannu peint, sgwrsio â'r staff a'r perchnogion am y cymorth y maent wedi'i gael, ond hefyd beth arall y gallai fod ei angen arnynt dros y misoedd i ddod, ar ôl cyfnod mor heriol? Ac er mwyn tawelu meddwl y Gweinidog, os bydd yn derbyn fy ngwahoddiad, fe brynaf y peint cyntaf. [Chwerthin.]

It sounded like a bit of an invitation for a pub crawl to me. [Laughter.]

Roedd yn swnio fel gwahoddiad i hel tafarnau i mi. [Chwerthin.]

Well, I praise the Member for mentioning so many different venues within his constituency. That was an impressive act that I'm sure others will look to emulate.

I have seen the real impact, and I think the Member's right on the fact that the use of outdoor space as a necessity in the pandemic is helping to change some behaviour and, in the future, I think more people will take advantage of the outdoor space that's been created. And I see some of that in the venue that my own son goes to for cricket and rugby, with the way that they've significantly expanded their outdoor offer, and it's been of real benefit and value. I should say, though, when I take my son to such events I don't take alcoholic beverages as I need to drive the car. 

I can't promise to accompany the Member on his very tempting invitation, but I do really take on board the point he's raising about the adaptability of businesses and the longer term benefit, and it does show that the choices being made to protect businesses now will hopefully have a much longer term benefit for businesses and jobs, and the Member's ability to visit hostelries within his constituency. [Laughter.]

Wel, rwy’n canmol yr Aelod am grybwyll cymaint o wahanol leoliadau yn ei etholaeth. Roedd honno'n gamp rwy'n siŵr y bydd eraill yn awyddus i'w hefelychu.

Rwyf wedi gweld yr effaith wirioneddol, a chredaf fod yr Aelod yn iawn fod y ffaith bod yr angen i ddefnyddio mannau awyr agored yn y pandemig yn helpu i newid peth ymddygiad, ac yn y dyfodol, credaf y bydd mwy o bobl yn manteisio ar y mannau awyr agored sydd wedi'u creu. Ac rwy'n gweld rhywfaint o hynny yn y lleoliad y mae fy mab fy hun yn ei fynychu i chwarae criced a rygbi, gyda'r ffordd y maent wedi ehangu eu cynnig awyr agored yn sylweddol, ac mae wedi bod o fudd a gwerth gwirioneddol. Dylwn ddweud, serch hynny, pan fyddaf yn mynd â fy mab i ddigwyddiadau o'r fath, nid wyf yn yfed diodydd alcoholaidd gan fod angen imi yrru'r car.

Ni allaf addo mynd gyda'r Aelod er gwaethaf y demtasiwn, ond rwy'n derbyn y pwynt y mae'n ei godi ynghylch gallu busnesau i addasu a'r budd mwy hirdymor, ac mae'n dangos bod y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud i ddiogelu busnesau yn awr yn arwain at fudd mwy hirdymor, gobeithio, i fusnesau a swyddi, a gallu'r Aelod i ymweld â thafarnau yn ei etholaeth. [Chwerthin.]

Bargen Twf y Gogledd
The North Wales Growth Deal

7. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fargen twf y gogledd? OQ56732

7. Will the Minister provide an update on the north Wales growth deal? OQ56732

Thank you. The final deal agreement was signed by Welsh Government, UK Government and the North Wales Economic Ambition Board in December 2020. I think a Member in this place would have been one of the signatories. The first tranche of Government funding was paid to the North Wales Economic Ambition Board in March 2021. The deal is owned and delivered by the North Wales Economic Ambition Board.

Diolch. Llofnodwyd y cytundeb terfynol gan Lywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU a Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru ym mis Rhagfyr 2020. Credaf y byddai un o Aelodau'r lle hwn wedi bod yn un o'r llofnodwyr. Talwyd y gyfran gyntaf o arian y Llywodraeth i Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru ym mis Mawrth 2021. Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru sy'n berchen ar y fargen ac yn ei chyflawni.

Thank you very much for that answer, Minister, and it's great to see how the UK and Welsh Governments can work together to deliver real benefits to businesses and residents across north Wales. Minister, one of the key planks of the growth deal is around securing better digital connectivity. Will you join me in welcoming the news of the UK Government's shared rural network, which will see a massive boost to mobile communications in rural parts of my constituency, as well as the latest projects in the £5 billion Project Gigabit, which will see rural towns and villages in the Vale of Clwyd get access to lightning-fast fixed broadband connections? How will your Government maximise the benefits of this new investment and work with businesses to ensure they fully utilise the boost to rural broadband? Thank you.

Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Weinidog, ac mae'n wych gweld sut y gall Llywodraethau'r DU a Chymru weithio gyda'i gilydd i sicrhau budd gwirioneddol i fusnesau a thrigolion ledled gogledd Cymru. Weinidog, mae un o nodweddion allweddol y fargen twf yn ymwneud â sicrhau gwell cysylltedd digidol. A wnewch chi ymuno â mi i groesawu’r newyddion am rwydwaith gwledig Llywodraeth y DU, a fydd yn hwb enfawr i gyfathrebiadau symudol mewn rhannau gwledig o fy etholaeth, yn ogystal â phrosiectau diweddaraf Prosiect Gigabit, sy'n werth £5 biliwn, a fydd yn darparu mynediad at gysylltiadau band eang sefydlog cyflym iawn i drefi a phentrefi gwledig yn Nyffryn Clwyd? Sut y bydd eich Llywodraeth yn sicrhau'r budd mwyaf posibl yn sgil y buddsoddiad newydd hwn ac yn gweithio gyda busnesau i sicrhau eu bod yn manteisio i'r eithaf ar y cymorth ychwanegol i fand eang gwledig? Diolch.

Well, we know that broadband is a regular utility for businesses in urban and rural Wales, and I'm very pleased to welcome investment in the future of the economy—in north Wales, in other parts of Wales. And it really does show that it is possible for the Welsh Government and the UK Government to have a programme of work where we agree on how to support businesses and don't get drawn into a needless conflict. I would like to see a similar approach taken in the way that successor European Union funds are not only used but how they're determined for use, to allow us to invest in the broader area, because at present the projects that the Member is describing are undertaken and agreed on a whole-north-Wales basis. The current community renewal fund, of course, pits authorities against each other in a competitive bidding process. I do think that there is a much better opportunity to look at how we could work together, and the growth deals and our regional agenda here in Wales, supported by the work of the Organisation for Economic Co-operation and Development, provides just that.

Wel, gwyddom fod band eang yn gyfleustod rheolaidd i fusnesau yn y Gymru drefol a gwledig, ac rwy'n falch iawn o groesawu buddsoddiad yn nyfodol yr economi—yng ngogledd Cymru, mewn rhannau eraill o Gymru. Ac mae wir yn dangos bod modd i Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU gael rhaglen waith lle rydym yn cytuno sut i gefnogi busnesau yn hytrach na chael ein tynnu i mewn i ffrae ddiangen. Hoffwn weld dull gweithredu tebyg yn y ffordd y mae cronfeydd olynol yr Undeb Ewropeaidd nid yn unig yn cael eu defnyddio ond sut y gwneir y penderfyniadau ynghylch eu defnydd, er mwyn caniatáu inni fuddsoddi yn yr ardal ehangach, oherwydd ar hyn o bryd, mae'r prosiectau y mae'r Aelod yn eu disgrifio yn cael eu cyflawni a'u cytuno ar sail gogledd Cymru yn ei gyfanrwydd. Mae'r gronfa adfywio cymunedol gyfredol, wrth gwrs, yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau fynd benben â'i gilydd mewn proses ymgeisio gystadleuol. Credaf fod cyfle llawer gwell i'w gael i edrych ar sut y gallem weithio gyda'n gilydd, ac mae'r bargeinion twf a'n hagenda ranbarthol yma yng Nghymru, wedi'u cefnogi gan waith y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, yn darparu cyfle o'r fath.

Ac yn olaf, cwestiwn 8, Tom Giffard.

And finally question 8, Tom Giffard. 

Bargeinion Dinesig
City Deals

8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fargeinion dinesig yn ne Cymru? OQ56747

8. Will the Minister provide an update on city deals in south Wales? OQ56747

Yes. Both city deals are making good progress. The Swansea bay city deal is progressing well, with five projects approved and £54 million of city deal funding released. In Cardiff, the investment fund has so far committed £198 million across 12 projects, nine of which are already in delivery.

Gwnaf. Mae'r ddwy fargen ddinesig yn gwneud cynnydd da. Mae bargen ddinesig bae Abertawe yn gwneud cynnydd da, gyda phum prosiect wedi'u cymeradwyo a £54 miliwn o gyllid y fargen ddinesig wedi'i ryddhau. Yng Nghaerdydd, mae'r gronfa fuddsoddi wedi ymrwymo £198 miliwn hyd yn hyn ar gyfer 12 prosiect, ac mae naw ohonynt eisoes yn y broses o gael eu cyflawni.

14:25

Thank you, Minister, for the answer and I'd first of all just like to declare that I'm a member of Bridgend County Borough Council, and to declare that interest where I'm a member. 

As you'll know, my region of South Wales West consists of Swansea and Neath Port Talbot councils, which form part of the Swansea bay city region deal, and also Bridgend County Borough Council, which is part of the Cardiff city deal. These areas are not exclusive to each other and many residents in Neath Port Talbot—or Swansea, for that matter—would benefit from some of the projects in the pipeline in Bridgend, and the same vice versa. An example of this is the park-and-ride project at Pyle railway station, which is situated in the Bridgend county borough, but it will have a significant benefit for many people living in Neath Port Talbot too, given its close geographical proximity.

So, can I ask what action is the Welsh Government taking to ensure co-operation between the various city deal projects, particularly on border projects that will impact more than one city deal area? And what else can be done to improve co-operation, so that residents, businesses and the wider public are aware of the investment that may not necessarily fall in their region?

Diolch am eich ateb, Weinidog, ac yn gyntaf oll, hoffwn ddatgan fy mod yn aelod o Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, a datgan y buddiant hwnnw lle rwy'n aelod.

Fel y gwyddoch, mae fy rhanbarth i, Gorllewin De Cymru, yn cynnwys cynghorau Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot, sy'n rhan o fargen dinas-ranbarth bae Abertawe, yn ogystal â Chyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr, sy'n rhan o fargen ddinesig Caerdydd. Nid yw'r ardaloedd hyn yn annibynnol ar ei gilydd a byddai llawer o drigolion Castell-nedd Port Talbot—neu Abertawe, o ran hynny—yn elwa o rai o'r prosiectau sydd yn yr arfaeth ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac fel arall. Enghraifft o hyn yw'r prosiect parcio a theithio yng ngorsaf drenau'r Pîl, sydd ym mwrdeistref sirol Pen-y-bont ar Ogwr, ond bydd o fudd mawr i lawer o bobl sy'n byw yng Nghastell-nedd Port Talbot hefyd, o ystyried ei fod mor agos yn ddaearyddol.

Felly, a gaf fi ofyn pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod cydweithredu'n digwydd rhwng gwahanol brosiectau'r bargeinion dinesig, yn enwedig ar brosiectau ar y ffiniau a fydd yn effeithio ar fwy nag un o ardaloedd y bargeinion dinesig? A beth arall y gellir ei wneud i wella cydweithredu, fel bod preswylwyr, busnesau a'r cyhoedd yn ehangach yn ymwybodol o'r buddsoddiad na fydd o reidrwydd yn digwydd yn eu rhanbarth hwy?

I think there's a really pragmatic approach to be taken here, and actually the work that has been done on gathering regions together to recognise their common interests is part of doing this. And, look, we understand very well that Bridgend is in a position where it broadly looks east but not exclusively—that was a conversation we had about health board boundaries, for example—and making sure that Bridgend looks broadly in one direction for its regional strategic partnership does not mean that activity that goes across in more than one direction is somehow forgotten or put to one side. So, yes, I expect we can do more and, in fact, the way that officials from the Welsh Government and the UK Government work with the city deal areas is a good example of looking at how they can positively impact upon each other.

I again reiterate the point that I made to Gareth Davies: there is a good example here of how the UK Government and the Welsh Government can work collaboratively together with stakeholders and partners here in Wales, with an agreed programme of work on boundaries and areas we have agreement on how to proceed. That is exactly what we wish to do for the future and not get drawn into a competitive approach where individual local authorities bid against and compete with each other in a way that I think will deliver less benefit for jobs and businesses here in Wales.

Credaf fod angen dull gwirioneddol bragmatig yma, ac mae'r gwaith a wnaed ar ddod â rhanbarthau ynghyd i gydnabod eu diddordebau cyffredin yn rhan o'r broses hon. Ac edrychwch, rydym yn deall yn iawn fod Pen-y-bont ar Ogwr mewn sefyllfa lle mae'n edrych tua'r dwyrain i raddau helaeth, ond nid yn llwyr—roedd honno'n sgwrs a gawsom am ffiniau byrddau iechyd, er enghraifft—ac nid yw sicrhau bod Pen-y-bont ar Ogwr yn edrych i un cyfeiriad yn fras ar gyfer eu partneriaeth strategol ranbarthol yn golygu bod gweithgarwch sy'n mynd i fwy nag un cyfeiriad rywsut yn cael ei anghofio neu ei roi o'r neilltu. Felly, ydw, rwy'n disgwyl y gallwn wneud mwy, ac mewn gwirionedd, mae'r ffordd y mae swyddogion Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn gweithio gydag ardaloedd y bargeinion dinesig yn enghraifft dda o edrych ar sut y gallant effeithio'n gadarnhaol ar ei gilydd.

Ailadroddaf y pwynt a wneuthum i Gareth Davies: mae enghraifft dda yma yng Nghymru o sut y gall Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru weithio ar y cyd â rhanddeiliaid a phartneriaid, gyda rhaglen waith wedi'i chytuno ar ffiniau a meysydd rydym yn cytuno sut i fwrw ymlaen â hwy. Dyna'n union rydym am ei wneud ar gyfer y dyfodol, a pheidio â chael ein tynnu i mewn i ddull cystadleuol o weithredu lle mae awdurdodau lleol unigol yn ymgeisio yn erbyn ei gilydd ac yn cystadlu â'i gilydd mewn ffordd a fydd yn sicrhau llai o fudd i swyddi a busnesau yma yng Nghymru yn fy marn i.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol
2. Questions to the Minister for Health and Social Services

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Rhys ab Owen.

The next item, therefore, is the questions to the Minister for Health and Social Services, and the first question is from Rhys ab Owen.

Gofal Cymdeithasol
Social Care

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gynlluniau Llywodraeth Cymru i ddiwygio gofal cymdeithasol? OQ56719

1. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's plans to reform social care? OQ56719

The Welsh Government published a summary of the consultation responses to our White Paper, 'Rebalancing care and support', on 29 June. The White Paper set out proposals to reform social care and to improve well-being. Our programme for government includes commitments to take forward these proposals, in partnership with the sector.

Cyhoeddodd Llywodraeth Cymru grynodeb o'r ymatebion i'r ymgynghoriad ar ein Papur Gwyn, 'Ailgydbwyso gofal a chymorth', ar 29 Mehefin. Roedd y Papur Gwyn yn nodi cynigion i ddiwygio gofal cymdeithasol a gwella llesiant. Mae ein rhaglen lywodraethu'n cynnwys ymrwymiadau i fwrw ymlaen â'r cynigion hyn, mewn partneriaeth â'r sector.

Diolch yn fawr am y diweddariad, a diolch yn fawr am y Papur Gwyn. A gaf i'ch annog chi, plis, i beidio aros i Lywodraeth Prydain i wneud unrhyw beth? Maen nhw wedi addo o'r blaen ac wedi cyflawni dim. Mi wnaeth Cymru arwain y gad gyda'r gwasanaeth iechyd cenedlaethol—Tredegar, Cymru, a chi yn y Blaid Lafur, er tegwch. Pe byddai Nye Bevan wedi aros i'r Torïaid, byddai'r gwasanaeth iechyd heb gael ei sefydlu. Felly, plis, gweithredwch nawr.

Thank you for that update, and thank you for the White Paper. May I encourage you, please, not to wait for the UK Government to do something? They've made pledges in the past, but have delivered nothing. Wales was in the vanguard with the national health service—Tredegar, Wales, and you in the Labour Party, to be fair. If Nye Bevan had waited for the Tories, then we wouldn't have had a health service. So, please take action now.

Minister, I'd like to ask a pressing issue with regard to the social care system, which can be resolved now, and this is a personal issue to me. In response to my colleague Gareth Davies last week, you said there hadn't been a blanket ban on care home visits. Technically, that might have been true, but the reality was very different and I can say that from a personal point of view, because my father, who was a Member here for two terms, is a resident of a care home nearby here in Cardiff Bay. He has advanced dementia. I'll never forget that Tuesday before the Scottish game, going there and being told by a tearful receptionist that the care home had been closed half an hour earlier, and it was closed then until August. Of course, it was then closed again for the second wave, and it's been closed again now for the last two months because of positive COVID tests by residents and care home workers, despite them all having two jabs, despite not showing any symptoms and despite not being hospitalised.

Deputy Minister, I appreciate it's very difficult; I appreciate the need to protect residents like my father, but we want to see our loved ones. I know the concerns about the delta variant, I know the concerns about the third wave, but, please, could you look again at the Public Health Wales guidance towards visiting care homes, so people like me and many others can visit their loved ones? Diolch yn fawr.

Weinidog, hoffwn holi am fater brys mewn perthynas â'r system gofal cymdeithasol, y gellir ei ddatrys yn awr, ac mae hwn yn fater personol i mi. Mewn ymateb i fy nghyd-Aelod Gareth Davies yr wythnos diwethaf, dywedasoch na fu gwaharddiad cyffredinol ar ymweliadau â chartrefi gofal. Yn dechnegol, efallai fod hynny'n wir, ond roedd y realiti'n wahanol iawn a gallaf ddweud hynny o safbwynt personol, gan fod fy nhad, a oedd yn Aelod yma am ddau dymor, yn byw mewn cartref gofal cyfagos yma ym Mae Caerdydd. Mae ganddo ddementia datblygedig. Nid anghofiaf byth mo'r dydd Mawrth cyn gêm yr Alban, pan euthum yno a chael gwybod gan dderbynnydd dagreuol fod y cartref gofal wedi cael ei gau hanner awr ynghynt, a bu ar gau wedyn tan fis Awst. Wrth gwrs, fe’i caewyd eto dros yr ail don, ac mae wedi bod ar gau eto yn awr am y ddau fis diwethaf oherwydd profion COVID positif ymhlith preswylwyr a gweithwyr y cartref gofal, er bod pob un wedi cael dau bigiad, er nad oeddent yn dangos unrhyw symptomau ac er nad oeddent wedi gorfod mynd i'r ysbyty.

Ddirprwy Weinidog, rwy'n deall ei bod hi'n anodd iawn; rwy'n deall yr angen i ddiogelu preswylwyr fel fy nhad, ond rydym am weld ein hanwyliaid. Rwy'n ymwybodol o'r pryderon am yr amrywiolyn delta, rwy'n ymwybodol o'r pryderon am y drydedd don, ond os gwelwch yn dda, a allwch edrych eto ar ganllawiau Iechyd Cyhoeddus Cymru ynglŷn ag ymweld â chartrefi gofal, fel y gall pobl fel fi a llawer o bobl eraill ymweld â'u hanwyliaid? Diolch yn fawr.

Diolch. And I thank Rhys ab Owen for that very heartfelt question. To start with his opening comments about not waiting for the UK Government, we would prefer a solution for England and Wales, but I absolutely agree we can't wait forever. We'd like a joint solution because of the interface with the benefits system and the taxation system. So, that's why we'd like that. But we have been waiting a long time, and I absolutely acknowledge that.

In terms of the care home visits, those have been some of the most difficult decisions that have been made, and it is a really difficult situation. I absolutely understand how hard it must have been in terms of visiting his father, who I knew well, and worked with when he was a Member here. What we have tried to do is we have tried to balance the safety of the residents with their need to see their family, and of course with the family's need to see the residents. Throughout the whole of the pandemic, at every stage, our guidance has not had a blanket refusal for any visits—there has always been the scope for visits when the situation is very difficult or desperate. So, there always has been that option.

At the moment, the guidance is clear that two visitors can go in to visit a care home resident. There is no approved list of people who can go in now; it has opened up more than that. But obviously, individual care homes are interpreting the guidance as they think is safest for their residents. I think the important thing really is to look at how this is being interpreted in individual care homes. But certainly, we do want families to be able to see their loved ones, and we want loved ones to see their families, because obviously, that is the essence of family life. I know how awful it has been for so many residents and their families.

Diolch. A diolch i Rhys ab Owen am ei gwestiwn teimladwy iawn. Gan ddechrau gyda'i sylwadau agoriadol am beidio ag aros am Lywodraeth y DU, byddai'n well gennym gael ateb ar gyfer Cymru a Lloegr, ond rwy'n cytuno'n llwyr na allwn aros am byth. Hoffem gael ateb ar y cyd oherwydd y cysylltiad â'r system fudd-daliadau a'r system drethi. Felly, dyna pam yr hoffem hynny. Ond rydym wedi bod yn aros ers peth amser, ac rwy'n llwyr gydnabod hynny.

Ar yr ymweliadau â chartrefi gofal, dyna rai o'r penderfyniadau anoddaf a wnaed, ac mae'n sefyllfa anodd iawn. Rwy'n deall yn iawn pa mor anodd y bu pethau, mae'n rhaid, o ran ymweld â'i dad, rhywun roeddwn yn ei adnabod yn dda, a bûm yn gweithio gydag ef pan oedd yn Aelod yma. Yr hyn rydym wedi ceisio ei wneud yw cydbwyso diogelwch y preswylwyr â'u hangen i weld eu teulu, ac wrth gwrs, gydag angen y teulu i weld y preswylwyr. Drwy gydol y pandemig, ar bob cam, nid yw ein canllawiau wedi cynnwys gwaharddiad cyffredinol ar unrhyw ymweliadau—mae'r posibilrwydd o gael ymweliadau wedi bod yno o'r cychwyn pan fo'r sefyllfa'n anodd iawn neu'n anobeithiol. Felly, mae'r opsiwn hwnnw wedi bod yno o'r cychwyn.

Ar hyn o bryd, mae'r canllawiau'n glir y gall dau ymwelydd ymweld â phreswylydd cartref gofal. Nid oes rhestr gymeradwy o bobl a all fynd i mewn yn awr; mae pethau'n fwy agored na hynny. Ond yn amlwg, mae cartrefi gofal unigol yn dehongli'r canllawiau yn y ffordd y credant sydd fwyaf diogel i'w preswylwyr. Credaf mai'r peth pwysig yw edrych ar sut y caiff hyn ei ddehongli mewn cartrefi gofal unigol. Ond yn sicr, rydym am i deuluoedd allu gweld eu hanwyliaid, ac rydym am i anwyliaid weld eu teuluoedd, oherwydd yn amlwg, dyna hanfod bywyd teuluol. Gwn pa mor ofnadwy y mae'r sefyllfa wedi bod i gymaint o breswylwyr a'u teuluoedd.

14:30

Thank you, Deputy Minister, for your comments so far. May I add my support to the learned Member for South Wales Central in regard to care home visits as well? It's certainly a frustrating experience for many individuals at the moment. Minister, during the pandemic, we have seen the importance and the incredible work of many care workers, who have gone above and beyond to provide an exceptional service of support to some of the most vulnerable, particularly those on the front line in care homes, and carrying out domiciliary care support as well. I think the pandemic has highlighted the value and importance of our social care workers, but also the opportunities to enhance careers in the sector, by upskilling these workers, who could perhaps in turn relieve some of the pressures that are on our health service. As part of your review and reform of plans for the social care sector, I'd ask what views you have in regard to the remit of those front-line social care workers. What support would you provide to see them upskilled and to see this important workforce enhanced? Diolch yn fawr iawn.

Diolch am eich sylwadau hyd yma, Ddirprwy Weinidog. A gaf fi ychwanegu fy nghefnogaeth i'r Aelod dysgedig dros Ganol De Cymru mewn perthynas ag ymweliadau â chartrefi gofal hefyd? Mae'n sicr yn brofiad rhwystredig i lawer o unigolion ar hyn o bryd. Weinidog, yn ystod y pandemig, rydym wedi gweld pwysigrwydd a gwaith anhygoel llawer o weithwyr gofal, sydd wedi mynd y tu hwnt i’r hyn sy’n ddisgwyliedig i ddarparu gwasanaeth eithriadol o gefnogaeth i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed, yn enwedig y rhai ar y rheng flaen mewn cartrefi gofal, a'r rhai sy'n darparu cymorth gofal cartref hefyd. Rwy'n credu bod y pandemig wedi tynnu sylw at werth a phwysigrwydd ein gweithwyr gofal cymdeithasol, ond hefyd y cyfleoedd i wella gyrfaoedd yn y sector, drwy uwchsgilio’r gweithwyr hyn, a allai, yn eu tro, leddfu rhywfaint o’r pwysau ar ein gwasanaeth iechyd. Fel rhan o'ch adolygiad a diwygio cynlluniau ar gyfer y sectorau gofal cymdeithasol, hoffwn ofyn beth yw eich barn ar gylch gwaith y gweithwyr gofal cymdeithasol rheng flaen hynny. Pa gefnogaeth y byddech yn ei darparu er mwyn eu huwchsgilio ac er mwyn gwella’r gweithlu pwysig hwn? Diolch yn fawr iawn.

Diolch. I think the pandemic has really highlighted the importance of social care workers, and I think many of the public were not aware of the value of the work that they do. So, I think we have to use this opportunity to make sure that we do use every opportunity to upskill them, as the Member said, and also to ensure that they get a better reward for what they're doing. That is why, of course, we are bringing in the real living wage for social care workers. We have set up the social care fair work forum, which is a group made up of trade unions, employers, and other relevant organisations. That group will be looking at all these issues related to social care workers. Because as well as wanting to raise the amount of money they earn, we want to see the job of a social care worker valued and seen as the really important work that it is. That group will be looking at all these issues, and certainly, training on the job and other types of training is one very important part of that. I think this is the opportunity to try to see that social care workers—their professional standing improves, and there is a much greater awareness of the job that they do. 

Diolch. Rwy'n credu bod y pandemig wedi tynnu sylw at bwysigrwydd gweithwyr gofal cymdeithasol, ac nid wyf yn credu bod llawer o'r cyhoedd yn ymwybodol o werth y gwaith y maent yn ei wneud. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid inni fanteisio ar y cyfle hwn i sicrhau ein bod yn defnyddio pob cyfle i'w huwchsgilio, fel y dywedodd yr Aelod, a hefyd i sicrhau eu bod yn cael tâl gwell am yr hyn y maent yn ei wneud. Dyna pam ein bod yn cyflwyno’r cyflog byw go iawn i weithwyr gofal cymdeithasol wrth gwrs. Rydym wedi sefydlu fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol, sef grŵp sy'n cynnwys undebau llafur, cyflogwyr a sefydliadau perthnasol eraill. Bydd y grŵp hwnnw'n edrych ar yr holl faterion hyn sy'n ymwneud â gweithwyr gofal cymdeithasol. Oherwydd, yn ogystal â chynyddu’r cyflog y maent yn ei ennill, rydym eisiau i bobl werthfawrogi swydd gweithiwr gofal cymdeithasol a chydnabod y gwaith pwysig y maent yn ei wneud. Felly bydd y grŵp hwnnw'n edrych ar yr holl faterion hyn, ac yn sicr, mae hyfforddiant yn y swydd a mathau eraill o hyfforddiant yn rhan bwysig iawn o hynny. Rwy'n credu bod hwn yn gyfle i geisio sicrhau bod gweithwyr gofal cymdeithasol—fod eu statws proffesiynol yn gwella, a bod llawer mwy o ymwybyddiaeth o'r swydd y maent yn ei gwneud.

14:35
Gofal Lliniarol i Blant
Palliative Care for Children

2. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod plant sydd angen gofal lliniarol yn cael y gofal gorau posibl? OQ56741

2. How is the Welsh Government ensuring that children in need of palliative care get the best possible care? OQ56741

Diolch yn fawr. Mae Llywodraeth Cymru'n gweithio'n agos gyda'r bwrdd gofal diwedd oes a gyda rhwydwaith gofal lliniarol pediatrig Cymru gyfan er mwyn sicrhau gwelliannau parhaus mewn gofal palliative a gofal diwedd oes ar gyfer oedolion, plant a phobl ifanc ar draws Cymru. 

Thank you very much. The Welsh Government works closely with the end-of-life care board and the all-Wales paediatric palliative care network to drive continuous improvements in palliative care and end-of-life care for adults, children and young people across Wales.

Diolch yn fawr. My question is in two parts. Can the Welsh Government outline how much of the £8.4 million invested into the end-of-life care sector each year in Wales goes towards paediatric palliative care services? Secondly, Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith receive less than 10 per cent of their funding from the Welsh Government. This is a significantly lower proportion than children's hospices in England and Scotland receive from their respective Governments. Can this Government therefore commit to increasing state funding for Wales's two children's hospices in the long term, and to meeting with Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith to ensure their needs are considered in the upcoming funding review for hospices? Diolch yn fawr.  

Diolch yn fawr. Mae dwy ran i fy nghwestiwn. A all Llywodraeth Cymru amlinellu faint o'r £8.4 miliwn a fuddsoddir yn y sector gofal diwedd oes bob blwyddyn yng Nghymru sy'n mynd tuag at wasanaethau gofal lliniarol pediatrig? Yn ail, mae Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith yn cael llai na 10 y cant o'u cyllid gan Lywodraeth Cymru. Mae hon yn gyfran sylweddol is nag y mae hosbisau plant yn Lloegr a'r Alban yn ei chael gan eu Llywodraethau hwy. A all y Llywodraeth hon felly ymrwymo i gynyddu cyllid y wladwriaeth i ddwy hosbis plant Cymru yn hirdymor, ac i gyfarfod â Thŷ Hafan a Thŷ Gobaith i sicrhau bod eu hanghenion yn cael eu hystyried yn yr adolygiad cyllido sydd ar y gweill ar gyfer hosbisau? Diolch yn fawr.

Diolch yn fawr. Thank you. I can't give you the exact breakdown for the £8.4 million, but I can give it to you for the additional funding we gave during the pandemic. You'll be aware that we gave an extra £12.3 million to hospices during the pandemic, and of that, £2.3 million was specifically for our two children's hospices in Wales. So, that should give you an idea of what it would be proportionately also for that £8.4 million. You'll be aware that in our manifesto we made it clear that we do want to revise the way that we fund hospices in Wales, and we do want to strengthen our end-of-life care. That work has already started. There is a new programme for end-of-life care. We will be publishing the revised proposal and we will be sharing that proposal with stakeholders in Wales towards the end of the month. We expect that to take about three to four months, so hopefully that will report then in the autumn. 

Diolch yn fawr. Ni allaf roi'r union fanylion i chi ar gyfer yr £8.4 miliwn, ond gallaf ddarparu manylion am y cyllid ychwanegol a roesom yn ystod y pandemig. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod wedi rhoi £12.3 miliwn ychwanegol i hosbisau yn ystod y pandemig, ac o hwnnw, roedd £2.3 miliwn yn benodol ar gyfer ein dwy hosbis i blant yng Nghymru. Felly, dylai hynny roi syniad i chi beth fyddai'r gyfran gymesur mewn perthynas â'r £8.4 miliwn hefyd. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod, yn ein maniffesto, wedi dweud yn glir ein bod eisiau adolygu'r ffordd rydym yn ariannu hosbisau yng Nghymru, ac rydym eisiau cryfhau ein gofal diwedd oes. Mae'r gwaith hwnnw eisoes wedi dechrau. Ceir rhaglen newydd ar gyfer gofal diwedd oes. Byddwn yn cyhoeddi'r cynnig diwygiedig a byddwn yn rhannu'r cynnig hwnnw â rhanddeiliaid yng Nghymru tuag at ddiwedd y mis. Disgwyliwn i hynny gymryd tua thri i bedwar mis, felly gobeithio y bydd hwnnw'n adrodd yn yr hydref.

Minister, hospice care, especially for children, is a sensitive and emotive subject, but the pandemic and lockdowns have made a difficult subject worse. Last year, Tŷ Hafan and Tŷ Gobaith jointly published 'Family Voices', a report that gave voice to the most important concerns of families who have children with life-limiting conditions. They stressed that they urgently needed more of the care that only the hospices could provide, especially in relation to respite. Do you agree, Minister, that a sustainable model of funding would give the children's hospices in Wales confidence to plan and expand their services to better meet the needs of all children with life-limiting conditions and their families across Wales?  

Weinidog, mae gofal hosbis, yn enwedig i blant, yn bwnc sensitif ac emosiynol, ond mae'r pandemig a'r cyfyngiadau symud wedi gwneud pwnc anodd yn waeth. Y llynedd, cyhoeddodd Tŷ Hafan a Thŷ Gobaith adroddiad ar y cyd, 'Lleisiau Teuluoedd', i roi llais i bryderon pwysicaf teuluoedd plant â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd. Roeddent yn pwysleisio eu bod angen mwy o'r gofal na all neb ond yr hosbisau ei ddarparu, a hynny ar frys, yn enwedig mewn perthynas â gofal seibiant. A ydych yn cytuno, Weinidog, y byddai model ariannu cynaliadwy yn rhoi hyder i hosbisau plant yng Nghymru gynllunio ac ehangu eu gwasanaethau i ddiwallu'n well anghenion pob plentyn sydd â chyflwr sy'n cyfyngu ar eu bywyd a'u teuluoedd ledled Cymru?

Thanks very much, Natasha. You're quite right that the 'Family Voices' report does highlight the importance of supporting those children with life-limiting conditions and, of course, their families as well, who are going through a very traumatic time supporting them. It does propose that lifeline fund for Wales; that's precisely what we're looking at in this revision that is being undertaken at the moment and that, as I say, will be reporting in the autumn.

I think you might also be interested to hear that actually I met with the Ministers from the four UK nations to share best practice, and to discuss in particular how teenagers and young adults affected by cancer are properly supported during their appointments. It was good to compare notes with the different health Ministers across the UK in terms of what they're doing to respond, and learning from each other to make sure that we're all doing the very best for people in this most difficult, sensitive area. It is important, in particular, I think, in the middle of a pandemic, to just deal with this situation as sensitively as we can. 

Diolch yn fawr iawn, Natasha. Rydych yn llygad eich lle fod yr adroddiad 'Lleisiau Teuluoedd' yn tynnu sylw at bwysigrwydd cefnogi plant sydd â chyflyrau sy'n cyfyngu ar fywyd, a'u teuluoedd hefyd, wrth gwrs, sy'n mynd drwy gyfnod trawmatig iawn yn eu cefnogi. Mae'n argymell y gronfa hollbwysig honno i Gymru; dyna'n union rydym yn edrych arni yn yr adolygiad hwn sy'n cael ei gyflawni ar hyn o bryd ac fe fydd yn adrodd yn yr hydref, fel y dywedais.

Credaf y gallai fod gennych ddiddordeb hefyd mewn clywed fy mod wedi cyfarfod â Gweinidogion o bedair gwlad y DU i rannu arferion gorau, ac i drafod yn benodol sut y caiff pobl ifanc yn eu harddegau ac oedolion ifanc yr effeithiwyd arnynt gan ganser eu cefnogi'n briodol yn ystod eu hapwyntiadau. Roedd yn dda cymharu nodiadau gyda'r gwahanol Weinidogion iechyd ar draws y DU o ran yr hyn y maent yn ei wneud i ymateb, a dysgu oddi wrth ein gilydd i sicrhau ein bod i gyd yn gwneud y gorau i bobl yn y maes hynod anodd a sensitif hwn. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ymdrin â'r sefyllfa hon mor sensitif ag y gallwn, yn enwedig ynghanol pandemig.

Minister, I just want to continue with the theme of funding. I'm afraid I'm going to come back to it, because I do really want to pin you down. Thank you very much to Peredur and to Natasha as well for raising this important issue. I was really shocked to hear from Tŷ Gobaith and Tŷ Hafan that they only got 10 per cent of their funding from the Welsh Government. Let's just pin this one down: in Scotland, 50 per cent of their funding comes from the Scottish Government; Northern Ireland, 25 per cent; England, 21 per cent. And yet we only give 10 per cent. I'm sure we really could do better. So, my appeal to you is: can we really commit ourselves to increasing that in this really important area and can you be just much clearer about timelines? The autumn is four months; it's from September through to Christmas. Can you just be really a little bit clearer about how much you're looking at and when we'll get that result? Thank you. Diolch yn fawr iawn.

Weinidog, hoffwn barhau â thema ariannu. Rwy'n ofni fy mod yn troi'n ôl ato, oherwydd rwy'n awyddus iawn i gael atebion gennych. Diolch yn fawr iawn i Peredur ac i Natasha hefyd am godi'r mater pwysig hwn. Cefais sioc fawr o glywed gan Dŷ Gobaith a Thŷ Hafan mai 10 y cant yn unig o'u cyllid a roddwyd iddynt gan Lywodraeth Cymru. Gadewch inni ddod at wraidd y mater: yn yr Alban, daw 50 y cant o'u cyllid gan Lywodraeth yr Alban; Gogledd Iwerddon, 25 y cant; Lloegr, 21 y cant. Ac eto, dim ond 10 y cant rydym yn ei roi. Rwy'n siŵr y gallem wneud yn well. Felly, fy apêl i chi yw: a gawn ni ymrwymo i gynyddu hynny yn y maes gwirioneddol bwysig hwn ac a allwch chi fod yn llawer cliriach ynglŷn ag amserlenni? Mae yna bedwar mis yn nhymor yr hydref; o fis Medi hyd at y Nadolig. A allwch chi fod ychydig bach yn gliriach ynglŷn â faint rydych chi'n edrych arno a phryd y cawn y canlyniad hwnnw? Diolch yn fawr iawn.

14:40

Thanks very much, Jane, and just to make it clear that we recognise that we do need to do better in this space and that's why we're undertaking this review; that's why it was in our manifesto and that's why we've moved on very quickly—we were only elected a few weeks ago on that manifesto and already, we've got that workshop in place that is going to happen later this month. So, if you want more specifics, it's anticipated that that review will take about three to four months. So, I can be that specific. You're quite right: the autumn can go on for a long period, but that should give you a better idea of exactly when we hope to report on this situation, which we have made a commitment to.

Diolch yn fawr iawn, Jane, a hoffwn ei gwneud yn glir ein bod yn cydnabod bod angen inni wneud yn well yn y maes hwn a dyna pam ein bod yn cynnal yr adolygiad hwn; dyna pam yr oedd yn ein maniffesto a dyna pam ein bod wedi symud ymlaen yn gyflym iawn—dim ond ychydig wythnosau yn ôl y cawsom ein hethol ar y maniffesto hwnnw ac rydym eisoes wedi trefnu gweithdy a fydd yn digwydd yn ddiweddarach y mis hwn. Felly, os hoffech fwy o fanylion, rhagwelir y bydd yr adolygiad hwnnw'n cymryd oddeutu tri i bedwar mis. Felly, gallaf fod mor fanwl â hynny. Rydych yn llygad eich lle: gall tymor yr hydref bara'n hir, ond dylai hynny roi gwell syniad i chi o'r union adeg pan fyddwn yn gobeithio adrodd ar y sefyllfa hon, ac rydym wedi ymrwymo i wneud hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.

Questions now from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Russell George.

Diolch, Llywydd. Minister, do you feel it would be appropriate to apologise on behalf of the Welsh Government for its failure to contain hospital transmissions during the first and second waves of the pandemic?

Diolch, Lywydd. Weinidog, a ydych yn teimlo y byddai'n briodol ymddiheuro ar ran Llywodraeth Cymru am fethu ag atal trosglwyddiadau yn yr ysbyty yn ystod ton gyntaf ac ail don y pandemig?

Thanks very much, Russell. Of course, every death in this pandemic has been difficult, and for those who've caught COVID in hospital it's even more tragic. We are very aware of the difficulties of the situation. Of course, what we have to remember is that the people who are serving in those hospitals also belong to the community, and when transmissions were high in those communities, there was always a possibility that COVID could get in in that way. Also, we just heard, passionately, how Rhys ab Owen was keen to see his loved one; there are also people who wanted to see loved ones in hospital. That should demonstrate to you the difficult balance and the difficult calls we have to make in this situation. Every time you let somebody in, there is a risk. And that risk, in particular in a hospital—you're allowing people to go into one of the most difficult and sensitive areas, where, if people catch COVID, the problems could be catastrophic, and have been. So, I just think that this balance has been extremely difficult. Of course, if you're already in hospital, you are likely to be more vulnerable, and therefore if it gets into hospital, as it has, and as, I'm afraid, it will continue to—. But we have put all measures in place; we've set out very, very strict guidelines. We have tried to learn as we've gone along in this area, and, of course, with all of those infections, where we've had those incidents of patient safety, each case has been investigated thoroughly to see what we can learn.

Diolch yn fawr iawn, Russell. Wrth gwrs, mae pob marwolaeth yn y pandemig hwn wedi bod yn anodd, ac i'r rheini sydd wedi dal COVID yn yr ysbyty mae hyd yn oed yn fwy trasig. Rydym yn ymwybodol iawn o anawsterau'r sefyllfa. Wrth gwrs, yr hyn y mae'n rhaid inni ei gofio yw bod y bobl sy'n gwasanaethu yn yr ysbytai hynny hefyd yn perthyn i'r gymuned, a phan oedd lefelau'r trosglwyddiadau'n uchel yn y cymunedau hynny, roedd posibilrwydd bob amser y gallai pobl ddal COVID yn y ffordd honno. Hefyd, rydym newydd glywed, yn deimladwy, sut roedd Rhys ab Owen yn awyddus i weld rhywun sy'n annwyl iddo; mae yna bobl eraill a oedd eisiau gweld eu hanwyliaid yn yr ysbyty hefyd. Dylai hynny ddangos i chi pa mor anodd yw gwneud penderfyniadau a chadw cydbwysedd yn y sefyllfa hon. Bob tro y byddwch yn gadael rhywun i mewn, mae yna risg. A'r risg honno, yn enwedig mewn ysbyty—rydych yn caniatáu i bobl fynd i mewn i un o'r mannau anoddaf a mwyaf sensitif, lle gallai'r problemau fod yn drychinebus pe bai pobl yn dal COVID, ac rydym wedi gweld hynny. Felly, credaf fod y cydbwysedd hwn wedi bod yn eithriadol o anodd. Wrth gwrs, os ydych eisoes yn yr ysbyty, rydych yn debygol o fod yn fwy agored i niwed, ac felly os yw'n mynd i mewn i ysbytai, fel y mae wedi'i wneud, ac fel y bydd yn parhau i'w wneud, mae arnaf ofn—. Ond rydym wedi rhoi'r holl fesurau ar waith; rydym wedi nodi canllawiau llym iawn. Rydym wedi ceisio dysgu wrth inni symud ymlaen gyda hyn, ac wrth gwrs, gyda'r holl heintiau hynny, lle rydym wedi cael achosion yn ymwneud â diogelwch cleifion, ymchwiliwyd yn drylwyr i bob achos i weld beth y gallwn ei ddysgu.

Thank you for your answer, Minister. I appreciate what you've said. I think, from my perspective, we as Welsh Conservatives were raising deep concerns about the level of hospital-acquired infections in Wales from last summer onwards. There was a sense, I feel, that the Welsh Government was shrugging its shoulders at the time, with your predecessor saying that lessons had been learnt. [Interruption.] I can hear the former health Minister; he should be listening to what I'm saying rather than dismissing what I'm saying. But what I would say to you, Minister, is that there was a great focus last year on community transmission—and I wouldn't dismiss that; that is correct, there should be that focus—but there wasn't that focus last summer and last year in terms of infection in hospital settings. 

Now, we now know that one in four deaths across Wales were probably or definitely as a direct result of ward-to-ward transmission. In Hywel Dda itself, it's one in three deaths. That's significant, and I'm sure, Minister, you wouldn't disagree how significant those figures are. That's 1,000 people who have sadly died, with countless loved ones bereaved, when this could have been avoided to a large extent, or to some extent, if the Welsh Government had acted differently. Now, a group of 35 clinicians have also written to the Welsh Government calling for a Welsh public inquiry, and they believe that one of the questions for that investigation should be how healthcare organisations can be guided to reduce this death rate. This is a specific Wales issue, so will you and the First Minister heed the growing concerns and calls, and agree to a public inquiry into the handling of the COVID-19 pandemic in Wales? You yourself said in your answer that you're learning as you go along. That's the right approach, but that's surely a reason why we need a public inquiry to properly scrutinise the process. 

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n derbyn yr hyn rydych wedi'i ddweud. O'm safbwynt i, roeddem ni fel Ceidwadwyr Cymreig yn mynegi pryderon mawr am nifer y bobl a gâi eu heintio mewn ysbytai yng Nghymru o'r haf diwethaf ymlaen. Teimlaf fod Llywodraeth Cymru yn codi'i hysgwyddau ar y pryd, gyda'ch rhagflaenydd yn dweud bod gwersi wedi'u dysgu. [Torri ar draws.] Gallaf glywed y cyn-Weinidog iechyd; dylai fod yn gwrando ar yr hyn rwy'n ei ddweud yn hytrach na diystyru'r hyn rwy'n ei ddweud. Ond yr hyn y byddwn yn ei ddweud wrthych, Weinidog, yw bod ffocws mawr y llynedd ar drosglwyddiad cymunedol—ac ni fyddwn yn diystyru hynny; mae hynny'n gywir, dylid cael y ffocws hwnnw—ond nid oedd gennym y ffocws hwnnw o ran yr haint mewn ysbytai yr haf diwethaf ac y llynedd.

Nawr, gwyddom bellach fod un o bob pedair marwolaeth yng Nghymru yn debygol neu'n bendant o fod wedi digwydd i ganlyniad uniongyrchol i drosglwyddiad o ward i ward. Yn Hywel Dda ei hun, mae'n un o bob tair marwolaeth. Mae hynny'n sylweddol, ac rwy'n siŵr, Weinidog, na fyddech yn anghytuno pa mor sylweddol yw'r ffigurau hynny. Dyna 1,000 o bobl sydd wedi marw yn anffodus, gydag anwyliaid dirifedi yn galaru, pan ellid bod wedi osgoi hyn i raddau helaeth, neu i ryw raddau, pe bai Llywodraeth Cymru wedi gweithredu'n wahanol. Nawr, mae grŵp o 35 o glinigwyr hefyd wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru yn galw am ymchwiliad cyhoeddus yng Nghymru, a chredant mai un o'r cwestiynau y dylid eu gofyn fel rhan o'r ymchwiliad hwnnw yw sut y gellir arwain sefydliadau gofal iechyd i leihau'r gyfradd farwolaeth hon. Mae hwn yn fater penodol i Gymru, felly a wnewch chi a'r Prif Weinidog roi sylw i'r pryderon a'r galwadau cynyddol, a chytuno i ymchwiliad cyhoeddus i'r ffordd yr ymdriniwyd â'r pandemig COVID-19 yng Nghymru? Fe ddywedoch chi eich hun yn eich ateb eich bod yn dysgu wrth fynd ymlaen. Dyna'r ffordd gywir o fynd ati, ond does bosibl nad yw'n rheswm pam ein bod angen ymchwiliad cyhoeddus i graffu'n briodol ar y broses. 

14:45

Thanks very much. I, too, would refute the implication that we haven't been taking seriously the nosocomial transmission in hospitals, this infection transmission in hospitals. We've been taking very careful steps, and anybody who's been to hospital will understand how strict they are in terms of who's allowed in and wearing PPE, and I absolutely refute that. As you say, we are investigating every case, and we are trying to learn as we go along. I know and I hear the calls for a public inquiry, and I have read carefully the letter that has been written, but I've got to tell you that we are still in the middle of a pandemic. We have all our hands at the pump at the moment, and this is not over. We know, if you look at the projections in particular in England, they're talking now of the possibility of two million cases a day. So, we've got to be really serious, and take this seriously and understand that this is not the time for us to get involved in a public inquiry, but we are learning as we go along.

I also refute the fact that this is a specific Welsh issue. Let's not pretend that there haven't been deaths in hospitals as a result of COVID in hospitals in England and that transmission in hospitals in England. That is simply not the case.

Diolch yn fawr. Byddwn innau hefyd yn gwadu'r awgrym nad ydym wedi bod o ddifrif ynglŷn â'r trosglwyddiad nosocomiaidd o ddifrif mewn ysbytai, trosglwyddiad yr haint mewn ysbytai. Rydym wedi bod yn rhoi camau gofalus iawn ar waith, a bydd unrhyw un sydd wedi bod yn yr ysbyty yn deall pa mor llym y maent o ran pwy sy'n cael caniatâd i fynd i mewn a gwisgo cyfarpar diogelu personol, ac felly rwy'n gwrthod hynny'n llwyr. Fel y dywedwch, rydym yn ymchwilio i bob achos, ac rydym yn ceisio dysgu wrth inni symud ymlaen. Rwy'n gwybod ac rwy'n clywed y galwadau am ymchwiliad cyhoeddus, ac rwyf wedi darllen y llythyr sydd wedi'i ysgrifennu yn ofalus, ond mae'n rhaid i mi ddweud wrthych ein bod yn dal i fod ynghanol pandemig. Mae angen i ni ymateb i hynny ar hyn o bryd, ac nid yw hyn ar ben. Os edrychwch ar yr amcanestyniadau yn enwedig yn Lloegr, gwyddom eu bod yn sôn yn awr am y posibilrwydd o ddwy filiwn o achosion y dydd. Felly, mae'n rhaid i ni fod yn gyfan gwbl o ddifrif, a deall nad dyma'r amser inni gymryd rhan mewn ymchwiliad cyhoeddus, ond rydym yn dysgu wrth inni symud ymlaen.

Rwyf hefyd yn gwadu bod hwn yn fater penodol i Gymru. Gadewch inni beidio ag esgus na fu marwolaethau mewn ysbytai o ganlyniad i COVID mewn ysbytai yn Lloegr a'r trosglwyddiad hwnnw mewn ysbytai yn Lloegr. Nid yw hynny'n wir.

Well, I wasn't suggesting that is the case at all. That'll be the case in countries around the world, but I was suggesting it was to a greater extent in Wales and that lessons need to be learned from that specifically. Now, a Wales-only inquiry, and not being willing to bring that forward—. I was very careful in my question not to say an inquiry immediately now. I specifically asked about agreeing to a public inquiry—that's what I should add to that. But not agreeing to that, I suspect, I believe, shows a lack of transparency in terms of the Welsh Government's role in looking into how it has handled the pandemic. 

This leads me on to my final question, Minister, with regard to the confidence in a COVID-lite environment, and I would be very concerned—I know you are—about the over 4,000 people who have not turned up for cancer diagnosis treatment. I would suggest, is there any wonder that there's a concern about turning up into a hospital setting when we hear about the figures I've outlined and that we're aware of. Now, you and I will both know, and both agree, that it's going to be a real challenging situation where we've got coming forward now people with advanced cancer and more complex treatment, and the Welsh Government was again warned about this last summer by medical professionals, but we've not seen any significant work in terms of COVID-green sites or COVID-lite cancer hubs, which have been present in England for over a year. I would suggest, after the context of my earlier questions, that there's a greater need now to have COVID-lite hubs here in Wales. Sadly, these decisions will bring more pressure onto palliative care services as cancer becomes untreatable at later diagnosis, of course. So, can I ask finally, Minister, will you therefore tell us how many people your department has calculated are missing from diagnosis, and how long are the backlogs? Will you bring forward before this Senedd specific plans on tackling the backlog of cancer patients as well as telling us when the cancer quality statement implementation plan will be published? Thank you, Minister. 

Wel, nid oeddwn yn awgrymu hynny o gwbl. Bydd hynny'n wir mewn gwledydd ym mhob rhan o'r byd, ond roeddwn yn awgrymu ei fod wedi digwydd i raddau mwy yng Nghymru a bod angen dysgu gwersi o hynny'n benodol. Nawr, mewn perthynas ag ymchwiliad i Gymru'n unig, a'r ffaith nad ydych yn barod i gyflwyno hwnnw—. Roeddwn yn ofalus iawn yn fy nghwestiwn i beidio â dweud ymchwiliad ar unwaith yn awr. Gofynnais yn benodol ynglŷn â chytuno i ymchwiliad cyhoeddus—dylwn ychwanegu hynny. Ond mae peidio â chytuno i hynny, rwy'n tybio, rwy'n credu, yn dangos diffyg tryloywder ynghylch rôl Llywodraeth Cymru wrth edrych ar sut y mae wedi ymdrin â'r pandemig. 

Mae hyn yn fy arwain at fy nghwestiwn olaf, Weinidog, ynglŷn â'r hyder mewn amgylchedd sy'n rhydd o COVID-19, a byddwn yn bryderus iawn—gwn eich bod chithau—am y 4,000 a mwy o bobl nad ydynt wedi mynychu triniaeth diagnosis canser. Byddwn yn awgrymu, a oes unrhyw ryfedd bod pryderon ynghylch ymweld ag ysbyty pan glywn am y ffigurau rwyf wedi'u hamlinellu ac rydym yn ymwybodol ohonynt. Nawr, fe fyddwch chi a minnau'n gwybod, ac rydym yn cytuno, y bydd gennym sefyllfa heriol iawn lle bydd gennym bobl â chanser datblygedig a thriniaeth fwy cymhleth yn awr, a rhybuddiwyd Llywodraeth Cymru am hyn yr haf diwethaf gan weithwyr meddygol proffesiynol, ond nid ydym wedi gweld unrhyw waith sylweddol o ran safleoedd heb COVID na chanolfannau canser sy'n rhydd o COVID-19, sydd wedi bod yn bresennol yn Lloegr ers dros flwyddyn. Byddwn yn awgrymu, yn dilyn cyd-destun fy nghwestiynau cynharach, fod mwy o angen cael canolfannau sy'n rhydd o COVID-19 yma yng Nghymru bellach. Yn anffodus, bydd y penderfyniadau hyn yn rhoi mwy o bwysau ar wasanaethau gofal lliniarol wrth i ganser ddod yn amhosibl ei drin os ceir diagnosis yn ddiweddarach, wrth gwrs. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog i gloi, a wnewch chi ddweud wrthym, felly, faint o bobl y mae eich adran wedi'u cyfrif sydd heb gael diagnosis, a pha mor hir yw'r ôl-groniadau? A wnewch chi gyflwyno cynlluniau penodol gerbron y Senedd hon ar fynd i'r afael â'r ôl-groniad o gleifion canser yn ogystal â dweud wrthym pryd y cyhoeddir cynllun gweithredu'r datganiad ansawdd ar gyfer canser? Diolch, Weinidog. 

Thanks very much. It's interesting that this has been presented as some big, sensational news story. It's not. We have been transparent about this the whole way through, about how many people are contracting COVID in hospitals. It's published on the Public Health Wales website on a regular basis. That is not done in England or elsewhere. So, if anybody wanted to see these, this is not new, it is not sensational, it has been there the whole time and you could have been tracking it. 

When it comes to the public inquiry, it is very difficult to disaggregate what was going on in the rest of the UK from what's going on here. If you just take PPE, there was a relationship there. In fact, the relationship, very interestingly, was us giving parts of England some PPE. On vaccines, we were dependent on the supply working together across the United Kingdom. So, it is really difficult to disaggregate this, and that's why I do think the right approach is to have a UK inquiry but with a kind of subsection for Wales, where there will be a need to look in detail at what we can learn. But I can tell you that we are trying to learn as we go along as well.

We are very concerned about the number of people who haven't turned up in relation to cancer diagnosis and the fewer people who have presented relative to other years. That's why we have undertaken a very comprehensive advertising campaign to try and encourage people to come forward. And, of course, cancer treatment has never been stopped. We've been making sure that that has been seen as an essential service throughout the pandemic.

When it comes to COVID-lite hubs, I absolutely don't object to this in principle. The problem we have is that the implication of that is that you have to separate them off from A&E and the kind of hot issues that are coming into hospitals. Now, Russell, you might want to go around closing A&E departments, but I don't. So, I just think we've got to be really careful about the practicalities of making that happen, but we are trying to look at what alternatives there are, and I'm pleased to say that health boards have come forward with some ideas and we're analysing those at the moment.

Diolch yn fawr. Mae'n ddiddorol bod hyn wedi'i gyflwyno fel stori newyddion fawr, syfrdanol. Nid yw hynny'n wir. Rydym wedi bod yn dryloyw ynglŷn â hyn ar hyd y daith, ynglŷn â faint o bobl sy'n dal COVID mewn ysbytai. Fe'i cyhoeddir ar wefan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn rheolaidd. Ni wneir hynny yn Lloegr nac yn unman arall. Felly, os oedd unrhyw un eisiau gweld y rhain, nid yw hyn yn newydd, nid yw'n syfrdanol, mae wedi bod yno drwy'r amser a gallech fod wedi mynd ar ei drywydd. 

O ran yr ymchwiliad cyhoeddus, mae'n anodd iawn dadgyfuno'r hyn a oedd yn digwydd yng ngweddill y DU oddi wrth yr hyn sy'n digwydd yma. Os edrychwch ar gyfarpar diogelu personol, roedd yna berthynas yno. Yn wir, yn y berthynas honno, yn ddiddorol iawn, roeddem yn rhoi rhywfaint o gyfarpar diogelu personol i rannau o Loegr. Ar frechlynnau, roeddem yn ddibynnol ar y cyflenwad gan gydweithio ledled y Deyrnas Unedig. Felly, mae'n anodd iawn dadgyfuno hyn, a dyna pam rwy'n credu mai'r dull cywir o fynd ati yw cael ymchwiliad yn y DU ond gyda rhyw fath o is-adran i Gymru, lle bydd angen edrych yn fanwl ar yr hyn y gallwn ei ddysgu. Ond gallaf ddweud wrthych ein bod yn ceisio dysgu wrth inni symud ymlaen hefyd.

Rydym yn pryderu'n fawr am nifer y bobl nad ydynt wedi mynychu apwyntiadau mewn perthynas â diagnosis o ganser a'r ffaith bod llai o bobl wedi mynychu'r apwyntiadau hyn o gymharu â blynyddoedd eraill. Dyna pam ein bod wedi cynnal ymgyrch hysbysebu gynhwysfawr iawn i geisio annog pobl i ymgysylltu. Ac wrth gwrs, nid yw triniaethau canser erioed wedi'u hatal. Rydym wedi bod yn sicrhau eu bod yn cael eu hystyried yn wasanaethau hanfodol drwy gydol y pandemig.

O ran canolfannau sy'n rhydd o COVID-19, nid wyf yn gwrthwynebu hyn mewn egwyddor. Y broblem sydd gennym yw mai goblygiad hynny yw bod yn rhaid ichi eu gwahanu oddi wrth yr adran damweiniau ac achosion brys a'r math o faterion llosg sy'n dod i mewn i ysbytai. Nawr, Russell, efallai eich bod chi eisiau mynd o gwmpas yn cau adrannau damweiniau ac achosion brys, ond nid wyf fi eisiau gwneud hynny. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn ofalus iawn ynglŷn ag ymarferoldeb gwneud i hynny ddigwydd, ond rydym yn ceisio edrych ar ba ddewisiadau eraill sydd i'w cael, ac rwy'n falch o ddweud bod byrddau iechyd wedi cyflwyno rhai syniadau ac rydym yn dadansoddi'r rheini ar hyn o bryd.

14:50

Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

The Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi eisiau holi am adferiad y gwasanaeth iechyd hefyd, gan gyfeirio at sawl maes. Mi wnaf innau gyfeirio at y backlog yma o ddiagnosis canser, er yn edrych ar faes gwahanol o hynny. Mae'n bryder meddwl am filoedd o bobl—dros 4,000 yn ôl Macmillan—yn bosib sydd ddim wedi cael diagnosis. Ond mae'n bryder i fi, wrth gwrs, mai beth sydd wedi digwydd yn y flwyddyn ddiwethaf ydy chwyddo problem oedd yn bodoli yn barod, ac un broblem oedd gennym ni mewn gwasanaethau canser oedd prinder gweithwyr i wneud y gwaith diagnosis. Dwi'n meddwl bod Coleg Brenhinol y Radiolegwyr yn sôn ein bod ni 97 radiolegydd yn brin yma yng Nghymru. Allwch chi ddim cael gwasanaeth diagnosis effeithiol, cyflym heb gael digon o radiolegwyr. Felly, wrth edrych ymlaen at adfer, allwch chi ddweud wrthym ni ba adnoddau fyddwch chi'n eu rhoi mewn lle i ddelifro yn benodol ar ddatrys rhai o'r problemau gweithlu sydd gennym ni? 

Thank you very much, Llywydd. I want to ask about the recovery of the health service too and reference a number of areas. I, too, will refer to this backlog in terms of cancer diagnosis, looking at a different aspect of that. It's a concern to think that thousands of people—over 4,000 people according to Macmillan—who haven't had a diagnosis. But it's a concern to me that what's happened over the past year is that we've exacerbated a problem that already existed, and one problem we had in cancer services was a shortage of workers to do that diagnostic work. I think the Royal College of Radiologists has mentioned that we we are 97 radiologists short here in Wales. You can't have an effective diagnosis and a swift diagnosis service without those staff in place. So, in looking to recovery, can you tell us what resources you will put in place to deliver specifically on resolving some of the workforce problems we have? 

Diolch yn fawr. Fel mae'n digwydd, dwi newydd ddod off galwad gyda HIW heddiw, lle roeddem ni'n siarad ynglŷn â'r problemau yn arbennig gyda radiolegwyr. Nawr, maen nhw wedi rhoi system mewn lle lle rŷm ni yn cynhyrchu tua 20 o radiolegwyr newydd bob blwyddyn, so mae hynny'n gynnydd eithaf mawr o ble rŷm ni wedi bod yn y gorffennol. Wrth gwrs, beth sy'n bwysig yw'r quality of training maen nhw'n ei gael, a dwi wedi gofyn iddyn nhw hefyd weld beth arall allwn ni ei wneud. Ydy e'n bosibl i ni, er enghraifft, anfon rhai o'r lluniau rŷm ni'n eu cael dramor fel bod nhw'n cael yr analysis dramor?

Felly, dwi yn meddwl bod yna le i ni fod yn ddychmygol o ran sut rŷm ni'n mynd ati i ymdrin â'r backlog yma yn arbennig pan fydd hi'n dod i ganser. Ond mi fyddwch chi'n ymwybodol hefyd ein bod ni wedi darparu £25 miliwn yn ychwanegol er mwyn sicrhau bod yr offer ar gael, fel ein bod ni'n gallu cynyddu a chyflymu'r broses yna, ac mae hynny eisoes wedi mynd i mewn i rai o'n hysbytai ni. 

Thank you very much. As it happens, I've just come from a call with HIW where we were talking about the problems specifically in relation to radiologists. Now, they have put a system in place where we do produce about 20 new radiologists every year, so that is quite a big increase from where we've been in the past. And of course, what's important is the quality of training that they receive, and I've asked them to also consider what else we can do. Is it possible, for example, for us to send some of the images that we get abroad so that they are analysed overseas?

So, I think that there is scope for us to be imaginative in terms of how we approach the issue of dealing with this backlog, particularly when it comes to cancer. But you'll be aware as well that we have provided £25 million in additional funding in order to ensure that the equipment is available, so that we can increase and accelerate that process, and that has already gone into some of our hospitals. 

Mi wnaf i droi nesaf at wasanaethau orthopedig. Mae yna her enfawr o'ch blaen chi yn adeiladu capasiti. Dwi a phob Aelod yn fan hyn, dwi'n siŵr, wedi clywed am lawer gormod o gleifion yn aros yn llawer rhy hir mewn poen. Ym mis Ebrill eleni, mi oedd yna 88,000 o bobl yn aros am driniaeth trawma ac orthopedig, gyda 60 y cant yn aros dros 36 wythnos. Rhyw 11 y cant oedd y ffigur yn ôl yn 2019. Mae dros hanner bellach yn aros dros flwyddyn. Wrth gwrs, mi oedd y rhestrau aros yna eto yn rhy hir cyn y pandemig, felly pa sicrwydd allwch chi ei roi i ni y byddwch chi, wrth drio delio efo'r broblem acíwt o backlog ychwanegol y pandemig, yn gwneud llawer mwy na thrio adfer gwasanaethau i sut oedden nhw o'r blaen? Sut byddwch chi rŵan yn llwyddo i drio creu gwasanaethau mwy cynaliadwy i'r hirdymor, achos dyna dŷn ni'n chwilio amdano fo wrth ddod allan o'r pandemig yma?

If I could turn next to orthopaedic services, there are huge challenges facing you in building capacity. I and every other Member here, I'm sure, will have heard about far too many patients waiting far, far too long in pain. In April of this year, there were 88,000 people waiting for trauma and orthopaedic treatment, with 60 per cent waiting over 36 weeks. The figure back in 2019 was around 11 per cent. Over half now wait for longer than 12 months. Of course, these waiting lists, again, were too long prior to the pandemic, so what assurance can you give us that, in trying to deal with the acute problem of the backlog caused by the pandemic, you will do far more than just restore services to where they were previously? How will you now try to create services that are more sustainable for the longer term, because that is what we are looking for in coming out of this pandemic?

14:55

Wel, dwi eisiau gwneud yn siŵr nad ydym ni'n colli'r cyfle yma o'r pandemig i newid pethau. Mae lot wedi newid eisoes ac mae eisiau i ni glymu mewn yr hyn sy'n dda o ran y newidiadau sydd wedi bod yn y ffordd mae'r gweithlu yn ymddwyn, ond hefyd y systemau rŷm ni'n eu defnyddio. Roeddwn i'n falch i fod yn rhan o gynhadledd dros y penwythnos gyda chymdeithas orthopaedig o India. Mae lot fawr o'n orthopaedic surgeons ni yn dod o India yng Nghymru, ac roedd e'n dda i glywed eu syniadau nhw ynglŷn â sut ddylen ni fod yn cyflymu'r broses. Ac, wrth gwrs, bydd hynny, efallai, yn cynnwys y posibilrwydd o gael canolfannau yn uniongyrchol, efallai'r canolfannau oer yma—y canolfannau uniongyrchol roeddwn i'n sôn amdanyn nhw. Felly, rydym ni jest yn analeiddio i weld sut byddai hynny'n digwydd yn ymarferol a sut byddai hynny'n gallu cael ei ariannu. Ond rŷm ni yn awyddus iawn i weld sut allwn ni ddefnyddio'r achlysur yma i ymdrin â'r broblem ond hefyd i'n cael ni i le gwahanol yn ystod y tymor canolig.

Well, I want to ensure that we don't miss this opportunity presented by the pandemic to change things. A lot has already changed, and we need to tie in what's good as regards the changes that have happened in terms of how the workforce operates, but also the systems that we use. I was pleased to be part of a conference over the weekend with an orthopaedic society from India. A lot of our orthopaedic surgeons in Wales come from India, and it was good to hear their ideas about how we should be accelerating the process. And, of course, that will include the possibility of having direct hubs or centres—these cold centres, the direct centres that I was talking about. So, we're just analysing how that could happen in practice and how that could be funded. But we're very eager to see how we can use this pandemic to deal with this problem and to get us to a different place in the medium term.

Dwi am gwblhau, os caf i, Llywydd, drwy droi at COVID hir. Mae o'n bryder mawr i fi. Mae gen i bryderon mawr am bobl ifanc, a dweud y gwir, ar hyn o bryd, wrth i gyfyngiadau gael eu codi. Mi gawn ni gyfle i drafod hynny eto. Ond dwi eisiau edrych yn benodol, yn sydyn, ar effaith COVID hir ar y gweithlu iechyd a gofal. O fy ngwaith i fel cyd-gadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar COVID hir, dwi'n gweld cyfran ryfeddol o uchel o'r bobl dwi'n siarad â nhw yn bobl sydd wedi mynd yn sâl drwy eu gwaith nhw mewn iechyd a gofal. Mae eisiau edrych ar hyn. Mae eisiau cynnig cefnogaeth iddyn nhw, a dwi eisiau gwybod beth mae'r Llywodraeth yn mynd i'w wneud i'w cefnogi nhw, achos maen nhw'n haeddu'r gefnogaeth yna am y gwaith maen nhw wedi ei wneud a'r ffaith eu bod nhw wedi rhoi eu hunain mewn perig yn ystod y pandemig yma. Ond pan fyddwn ni'n edrych ar y gwaith adfer hefyd, a wnaiff y Gweinidog ddweud wrthym ni beth mae hi'n mynd i'w wneud i wthio am sicrwydd bod y rhain yn cael cefnogaeth i ddod yn ôl i'r gwaith, achos dŷn ni angen sicrhau bod ein gweithlu ni'n llawn, ac mae dioddefwyr COVID hir o fewn y gweithlu iechyd a gofal eisiau mynd yn ôl i'r gwaith i wneud yr hyn maen nhw wedi cael eu hyfforddi i'w wneud? Allwn ni ddim aros yn rhagor am sicrwydd bod yna driniaeth a thegwch yn mynd i gael eu rhoi i'r nifer uchel, dwi'n ofni, o weithwyr sydd yn dioddef yn y ffordd yma.

I want to finish, Llywydd, if I may, by turning to long COVID. It's a huge concern for me. I have huge concerns about young people, if truth be told, at the moment, as restrictions are relaxed. We'll have an opportunity to discuss that again. But I want to look specifically at the impact of long COVID on the health and care workforce. From my work as joint chair of the cross-party group on long COVID, I see that an incredible percentage of the people I speak to are people who have fallen ill as a result of their work in health and care. We need to look at this. We need to provide support to them, and I want to know what the Government will do to support them, because they deserve that support for the work that they have done and the fact that they put themselves in harm's way during this pandemic. But if we look at the recovery work, will the Minister tell us what she is going to do in order to push for assurances that these people get the support they need to return to the workplace, because we need to ensure that our workforce is fully staffed, and sufferers of long COVID within the health and care service want to return to work to do what they've been trained to do? We can't wait any longer for an assurance that treatment will be provided to the high number, I fear, of workers who are suffering in this way, and that they will be treated fairly.

Diolch yn fawr. Byddwch chi'n ymwybodol, yn ein cyhoeddiad ni am y cynllun newydd ar adferiad, mi roesom ni sylw arbennig i'r rheini oedd yn dioddef o COVID hir a oedd yn gweithio yn ein system iechyd a gofal ni, a sicrhau bod canllawiau ar gael i roi syniad i gyflogwyr i sicrhau eu bod nhw'n gwybod sut ddylai'r gwasanaeth iechyd a'r gwasanaeth gofal fod yn ymateb i'r rheini sydd yn dioddef o COVID hir. Felly, rwy'n gobeithio bod hynny'n glir yn yr adroddiad yna.

Thank you very much. You'll be aware, in our publication on the new recovery plan, that we did give specific attention to those working in our health and care system who are suffering from long COVID, and we did ensure that guidance is available in order to give employers an idea as regards ensuring that they know how the health and care system should be responding to those suffering from long COVID. So, I would hope that that is clear in that report.

Gofal Cartref
Domiciliary Care

3. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gofal cartref yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr? OQ56727

3. Will the Minister make a statement on the provision of domiciliary care in the Bridgend area? OQ56727

I am pleased the council is moving toward commissioning services that have person-centred care as the focus. I am also pleased to note the consideration of staff remuneration, in line with my recent oral statement setting out our Welsh Government's commitment to the introduction of the real living wage.

Rwy'n falch fod y cyngor yn symud tuag at gomisiynu gwasanaethau gofal sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn. Rwyf hefyd yn falch o nodi'r ystyriaeth ynghylch taliadau staff, yn unol â fy natganiad llafar diweddar yn nodi ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gyflwyno'r cyflog byw gwirioneddol.

Well, I really welcome that response to my question, because I draw the Minister's attention to the letter that was sent by Bridgend on 16 June, where they put forward, I thought, an interesting offer in their recommissioning of domiciliary care, which will take place this year, not only to pilot a move towards the real living wage—it's a timely moment to do it—but also to introduce more flexibility into the way they provide domiciliary care, based on the approach of what matters to you as the end user, much more flexible, based around not just the care needs but the social needs of that individual as well. And we've seen this work well in other areas I visited when I was doing the role that you're now doing in Cardiff and the Vale, and seeing how that worked so well not only for the user, but also for staff themselves to feel empowered and to use their skills and experience properly. So, I wonder if you've had time to consider that, and also the invitation in that letter that they made to come and visit the integrated care teams that they're running with Cwm Taf that have been the subject of excellent reports and feedback from Care Inspectorate Wales.

Wel, rwy'n croesawu'r ymateb hwnnw i fy nghwestiwn yn fawr, oherwydd hoffwn dynnu sylw'r Gweinidog at y llythyr a anfonwyd gan Ben-y-bont ar Ogwr ar 16 Mehefin, lle gwnaethant gyflwyno cynnig diddorol, yn fy marn i, wrth ailgomisiynu gofal cartref, a fydd yn digwydd eleni, nid yn unig i dreialu newid i'r cyflog byw gwirioneddol—mae'n adeg amserol i'w wneud—ond hefyd i gyflwyno mwy o hyblygrwydd i'r ffordd y maent yn darparu gofal cartref, yn seiliedig ar yr hyn sy'n bwysig i chi fel y defnyddiwr terfynol, yn llawer mwy hyblyg, yn seiliedig nid yn unig ar anghenion gofal ond anghenion cymdeithasol yr unigolyn dan sylw hefyd. Ac rydym wedi gweld y gwaith hwn yn gweithio'n dda mewn ardaloedd eraill yr ymwelais â hwy pan oeddwn yn gwneud y gwaith rydych chi'n ei wneud yn awr yng Nghaerdydd a'r Fro, a gweld sut roedd hynny'n gweithio mor dda i'r defnyddiwr ond hefyd sut roedd yn gwneud i'r staff eu hunain deimlo eu bod wedi'u grymuso ac i ddefnyddio'u sgiliau a'u profiad yn briodol. Felly, tybed a ydych wedi cael amser i ystyried hynny, yn ogystal â'u gwahoddiad yn y llythyr hwnnw i ymweld â'r timau gofal integredig y maent yn eu gweithredu gyda Chwm Taf sydd wedi bod yn destun adroddiadau ac adborth rhagorol gan Arolygiaeth Gofal Cymru.

15:00

I'd like to thank Huw Irranca-Davies very much for that question. I am aware and have received the letter from Bridgend, and I was very interested to read about their proposed pilot to pay domiciliary care workers at the level of the real living wage and also to introduce more flexibility into the provision. I think he's described how flexibility can be of great advantage to users of the service.

He knows that we have set up the fair work social care forum and I'll be asking them to consider which part or parts of the sector should be our starting point for rolling out the commitment, because we are very keen to do this in a co-productive way, working with the trade unions and employers and, of course, working with local government. I mean, of course, our overall aim is that all eligible social care workers will be receiving the real living wage within the term of this Government. But in terms of where we start, I will be discussing that with the forum and I'm very grateful indeed to Bridgend for putting forward their proposal.

Hoffwn ddiolch yn fawr iawn i Huw Irranca-Davies am y cwestiwn hwnnw. Rwy'n ymwybodol ac wedi cael y llythyr gan Ben-y-bont ar Ogwr, ac roedd gennyf ddiddordeb mawr mewn darllen am eu cynllun peilot arfaethedig i dalu gweithwyr gofal cartref ar lefel y cyflog byw gwirioneddol a hefyd i gyflwyno mwy o hyblygrwydd i'r ddarpariaeth. Rwy'n credu ei fod wedi disgrifio sut y gall hyblygrwydd fod o fantais fawr i ddefnyddwyr y gwasanaeth.

Mae'n gwybod ein bod wedi sefydlu'r fforwm gwaith teg gofal cymdeithasol a byddaf yn gofyn iddynt ystyried pa ran neu rannau o'r sector a ddylai fod yn fan cychwyn ar gyfer cyflwyno'r ymrwymiad, oherwydd rydym yn awyddus iawn i wneud hyn mewn ffordd gydgynhyrchiol, gan weithio gyda'r undebau llafur a chyflogwyr a chan weithio gyda llywodraeth leol, wrth gwrs. Hynny yw, ein nod cyffredinol yw y bydd pob gweithiwr gofal cymdeithasol cymwys yn cael y cyflog byw gwirioneddol o fewn tymor y Llywodraeth hon. Ond o ran lle rydym yn dechrau, byddaf yn trafod hynny gyda'r fforwm ac rwy'n ddiolchgar iawn i Ben-y-bont ar Ogwr am gyflwyno'u cynnig.

Thank you to Huw Irranca-Davies for tabling this question. I think it's very important, and as Huw correctly says, domiciliary care workers in Bridgend and social care workers across Wales have played a really important part in this pandemic.

But I think domiciliary care doesn't just start and end with those social care workers. One aspect of domiciliary care—and it's sometimes overlooked, actually—is the role of community pharmacies and their provision of medicines and other services for those who are either shielding or can't leave their homes. I recently visited Porthcawl pharmacy, which provides services to those shielding or can't leave their homes to deliver medication or other services across the local area into the wider community. Very often, the people who are receiving domiciliary care are most likely to receive services like this, but despite the good work being done by Porthcawl pharmacy on this issue, the provision is quite patchy across Wales, which means that many vulnerable people in other areas are left out of accessing these vital services. So, can I ask what assessment you have made of the role of community pharmacies in the provision of certain services for those receiving domiciliary care and what action the Welsh Government is taking to improve these services to standardise them across Wales?

Diolch i Huw Irranca-Davies am gyflwyno'r cwestiwn hwn. Rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn, ac fel y dywed Huw yn gywir, mae gweithwyr gofal cartref ym Mhen-y-bont ar Ogwr a gweithwyr gofal cymdeithasol ledled Cymru wedi chwarae rhan bwysig iawn yn y pandemig hwn.

Ond rwy'n credu nad yw gofal cartref yn dechrau ac yn gorffen gyda'r gweithwyr gofal cymdeithasol hynny. Un agwedd ar ofal cartref—ac weithiau mae'n cael ei hanghofio mewn gwirionedd—yw rôl fferyllfeydd cymunedol a'u darpariaeth o feddyginiaethau a gwasanaethau eraill i'r rhai sydd naill ai'n gwarchod neu'n methu gadael eu cartrefi. Ymwelais yn ddiweddar â fferyllfa Porthcawl, sy'n darparu gwasanaethau i'r rhai sy'n gwarchod neu'n methu gadael eu cartrefi i ddarparu meddyginiaeth neu wasanaethau eraill ar draws yr ardal leol i'r gymuned ehangach. Yn aml iawn, y bobl sy'n derbyn gofal cartref sydd fwyaf tebygol o dderbyn gwasanaethau fel hyn, ond er gwaethaf y gwaith da sy'n cael ei wneud gan fferyllfa Porthcawl yn hyn o beth, mae'r ddarpariaeth yn eithaf bylchog ledled Cymru, sy'n golygu bod llawer o bobl sy'n agored i niwed mewn ardaloedd eraill yn methu cael y gwasanaethau hanfodol hyn. Felly, a gaf fi ofyn pa asesiad a wnaethoch o rôl fferyllfeydd cymunedol yn darparu gwasanaethau penodol i'r rhai sy'n derbyn gofal cartref a pha gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella'r gwasanaethau hyn er mwyn eu safoni ledled Cymru?

I thank you very much for that question. Obviously, community pharmacy is absolutely crucial in terms of delivering services and delivering services to those who are in receipt of domiciliary care as well.

I think community pharmacies have got a very good record in terms of providing services, and I'm personally aware of many individuals and families who have depended on community pharmacies in delivering the medication and in being a link to other services. So, we're certainly very well aware and very supportive of the role of community pharmacies, and we'll be looking to do all we can to increase their role, because I think it's absolutely key that we do reach all those people who need this additional help in having the services. We see community pharmacies as absolutely crucial.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw. Yn amlwg, mae fferylliaeth gymunedol yn gwbl hanfodol ar gyfer darparu gwasanaethau, a darparu gwasanaethau i'r rheini sy'n derbyn gofal cartref hefyd.

Rwy'n credu bod gan fferyllfeydd cymunedol record dda iawn o ddarparu gwasanaethau, ac rwy'n ymwybodol yn bersonol o lawer o unigolion a theuluoedd sydd wedi dibynnu ar fferyllfeydd cymunedol i ddarparu'r feddyginiaeth ac i fod yn gyswllt â gwasanaethau eraill. Felly, rydym yn sicr yn ymwybodol iawn ac yn gefnogol iawn i rôl fferyllfeydd cymunedol, a byddwn yn ceisio gwneud popeth yn ein gallu i gynyddu eu rôl, oherwydd rwy'n credu ei bod yn gwbl allweddol ein bod yn cyrraedd yr holl bobl sydd angen y cymorth ychwanegol a geir drwy'r gwasanaethau. Credwn fod fferyllfeydd cymunedol yn gwbl hanfodol.

Triniaeth Breifat yn y GIG
Private Treatment in the NHS

4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y defnydd o driniaeth breifat o fewn y GIG? OQ56718

4. Will the Minister make a statement on the use of private treatment within the NHS? OQ56718

Cyfrifoldeb y byrddau iechyd yw sicrhau eu bod yn darparu gwasanaethau i ateb anghenion eu poblogaeth leol. Mae'n ofynnol i fyrddau iechyd ddefnyddio capasiti lleol y gwasanaeth iechyd yn y lle cyntaf, ac yna, unrhyw gapasiti sydd ar gael yn y gwasanaeth iechyd yn Lloegr, gan ddefnyddio capasiti yn y sector annibynnol dim ond pan nad oes unrhyw opsiwn arall.

It is the responsibility of health boards to ensure that they provide services to meet the needs of their local populations. It's a requirement for health boards to use the local capacity of the health service in the first instance, and then, any capacity available in the English health service, using capacity in the independent sector only when there is no other option.

Diolch ichi am hynny. 

Thank you for that.

We've heard already this afternoon of the tremendous pain and suffering of people across the whole country who are waiting for services, following the pandemic or as the pandemic dominates the national health service. Is it not time now, Minister, that we consider suspending the use of NHS resources for private work to ensure that all of the resources of the national health service are provided for those who are most in need and most in pain who require services, and not for those who are able to pay? 

It's the anniversary of the national health service, of course, this week, and when Nye Bevan was creating the national health service, he wanted to create a service that met the needs of people who were in need, and not those who can afford to pay. So, is it not time, in this crisis that the national health service is facing today, that we suspend all of the use of the private sector and private work within the national health service to ensure that those in need have their needs met?

Rydym eisoes wedi clywed y prynhawn yma am boen a dioddefaint aruthrol pobl sy'n aros am wasanaethau ar hyd a lled y wlad, yn dilyn y pandemig neu wrth i'r pandemig ddominyddu'r gwasanaeth iechyd gwladol. Weinidog, a yw'n bryd inni ystyried atal y defnydd o adnoddau'r GIG ar gyfer gwaith preifat er mwyn sicrhau bod holl adnoddau'r gwasanaeth iechyd gwladol yn cael eu darparu ar gyfer y rhai mwyaf anghenus a'r rhai sy'n dioddef fwyaf o boen ac sydd angen gwasanaethau, ac nid i'r rheini sy'n gallu talu?

Mae'n ben-blwydd y gwasanaeth iechyd gwladol yr wythnos hon wrth gwrs, a phan oedd Nye Bevan yn creu'r gwasanaeth iechyd gwladol, roedd am greu gwasanaeth a oedd yn diwallu anghenion pobl mewn angen, ac nid y rhai sy'n gallu fforddio talu. Felly, yn yr argyfwng y mae'r gwasanaeth iechyd gwladol yn ei wynebu heddiw, onid yw'n bryd ein bod yn atal yr holl ddefnydd o'r sector preifat a gwaith preifat o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol i sicrhau bod anghenion pobl mewn angen yn cael eu diwallu?

15:05

Diolch yn fawr, Alun. I'm very aware of the fact that there are literally hundreds of thousands of patients, many waiting in severe pain for an operation. I can assure you that apart from COVID and preparing the NHS for winter, addressing this backlog is absolutely my top priority. 

Now, I think it's fair to say that the vast majority of NHS staff have gone way beyond and above the call of duty in this past year. When it comes to consultants, they are contracted to carry out a certain number of sessions that they provide to the NHS, and they have to undertake that before they offer anything in terms of additional work outside of the NHS.

The Wales Audit Office report found that the level of private sector activity in NHS facilities is about 0.02 per cent of all activity, so it's a very low level anyway. I think what's important is that we recognise that long waits at the moment mean that some patients are making those really difficult decisions to go private, but I can assure you that all patients are being seen in an order of clinical priority.

Our priority at the moment is to get those who need the urgent care to be seen first. But, I think it is important that we put our measures in place, as we talked about earlier, to prepare the NHS to get us into a better place for the medium term, not just to address the immediate crisis that we're facing today.

Diolch yn fawr, Alun. Rwy'n ymwybodol iawn o'r ffaith bod yna gannoedd o filoedd o gleifion yn llythrennol, gyda llawer yn aros mewn poen difrifol am lawdriniaeth. Gallaf eich sicrhau, ar wahân i COVID a pharatoi'r GIG ar gyfer y gaeaf, mai mynd i'r afael â'r ôl-groniad hwn yw fy mhrif flaenoriaeth.

Nawr, rwy'n credu ei bod yn deg dweud bod y mwyafrif helaeth o staff y GIG wedi mynd ymhell y tu hwnt i alwad dyletswydd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Caiff meddygon ymgynghorol eu contractio i gynnal nifer penodol o sesiynau y maent yn eu darparu i'r GIG, ac mae'n rhaid iddynt wneud hynny cyn iddynt gynnig unrhyw waith ychwanegol y tu allan i'r GIG.

Canfu adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru fod lefel gweithgarwch y sector preifat yng nghyfleusterau'r GIG oddeutu 0.02 y cant o'r holl weithgarwch, felly mae'n lefel isel iawn beth bynnag. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn cydnabod bod arosiadau hir ar hyn o bryd yn golygu bod rhai cleifion yn gwneud y penderfyniadau anodd hynny i fynd yn breifat, ond gallaf eich sicrhau bod pob claf yn cael ei weld yn nhrefn blaenoriaeth glinigol.

Ein blaenoriaeth ar hyn o bryd yw sicrhau bod y rhai sydd angen gofal brys yn cael eu gweld yn gyntaf. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn rhoi ein mesurau ar waith, fel y buom yn sôn yn gynharach, i baratoi'r GIG er mwyn ein rhoi mewn sefyllfa well ar gyfer y tymor canolig, nid yn unig i fynd i'r afael â'r argyfwng uniongyrchol sy'n ein hwynebu heddiw.

Minister, the Bridgend Clinic is a private clinic located within the Princess of Wales Hospital. It is unique to Wales, and for the past 24 years it has worked in partnership with the NHS, with more than 50 consultants practising in both the clinic and the Princess of Wales Hospital, while profits are put back into the local NHS.

We all know that the NHS is an amazing institution, but we should not hide it from meaningful and beneficial partnerships that deliver for patients. Will the Minister examine the outcomes achieved by this partnership so that other health boards may consider the advantages of building capacity in this way? Thank you.

Weinidog, mae Clinig Pen-y-bont ar Ogwr yn glinig preifat sydd wedi'i leoli yn Ysbyty Tywysoges Cymru. Mae'n unigryw i Gymru, ac am y 24 mlynedd diwethaf mae wedi gweithio mewn partneriaeth â'r GIG, gyda mwy na 50 o feddygon ymgynghorol yn gweithio yn y clinig ac yn Ysbyty Tywysoges Cymru, tra bod elw'n cael ei roi yn ôl i'r GIG lleol.

Gwyddom i gyd fod y GIG yn sefydliad rhyfeddol, ond ni ddylem ei guddio rhag partneriaethau ystyrlon a buddiol sy'n cyflawni ar gyfer cleifion. A wnaiff y Gweinidog archwilio'r canlyniadau a gyflawnwyd gan y bartneriaeth hon fel y gall byrddau iechyd eraill ystyried manteision adeiladu capasiti yn y ffordd hon? Diolch.

Thanks very much for that question, Altaf. I don't know enough about this particular partnership to comment on it, but I will make sure that I go and investigate further. I know that some of the people involved in the call that I was on on Saturday are involved in the Princess of Wales Hospital, so I will investigate further and see whether there is anything that we can learn from that. Thank you.

Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, Altaf. Nid wyf yn gwybod digon am y bartneriaeth benodol hon i wneud sylwadau arni, ond byddaf yn sicrhau fy mod yn ymchwilio ymhellach. Gwn fod rhai o'r bobl roeddwn ar alwad â hwy ddydd Sadwrn yn ymwneud ag Ysbyty Tywysoges Cymru, felly byddaf yn edrych ymhellach i weld a oes unrhyw beth y gallwn ei ddysgu o hynny. Diolch.

Gwasanaethau Meddygon Teulu
GP Services

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fynediad at wasanaethau meddygon teulu yn Alun a Glannau Dyfrdwy? OQ56720

5. Will the Minister make a statement on access to GP services in Alyn and Deeside? OQ56720

GP practices across Wales are providing a wide range of options for patients to access services through the use of digital technology. Clinical triage is a key tool to ensure patients receive the care they need, at the right time, from the right person.

Mae practisau meddygon teulu ledled Cymru yn darparu ystod eang o opsiynau i gleifion gael mynediad at wasanaethau drwy ddefnyddio technoleg ddigidol. Mae brysbennu clinigol yn arf allweddol i sicrhau bod cleifion yn cael y gofal sydd ei angen arnynt, ar yr adeg gywir, gan y person cywir.

I thank the Minister for that answer. Access to GP services is an increasing issue in Alyn and Deeside, and this has been highlighted in recent weeks—twice, actually—at St Mark's surgery in Connah's Quay, where there is clearly a shortage of doctors, and in Queensferry, where residents are seeing their practice being moved, or potentially being moved, to Connah's Quay, because the current building is not fit for purpose. 

Minister, with this in mind, will you meet with the health board to address the issue at St Mark's and make sure they do have an adequate number of GPs? Will you also ask your officials to look into the potential of building a new purpose-built medical centre that serves Queensferry and the surrounding communities? 

Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Mae mynediad at wasanaethau meddygon teulu yn broblem gynyddol yn Alun a Glannau Dyfrdwy, ac amlygwyd hyn yn yr wythnosau diwethaf—ddwywaith, mewn gwirionedd—ym meddygfa St Mark yng Nghei Connah, lle mae'n amlwg fod yna brinder meddygon, ac yn Queensferry, lle mae practis yn cael ei symud, neu o bosibl yn cael ei symud, i Gei Connah, oherwydd nad yw'r adeilad presennol yn addas at y diben.

Weinidog, gyda hyn mewn golwg, a wnewch chi gyfarfod â'r bwrdd iechyd i fynd i'r afael â'r broblem ym meddygfa St Mark a sicrhau bod ganddynt nifer digonol o feddygon teulu? A wnewch chi hefyd ofyn i'ch swyddogion ymchwilio i'r posibilrwydd o adeiladu canolfan feddygol newydd bwrpasol i wasanaethu Queensferry a'r cymunedau cyfagos?

Diolch yn fawr, Jack. I know there have been some issues in particular with surgery at Connah's Quay in recent weeks. I think some of the issues that we saw outlined there, where, actually, a message went out that the practice was actually closed, and advising patients to call an alternative number, that should not have happened. The health board is very aware of that. I think we've got to remember, of course, that our clinicians and our services are built on the people who deliver them, and they are also susceptible to falling ill, and that's what happened in this particular case.

And I think it's important that we have a situation where of course we're looking at the infrastructure relating to surgeries around Wales. I've got to tell you that there's a huge amount of work to do in relation to upgrading surgeries around Wales. We have a commitment in our manifesto to create twenty-first century surgeries. We're hoping to do that on a kind of hub system so that we're working with local authorities and other partners to put that in place. It will be up to the local health board to determine the priority in which those should be set out. So, we will be in further discussions with them, but we are looking for how we can fulfil that commitment that was very clearly set out in our manifesto.

Diolch yn fawr, Jack. Gwn fod rhai problemau wedi codi'n benodol gyda meddygfa yng Nghei Connah yn yr wythnosau diwethaf. Credaf na ddylai rhai o'r materion a welsom yno, lle anfonwyd neges fod y practis wedi'i gau mewn gwirionedd, ac yn cynghori cleifion i ffonio rhif arall, fod wedi digwydd. Mae'r bwrdd iechyd yn ymwybodol iawn o hynny. Rwy'n credu bod yn rhaid inni gofio, wrth gwrs, fod ein clinigau a'n gwasanaethau wedi'u hadeiladu ar y bobl sy'n eu darparu, a gallant hwythau hefyd fynd yn sâl, a dyna a ddigwyddodd yn yr achos penodol hwn.

Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig fod gennym sefyllfa lle rydym, wrth gwrs, yn edrych ar y seilwaith mewn perthynas â meddygfeydd ledled Cymru. Mae'n rhaid i mi ddweud wrthych fod llawer iawn o waith i'w wneud mewn perthynas ag uwchraddio meddygfeydd ledled Cymru. Mae gennym ymrwymiad yn ein maniffesto i greu meddygfeydd ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain. Rydym yn gobeithio gwneud hynny ar ffurf rhyw fath o system hybiau fel ein bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol a phartneriaid eraill i roi hynny ar waith. Mater i'r bwrdd iechyd lleol fydd penderfynu ar y flaenoriaeth ar gyfer pennu'r rheini. Felly, byddwn yn cynnal trafodaethau pellach gyda hwy, ond rydym yn edrych i weld sut y gallwn gyflawni'r ymrwymiad hwnnw a oedd wedi'i nodi'n glir iawn yn ein maniffesto.

15:10

Well, I was copied in on a patient's e-mail to Betsi Cadwaladr University Health Board last week, complaining that a lack of permanent GPs at St Mark's surgery in Connah's Quay is, quote, 'now causing major problems as unable to book an appointment to see a doctor'. They tried to get through to the switchboard from 8 a.m. on 22, 23 and 24 June, and on each occasion, they were kept waiting for 45 minutes before being told that no appointments were left. On 28 June, a voicemail said the surgery was closed. Responding to me, the health board said the root of the problem was the unexpected sickness of two GPs due to be physically present and on duty on Monday, adding that this was the consequence of unplanned sickness, and this is now subject to the intervention of the area team to ensure this situation does not recur. However, this did not address the problem identified before 28 June, and similar problems are being raised by constituents who are patients at other practices.

What engagement are you therefore now having or planning with the relevant professional bodies, where it's now nine years since both the British Medical Association Cymru and the Royal College of General Practitioners Wales first launched campaigns warning members of a ticking time bomb, and seven years since the north Wales medical committee came to the Assembly, warning that general practice in north Wales was in crisis?

Wel, cefais gopi o e-bost claf at Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yr wythnos diwethaf, yn cwyno bod diffyg meddygon teulu parhaol ym meddygfa St Mark yng Nghei Connah bellach yn 'achosi problemau mawr gan na ellir trefnu apwyntiad i weld meddyg'. Ceisiwyd ffonio'r dderbynfa o 8 y bore ymlaen ar 22, 23 a 24 Mehefin, ac ar bob achlysur, buont yn aros am 45 munud cyn cael gwybod nad oedd unrhyw apwyntiadau ar ôl. Ar 28 Mehefin, roedd neges lais yn dweud bod y feddygfa ar gau. Wrth ymateb i mi, dywedodd y bwrdd iechyd mai gwraidd y broblem oedd salwch annisgwyl dau feddyg teulu a oedd i fod yn bresennol ac ar ddyletswydd ddydd Llun, gan ychwanegu bod hyn o ganlyniad i salwch sydyn ac mae hyn bellach yn destun ymyrraeth gan y tîm ardal i sicrhau nad yw'r sefyllfa hon yn digwydd eto. Fodd bynnag, nid oedd hyn yn mynd i'r afael â'r broblem a nodwyd cyn 28 Mehefin, ac mae problemau tebyg yn cael eu nodi gan etholwyr sy'n gleifion mewn practisau eraill.

Pa ymgysylltiad a gawsoch neu y bwriadwch ei gael gyda'r cyrff proffesiynol perthnasol, lle mae naw mlynedd bellach ers i Gymdeithas Feddygol Prydain yng Nghymru a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yng Nghymru lansio ymgyrchoedd yn rhybuddio aelodau fod y bom yn tician, a saith mlynedd ers i bwyllgor meddygol gogledd Cymru ddod i'r Cynulliad a rhybuddio bod ymarfer cyffredinol yng ngogledd Cymru mewn argyfwng?

Well, thanks very much. Now, since the launch of our ‘Train. Work. Live.’ campaign, north Wales in particular has benefited from a higher number of appointments into GP training. So, last year saw 29 new trainees who were recruited to speciality training schemes in Bangor, in Dyffryn Clwyd and in Wrexham. So, I think that should demonstrate to you that, actually, there is a lot of work being done on this, specifically by Health Education and Improvement Wales.

The other issue, which you touch upon, is about access to GPs, and we did set out some standards that we announced back in March 2019, and there were a whole series of standards that GPs needed to respond to, if they were to get that enhanced payment that was due—and I have written to Members today to set out who received what and who achieved what in relation to meeting those standards. So, we do have measures and ways of trying to interact and engage, and we will be doing that in the next few weeks, with general medical services, to make sure that we can drive up access for our patients around the whole of Wales. Just to let you know that about 76 per cent of practices across Wales achieved all of the GMS in-hours access standards, and that compares to 65 per cent last year. But I'm very well aware that that suggests that 24 per cent didn't, and those are the ones we need to focus on.

Wel, diolch yn fawr iawn. Nawr, ers lansio ein hymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' mae gogledd Cymru yn arbennig wedi elwa o nifer fwy o benodiadau i hyfforddiant ymarfer cyffredinol. Felly, y llynedd, recriwtiwyd 29 o hyfforddeion newydd i gynlluniau hyfforddi arbenigol ym Mangor, yn Nyffryn Clwyd ac yn Wrecsam. Felly, credaf y dylai hynny ddangos i chi fod llawer o waith yn cael ei wneud ar hyn, yn benodol gan Addysg a Gwella Iechyd Cymru.

Mae'r mater arall rydych yn sôn amdano, yn ymwneud â mynediad at feddygon teulu, a gwnaethom nodi safonau a gyhoeddwyd gennym yn ôl ym mis Mawrth 2019, ac roedd cyfres gyfan o safonau roedd angen i feddygon teulu ymateb iddynt cyn cael y taliad ychwanegol a oedd yn ddyledus—ac rwyf wedi ysgrifennu at yr Aelodau heddiw i nodi pwy a gafodd beth a phwy a gyflawnodd beth mewn perthynas â chyrraedd y safonau hynny. Felly, mae gennym fesurau a ffyrdd o geisio rhyngweithio ac ymgysylltu, a byddwn yn gwneud hynny yn ystod yr wythnosau nesaf, gyda gwasanaethau meddygon teulu, i sicrhau y gallwn wella mynediad i'n cleifion ledled Cymru. Gallaf roi gwybod i chi fod tua 76 y cant o bractisau ledled Cymru wedi cyrraedd yr holl safonau mynediad at wasanaethau meddygon teulu yn ystod oriau arferol, ac mae hynny'n cymharu â 65 y cant y llynedd. Ond rwy'n ymwybodol iawn fod hynny'n awgrymu na wnaeth 24 y cant lwyddo i wneud hynny, a dyna'r rhai y mae angen inni ganolbwyntio arnynt.

Gwasanaethau Dementia
Dementia Services

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymdrechion i wella gwasanaethau dementia yng Nghymru? OQ56738

6. Will the Minister make a statement on efforts to improve dementia services in Wales? OQ56738

Thank you, Luke. Delivering the actions set out in our dementia action plan 2018 to 2022 continues to be a priority for the Welsh Government. We continue to work with regional partnership boards and stakeholders to do this, and to identify areas where further progress is needed.

Diolch, Luke. Mae cyflawni'r camau gweithredu a nodir yn ein cynllun gweithredu ar gyfer dementia 2018 i 2022 yn parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Rydym yn parhau i weithio gyda byrddau partneriaeth rhanbarthol a rhanddeiliaid i wneud hyn, ac i nodi meysydd lle mae angen cynnydd pellach.

15:15

Thank you, Deputy Minister, and, as I'm sure you're aware, there are several different types of dementia in addition to Alzheimer's disease, which is the most common form, affecting around 75 per cent of people in Wales. Lewy body dementia is the second most common type of dementia in older people, a type that my grandmother lived with, but it's relatively unknown and has very different symptoms to Alzheimer's disease. What strategies are in place to ensure that the sub-types of dementia are accurately diagnosed and recorded by health boards to ensure that patients get the best possible treatment, and carers and families get the right support?

Diolch, Ddirprwy Weinidog, ac fel y gwyddoch mae'n siŵr, mae sawl math gwahanol o ddementia yn ogystal â chlefyd Alzheimer, sef y ffurf fwyaf cyffredin, sy'n effeithio ar tua 75 y cant o bobl yng Nghymru. Dementia cyrff Lewy yw'r ail fath mwyaf cyffredin o ddementia ymhlith pobl hŷn, math roedd fy mam-gu yn byw gydag ef, ond ni wyddys llawer amdano ac mae'r symptomau'n wahanol iawn i glefyd Alzheimer. Pa strategaethau sydd ar waith i sicrhau bod byrddau iechyd yn gwneud diagnosis cywir o'r is-fathau o ddementia, ac yn eu cofnodi'n gywir, i sicrhau bod cleifion yn cael y driniaeth orau bosibl, a bod gofalwyr a theuluoedd yn cael y cymorth cywir?

Thank you very much, Luke, for that supplementary. And you've raised a very important issue, because we too often talk about dementia as an all-encompassing condition, whereas, as you've correctly highlighted, it does cover a range of different conditions. It is absolutely vital that we ensure that people have an accurate diagnosis, and also that that accurate diagnosis is properly recorded. Last year, a Welsh health circular was issued, requiring memory assessment services and primary care services to accurately record someone's dementia diagnosis according to set READ codes that are issued. Also, a new all-Wales pathway of dementia standards has recently been issued, which reinforces the need to do that, and, in order to attract funding from the dementia action plan, it is required that organisations align with those standards. So, that will help drive that progress, but also there's further work ongoing to embed the need to properly record the diagnosis being taking forward. But I'm also very happy if you would like to write to me with more detail about your concerns, as I recognise this is something you feel strongly about. I'd be very happy to look further at this and to meet you to discuss it further. Thank you.

Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn atodol hwnnw, Luke. Ac rydych wedi codi mater pwysig iawn, oherwydd rydym yn rhy aml yn siarad am ddementia fel cyflwr hollgynhwysol, ond fel rydych wedi nodi'n gywir, mae'n cwmpasu ystod o wahanol gyflyrau. Mae'n gwbl hanfodol ein bod yn sicrhau bod pobl yn cael diagnosis cywir, a hefyd bod y diagnosis cywir hwnnw'n cael ei gofnodi'n gywir. Y llynedd, cyhoeddwyd cylchlythyr iechyd yng Nghymru yn ei gwneud yn ofynnol i wasanaethau asesu'r cof a gwasanaethau gofal sylfaenol gofnodi diagnosis rhywun o ddementia yn gywir yn ôl codau READ penodol a gyhoeddir. Hefyd, cyhoeddwyd llwybr newydd o safonau dementia i Gymru gyfan yn ddiweddar, sy'n atgyfnerthu'r angen i wneud hynny, ac er mwyn denu cyllid o'r cynllun gweithredu ar gyfer dementia, mae'n ofynnol i sefydliadau gyd-fynd â'r safonau hynny. Felly, bydd hynny'n helpu i hybu'r cynnydd hwnnw, ond hefyd mae gwaith pellach yn mynd rhagddo i ymgorffori'r angen i gofnodi'r diagnosis yn briodol. Ond rwyf hefyd yn hapus iawn i chi ysgrifennu ataf gyda mwy o fanylion am eich pryderon, gan fy mod yn cydnabod bod hwn yn fater rydych yn teimlo'n gryf yn ei gylch. Byddwn yn hapus iawn i edrych ar hyn yn fanylach ac i gwrdd â chi i'w drafod ymhellach. Diolch.

Systemau Digidol GIG Cymru
Digital Systems in the Welsh NHS

7. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella systemau digidol o fewn GIG Cymru? OQ56716

7. What are the Welsh Government's priorities for improving digital systems within the Welsh NHS? OQ56716

Our priority is to build on the impressive digital response to the COVID pandemic, and to lock in new ways of working that enabled us to use digital platforms to support our outstanding contact tracing and vaccine delivery services in Wales.

Ein blaenoriaeth yw adeiladu ar yr ymateb digidol trawiadol i bandemig COVID, a gweithredu ffyrdd newydd o weithio a'n galluogodd i ddefnyddio llwyfannau digidol i gefnogi ein gwasanaethau olrhain cysylltiadau a darparu brechlynnau rhagorol yng Nghymru.

Thank you, Minister, for that answer. I'm sure that you know that, for many years now, IT workarounds have been devised by practitioners within the NHS, such as a bespoke app that two GPs in my constituency are developing with a local company. This particular app will enable patients to access their records, better medicate their own conditions and order repeat prescriptions, whilst also empowering the GPs to push out public health information. How are you, Minister, ensuring, though, that the NHS Wales Informatics Service has oversight of these kind of workarounds and is able to extrapolate best practice and then embed this into their 'once for Wales' approach?

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Rwy'n siŵr eich bod yn gwybod bod datrysiadau TG wedi'u dyfeisio ers blynyddoedd bellach gan ymarferwyr o fewn y GIG, megis ap pwrpasol y mae dau feddyg teulu yn fy etholaeth yn ei ddatblygu gyda chwmni lleol. Bydd yr ap hwn yn galluogi cleifion i gael mynediad at eu cofnodion, i feddyginiaethu eu cyflyrau eu hunain yn well ac i archebu presgripsiynau rheolaidd, gan rymuso'r meddygon teulu hefyd i ledaenu gwybodaeth iechyd y cyhoedd. Weinidog, sut rydych chi'n sicrhau, serch hynny, fod Gwasanaeth Gwybodeg GIG Cymru yn gallu goruchwylio'r mathau hyn o ddatrysiadau ac allosod arferion gorau a'u cynnwys yn eu dull 'unwaith i Gymru'?

Thanks very much, Vikki, and I know that some GPs have been incredibly innovative in the way that they've responded to the pandemic, and knowing that it's difficult to meet people face to face under some conditions, and therefore they have been really inventive, and it's great to hear that is happening in your constituency. I'm certainly very happy to pass on—if you could pass on that information to me, I'll make sure that that gets to Digital Health and Care Wales, who, of course, have now taken over from NWIS, and I know they work hard to identify new and emerging technologies that have the potential to improve health and care services. So, I'm very happy to look at that, and I'll be meeting with the head of Digital Health and Care Wales next week.

Diolch yn fawr iawn, Vikki, a gwn fod rhai meddygon teulu wedi bod yn anhygoel o arloesol yn y ffordd y maent wedi ymateb i'r pandemig, gan wybod ei bod yn anodd cwrdd â phobl wyneb yn wyneb o dan rai amgylchiadau, ac felly maent wedi bod yn ddyfeisgar iawn, ac mae'n wych clywed bod hynny'n digwydd yn eich etholaeth. Rwy'n sicr yn hapus iawn i drosglwyddo—os gallwch drosglwyddo'r wybodaeth honno i mi, fe wnaf yn siŵr ei bod yn cyrraedd Iechyd a Gofal Digidol Cymru, sydd bellach wedi cymryd drosodd gan Wasanaeth Gwybodeg GIG Cymru wrth gwrs, a gwn eu bod yn gweithio'n galed i nodi technolegau newydd a thechnolegau sy'n datblygu sydd â photensial i wella gwasanaethau iechyd a gofal. Felly, rwy'n hapus iawn i edrych ar hynny, a byddaf yn cyfarfod â phennaeth Iechyd a Gofal Digidol Cymru yr wythnos nesaf.

Amrywiolyn Delta
The Delta Variant

8. Beth yw asesiad presennol y Gweinidog o ledaeniad amrywiolyn delta ym Mhen-y-bont ar Ogwr? OQ56742

8. What is the Minister's current assessment of the spread of the delta variant in Bridgend? OQ56742

The delta variant continues to spread both in Bridgend and elsewhere in Wales, but Bridgend does currently have comparatively low rates of infection compared to a lot of other local authority areas in Wales. Our vaccination programme continues to offer the best means of combating the spread.

Mae'r amrywiolyn delta yn parhau i ledaenu ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac mewn mannau eraill yng Nghymru, ond ar hyn o bryd mae gan Ben-y-bont ar Ogwr gyfraddau heintio cymharol isel o gymharu â llawer o ardaloedd awdurdodau lleol eraill yng Nghymru. Mae ein rhaglen frechu yn parhau i gynnig y ffordd orau o ymladd y lledaeniad.

Diolch, Minister. During the election campaign, I met a lot of people who are very appreciative of the Welsh Government's handling of the pandemic, and particularly the First Minister's cautious approach to easing restrictions, as they are very scared and anxious about relaxing restrictions too quickly. The area I represent, Bridgend and Porthcawl, was one of the worst affected areas during the second wave of the pandemic, and that's an experience that we don't want to repeat. Many of the most vulnerable in our community are only just getting the confidence to go back out and about again, and when I met with staff at the Princess of Wales Hospital in Bridgend a few weeks ago, they too are very concerned about another wave of COVID cases. So, with that in mind, could you outline what the Welsh Government is doing to ensure as many people as possible are protected against this terrible virus and its many variants before we look to relax restrictions further?

Diolch, Weinidog. Yn ystod ymgyrch yr etholiad, cyfarfûm â llawer o bobl sy'n gwerthfawrogi'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn ymdrin â'r pandemig, ac yn enwedig ymagwedd ragofalus y Prif Weinidog tuag at lacio cyfyngiadau symud, gan eu bod yn ofnus ac yn bryderus iawn ynghylch llacio'r cyfyngiadau symud yn rhy gyflym. Roedd yr ardal rwy'n ei chynrychioli, Pen-y-bont ar Ogwr a Phorthcawl, yn un o'r ardaloedd yr effeithiwyd arni waethaf yn ystod ail don y pandemig, ac mae hwnnw'n brofiad nad ydym am ei ailadrodd. Dim ond newydd gael hyder i fynd yn ôl allan eto y mae llawer o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymuned, a phan gyfarfûm â staff yn Ysbyty Tywysoges Cymru ym Mhen-y-bont ar Ogwr ychydig wythnosau yn ôl, roedd yn amlwg eu bod hwythau hefyd yn pryderu'n fawr am don arall o achosion COVID. Felly, gyda hynny mewn golwg, a allech chi amlinellu'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yn cael eu diogelu rhag y feirws ofnadwy hwn a'i amrywiolion niferus cyn inni geisio llacio'r cyfyngiadau symud ymhellach?

15:20

Well, thanks very much, Sarah, and can I assure you that there is not going to be any big liberation day here in Wales when it comes to COVID, not when rates are increasing at the rate they are? It really defies belief to look at what's happening in England, when you see the rates increasing at the rate they are. Our decisions will be based on science, they'll be based on evidence, and we are very pleased to see the number of people in Wales who have taken the opportunity to have the vaccine, and we know now that there is definitely a weakening when we see the relationship between contracting the virus and having the vaccine and hospitalisations and deaths. So, that's the good news.

The other good news is that, actually, adults have been taking up this opportunity. There's still an issue with younger people, which is why we have set up walk-in centres, which were set up across Wales last weekend. But I think we have also got to be realistic and get to a place to understand that we are going to have to live with COVID; it's not going to disappear. But we will need to do that in a cautious way, understanding that there will always be vulnerable people within our communities and we need to be sensitive to them as well, whilst, of course, understanding the other harms that people are experiencing. In particular, there are economic harms, mental health harms and social harms that we also have to bear in mind. So, next week, we as a Government will be setting out our next steps in terms of the virus and our route-map in Wales.

Wel, diolch yn fawr iawn, Sarah, ac a gaf fi eich sicrhau na fydd diwrnod rhyddid mawr yma yng Nghymru mewn perthynas â COVID gyda chyfraddau'n cynyddu fel y maent? Mae'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr yn wirioneddol anghredadwy, pan welwch y cyfraddau'n cynyddu fel y maent. Bydd ein penderfyniadau'n seiliedig ar wyddoniaeth, byddant yn seiliedig ar dystiolaeth, ac rydym yn falch iawn o weld nifer y bobl yng Nghymru sydd wedi manteisio ar y cyfle i gael y brechlyn, a gwyddom yn awr fod yna wanhau pendant pan welwn y berthynas rhwng dal y feirws a chael y brechlyn a'r nifer sy'n cael eu derbyn i'r ysbyty a nifer y marwolaethau. Felly, dyna'r newyddion da.

Y newyddion da arall yw bod oedolion wedi bod yn manteisio ar y cyfle hwn. Mae problem o hyd gyda phobl iau, a dyna pam ein bod wedi sefydlu canolfannau galw i mewn, a sefydlwyd ledled Cymru y penwythnos diwethaf. Ond rwy'n credu bod yn rhaid inni hefyd fod yn realistig a deall y bydd yn rhaid inni fyw gyda COVID; ni fydd yn diflannu. Ond bydd angen inni wneud hynny mewn ffordd ragofalus, gan ddeall y bydd yna bob amser bobl sy'n agored i niwed yn ein cymunedau ac mae angen inni fod yn sensitif iddynt hwythau hefyd, tra'n deall, wrth gwrs, y mathau eraill o niwed y mae pobl yn eu dioddef. Yn benodol, mae yna niwed economaidd, niwed i iechyd meddwl a niwed cymdeithasol y mae'n rhaid inni eu cadw mewn cof hefyd. Felly, yr wythnos nesaf, byddwn ni fel Llywodraeth yn nodi ein camau nesaf mewn perthynas â'r feirws a'n cynllun yng Nghymru.

Diolch i'r Gweinidog. Fe fyddwn ni nawr yn cymryd toriad byr tra bod newidiadau yn digwydd yn y Siambr.

I thank the Minister. We will now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:22.

Plenary was suspended at 15:22.

15:30

Ailymgynullodd y Senedd am 15:31, gyda'r Dirprwy Lywydd (David Rees) yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 15:31, with the Deputy Presiding Officer (David Rees) in the Chair.

3. Cwestiynau Amserol
3. Topical Questions

Eitem 3, cwestiynau amserol. Janet Finch-Saunders.

Item 3 is topical questions. Janet Finch-Saunders.

Cyfoeth Naturiol Cymru
Natural Resources Wales

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad yn ymateb i’r galwadau gan arweinwyr y 22 o awdurdodau lleol Cymru i Lywodraeth Cymru adolygu pwerau a chylch gwaith Cyfoeth Naturiol Cymru? TQ562

1. Will the Minister make a statement in response to calls from the leaders of Wales's 22 local authorities for the Welsh Government to review the powers and remit of Natural Resources Wales? TQ562

I welcome feedback from the Welsh Local Government Association. We certainly need to ensure our bodies, including NRW, are best placed to achieve our significant environmental ambitions. We're starting with the review of the delivery of flood risk management functions, to which the Welsh Government committed in the national flood strategy.

Rwy'n croesawu adborth gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Yn sicr, mae angen inni sicrhau bod ein cyrff, gan gynnwys Cyfoeth Naturiol Cymru, yn y sefyllfa orau i gyflawni ein huchelgeisiau amgylcheddol sylweddol. Rydym yn dechrau gyda'r adolygiad o swyddogaethau rheoli perygl llifogydd y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo iddynt yn y strategaeth llifogydd genedlaethol.

Thank you. I wouldn't have exactly called it 'welcome feedback'. I was shocked, and I'm sure those employees on the front line were shocked also, working for NRW, that all of Wales's 22 local authorities have now called for a review. The letter sent by the leader of the WLGA had scathing comments on it, Minister, such as,

'when dealing with events at a local level there can still be tensions over decisions and choices'.

And a number of leaders suggested that not all is well. Local authorities are calling for you to question how well the functions undertaken by NRW are being performed, and if there might be an alternative, more effective model of working. We believe there most certainly is. As we said in 2018, the quango should be split up. It has simply gone from crisis to crisis.

The timber deal scandal lost the Welsh taxpayer at least £1 million. Despite compiling an evidence-based report at a cost of £45,000 to the taxpayer, NRW ignored the advice and banned game shooting on public land. The Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, at their inquiry into the February flooding, found that NRW's role and services were stretched beyond capacity, and only around half the 70 additional staff needed—and that was according to the chief executive and the 'February 2020 Floods in Wales: Flood Incident Management Review'—only 30 had been appointed.

The recent section 19 report by Rhondda Cynon Taf County Borough Council found that flooding at Pentre was caused by wooded debris washing off the mountainside and blocking a local culvert. They very robustly pointed the finger at NRW. Another failing. In Aberconwy, local landowners were forced to carry out works to the Tan Lan embankment, after NRW would not pay. They were quoting £150,000 for this work to be done, and my constituents have managed to have the work done for £15,000. And our community request for dredging of the afon Conwy, protection of Gwydir Castle, and removal of the large build-up of shale around Llanrwst bridge, remain unaddressed.

I am not alone in having no confidence whatsoever in NRW's ability to respond effectively to flood events, and, as such, have made clear that we should have a national flood agency for Wales, 100 per cent focused on flooding. Do you agree on that?

NRW and Welsh Government should pay compensation to the residents affected in Rhondda. Are you looking into the possibility of doing so? And, do you agree with me that you should respond to Councillor Andrew Morgan's letter by committing to review how NRW might be better modelled going forward?

The number of complaints coming into my mailbag now about NRW, and the lack of trust that the public have in this organisation now, is becoming quite concerning. Will you please listen to the words of those 22 local authority leaders, who have their own local intelligence and know what works for them and what doesn't? And will you look, please, Minister, once and for all, at restructuring NRW? Thank you. Diolch, Dirprwy Lywydd.

Diolch. Ni fyddwn wedi'i alw'n 'adborth i'w groesawu'. Cefais sioc, ac rwy'n siŵr bod gweithwyr ar y rheng flaen wedi cael sioc hefyd, a hwythau'n gweithio i Cyfoeth Naturiol Cymru, fod pob un o'r 22 awdurdod lleol yng Nghymru bellach wedi galw am adolygiad. Roedd y llythyr a anfonwyd gan arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn cynnwys sylwadau brawychus, Weinidog, megis,

'wrth ymdrin â digwyddiadau ar lefel leol gall fod tensiynau o hyd ynghylch penderfyniadau a dewisiadau'.

Ac mae nifer o arweinwyr wedi awgrymu nad yw pethau fel y dylent fod. Mae awdurdodau lleol yn galw arnoch i gwestiynu pa mor dda y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn cyflawni eu swyddogaethau, ac a ellid cael model gweithio amgen, mwy effeithiol. Credwn fod hynny'n sicr. Fel y dywedasom yn 2018, dylid chwalu'r cwango. Mae wedi mynd o un argyfwng i'r llall.

Collodd sgandal y cytundeb pren o leiaf £1 filiwn i drethdalwyr Cymru. Er bod adroddiad sy'n seiliedig ar dystiolaeth wedi'i lunio ar gost o £45,000 i'r trethdalwr, anwybyddodd Cyfoeth Naturiol Cymru y cyngor a gwahardd saethu adar hela ar dir cyhoeddus. Yn ei ymchwiliad i lifogydd mis Chwefror, canfu'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig fod rôl a gwasanaethau Cyfoeth Naturiol Cymru wedi'u hymestyn y tu hwnt i gapasiti, ac mai dim ond tua hanner y 70 o staff ychwanegol roedd eu hangen—a hynny yn ôl y prif weithredwr a 'Llifogydd yng Nghymru ym mis Chwefror 2020: Adolygiad Rheoli Digwyddiadau Llifogydd'—30 yn unig a gafodd eu penodi.

Canfu'r adroddiad adran 19 diweddar gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf fod llifogydd ym Mhentre wedi'u hachosi gan weddillion pren yn golchi oddi ar ochr y mynydd ac yn blocio cwlfert lleol. Fe wnaethant bwyntio bys yn bendant iawn at Cyfoeth Naturiol Cymru. Methiant arall. Yn Aberconwy, gorfodwyd tirfeddianwyr lleol i wneud gwaith ar arglawdd Tan Lan, wedi i Cyfoeth Naturiol Cymru wrthod talu. Roeddent yn dweud y byddai'r gwaith yn costio £150,000 i'w wneud, ac mae fy etholwyr wedi llwyddo i wneud y gwaith am £15,000. Ac rydym yn dal i ddisgwyl ateb ynglŷn â'n cais cymunedol yn galw am garthu afon Conwy, diogelu Castell Gwydir, a chael gwared ar y siâl sy'n cronni o gwmpas pont Llanrwst.

Nid fi yw'r unig un sydd heb unrhyw hyder o gwbl yng ngallu Cyfoeth Naturiol Cymru i ymateb yn effeithiol i lifogydd, ac o'r herwydd, rwyf wedi egluro y dylem gael asiantaeth lifogydd genedlaethol i Gymru, sy'n canolbwyntio 100 y cant ar lifogydd. A ydych chi'n cytuno â hynny?

Dylai Cyfoeth Naturiol Cymru a Llywodraeth Cymru dalu iawndal i'r trigolion yr effeithiwyd arnynt yn y Rhondda. A ydych yn ymchwilio i'r posibilrwydd o wneud hynny? Ac a ydych yn cytuno y dylech ymateb i lythyr y Cynghorydd Andrew Morgan drwy ymrwymo i adolygu sut y gellid modelu Cyfoeth Naturiol Cymru yn well wrth symud ymlaen?

Mae nifer y cwynion rwy'n eu derbyn am Cyfoeth Naturiol Cymru yn awr, a'r diffyg ymddiriedaeth sydd gan y cyhoedd yn y sefydliad hwn yn awr, yn peri cryn bryder. A wnewch chi wrando ar eiriau'r 22 arweinydd awdurdod lleol sydd â'u gwybodaeth leol eu hunain ac sy'n gwybod beth sy'n gweithio iddynt hwy a beth nad yw'n gweithio? Ac a wnewch chi edrych, os gwelwch yn dda, Weinidog, unwaith ac am byth, ar ailstrwythuro Cyfoeth Naturiol Cymru? Diolch, Ddirprwy Lywydd.

15:35

Thank you for that, Janet Finch-Saunders. I'm not sure which of your very many questions you wanted me to focus on, so I will just focus on the ones that I think are the most important. First of all, I've already had a meeting with NRW's leadership team, in which I've been extremely clear about my expectations for their future resource management, management in general, and their relationships with public authorities across Wales in a team Wales approach.

We're already conducting a review of the flood management arrangements, as I have said. We have a large number of regulatory arrangements coming back from Europe, and I've already asked for a review of the structure and delivery of those new regulatory powers to be arranged. We also need to be mindful of NRW's capacity to look at all of these reviews at the same time as delivering their vital services on the ground.

I've asked all flood management authorities to review their processes as we approach the next winter. We've already conducted two emergency exercises to ensure that everybody knows who should be doing what in the event of extreme flooding or other weather events during the next winter. And I am, of course, in close liaison with the local government association, with whom I have an excellent relationship, via my good friend and colleague Rebecca Evans's good offices as local government Minister, to continue a robust discussion with them and with NRW.

Diolch ichi am hynny, Janet Finch-Saunders. Nid wyf yn siŵr pa un o'ch cwestiynau niferus roeddech eisiau i mi ganolbwyntio arnynt, felly rwyf am ganolbwyntio ar y rhai sydd bwysicaf yn fy marn i. Yn gyntaf oll, rwyf eisoes wedi cael cyfarfod gyda thîm arwain Cyfoeth Naturiol Cymru, lle rwyf wedi bod yn hynod glir ynglŷn â fy nisgwyliadau ar gyfer sut y byddant yn rheoli adnoddau yn y dyfodol, sut y byddant yn rheoli'n gyffredinol, a'u perthynas ag awdurdodau cyhoeddus ledled Cymru mewn dull tîm Cymru o weithredu.

Rydym eisoes yn cynnal adolygiad o'r trefniadau rheoli llifogydd, fel y dywedais. Mae gennym nifer fawr o drefniadau rheoleiddio yn dod yn ôl o Ewrop, ac rwyf eisoes wedi gofyn am drefnu adolygiad o strwythur a darpariaeth y pwerau rheoleiddio newydd hynny. Mae angen inni fod yn ymwybodol hefyd o allu Cyfoeth Naturiol Cymru i edrych ar yr holl adolygiadau hyn ar yr un pryd â darparu eu gwasanaethau hanfodol ar lawr gwlad.

Rwyf wedi gofyn i bob awdurdod rheoli llifogydd adolygu eu prosesau wrth i ni nesáu at y gaeaf nesaf. Rydym eisoes wedi cynnal dau ymarfer brys i sicrhau bod pawb yn gwybod pwy ddylai fod yn gwneud beth os bydd llifogydd eithafol neu ddigwyddiadau tywydd eraill yn digwydd yn ystod y gaeaf nesaf. Ac wrth gwrs, rwyf mewn cysylltiad agos â'r gymdeithas llywodraeth leol, corff y mae gennyf berthynas ragorol ag ef drwy gymwynasgarwch fy nghyfaill agos a fy nghyd-Aelod Rebecca Evans fel Gweinidog llywodraeth leol, i barhau i drafod yn gadarn â hwy a chyda Cyfoeth Naturiol Cymru.

I need to declare an interest in this issue, as I live in the community of Pentre, and was personally affected by the 2020 floods.

Minister, as you're aware, I have my own anxieties and frustrations with NRW. Over 200 properties and businesses flooded in the Rhondda last year. Immediate action was taken by Welsh Government, Welsh Water and RCT council to put right the culvert and drainage systems. Clear dialogue has been provided to residents throughout. Sadly, this can't be said of NRW. Flood-affected residents frankly feel ignored by NRW and feel that the public body lacks accountability. I share these views.

The behaviour of NRW following the release of RCT council's section 19 report into the Pentre floods was appalling. Refusing to take any responsibility for the dreadful events of last year is insulting, given the fact there's clear photo and video evidence of wooded debris from NRW land blocking the culvert above Pentre. Public bodies should willingly co-operate with other public bodies for the benefit of residents. We've seen anything but from NRW in the Rhondda. It's for these reasons that I believe NRW needs an urgent review, and I'd appreciate a meeting with the Minister to further discuss this for the benefit of the flood-affected residents and businesses.

Mae angen imi ddatgan buddiant yn y mater hwn, gan fy mod yn byw yng nghymuned Pentre, ac fe gefais fy effeithio yn bersonol gan lifogydd 2020.

Weinidog, fel y gwyddoch, mae gennyf fy mhryderon a fy rhwystredigaethau fy hun gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Fe ddioddefodd dros 200 eiddo a busnes lifogydd yn y Rhondda y llynedd. Cymerwyd camau ar unwaith gan Lywodraeth Cymru, Dŵr Cymru a chyngor Rhondda Cynon Taf i gyweirio'r systemau cwlfert a draenio. Darparwyd deialog glir ar gyfer y preswylwyr drwyddi draw. Yn anffodus, ni ellir dweud hyn am Cyfoeth Naturiol Cymru. Mae trigolion yr effeithiwyd arnynt gan lifogydd yn teimlo eu bod wedi cael eu hanwybyddu gan Cyfoeth Naturiol Cymru ac yn teimlo bod diffyg atebolrwydd o fewn y corff cyhoeddus. Rwy'n rhannu'r safbwyntiau hyn.

Roedd ymddygiad Cyfoeth Naturiol Cymru, yn dilyn rhyddhau adroddiad adran 19 cyngor Rhondda Cynon Taf ar lifogydd Pentre yn warthus. Mae gwrthod cymryd unrhyw gyfrifoldeb am ddigwyddiadau ofnadwy y llynedd yn sarhaus, o ystyried bod tystiolaeth glir mewn lluniau a fideos o weddillion pren o dir Cyfoeth Naturiol Cymru yn blocio'r cwlfert uwchben Pentre. Dylai cyrff cyhoeddus fod yn barod i gydweithredu â chyrff cyhoeddus eraill er budd trigolion. Nid ydym wedi gweld hynny o gwbl gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn y Rhondda. Am y rhesymau hyn, rwy'n credu bod angen adolygiad brys ar Cyfoeth Naturiol Cymru, a byddwn yn gwerthfawrogi cyfarfod gyda'r Gweinidog i drafod hyn ymhellach er budd y trigolion a'r busnesau yr effeithiwyd arnynt gan y llifogydd.

Thank you, Buffy, for those comments and remarks. I've certainly already welcomed Rhondda Cynon Taf's section 19 report in relation to the 2020 flooding in Pentre, and my sympathies go to all of the residents, including yourself, who suffered from the flooding in that extreme weather event last year.

There are clearly some very concerning findings, and lessons clearly need to be learned following those devastating floods. Both NRW and RCT have acknowledged this in their respective reports, and I know they are working together to address recommendations to improve the level of flood protection provided to the community. I can't comment on the individual issues around compensation and so on for obvious reasons. I am more than happy to meet with you and the local authority leaders, and, in fact, I believe we have such a meeting immediately following this topical question. So, I'll be very delighted to take part in that meeting and consider further what we can do.

I am very keen to consider the feedback from local authority leaders, other delivery partners, and the public in the context of the lessons we need to learn. We also need to make absolutely certain that all flood risk management authorities work together to develop a plan of action for the Pentre community and for the other communities across Wales, to provide clarity on the action they have taken since the floods in 2020 and to provide reassurance that we will not see recurrences of that in the forthcoming winter.

However, as you know, we have declared a climate and nature emergency in the Senedd because of our changing climate and the necessary need to protect against extreme weather events becoming much more common. So, I understand and accept the urgency of the remarks that you've made and we certainly will be working with NRW and all of the relevant flood risk management authorities to ensure that we have those robust emergency plans in place, and that we've taken all the necessary steps to do everything we can do to be as ready as possible for the forthcoming winter.

Diolch am y sylwadau hynny, Buffy. Rwyf eisoes wedi croesawu adroddiad adran 19 Rhondda Cynon Taf mewn perthynas â llifogydd 2020 ym Mhentre, ac rwy'n cydymdeimlo â'r holl drigolion, gan eich cynnwys chi, a ddioddefodd yn sgil y llifogydd yn y tywydd eithafol hwnnw y llynedd.

Mae'n amlwg fod yna rai canfyddiadau sy'n peri pryder mawr, ac mae'n amlwg fod angen dysgu gwersi yn dilyn y llifogydd dinistriol hynny. Mae Cyfoeth Naturiol Cymru a chyngor Rhondda Cynon Taf wedi cydnabod hyn yn eu hadroddiadau, a gwn eu bod yn gweithio gyda'i gilydd i fynd i'r afael ag argymhellion i wella lefel yr amddiffyniad rhag llifogydd a ddarperir i'r gymuned. Ni allaf roi sylwadau ar y materion unigol sy'n ymwneud ag iawndal ac yn y blaen am resymau amlwg. Rwy'n fwy na bodlon cwrdd â chi ac arweinwyr awdurdodau lleol, ac mewn gwirionedd, credaf fod gennym gyfarfod o'r fath yn syth ar ôl y cwestiwn amserol hwn. Felly, byddaf wrth fy modd yn cymryd rhan yn y cyfarfod hwnnw a rhoi ystyriaeth bellach i'r hyn y gallwn ei wneud.

Rwy'n awyddus iawn i ystyried yr adborth gan arweinwyr awdurdodau lleol, partneriaid cyflenwi eraill, a'r cyhoedd yng nghyd-destun y gwersi y mae angen i ni eu dysgu. Mae angen inni hefyd sicrhau bod pob awdurdod rheoli perygl llifogydd yn cydweithio i ddatblygu cynllun gweithredu ar gyfer cymuned Pentre a'r cymunedau eraill ledled Cymru, er mwyn egluro'r camau y maent wedi'u cymryd ers y llifogydd yn 2020 ac i roi sicrwydd na fydd hynny'n digwydd eto yn y gaeaf sydd i ddod.

Fodd bynnag, fel y gwyddoch, rydym wedi datgan argyfwng hinsawdd a natur yn y Senedd oherwydd ein hinsawdd newidiol a'r rheidrwydd i ddiogelu rhag i ddigwyddiadau tywydd eithafol ddod yn llawer mwy cyffredin. Felly, rwy'n deall ac yn derbyn difrifoldeb y sylwadau rydych wedi'u gwneud a byddwn yn sicr yn gweithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a'r holl awdurdodau rheoli perygl llifogydd perthnasol i sicrhau bod gennym gynlluniau argyfwng cadarn ar waith, a'n bod wedi cymryd yr holl gamau angenrheidiol i wneud popeth y gallwn ei wneud i fod mor barod â phosibl ar gyfer y gaeaf sydd i ddod.

15:40

It is right that questions are asked of NRW and I raised this very issue yesterday in the Senedd, but I am concerned by the tone of the comments made today. At the end of the day, I think we need to remember that Natural Resources Wales are a Welsh Government sponsored body. In their own review and report into the floods, they stated that they have been underfunded and this has been on record for a number of years, and, as Janet Finch-Saunders referenced, they need an additional 60 to 70 members of staff, which they still don't have.

So, therefore, can I ask that we don't make a scapegoat of Natural Resources Wales solely on this, but that it is time now that we have that full independent inquiry into the floods? Because as the rest of the section 19 report will be published, the fault won't just lie with Natural Resources Wales—questions will be asked of Welsh Government; questions will be asked of local authorities; questions will be asked of Dŵr Cymru Welsh Water. There are a number of organisations with responsibility for flooding and it's a very complex picture, and there are different reasons. Even in the section 19 report, there is some fault directed towards RCT council in terms of the drains in Pentre as well, so not solely focused on NRW.

Can we please, given this public fallout and given all of these concerns raised, have that independent inquiry into the floods, so that people get justice and the answers they deserve, and we tackle flooding for the future once and for all, rather than commissioning review after review and rather than tackling the root cause and getting to grips with this issue as a matter of urgency?

Mae'n iawn inni ofyn cwestiynau i Cyfoeth Naturiol Cymru a chodais yr union fater hwn ddoe yn y Senedd, ond rwy'n bryderus ynghylch cywair y sylwadau a wnaethpwyd heddiw. Yn y pen draw, rwy'n credu bod angen inni gofio bod Cyfoeth Naturiol Cymru yn gorff a noddir gan Lywodraeth Cymru. Yn eu hadolygiad a'u hadroddiad eu hunain ar y llifogydd, dywedasant eu bod wedi eu tangyllido a bod hynny wedi'i gofnodi ers nifer o flynyddoedd, ac fel y dywedodd Janet Finch-Saunders, mae angen 60 i 70 aelod ychwanegol o staff arnynt, ac maent yn dal i fod heb eu cael.

Felly, a gaf fi ofyn am beidio â gwneud Cyfoeth Naturiol Cymru yn fwch dihangol ar hyn yn unig, ond ei bod yn bryd inni gael ymchwiliad annibynnol llawn i'r llifogydd? Oherwydd, wrth i weddill adroddiad adran 19 gael ei gyhoeddi, nid Cyfoeth Naturiol Cymru yn unig fydd ar fai—bydd cwestiynau yn cael eu gofyn i Lywodraeth Cymru; bydd cwestiynau'n cael eu gofyn i awdurdodau lleol; bydd cwestiynau'n cael eu gofyn i Dŵr Cymru. Mae gan nifer o sefydliadau gyfrifoldeb am lifogydd ac mae'n ddarlun cymhleth iawn, a cheir rhesymau gwahanol. Hyd yn oed yn yr adroddiad adran 19, dywedir bod rhywfaint o fai ar gyngor Rhondda Cynon Taf mewn perthynas â'r draeniau ym Mhentre hefyd, felly nid oedd yn canolbwyntio ar Cyfoeth Naturiol Cymru yn unig.

Os gwelwch yn dda, o gofio'r anghydfod cyhoeddus hwn ac o ystyried yr holl bryderon a godwyd, a allwn ni gael yr ymchwiliad annibynnol hwnnw i'r llifogydd, er mwyn i bobl gael cyfiawnder a'r atebion y maent yn eu haeddu, ac a gawn ni fynd i'r afael â llifogydd unwaith ac am byth ar gyfer y dyfodol, yn hytrach na chomisiynu adolygiad ar ôl adolygiad, a mynd i'r afael â'r achos sylfaenol a datrys y mater hwn ar frys?

Well, thank you very much, Heledd, for those remarks. I certainly agree with the remarks in which you praised the action of the many staff in NRW who worked above and beyond the call of duty during the flooding. And I want to add my thanks to those staff, including the staff who work specifically on these particular issues. There were staff from across the public sector working very hard both in the run-up to the flood events and indeed in the crisis afterwards—well above and beyond the call of duty, and I certainly add my thanks to them for doing so.

As I said, we are already in the process of reviewing the flood management arrangements. We've already reviewed that with a number of public bodies and I have already met with the NRW leadership team in order to discuss my requirements going forward for their liaison as part of our team Wales approach, exactly as you outlined.

As I've already explained several times in the Senedd to you, I don't agree with your call for an independent inquiry. I think that just diverts resources away from the issue at hand. I appreciate that you don't agree with that, but I'm afraid I don't agree with you on that point. We will be working very hard with NRW and all other partners across Wales to ensure that we have all the lessons learned in place and that we have the right resources available in the right place for the forthcoming winter.

Just to remind everyone that NRW is a great deal more than just a flood defences authority. They employ 1,900 staff and have a budget of £180 million. This is not a small, under-resourced organisation and I do think the public of Wales need to understand that in the light of the comments being made today.

Wel, diolch yn fawr iawn am y sylwadau hynny, Heledd. Rwy'n sicr yn cytuno â'r sylwadau lle'r oeddech yn canmol gwaith y nifer fawr o staff Cyfoeth Naturiol Cymru a weithiodd y tu hwnt i alwad dyletswydd yn ystod y llifogydd. A hoffwn ychwanegu fy niolch i'r staff hynny, gan gynnwys y staff sy'n gweithio'n benodol ar y materion hyn. Roedd staff o bob rhan o'r sector cyhoeddus yn gweithio'n galed iawn yn y cyfnod cyn y llifogydd ac yn wir yn ystod yr argyfwng wedyn—ymhell y tu hwnt i alwad dyletswydd, ac rwy'n sicr eisiau diolch iddynt am wneud hynny.

Fel y dywedais, rydym eisoes wrthi'n adolygu'r trefniadau rheoli llifogydd. Rydym eisoes wedi adolygu'r rheini gyda nifer o gyrff cyhoeddus ac rwyf eisoes wedi cyfarfod â thîm arwain Cyfoeth Naturiol Cymru er mwyn trafod fy ngofynion wrth symud ymlaen i gael cyswllt â hwy fel rhan o'n dull tîm Cymru, yn union fel yr amlinellwyd gennych.

Fel rwyf eisoes wedi'i esbonio i chi sawl gwaith yn y Senedd, nid wyf yn cytuno â'ch galwad am ymchwiliad annibynnol. Credaf fod hynny'n dargyfeirio adnoddau oddi wrth y mater dan sylw. Rwy'n sylweddoli nad ydych yn cytuno â hynny, ond mae arnaf ofn nad wyf yn cytuno â chi ar y pwynt hwnnw. Byddwn yn gweithio'n galed iawn gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a'r holl bartneriaid eraill ledled Cymru i sicrhau ein bod yn ystyried yr holl wersi a ddysgwyd a bod gennym yr adnoddau cywir ar gael yn y lle iawn ar gyfer y gaeaf sydd i ddod.

Hoffwn atgoffa pawb fod Cyfoeth Naturiol Cymru yn llawer mwy nag awdurdod amddiffyn rhag llifogydd. Maent yn cyflogi 1,900 o staff ac mae ganddynt gyllideb o £180 miliwn. Nid yw hwn yn sefydliad bach heb ddigon o adnoddau ac rwy'n credu bod angen i'r cyhoedd yng Nghymru ddeall hynny yng ngoleuni'r sylwadau sy'n cael eu gwneud heddiw.

4. Datganiadau 90 eiliad
4. 90-second Statements

Eitem 4: datganiadau 90-eiliad. Huw Irranca-Davies.

The next item is the 90-second statements. Huw Irranca-Davies.

Thank you, Dirprwy Lywydd. This weekend, I took my first steps on Prostate Cymru's The Big Walk 2021 as part of Carol Vorderman's celebrity team. Now, I think I speak for everyone in this Chamber when I expressed my shock as being thought of as a celebrity at all, despite having the honour to represent the people of Ogmore for many years. But the really important people in this are the many, many people taking part in The Big Walk 2021 right across Wales, walking 26 miles over the month of July, in many little strolls or big treks, raising funds to aid the research and to support all of the families facing the impact that a prostate cancer diagnosis brings and raising awareness too, and often doing it because they themselves or someone they know and love has had that diagnosis.

One in eight men—that's one in eight—will suffer with prostate health, and for those with a family history, it's a one in three chance. So, people can still register to walk 26 miles over the month of July, and to do a mile a day or do it all at once, whatever suits them. Whilst we might not be able to all walk together again this year, due to COVID restrictions, we can be together in spirit every single step of the way. So, go to prostatecymru.com to find out more, and even sign yourself up. Then, stride out, experience the beautiful walks we have here in Wales, and help us secure in Wales the best care, support and medical attention for those battling the most commonly diagnosed cancer in the UK. My thanks to all at Prostate Cymru for all the work they do, and to the walkers and sponsors who are putting their best foot forward to save the males in Wales.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Y penwythnos hwn, cymerais fy nghamau cyntaf ar The Big Walk 2021, taith gerdded a gynhelir gan Prostate Cymru, fel rhan o dîm enwogion Carol Vorderman. Nawr, credaf fy mod yn siarad ar ran pawb yn y Siambr hon pan fynegais fy sioc wrth gael fy ystyried yn rhywun enwog, er imi gael y fraint o gynrychioli pobl Ogwr ers blynyddoedd lawer. Ond y bobl wirioneddol bwysig yn hyn yw'r nifer fawr o bobl sy'n cymryd rhan yn The Big Walk 2021 ym mhob rhan o Gymru, gan gerdded 26 milltir dros fis Gorffennaf, mewn llawer o deithiau cerdded byr neu hir, gan godi arian i gynorthwyo'r ymchwil ac i gefnogi'r holl deuluoedd sy'n wynebu'r effaith y mae diagnosis o ganser y prostad yn ei chael a chodi ymwybyddiaeth hefyd, ac yn aml maent yn ei wneud oherwydd eu bod hwy eu hunain neu rywun y maent yn ei adnabod a'i garu wedi cael y diagnosis hwnnw.

Bydd un o bob wyth dyn—un o bob wyth—yn dioddef gyda iechyd y prostad, ac i'r rheini sydd â hanes teuluol ohono, mae'n cynyddu i un o bob tri. Felly, gall pobl gofrestru o hyd i gerdded 26 milltir dros fis Gorffennaf, a gwneud milltir y dydd neu wneud y cyfan ar unwaith, beth bynnag sy'n gweddu iddynt. Er efallai na fyddwn i gyd yn gallu cerdded gyda'n gilydd eto eleni oherwydd cyfyngiadau COVID, gallwn fod gyda'n gilydd mewn ysbryd bob cam o'r ffordd. Felly, ewch i prostatecymru.com i gael gwybod mwy, a chofrestrwch eich hun hyd yn oed. Yna, ewch am dro, mwynhewch y llwybrau cerdded hardd sydd gennym yma yng Nghymru, a helpwch ni i sicrhau'r gofal, y cymorth a'r sylw meddygol gorau i'r rhai sy'n brwydro yn erbyn y canser mwyaf cyffredin y gwneir diagnosis ohono yn y DU. Diolch i bawb yn Prostate Cymru am yr holl waith a wnânt, ac i'r cerddwyr a'r noddwyr sy'n camu allan i achub dynion yng Nghymru.

15:45

The eleventh of July 2021 marks the twenty-sixth anniversary of the Srebrenica genocide, in which over 8,000 Bosnian Muslim men and boys were murdered in the worst atrocity on European soil since the second world war. Today, I join hundreds of others across the country to pledge to ensure that we never forget about that genocide. This year's Srebrenica Memorial Day theme is rebuilding lives. In albeit very different ways, the COVID pandemic has brought loss and difficulties to millions, shattering individuals and communities who are now looking to rebuild their lives. As we move forward to rebuild our communities in the wake of many health and economic challenges, which people with divisive agendas are all too keen to exploit, we will remember the spirit of genocide survivors who, despite the horrendous hatred and destruction they were subjected to themselves, have been rebuilding their lives with dignity, humanity and without calling for retribution or promoting division or hatred. This is all the more remarkable and inspiring given what they went through. I therefore reaffirm the commitment to working towards the elimination of discrimination, rejecting hatred and intolerance and helping to build a safer, stronger and more cohesive society here in Wales. Thank you. 

Ar 11 Gorffennaf 2021 bydd hi'n chwe mlynedd ar hugain ers hil-laddiad Srebrenica, lle cafodd dros 8,000 o ddynion a bechgyn Mwslimaidd Bosniaidd eu llofruddio yn yr erchyllter gwaethaf ar bridd Ewrop ers yr ail ryfel byd. Heddiw, rwy'n ymuno â channoedd o bobl eraill ledled y wlad i addunedu i sicrhau na fyddwn byth yn anghofio am yr hil-laddiad hwnnw. Thema Diwrnod Cofio Srebrenica eleni yw ailadeiladu bywydau. Mewn ffyrdd gwahanol iawn, mae'r pandemig COVID wedi arwain at golled ac anawsterau i filiynau, gan chwalu unigolion a chymunedau sydd bellach yn ceisio ailadeiladu eu bywydau. Wrth inni symud ymlaen i ailadeiladu ein cymunedau yn sgil llawer o heriau iechyd a heriau economaidd y mae pobl ag agendâu cynhennus yn rhy awyddus i fanteisio arnynt, byddwn yn cofio ysbryd goroeswyr yr hil-laddiad sydd, er gwaethaf y casineb a'r dinistr erchyll y bu'n rhaid iddynt ddioddef eu hunain, wedi bod yn ailadeiladu eu bywydau gydag urddas a thrugaredd a hynny heb fod eisiau dial neu hyrwyddo rhaniad neu gasineb. Mae hyn yn fwy ysbrydoledig a rhyfeddol byth o ystyried yr hyn y maent wedi'i ddioddef. Rwy'n ailddatgan yr ymrwymiad i weithio tuag at ddileu gwahaniaethu, gwrthod casineb ac anoddefgarwch a helpu i adeiladu cymdeithas gryfach, fwy diogel a mwy cydlynol yma yng Nghymru. Diolch.

Cynigion i Ethol Aelodau i Bwyllgorau
Motions to Elect Members to Committees

Yr eitem nesaf yw'r cynigion i gytuno ar aelodaeth pwyllgorau. Mae 12 cynnig o dan yr eitem hon, a byddan nhw'n cael eu trafod gyda'i gilydd. Galwaf ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynigion yn ffurfiol—Darren Millar. 

The next item is the motions to agree committee membership. There are 12 motions under this item, which will be discussed together. I call on a member of the Business Committee to move the motions formally—Darren Millar.

Cynnig NDM7753 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Sarah Murphy (Llafur Cymru), Ken Skates (Llafur Cymru), Altaf Hussain (Ceidwadwyr Cymreig), Sioned Williams (Plaid Cymru) a Jane Dodds (Democratiaid Rhyddfrydol Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Cydraddoldeb a Chyfiawnder Cymdeithasol.

Motion NDM7753 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Sarah Murphy (Welsh Labour), Ken Skates (Welsh Labour), Altaf Hussain (Welsh Conservatives) Sioned Williams (Plaid Cymru) and Jane Dodds (Welsh Liberal Democrat) as members of the Equality and Social Justice Committee.

Cynnig NDM7754 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Ken Skates (Llafur Cymru), Buffy Williams (Llafur Cymru), Laura Anne Jones (Ceidwadwyr Cymreig), James Evans (Ceidwadwyr Cymreig) a Siân Gwenllian (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg.

Motion NDM7754 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Ken Skates (Welsh Labour), Buffy Williams (Welsh Labour), Laura Anne Jones (Welsh Conservatives), James Evans (Welsh Conservatives) and Siân Gwenllian (Plaid Cymru) as members of the Children, Young People and Education Committee.

Cynnig NDM7755 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Alun Davies (Llafur Cymru), Carolyn Thomas (Llafur Cymru), Joel James (Ceidwadwyr Cymreig), Sam Rowlands (Ceidwadwyr Cymreig) a Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Llywodraeth Leol a Thai.

Motion NDM7755 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Alun Davies (Welsh Labour), Carolyn Thomas (Welsh Labour), Joel James (Welsh Conservatives), Sam Rowlands (Welsh Conservatives) and Mabon ap Gwynfor (Plaid Cymru) as members of the Local Government and Housing Committee.

Cynnig NDM7756 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Hefin David (Llafur Cymru), Vikki Howells (Llafur Cymru), Sarah Murphy (Llafur Cymru), Samuel Kurtz (Ceidwadwyr Cymreig), a Luke Fletcher (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor yr Economi, Masnach a Materion Gwledig.

Motion NDM7756 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Hefin David (Welsh Labour), Vikki Howells (Welsh Labour), Sarah Murphy (Welsh Labour), Samuel Kurtz (Welsh Conservatives) and Luke Fletcher (Plaid Cymru) as members of the Economy, Trade and Rural Affairs Committee.

Cynnig NDM7757 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Mike Hedges (Llafur Cymru), Jack Sargeant (Llafur Cymru), Joyce Watson (Llafur Cymru), Gareth Davies (Ceidwadwyr Cymreig), a Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol.

Motion NDM7757 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Mike Hedges (Welsh Labour), Jack Sargeant (Welsh Labour), Joyce Watson (Welsh Labour), Gareth Davies (Welsh Conservatives) and Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) as members of the Health and Social Care Committee.

Cynnig NDM7758 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Huw Irranca-Davies (Llafur Cymru), Jenny Rathbone (Llafur Cymru), Joyce Watson (Llafur Cymru), Janet Finch-Saunders (Ceidwadwyr Cymreig), a Delyth Jewell (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Seilwaith.

Motion NDM7758 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Huw Irranca-Davies (Welsh Labour), Jenny Rathbone (Welsh Labour), Joyce Watson (Welsh Labour), Janet Finch-Saunders (Welsh Conservatives) and Delyth Jewell (Plaid Cymru) as members of the Climate Change, Environment and Infrastructure Committee.

Cynnig NDM7759 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Hefin David (Llafur Cymru), Alun Davies (Llafur Cymru), Carolyn Thomas (Llafur Cymru), Tom Giffard (Ceidwadwyr Cymreig), a Heledd Fychan (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Diwylliant, Cyfathrebu, y Gymraeg, Chwaraeon a Chysylltiadau Rhyngwladol.

Motion NDM7759 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Hefin David (Welsh Labour), Alun Davies (Welsh Labour), Carolyn Thomas (Welsh Labour), Tom Giffard (Welsh Conservatives) and Heledd Fychan (Plaid Cymru) as members of the Culture, Communications, Welsh Language, Sport and International Relations Committee.

Cynnig NDM7760 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Mike Hedges (Llafur Cymru), Rhianon Passmore (Llafur Cymru), Natasha Asghar (Ceidwadwyr Cymreig) a Cefin Campbell (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a Gweinyddiaeth Gyhoeddus.

Motion NDM7760 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Mike Hedges (Welsh Labour), Rhianon Passmore (Welsh Labour), Natasha Asghar (Welsh Conservatives) and Cefin Campbell (Plaid Cymru) as members of the Public Accounts and Public Administration Committee.

Cynnig NDM7761 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

Buffy Williams (Llafur Cymru), Joel James (Ceidwadwyr Cymreig) a Luke Fletcher (Plaid Cymru) yn aelodau o’r Pwyllgor Deisebau.

Motion NDM7761 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

Buffy Williams (Welsh Labour), Joel James (Welsh Conservatives) and Luke Fletcher (Plaid Cymru) as members of the Petitions Committee.

Cynnig NDM7762 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.3, yn ethol:

1. John Griffiths (Llafur Cymru), Andrew R.T. Davies (Ceidwadwyr Cymreig) a Heledd Fychan (Plaid Cymru) yn aelodau o'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.

2. Rhianon Passmore (Llafur Cymru) ar ran Vikki Howells (Llafur Cymru), Jack Sargeant (Llafur Cymru) ar ran John Griffiths (Llafur Cymru), Natasha Asghar (Ceidwadwyr Cymreig) ar ran Andrew R.T. Davies (Ceidwadwyr Cymreig) a Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) ar ran Heledd Fychan (Plaid Cymru), yn aelodau amgen o’r Pwyllgor Safonau Ymddygiad.

Motion NDM7762 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.3, elects:

1. John Griffiths (Welsh Labour), Andrew R.T. Davies (Welsh Conservatives) and Heledd Fychan (Plaid Cymru) as members of the Standards of Conduct Committee.

2. Rhianon Passmore (Welsh Labour) for Vikki Howells (Welsh Labour), Jack Sargeant (Welsh Labour) for John Griffiths (Welsh Labour), Natasha Asghar (Welsh Conservatives) for Andrew R.T. Davies (Welsh Conservatives) and Rhun ap Iorwerth (Plaid Cymru) for Heledd Fychan (Plaid Cymru), as alternate members of the Standards of Conduct Committee.

Cynnig NDM7763 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Mike Hedges (Llafur Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Cyllid yn lle Alun Davies (Llafur Cymru).

Motion NDM7763 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Mike Hedges (Welsh Labour) as a Member of the Finance Committee in place of Alun Davies (Welsh Labour).

Cynnig NDM7764 Elin Jones

Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 17.14, yn ethol Jane Bryant (Llafur Cymru) yn lle Jack Sargeant (Llafur Cymru), a Peter Fox (Ceidwadwyr Cymreig) yn lle Mark Isherwood (Ceidwadwyr Cymreig) yn aelodau o’r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.

Motion NDM7764 Elin Jones

To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 17.14, elects Jane Bryant (Welsh Labour) in place of Jack Sargeant (Welsh Labour), and Peter Fox (Welsh Conservatives) in place of Mark Isherwood (Welsh Conservatives) as members of the Legislation, Justice and Constitution Committee.

Cynigiwyd y cynigion.

Motions moved.

Diolch. Os nad oes unrhyw wrthwynebiad, dwi'n cynnig bod y pleidleisiau ar y cynigion i ethol Aelodau i bwyllgorau yn cael eu grwpio. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynigion? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynigion yn ôl Rheol Sefydlog 12.36.

Thank you. If there are no objections, I propose that the votes on the motions to elect Members to committees are grouped. The proposal is to agree the motions. Does any Member object? No. Therefore, the motions are agreed under Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynigion yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motions agreed in accordance with Standing Order 12.36.

5. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Busnesau bach a thwristiaeth
5. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Small businesses and tourism

Eitem 5, dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) ar fusnesau bach a thwristiaeth. Galwaf ar Hefin David i wneud y cynnig. 

Item 5, Member Debate under Standing Order 11.21(iv) on small businesses and tourism. I call on Hefin David to move the motion.

Cynnig NDM7744 Hefin David, John Griffiths, Delyth Jewell

Cefnogwyd gan Carolyn Thomas, Paul Davies, Peredur Owen Griffiths, Rhun ap Iorwerth, Sarah Murphy, Vikki Howells

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn nodi'r rôl sylweddol y mae busnesau bach yn ei chwarae o ran cynnal economïau lleol drwy gydol pandemig y coronafeirws drwy addasu i amgylchiadau na welwyd eu tebyg o'r blaen.

2. Yn nodi pwysigrwydd busnesau bach lleol, yn enwedig rhai yn y sector twristiaeth a'r sectorau cysylltiedig, wrth i ni adfer o'r pandemig a dechrau ail-adeiladu ein cymunedau a'n heconomïau lleol.

3. Yn nodi ymhellach yr anogaeth gref gan Lywodraeth Cymru i bobl fynd ar wyliau yng Nghymru eleni a mwynhau ei hatyniadau a'i safleoedd o harddwch naturiol eithriadol niferus.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda chynrychiolwyr y gymuned busnesau bach a thwristiaeth i hyrwyddo Cymru fel cyrchfan twristiaeth gynaliadwy drwy gydol y flwyddyn. 

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r un rhanddeiliaid er mwyn integreiddio'r ddau sector i'w strategaeth economaidd a chynlluniau adfer COVID-19 yn nhymor y chweched Senedd er mwyn sicrhau bod y ddau yn cael eu cefnogi'n ddigonol a bod ganddynt y gwydnwch angenrheidiol i gynnal unrhyw ergydion yn y dyfodol. 

Motion NDM7744 Hefin David, John Griffiths, Delyth Jewell

Supported by Carolyn Thomas, Paul Davies, Peredur Owen Griffiths, Rhun ap Iorwerth, Sarah Murphy, Vikki Howells

To propose that the Senedd:

1. Notes the significant role played by small businesses in sustaining local economies throughout the coronavirus pandemic by adapting to unprecedented circumstances.

2. Notes the importance of local small businesses, particularly those in the tourism and associated sectors, as we recover from the pandemic and start to re-build our communities and local economies.

3. Further notes the strong encouragement from the Welsh Government for people to holiday in Wales this year and enjoy its many attractions and sites of outstanding natural beauty.

4. Calls on the Welsh Government to work with representatives of the small business and tourism community to promote Wales as a sustainable tourism destination year-round. 

5. Calls on the Welsh Government to work with the same stakeholders in order to integrate both sectors into its economic strategy and COVID-19 recovery plans in the sixth Senedd term to ensure that both are adequately supported and have the necessary resilience to sustain any future shocks. 

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Cymraeg ardderchog, by the way.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Excellent Welsh, by the way. 

I don't know whether I'm delighted or disappointed that I see from the voting advice from the whips that the Welsh Government is voting in favour of our motion today. I think I'd probably be a bit worried if they changed their minds at the end of the debate. The aim of the debate today is to hear Members' views. I want to try and open this up and hear Members' views on this key issue as we talk about rebuilding and recovering from the pandemic. I'd be interested to hear Members' views from across the Chamber, so I haven't written a closing speech; I'm going to try and summarise the key things that are said through the debate. 

What I'd like to focus on in opening, though, is particularly the role of small businesses in supply chains, and the role that they can play in recovery. I'd like to look at the role and nature of the foundational tourism sector, and particularly some of the less-remembered parts of that. You can imagine where they are, given that I've tabled this debate. I want to thank everyone who signed up to it as well. I'd like to look at the consequences of easing restrictions, which I think is topical given what's happened this week in the UK, and what will happen next week from the Welsh Government when they announce on Wednesday, and the implications of a tourism levy I would like to consider.  

Nid wyf yn gwybod a wyf fi wrth fy modd neu'n siomedig fy mod yn gweld, o'r cyngor pleidleisio gan y chwipiaid, fod Llywodraeth Cymru yn pleidleisio o blaid ein cynnig heddiw. Rwy'n credu y byddwn yn poeni braidd, mae'n debyg, pe baent yn newid eu meddyliau ar ddiwedd y ddadl. Nod y ddadl heddiw yw clywed barn yr Aelodau. Rwyf eisiau ceisio agor hyn a chlywed barn yr Aelodau ar y mater allweddol hwn wrth inni sôn am ailadeiladu ac adfer ar ôl y pandemig. Byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed barn yr Aelodau o bob rhan o'r Siambr, felly nid wyf wedi ysgrifennu araith i gloi; rwyf am geisio crynhoi'r pethau allweddol sy'n cael eu dweud drwy'r ddadl.

Yr hyn yr hoffwn ganolbwyntio arno wrth agor, serch hynny, yw rôl arbennig busnesau bach mewn cadwyni cyflenwi, a'r rôl y gallant ei chwarae yn yr adferiad. Hoffwn edrych ar rôl a natur y sector twristiaeth sylfaenol, ac yn enwedig y rhannau ohono a gaiff eu hanghofio amlaf. Gallwch ddychmygu lle maent, o gofio mai fi a gyflwynodd y ddadl hon. Hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi ei chefnogi  hefyd. Hoffwn edrych ar ganlyniadau llacio cyfyngiadau symud, sy'n amserol yn fy marn i o ystyried yr hyn sydd wedi digwydd yr wythnos hon yn y DU, a'r hyn a fydd yn digwydd yr wythnos nesaf pan fydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi ddydd Mercher, a goblygiadau ardoll dwristiaeth yr hoffwn ei hystyried.

On the nature and the role of the small business, I think we often misunderstand the role of small businesses. They aren't engines of employment. In fact, the number of small businesses relative to population size is fairly static over time. I think we've got something like 6 million small businesses in the UK at this point in time—heading towards 6 million—and of those, the vast majority of them, more than half, employ fewer than 10 people. So, we cannot expect small businesses to be this engine of employment. I hear people say small businesses are the lifeblood of the economy, but, actually, they are a fairly foundational part of the economy. They exist, but they don't provide an engine of rapid growth. They provide stability. They used to say in the 1970s that if every small business takes on an extra employee, the unemployment problem would be solved. Well, if that was going to happen, it would have happened by now, and it just isn't going to happen. But neither is employment the sole objective, because we know about in-work poverty too. 

I think one of the key things that small businesses have is social capital. It's one of the key options they've got when it comes to the alternative to employment. Social capital is key because that is where the creative spark happens, when people interact. That's where businesses that are sustainable are created. When people have interactions with their family and friends, that's called bonding social capital. That's when small businesses find their feet and find their foundation. But the growth of small businesses happens through bridging social capital. That's when we talk to other small businesses, other networks. My concern about the pandemic is that it has shrunk networks right down in a way that will take a long time to rebuild. So, rebuilding those business networks over time is really, really important. I would like to see that as a key part of the Welsh Government's economic strategy, not only creating business but creating business networks. I think if businesses are to grow and succeed, that will be absolutely key.

It won't just be the SMEs on their own in the tourism sector itself that will enable us to recover; we aren't naive enough to think that that is simply going to be enough. We need to see the tourism sector play a part in the recovery, and a bigger role than it did pre pandemic. I think that is important. We often think of tourism as being the seaside in Wales, the Brecon Beacons, Yr Wyddfa, Snowdonia. We see those as the key tourism areas. But you will know that the south Wales Valleys—and I can that see the Minister, Dawn Bowden, will agree—have a huge amount to offer. Our community in Caerphilly borough has a huge amount to offer, and I think it's underplayed as a tourism venue. We talk about day trips to Caerphilly castle, but it's so much more than that. There is so much more that Caerphilly has to offer. I met the Minister at Caerphilly castle—when was it, three weeks ago—and we were welcoming £5 million of Welsh Government investment that Cadw is going to put into Caerphilly castle to transform the castle as a venue next year. But what we also want to see is the streetscapes improved, we want to see the tourism trail improved, because those social networks that small businesses rely on are also dependent upon the society in which they operate. Therefore, it's not just about improving one venue, but improving the environment as a whole. 

We've also got Llancaiach Fawr seventeenth century manor house. That was actually brought into operation by my father when he was chair of the planning committee of Rhymney Valley District Council in 1982, and I can prove it to you. If you don't believe me—I see that the frontbench is looking sceptical—I can prove it to you, because there's a plaque there with his name on it. And if the Deputy Minister wants to come and visit, I'll show her the plaque as well, although it could do with a clean if the Welsh Government's got some money for that. We've also got Penallta park and we've got Parc Cwm Darran. We've got the Welsh national mining memorial and gardens in Senghenydd. That is well worth a visit, and I know it's had royal visits from the Prince of Wales in the past; I've seen the signature in the visitors book. We've also got Cwmcarn forest and scenic drive; that's actually in Rhianon Passmore's constituency, but she wouldn't forgive me if I didn't mention that. We've got golf courses such as Bryn Meadows and Bargoed. We've got accommodation like Llechwen Hall. Murray's pub in Bargoed is pretty amazing, and the Aber Hotel is now serving food. I have to say these things because I've seen them, they exist and they're amazing. And also, by the way, if you want to treat yourself to a spa, you can go to Pwllypant Captiva spa, reflexology provided by Emma Burns Complementary Therapies, or to Lisa Morgan Beauty at the Caerphilly Miners Centre.

So, we are looking at the challenges—[Interruption.] This is all going on Facebook; you are right. We are thinking about the challenges that we are facing in our communities as a result of COVID. One of the things that somebody said to me on my Facebook page when I told them about the announcement in England not applying to Wales was, 'I have very large groups of friends now booking hotels and travelling to England. I also have plenty of friends in London who are now travelling for holidays in Devon and Cornwall. Welsh tourism will not get any bookings under the current restrictions. Jobs will be lost sadly'. Well, I did a search. Actually, it's incredibly difficult to find somewhere to stay in Wales this summer. People are holidaying at home, and I don't think this year we have to worry about the tourism sector not having visitors. 

I want to say something about the relaxation of rules as well. Polls show that the majority of us don't want the rules to be relaxed too radically, particularly with regard to masks. There is a very real danger that the majority of us will stay away from hospitality venues when mask wearing is no longer compulsory. This would have a damaging effect on the tourism sector. I'd be interested to hear what the Conservatives would say about that. But I think there are consequences, and I would like the Government to consider that in part of their review next week. I know it's about clinical evidence and I know it's exactly about what the medical officer says, but there will be consequences of withdrawing compulsory mask wearing that may be unintended by the Prime Minister.

Finally, I'd like to mention the tourism levy, because undoubtedly I'm sure the Conservatives are going to mention this, and I'd like to hear what Plaid Cymru have as a view on this too. I am supportive, actually, of a tourism levy in the way that it's being proposed via local authorities by the Welsh Government. But we do need, Minister, more clarity on the purpose of the levy, as it's been said that it won't be hypothecated. So, how will that work? How is the proposed levy going to work? The Federation of Small Businesses has told us that the Welsh Government needs to recognise the caution and concern of many in the sector about the proposal. We wouldn't want to see it threaten viability, but at the same time, I've already mentioned the street scene in Caerphilly. If Caerphilly council had an extra source of funding to resolve some of those issues that can be directly targeted towards tourism, I think that would be something we should welcome. As a result, I think a tourism levy, if properly done, is not going to damage tourism. It might actually enhance tourism in that sense. But I think what we really want is more detail about that. I think we need to hear how that is going to be done. I notice Adam Price said in 2017 that it was an idea that deserved to be explored. So, I would like to know Plaid Cymru's position, and I'm more than happy to hear more from the Conservatives about why it shouldn't be done. Perhaps I'll come back to it, then, in my summing up at the end.

Finally, a key part of our motion is about stakeholders, and I think you need, in a recovery that's going to work, the voice of small businesses playing a part in what comes next. The tourism sector has a huge voice in what they want to see. I would be concerned if this year we are seeing a boom that is followed by, next year, a bust, when everybody decides to go abroad again. I think tourism venues have to be careful, because if they're overpricing this year they will put people off next year, but at the same time we also need to look at the consequences of an inflated market this year that is then reduced next year. I wonder what the Welsh Government's strategy is to deal with that issue. How are they planning ahead, not for 2021, but 2022, and what stakeholders will they speak to in order to resolve that issue and plan for that cyclical eventuality?

So, it's over to you—over to Members. I want to hear what's going to be said today. I'm going to make furious notes, and hopefully I will do justice to what has been said at the end of the debate.

O ran natur a rôl y busnes bach, credaf ein bod yn aml yn camddeall rôl busnesau bach. Nid peiriannau cyflogaeth mohonynt. Yn wir, mae nifer y busnesau bach o'i gymharu â maint y boblogaeth yn weddol sefydlog dros amser. Rwy'n credu bod gennym rywbeth tebyg i 6 miliwn o fusnesau bach yn y DU ar hyn o bryd—bron i 6 miliwn—ac o'r rheini, mae'r mwyafrif llethol ohonynt, dros eu hanner, yn cyflogi llai na 10 o bobl. Felly, ni allwn ddisgwyl i fusnesau bach fod yn beiriannau cyflogaeth. Clywaf bobl yn dweud mai busnesau bach yw anadl einioes yr economi, ond mewn gwirionedd, maent yn rhan eithaf sylfaenol o'r economi. Maent yn bodoli, ond nid ydynt yn beiriannau twf cyflym. Maent yn darparu sefydlogrwydd. Roeddent yn arfer dweud yn y 1970au y byddai problem diweithdra wedi ei datrys pe bai pob busnes bach yn cyflogi un gweithiwr ychwanegol. Wel, pe bai hynny'n wir, byddai wedi digwydd erbyn hyn, ac nid yw'n mynd i ddigwydd. Ond nid cyflogaeth yw'r unig amcan ychwaith, oherwydd gwyddom am dlodi mewn gwaith hefyd. 

Credaf mai un o'r pethau allweddol sydd gan fusnesau bach yw cyfalaf cymdeithasol. Mae'n un o'r opsiynau allweddol sydd ganddynt fel elfen amgen yn lle cyflogaeth. Mae cyfalaf cymdeithasol yn allweddol oherwydd dyna lle mae'r wreichionen greadigol yn digwydd, pan fydd pobl yn rhyngweithio. Dyna lle mae busnesau cynaliadwy yn cael eu creu. Pan fydd pobl yn rhyngweithio â'u teulu a'u ffrindiau, gelwir hynny'n fondio cyfalaf cymdeithasol. Dyna pryd y mae busnesau bach yn dod o hyd i'w traed ac yn darganfod eu sylfaen. Ond mae twf busnesau bach yn digwydd drwy bontio cyfalaf cymdeithasol, pan fyddwn yn siarad â busnesau bach eraill, rhwydweithiau eraill. Fy mhryder ynglŷn â'r pandemig yw ei fod wedi crebachu rhwydweithiau mewn ffordd a fydd yn cymryd amser hir i'w hailadeiladu. Felly, mae ailadeiladu'r rhwydweithiau busnes hynny dros amser yn wirioneddol bwysig. Hoffwn weld hynny'n rhan allweddol o strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru, nid yn unig creu busnes ond creu rhwydweithiau busnes. Os yw busnesau'n mynd i dyfu a llwyddo, credaf y bydd hynny'n gwbl allweddol.

Ni fydd y BBaChau ar eu pen eu hunain yn y sector twristiaeth yn ein galluogi i adfer; nid ydym yn ddigon naïf i gredu y bydd hynny'n ddigon. Mae'n rhaid i'r sector twristiaeth chwarae rhan yn yr adferiad, a mwy o ran nag a chwaraeai cyn y pandemig. Credaf fod hynny'n bwysig. Rydym yn aml yn meddwl mai twristiaeth yw ardaloedd glan y môr yng Nghymru, Bannau Brycheiniog, Yr Wyddfa, Eryri. Ystyriwn y rheini yn ardaloedd twristiaeth allweddol. Ond fe fyddwch yn gwybod bod gan Gymoedd de Cymru—a gallaf weld y Gweinidog, Dawn Bowden, yn cytuno—lawer iawn i'w gynnig. Mae gan ein cymuned ym mwrdeistref Caerffili lawer iawn i'w gynnig, ac rwy'n credu nad oes digon o bwyslais wedi bod arno fel lleoliad twristiaeth. Rydym yn sôn am deithiau dydd i gastell Caerffili, ond mae'n gymaint mwy na hynny. Mae gan Gaerffili gymaint mwy i'w gynnig. Cyfarfûm â'r Gweinidog yng nghastell Caerffili—pryd oedd hyn, dair wythnos yn ôl—ac roeddem yn croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi buddsoddi £5 miliwn er mwyn i Cadw drawsnewid castell Caerffili fel lleoliad y flwyddyn nesaf. Ond yr hyn rydym hefyd eisiau ei wneud yw gwella'r strydluniau, rydym eisiau gwella'r llwybr twristiaeth, oherwydd mae'r rhwydweithiau cymdeithasol hynny y mae busnesau bach yn dibynnu arnynt hefyd yn dibynnu ar y gymdeithas y maent yn gweithredu ynddi. Felly, nid yw'n ymwneud â gwella un lleoliad yn unig, ond yn hytrach, â gwella'r amgylchedd yn ei gyfanrwydd. 

Mae gennym hefyd faenordy Llancaiach Fawr o'r ail ganrif ar bymtheg. Mewn gwirionedd, fy nhad a wnaeth hwnnw'n weithredol pan oedd yn gadeirydd pwyllgor cynllunio Cyngor Dosbarth Cwm Rhymni ym 1982, a gallaf brofi hynny i chi. Os nad ydych yn fy nghredu—gwelaf fod y fainc flaen yn edrych yn amheus—gallaf brofi hynny i chi, oherwydd mae plac yno gyda'i enw arno. Ac os yw'r Dirprwy Weinidog eisiau dod i ymweld â'r lle, gallaf ddangos y plac iddi hithau hefyd, er bod angen ei lanhau os oes gan Lywodraeth Cymru rywfaint o arian ar gyfer hynny. Mae gennym barc Penallta hefyd ac mae gennym Barc Cwm Darran. Mae gennym gofeb genedlaethol glowyr Cymru a'r gerddi yn Senghennydd. Mae'n werth ymweld â'r rheini, ac rwy'n gwybod bod Tywysog Cymru wedi ymweld â'r lleoliad hwnnw yn y gorffennol; rwyf wedi gweld y llofnod yn y llyfr ymwelwyr. Mae gennym rodfa goedwig Cwm Carn; mae honno yn etholaeth Rhianon Passmore, ond ni fyddai'n maddau i mi pe na bawn i'n sôn amdani. Mae gennym gyrsiau golff fel Bryn Meadows a Bargoed. Mae gennym westai fel Neuadd Llechwen. Mae tafarn Murray's ym Margoed yn eithaf anhygoel, ac mae Aber Hotel bellach yn gweini bwyd. Mae'n rhaid i mi ddweud y pethau hyn oherwydd fy mod wedi'u gweld, maent yn bodoli ac maent yn anhygoel. A hefyd, gyda llaw, os ydych chi awydd mynd i sba, gallwch fynd i sba Captiva ym Mhwll-y-pant, cael triniaeth adweitheg gan Emma Burns Complementary Therapies, neu fynd at Lisa Morgan Beauty yng Nghanolfan Glowyr Caerffili.

Felly, rydym yn edrych ar yr heriau—[Torri ar draws.] Mae hyn i gyd yn mynd ar Facebook; rydych yn gywir. Rydym yn meddwl am yr heriau rydym yn eu hwynebu yn ein cymunedau o ganlyniad i COVID. Un o'r pethau a ddywedodd rhywun wrthyf ar fy nhudalen Facebook, pan ddywedais wrthynt nad oedd y cyhoeddiad yn Lloegr nad berthnasol i Gymru, oedd, 'Mae gennyf grwpiau mawr iawn o ffrindiau sydd bellach yn archebu gwestai ac yn teithio i Loegr. Mae gennyf ddigon o ffrindiau yn Llundain hefyd sydd bellach yn mynd ar wyliau i Ddyfnaint a Chernyw. Ni fydd twristiaeth Cymru yn cael unrhyw archebion o dan y cyfyngiadau presennol. Bydd swyddi'n cael eu colli yn anffodus'. Wel, fe wnes chwiliad i hyn. Mewn gwirionedd, mae'n anodd iawn dod o hyd i rywle i aros yng Nghymru yr haf hwn. Mae pobl yn mynd ar wyliau yn y wlad hon, ac nid wyf yn credu bod yn rhaid i ni boeni nad yw'r sector twristiaeth yn cael ymwelwyr eleni.

Hoffwn ddweud rhywbeth am lacio rheolau hefyd. Mae arolygon barn yn dangos nad yw'r rhan fwyaf ohonom eisiau i'r rheolau gael eu llacio'n rhy helaeth, yn enwedig mewn perthynas â masgiau. Mae perygl gwirioneddol y bydd y rhan fwyaf ohonom yn cadw draw o leoliadau lletygarwch pan nad yw gwisgo masg yn orfodol mwyach. Byddai hyn yn effeithio'n niweidiol ar y sector twristiaeth. Byddai gennyf ddiddordeb mewn clywed beth fyddai'r Ceidwadwyr yn ei ddweud am hynny. Ond rwy'n credu bod canlyniadau, a hoffwn i'r Llywodraeth ystyried hynny fel rhan o'u hadolygiad yr wythnos nesaf. Rwy'n gwybod ei fod yn ymwneud â thystiolaeth glinigol ac rwy'n gwybod ei fod yn ymwneud yn llwyr â'r hyn y mae'r swyddog meddygol yn ei ddweud, ond fe allai fod canlyniadau anfwriadol os yw'r Prif Weinidog yn dweud nad oes gorfodaeth i wisgo masgiau mwyach.

Yn olaf, hoffwn sôn am yr ardoll dwristiaeth, oherwydd rwy'n siŵr nad oes amheuaeth y bydd y Ceidwadwyr yn sôn amdani, a hoffwn glywed beth sydd gan Blaid Cymru i'w ddweud am hyn hefyd. Mewn gwirionedd, rwy'n cefnogi ardoll dwristiaeth yn y ffordd y mae'n cael ei chynnig drwy awdurdodau lleol gan Lywodraeth Cymru. Ond mae angen mwy o eglurder arnom, Weinidog, ynglŷn â diben yr ardoll, oherwydd dywedir na fydd yn cael ei neilltuo. Felly, sut y bydd hynny'n gweithio? Sut y bydd yr ardoll arfaethedig yn gweithio? Mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi dweud wrthym fod angen i Lywodraeth Cymru gydnabod rhagofal a phryderon llawer yn y sector ynghylch y cynnig. Ni fyddem eisiau iddo fygwth hyfywedd, ond ar yr un pryd, rwyf eisoes wedi sôn am olwg y stryd yng Nghaerffili. Pe bai gan gyngor Caerffili ffynhonnell ychwanegol o gyllid i ddatrys rhai o'r materion hynny y gellir eu targedu'n uniongyrchol mewn perthynas â thwristiaeth, credaf y byddai'n rhywbeth y dylem ei groesawu. O ganlyniad, credaf na fydd ardoll dwristiaeth, os caiff ei gwneud yn iawn, yn niweidio twristiaeth. Gallai wella twristiaeth yn yr ystyr honno mewn gwirionedd. Ond rwy'n credu mai'r hyn rydym ei eisiau'n wirioneddol yw mwy o fanylion am hynny. Credaf fod angen inni glywed sut y bydd hynny'n cael ei wneud. Sylwaf fod Adam Price wedi dweud yn 2017 ei fod yn syniad a haeddai gael ei archwilio. Felly, hoffwn wybod beth yw safbwynt Plaid Cymru, ac rwy'n fwy na pharod i glywed mwy gan y Ceidwadwyr ynglŷn â pham na ddylid ei wneud. Efallai y dof yn ôl ato, felly, wrth grynhoi ar y diwedd.

Yn olaf, mae rhan allweddol o'n cynnig yn ymwneud â rhanddeiliaid, ac os yw adferiad yn mynd i weithio, credaf fod angen i leisiau busnesau bach chwarae rhan yn yr hyn sy'n dod nesaf. Mae gan y sector twristiaeth lais enfawr yn yr hyn y maent eisiau ei weld. Byddwn yn pryderu pe byddem yn gweld ffyniant eleni a bod hwnnw'n cael ei ddilyn gan fethiant y flwyddyn nesaf, pan fydd pawb yn penderfynu mynd dramor eto. Rwy'n credu bod yn rhaid i leoliadau twristiaeth fod yn ofalus, oherwydd os byddant yn codi crocbris eleni bydd hynny'n atal pobl y flwyddyn nesaf, ond ar yr un pryd mae angen i ni hefyd edrych ar ganlyniadau marchnad chwyddedig eleni a fydd yn llai wedyn y flwyddyn nesaf. Tybed beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â hynny. Sut y maent yn cynllunio ymlaen llaw, nid ar gyfer 2021, ond ar gyfer 2022, a pha randdeiliaid y byddant siarad â hwy er mwyn datrys y mater hwnnw a chynllunio ar gyfer y sefyllfa gylchol honno?

Felly, drosodd atoch chi—at yr Aelodau. Rwyf eisiau clywed yr hyn a fydd yn cael ei ddweud heddiw. Rwyf am wneud nodiadau fel lladd nadroedd, a gobeithio y byddaf yn gwneud cyfiawnder â'r hyn a fydd wedi'i ddweud ar ddiwedd y ddadl.

15:55

I welcome this debate today and the opportunity to talk about the role of small businesses in sustaining local economies. As the Member for Caerphilly has said, small businesses are at the heart of our villages and towns, and in areas like my own constituency, those small businesses are part of a dominant tourism and hospitality sector. Unfortunately, the pandemic hit many of those businesses hard, and while some were able to weather the storm, others were not so fortunate. I appreciate that the Welsh Government has provided support to businesses, and that support has been gratefully received by businesses in Pembrokeshire. However, for many, this funding did not go far enough to cover the loss of revenue throughout the pandemic. I'm also aware that many businesses fell through the cracks and were unable to access support quickly, threatening the sustainability of their businesses. 

During the pandemic, I hosted a series of virtual local tourism forums, along with my local MP, to hear from businesses about the challenges that they were facing, and they made it pretty clear that what they needed most from the Welsh Government was support and, indeed, clarity. Many felt like the Welsh Government simply wasn't listening to them and that Government policies and regulations were being made without a thought for the impact they would have on smaller businesses.

Now, today's motion calls on the Welsh Government to work with the small business and tourism sectors to integrate both sectors into its economic strategy and COVID-19 recovery plans, and it's vital that the Welsh Government does just that. Our economic strategy needs to focus on sustaining and developing our tourism industry as one of the nationally significant foundations of our economy. We are rich in heritage, language, seascapes, countryside, sports and castles, and with so many businesses reliant on tourism, we should never underestimate how important it is for us in Wales. Those businesses that are part of our tourism sector are heavily reliant on other industries, such as hospitality, farming and food production as well as the development of town centres, particularly in rural and coastal areas. We can't underestimate the importance of road developments, public transport links and investment in those town centres to maintain and keep these attractive to visitors.

I agree with stakeholders like the Federation of Small Businesses that Ministers need to work with industry to establish what a recovery from the pandemic looks like and how the future will be shaped, not just as a response to COVID, but because all our futures are dependent on a strong economy underpinned by small businesses as the lifeblood of our communities. 

Now, the motion recognises the Welsh Government's push for people to holiday in Wales this year and support our domestic tourism sector. As the Welsh Government focuses on promoting staycations within Wales, it's vital that Ministers work with representatives of the small business and tourism community to promote Wales as a sustainable tourism destination all year round. To fully recognise the potential of our tourism offer, there has to be collaboration with the sector. Unfortunately, instead of that, the Welsh Government's programme for government outlined plans to consult on legislation permitting local authorities to raise a tourism levy, despite the detrimental impact that that tax will have on the sector. Now, the Member for Caerphilly, at the outset of this debate, asked us to express a view on a possible tourism tax. Well, he probably won't be surprised to hear that I oppose a tourism tax; it's something that businesses in Pembrokeshire are against and I agree with them that this could have a devastating impact on the sector at a time when it's trying to stabilise following the pandemic.

Now, we have an opportunity, post pandemic, to be innovative in how we support small businesses and in particular start-ups, and perhaps the Minister will tell us in responding to this debate what the Welsh Government's plans are in relation to start-ups in existing sectors like tourism and hospitality, which are vital to us as a country.

Earlier this year, Professor Dylan Jones-Evans observed that emerging from the pandemic

'there is an opportunity to build a new Wales that is driven by home-grown, innovative and entrepreneurial businesses that have social and environmental ideals at the heart of everything they do.'

Of course, he's absolutely right: the Welsh Government must take advantage of the upswing in entrepreneurial activity and encourage business start-ups as a way to drive economic recovery. Wales needs new strategies and ideas to support new businesses and it also needs a strategy that seeks to grow our economy by recognising the importance of small businesses and the Welsh Government must come up with that new thinking now.

Dirprwy Lywydd, the tourism economy supports around 16,000 full-time jobs and brings in £585 million to Pembrokeshire alone, and it's an interconnected sector that supports our farming, hospitality and creative industries. And right at the heart of those figures are small businesses, therefore, we must remind ourselves just how important small businesses are to our local economies in terms of providing vital jobs and developing local supply chains and I urge Members to support this motion. 

Rwy'n croesawu'r ddadl hon heddiw a'r cyfle i siarad am rôl busnesau bach yn cynnal economïau lleol. Fel y dywedodd yr Aelod dros Gaerffili, mae busnesau bach yn ganolog i'n pentrefi a'n trefi, ac mewn ardaloedd fel fy etholaeth i, mae'r busnesau bach hynny'n rhan o sector twristiaeth a lletygarwch blaenllaw. Yn anffodus, tarodd y pandemig lawer o'r busnesau hynny'n galed, ac er bod rhai wedi gallu goroesi'r storm, nid oedd eraill mor ffodus. Rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi cymorth i fusnesau, ac mae busnesau yn sir Benfro wedi bod yn ddiolchgar am y cymorth hwnnw. Fodd bynnag, i lawer, nid aeth yr arian hwn yn ddigon pell i wneud iawn am golli refeniw drwy gydol y pandemig. Rwyf hefyd yn ymwybodol fod llawer o fusnesau wedi syrthio drwy'r rhwyd ac nad oeddent yn gallu cael cymorth yn gyflym, gan fygwth cynaliadwyedd eu busnesau. 

Yn ystod y pandemig, cynhaliais gyfres o fforymau twristiaeth lleol rhithwir, gyda fy Aelod Seneddol lleol, i glywed gan fusnesau am yr heriau roeddent yn eu hwynebu, ac fe'i gwnaethant yn glir iawn mai'r hyn roeddent ei angen fwyaf gan Lywodraeth Cymru oedd cefnogaeth, ac eglurder yn wir. Roedd llawer yn teimlo nad oedd Llywodraeth Cymru yn gwrando arnynt a bod polisïau a rheoliadau Llywodraeth yn cael eu gwneud heb ystyried yr effaith y byddent yn ei chael ar fusnesau llai.

Nawr, mae'r cynnig heddiw yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gyda'r sector busnesau bach a'r sector twristiaeth er mwyn integreiddio'r ddau sector i'w strategaeth economaidd a chynlluniau adfer COVID-19, ac mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn gwneud hynny. Mae angen i'n strategaeth economaidd ganolbwyntio ar gynnal a datblygu ein diwydiant twristiaeth fel un o sylfeini ein heconomi sydd o bwys cenedlaethol. Mae gennym gyfoeth o ran treftadaeth, iaith, morweddau, cefn gwlad, chwaraeon a chestyll, ac ni ddylem byth danbrisio pa mor bwysig yw twristiaeth i ni yng Nghymru gyda chymaint o fusnesau'n dibynnu arni. Mae'r busnesau sy'n rhan o'n sector twristiaeth yn dibynnu'n fawr ar ddiwydiannau eraill megis lletygarwch, ffermio a chynhyrchu bwyd yn ogystal â datblygu canol trefi, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig ac arfordirol. Ni allwn danbrisio pwysigrwydd datblygiadau ffyrdd, cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus a buddsoddiad yng nghanol y trefi hynny i'w cynnal a'u cadw'n ddeniadol i ymwelwyr.

Cytunaf â rhanddeiliaid fel y Ffederasiwn Busnesau Bach fod angen i Weinidogion weithio gyda'r diwydiant i sefydlu sut y byddwn yn ymadfer ar ôl y pandemig a sut ddyfodol sydd o'n blaenau, nid yn unig fel ymateb i COVID, ond oherwydd bod dyfodol pob un ohonom yn dibynnu ar economi gref wedi'i chynnal gan fusnesau bach fel anadl einioes ein cymunedau. 

Nawr, mae'r cynnig yn cydnabod ymgyrch Llywodraeth Cymru i annog pobl i fynd ar wyliau yng Nghymru eleni a chefnogi ein sector twristiaeth yn y wlad hon. Wrth i Lywodraeth Cymru ganolbwyntio ar hyrwyddo gwyliau yng Nghymru, mae'n hanfodol fod Gweinidogion yn gweithio gyda chynrychiolwyr y gymuned busnesau bach a thwristiaeth i hyrwyddo Cymru fel cyrchfan twristiaeth cynaliadwy drwy gydol y flwyddyn. Er mwyn cydnabod potensial ein cynnig twristiaeth yn llawn, mae'n rhaid cydweithio â'r sector. Yn anffodus, yn hytrach na hynny, amlinellodd rhaglen lywodraethu Llywodraeth Cymru gynlluniau i ymgynghori ar ddeddfwriaeth i ganiatáu i awdurdodau lleol godi ardoll dwristiaeth, er gwaethaf yr effaith andwyol y bydd y dreth honno'n ei chael ar y sector. Nawr, gofynnodd yr Aelod dros Gaerffili, ar ddechrau'r ddadl hon, inni fynegi barn ar dreth dwristiaeth bosibl. Wel, mae'n debyg na fydd yn synnu clywed fy mod yn gwrthwynebu treth dwristiaeth; mae'n rhywbeth y mae busnesau yn sir Benfro yn ei erbyn ac rwy'n cytuno â hwy y gallai gael effaith ddinistriol ar y sector ar adeg pan fo'n ceisio sefydlogi yn dilyn y pandemig.

Nawr, mae gennym gyfle, ar ôl y pandemig, i fod yn arloesol yn y ffordd y cefnogwn fusnesau bach, a busnesau newydd yn enwedig, ac efallai y bydd y Gweinidog yn dweud wrthym wrth ymateb i'r ddadl hon beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru mewn perthynas â busnesau newydd mewn sectorau sy'n bodoli eisoes fel twristiaeth a lletygarwch, sy'n hanfodol i ni fel gwlad.

Yn gynharach eleni, dywedodd yr Athro Dylan Jones-Evans

'ar ôl y pandemig, bydd cyfle i adeiladu Cymru newydd sy'n cael ei gyrru gan fusnesau arloesol ac entrepreneuraidd yn y wlad hon sydd â delfrydau cymdeithasol ac amgylcheddol wrth wraidd popeth a wnânt.'

Wrth gwrs, mae'n llygad ei le: mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru fanteisio ar y cynnydd mewn gweithgarwch entrepreneuraidd ac annog busnesau newydd fel ffordd o ysgogi adferiad economaidd. Mae Cymru angen strategaethau a syniadau newydd i gefnogi busnesau newydd ac mae arni angen strategaeth sy'n ceisio tyfu ein heconomi drwy gydnabod pwysigrwydd busnesau bach ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru greu'r meddylfryd newydd hwnnw yn awr.

Ddirprwy Lywydd, mae'r economi dwristiaeth yn cefnogi tua 16,000 o swyddi llawn amser ac yn dod â £585 miliwn i sir Benfro yn unig, ac mae'n sector rhyng-gysylltiedig sy'n cefnogi ein diwydiannau ffermio, lletygarwch a chreadigol. Ac wrth wraidd y ffigurau hynny mae busnesau bach, felly mae'n rhaid inni atgoffa ein hunain pa mor bwysig yw busnesau bach i'n heconomïau lleol o ran darparu swyddi hanfodol a datblygu cadwyni cyflenwi lleol ac rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig hwn. 

16:00

Mae'r pwynt wedi cael ei wneud yn barod yn y ddadl: pan dŷn ni'n meddwl am y diwydiant twristiaeth, dŷn ni'n tueddu canolbwyntio'n bennaf ar ein harfordiroedd, ein mynyddoedd, a'n parciau cenedlaethol. Ond mae Cymru yn disgleirio gyda chymaint o lefydd hardd sydd yn gudd, efallai; gemau disglair o dan yr wyneb sy'n haeddu denu mwy o ymwelwyr.

Dŷn ni eisoes hefyd wedi clywed yn y ddadl am ba mor angenrheidiol yw hi i helpu'r diwydiant twristiaeth—sector sydd yn wynebu tri gaeaf, fel mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi'n hatgoffa. Collodd chwarter y busnesau yn y sector yng Nghymru dros 80 y cant o’u refeniw arferol yn 2020, felly mae’n amlwg bod angen strategaeth i helpu adferiad y busnesau hyn.

Ond, hoffwn i weld rhan o’r strategaeth honno yn canolbwyntio ar helpu busnesau bach mewn rhanbarthau fel y de ddwyrain, sy’n ceisio denu ymwelwyr i’r cymunedau yma, sydd yn hyfryd ac sydd yn fywiog—strategaeth sydd yn helpu hosteli sy’n gwasanaethu’r rhai sy’n cerdded neu sydd yn beicio ar lwybr y Taf; sy’n cynorthwyo bwytai a tea rooms sy’n edrych mas dros ein cestyll a’n golygfeydd gogoneddus; sy’n cefnogi grwpiau sydd yn dathlu ein treftadaeth ddiwydiannol—mae'r pwynt yma wedi cael ei sôn amdano fe ychydig yn beth yr oedd Hefin yn ei ddweud—gyda phennau’r pyllau, y traphontydd neu'r viaducts, a'r gwaith maen mawreddog a oedd unwaith mor ogoneddus.

Hoffwn i weld y strategaeth yma yn egluro sut y bydd yn gweithio gyda grwpiau lleol hefyd, drwy weithio gyda busnesau bach sydd wedi’u hymgorffori yn eu cymunedau; sydd yn hybu ymwybyddiaeth o draddodiadau Cymraeg; ac sydd yn defnyddio cadwyni cyflenwi a chynnyrch lleol. Mae gennym gyfle yma i arddangos mwy o gynnyrch lleol ac i gefnogi cymaint o gadwyni cyflenwi bychain sydd wedi dioddef cymaint gyda Brexit a’r pandemig.

Dylai unrhyw drafodaeth am adferiad ar ôl COVID ffeindio ffyrdd o rymuso ein cymunedau—ie, efallai trwy levy; mae'n rhaid i ni ystyried hynny—a meithrin twristiaeth sydd yn foesegol, ethical tourism, sydd ddim yn defnyddio’r golygfeydd fel cefndir yn unig ar gyfer digwyddiadau a allai fod yn digwydd yn unrhyw le. Dyma dwristiaeth sydd ddim yn ychwanegu at yr argyfyngau hinsawdd neu natur.

Er budd cyflogwyr a’n cymunedau ni hefyd, rwy’n mawr obeithio y bydd y strategaeth sy’n deillio o hyn oll yn adlewyrchu’r pwyntiau dwi wedi eu codi heddiw. Bydd mwy o bobl yn mynd ar wyliau yn nes at gartref eleni, ac maent yn debygol o ddod ar draws agweddau godidocaf ein cenedl o’r newydd. Gadewch i ni ddod o hyd i ffyrdd o sicrhau bod pobl wastad yn gallu teimlo'r un rhyfeddod hwnnw pan fyddent yn ymweld â Chymru, a’u bod yn dysgu ein hanesion difyr.

The point has already been made in this debate that when we think of the tourism industry, we tend to focus mainly on our coastlines, our mountains and our national parks. However, Wales is blessed with so many beautiful hidden places, perhaps; jewels that shimmer under the surface and deserve to attract more visitors.

We've already also heard in this debate about how vital it is to help the tourism industry—a sector that's facing three winters, as the FSB has reminded us. A quarter of the businesses in this sector in Wales lost over 80 per cent of their normal revenue in 2020, so it's clear that we need a strategy to aid the recovery of these businesses.

But, I would like to see part of that strategy focusing on helping small businesses in regions such as the south east, which is trying to attract visitors to our delightful and vibrant communities; a strategy that helps hostels that provide services to those who walk or cycle along the Taff trail; a strategy that assists the restaurants and tea rooms that overlook our glorious castles and scenery, and that supports the groups that celebrate our industrial heritage—this point has already been made by Hefin—with the pitheads, the viaducts, and the majestic masonry that was once so glorious.

I would like to see that strategy clarify how it will work with local groups and with small businesses that are embedded in their communities, that promote awareness of Welsh traditions and that use local supply chains and local produce. We have an opportunity here to showcase more local produce and to support so many small supply chains that have suffered so much as a result of Brexit and the pandemic.

Any discussion on post-COVID recovery should find ways to empower our communities—perhaps through a levy; yes, we have to consider that—and to foster ethical tourism, which doesn't just use our scenery as a backdrop only for events that could be happening anywhere. This is tourism that does not exacerbate our climate and nature emergencies.

For the benefit of employers and our communities, I very much hope that the strategy stemming from all of this reflects the points that I have raised. More people will be going on holiday closer to home this year, and they are likely to encounter the most magnificent aspects of our glorious nation anew. Let us find a way of ensuring that people can always feel that same sense of wonder when they visit us in Wales, and that they can learn about our fascinating stories.

16:05

Thank you, Hefin, for proposing this debate. Inspired by you, I'd like to tell you about the wonders available in Cardiff Central; for example, the treasures available for free at our national museum in Cathays Park, much of it there thanks to the ingenuity, love of art and entrepreneurial attitude of the Davies sisters. Their extraordinary collection of impressionist paintings, bequeathed to the nation, is one of the most important collections of impressionists outside London.

Cardiff castle is free to enter for residents of Cardiff. Bute park contains wonderful herbaceous borders, as well as a fantastic bike and walking route along the Taff, all the way to Caerphilly castle.

So, it is most unfortunate that many families who live a mere bus ride away from these wonderful attractions never visit them. It is one of the definitions of poverty that people never leave the confines of their own communities. I know that the national museum is doing a lot of work to broaden the number and diversity of their visitors to both the national museum and the prize-winning St Fagans, and its other assets. But, many people still don't know how to get there, and we have to recognise that people living in poverty are restrained by the cost of public transport for a family day out.

According to the most recent Office for National Statistics figures, about a quarter of all households across Britain cannot afford one week's annual holiday, and the figure for Wales alone is likely to be higher because the level of deprivation is higher in Wales. So, we need to bear that in mind, this year of all years, when there are such opportunities for the Welsh tourism business, to ensure that we are endeavouring to do the maximum possible, so that everybody gets some sort of a holiday after what has been the most challenging 16 months that all of us have ever experienced.

I agree, absolutely: we need sustainable all-round tourism so that greater numbers of people who are not locked into school holidays can enjoy Wales's many sites of outstanding natural beauty, which are with us all year round. Edwards Coaches, I know, do a fantastic job of getting people who don't have the means of transport to go places on their own, and that's a really valuable service valued by many, particularly older people who don't wish to go places by car. But if we all go to Barry Island when the sun shines, all we'll get is a traffic jam. So, it's really important that we support people like Natural Resources Wales, Snowdonia National Park and Brecon Beacons National Park, to ensure that we are encouraging people to go to the lesser-known places and everybody's not trying to go up Snowdon, and we've seen some of the appalling sights that happened in Easter last year.

So, given the strong encouragement from the Welsh Government for people to holiday in Wales this year, I'd just like to probe what loans are available to expand the capacity to accommodate people in Wales, given that, for most people, endeavouring to book a B&B or a hotel is completely outside their possibilities, what loans might be available. For example, for farmers who might want to build toilets and showers to enable them to offer camping to families who live in our cities, or other businesses who might want to expand their caravanning provision and need to ensure that it meets the requirements for public health restrictions. So, I think it's a really important debate, but, I think, we really, really do need to realise that holidays are such an important part of people's well-being, and for probably a quarter of our households, it is something completely beyond their reach.

Diolch am gynnig y ddadl hon, Hefin. Wedi fy ysbrydoli gennych chi, hoffwn ddweud wrthych am y rhyfeddodau sydd ar gael yng Nghanol Caerdydd; er enghraifft, y trysorau sydd ar gael am ddim yn ein hamgueddfa genedlaethol ym Mharc Cathays, gyda llawer ohono yno diolch i ddyfeisgarwch, cariad at gelfyddyd ac agwedd entrepreneuraidd y chwiorydd Davies. Mae eu casgliad eithriadol o baentiadau argraffiadol, a adawyd ganddynt i'r genedl, yn un o'r casgliadau pwysicaf o waith gan argraffiadwyr y tu allan i Lundain.

Mae mynediad am ddim i gastell Caerdydd i drigolion Caerdydd. Mae parc Bute yn cynnwys borderi llysieuol bendigedig, yn ogystal â llwybr beicio a cherdded gwych ar hyd afon Taf, yr holl ffordd i gastell Caerffili.

Felly, mae'n anffodus iawn fod llawer o deuluoedd sydd ond yn byw pellter taith fws yn unig o'r atyniadau gwych hyn byth yn ymweld â hwy. Un o'r diffiniadau o dlodi yw nad yw pobl byth yn gadael cyffiniau eu cymunedau eu hunain. Gwn fod yr amgueddfa genedlaethol yn gwneud llawer o waith i ehangu nifer ac amrywiaeth eu hymwelwyr â'r amgueddfa genedlaethol a Sain Ffagan, lleoliad sydd wedi ennill gwobrau, yn ogystal â'i hasedau eraill. Ond mae yna lawer o bobl nad ydynt yn gwybod o hyd sut i gyrraedd yno, ac mae'n rhaid inni gydnabod bod pobl sy'n byw mewn tlodi wedi eu cyfyngu gan gost trafnidiaeth gyhoeddus am ddiwrnod allan i'r teulu.

Yn ôl ffigurau diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol, ni all oddeutu chwarter yr holl aelwydydd ledled Prydain fforddio wythnos o wyliau blynyddol, ac mae'r ffigur ar gyfer Cymru'n unig yn debygol o fod yn uwch oherwydd bod lefel yr amddifadedd yn uwch yng Nghymru. Felly, mae angen inni gadw hynny mewn cof, eleni o bob blwyddyn, pan fo cymaint o gyfleoedd i fusnes twristiaeth Cymru, er mwyn sicrhau ein bod yn ceisio gwneud cymaint â phosibl, fel bod pawb yn cael rhyw fath o wyliau ar ôl yr 16 mis mwyaf heriol a brofodd unrhyw un ohonom erioed.

Cytunaf yn llwyr: mae arnom angen twristiaeth gynaliadwy drwy'r amser fel y gall mwy o bobl nad ydynt wedi'u cyfyngu i wyliau ysgol fwynhau safleoedd niferus Cymru o harddwch naturiol eithriadol, sydd gyda ni drwy gydol y flwyddyn. Mae Edwards Coaches, rwy'n gwybod, yn gwneud gwaith gwych yn cael pobl nad oes ganddynt ffordd o deithio i fynd i lefydd ar eu pen eu hunain, ac mae hwnnw'n wasanaeth gwerthfawr iawn sy'n cael ei werthfawrogi gan lawer, yn enwedig pobl hŷn nad ydynt yn dymuno mynd i leoedd yn y car. Ond os awn ni i gyd i Ynys y Barri pan fydd yr haul yn gwenu, y cyfan a gawn yw tagfa draffig. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn cefnogi pobl fel Cyfoeth Naturiol Cymru, Parc Cenedlaethol Eryri a Pharc Cenedlaethol Bannau Brycheiniog i sicrhau ein bod yn annog pobl i fynd i'r lleoedd llai cyfarwydd ac nad yw pawb yn ceisio mynd i fyny'r Wyddfa, ac rydym wedi gweld rhai o'r golygfeydd gwarthus a ddigwyddodd dros y Pasg y llynedd.

Felly, o ystyried yr anogaeth gref gan Lywodraeth Cymru i bobl fynd ar wyliau yng Nghymru eleni, hoffwn holi pa fenthyciadau sydd ar gael i ehangu'r capasiti i ddarparu llety ar gyfer pobl yng Nghymru, o ystyried bod ceisio archebu gwely a brecwast neu westy y tu hwnt i'r hyn sy'n bosibl i'r rhan fwyaf o bobl, pa fenthyciadau a allai fod ar gael. Er enghraifft, i ffermwyr a allai fod eisiau adeiladu toiledau a chawodydd i'w galluogi i gynnig darpariaethau gwersylla i deuluoedd sy'n byw yn ein dinasoedd, neu fusnesau eraill a allai fod eisiau ehangu eu darpariaeth garafanio ac sydd angen sicrhau ei bod yn bodloni gofynion y cyfyngiadau iechyd y cyhoedd. Felly, rwy'n credu ei bod yn ddadl bwysig iawn, ond rwy'n meddwl bod gwir angen inni sylweddoli bod gwyliau'n rhan mor bwysig o lesiant pobl, ac i chwarter ein teuluoedd yn ôl pob tebyg, mae'n rhywbeth sydd y tu hwnt i'w cyrraedd yn llwyr.

16:10

Thank you, Mr Hefin David, for submitting today's debate. As we all know, and has been outlined already, the tourism industry is vital to Wales's economic prosperity. For me in north Wales and for the region I represent, it employs around 40,000 people, contributes around £3.5 billion a year to the local economy and, as such, it's really welcome, the cross-party focus and support for the sector here this afternoon.

It is worth reflecting that the pressures in this sector from the COVID-19 pandemic haven't gone away and they are still there. I mean, it was this time last year when there were real pressures in the sector. And we're talking about nearly 100 per cent of businesses within the tourism and hospitality sector having to close for a prolonged period of time, with around 80 per cent of staff being furloughed. So, whilst it's been mentioned, the positives around seeing a boom here this summer, that is off the back of a very, very difficult time for the sector, and that can't be dismissed quickly. And, as the motion states, now is the time for Welsh Government to work with representatives of the small business and tourism community to promote Wales as a tourism destination all year round. Because holidaying abroad, as we know, is unclear at the moment and not easy to achieve, I suppose. It's a big opportunity now to make Wales a destination, and, as we know, once you go somewhere on holiday, you're very likely to repeat going there. So, attracting a new audience, a new group of customers into Wales, is a huge opportunity over this summer and years to come.

On the year-round point—and I thank the Member for including that within the motion today—because I think that's one of the key strategic items that should be explored, because that is what's going to make the sector and industry more sustainable throughout Wales. And, indeed, Members have taken the opportunity to mention some of the tourism businesses in their patch, and I'll mention a couple that I went to recently. It was really good to see the Penderyn whisky distillery open up in Llandudno, which I'm sure Members would appreciate a visit to from time to time, but that is an indoor attraction in a seaside resort, which actually allows an all-year-round visitor attraction. Similarly, Surf Snowdonia or Adventure Parc Snowdonia down the Conwy valley—I had the privilege of opening their new hotel, the Hilton hotel, there, alongside their indoor adrenaline activities. It's an all-year-round experience, which will make that business and the whole sector more sustainable. So, I think that's a real key point that the Member has brought forward today, and I welcome and appreciate the Government support for those businesses as well.

The other part that is worth mentioning—and I certainly welcome Welsh Government's support on, in collaboration with the UK Government—is work on the economic ambition board in north Wales, because, within that, for example, there's a tourism academy proposed to be built. The skills needed in the tourism sector are really important, because, if we upskill that sector, we'll create better jobs and better quality tourism attractions, which then, in turn, creates a stronger economy for that sector. So, I think they're the two big strategic areas that I would ask the Member, in his furious note taking, to put under the strategic section.

Under the immediate areas, I'm not going to comment on a tourism tax, because I'm sure you're quite clear on the position on this side of the Chamber, but I think there are three quick points that I'll make that would make an immediate impact to the sector. The first is a real clear road map through the summer and beyond for those businesses, because they need to plan as long as possible into the future. The second is a review of the social-distancing measures, because actually that particular regulation in Wales is making things less competitive compared to other countries within the United Kingdom. And the third is that there is a desperate need for support in recruitment into the industry at the moment. Many of those businesses are struggling to recruit staff, and, if there are actions that Welsh Government could take to support that, that would be welcome.

So, just to bring things to a conclusion, it is a vitally important sector for us here in Wales. I am delighted, of course—a quick plug here—to hold the inaugural meeting of the cross-party group on tourism tomorrow. So, all those Members, I'm sure it's in your diary; I look forward to seeing you there tomorrow afternoon. There are huge opportunities for us to take over the coming months to support the tourism sector, see growth, but also see some sustainable growth as well through those key strategic items that I mentioned as well. Diolch yn fawr iawn.

Diolch am gyflwyno'r ddadl heddiw, Mr Hefin David. Fel y gwyddom i gyd, ac fel sydd wedi'i amlinellu eisoes, mae'r diwydiant twristiaeth yn hanfodol i ffyniant economaidd Cymru. I mi yng ngogledd Cymru ac i'r rhanbarth rwy'n ei gynrychioli, mae'n cyflogi tua 40,000 o bobl, yn cyfrannu tua £3.5 biliwn y flwyddyn i'r economi leol ac fel y cyfryw, mae'r ffocws trawsbleidiol a'r gefnogaeth i'r sector yma y prynhawn yma i'w groesawu'n fawr.

Mae'n werth ystyried nad yw'r pwysau yn y sector hwn yn sgil y pandemig COVID-19 wedi diflannu a'i fod yno o hyd. Hynny yw, yr adeg hon y llynedd roedd pwysau gwirioneddol yn y sector. Ac rydym yn sôn am bron i 100 y cant o fusnesau yn y sector twristiaeth a lletygarwch yn gorfod cau am gyfnod estynedig, gydag oddeutu 80 y cant o staff wedi eu gosod ar ffyrlo. Felly, er ei fod wedi'i grybwyll, daw'r pethau cadarnhaol ynghylch gweld ffyniant yma yr haf hwn ar ôl cyfnod anodd tu hwnt i'r sector, ac ni ellir diystyru hynny ar chwarae bach. Ac fel y dywed y cynnig, dyma'r adeg i Lywodraeth Cymru weithio gyda chynrychiolwyr o'r gymuned fusnesau bach a thwristiaeth i hyrwyddo Cymru fel cyrchfan twristiaeth drwy gydol y flwyddyn. Oherwydd mae gwyliau tramor, fel y gwyddom, yn aneglur ar hyn o bryd ac nid yw'n hawdd ei wneud, mae'n debyg. Mae'n gyfle mawr yn awr i wneud Cymru'n gyrchfan, ac fel y gwyddom, pan ewch chi i rywle ar wyliau, rydych yn debygol iawn o ddychwelyd yno. Felly, mae denu cynulleidfa newydd, grŵp newydd o gwsmeriaid i Gymru, yn gyfle enfawr dros yr haf hwn a'r blynyddoedd i ddod.

Ar y pwynt ynglŷn â bod yn gyrchfan twristiaeth drwy gydol y flwyddyn—a diolch i'r Aelod am gynnwys hwnnw yn y cynnig heddiw—oherwydd credaf mai dyna un o'r pethau strategol allweddol y dylid ei archwilio gan mai dyna sy'n mynd i wneud y sector a'r diwydiant yn fwy cynaliadwy ledled Cymru. Ac yn wir, mae'r Aelodau wedi manteisio ar y cyfle i sôn am rai o'r busnesau twristiaeth yn eu hardal, ac fe soniaf am un neu ddau yr euthum iddynt yn ddiweddar. Roedd yn dda iawn gweld distyllfa wisgi Penderyn yn agor yn Llandudno, ac rwy'n siŵr y byddai'r Aelodau'n gwerthfawrogi ymweliad â hi o bryd i'w gilydd, ond atyniad dan do mewn cyrchfan glan môr yw hwnnw, sy'n atyniad i ymwelwyr drwy gydol y flwyddyn mewn gwirionedd. Yn yr un modd, Surf Snowdonia neu Barc Antur Eryri yn nyffryn Conwy—cefais y fraint o agor eu gwesty newydd yno, gwesty Hilton, ochr yn ochr â'u gweithgareddau adrenalin dan do. Mae'n brofiad drwy gydol y flwyddyn a fydd yn gwneud y busnes hwnnw a'r sector cyfan yn fwy cynaliadwy. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt allweddol iawn a gyflwynwyd gan yr Aelod heddiw, ac rwy'n croesawu ac yn gwerthfawrogi cefnogaeth y Llywodraeth i'r busnesau hynny hefyd.

Y rhan arall sy'n werth ei nodi—ac rwy'n sicr yn croesawu cefnogaeth Llywodraeth Cymru iddi, mewn cydweithrediad â Llywodraeth y DU—yw gwaith ar y bwrdd uchelgais economaidd yng ngogledd Cymru, oherwydd, o'i fewn, er enghraifft, cynigir adeiladu academi dwristiaeth. Mae'r sgiliau sydd eu hangen yn y sector twristiaeth yn bwysig iawn, oherwydd, os gallwn uwchsgilio'r sector hwnnw, byddwn yn creu gwell swyddi ac atyniadau twristiaeth o ansawdd gwell, sydd wedyn, yn eu tro, yn creu economi gryfach ar gyfer y sector hwnnw. Felly, rwy'n credu mai dyna'r ddau faes strategol mawr y byddwn yn gofyn i'r Aelod, eu rhoi o dan yr adran strategol, wrth iddo fynd ati fel lladd nadroedd i wneud nodiadau.

O dan y meysydd uniongyrchol, nid wyf yn mynd i roi sylwadau ar dreth dwristiaeth, oherwydd rwy'n siŵr eich bod yn eithaf clir ynglŷn â'r safbwynt ar yr ochr hon i'r Siambr, ond rwy'n credu bod tri phwynt cyflym yr hoffwn eu gwneud a fyddai'n cael effaith uniongyrchol ar y sector. Y cyntaf yw cynllun clir iawn drwy'r haf a thu hwnt i'r busnesau hynny, oherwydd maent angen cynllunio cyn belled ag y bo modd i'r dyfodol. Yr ail yw adolygiad o'r mesurau cadw pellter cymdeithasol, oherwydd mewn gwirionedd mae'r rheoliad penodol hwnnw yng Nghymru yn gwneud pethau'n llai cystadleuol o gymharu â gwledydd eraill o fewn y Deyrnas Unedig. A'r trydydd yw bod angen dybryd am gymorth i recriwtio i'r diwydiant ar hyn o bryd. Mae llawer o'r busnesau hynny'n ei chael hi'n anodd recriwtio staff, ac os oes camau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i gefnogi hynny, byddai hynny i'w groesawu.

Felly, i gloi, mae'n sector hollbwysig i ni yma yng Nghymru. Rwy'n falch iawn, wrth gwrs—hysbyseb cyflym yma—i gynnal cyfarfod cyntaf y grŵp trawsbleidiol ar dwristiaeth yfory. Felly, yr holl Aelodau hynny, rwy'n siŵr ei fod yn eich dyddiadur; edrychaf ymlaen at eich gweld yno brynhawn yfory. Mae cyfleoedd enfawr inni fanteisio arnynt dros y misoedd nesaf i gefnogi'r sector twristiaeth, i weld twf, ond hefyd i weld twf cynaliadwy hefyd drwy'r pethau strategol allweddol y soniais amdanynt yn ogystal. Diolch yn fawr iawn.

16:15

Can I begin by thanking Hefin David for bringing this important debate to the Senedd today? And I know a number of Members have used it to highlight wonderful tourism destinations in their constituencies and regions; you'll be pleased to know I won't be doing that. I will not even mention Aberavon seafront in an attempt to curry favour with the Dirprwy Lywydd in my region. [Laughter.] Wouldn't dream of it.

In particular, the tourism and hospitality industry has been one of the worst hit since the pandemic struck, and I'd like to welcome the unprecedented levels of support given to the industry by both Welsh and UK Governments. Tourism and hospitality are arguably the sectors of our economy that have suffered the most over the last 18 months or so, having either severe differences or adaptations placed upon the sector, or being forced to closed entirely. The mere fact that some of them are still standing and operating today is testament to the resilience of those small business owners, their staff and the sector as a whole, and, as has already been discussed, we know how important the hospitality sector is to the Welsh economy.

Pre pandemic, the sector employed, either directly or indirectly, some 174,000 people, and added around £3.6 billion to Wales's GVA. This makes hospitality one of the largest employers in Wales, accounting for around 10 per cent of the national workforce. We also know that this is a sector that has disproportionately benefited from the UK Government's furlough scheme. But the most recent Wales tourism barometer highlighted the welcome news that some 69 per cent of operators are in some way confident they can run their business profitably for the remainder of the year, but that confidence isn't consistent across the sector. So, despite the economy starting to reopen, some businesses are still struggling as a consequence of continued restrictions. For example, the majority—62 per cent—of businesses in the tourism sector are operating at less than full capacity, had fewer visitors than normal, and whilst about 40 per cent of businesses that had taken advance bookings into 2021 have more than normal at this point of the year, this promise is not shared amongst all sectors. So, amongst serviced accommodation, only 60 per cent of available capacity has been booked, compared to 90 per cent in the self-catering sector.

So, this summer, above all summers, should be the summer of the staycation in the UK and across Wales, and, while I share Hefin David's optimism for the sector in 2021, it's a summer of opportunity and challenges for the sector, because there are sectors still struggling with visitor numbers. Pubs and cafes operated with 63 per cent fewer visitors than usual during the May half term, and activity providers operated at 82 per cent fewer visitors than usual.

The pandemic has further emphasised the reliance on tourism and the hospitality sector as well as other small businesses to support jobs and local economies in Welsh communities. However, many of these jobs continue to be at risk, despite the economy beginning to reopen. Research undertaken by the Learning and Work Institute found that nearly one in five jobs in Wales are in shut-down sectors, most often travel, tourism, hospitality and non-essential retail, which are the ones that have been most impacted by the COVID-19 restrictions. According to the Development Bank of Wales, around 21 per cent of Welsh SMEs had temporarily closed or paused trading during the pandemic, with most of these, again, being in leisure and hospitality, whilst a third of SMEs had either no cash reserves, or cash flow remaining for just three months.

So, with all this in mind, the question remains: what can we do to support the sector that is both, as we know, so vital to the Welsh economy, but has also faced significant disruption at the same time? Whilst grants and Government support packages by both Governments have been very, very welcome, most businesses in this area I've spoken to don't want to rely on these grants forever. So, one of the things the Welsh Government could consider in its next review is to look at if it's within the leverage available to them to look at lowering the 2m social distancing requirement to the 1m plus rule, as is already the case in England and Scotland. This would likely go further than any financial measures offered to businesses and allow them to be able to operate safely, but also as close to normal as possible. Because, as our vaccination drive in Wales and across the UK continues, we need to ask ourselves, 'Well, if not now, when?' A small change like this would make a huge difference to a sector that has struggled over the past 18 months.

While I'm aware that there are other industries that have been affected by the COVID pandemic, it's often tourism and hospitality that are the ones that have seen the most severe impacts, and I hope that there's a key recovery plan to help the industry thrive, not only this summer, but in 2022 and beyond.

A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i Hefin David am ddod â'r ddadl bwysig hon i'r Senedd heddiw? A gwn fod nifer o Aelodau wedi'i defnyddio i dynnu sylw at gyrchfannau twristiaeth gwych yn eu hetholaethau a'u rhanbarthau; fe fyddwch yn falch o wybod na fyddaf yn gwneud hynny. Nid wyf am sôn am lan y môr Aberafan mewn ymgais i ennill ffafriaeth y Dirprwy Lywydd yn fy rhanbarth. [Chwerthin.] Ni fyddwn yn breuddwydio gwneud hynny.

Y diwydiant twristiaeth a lletygarwch yn benodol yw un o'r sectorau sydd wedi dioddef waethaf ers i'r pandemig daro, a hoffwn groesawu'r lefelau digynsail o gefnogaeth a roddwyd i'r diwydiant gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU. Gellid dadlau mai twristiaeth a lletygarwch yw'r sectorau yn ein heconomi sydd wedi dioddef fwyaf dros y 18 mis diwethaf, drwy wahaniaethau difrifol neu'r addasiadau a osodwyd ar y sector, neu drwy gael eu gorfodi i gau'n gyfan gwbl. Mae'r ffaith bod rhai ohonynt yn dal i sefyll a gweithredu heddiw yn dyst i wydnwch y perchnogion busnesau bach hynny, eu staff a'r sector cyfan, ac fel y trafodwyd eisoes, gwyddom pa mor bwysig yw'r sector lletygarwch i economi Cymru.

Cyn y pandemig, cyflogai'r sector oddeutu 174,000 o bobl, naill ai'n uniongyrchol neu'n anuniongyrchol, ac ychwanegai oddeutu £3.6 biliwn at werth ychwanegol gros Cymru. Mae hyn yn gwneud lletygarwch yn un o'r cyflogwyr mwyaf yng Nghymru, gydag oddeutu 10 y cant o'r gweithlu cenedlaethol. Gwyddom hefyd fod hwn yn sector sydd wedi elwa'n anghymesur o gynllun ffyrlo Llywodraeth y DU. Ond tynnodd baromedr twristiaeth diweddaraf Cymru sylw at y newyddion calonogol fod tua 69 y cant o weithredwyr mewn rhyw ffordd yn hyderus y gallant redeg eu busnes yn broffidiol am weddill y flwyddyn, ond nid yw'r hyder hwnnw'n gyson ar draws y sector. Felly, er bod yr economi'n dechrau ailagor, mae rhai busnesau'n dal i gael trafferth o ganlyniad i gyfyngiadau parhaus. Er enghraifft, mae'r mwyafrif—62 y cant—o fusnesau yn y sector twristiaeth yn gweithredu ar lai na chapasiti llawn, maent wedi cael llai o ymwelwyr nag arfer, ac er bod gan oddeutu 40 y cant o'r busnesau a oedd wedi derbyn archebion ymlaen llaw i mewn i 2021 fwy na'r arfer ar yr adeg hon o'r flwyddyn, nid yw'r addewid hwnnw wedi ei rannu ym mhob sector. Felly, yn y sector llety â gwasanaeth, dim ond 60 y cant o'r capasiti sydd ar gael sydd wedi'i archebu, o'i gymharu â 90 y cant yn y sector hunanarlwyo.

Felly, yn fwy nag unrhyw haf arall, yr haf hwn a ddylai fod yn haf i fynd ar wyliau yn y DU ac yng Nghymru, ac er fy mod yn rhannu optimistiaeth Hefin David ar gyfer y sector yn 2021, mae'n haf o gyfle a heriau i'r sector, oherwydd mae yna sectorau sy'n dal i gael trafferth gyda niferoedd ymwelwyr. Roedd tafarndai a chaffis yn gweithredu gyda 63 y cant yn llai o ymwelwyr nag arfer yn ystod hanner tymor mis Mai, ac roedd darparwyr gweithgareddau yn gweithredu ar 82 y cant yn llai o ymwelwyr nag arfer.

Mae'r pandemig wedi pwysleisio ymhellach y ddibyniaeth ar dwristiaeth a'r sector lletygarwch yn ogystal â busnesau bach eraill i gefnogi swyddi ac economïau lleol yng nghymunedau Cymru. Fodd bynnag, mae llawer o'r swyddi hyn yn parhau i fod mewn perygl, er bod yr economi'n dechrau ailagor. Canfu ymchwil a wnaed gan y Sefydliad Dysgu a Gwaith fod bron i un o bob pum swydd yng Nghymru mewn sectorau a gaewyd, sef, yn fwyaf aml, teithio, twristiaeth, lletygarwch a manwerthu nad yw'n hanfodol, sef y rhai y mae cyfyngiadau COVID-19 wedi effeithio fwyaf arnynt. Yn ôl Banc Datblygu Cymru, roedd tua 21 y cant o BBaChau yng Nghymru wedi cau neu oedi masnachu dros dro yn ystod y pandemig, gyda'r rhan fwyaf o'r rhain, unwaith eto, yn y sector hamdden a lletygarwch, ac nid oedd gan draean o BBaChau unrhyw gronfeydd arian wrth gefn, neu lif arian ar ôl ar gyfer mwy na thri mis.

Felly, gyda hyn i gyd mewn golwg, erys y cwestiwn: beth y gallwn ei wneud i gefnogi'r sector sydd mor hanfodol i economi Cymru fel y gwyddom, ond sydd hefyd wedi wynebu aflonyddwch sylweddol ar yr un pryd? Er bod grantiau a phecynnau cymorth y Llywodraeth gan y ddwy Lywodraeth wedi cael croeso mawr iawn, nid yw'r rhan fwyaf o fusnesau yn y maes hwn rwyf wedi siarad â hwy eisiau dibynnu ar y grantiau hyn am byth. Felly, un o'r pethau y gallai Llywodraeth Cymru ei ystyried yn ei hadolygiad nesaf yw gweld a oes lle ganddynt i allu edrych ar ostwng y gofyniad i gadw pellter cymdeithasol o 2m i'r rheol 1m a mwy, fel sy'n digwydd eisoes yn Lloegr a'r Alban. Mae'n debyg y byddai hyn yn mynd ymhellach nag unrhyw fesurau ariannol a gynigir i fusnesau ac yn caniatáu iddynt allu gweithredu'n ddiogel, ond hefyd mor agos at normalrwydd â phosibl. Oherwydd, wrth i'n hymgyrch frechu yng Nghymru a ledled y DU barhau, mae angen inni ofyn i ni'n hunain, 'Wel, os nad nawr, pryd?' Byddai newid bach fel hyn yn gwneud gwahaniaeth enfawr i sector sydd wedi cael trafferth dros y 18 mis diwethaf.

Er fy mod yn ymwybodol fod diwydiannau eraill wedi'u heffeithio gan y pandemig COVID, twristiaeth a lletygarwch yn aml yw'r rhai sydd wedi gweld yr effeithiau mwyaf difrifol, ac rwy'n gobeithio bod cynllun adfer allweddol ar gael i helpu'r diwydiant i ffynnu, nid yn unig yr haf hwn, ond yn 2022 a thu hwnt.

16:20

Galwaf ar Weinidog yr Economi, Vaughan Gething.

I call on the Minister for Economy, Vaughan Gething.

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I want to thank Members for their contributions and for the opportunity to respond, and thank Hefin David for bringing the subject today, and I think he should be pleased and positive that the Government will vote in favour of the motion. [Interruption.] I know. [Laughter.]

Since the beginning of the pandemic, our aim has been and continues to be to support individuals, businesses and communities, and that's informed both our emergency response, but also our approach to economic recovery. The Welsh Government has recognised the fundamental role of Welsh small and medium-sized enterprises and the foundational economy and its impact on the well-being of the nation long before the COVID crisis. There are large parts of this sector that could not be shut down, as they provide the infrastructure of everyday life and serve essential, daily household needs.

The new programme for government commits us to build on our approach to improving and supporting the foundational economy, so we will continue to provide support for businesses through Business Wales and to develop a backing local firms fund to help support local businesses, and to see that carried through in different areas of Government activity—in particular, how we look to deliver procurement spend.

Now, I have always been clear in understanding that small and medium-sized businesses are a hugely important sector within the Welsh economy, and I recognise Hefin David's regular comment that we should not refer to them as the lifeblood of the Welsh economy, and the figures that he's regularly quoted over a period of time, and newer Members will get used to that. But they're not only important in their number, they're also critical to the way that our economy and local communities operate, and I should just say lots of conversation here has been about small and medium-sized businesses in villages and towns. That's important, but I can say, as someone who represents a large part of the capital city, they're a hugely important part of life within our cities as well. It's a relevant part of everyday life.

Now, we've regularly talked about the fact that, since the start of the pandemic, the Welsh Government has provided more than £2.5 billion of support for businesses, and that's deliberately been designed to complement the support provided by the UK Government. With that support, we've been able to safeguard hundreds of thousands of jobs right across our economy, and I'm proud of what the Welsh Government has done over the course of devolution, but particularly when we really have been tested like no other time before over the last 18 months or so.

Diolch, Ddirprwy Lywydd, a hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau ac am y cyfle i ymateb, a diolch i Hefin David am gyflwyno'r pwnc heddiw, a chredaf y dylai deimlo'n falch ac yn gadarnhaol y bydd y Llywodraeth yn pleidleisio o blaid y cynnig. [Torri ar draws.] Rwy'n gwybod. [Chwerthin.]

Ers dechrau'r pandemig, ein nod o'r cychwyn oedd cefnogi unigolion, busnesau a chymunedau, ac mae hynny wedi llywio ein hymateb i'r argyfwng, ond hefyd ein dull o adfer yr economi. Mae Llywodraeth Cymru wedi cydnabod rôl sylfaenol busnesau bach a chanolig eu maint yng Nghymru a'r economi sylfaenol a'i heffaith ar lesiant y genedl ymhell cyn argyfwng COVID. Mae rhannau helaeth o'r sector hwn na ellid eu cau, gan eu bod yn darparu seilwaith i fywyd bob dydd ac yn diwallu anghenion hanfodol aelwydydd o ddydd i ddydd.

Mae'r rhaglen lywodraethu newydd yn ein hymrwymo i adeiladu ar ein dull o wella a chefnogi'r economi sylfaenol, felly byddwn yn parhau i ddarparu cymorth i fusnesau drwy Busnes Cymru ac i ddatblygu cronfa cefnogi cwmnïau lleol i helpu i gefnogi busnesau lleol, ac i weld hynny'n cael ei gyflawni mewn gwahanol feysydd o weithgarwch y Llywodraeth—yn enwedig y ffordd y ceisiwn gyflawni gwariant caffael.

Nawr, rwyf bob amser wedi deall bod busnesau bach a chanolig eu maint yn sector eithriadol o bwysig yn economi Cymru, ac rwy'n cydnabod sylw rheolaidd Hefin David na ddylem gyfeirio atynt fel anadl einioes economi Cymru, a'r ffigurau y mae wedi'u dyfynnu'n rheolaidd dros gyfnod o amser, a bydd yr Aelodau mwy newydd yn dod i arfer â hynny. Ond nid o ran eu nifer yn unig y maent yn bwysig, maent hefyd yn hanfodol i'r ffordd y mae ein heconomi a'n cymunedau lleol yn gweithredu, a dylwn ddweud bod llawer o sgwrsio yma wedi bod am fusnesau bach a chanolig mewn pentrefi a threfi. Mae hynny'n bwysig, ond gallaf ddweud, fel rhywun sy'n cynrychioli rhan fawr o'r brifddinas, maent yn rhan hynod bwysig o fywyd ein dinasoedd hefyd. Mae'n rhan berthnasol o fywyd bob dydd.

Nawr, rydym wedi siarad yn rheolaidd am y ffaith bod Llywodraeth Cymru, ers dechrau'r pandemig, wedi darparu mwy na £2.5 biliwn o gymorth i fusnesau, ac mae hynny wedi'i gynllunio'n fwriadol i ategu'r gefnogaeth a ddarperir gan Lywodraeth y DU. Gyda'r gefnogaeth honno, rydym wedi gallu diogelu cannoedd o filoedd o swyddi ar draws ein heconomi, ac rwy'n falch o'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud dros gyfnod datganoli, ond yn enwedig pan fyddwn wedi cael ein profi'n fwy nag ar unrhyw adeg arall o'r blaen dros y 18 mis diwethaf.

Now, as we look towards economic recovery, we now have to consider how we make our services, including the support we provide through Business Wales, sharper and more tailored to the needs of firms and companies the length and breadth of Wales. And we certainly need to ensure that our businesses are prepared and supported as we continue the journey of having left the European Union and emerge from the COVID pandemic. There is a particular need, including for small and medium-sized businesses, to look at businesses that import and export and how we support them with the very real challenges in the friction in trade that has now been introduced. 

Our relationship with the business community through the pandemic has been vital, together with trade unions, and the provision of a strong social partnership. And I'm proud of the fact that we will build on that, moving forward, within this term. And like my predecessor before me, I do value the opportunity to regularly engage with our social partners, and we do listen to the concerns and share early Welsh Government thinking. We do hear from time to time that people aren't listened to or are ignored, and yet we have regular contact and engagement with representative groups within those sectors. But, of course, that means that we can't talk to every single individual business. But, whenever I talk to business organisations, they themselves say that relationships with the Government and with broader partners have never been as good, because of the way the pandemic has forced us together. Now that, coupled with the proactive fair work agenda of this Government, I think demonstrates how far ahead of the pack we are in our partnership thinking. 

Now, much of this debate has obviously focused on tourism and hospitality businesses and the role they play in our current economic picture and the future. And we don't underestimate how challenging the pandemic has been for this sector and how it continues to be a real challenge, even now. That's why over £54 million in support to date has been provided to help firms survive. It's also why, with the help of the sector, the Welsh Government, with Visit Wales, has developed a tourism and hospitality recovery plan. 

Now, I recognise that many people, as has been said today, are looking forward to a holiday after the past year and—bearing in mind what Jenny Rathbone has said—that many people can't afford to physically go away. With the continuing uncertainties that have been talked about with foreign travel, we have said and made it clear that this is the year to take a holiday at home and to enjoy what Wales has to offer—in the coast, the country and in our towns and cities too. 

Now, we do recognise and we've often talked about the caution that's still needed with the Delta variant despite our successful vaccination programme, but we have now moved away from what we were talking about previously, about 'Visit Wales. Later'; we now have a proactive approach in wanting people to come on holiday in Wales, but to do so safely. That's why we've asked people to take part in the Addo campaign, to be responsible tourists in any and every part of Wales that they visit. And I would encourage again people to support local businesses who have been hit hard by the pandemic and to think about the choices that each of us make. 

Now, again, we heard from lots of people in this debate about all that Wales has to offer, and I welcome what Hefin David had to say in trying to rival Huw Irranca's previous effort to mention lots of different actors within his constituency and across the wider Caerphilly county borough. And I also recognise the fact that many attractions are open within towns and cities as well. And Jenny Rathbone gave examples of some of those within the capital. I also recognise the challenge in seeing people outside the immediate vicinity of where they live. It's something I recognise as a constituency Member. When I go to east Cardiff, I meet many families who don't come into the centre of Cardiff or, indeed, into Cardiff Bay and so don't take up what we have on offer locally. 

I have, though, had the pleasure in this job of visiting a range of attractions, including Zip World—you may have seen the pictures—but also in the holiday that I've taken already this year on the Llŷn peninsula and last year when I went to Criccieth as well. Now, it really does show that there are visitor attractions that are open and they're safe—responsible owners, but also we need to be responsible in the way that we use them. 

Now, I want to focus on that reconstruction mission, and that's why we're developing that recovery plan to take forward in 'Let's Shape the Future', which was published in March. Many of the interventions covered in the plan are already being delivered, but of course I'm aware that there's been real change even since that time. But we're very clear, as the motion sets out, there are three Ss in this: seasonality—the year-round offer—to increase the spend of people who come to Wales, but also the spread of what's on offer as well. And that plan is being reviewed to ensure it continues to be aligned with the new programme for government. 

And that will include taking forward the programme for government proposals and the manifesto commitments for a tourism levy to be explored. There will be a consultation on it to understand how it could be used flexibly to support investment by local authorities in their local tourist infrastructure.

I should say, in finishing, that I'm very grateful for the invaluable contributions of our key stakeholders in the wider sector in helping to shape this important recovery plan moving forward, and I look forward to continuing to work with them. Our ambition remains to create an economy that works for everyone, grounded in our values of progressive change, to move forward in a spirit of co-operation and our shared interest.

Nawr, wrth inni edrych tuag at adferiad economaidd, rhaid inni ystyried yn awr sut rydym yn gwneud ein gwasanaethau, gan gynnwys y cymorth a ddarparwn drwy Busnes Cymru, yn fwy effeithiol ac wedi'u teilwra'n well i anghenion cwmnïau a busnesau ar hyd a lled Cymru. Ac yn sicr mae angen inni wneud yn siŵr fod ein busnesau'n barod ac wedi eu cefnogi wrth inni barhau ar y daith o fod wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd a chefnu ar y pandemig COVID. Mae angen edrych yn arbennig ar fusnesau, gan gynnwys busnesau bach a chanolig eu maint, sy'n mewnforio ac yn allforio a sut rydym yn eu cefnogi gyda'r heriau gwirioneddol sy'n codi o'r gwrthdaro mewn masnach a gyflwynwyd bellach. 

Mae ein perthynas â'r gymuned fusnes drwy gydol y pandemig wedi bod yn allweddol, ynghyd ag undebau llafur, a'r ddarpariaeth o bartneriaeth gymdeithasol gref. Ac rwy'n falch o'r ffaith y byddwn yn adeiladu ar hynny, wrth symud ymlaen, o fewn y tymor hwn. Ac fel fy rhagflaenydd, rwy'n gwerthfawrogi'r cyfle i ymgysylltu'n rheolaidd â'n partneriaid cymdeithasol, ac rydym yn gwrando ar y pryderon ac yn rhannu meddylfryd cynnar Llywodraeth Cymru. Rydym yn clywed o bryd i'w gilydd nad yw pobl yn cael gwrandawiad neu eu bod yn cael eu hanwybyddu, ac eto rydym yn cysylltu ac yn ymgysylltu'n rheolaidd â grwpiau cynrychioliadol o fewn y sectorau hynny. Ond wrth gwrs, mae hynny'n golygu na allwn siarad â phob busnes unigol. Ond pan fyddaf yn siarad â sefydliadau busnes, maent hwy eu hunain yn dweud nad yw'r berthynas â'r Llywodraeth a phartneriaid ehangach erioed wedi bod cystal, oherwydd y ffordd y mae'r pandemig wedi ein gorfodi at ein gilydd. Nawr, credaf fod hynny, ynghyd ag agenda gwaith teg rhagweithiol y Llywodraeth hon, yn dangos pa mor bell o flaen y gweddill rydym ni yn ein meddylfryd partneriaeth. 

Nawr, mae'n amlwg fod llawer o'r ddadl hon wedi canolbwyntio ar fusnesau twristiaeth a lletygarwch a'r rôl y maent yn ei chwarae yn ein darlun economaidd presennol ac yn y dyfodol. Ac nid ydym yn bychanu pa mor heriol y bu'r pandemig i'r sector hwn a sut y mae'n parhau i fod yn her wirioneddol, hyd yn oed yn awr. Dyna pam y mae dros £54 miliwn o gymorth wedi'i ddarparu hyd yma i helpu cwmnïau i oroesi. Dyna pam yn ogystal, gyda chymorth y sector, y mae Llywodraeth Cymru, gyda Croeso Cymru, wedi datblygu cynllun adfer twristiaeth a lletygarwch.

Nawr, rwy'n cydnabod bod llawer o bobl, fel y dywedwyd heddiw, yn edrych ymlaen at wyliau ar ôl y flwyddyn ddiwethaf ac—o gofio'r hyn y mae Jenny Rathbone wedi'i ddweud—mae llawer o bobl yn methu fforddio mynd ar wyliau. Gyda'r ansicrwydd parhaus y soniwyd amdano mewn perthynas â theithio tramor, rydym wedi dweud ac wedi gwneud yn glir mai dyma'r flwyddyn i gael gwyliau gartref a mwynhau'r hyn sydd gan Gymru i'w gynnig—ar yr arfordir, yn y wlad ac yn ein trefi a'n dinasoedd hefyd. 

Nawr, rydym yn cydnabod ac rydym wedi siarad yn aml am y gofal sydd ei angen o hyd gydag amrywiolyn Delta er gwaethaf ein rhaglen frechu lwyddiannus, ond rydym bellach wedi symud oddi wrth yr hyn roeddem yn sôn amdano o'r blaen, am 'Hwyl fawr. Am y tro.'; bellach mae gennym ddull rhagweithiol o fod eisiau i bobl ddod ar wyliau yng Nghymru, ond i wneud hynny'n ddiogel. Dyna pam ein bod wedi gofyn i bobl gymryd rhan yn ymgyrch Addo, i fod yn dwristiaid cyfrifol mewn unrhyw ran o Gymru y maent yn ymweld â hi. A byddwn yn annog pobl unwaith eto i gefnogi busnesau lleol sydd wedi cael eu taro'n galed gan y pandemig ac i feddwl am y dewisiadau y mae pob un ohonom yn eu gwneud. 

Nawr, unwaith eto, clywsom gan lawer o bobl yn y ddadl hon am y cyfan sydd gan Gymru i'w gynnig, ac rwy'n croesawu'r hyn a oedd gan Hefin David i'w ddweud wrth geisio cystadlu ag ymdrech flaenorol Huw Irranca i sôn am lawer o wahanol weithredwyr yn ei etholaeth ac ar draws bwrdeistref sirol ehangach Caerffili. Ac rwyf hefyd yn cydnabod y ffaith bod llawer o atyniadau ar agor o fewn trefi a dinasoedd hefyd. A rhoddodd Jenny Rathbone enghreifftiau o rai o'r rheini o fewn y brifddinas. Rwyf hefyd yn cydnabod yr her o weld pobl y tu allan i'r cyffiniau lle maent yn byw. Mae'n rhywbeth rwy'n ei gydnabod fel Aelod etholaeth. Pan af i ddwyrain Caerdydd, rwy'n cwrdd â llawer o deuluoedd nad ydynt yn dod i ganol Caerdydd neu'n wir, i Fae Caerdydd ac felly nid ydynt yn manteisio ar yr hyn sydd gennym i'w gynnig yn lleol. 

Er hynny, rwyf wedi cael y pleser yn y swydd hon o ymweld ag amrywiaeth o atyniadau, gan gynnwys Zip World—efallai eich bod wedi gweld y lluniau—ond hefyd yn y gwyliau a gefais yn barod eleni ar benrhyn Llŷn a'r llynedd pan euthum i Gricieth hefyd. Nawr, mae'n dangos o ddifrif fod yna atyniadau i ymwelwyr sy'n agored ac yn ddiogel—perchnogion cyfrifol, ond mae angen i ni fod yn gyfrifol hefyd yn y ffordd rydym yn eu defnyddio. 

Nawr, rwyf am ganolbwyntio ar y daith ailadeiladu honno, a dyna pam ein bod yn datblygu'r cynllun adfer ar gyfer y dyfodol yn 'Dewch i Lunio'r Dyfodol', a gyhoeddwyd ym mis Mawrth. Mae llawer o'r ymyriadau a drafodir yn y cynllun eisoes yn cael eu cyflawni, ond wrth gwrs rwy'n ymwybodol fod newid gwirioneddol wedi bod hyd yn oed ers hynny. Ond rydym yn glir iawn, fel y noda'r cynnig, ynglŷn â thri pheth: natur dymhorol y cynnig—y cynnig drwy gydol y flwyddyn—a chynyddu gwariant pobl sy'n dod i Gymru, ond hefyd ehangder yr hyn sy'n cael ei gynnig. Ac mae'r cynllun hwnnw'n cael ei adolygu i sicrhau ei fod yn parhau i gyd-fynd â'r rhaglen lywodraethu newydd. 

A bydd hynny'n cynnwys bwrw ymlaen â chynigion y rhaglen lywodraethu a'r ymrwymiadau maniffesto i archwilio ardoll dwristiaeth. Bydd ymgynghoriad arni i ddeall sut y gellid ei defnyddio'n hyblyg i gefnogi buddsoddiad gan awdurdodau lleol yn eu seilwaith twristiaeth lleol.

Dylwn ddweud wrth orffen fy mod yn ddiolchgar iawn am gyfraniadau amhrisiadwy ein rhanddeiliaid allweddol yn y sector ehangach a helpodd i lunio'r cynllun adfer pwysig hwn wrth symud ymlaen, ac edrychaf ymlaen at barhau i weithio gyda hwy. Ein huchelgais o hyd yw creu economi sy'n gweithio i bawb, wedi'i gwreiddio yn ein gwerthoedd sy'n seiliedig ar newid blaengar, er mwyn symud ymlaen mewn ysbryd o gydweithrediad a'n budd cyffredin.

16:30

Nid oes unrhyw rai o'r Aelodau wedi dweud eu bod yn dymuno siarad, felly galwaf ar Hefin David i ymateb i'r ddadl.

No Members have indicated that they wish to make an intervention. I therefore call on Hefin David to reply to the debate.

It's a good job I know the Minister well enough not to be offended by some of the jibes he made in his speech just then. I'll come to the things he said in a second, but I just wanted to make a comment about Delyth Jewell's contribution, because I think we were born in the same hospital, we went to school in the same town and I currently live in the place where she grew up, and also, you may have noticed, we also contested the same seat at the Senedd election. So, you can understand why we've also got the same views when it comes to tourism in our community here about South Wales East—about South Wales East, but Caerphilly as well—and she's talked about 80 per cent of normal revenue being lost during the pandemic. The concern I've got, I think, was reflecting what I said, that there is a danger that that cost is being passed on to the consumer in the immediate period ahead and that might have a detrimental effect when we talk about year-round delivery. So, there is a concern there. And I'm not blaming anyone, by the way; it's a natural market mechanism that you would expect that to happen, and I think as a social democrat, I would expect the Government to intervene when that market mechanism is not working, and I think that is the challenge. I don't think the Minister quite got to that in his speech, but I think that is the challenge, that we could see a detrimental consequence in the autumn of 2021 and 2022, and I think that was recognised by Delyth Jewell.

And then if I come to the statements made by the three Conservatives, Paul Davies, Sam Rowlands and Tom Giffard, it was really good to hear, and I'd say to Sam and Tom as well what excellent contributions you are making as new Members, and I know from experience how difficult it is, particularly the first time, to get up and speak. It gets easier with time, but I can see that you've taken to it very, very well.

One of the things that I don't think was answered by the Conservatives, though, was why the opposition to a tourism levy is so strong. So, Paul Davies said in his contribution that he thinks it could have a devastating impact, but I don't think he explained why, because there are models around the world where a tourism levy actually works, and I think the Government and I'd say the Minister's response was fairly light—I think he'd agree himself—was fairly light in his response, and that was perhaps because you said that a consultation is ongoing and it will be flexible in its introduction. So, I think that's still being formulated, and I suspect therefore there is still a bridge to be built between outright opposition and the introduction, and I'd like to see how that bridge is going to be built and resolved.

And just to come to Sam Rowlands's comments. Three things, he said: a road map for the summer—I completely understand that; review social distance measures, and supporting recruitment. Perhaps one day we'll hear a bit more, soon, about supporting recruitment, but particularly about reviewing social distancing measures, I highlighted in my speech the possible counter-consequences that we haven't fully understood yet, that if you remove social distancing measures completely and people don't feel safe in those venues, they're just as likely to stay away. So, I think we must find a balance there between the clinical advice and the safety and that economic situation and living with COVID. And I'll be honest with you, I don't think the UK Government's got it right, and the Welsh Government will find out next week whether they are getting it right or not, and I think that announcement next Wednesday is important.

And Jenny Rathbone, your contribution was actually very moving. When you talk about families—a quarter of families, I think you said—can't afford venue-destination holidays, and that's because the venues are so expensive, but also because of public transport, and also because poverty locks people in their communities. I think it's also a cultural and social problem as well, that you don't look beyond your communities. I've seen it myself, that you don't look beyond your communities and you spend almost all your time in your community. I think it would be a great psychological release to be able to recognise those things that are relatively easy to get to and be able to visit, but also the idea of supporting diversification and the delivery of low-cost venues for those people who would then be able to afford it—that would be a very good idea. Bluestone would be out of the price range of the people you're talking about, but there are opportunities to develop lower cost versions that haven't been developed yet. I think that's a really important point. One of the things I've noticed is that you've only got to go on Facebook and you can see people in my community using the community anew, and the free stuff that's around: Penallta country park, visiting Llancaiach Fawr—it's amazing, Llancaiach Fawr, by the way, it's well worth a visit—and there are opportunities there to do that.

So, I think there are clear divisions in the Chamber, particularly on the tourism tax and on the relieving of social distancing measures. I think the Government still has more to say, I think, about 2021, autumn 2021 and 2022. I still think that there's more to be said, and I think the Government is still working it out is the answer to some of the thin responses the Minister gave, and particularly with that tourism levy. But nonetheless, let's use this as a positive opportunity now to try and find some common ground, and hopefully find the answers to these questions we've raised in this debate.

Mae'n dda fy mod yn adnabod y Gweinidog yn ddigon da i beidio â chael fy nhramgwyddo gan beth o'r pryfocio a wnaeth yn ei araith. Dof at y pethau a ddywedodd mewn eiliad, ond roeddwn am wneud sylw am gyfraniad Delyth Jewell, oherwydd rwy'n credu ein bod wedi cael ein geni yn yr un ysbyty, wedi mynd i'r ysgol yn yr un dref ac rwy'n byw yn awr yn y man lle cafodd hi ei magu, a hefyd, efallai eich bod wedi sylwi, fe wnaethom ymladd am yr un sedd yn etholiad y Senedd. Felly, gallwch ddeall pam fod gennym yr un farn ar dwristiaeth yn ein cymuned yma mewn perthynas â Dwyrain De Cymru—Dwyrain De Cymru, ond Caerffili hefyd—ac fe siaradodd am golli 80 y cant o refeniw arferol yn ystod y pandemig. Y pryder sydd gennyf, rwy'n meddwl, gan adlewyrchu'r hyn a ddywedais, yw bod perygl fod y gost honno'n cael ei throsglwyddo i'r defnyddiwr yn y cyfnod uniongyrchol i ddod ac y gallai hynny gael effaith andwyol pan soniwn am ddarpariaeth trwy gydol y flwyddyn. Felly, mae hwnnw'n bryder. Ac nid wyf yn beio neb, gyda llaw; mae'n fecanwaith marchnad naturiol y byddech yn disgwyl iddo ddigwydd, ac fel democrat cymdeithasol, rwy'n credu y byddwn yn disgwyl i'r Llywodraeth ymyrryd pan nad yw'r mecanwaith marchnad hwnnw'n gweithio, a chredaf mai dyna'r her. Nid wyf yn credu bod y Gweinidog wedi cyrraedd hynny'n llwyr yn ei araith, ond credaf mai dyna'r her, y gallem weld canlyniad niweidiol yn hydref 2021 a 2022, a chredaf fod Delyth Jewell wedi cydnabod hynny.

Wedyn, os dof at y datganiadau a wnaed gan y tri Cheidwadwr, Paul Davies, Sam Rowlands a Tom Giffard, roedd yn dda iawn clywed, a byddwn yn dweud wrth Sam a Tom hefyd pa mor rhagorol yw'r cyfraniadau rydych yn eu gwneud fel Aelodau newydd, a gwn o brofiad pa mor anodd yw hi, yn enwedig y tro cyntaf, i godi a siarad. Mae'n dod yn haws gydag amser, ond gallaf weld eich bod wedi cael hwyl arni.

Un o'r pethau nad wyf yn credu y cafodd ei ateb gan y Ceidwadwyr, serch hynny, oedd pam y mae'r gwrthwynebiad i ardoll dwristiaeth mor gryf. Felly, dywedodd Paul Davies yn ei gyfraniad ei fod yn credu y gallai gael effaith ddinistriol, ond nid wyf yn credu iddo egluro pam, oherwydd ceir modelau ym mhob rhan o'r byd lle mae ardoll dwristiaeth yn gweithio, a chredaf fod y Llywodraeth a byddwn yn dweud bod ymateb y Gweinidog yn weddol ysgafn—rwy'n credu y byddai'n cytuno ei hun—yn eithaf ysgafn yn ei ymateb, ac efallai mai'r rheswm am hynny oedd i chi ddweud bod ymgynghoriad yn mynd rhagddo ac fe gaiff ei gyflwyno mewn modd hyblyg. Felly, rwy'n credu bod hwnnw'n dal i gael ei lunio, ac rwy'n tybio felly fod pont i'w hadeiladu o hyd rhwng gwrthwynebiad llwyr a'i gyflwyno, a hoffwn weld sut yr adeiladir y bont honno a datrys yr anghytundeb.

Ac i ddod at sylwadau Sam Rowlands. Dywedodd dri pheth: cynllun ar gyfer yr haf—rwy'n deall hynny'n iawn; adolygu mesurau cadw pellter cymdeithasol, a chefnogi recriwtio. Efallai un diwrnod y clywn ychydig mwy, yn fuan, am gefnogi recriwtio, ond yn enwedig am adolygu mesurau cadw pellter cymdeithasol, fe dynnais sylw yn fy araith at y gwrth-ganlyniadau posibl nad ydym wedi'u deall yn iawn eto, os cewch wared yn llwyr ar fesurau cadw pellter cymdeithasol yn gyfan gwbl heb fod pobl yn teimlo'n ddiogel yn y lleoliadau hynny, maent yr un mor debygol o gadw oddi yno. Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i ni ddod o hyd i gydbwysedd yno rhwng y cyngor clinigol a diogelwch a'r sefyllfa economaidd a byw gyda COVID. Ac fe fyddaf yn onest gyda chi, nid wyf yn credu bod Llywodraeth y DU wedi gwneud pethau'n iawn, a bydd Llywodraeth Cymru yn darganfod yr wythnos nesaf a ydynt yn gwneud pethau'n iawn ai peidio, a chredaf fod y cyhoeddiad ddydd Mercher nesaf yn bwysig.

A Jenny Rathbone, roedd eich cyfraniad yn deimladwy iawn mewn gwirionedd. Pan soniwch am deuluoedd—chwarter y teuluoedd, rwy'n credu ichi ddweud—nid yw eu chwarter yn gallu fforddio gwyliau mewn cyrchfannau, a hynny oherwydd bod y lleoliadau mor ddrud, ond hefyd oherwydd trafnidiaeth gyhoeddus, a hefyd am fod tlodi'n caethiwo pobl yn eu cymunedau. Rwy'n credu ei bod hefyd yn broblem ddiwylliannol a chymdeithasol, nad ydych yn edrych y tu hwnt i'ch cymunedau. Rwyf wedi'i weld fy hun, nad ydych yn edrych y tu hwnt i'ch cymunedau a'ch bod yn treulio eich holl amser bron yn eich cymuned. Credaf y byddai'n rhyddhad seicolegol gwych i allu nodi'r pethau hynny sy'n gymharol hawdd i'w cyrraedd a gallu ymweld â hwy, ond hefyd y syniad o gefnogi amrywio a darparu lleoliadau cost isel i bobl a fyddai'n gallu eu fforddio felly—byddai hwnnw'n syniad da iawn. Byddai Bluestone yn rhy ddrud i'r bobl rydych chi'n sôn amdanynt, ond mae cyfleoedd i ddatblygu fersiynau cost is nad ydynt wedi'u datblygu eto. Rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Un o'r pethau rwyf wedi sylwi arnynt yw mai dim ond mynd ar Facebook sydd angen ichi ei wneud a gallwch weld pobl yn fy nghymuned yn defnyddio'r gymuned o'r newydd, a'r pethau sydd i'w cael am ddim o gwmpas y lle: parc gwledig Penallta, ymweld â Llancaiach Fawr—mae'n anhygoel, Llancaiach Fawr, gyda llaw, mae'n werth ymweld â'r lle—ac mae cyfleoedd yno i wneud hynny.

Felly, credaf fod rhaniadau clir yn y Siambr, yn enwedig ar y dreth dwristiaeth ac ar lacio mesurau cadw pellter cymdeithasol. Credaf fod gan y Llywodraeth fwy i'w ddweud o hyd, mi gredaf, am 2021, hydref 2021 a 2022. Rwy'n dal i gredu bod mwy i'w ddweud, a chredaf fod y Llywodraeth yn dal i weithio ar yr ateb i rai o'r ymatebion tenau a roddodd y Gweinidog, ac yn enwedig gyda'r ardoll dwristiaeth. Ond serch hynny, gadewch inni ddefnyddio hyn fel cyfle cadarnhaol yn awr i geisio dod o hyd i dir cyffredin, a dod o hyd i'r atebion i'r cwestiynau rydym wedi'u codi yn y ddadl hon, gobeithio.

16:35

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No, the motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Byddwn nawr yn atal y trafodion dros dro er mwyn caniatáu newidiadau yn y Siambr. Os ydych chi'n gadael y Siambr, gwnewch hynny'n brydlon. Bydd y gloch yn cael ei chanu dwy funud cyn i'r trafodion ailgychwyn. Dylai unrhyw Aelodau sy'n cyrraedd ar ôl y newid aros tan hynny cyn mynd i mewn i'r Siambr.

We'll now suspend proceedings to allow changeovers in the Chamber. If you're leaving the Chamber, please do so promptly. The bell will be rung two minutes before proceedings restart. Any Members who are arriving after a changeover should wait until then before entering the Chamber. 

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 16:36.

Plenary was suspended at 16:36.

16:45

Ailymgynullodd y Senedd am 16:48, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 16:48, with the Llywydd in the Chair.

6. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Y rhwydwaith ffyrdd
6. Welsh Conservatives Debate: The road network

[Anghlywadwy.]—rhwydwaith ffyrdd yw'r ddadl honno. Dwi'n galw ar Natasha Asghar i gyflwyno'r cynnig. Natasha Asghar.

[Inaudible.]—the Welsh Conservatives debate on the road network. I call on Natasha Asghar to move the motion. Natasha Asghar.

Cynnig NDM7748 Darren Millar

Cynnig bod y Senedd:

1. Yn gresynu at:

a) methiant llywodraethau olynol Cymru i fynd i'r afael â phroblemau gyda thagfeydd a llygredd aer ar y rhwydwaith ffyrdd yng Nghymru;

b) dosbarthiad annheg buddsoddiad cyfalaf yn y rhwydwaith ffyrdd ledled Cymru;

c) y rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus gwael a thoriadau mewn gwasanaethau bysiau, yn enwedig yng nghefn gwlad Cymru.

2. Yn nodi â phryder penderfyniad Llywodraeth Cymru i oedi pob cynllun gwella ffyrdd newydd.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:

a) adeiladu ffordd liniaru'r M4, uwchraddio'r A55 a'r A470, a deuoli'r A40 i Abergwaun;

b) cael gwared ar gynigion i alluogi cyflwyno prisio ffyrdd yng Nghymru;

c) gwella mynediad i seilwaith gwefru cerbydau trydan yn sylweddol;

d) gweithio gyda gweithredwyr bysiau a rhanddeiliaid eraill i sicrhau bod trafnidiaeth gyhoeddus yn opsiwn ymarferol i bobl ym mhob rhan o'r wlad.

Motion NDM7748 Darren Millar

To propose that the Senedd:

1. Regrets:

a) the failure of successive Welsh Governments to tackle problems with congestion and air pollution on the road network in Wales;

b) the unfair distribution of capital investment in the road network across Wales;

c) the poor public transport network and cuts in bus services, particularly in rural Wales.

2. Notes with concern the Welsh Government’s decision to pause all new road improvement schemes.

3. Calls upon the Welsh Government to:

a) build the M4 relief road, upgrade the A55 and A470, and dual the A40 to Fishguard;

b) scrap proposals to enable the introduction of road pricing in Wales;

c) significantly improve access to electric vehicle charging infrastructure;

d) work with bus operators and other stakeholders to ensure that public transport is a viable option for people in all parts of the country.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Presiding Officer. In the film Back to the Future, Doc Brown says to Marty McFly, 'Roads? Where we're going, we don't need roads.' Listening to those words, he could have easily been talking about Wales today. It's a sad fact that they reflect the attitude of the Welsh Government, and, in particular, the Deputy Minister for Climate Change. However, Wales does still need roads to function for commuting and transportation of goods. Ultimately, the Welsh economy still very much depends on roads.

As the Federation of Small Businesses reported in 2019, 86 per cent of those companies surveyed put investment in road infrastructure as quite or very important, making this their most important transport priority. However, successive Welsh Labour Governments have failed to address the issue of rising congestion in Wales, through a combination of apathy and incompetence. Between 2000 and 2019, the road network only increased by 2.8 per cent, despite the fact that the volume of road traffic increased by 29.5 per cent over the same period. There is no denying that some road infrastructure projects have been delivered late or over budget. Others, such as the M4 relief road, have been promised and then cancelled. Their failure to address rising congestion, as well as the poor standards of public transport, is having major health and environmental impacts on the people of Wales.

Diolch, Lywydd. Yn y ffilm Back to the Future, mae Doc Brown yn dweud wrth Marty McFly, 'Ffyrdd? Ni fyddwn angen ffyrdd lle rydym ni'n mynd.' Wrth wrando ar y geiriau hynny, gallai'n hawdd fod wedi bod yn siarad am Gymru heddiw. Mae'n ffaith drist eu bod yn adlewyrchu agwedd Llywodraeth Cymru, ac yn benodol, y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd. Fodd bynnag, mae angen ffyrdd ar Gymru o hyd i weithredu ar gyfer cymudo a chludo nwyddau. Yn y pen draw, mae economi Cymru yn dal i ddibynnu'n fawr ar ffyrdd.

Fel yr adroddodd y Ffederasiwn Busnesau Bach yn 2019, dywedodd 86 y cant o'r cwmnïau a holwyd fod buddsoddi mewn seilwaith ffyrdd yn eithaf pwysig neu'n bwysig iawn, a dyma oedd eu blaenoriaeth bwysicaf o ran trafnidiaeth. Fodd bynnag, mae Llywodraethau Llafur olynol yng Nghymru wedi methu mynd i'r afael â phroblem tagfeydd cynyddol yng Nghymru, drwy gyfuniad o ddifaterwch ac anghymhwysedd. Rhwng 2000 a 2019, dim ond 2.8 y cant o gynnydd a welwyd yn y rhwydwaith ffyrdd, er bod cyfaint y traffig ar y ffyrdd wedi cynyddu 29.5 y cant dros yr un cyfnod. Nid oes modd gwadu bod rhai prosiectau seilwaith ffyrdd yn hwyr yn cael eu cwblhau neu wedi mynd dros y gyllideb. Mae eraill, fel ffordd liniaru'r M4, wedi cael eu haddo ac yna eu canslo. Mae eu methiant i fynd i'r afael â thagfeydd cynyddol, yn ogystal â thrafnidiaeth gyhoeddus o ansawdd gwael, yn effeithio'n fawr ar yr amgylchedd ac ar iechyd pobl Cymru.

Wales has some of the worst air quality in the UK. I have mentioned on a few occasions since I've been here that Cardiff and Port Talbot both have higher PM10 levels than either Birmingham or Manchester, and that's just simply unacceptable. Congestion on Welsh roads is a major factor in this. Stop-start traffic not only emits more greenhouse gases than free-flowing traffic, it also causes more particulate pollution to be emitted. A constant flow of traffic will reduce the amount of particulate matter released by brake and tyre wear, as well as reducing the carbon dioxide that the acceleration of cars produces. 

The Welsh Government declared a climate change emergency in 2019. However, they are not providing the infrastructure to ensure that electric vehicles are a valid alternative to those that run on fossil fuels. Wales is very much lagging behind much of the United Kingdom when it comes to fast charging points for electric vehicles. While Scotland has 7.5 rapid charging points per 100,000 people, Wales only has 1.8 per 100,000. Their failure to address climate change has resorted to knee-jerk reactions such as the freezing of road building projects rather than improving public transport and easing congestion on Welsh roads.

A decision that halts plans for a new road scheme in Flintshire was described by Labour MP Mark Tami as very disappointing. Forcing people out of cars without providing adequate public transport as an alternative is just simply unworkable. The number of local bus journeys in Wales has fallen from 100 million a year in 2016-17 to 89 million in 2019-20. With 80 per cent of bus users not having access to a car, the Welsh Labour Government needs to reverse this trend in order to tackle climate change and encourage commuters to ultimately not use their cars. But this must be done properly and not by living in an idealist world, with money thrown at something with little or no result.

As I said in the debate on bus services two weeks ago, the bus services support grant has not been increased in Wales since its inception six years ago. Funding per passenger for bus services is inadequate and compares poorly with that provided for rail passengers. The freeze on new road-building projects may have been welcomed by Greta Thunberg, who we all admire for her strong beliefs and dedication to campaigning against climate change. I recognise that she is a fantastic role model for women and young people and she holds passionate beliefs, but I represent the views of those who live in Wales, those who have to use our substandard roads, and those who cannot rely on public transport, especially in rural areas.  

We have all seen the news reports, and I have had countless messages from people all across Wales—north, south, east and west—expressing their anger and dismay at the Deputy Minister’s announcement. This Government plans to spend £75 million on active travel, nearly £29 million on public transport and £9 million for zero-emission charging infrastructure. This is commendable, but how about the roads that we already have here and now? We need a programme of improvements to our road network and not a moratorium. When I became a Member of this Senedd I searched for a document—any document—to give me some indication as to the Welsh Government's strategy for transport. To my amazement, after searching high and low and asking numerous people, I found numerous reports from different people and organisations, but nothing specific from the Welsh Government about their long-term plans. There is nothing in writing about the upgrading the A55, one of the most important roads in the United Kingdom, which, ultimately, is there to provide a vital link for the population of north Wales, and between the busy port of Holyhead and key arterial roads like the M6 and the rest of the United Kingdom.

We need to dual the A40 to Fishguard, opening up the region for investment from businesses and allowing for increased access to tourists. The A470 is horrendous, with very few passing places to overtake slower vehicles. If this was to be improved it would open up mid Wales and allow for an increase in investment in the region, which would be welcomed by everyone. What consideration has been given to relieving pressure on the M4 by building a motorway junction on the M48 where the Severn toll booths used to be? The link would ultimately ease pressure on junctions 23 and 24, providing direct access to Severn Tunnel Junction. If traffic heading to Cardiff or Newport could leave the roads at Severn Tunnel Junction and commuters use the direct train service into the cities, this could again significantly reduce congestion on the M4.

The Deputy Minister has already u-turned on his road-building freeze by allowing the Llandeilo bypass project to continue. The First Minister claimed, 'When this Government strikes an agreement with another party, we will honour it'. However, in the Labour-Plaid budget agreement, a figure of £3 million was agreed to support the design and development of a third Menai bridge crossing, yet we're all still here, and the third bridge still has not been built. Anglesey, like many parts of Wales, desperately needs construction to start to reduce congestion. What about projects that require agreements between a number of stakeholders, such as the Chepstow bypass? Is the Deputy Minister going to allow such discussions to explore the feasibility of the project to go ahead or are they subject to his freeze as well?

Presiding Officer, more than two decades of Labour Governments have failed to tackle congestion on our roads, and the poor standards of the public transport of Wales are here for all to see. From what I have gathered, there is no integration or concrete plan in place between the Welsh Government's policy and delivery. I don't doubt their intention for a single second, but I cannot see the light at the end of the tunnel, and none of the Ministers has convinced me otherwise. Frankly, I feel like the Welsh Government prefers to explore road taxes and fines for hard-working people in order to disincentivise the use of private vehicles. It is, therefore, time for a new direction, and that is why I am standing in front of you all today to propose the motion. Thank you. 

Mae gan Gymru beth o'r ansawdd aer gwaethaf yn y DU. Rwyf wedi sôn droeon ers i mi fod yma fod gan Gaerdydd a Phort Talbot lefelau PM10 uwch na naill ai Birmingham neu Fanceinion, ac mae hynny'n gwbl annerbyniol. Mae tagfeydd ar ffyrdd Cymru yn ffactor pwysig yn hyn o beth. Nid yn unig fod traffig sy'n stopio ac ailgychwyn yn gollwng mwy o nwyon tŷ gwydr na thraffig sy'n llifo'n rhydd, mae hefyd yn achosi i fwy o lygredd gronynnol gael ei ollwng. Bydd llif cyson o draffig yn lleihau faint o ronynnau a ryddheir gan draul brêcs a theiars, yn ogystal â chyfyngu ar y carbon deuocsid y mae ceir sy'n cyflymu yn ei gynhyrchu. 

Fe wnaeth Llywodraeth Cymru ddatgan argyfwng newid hinsawdd yn 2019. Fodd bynnag, nid ydynt yn darparu'r seilwaith i sicrhau bod cerbydau trydan yn ddewis amgen dilys yn lle rhai sy'n defnyddio tanwydd ffosil. Mae Cymru ar ei hôl hi i raddau helaeth o gymharu â llawer o'r Deyrnas Unedig mewn perthynas â phwyntiau gwefru cyflym ar gyfer cerbydau trydan. Er bod gan yr Alban 7.5 o bwyntiau gwefru cyflym i bob 100,000 o bobl, dim ond 1.8 i bob 100,000 o bobl sydd gan Gymru. Mae eu methiant i fynd i'r afael â newid hinsawdd wedi arwain at adweithiau difeddwl fel rhewi prosiectau adeiladu ffyrdd yn hytrach na gwella trafnidiaeth gyhoeddus a lleddfu tagfeydd ar ffyrdd Cymru.

Dywedodd yr AS Llafur Mark Tami fod penderfyniad sy'n atal cynlluniau ar gyfer cynllun ffordd newydd yn sir y Fflint yn siomedig iawn. Mae gorfodi pobl allan o geir heb ddarparu trafnidiaeth gyhoeddus ddigonol fel dewis arall yn anymarferol. Mae nifer y teithiau bws lleol yng Nghymru wedi gostwng o 100 miliwn y flwyddyn yn 2016-17 i 89 miliwn yn 2019-20. Gan nad oes gan 80 y cant o ddefnyddwyr bysiau gar at eu defnydd, mae angen i Lywodraeth Lafur Cymru wrthdroi'r duedd hon er mwyn mynd i'r afael â newid hinsawdd ac annog cymudwyr i beidio â defnyddio eu ceir yn y pen draw. Ond rhaid gwneud hyn yn iawn ac nid drwy fyw mewn byd delfrydol, gydag arian yn cael ei daflu at rywbeth heb fawr ddim canlyniad, os o gwbl.

Fel y dywedais yn y ddadl ar wasanaethau bysiau bythefnos yn ôl, nid yw'r grant cynnal gwasanaethau bysiau wedi cynyddu yng Nghymru ers ei sefydlu chwe blynedd yn ôl. Mae'r cyllid fesul teithiwr ar gyfer gwasanaethau bysiau yn annigonol ac yn cymharu'n wael â'r hyn a ddarperir ar gyfer teithwyr rheilffyrdd. Mae'n bosibl bod Greta Thunberg wedi croesawu'r ffaith bod prosiectau adeiladu ffyrdd newydd wedi'u rhewi, ac rydym i gyd yn ei hedmygu am ei chredoau a'i hymroddiad cryf i ymgyrchu yn erbyn newid hinsawdd. Rwy'n cydnabod ei bod yn fodel rôl gwych i fenywod a phobl ifanc ac mae ganddi gredoau angerddol, ond rwy'n cynrychioli barn y rhai sy'n byw yng Nghymru, y rhai sy'n gorfod defnyddio ein ffyrdd is-safonol, a'r rheini na allant ddibynnu ar drafnidiaeth gyhoeddus, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig.

Rydym i gyd wedi gweld yr adroddiadau newyddion, ac rwyf wedi cael negeseuon dirifedi gan bobl ledled Cymru—y gogledd, y de, y dwyrain a'r gorllewin—yn mynegi eu dicter a'u siom ynghylch cyhoeddiad y Dirprwy Weinidog. Mae'r Llywodraeth hon yn bwriadu gwario £75 miliwn ar deithio llesol, bron i £29 miliwn ar drafnidiaeth gyhoeddus a £9 miliwn ar seilwaith gwefru di-allyriadau. Mae hyn i'w ganmol, ond beth am y ffyrdd sydd gennym eisoes yma yn awr? Rhaid inni gael rhaglen o welliannau i'n rhwydwaith ffyrdd ac nid moratoriwm. Pan ddeuthum yn Aelod o'r Senedd hon chwiliais am ddogfen—unrhyw ddogfen—i roi rhyw syniad i mi o strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer trafnidiaeth. Er syndod i mi, ar ôl chwilio ym mhob man a gofyn i nifer o bobl, deuthum o hyd i nifer o adroddiadau gan wahanol bobl a sefydliadau, ond dim byd penodol gan Lywodraeth Cymru am eu cynlluniau hirdymor. Nid oes dim yn ysgrifenedig am uwchraddio'r A55, un o'r ffyrdd pwysicaf yn y Deyrnas Unedig, sydd yno, yn y pen draw, i ddarparu cyswllt hanfodol i boblogaeth gogledd Cymru, a rhwng porthladd prysur Caergybi a ffyrdd prifwythiennol allweddol fel yr M6 a gweddill y Deyrnas Unedig.

Mae angen inni ddeuoli'r A40 i Abergwaun, gan agor y rhanbarth i fuddsoddiad gan fusnesau a chaniatáu mwy o fynediad i dwristiaid. Mae'r A470 yn ddychrynllyd, gydag ond ychydig iawn o leoedd ar gyfer pasio cerbydau arafach. Pe bai hon yn cael ei gwella byddai'n agor canolbarth Cymru ac yn caniatáu ar gyfer cynnydd mewn buddsoddiad yn y rhanbarth, rhywbeth y byddai pawb yn ei groesawu. Pa ystyriaeth a roddwyd i leddfu'r pwysau ar yr M4 drwy adeiladu cyffordd traffordd ar yr M48 lle'r arferai bythau tollau Hafren fod? Yn y pen draw, byddai'r cysylltiad yn lleddfu'r pwysau ar gyffyrdd 23 a 24, gan ddarparu mynediad uniongyrchol i Gyffordd Twnnel Hafren. Pe gallai traffig sy'n mynd i Gaerdydd neu Gasnewydd adael y ffyrdd yng Nghyffordd Twnnel Hafren a bod cymudwyr yn defnyddio'r gwasanaeth trên uniongyrchol i mewn i'r dinasoedd, gallai hyn unwaith eto leihau tagfeydd ar yr M4 yn sylweddol.

Mae'r Dirprwy Weinidog eisoes wedi newid ei feddwl ynglŷn â rhewi gwaith adeiladu ffyrdd drwy ganiatáu i brosiect ffordd osgoi Llandeilo barhau. Honnodd y Prif Weinidog, 'Pan fydd y Llywodraeth hon yn dod i gytundeb gyda phlaid arall, byddwn yn ei anrhydeddu'. Fodd bynnag, yng nghytundeb Llafur-Plaid Cymru ar y gyllideb, cytunwyd ar ffigur o £3 miliwn i gefnogi'r gwaith o lunio a datblygu trydedd bont dros y Fenai, ac eto rydym i gyd yma o hyd, ac nid yw'r drydedd bont wedi'i hadeiladu. Mae taer angen adeiladu ar Ynys Môn, fel sawl rhan o Gymru, er mwyn dechrau lleihau tagfeydd. Beth am brosiectau sy'n galw am gytundebau rhwng nifer o randdeiliaid, megis ffordd osgoi Cas-gwent? A yw'r Dirprwy Weinidog yn mynd i ganiatáu i drafodaethau o'r fath i archwilio dichonoldeb y prosiect fynd rhagddynt neu a fyddant hwythau'n ddarostyngedig i'r rhewi hefyd?

Lywydd, mae dros ddau ddegawd o Lywodraethau Llafur wedi methu mynd i'r afael â thagfeydd ar ein ffyrdd, ac mae safonau gwael trafnidiaeth gyhoeddus Cymru yma i bawb eu gweld. O'r hyn a gesglais, nid oes integreiddio na chynllun cadarn ar waith rhwng polisi a chyflawniad Llywodraeth Cymru. Nid wyf yn amau eu bwriad am un eiliad, ond ni allaf weld y golau ym mhen draw'r twnnel, ac nid oes yr un o'r Gweinidogion wedi fy argyhoeddi fel arall. A dweud y gwir, rwy'n teimlo bod yn well gan Lywodraeth Cymru archwilio trethi ffordd a dirwyon er mwyn datgymell pobl weithgar rhag defnyddio cerbydau preifat. Felly, mae'n bryd cael cyfeiriad newydd, a dyna pam fy mod yn sefyll o'ch blaen chi heddiw i wneud y cynnig. Diolch. 

16:55

I'm very pleased to take part in this important debate today. Of course, in the part of Wales that I represent, we've been having a debate over the balance between roads, public transport and active travel for quite some time, in terms of the congestion on the M4 around Newport and many other roads besides. We now have the work of the Burns commission and the delivery unit in place to take forward necessary improvements.

Personally, I think that if we can make for a much better public transport system and offer through the work of the Burns commission, then we will relieve these congestion problems on the roads around Newport. It won't be easy, that's for sure—it never is, in terms of behavioural change and modal shift in transport—but the challenges of climate change and the environment, I think, make it crystal clear that there is no alternative but to make that shift. The work of the Burns commission will be important in enabling us to do that in this part of south-east Wales.

I'm very pleased that the Welsh Government has now removed the protected route for the M4 relief road, because I know that is crucial in terms of the protection that the Gwent levels need and for sustainable development on those Gwent levels. I'm very pleased to be chairing a working group that's looking at how we take forward community development, environmental protection and biodiversity on those very precious levels. Some really good work has been done by the Living Levels partnership, and that will have a legacy for the future. It has really built a good base of community activity on the levels, working with the local authorities, Natural Resources Wales and business. That will stand us in good stead as we take forward the work that will produce the sustainable legacy that will be so important for the future.

Of course, it's not just the Gwent levels that are crucial in terms of what we need to see in terms of challenging the damage that's been done to our climate and our environment. Lots of local issues have come to the fore in terms of air pollution, and that's so crucial to public health. We need, again, to see that modal shift if we are going to really improve the quality of our air for health and environmental benefit around Newport. That's why I am very, very pleased that the Welsh Government has committed the funding that it has to active travel, because that's a really important part of the overall equation, in terms of improving air quality and meeting these challenges of modal shift.

I know that many aspects of Welsh Government policy are driving in the right direction around this. One aspect of that is the default 20 mph speed limit for our inner urban roads, because, again, that will enable us to get traffic off the road, to improve road safety, to get more people cycling and walking, and, indeed, more children playing outside their homes and more elderly people walking. Because they can do that with greater safety, it then really creates greater community engagement and community spirit for the benefit of everyone.

I really want to see the delivery unit, now set up underneath the Burns commission, driving forward with their recommendations with some good early action; to see the active travel investment being realised locally; to see those 20 mph speed limits in place as quickly as possible. And if we can do all of that and, you know, indeed, much more besides, we will be making the sort of progress that we need to see in Wales if we are serious about meeting the challenges of climate change: tackling air pollution; creating a better environment; dealing with congestion on our roads and enabling people to get to where they need to be more quickly, safely and efficiently. Diolch yn fawr, Llywydd.

Rwy'n falch iawn o gymryd rhan yn y ddadl bwysig hon heddiw. Wrth gwrs, yn y rhan o Gymru rwy'n ei chynrychioli, rydym wedi bod yn cael dadl ynghylch y cydbwysedd rhwng ffyrdd, trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol ers cryn dipyn o amser, mewn perthynas â'r tagfeydd ar yr M4 o amgylch Casnewydd a llawer o ffyrdd eraill yn ogystal. Bellach mae gennym waith comisiwn Burns a'r uned gyflawni ar waith i ddatblygu'r gwelliannau angenrheidiol.

Os gallwn greu system a chynnig trafnidiaeth gyhoeddus well o lawer drwy waith comisiwn Burns, rwy'n credu'n bersonol y byddwn yn lliniaru'r problemau hyn gyda thagfeydd ar y ffyrdd o amgylch Casnewydd. Ni fydd yn hawdd, mae hynny'n sicr—nid yw byth yn hawdd newid ymddygiad a dulliau teithio—ond mae heriau newid hinsawdd a'r amgylchedd yn ei gwneud yn gwbl glir yn fy marn i nad oes dewis arall ond gwneud y newid hwnnw. Bydd gwaith comisiwn Burns yn bwysig i'n galluogi i wneud hynny yn y rhan hon o dde-ddwyrain Cymru.

Rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru bellach wedi dileu'r llwybr gwarchodedig ar gyfer ffordd liniaru'r M4, oherwydd rwy'n gwybod bod hynny'n hanfodol i sicrhau'r warchodaeth sydd ei hangen ar wastadeddau Gwent ac ar gyfer datblygu cynaliadwy ar wastadeddau Gwent. Rwy'n falch iawn o gadeirio gweithgor sy'n edrych ar sut rydym yn bwrw ymlaen â datblygu cymunedol, diogelu'r amgylchedd a bioamrywiaeth ar y gwastadeddau hynod werthfawr hynny. Mae gwaith da iawn wedi'i wneud gan y bartneriaeth Gwastadeddau Byw, a bydd hynny'n creu gwaddol ar gyfer y dyfodol. Mae wedi adeiladu sylfaen dda o weithgarwch cymunedol ar y gwastadeddau, gan weithio gyda'r awdurdodau lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru a busnesau. Bydd hynny'n ein rhoi mewn sefyllfa dda wrth inni ddatblygu'r gwaith a fydd yn creu gwaddol cynaliadwy a fydd mor bwysig ar gyfer y dyfodol.

Wrth gwrs, nid gwastadeddau Gwent yn unig sy'n hanfodol o ran yr hyn sydd angen inni ei weld er mwyn herio'r niwed a wnaed i'n hinsawdd a'n hamgylchedd. Mae llawer o broblemau lleol wedi dod i'r amlwg mewn perthynas â llygredd aer, ac mae hynny mor allweddol i iechyd y cyhoedd. Unwaith eto, mae angen inni weld newid dulliau teithio os ydym am sicrhau gwelliant gwirioneddol yn ansawdd ein haer ar gyfer iechyd a budd amgylcheddol o amgylch Casnewydd. Dyna pam rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'r cyllid sydd ganddi i deithio llesol, oherwydd mae hynny'n rhan bwysig iawn o'r hafaliad cyffredinol mewn perthynas â gwella ansawdd aer a goresgyn heriau newid dulliau teithio.

Gwn fod sawl agwedd ar bolisi Llywodraeth Cymru yn gyrru i'r cyfeiriad iawn mewn perthynas â hyn. Un agwedd ar hynny yw'r terfyn cyflymder diofyn o 20 mya ar gyfer ein ffyrdd trefol mewnol, oherwydd, unwaith eto, bydd hynny'n ein galluogi i gael traffig oddi ar y ffordd, gwella diogelwch ar y ffyrdd, cael mwy o bobl i feicio a cherdded, ac yn wir, mwy o blant i chwarae y tu allan i'w cartrefi a mwy o bobl oedrannus i gerdded. Gan eu bod yn gallu gwneud hynny'n fwy diogel, mae'n creu mwy o ymgysylltiad cymunedol ac ysbryd cymunedol er budd pawb.

Rwyf o ddifrif eisiau gweld yr uned gyflawni, sydd bellach wedi'i sefydlu o dan gomisiwn Burns, yn bwrw ymlaen â'u hargymhellion gyda gweithredu cynnar da; gweld y buddsoddiad teithio llesol yn cael ei wireddu'n lleol; gweld y terfynau cyflymder 20 mya ar waith cyn gynted â phosibl. Ac os gallwn wneud hynny i gyd, wyddoch chi, a llawer mwy ar ben hynny yn wir, byddwn yn gwneud y math o gynnydd y mae angen inni ei weld yng Nghymru os ydym o ddifrif ynghylch ymateb i heriau newid hinsawdd: mynd i'r afael â llygredd aer; creu amgylchedd gwell; ymdrin â thagfeydd ar ein ffyrdd a galluogi pobl i gyrraedd lle mae angen iddynt fynd yn gyflymach, yn fwy diogel ac yn fwy effeithlon. Diolch yn fawr, Lywydd.

17:00

I'm pleased to be part of this debate today. I know it's a debate that many people may not want us to have, certainly some, perhaps, colleagues opposite in the Chamber, but it is an important one. I'll focus, probably, on point 2 more of the motion, and that's the Welsh Government's decision to pause all new road improvement schemes. I think there's a great fear that 'pause' is a false word; it's actually 'stopping', and that's the great concern: will some of these things be re-ignited when further assessed?

I do feel that the Government is possibly shooting itself in the foot here by pulling away from future infrastructure investment, which is needed so importantly to underpin their own aspirations around climate change. It makes no sense to take away the infrastructure, as Natasha shared, which will enable us to move to a different way of travelling in the future, with more electric and alternative-fuelled vehicles. I think an example of where investment into new roads is justified was also mentioned—that's Chepstow bypass. Many people will know that the Hardwick Hill element of the A48, as it travels up through Chepstow, is probably now one of the most polluted roads in the whole of Wales, and that's driven by many vehicles accessing the motorway from Gloucestershire. It's a terrible, terrible situation there that needs to be dealt with. An investment into a bypass would actually help the green agenda, would turn Chepstow into a place that could become a green town. So, we shouldn't pull the plug on things like that, which is a new project, and I'm pleased with the support the Welsh Government has provided in that regard to date. Don't let some of this thinking stop progress on those key areas.

Indeed, I could argue the same to the M4. I know that debate's getting worn out in many people's views, but it is crucially important. I've been sitting on that most weeks now, as I come here, and even at a 50 mph speed limit, it is still getting quite congested. In fact, I'm seeing levels of traffic moving to the levels of pre COVID. Indeed, I've even been in the tunnels moving slowly and I'm breathing the fumes within those tunnels in my own car. Heck knows what would happen if we were stopped in those tunnels. You know, again, this is where infrastructure, investment in infrastructure, can enable these things to happen. Everybody agrees with the need for enhanced public service or investment in active travel. I, indeed, ride an electric bike; I would love to be able to cycle lots of places, but the reality is, we are years away from being able to replace highways with alternative modes of travel. And, indeed, these things could sit alongside each other, but we really just have to be thinking very carefully about how we're going to move forward.

So, I would encourage the Welsh Government to think strongly about those messages around that decision to pause road improvement. It's okay to take stock, but please don't stop very important pieces of infrastructure that are needed to enable our economy to breathe and to match the growing population and the growing need for travel across the county. So, Llywydd, I will be, absolutely, supporting this motion today, and I would encourage others to do so also. Thank you.

Rwy'n falch o fod yn rhan o'r ddadl hon heddiw. Gwn ei bod yn ddadl nad yw llawer o bobl am inni ei chael o bosibl, yn sicr rhai o'r cyd-Aelodau gyferbyn yn y Siambr, ond mae'n un bwysig. Mae'n debyg y byddaf yn canolbwyntio mwy ar bwynt 2 o'r cynnig, sef penderfyniad Llywodraeth Cymru i oedi pob cynllun gwella ffyrdd newydd. Rwy'n credu bod ofn mawr fod 'oedi' yn air ffug; 'atal' ydyw mewn gwirionedd, a dyna'r pryder mawr: a fydd rhai o'r pethau hyn yn cael eu hailgychwyn pan gânt eu hasesu ymhellach?

Teimlaf fod y Llywodraeth o bosibl yn gwneud drwg iddi hi ei hun yma drwy dynnu buddsoddiad mewn seilwaith yn y dyfodol yn ôl, buddsoddiad y mae cymaint o'i angen i ategu eu dyheadau eu hunain mewn perthynas â newid hinsawdd. Fel y nododd Natasha, nid yw'n gwneud unrhyw synnwyr i ddileu'r seilwaith a fydd yn ein galluogi i newid i ffordd wahanol o deithio yn y dyfodol, gyda mwy o gerbydau trydan a cherbydau tanwydd amgen. Credaf inni glywed sôn hefyd am enghraifft o lle gellir cyfiawnhau buddsoddi mewn ffyrdd newydd—sef ffordd osgoi Cas-gwent. Bydd llawer o bobl yn gwybod mai elfen bryn Hardwick o'r A48, wrth iddi deithio i fyny drwy Gas-gwent, yw un o'r ffyrdd mwyaf llygredig yng Nghymru gyfan erbyn hyn mae'n debyg, ac mae llawer o gerbydau sy'n mynd ar y draffordd o Swydd Gaerloyw yn gyrru ar honno. Mae'n sefyllfa ofnadwy yno a rhaid mynd i'r afael â hi. Byddai buddsoddi mewn ffordd osgoi yn helpu'r agenda werdd mewn gwirionedd, a byddai'n troi Cas-gwent yn lle a allai ddod yn dref werdd. Felly, ni ddylem droi cefn ar brosiectau newydd fel hynny, ac rwy'n falch o'r gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi yn hynny o beth hyd yma. Peidiwch â gadael i beth o'r meddylfryd hwn atal cynnydd yn y meysydd allweddol hynny.

Yn wir, gallwn ddadlau'r un peth ynglŷn â'r M4. Gwn fod y ddadl honno'n un dreuliedig ym marn llawer o bobl, ond mae'n hollbwysig. Rwyf wedi bod yn teithio arni y rhan fwyaf o wythnosau bellach wrth i mi ddod yma, a hyd yn oed ar derfyn cyflymder o 50 mya, mae'n dal i fod yn eithaf prysur. Rwy'n gweld lefelau traffig yn dychwelyd i lefelau cyn COVID. Yn wir, rwyf hyd yn oed wedi bod yn y twnelau'n symud yn araf ac rwy'n anadlu'r mygdarth yn y twnelau hynny yn fy nghar fy hun. Dyn a ŵyr beth fyddai'n digwydd pe byddem ar stop yn y twnelau hynny. Wyddoch ch, unwaith eto, dyma lle gall seilwaith, buddsoddi mewn seilwaith, alluogi'r pethau hyn i ddigwydd. Mae pawb yn cytuno â'r angen am well gwasanaeth cyhoeddus neu fuddsoddiad mewn teithio llesol. Rwy'n defnyddio beic trydan; byddwn wrth fy modd yn gallu beicio i lawer o leoedd, ond y gwirionedd yw ein bod flynyddoedd i ffwrdd o allu cael dulliau teithio amgen yn lle priffyrdd. Ac yn wir, gallai'r pethau hyn gydfodoli, ond mae'n rhaid inni feddwl yn ofalus iawn sut rydym am symud ymlaen.

Felly, byddwn yn annog Llywodraeth Cymru i feddwl yn ddwys am y negeseuon hynny ynghylch y penderfyniad i oedi'r broses o wella ffyrdd. Mae'n iawn pwyso a mesur, ond peidiwch â rhoi'r gorau i ddarnau pwysig iawn o seilwaith sydd eu hangen i alluogi ein heconomi i anadlu ac i gynnal y boblogaeth sy'n tyfu a'r angen cynyddol am deithio ar draws y sir. Felly, Lywydd, yn sicr, byddaf yn cefnogi'r cynnig hwn heddiw, a hoffwn annog eraill i wneud hynny hefyd. Diolch.

17:05

There is a touch of the Jekyll and Hyde about this motion, isn't there? On the one hand, I agree entirely with the points about air pollution, the need for more investment in public transport infrastructure, improving electric vehicle charge points and working with bus operators—they're all really important issues. Then, the second and third parts of the motion seem to undercut the first, talking about building the M4 relief road, come what may. Even as Wales prioritises public transport, active travel, electric vehicles, we will still need roads, Llywydd, but why doesn't the motion talk about priority lanes? Why doesn't it mention schemes to adapt roads for buses and trams and electric vehicles and for electric-only highways? This debate could have sparked a discussion about devolving road tax and fuel duty, of devolving the HGV levy so that we could create a replacement eco levy based on road use, local public transport options and emissions. And why doesn't the motion mention low-emission zones in our cities, integrating the network of active travel and public transport, or propose ideas about cycle ways in commuter areas? The Conservatives could have taken this opportunity to advance ideas for facing the crises of the twenty-first century, instead of lumbering us with ideas from the twentieth.  

But the first part of the motion, Llywydd, raises vital concerns about air pollution—that's what I want to focus on. When people talk about roads, or any major infrastructure project, it's normally cloaked in language about powering the future, the journey to tomorrow, but our collective obsession with concrete means that children are the collateral damage. Congestion is said to clog the arteries of our nation, but it also chokes the lungs of our children. It traps us in a future of smog and tarmac. It isn't just an inconvenience, it is a slow-motion killer. Asthma UK and the British Lung Foundation are working with many of us on a campaign to introduce a clean air Act in Wales. The reason we want that Act is because children who grow up near the most polluted streets are five times more likely to have poor lung development. We're living in a time of pandemic, when a respiratory virus has nearly ground the earth to a halt, so we shouldn't ignore that notion. Even short-term exposure can worsen conditions like childhood asthma and chronic obstructive pulmonary disease. Long-term exposure to nitrogen dioxide is linked to chronic respiratory morbidity—chronic morbidity. They're not terms we should just be bandying about as though they're acceptable or normal, they should fill us all with shame. Nearly 10 per cent of all children who live in Wales are thought to have asthma, and for everyone who lives within 50m of a major road, the risk of developing lung cancer increases by up to 10 per cent.

It gets worse, Llywydd. Air pollution is just as bad for pregnant women as smoking. It increases the risk of premature labour and stillbirth. If a baby is born prematurely, it can mean low birth weight, underdeveloped lungs and can lead to the baby dying shortly after it's born. And studies draw links between car exhaust fumes and miscarriage. One study suggests these exhausts can increase the chance of losing a pregnancy by 16 per cent. Let's not dismiss that out of hand because I've started quoting figures. Those are lives that don't get started. By failing to act on air pollution, we are gambling with the life chances of generations not yet born. We are condemning children to grow up with stunted and underdeveloped lungs. This motion should have ended with the first clause. That is the scandal. We need a clean air Act for Wales, not in the next legislative statement, not in a few months' time, we need it now, and we need it with urgency. 

Mae cyffyrddiad o'r Jekyll a Hyde am y cynnig hwn, onid oes? Ar y naill law, cytunaf yn llwyr â'r pwyntiau ynghylch llygredd aer, yr angen am fwy o fuddsoddi mewn seilwaith trafnidiaeth gyhoeddus, gwella pwyntiau gwefru cerbydau trydan a gweithio gyda gweithredwyr bysiau—maent i gyd yn faterion pwysig iawn. Yna, mae'n ymddangos bod ail a thrydedd ran y cynnig yn tandorri'r rhan gyntaf, wrth sôn am adeiladu ffordd liniaru'r M4, doed a ddelo. Hyd yn oed wrth i Gymru flaenoriaethu trafnidiaeth gyhoeddus, teithio llesol, cerbydau trydan, bydd angen ffyrdd arnom o hyd, Lywydd, ond pam nad yw'r cynnig yn sôn am lonydd blaenoriaeth? Pam nad yw'n sôn am gynlluniau i addasu ffyrdd ar gyfer bysiau a thramiau a cherbydau trydan ac ar gyfer priffyrdd trydan yn unig? Gallai'r ddadl hon fod wedi sbarduno trafodaeth am ddatganoli treth ffyrdd a tholl ar danwydd, am ddatganoli'r ardoll ar gerbydau nwyddau trwm fel y gallem greu ardoll eco newydd yn ei lle yn seiliedig ar ddefnydd o ffyrdd, opsiynau trafnidiaeth gyhoeddus lleol ac allyriadau. A pham nad yw'r cynnig yn sôn am barthau allyriadau isel yn ein dinasoedd, gan integreiddio'r rhwydwaith teithio llesol a thrafnidiaeth gyhoeddus, neu'n cynnig syniadau am lonydd beicio mewn ardaloedd cymudo? Gallai'r Ceidwadwyr fod wedi manteisio ar y cyfle hwn i argymell syniadau ar gyfer wynebu argyfyngau'r unfed ganrif ar hugain, yn lle ein llethu gan syniadau o'r ugeinfed ganrif.  

Ond mae rhan gyntaf y cynnig, Lywydd, yn codi pryderon hanfodol am lygredd aer—dyna'r hyn rwyf am ganolbwyntio arno. Pan fydd pobl yn siarad am ffyrdd, neu unrhyw brosiect seilwaith mawr, caiff ei wisgo fel arfer mewn iaith am bweru'r dyfodol, y daith i yfory, ond mae ein hobsesiwn cyfunol â choncrit yn golygu mai plant yw'r difrod cyfochrog. Dywedir bod tagfeydd traffig yn tagu prifwythiennau ein gwlad, ond mae hefyd yn tagu ysgyfaint ein plant. Mae'n ein caethiwo mewn dyfodol o fwrllwch a tharmac. Nid anghyfleustra yn unig ydyw, mae'n lladdwr araf. Mae Asthma UK a Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yn gweithio gyda llawer ohonom ar ymgyrch i gyflwyno Deddf aer glân yng Nghymru. Y rheswm pam ein bod am gael y Ddeddf honno yw bod plant sy'n tyfu i fyny ger y strydoedd mwyaf llygredig bum gwaith yn fwy tebygol o ddioddef am nad yw eu hysgyfaint yn datblygu fel y dylent. Rydym yn byw mewn adeg o bandemig, pan fo feirws anadlol bron â bod wedi dod â'r byd i stop, felly ni ddylem anwybyddu hynny. Gall cysylltiad tymor byr hyd yn oed waethygu cyflyrau fel asthma plentyndod a chlefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint. Mae cysylltiad hirdymor â nitrogen deuocsid yn gysylltiedig ag afiachusrwydd anadlol cronig—afiachusrwydd cronig. Nid ydynt yn dermau y dylem fod yn eu lleisio'n ysgafn fel pe baent yn dderbyniol neu'n normal, dylent lenwi pob un ohonom â chywilydd. Credir bod asthma ar bron i 10 y cant o'r holl blant sy'n byw yng Nghymru, ac i bawb sy'n byw o fewn 50m i ffordd fawr, mae'r risg o ddatblygu canser yr ysgyfaint yn cynyddu hyd at 10 y cant.

Mae'n gwaethygu, Lywydd. Mae llygredd aer yr un mor ddrwg i fenywod beichiog ag ysmygu. Mae'n cynyddu'r risg o esgor cynamserol a marw-enedigaeth. Os caiff babi ei eni'n gynamserol, gall olygu pwysau geni isel, ysgyfaint nad ydynt wedi datblygu'n ddigonol a gall arwain at farwolaeth babanod yn fuan ar ôl eu geni. Ac mae astudiaethau'n gweld cysylltiad rhwng mygdarth ceir a chamesgoriad. Mae un astudiaeth yn awgrymu y gall mygdarthau o'r fath gynyddu'r perygl o golli beichiogrwydd 16 y cant. Gadewch i ni beidio â diystyru hynny am fy mod wedi dechrau dyfynnu ffigurau. Mae'r rheini'n fywydau nad ydynt yn dechrau. Drwy fethu gweithredu ar lygredd aer, rydym yn gamblo gyda chyfleoedd bywyd cenedlaethau nad ydynt wedi'u geni eto. Rydym yn condemnio plant i dyfu i fyny gydag ysgyfaint diffygiol heb ddatblygu'n llawn. Dylai'r cynnig hwn fod wedi dod i ben gyda'r cymal cyntaf. Dyna'r sgandal. Mae arnom angen Deddf aer glân i Gymru, nid yn y datganiad deddfwriaethol nesaf, nid ymhen ychydig fisoedd, mae arnom ei hangen yn awr, ac mae arnom ei hangen yn ddybryd. 

Can you hear me now?

A allwch chi fy nghlywed yn awr?

Thank you very much, Llywydd. As a Member of this Parliament representing a north Wales constituency, I know only too well the failings of our transport network. I use that term very loosely, because it's not so much of a network, it's more of a collection of routes. My constituents can travel to Manchester or London easier and quicker than they can get to their own capital city down here in Cardiff. This is not only due to the lack of decent road links, but also a lack of reliable public transport. Businesses in south Wales described the M4 around Newport as a foot on the windpipe of the Welsh economy. For us, up here in north Wales, the A55 has the same effect. For nearly a quarter of a century, Welsh Governments have failed to address the issues, which has led to a rise in congestion. You have failed to ensure people can get around Wales to travel for work or leisure, and have failed to tackle the lack of reliable alternatives to the private vehicle. Without improvements to the A55 to boost capacity and increase linkages across this route, my constituency and the whole of north Wales will continue to be held back economically.

And I regret that this Government has become anti road. We won't address the issues of climate or air quality by scrapping infrastructure improvements. I support the stance taken by Labour parliamentarians Mark Tami and Jack Sargeant, who have condemned the delays to the red route, That decision not only impacts Alyn and Deeside, but affects all constituencies along the A55 corridor, and it adds to the congestion. That, in turn, adds to an increase in greenhouse gas emissions and has a severe impact on air quality. Stop-start traffic emits more particulate matter. Until my constituents have a clean, reliable alternative to the car, they will continue to rely upon personal vehicles to get from A to B, and unless you are proposing to rip up all roads, that'll mean more and more of them sitting in stop-start traffic. Unless we can ensure our road infrastructure can meet the demands placed upon it, our air quality and emissions will continue to deteriorate. The alternative is overcrowded and unreliable public transport. You can't force modal shift if there are no alternative modes of transport.

What we need to accept is the fact that the car is not going to disappear, so we have to make the car greener. It's really regrettable that the Welsh Government have failed to prepare to move to zero-emission vehicles. We have fewer electric charging points across Wales than Wandsworth and Westminster councils put together. Only 60 of our charging points are fast chargers. We have an even worse record when it comes to hydrogen buses or electric trains. We want people to use public transport, of course, yet in my part of the nation, that transport still uses the dirtiest of fossil fuels, diesel. It's time to stop blaming the motorists for the failings of the Welsh Government. Diolch yn fawr iawn.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Fel Aelod o'r Senedd hon sy'n cynrychioli etholaeth yng ngogledd Cymru, gwn yn rhy dda am fethiannau ein rhwydwaith trafnidiaeth. Rwy'n defnyddio'r term hwnnw'n llac iawn, oherwydd mae'n fwy o gasgliad o lwybrau na rhwydwaith. Gall fy etholwyr deithio i Fanceinion neu Lundain yn haws ac yn gyflymach nag y gallant gyrraedd eu prifddinas eu hunain i lawr yma yng Nghaerdydd. Deillia hyn o ddiffyg cysylltiadau ffyrdd gweddus, a diffyg trafnidiaeth gyhoeddus ddibynadwy yn ogystal. Disgrifiodd busnesau yn ne Cymru yr M4 o amgylch Casnewydd fel troed ar gorn gwddf economi Cymru. I ni, i fyny yma yng ngogledd Cymru, mae'r A55 yn cael yr un effaith. Ers bron i chwarter canrif, mae Llywodraethau Cymru wedi methu mynd i'r afael â'r problemau, sydd wedi arwain at fwy o dagfeydd traffig. Rydych wedi methu sicrhau y gall pobl deithio o gwmpas Cymru ar gyfer gwaith neu at ddibenion hamdden, ac wedi methu mynd i'r afael â'r diffyg dewisiadau dibynadwy eraill yn lle'r cerbyd preifat. Heb welliannau i'r A55 i hybu capasiti a chynyddu cysylltiadau ar draws y llwybr hwn, bydd fy etholaeth i a gogledd Cymru i gyd yn parhau i gael eu dal yn ôl yn economaidd.

Ac mae'n ofid i mi fod y Llywodraeth hon wedi cefnu ar ffyrdd. Nid awn i'r afael â materion yn ymwneud â'r hinsawdd nac ansawdd aer drwy gael gwared ar welliannau i'r seilwaith. Rwy'n cefnogi safbwynt y seneddwyr Llafur Mark Tami a Jack Sargeant, sydd wedi condemnio'r oedi i'r llwybr coch. Mae'r penderfyniad hwnnw nid yn unig yn effeithio ar Alun a Glannau Dyfrdwy, mae'n effeithio ar bob etholaeth ar hyd coridor yr A55, ac mae'n ychwanegu at y tagfeydd. Mae hynny, yn ei dro, yn ychwanegu at gynnydd mewn allyriadau nwyon tŷ gwydr ac yn effeithio'n ddifrifol ar ansawdd aer. Mae traffig sy'n stopio ac ailgychwyn yn gollwng mwy o ddeunydd gronynnol. Hyd nes y bydd gan fy etholwyr ddewis amgen glân a dibynadwy yn lle'r car, byddant yn parhau i ddibynnu ar gerbydau personol i fynd o A i B, ac oni bai eich bod yn bwriadu chwalu pob ffordd, bydd hynny'n golygu bod mwy a mwy ohonynt yn eistedd mewn traffig sy'n stopio ac ailgychwyn. Oni allwn sicrhau y gall ein seilwaith ffyrdd fodloni'r gofynion, bydd ein hansawdd aer a'n hallyriadau yn parhau i ddirywio. Y dewis arall yw trafnidiaeth gyhoeddus orlawn ac annibynadwy. Ni allwch orfodi newid i ddulliau teithio os na cheir trafnidiaeth amgen.

Yr hyn y mae angen inni ei dderbyn yw'r ffaith nad yw'r car yn mynd i ddiflannu, felly rhaid inni wneud y car yn wyrddach. Mae'n anffodus iawn fod Llywodraeth Cymru wedi methu paratoi i newid i gerbydau di-allyriadau. Mae gennym lai o bwyntiau gwefru trydan ledled Cymru na chynghorau Wandsworth a San Steffan gyda'i gilydd. Dim ond 60 o'n pwyntiau gwefru sy'n bwyntiau gwefru cyflym. Mae gennym record waeth fyth gyda bysiau hydrogen neu drenau trydan. Rydym am i bobl ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus wrth gwrs, ac eto yn fy rhan i o'r wlad, mae'r drafnidiaeth honno'n dal i ddefnyddio'r tanwydd ffosil mwyaf brwnt, sef diesel. Mae'n bryd rhoi'r gorau i feio'r modurwyr am fethiannau Llywodraeth Cymru. Diolch yn fawr iawn.

17:10

'Our house is on fire.' That's what Greta Thunberg said. We have a climate emergency, and when we have an emergency, just as we've had with COVID, there are things we can carry on with, and there are some things we have to give up. And this is a bit of a schizophrenic motion, if you don't mind me saying. Whilst I agree with some things in it—I agree about increased electrical charging points, and I agree that we need to be looking at our bus infrastructure. We cannot hear from the Conservatives that one week you're supporting biodiversity and wanting to tackle the climate emergency, and then, on the other hand, you want to build more roads. It just does not make sense at all. We have to give up something, and where we need to go is thinking we come out of our vehicles and we do invest in better public transport. Bus speeds are declining faster than any other mode of transportation. Figures from Stagecoach show a 13 per cent decline in bus speed between 1995 and 2015, resulting in the requirement for an additional six buses per service.

Electric vehicles are great, and we want that, but they're going to replace fuel vehicles, they're not going to be an addition, and, therefore, we don't need new roads. We have to absolutely invest in electric vehicles.

This is what Andrew R.T. Davies said last year in your Conservative conference:

'I passionately believe environmental principles are instinctively Conservative principles, and as advocates of individual responsibility, they go to the very heart of what we believe in.'

I implore you, if you really believe in climate change, if you really believe in biodiversity, then building new roads does not fit with that. So, no more new roads in Wales, and I don't want to build new roads, I want to build bridges. I want to build bridges across this Chamber so that we can all work together to really tackle the climate emergency. Thank you. Diolch yn fawr iawn. 

'Mae ein tŷ ar dân.' Dyna a ddywedodd Greta Thunberg. Mae gennym argyfwng hinsawdd, a phan fydd gennym argyfwng, yn union fel y gwelsom gyda COVID, mae pethau y gallwn barhau â hwy, ac mae rhai pethau y mae'n rhaid inni roi'r gorau iddynt. Ac mae hwn yn gynnig sgitsoffrenig braidd, os nad oes ots gennych imi ddweud. Er fy mod yn cytuno â rhai pethau ynddo—ynglŷn â mwy o bwyntiau gwefru trydanol, ac rwy'n cytuno bod angen inni edrych ar ein seilwaith bysiau. Ni allwn glywed gan y Ceidwadwyr eich bod yn cefnogi bioamrywiaeth un wythnos ac eisiau mynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd, ac yna, ar y llaw arall, eich bod am adeiladu mwy o ffyrdd. Nid yw'n gwneud synnwyr o gwbl. Rhaid inni roi'r gorau i rywbeth, a lle mae angen inni fynd yw meddwl ein bod yn dod allan o'n cerbydau ac yn buddsoddi mewn gwell trafnidiaeth gyhoeddus. Mae cyflymder bysiau'n gostwng yn gyflymach nag unrhyw fath arall o drafnidiaeth. Mae ffigurau Stagecoach yn dangos gostyngiad o 13 y cant yng nghyflymder bysiau rhwng 1995 a 2015, gan ei gwneud yn ofynnol i gael chwe bws ychwanegol i bob gwasanaeth.

Mae cerbydau trydan yn wych, ac rydym am gael hynny, ond maent yn mynd i ddod yn lle cerbydau tanwydd, nid yn ychwanegol atynt, ac felly, nid oes arnom angen ffyrdd newydd. Yn bendant, rhaid inni fuddsoddi mewn cerbydau trydan.

Dyma a ddywedodd Andrew R.T. Davies y llynedd yn eich cynhadledd Geidwadol:

'Credaf yn angerddol fod egwyddorion amgylcheddol yn egwyddorion cynhenid Geidwadol, ac fel rhywun sy'n dadlau dros gyfrifoldeb personol, maent yn mynd at wraidd yr hyn rydym yn credu ynddo.'

Rwy'n erfyn arnoch, os ydych chi'n credu go iawn mewn newid hinsawdd, os ydych yn credu mewn bioamrywiaeth, nid yw adeiladu ffyrdd newydd yn cydweddu â hynny. Felly, dim mwy o ffyrdd newydd yng Nghymru, ac nid wyf am adeiladu ffyrdd newydd, rwyf am adeiladu pontydd. Rwyf am adeiladu pontydd ar draws y Siambr hon fel y gallwn i gyd weithio gyda'n gilydd i fynd i'r afael o ddifrif â'r argyfwng hinsawdd. Diolch yn fawr iawn. 

17:15

Well, today my Welsh Conservative colleagues and I are calling for many things—they're very sensible options—but, from my perspective, for urgent upgrades to be made to the A55. This is a key arterial route that not only supports the sixth largest roll-on, roll-off port in the UK at Holyhead but also brings goods and trade to my beautiful constituency of Aberconwy.

The issue of poor road conditions and underinvestment in north Wales is, sadly, nothing new. Throughout the fifth Senedd, I campaigned relentlessly to see my local country routes improved and speed limits reduced from 60 mph to protect our rural communities. This would have a beneficial impact of making roads safer, prolonging good road conditions and encouraging active travel. And thank you to Conwy County Borough Council for listening to some calls, and we've now got those areas where some measures have been put in. There's more to do, however. 

But whilst the First Minister advised me that the guidance 'Setting local speed limits in Wales' was to be reviewed from the summer of 2020 onwards, this has not yet come to pass. So, I'm clear that a change from the present reactive strategy towards enforcing proactive policy must still be made. We can no longer wait for accidents to happen before the necessary changes to speed limits are made. So, I would welcome a commitment from the Deputy Minister today that such a speed limit review will be undertaken. 

Now, whilst it is most concerning that this Welsh Labour administration has decided to put the brakes on all new road-building projects, perhaps this will provide an opportunity for Government officials to review the planning stages for all roadworks. At present, works to the A5 near Capel Curig and the A470 through the Conwy valley are causing major and considerable disruption as we head into the summer tourism season. After 15 months of serious challenge to their businesses, this is the very last thing they need. 

Now, our debate rightly highlights that Wales has some of the worst air quality in the UK, with recent research finding that Cardiff and Port Talbot have higher PM10 levels than either Birmingham or Manchester. As well as underlining the need for a clean air Act, this fact also points to a need to support cleaner modes of transport. However, we're still, here in Wales, lagging behind much of the UK when it comes to fast charging points, with only 60 of the 990 Welsh charging points being rapid charging points. And with more than 500,000 electric cars now travelling on our roads, we require an urgent course correction. 

Whilst I welcome the recent funding announcement from Ofgem, which will help Llandudno railway station to meet its EV commitments by looping in a 1,000 kVA transformer to deliver 600 kW of charging stations, the Welsh Government do need to do more to support long-term change. So, I do call on the Minister to outline how she will be working with our housing associations and local authorities to increase EV on-street charging provision for those households without access to a driveway.

Similarly, under Welsh Labour, the number of local bus journeys in Wales has fallen from 100 million a year in 2016-17 to 89 million in 2019-20. So, one way to confront this trend is to promote the green credentials of the industry. Llew Jones International of Llanrwst have recently bought two hybrid vehicles, which will reduce their diesel usage by around 65 per cent. They will also implement the first TrawsCymru route in Conwy, which will have two fully electric vehicles working on an increased timetable between Llandudno and Blaenau Ffestiniog by the end of September. But our bus operators need support too to help make these changes, such as via a specialised fund to help make the needed improvements to their new green vehicles, such as to capacitors and chargers. So, I ask that the Minister make this case at the next Cabinet meeting. 

The sixth Senedd is a time to reset this conversation, to put the vehicle of Government into reverse and undo the years of inaction on congestion, speed limits and climate change. For this reason, I call on everybody in the Siambr today, and on Zoom, to support our debate motion. Diolch. Thank you, Llywydd.

Wel, heddiw mae fy nghyd-Aelodau yn y Ceidwadwyr Cymreig a minnau'n galw am lawer o bethau—maent yn ddewisiadau synhwyrol iawn—ond o'm safbwynt i, am uwchraddio'r A55 ar frys. Mae hwn yn llwybr prifwythiennol allweddol sydd nid yn unig yn cefnogi'r chweched porthladd gyrru i mewn ac allan mwyaf yn y DU yng Nghaergybi ond sydd hefyd yn dod â nwyddau a masnach i fy etholaeth hardd yn Aberconwy.

Yn anffodus, nid yw cyflwr ffyrdd gwael a thanfuddsoddi yng ngogledd Cymru yn ddim byd newydd. Drwy gydol y pumed Senedd, ymgyrchais yn ddi-baid i weld fy llwybrau gwledig lleol yn gwella a therfynau cyflymder yn gostwng o 60 mya i ddiogelu ein cymunedau gwledig. Byddai hyn yn cael effaith fuddiol o wneud ffyrdd yn fwy diogel, yn gwella cyflwr ffyrdd ac yn annog teithio llesol. A diolch i Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy am wrando ar alwadau, ac erbyn hyn mae gennym ardaloedd lle mae rhai mesurau wedi'u rhoi ar waith. Mae mwy i'w wneud, fodd bynnag. 

Ond er i'r Prif Weinidog ddweud wrthyf y byddai'r canllawiau 'Gosod terfynau cyflymder lleol yng Nghymru' yn cael eu hadolygu o haf 2020 ymlaen, nid yw hyn wedi digwydd eto. Felly, rwy'n glir fod yn rhaid newid o'r strategaeth adweithiol bresennol tuag at orfodi polisi rhagweithiol o hyd. Ni allwn aros mwyach i ddamweiniau ddigwydd cyn i'r newidiadau angenrheidiol i derfynau cyflymder gael eu gwneud. Felly, byddwn yn croesawu ymrwymiad gan y Dirprwy Weinidog heddiw y bydd adolygiad o'r fath o'r terfynau cyflymder yn cael ei gynnal. 

Nawr, er ei fod yn destun pryder mawr fod y weinyddiaeth Lafur hon yng Nghymru wedi penderfynu oedi pob prosiect adeiladu ffyrdd newydd, efallai y bydd hyn yn rhoi cyfle i swyddogion y Llywodraeth adolygu'r camau cynllunio ar gyfer pob gwaith ffordd. Ar hyn o bryd, mae gwaith ar yr A5 ger Capel Curig a'r A470 drwy ddyffryn Conwy yn achosi aflonyddwch mawr a sylweddol wrth inni nesáu at dymor twristiaeth yr haf. Ar ôl 15 mis o her ddifrifol i'w busnesau, dyma'r peth olaf sydd ei angen arnynt. 

Nawr, mae ein dadl yn tynnu sylw'n briodol at y ffaith bod gan Gymru beth o'r ansawdd aer gwaethaf yn y DU, gydag ymchwil ddiweddar yn canfod bod gan Gaerdydd a Phort Talbot lefelau PM10 sy'n uwch na Birmingham neu Fanceinion. Yn ogystal â thanlinellu'r angen am Ddeddf aer glân, mae'r ffaith hon hefyd yn dynodi angen i gefnogi dulliau glanach o deithio. Fodd bynnag, rydym yn dal i fod ar ei hôl hi o gymharu â llawer o'r DU gyda phwyntiau gwefru cyflym, gyda dim ond 60 o'r 990 o bwyntiau gwefru yng Nghymru yn bwyntiau gwefru cyflym. A chyda mwy na 500,000 o geir trydan bellach yn teithio ar ein ffyrdd, mae angen cywiro hynny ar frys. 

Er fy mod yn croesawu'r cyhoeddiad ariannu diweddar gan Ofgem, a fydd yn helpu gorsaf reilffordd Llandudno i gyflawni ei hymrwymiadau i gerbydau trydan drwy gynnwys newidydd 1,000 kVA i ddarparu 600 kW o orsafoedd gwefru, mae angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy i gefnogi newid hirdymor. Felly, galwaf ar y Gweinidog i amlinellu sut y bydd yn gweithio gyda'n cymdeithasau tai a'n hawdurdodau lleol i gynyddu'r ddarpariaeth wefru cerbydau trydan ar y stryd i aelwydydd heb dramwyfa.

Yn yr un modd, o dan Lafur Cymru, mae nifer y teithiau bws lleol yng Nghymru wedi gostwng o 100 miliwn y flwyddyn yn 2016-17 i 89 miliwn yn 2019-20. Felly, un ffordd o ymateb i'r duedd hon yw hyrwyddo rhinweddau gwyrdd y diwydiant. Yn ddiweddar, mae Llew Jones International o Lanrwst wedi prynu dau gerbyd hybrid, a fydd yn lleihau eu defnydd o ddiesel tua 65 y cant. Byddant hefyd yn gweithredu llwybr cyntaf TrawsCymru yng Nghonwy, a fydd â dau gerbyd cwbl drydanol yn gweithio ar amserlen gynyddol rhwng Llandudno a Blaenau Ffestiniog erbyn diwedd mis Medi. Ond mae angen cymorth ar ein gweithredwyr bysiau hefyd i helpu i wneud y newidiadau hyn, megis drwy gronfa arbenigol i helpu i wneud y gwelliannau angenrheidiol i'w cerbydau gwyrdd newydd, megis cynwysyddion a gwefrwyr. Felly, gofynnaf i'r Gweinidog gyflwyno'r achos dros hynny yng nghyfarfod nesaf y Cabinet. 

Mae'r chweched Senedd yn adeg i ailgychwyn y sgwrs hon, i roi cerbyd y Llywodraeth yn y gêr ôl a dadwneud y blynyddoedd o ddiffyg gweithredu ar dagfeydd traffig, terfynau cyflymder a newid hinsawdd. Am y rheswm hwn, galwaf ar bawb yn y Siambr heddiw, ac ar Zoom, i gefnogi cynnig ein dadl. Diolch, Lywydd.

Y Dirprwy Weinidog Newid Hinsawdd i gyfrannu—Lee Waters.

The Deputy Minister for Climate Change to contribute—Lee Waters.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, and I thank Members for their contributions. I was particularly pleased to hear Janet Finch-Saunders say at the conclusion there that, in the sixth Senedd, it's time for us to reset the discussion, and I was very encouraged two weeks ago when I heard Janet Finch-Saunders say that the publication of the Climate Change Committee report

Diolch yn fawr iawn, Lywydd, a diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Roeddwn yn arbennig o falch o glywed Janet Finch-Saunders ar y diwedd yno'n dweud ei bod yn bryd inni ailgychwyn y drafodaeth yn y chweched Senedd, ac fe'm calonogwyd yn fawr bythefnos yn ôl pan glywais Janet Finch-Saunders yn dweud bod cyhoeddi adroddiad y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd

'is a serious wake-up call for Wales',

and I was also encouraged when I heard her say a week ago that

'rhetoric must now be met with bold and decisive action'

when she called for us to declare a nature emergency.

I've been reading about this thing called cognitive dissonance, which is a psychological concept where two actions or ideas are not psychologically consistent with each other, and that's what I've heard in the Chamber this afternoon from the Conservatives. We've had two weeks of hot air proclaiming their green credentials in calling for bold action on climate change, in tackling the biodiversity and nature crisis, and speech after speech with the same old rubbish of the same old policies that have led us to the situation that we're in today. [Interruption.] There is a contradiction between calling for different actions to achieve different outcomes and then calling for us to keep investing money in projects that embed carbon in them, and, through increasing traffic, generate existing carbon not just for us, but for the future generations they're saying to stand up for.

Now, clearly, looking at their faces, there is incomprehension at what I'm saying, and this is—[Interruption.] If we are genuine about resetting the conversation in this Senedd, which we must if we're going to reach the Climate Change Committee targets of doubling the amount of emissions reductions in the next 10 years that we've achieved over the last whole 30 years, we have to do it across this Chamber. It's no good giving speeches for easy headlines, but when it comes to the first action we have to do to put that rhetoric into action we turn instead to these glib contributions about doing the same thing, and decrying us for letting down motorists and letting down people. This is just bunkum, and I'm afraid the Conservatives need to confront this, as do all parties in this Chamber. There are contradictions on all sides here. The general reaction to my announcement of pausing road-building schemes has been: 'We agree with the principle, except for the road scheme in our constituency.' And I can understand that as a constituency Member myself, and there are road schemes in my constituency that have strong support, and it is a difficult political message to say to people, 'We need to pause and reflect.'

Now, I do understand the concerns that there are, and I want to put on the record that the roads review that we have announced does not mean we're ending road investment in Wales. The review will consider how we can move away from spending money on projects that encourage more people to drive and spend more money on maintaining our roads and investing in real alternatives that give people a meaningful choice. And that's the important word: a choice. This isn't about ramming anything down anyone's throat or forcing people to do anything; it's about giving people a realistic alternative, which we can't do when we keep pouring investment into schemes that generate additional carbon emissions. And I'll be publishing the panel members and the terms of reference shortly, where further details will be available. For now, I can add that, with regard to individual schemes, the review panel will be developing its own review criteria and making an initial report to Ministers within three months of its appointment on the road investment projects in scope of the review.

We are doing a series of things already. The publication of our Wales transport strategy earlier this year set out that we now have a clear goal of increasing modes by sustainable transport from a third to 45 per cent of journeys by 2040. And the investment has to follow that, and it stands to reason that if we're going to spend more money on maintaining roads, spending more money on public transport, spending more money on active travel, that means we have to spend less money on schemes that generate additional carbon emissions.

A number of Conservative speakers said—and Gareth Davies I think said this—that we are scrapping infrastructure investments. We're doing no such thing. We're investing in infrastructure that encourages people to reduce their carbon emissions. So, this is not scrapping any infrastructure investments. We are shifting the emphasis, but we're doing it on the basis of evidence, and that's what the review needs to do and that's why it needs to take its time to do it. It needs to look at what carbon headroom we have within the climate change targets that, two weeks ago, we all supported. Now, supporting the principle involves supporting the practice, so we need an analysis of what carbon headroom we have for transport, with 17 per cent of the contributors of carbon emissions to play with, and what role roads have within that carbon headroom. And it may well be as a result of that there'll be cases for roads that are there to tackle air quality, for example—that the road is the right solution. We're not starting from a position that it's not. And in that case, we can go ahead with road schemes that have other benefits, but we can't go ahead with every road scheme and hit our carbon emissions target. It stands to reason, and it requires a shift of thinking.

Now, the other thing worth mentioning is the investment we are putting into public transport. We've announced a £17 million grant to Blaenau Gwent council to put four trains an hour on the Ebbw Vale line, as part of implementing the Burns recommendations. Those 58 recommendations were set out to show how a modern public transport system could reduce congestion in Newport, tackle the problems that the M4 was designed to do for half the price, in a way that reduces emissions and helps social justice—which spending £2 billion on a road scheme does not do, when you take into account that a quarter of people don't have a car.

We're also in Newport extending the on-demand Fflecsi bus service across the whole city as a model for developing that right across Wales, and we also have a set of proposals for rural Wales, where these problems are different and require a different approach, but we know from several international examples that it's entirely possible to allow modal shift to happen in rural areas. I do think that car clubs and electric car clubs have a really important part to play in that. We don't need to own multiple cars per household if there is a flexible alternative available for communities to use, and this year we are spending £8 million through the £38 million ultra-low emission vehicle transformation fund for councils to roll out additional EV charge points this financial year.

So, we're already committed to doing a lot, but we need to do far more to hit the targets that we've all committed to doing, and the roads review has an important part to play in that. But Members across this Chamber need to come to terms with the fact it is no good signing up to targets unless you're prepared to follow up the action required to implement those targets. Diolch.

'yn rhybudd pwysig i Gymru',

ac fe'm calonogwyd hefyd pan glywais hi'n dweud wythnos yn ôl

'Yn awr rhaid troi'r rhethreg yn gamau beiddgar a phendant'

pan alwodd arnom i ddatgan argyfwng natur.

Rwyf wedi bod yn darllen am rywbeth o'r enw anghyseinedd gwybyddol, sy'n gysyniad seicolegol lle nad yw dwy weithred neu ddau syniad yn gyson yn seicolegol â'i gilydd, a dyna rwyf wedi'i glywed yn y Siambr y prynhawn yma gan y Ceidwadwyr. Rydym wedi cael pythefnos o wynt poeth yn datgan eu rhinweddau gwyrdd wrth alw am weithredu beiddgar ar newid hinsawdd a mynd i'r afael â'r argyfwng bioamrywiaeth a natur, ac araith ar ôl araith gyda'r un hen rwtsh o'r un hen bolisïau sydd wedi ein harwain at y sefyllfa rydym ynddi heddiw. [Torri ar draws.] Mae yna wrth-ddweud rhwng galw am gamau gweithredu gwahanol i gyflawni canlyniadau gwahanol a galw arnom wedyn i barhau i fuddsoddi arian mewn prosiectau sy'n cynnwys carbon, a thrwy gynyddu traffig, yn cynhyrchu carbon nid yn unig i ni, ond i genedlaethau'r dyfodol y maent yn dweud eu bod yn sefyll drostynt.

Nawr, yn amlwg, wrth edrych ar eu hwynebau, nid ydynt yn deall yr hyn rwy'n ei ddweud, ac mae hyn yn—[Torri ar draws.] Os ydym o ddifrif ynglŷn ag ailgychwyn y sgwrs yn y Senedd hon, rhywbeth sy'n rhaid inni ei wneud os ydym am gyrraedd targedau'r Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd i ddyblu'r gostyngiadau mewn allyriadau a gyflawnwyd gennym dros y 30 mlynedd diwethaf dros y 10 mlynedd nesaf, rhaid inni wneud hynny ar draws y Siambr hon. Nid oes unrhyw ddiben gwneud areithiau er mwyn ennill penawdau hawdd, ond o ran y cam cyntaf sy'n rhaid inni ei gymryd i roi'r rhethreg honno ar waith, trown yn hytrach at y cyfraniadau slic hyn am wneud yr un peth, a lladd arnom am wneud cam â modurwyr a siomi pobl. Nonsens yw hyn, ac mae arnaf ofn fod angen i'r Ceidwadwyr wynebu hyn, fel pob plaid yn y Siambr hon. Mae gwrth-ddweud ar bob ochr yma. Yr ymateb cyffredinol i fy nghyhoeddiad ynglŷn ag oedi cynlluniau adeiladu ffyrdd oedd: 'Rydym yn cytuno â'r egwyddor, ac eithrio'r cynllun ffyrdd yn ein hetholaeth ni.' A gallaf ddeall hynny fel Aelod etholaeth fy hun, ac mae cynlluniau ffyrdd yn fy etholaeth sydd wedi ennyn cefnogaeth gref, ac mae dweud wrth bobl, 'Mae angen inni oedi ac ystyried' yn neges wleidyddol anodd i'w rhoi i bobl.

Nawr, rwy'n deall y pryderon sy'n bodoli, ac rwyf am gofnodi nad yw'r adolygiad ffyrdd a gyhoeddwyd gennym yn golygu ein bod yn rhoi diwedd ar fuddsoddi mewn ffyrdd yng Nghymru. Bydd yr adolygiad yn ystyried sut y gallwn newid o wario arian ar brosiectau sy'n annog mwy o bobl i yrru a gwario mwy o arian ar gynnal a chadw ein ffyrdd a buddsoddi mewn dewisiadau amgen go iawn sy'n rhoi dewis ystyrlon i bobl. A dyna'r gair pwysig: dewis. Nid yw hyn yn ymwneud â mynnu unrhyw beth neu orfodi pobl i wneud unrhyw beth; mae'n ymwneud â rhoi dewis amgen realistig i bobl, rhywbeth na allwn ei wneud os ydym yn parhau i arllwys buddsoddiad i mewn i gynlluniau sy'n cynhyrchu allyriadau carbon ychwanegol. A byddaf yn cyhoeddi aelodau'r panel a'r cylch gorchwyl cyn bo hir, lle bydd rhagor o fanylion ar gael. Am y tro, gallaf ychwanegu, ar gynlluniau unigol, y bydd y panel adolygu yn datblygu ei feini prawf adolygu ei hun ac yn cyflwyno adroddiad cychwynnol i Weinidogion o fewn tri mis i'w benodi ar y prosiectau buddsoddi mewn ffyrdd o fewn cwmpas yr adolygiad.

Rydym yn gwneud cyfres o bethau eisoes. Roedd cyhoeddi ein strategaeth drafnidiaeth i Gymru yn gynharach eleni yn nodi bod nod clir gennym bellach i gynyddu dulliau teithio drwy drafnidiaeth gynaliadwy o draean i 45 y cant o deithiau erbyn 2040. Ac mae'n rhaid i'r buddsoddiad ddilyn hynny, ac mae'n dilyn yn rhesymegol, os ydym am wario mwy o arian ar gynnal ffyrdd, gwario mwy o arian ar drafnidiaeth gyhoeddus, gwario mwy o arian ar deithio llesol, fod hynny'n golygu bod yn rhaid inni wario llai o arian ar gynlluniau sy'n cynhyrchu allyriadau carbon ychwanegol.

Dywedodd nifer o siaradwyr Ceidwadol—a dywedodd Gareth Davies hyn, rwy'n credu—ein bod yn cael gwared ar fuddsoddiadau seilwaith. Nid ydym yn gwneud y fath beth. Rydym yn buddsoddi mewn seilwaith sy'n annog pobl i leihau eu hallyriadau carbon. Felly, nid yw hyn yn cael gwared ar unrhyw fuddsoddiadau seilwaith. Rydym yn newid y pwyslais, ond rydym yn ei wneud ar sail tystiolaeth, a dyna beth sydd angen i'r adolygiad ei wneud a dyna pam y mae angen iddo gymryd ei amser i'w wneud. Mae angen iddo edrych ar faint o hyblygrwydd sydd gennym mewn perthynas â charbon o fewn y targedau newid hinsawdd roeddem i gyd yn eu cefnogi bythefnos yn ôl. Nawr, mae cefnogi'r egwyddor yn cynnwys cefnogi'r arfer, felly mae arnom angen dadansoddiad o faint o hyblygrwydd sydd gennym mewn perthynas â charbon ar gyfer trafnidiaeth, gydag 17 y cant o'r elfennau sy'n cyfrannu at allyriadau carbon i chwarae â hwy, a pha rôl sydd i ffyrdd o fewn yr hyblygrwydd hwnnw mewn perthynas â charbon. Ac mae'n ddigon posibl o ganlyniad i hynny y bydd dadleuon dros ffyrdd er mwyn mynd i'r afael ag ansawdd aer, er enghraifft—mai ffordd yw'r ateb cywir. Nid ydym yn dechrau o'r safbwynt nad dyna'r ateb cywir. Ac os felly, gallwn fwrw ymlaen â chynlluniau ffyrdd sydd â manteision eraill, ond ni allwn fwrw ymlaen â phob cynllun ffordd a chyrraedd ein targed allyriadau carbon. Mae hynny'n amlwg, ac mae'n galw am newid ffordd o feddwl.

Nawr, y peth arall sy'n werth ei grybwyll yw'r buddsoddiad rydym yn ei wneud mewn trafnidiaeth gyhoeddus. Rydym wedi cyhoeddi grant o £17 miliwn i gyngor Blaenau Gwent ar gyfer rhoi pedwar trên yr awr ar reilffordd Glynebwy, fel rhan o weithredu argymhellion Burns. Bwriad y 58 argymhelliad oedd dangos sut y gallai system drafnidiaeth gyhoeddus fodern leihau tagfeydd yng Nghasnewydd, mynd i'r afael â'r problemau y bwriadwyd i gynllun yr M4 eu datrys am hanner y pris, mewn ffordd sy'n lleihau allyriadau ac yn helpu cyfiawnder cymdeithasol—nad yw gwario £2 biliwn ar gynllun ffordd yn ei wneud, pan ystyriwch nad yw chwarter y bobl yn meddu ar gar.

Rydym hefyd yn ymestyn gwasanaeth bws Fflecsi ar alw Casnewydd ar draws y ddinas gyfan fel model ar gyfer datblygu hynny ledled Cymru, ac mae gennym gyfres o gynigion ar gyfer y Gymru wledig, lle mae'r problemau hyn yn wahanol ac yn galw am ddull gwahanol o weithredu, ond gwyddom o sawl enghraifft ryngwladol ei bod yn gwbl bosibl caniatáu i newid ddigwydd o ran dulliau teithio mewn ardaloedd gwledig. Rwy'n credu bod gan glybiau ceir a chlybiau ceir trydan ran bwysig iawn i'w chwarae yn hynny. Nid oes angen inni fod yn berchen ar geir lluosog ym mhob cartref os oes dewis hyblyg arall ar gael i gymunedau ei ddefnyddio, ac eleni rydym yn gwario £8 miliwn drwy'r gronfa trawsnewid cerbydau allyriadau isel iawn gwerth £38 miliwn i gynghorau gyflwyno pwyntiau gwefru ychwanegol i gerbydau trydan yn ystod y flwyddyn ariannol hon.

Felly, rydym eisoes wedi ymrwymo i wneud llawer, ond mae angen inni wneud llawer mwy i gyrraedd y targedau rydym i gyd wedi ymrwymo i'w cyrraedd, ac mae gan yr adolygiad ffyrdd ran bwysig i'w chwarae yn hynny. Ond mae angen i'r Aelodau ar draws y Siambr ddygymod â'r ffaith nad oes diben ymrwymo i dargedau oni bai eich bod yn barod i ddilyn y camau sydd eu hangen i weithredu'r targedau hynny. Diolch.

17:25

Samuel Kurtz i ymateb i'r ddadl.

Samuel Kurtz to reply to the debate.

Diolch, Llywydd. In summing up this debate, I first of all want to thank all my colleagues for the important and interesting contributions that they've made, and commend my colleague from south-east Wales for leading this debate. I thank the Deputy Minister for his response.

An effective, co-ordinated and integrated transport infrastructure is what the people of Wales not only deserve, but what they need to reach their potential. A criticism often levelled at the Welsh Government is that too much attention is focused on urban Wales, leaving rural Wales behind, and I feel this is especially true when it comes to transport. We've seen today that a lack of transport infrastructure is a concern that attacks us here in north Wales, south Wales, mid Wales, and me in west Wales too.

As mentioned, the Deputy Minister a fortnight ago brought forward a statement to the Senedd pausing a number of road projects, bringing disappointment to many communities across Wales. I agree with my colleague Peter Fox—when I hear 'pause', I believe it a byword for 'cancelled', and should these projects actually get the green light and go ahead, then they'll inevitably be delayed.

However, I was pleased to receive reassurance about the long-awaited upgrade to the A40 at Llanddewi Velfrey, and that this will go ahead. This is a scheme that has been discussed for a number of years, and has been beset by countless delays. I look forward to finding out when the diggers have broken the ground on this project and it being fully completed. Obviously, I and the business community would rather see the A40 dualled all the way to Fishguard port, something that I know my colleague Paul Davies in Preseli Pembrokeshire has long called for and championed. But these current upgrades on the A40 will alleviate some of the pinchpoints on this route brought about by transcontinental HGVs, caravans, agricultural vehicles and other slow-moving traffic travelling on a single carriageway.

I do need to express some concerns over the letter that was sent by the future generations commissioner to the Deputy Minister and received by all Members, which not only welcomed the pausing of the aforementioned projects, but also called for further consideration to be given to reconsidering projects that were given the go-ahead. Deputy Minister, enough uncertainty is already about—please do not allow more to be created.

The car isn't going anywhere, but what is changing is the way that it is powered, and this is a point that my colleague Delyth Jewell and Gareth Davies both made in their contributions. We are on a journey, as the whole of the United Kingdom, of removing our reliance on fossil fuels, but we need to ensure that all four corners of Wales are supported on this journey. We still have a long way to go, and the Welsh Government need to ensure that the same focus is applied to ensuring that rural areas have the same access to electrical vehicle charging infrastructure as they do in main urban areas. And in terms of the clean air Act that Delyth Jewell mentioned and the Deputy Minister mentioned, there is support from all corners of this Chamber and, Deputy Minister, you will be pushing at an open door should the Welsh Government bring forward that clean air Bill.

I would finally like to mention also how important it is for public transport to serve the needs of a rural community. The Welsh Government are keen to remove cars from the road, and many in areas such as the constituency I represent are not in a position to own a car. This presents problems if they work outside the normal nine-to-five working hours, especially in industries such as the hospitality sector. I was recently informed that the last bus leaving Tenby back to Haverfordwest in Pembrokeshire on a weekday evening was just after 6 p.m. That does not allow people to contribute and build themselves up in our economy. Some larger businesses are able to provide transport for their own staff, but this is often the exception rather than the rule. This can be seen as a contributing factor to businesses within the sector facing increasing challenges in filling the job vacancies that we've all heard about in our own constituencies. 

In closing, Llywydd, I urge Members to support the motion to give our economy a shot of adrenalin by lifting the foot off our economic windpipe, to help clean our air and to get Wales moving once again. Diolch.

Diolch, Lywydd. Wrth grynhoi'r ddadl hon, hoffwn ddiolch yn gyntaf i'm holl gyd-Aelodau am y cyfraniadau pwysig a diddorol y maent wedi'u gwneud, a chanmol fy nghyd-Aelod o dde-ddwyrain Cymru am arwain y ddadl hon. Diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei ymateb.

Seilwaith trafnidiaeth effeithiol, cydgysylltiedig ac integredig yw'r hyn y mae pobl Cymru nid yn unig yn ei haeddu, ond dyna hefyd sydd ei angen arnynt i gyrraedd eu potensial. Y feirniadaeth a gaiff ei chyfeirio'n aml at Lywodraeth Cymru yw bod gormod o sylw i'r Gymru drefol, gan adael y Gymru wledig ar ôl, ac rwy'n teimlo bod hyn yn arbennig o wir mewn perthynas â thrafnidiaeth. Rydym wedi gweld heddiw fod diffyg seilwaith trafnidiaeth yn fater sy'n ein plagio yma yng ngogledd Cymru, yn ne Cymru, yng nghanolbarth Cymru, a minnau yng ngorllewin Cymru hefyd.

Fel y soniwyd, bythefnos yn ôl gwnaeth y Dirprwy Weinidog ddatganiad i'r Senedd yn oedi nifer o brosiectau ffyrdd, gan siomi llawer o gymunedau ledled Cymru. Rwy'n cytuno â fy nghyd-Aelod Peter Fox—pan glywaf 'oedi', credaf mai'r hyn a olygir yw 'wedi'i ganslo', ac os bydd y prosiectau hyn yn cael y golau gwyrdd ac yn mynd yn eu blaenau, byddant yn anochel wedi eu gohirio.

Fodd bynnag, roeddwn yn falch o gael sicrwydd ynglŷn â'r gwaith hirddisgwyliedig i uwchraddio'r A40 yn Llanddewi Felffre, ac y bydd hwnnw'n digwydd. Mae hwn yn gynllun sydd wedi'i drafod ers nifer o flynyddoedd, ac mae wedi wynebu oedi diddiwedd. Edrychaf ymlaen at gael gwybod pryd y bydd y peiriant cloddio wedi torri tir ar y prosiect hwn a phryd y caiff ei gwblhau'n llawn. Yn amlwg, byddai'n well gennyf fi a'r gymuned fusnes weld yr A40 yn cael ei deuoli yr holl ffordd i borthladd Abergwaun, rhywbeth y gwn fod fy nghyd-Aelod Paul Davies yn Preseli Sir Benfro wedi galw amdano ac wedi dadlau drosto ers tro byd. Ond bydd y gwaith uwchraddio cyfredol ar yr A40 yn gwella rhai o'r mannau cyfyng ar y llwybr hwn a achoswyd gan gerbydau nwyddau trwm trawsgyfandirol, carafanau, cerbydau amaethyddol a thraffig arall sy'n symud yn araf wrth deithio ar un gerbytffordd.

Mae angen imi fynegi rhai pryderon ynghylch y llythyr a anfonwyd gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol at y Dirprwy Weinidog ac y derbyniodd yr holl Aelodau gopi ohono, llythyr a oedd nid yn unig yn croesawu oedi'r prosiectau uchod, ond hefyd yn galw am roi ystyriaeth bellach i ailystyried prosiectau a gafodd sêl bendith. Ddirprwy Weinidog, mae digon o ansicrwydd eisoes—peidiwch â chaniatáu i fwy gael ei greu.

Nid yw'r car yn mynd i unman, ond yr hyn sy'n newid yw'r ffordd y caiff ei bweru, ac mae hwn yn bwynt a wnaeth fy nghyd-Aelod Delyth Jewell a Gareth Davies ill dau yn eu cyfraniadau. Rydym ar daith, fel y mae'r Deyrnas Unedig gyfan, i ddileu ein dibyniaeth ar danwydd ffosil, ond mae angen inni sicrhau bod pob cwr o Gymru yn cael eu cefnogi ar y daith hon. Mae gennym ffordd bell i fynd o hyd, ac mae angen i Lywodraeth Cymru sicrhau'r un ffocws ar sicrhau bod gan ardaloedd gwledig yr un mynediad at seilwaith gwefru cerbydau trydanol ag a geir yn y prif ardaloedd trefol. Ac ynglŷn â'r Ddeddf aer glân y soniodd Delyth Jewell a'r Dirprwy Weinidog amdani, ceir cefnogaeth o bob rhan o'r Siambr, a Dirprwy Weinidog, fe fyddwch yn gwthio wrth ddrws agored os yw Llywodraeth Cymru yn cyflwyno'r Bil aer glân hwnnw.

Hoffwn sôn i orffen hefyd pa mor bwysig yw hi i drafnidiaeth gyhoeddus ddiwallu anghenion cymuned wledig. Mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i dynnu ceir oddi ar y ffordd, ac mae llawer o bobl mewn ardaloedd fel yr etholaeth rwy'n ei chynrychioli heb fod mewn sefyllfa i fod yn berchen ar gar. Mae hyn yn achosi problemau os ydynt yn gweithio y tu allan i oriau gwaith naw tan bump arferol, yn enwedig mewn diwydiannau fel y sector lletygarwch. Cefais fy hysbysu yn ddiweddar mai ychydig ar ôl 6 p.m. y mae'r bws olaf yn gadael Dinbych-y-pysgod yn ôl i Hwlffordd yn sir Benfro ar nosweithiau'r wythnos. Nid yw hynny'n caniatáu i bobl gyfrannu at ein heconomi a datblygu o'i mewn. Mae rhai busnesau mwy o faint yn gallu darparu cludiant i'w staff eu hunain, ond eithriad yn hytrach na'r rheol yw hyn yn aml. Gellir ystyried hyn yn ffactor sy'n cyfrannu at y ffordd y mae busnesau yn y sector yn wynebu heriau cynyddol i lenwi'r swyddi gwag rydym i gyd wedi clywed amdanynt yn ein hetholaethau ein hunain. 

Wrth gloi, Lywydd, rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig i roi hwb o adrenalin i'n heconomi drwy godi'r droed oddi ar ein corn gwddf economaidd, helpu i lanhau ein haer a chael Cymru i symud unwaith eto. Diolch.

17:30

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.]

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.]

Yes, there is an objection.

Oes, mae gwrthwynebiad.

Ac felly dwi'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio. 

And therefore I defer voting on this item until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.18, fe fyddwn ni'n atal y cyfarfod dros dro er mwyn paratoi ar gyfer y bleidlais yna.

Therefore, in accordance with Standing Order 12.18, we will suspend the meeting to prepare for voting time.

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:31.

Plenary was suspended at 17:31.

17:35

Ailymgynullodd y Senedd am 17:37, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

The Senedd reconvened at 17:37, with the Llywydd in the Chair.

7. Cyfnod Pleidleisio
7. Voting Time

Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio felly, a'r unig bleidlais y prynhawn yma yw'r bleidlais ar ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y rhwydwaith ffyrdd. A dwi'n galw am bleidlais felly ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatal, 40 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi cael ei wrthod.

That brings us to voting time, and the only vote this afternoon is the vote on the Welsh Conservatives' debate on the road network. And I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions and 40 against, and therefore the motion is not agreed.

Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Y Rhwydwaith Ffyrdd: O blaid: 15, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

Welsh Conservatives Debate - The Road Network: For: 15, Against: 40, Abstain: 0

Motion has been rejected

Dyna ddiwedd ar y cyfnod pleidleisio, ond mae yna un eitem arall o fusnes i'w chwblhau.

That concludes voting time, but we have one remaining item of business.

8. Dadl Fer: Mwy na dim ond gwên: A yw preswylwyr cartrefi gofal yn cael triniaeth ddeintyddol sy'n briodol?
8. Short Debate: More than just a smile: Are care home residents getting the right dental treatment?

Yr eitem yna yw'r ddadl fer, ac mae'r ddadl fer yna yn cael ei chyflwyno heddiw gan Peredur Owen Griffiths. A dwi'n galw arno fe i gyflwyno'r ddadl ar y pwnc sydd wedi ei ddewis ganddo. 

That item is the short debate, and the short debate is to be presented today by Peredur Owen Griffiths. And I call on him to speak to the topic that he has chosen. 

Diolch yn fawr, Llywydd, and just to let Members know that I've agreed to a request from Sioned Williams to make a short contribution at the end of this debate.

Over the past few weeks, I've been getting to know the different aspects of my portfolio. I'm the spokesperson for communities and older people. As you might expect, a large part of this covers social care. For those of you that know me, it'll come as no surprise that I've been talking to the people that I meet about different aspects of my portfolio. Indeed, when I visited my dentist, it came as no surprise that dentistry and oral health came up, in particular oral health in care homes.

During our conversation, my dentist talked about some of his long-standing patients, some of whom he’s seen move into care homes. Under his care, his patients had maintained healthy teeth and gums for many years, until they moved into a care home. He's been shocked to see how many of his patients have had a dramatic decline in their oral health since moving into a care home. I then mentioned this conversation to a friend of mine. They echoed the experience. Their father had dementia and had to move into a care home. When he stopped eating they assumed it was because of the dementia, but actually it was toothache. His oral health had declined dramatically after moving into a care home.

Diolch yn fawr, Lywydd, ac os caf hysbysu'r Aelodau fy mod wedi cytuno i gais gan Sioned Williams i wneud cyfraniad byr ar ddiwedd y ddadl hon.

Dros yr wythnosau diwethaf, rwyf wedi bod yn ymgyfarwyddo â gwahanol agweddau ar fy mhortffolio. Fi yw'r llefarydd ar gymunedau a phobl hŷn. Fel y gallech ddisgwyl, mae rhan fawr o hyn yn ymwneud â gofal cymdeithasol. I'r rheini ohonoch sy'n fy adnabod, ni fydd yn syndod fy mod wedi bod yn siarad â'r bobl rwy'n cwrdd â hwy am wahanol agweddau ar fy mhortffolio. Yn wir, pan ymwelais â fy neintydd, nid oedd yn syndod fod deintyddiaeth ac iechyd y geg wedi codi, yn enwedig iechyd y geg mewn cartrefi gofal.

Yn ystod ein sgwrs, soniodd fy neintydd am rai o'i gleifion hirdymor, ac fe welodd rai ohonynt yn symud i gartrefi gofal. O dan ei ofal, roedd ei gleifion wedi cadw eu dannedd a'r deintgig yn iach am flynyddoedd lawer, nes iddynt symud i gartref gofal. Mae wedi cael sioc wrth weld faint o'i gleifion sydd wedi profi dirywiad dramatig yn iechyd y geg ers symud i gartref gofal. Yna soniais am y sgwrs hon wrth ffrind i mi. Roeddent yn adleisio'r profiad. Roedd gan eu tad ddementia a bu'n rhaid iddo symud i gartref gofal. Pan roddodd y gorau i fwyta, roeddent yn tybio mai dementia oedd y rheswm dros hynny, ond mewn gwirionedd y ddannodd oedd y rheswm. Roedd iechyd ei geg wedi dirywio'n ddramatig ar ôl iddo symud i gartref gofal.

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

17:40

Now, staff in care homes are working their socks off—I don’t think there’s many here who would deny this—but, inevitably, things move down the priority list. Indeed, dental care, for many of us over the last 18 months, has taken a back seat due to the need for social distancing, and I’m sure care homes, who have been especially vulnerable to infection during the pandemic, have been mindful of this.

By its nature, dental care is one of the most difficult health services to restore during a pandemic. The written statement issued by the Government last week acknowledged this matter, and I don't think there will be many people who disagree with assertions such as, and I quote,

'During a respiratory virus pandemic, dentistry has been one of the most complex areas of primary care delivery to scale back, provide and recover.'

This is due in part because so many of its procedures generate aerosols, and also the proximity of the dentist to their patient in dental care delivery. This has led to many dentists only fulfilling requests for emergency treatment, so check-ups have had to be put on hold for the time being. I fear that this is especially the case in care homes.

To get to the crux of this debate, we must rewind the clock back to 2014, when the Older People’s Commissioner for Wales published a report called 'A Place to Call Home?'. This was a review into the quality of care that older people receive in care homes. The report found that dental care was lacking in many areas and many care homes. In establishing its conclusions, the report used evidence from the British Dental Association, which highlighted that there are high levels of unmet dental need in care home residents, and with many only receiving dental care when they develop a problem.

Pressure such as this thankfully led to the last Government's Gwên am Byth oral health programme in 2015, which aimed to improve oral hygiene and mouth care for older people living in care homes, through the development of a consistent all-Wales approach. It aimed to plug the shortfalls in dental care for older people in a care homes, by ensuring that an up-to-date mouth care policy is in place; by training staff in mouth care; and by keeping a register of that training. It also aims to ensure that residents have regular mouth care assessments that lead to an individual care plan, and that they are referred to a dental team if necessary.

In 2019, it was announced that funding for this programme was to be doubled to £0.5 million a year to ensure that the programme was rolled out fully in all care homes in Wales during 2020-21. This was obviously welcome. Good dental care is crucial to so many aspects of health. In the last few years, there has been mounting evidence that gum disease may be linked to dementia. Even for people with dentures, good oral hygiene is vital, as bad practice can lead to aspiration pneumonia. But, since the update we received from the previous health Minister on 23 December 2019, we have had no further updates or Government statements on the matter.

If I think that a week is a long time in politics, an awful lot can happen in two years—and this is especially true when you consider the events of the last two years. Within a few weeks of the last update of the Gwên am Byth programme in December 2019, news started to emerge about coronavirus, and this has obviously dominated the health agenda ever since. In the last 18 months, coronavirus has changed so much of what we know, but this is especially true of the care home sector.

Now, I was hoping that the Government statement of last week would mention oral care in care homes, but it did not. There was mention of COVID, controls and contracts. There was mention of targets, timescales and tools. There was mention of vulnerable groups, various measures and valuable aspirations, but no specific mention of oral health in care homes. And given that the last update we have on the Gwên am Byth programme predates the pandemic, I would like to put this issue back on the agenda with this debate.

In a blog from last year, Tom Bysouth, the chair of the Welsh general dental practice committee of the British Dental Association said that at-risk groups have become, and I quote, 'a ticking time bomb' since the outbreak of the pandemic. He said that Gwên am Byth was put on hold along with Designed to Smile, which is aimed at children. He said that vulnerable adults and children should not become the lost groups in this pandemic when it comes to dental care, and I agree completely.

In the meantime, I only have anecdotal evidence to draw upon, like the experiences I spoke about at the beginning of this debate. We all know that oral hygiene is vital. We know that advances have been made—there are fewer dentures in glasses of water at the sides of beds, compared to a few short decades ago. This is due to advances in dental care. My fear is that this has been greatly set back during the pandemic. I raise this matter here in the Siambr today not to criticise the Government, nor residential care homes, nor dental practitioners, who work so hard, but to ensure that dental care for older people is on the agenda, that it is being actively investigated and that contingency plans are being drawn up to react to the sweeping changes that this global pandemic has had on social care. These plans are needed. If they're in the process of being planned, we need to hear about them.

We drum into our children the importance of brushing their teeth. In fact, when we first get teeth, the people who look after us drum into us that we must brush our teeth. This should be the case throughout our lives. We should be helping our older people in care homes to maintain those childhood habits. That's why it's so important that this topic remains on the agenda. In addition, we know that a person's oral health can deteriorate in a short space of time, so we must consider how top-class dental care can be delivered to care home residents during a pandemic. I hope that this is something we can all agree on. I hope we can work together to bring back the momentum on this important issue. And I do hope that we can provide more than just a smile. Diolch yn fawr.

Nawr, mae staff mewn cartrefi gofal yn gweithio'n galed tu hwnt—nid wyf yn credu bod llawer yma a fyddai'n gwadu hynny—ond yn anochel, mae pethau'n symud i lawr y rhestr flaenoriaethau. Yn wir, i lawer ohonom dros y 18 mis diwethaf, mae gofal deintyddol wedi mynd yn llai o flaenoriaeth oherwydd yr angen am gadw pellter cymdeithasol, ac rwy'n siŵr fod cartrefi gofal, sydd wedi bod yn arbennig o agored i niwed yn sgil yr haint yn ystod y pandemig, wedi bod yn ymwybodol o hyn.

Yn ôl ei natur, gofal deintyddol yw un o'r gwasanaethau iechyd anoddaf i'w hadfer yn ystod pandemig. Roedd y datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd gan y Llywodraeth yr wythnos diwethaf yn cydnabod y broblem, ac nid wyf yn credu y bydd llawer o bobl yn anghytuno â honiadau megis, a dyfynnaf,

'Yn ystod pandemig feirws anadlol, deintyddiaeth yw un o’r meysydd mwyaf cymhleth mewn gofal sylfaenol i gyfyngu arno, ei ddarparu ac i sicrhau ei adferiad.'

Mae hyn yn rhannol oherwydd bod cynifer o'i weithdrefnau'n creu aerosolau, a hefyd agosrwydd y deintydd at eu claf pan fydd yn darparu gofal deintyddol. Mae hyn wedi golygu bod llawer o ddeintyddion ond yn cyflawni galwadau am driniaeth frys, felly bu'n rhaid gohirio archwiliadau am y tro. Ofnaf fod hyn yn arbennig o wir mewn cartrefi gofal.

Er mwyn cyrraedd craidd y ddadl hon, rhaid inni droi'r cloc yn ôl i 2014, pan gyhoeddodd Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru adroddiad o'r enw 'Lle i'w alw'n gartref'. Adolygiad oedd hwn o ansawdd y gofal y mae pobl hŷn yn ei gael mewn cartrefi gofal. Canfu'r adroddiad fod diffyg gofal deintyddol mewn llawer o ardaloedd a llawer o gartrefi gofal. Wrth sefydlu ei gasgliadau, defnyddiodd yr adroddiad dystiolaeth gan Gymdeithas Ddeintyddol Prydain, a dynnodd sylw at y ffaith bod lefelau uchel o angen deintyddol nas diwellir ymhlith preswylwyr cartrefi gofal, gyda llawer ohonynt ond yn derbyn gofal deintyddol pan fyddant yn datblygu problem.

Diolch byth, arweiniodd pwysau o'r fath at raglen iechyd y geg Gwên am Byth y Llywodraeth ddiwethaf yn 2015, gyda'r nod o wella hylendid y geg a gofal y geg i bobl hŷn sy'n byw mewn cartrefi gofal, drwy ddatblygu dull cyson o weithredu i Gymru gyfan. Ei nod oedd llenwi'r bylchau mewn gofal deintyddol i bobl hŷn mewn cartrefi gofal drwy sicrhau bod polisi gofal y geg cyfredol ar waith; drwy hyfforddi staff mewn gofal y geg; a thrwy gadw cofrestr o'r hyfforddiant hwnnw. Ei nod hefyd yw sicrhau bod preswylwyr yn cael asesiadau gofal y geg yn rheolaidd gan arwain at gynllun gofal personol, a'u cyfeirio at dîm deintyddol os oes angen.

Yn 2019, cyhoeddwyd y byddai'r cyllid ar gyfer y rhaglen hon yn cael ei ddyblu i £0.5 miliwn y flwyddyn i sicrhau bod y rhaglen yn cael ei chyflwyno'n llawn ym mhob cartref gofal yng Nghymru yn ystod 2020-21. Roedd hyn i'w groesawu, yn amlwg. Mae gofal deintyddol da yn hanfodol i gynifer o agweddau ar iechyd. Yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, cafwyd tystiolaeth gynyddol y gallai fod cysylltiad rhwng clefyd y deintgig a dementia. Hyd yn oed i bobl â dannedd gosod, mae hylendid y geg da yn hanfodol, gan y gall arfer gwael arwain at niwmonia allsugno. Ond ers y diweddariad a gawsom gan y Gweinidog iechyd blaenorol ar 23 Rhagfyr 2019, nid ydym wedi cael unrhyw ddiweddariadau pellach na datganiadau gan y Llywodraeth ar y mater.

Os credaf fod wythnos yn amser hir mewn gwleidyddiaeth, gall llawer iawn ddigwydd mewn dwy flynedd—ac mae hyn yn arbennig o wir pan ystyriwch ddigwyddiadau'r ddwy flynedd diwethaf. O fewn ychydig wythnosau i gyhoeddi'r diweddariad diwethaf o'r rhaglen Gwên am Byth ym mis Rhagfyr 2019, dechreuodd y newyddion ledaenu am y coronafeirws, ac mae hyn yn amlwg wedi dominyddu'r agenda iechyd byth ers hynny. Yn ystod y 18 mis diwethaf, mae'r coronafeirws wedi newid cymaint o'r hyn rydym yn ei wybod, ond mae hyn yn arbennig o wir am y sector cartrefi gofal.

Nawr, roeddwn yn gobeithio y byddai datganiad y Llywodraeth yr wythnos diwethaf yn sôn am ofal y geg mewn cartrefi gofal, ond ni wnaeth hynny. Soniwyd am COVID, mesurau rheoli a chontractau. Soniwyd am dargedau, amserlenni ac offer. Soniwyd am grwpiau agored i niwed, mesurau amrywiol a dyheadau gwerthfawr, ond ni chafwyd sôn yn benodol am iechyd y geg mewn cartrefi gofal. Ac o ystyried bod y diweddariad diwethaf sydd gennym o'r rhaglen Gwên am Byth yn rhagflaenu'r pandemig, hoffwn roi'r mater hwn yn ôl ar yr agenda gyda'r ddadl hon.

Mewn blog y llynedd, dywedodd Tom Bysouth, cadeirydd pwyllgor ymarfer deintyddol cyffredinol Cymru o Gymdeithas Ddeintyddol Prydain fod grwpiau mewn perygl wedi dod, ac rwy'n dyfynnu, yn 'fom sy'n tician' ers dechrau'r pandemig. Dywedodd fod Gwên am Byth wedi'i gohirio ynghyd â'r Cynllun Gwên, sydd wedi'i anelu at blant. Dywedodd na ddylai oedolion a phlant sy'n agored i niwed ddod yn grwpiau coll yn y pandemig hwn mewn perthynas â gofal deintyddol, ac rwy'n cytuno'n llwyr.

Yn y cyfamser, tystiolaeth anecdotaidd yn unig sydd gennyf i bwyso arni, fel y profiadau y siaradais amdanynt ar ddechrau'r ddadl hon. Gwyddom i gyd fod hylendid y geg yn hollbwysig. Gwyddom fod cynnydd wedi'i wneud—mae llai o ddannedd gosod mewn gwydrau o ddŵr wrth erchwyn gwelyau o'i gymharu ag ychydig ddegawdau yn ôl yn unig. Y rheswm am hyn yw datblygiadau ym maes gofal deintyddol. Fy ofn yw bod hyn wedi dirywio'n fawr yn ystod y pandemig. Codaf y mater hwn yma yn y Siambr heddiw, nid i feirniadu'r Llywodraeth, na chartrefi gofal preswyl, nac ymarferwyr deintyddol, sy'n gweithio mor galed, ond er mwyn sicrhau bod gofal deintyddol i bobl hŷn ar yr agenda, ei fod yn cael ei archwilio'n weithredol a bod cynlluniau wrth gefn yn cael eu llunio i ymateb i'r newidiadau ysgubol y mae'r pandemig byd-eang hwn wedi'u hachosi mewn gofal cymdeithasol. Mae angen y cynlluniau hyn. Os ydynt wrthi'n cael eu cynllunio, mae angen inni glywed amdanynt.

Rydym yn dweud wrth ein plant yn gyson am bwysigrwydd brwsio eu dannedd. Yn wir, pan fyddwn yn cael ein dannedd cyntaf, mae'r bobl sy'n gofalu amdanom yn dweud wrthym yn gyson fod yn rhaid inni frwsio ein dannedd. Dylai hyn fod yn wir drwy gydol ein bywydau. Dylem helpu ein pobl hŷn mewn cartrefi gofal i gynnal yr arferion plentyndod hynny. Dyna pam ei bod mor bwysig fod y pwnc hwn yn parhau ar yr agenda. Yn ogystal, gwyddom y gall iechyd y geg ddirywio mewn cyfnod byr o amser, felly rhaid inni ystyried sut y gellir darparu gofal deintyddol o'r radd flaenaf i breswylwyr cartrefi gofal yn ystod pandemig. Gobeithio bod hyn yn rhywbeth y gallwn i gyd gytuno arno. Gobeithio y gallwn weithio gyda'n gilydd i adfer y momentwm ar y mater pwysig hwn. Ac rwy'n gobeithio y gallwn ddarparu mwy na gwên yn unig. Diolch yn fawr.

17:45

Rwy'n falch o allu gwneud cyfraniad byr i'r ddadl bwysig hon. Mae'r Cyngor Deintyddol Cyffredinol yn nodi, oherwydd y pandemig, sydd wedi gwaethygu anghydraddoldebau iechyd, fod pobl hŷn a'r rhai sy'n cael eu hystyried yn fregus yn glinigol yn wynebu heriau cynyddol wrth gyrchu pob math o ofal deintyddol, ac mae'n amlwg bod rhai mewn cartrefi gofal yn y categori hwnnw. A chredaf, hyd yn oed cyn y pandemig, fod yna angen am ffocws ychwanegol ar y maes hwn a mynd i'r afael â'r anghydraddoldeb yn y ddarpariaeth ddeintyddol ar draws y cenedlaethau. 

Mae nod Llywodraeth Cymru yn y maes hwn i'w ganmol, a chroesawaf y canllawiau ynghylch sicrhau bod unigolion yn cael eu cefnogi i ofalu am eu dannedd, bod cyflenwadau iechyd y geg priodol ar gael a bod iechyd y geg unigolion yn cael ei fonitro. Ond y cwestiwn allweddol i mi yw sut ydyn ni'n tracio hyn. Ymddengys bod diffyg ymchwil cyfredol ar y mater hwn yng Nghymru, a byddwn yn ddiolchgar o glywed pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i olrhain nodau Gwên am Byth. Sut ydych chi'n gwybod os yw canllawiau'r Llywodraeth yn cael eu cyflawni? Diolch.

I'm pleased to make a brief contribution to this important debate. The General Dental Council notes that, because of the pandemic, which has exacerbated health inequalities, that older people and those considered clinically vulnerable face increasing challenges in accessing all sorts of dental care, and it's clear that some care home residents fall into that category. And I believe, even before the pandemic, that there was a need for an additional focus on this area in order to tackle the inequality in dental provision across the generations.

The aim of the Welsh Government in this area is laudable, and I welcome the guidance on ensuring that individuals are supported to care for their teeth, and that appropriate oral healthcare is available and that oral health is monitored. But the key question for us is how do we track this. It appears that a lack of up-to-date research in Wales is a problem, and I would be grateful to hear what plans the Welsh Government has to track the aims of Gwên am Byth. How can you know if Government guidance is being implemented? Thank you.

Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Eluned Morgan.

I call on the Minister for Health and Social Services to reply to the debate—Eluned Morgan.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Hoffwn i ddechrau drwy ddiolch i'r Aelod am godi'r pwnc pwysig hwn am wasanaethau deintyddol ar gyfer pobl mewn cartrefi gofal. Fel y mae Aelodau'n gwybod, nod rhaglen Gwên am Byth, a gyflwynwyd yn 2015, sydd wedi'i chyfeirio ati, yw gwella hylendid y geg a gofal y geg ar gyfer pobl hŷn sy'n byw mewn cartrefi gofal drwy ddatblygu dull cyson ar draws Cymru gyfan. Nawr, mae'r rhaglen yn mynd i'r afael ag anghydraddoldebau iechyd drwy sicrhau bod gan rai o'r bobl fwyaf agored i niwed fynediad teg ac addas at ofal iechyd y GIG. Rŷn ni'n gwybod bod iechyd y geg cynifer o'r bobl hynny yn gwaethygu pan fyddant yn symud i gartrefi gofal, yn aml o ganlyniad i ddirywiad yn eu hiechyd a'r ffaith nad ydyn nhw wedi bod yn symud gymaint yn y blynyddoedd cyn hynny, gan gynnwys pobl sy'n byw gyda dementia.

Mae Gwên am Byth yn cyd-fynd â 'Cymru Iachach', ymateb y gwasanaethau deintyddol ac iechyd y GIG. Mae egwyddorion y rhaglen yn gofyn i gartrefi gofal sicrhau y pethau canlynol: y peth cyntaf yw bod polisi gofal ceg cyfredol ar waith; yn ail, bod staff yn cael eu hyfforddi mewn gofal y geg; yn drydydd, bod preswylwyr yn cael asesiad gofal y geg yn gyson; yn bedwerydd, bod yr asesiad yn arwain at gynllun gofal unigol, gyda'r nod o helpu i gynnal hylendid ceg da; ac yn bumed, bod preswylwyr yn cael eu cyfeirio at y tîm deintyddol pan fo angen.

Mae ein profiad yn dilyn pum mlynedd gyntaf y rhaglen wedi dangos bod sicrhau gwell iechyd y geg i bobl mewn cartrefi gofal yn gymhleth ac yn heriol. Mae dros hanner cartrefi gofal bellach yn cymryd rhan yn rhaglen Gwên am Byth, ac mae bron 8,000 o breswylwyr yn cymryd rhan. Rŷn ni wedi cael adborth cadarnhaol gan staff cartrefi gofal, preswylwyr, gofalwyr a gwasanaethau deintyddol cymunedol sy'n darparu'r rhaglen. O ganlyniad i'r cynnydd sy'n cael ei wneud, yn 2019 cyhoeddodd fy rhagflaenydd y byddai'r cyllid yn cael ei ddyblu i £0.5 miliwn, a dwi'n falch bod Peredur wedi nodi hyn. Diolch am hynny.

Mae'r rhaglen bellach yn rhan allweddol o raglen Cartref Gofal Cymru, sy'n cael ei ariannu gan Lywodraeth Cymru a'i darparu gan Gwelliant Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd. Mae integreiddio gyda Gwelliant Cymru wedi cryfhau Gwên am Byth ymhellach fel rhan annatod o waith cenedlaethol Cymru i wella iechyd y geg ymhlith oedolion.

Dŷn ni ddim yn cael llawer o drafodaethau ar y funud hon sydd ddim yn sôn am yr effaith enfawr y mae pandemig COVID wedi cael ar ddarpariaeth ein gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys amharu ar wasanaethau deintyddol cyffredinol a rhaglenni iechyd y geg i boblogaethau ar draws Cymru. Yr wythnos diwethaf, fel nodoch chi, rhannais i ddatganiad ysgrifenedig gydag Aelodau yn amlinellu'r cynnydd graddol mewn gwasanaethau deintyddol, a chadarnhau y bydd yr elfen diwygio contractau o'r newidiadau i'r system rŷn ni'n rhagweld yn cael ei gohirio tan fis Ebrill 2022. A thra bod COVID-19 yn parhau i beri pryder o ran iechyd y cyhoedd, mae angen i dimau deintyddol gynnal y mesurau rheoli heintiau.

Yn ystod pandemig feirws anadlol, mae deintyddiaeth wedi bod yn un o'r meysydd gofal sylfaenol mwyaf cymhleth i geisio ei leihau, ei ddarparu a'i adfer, yn arbennig o ystyried pa mor gyffredin yw triniaeth aerosol fel llenwadau, a pha mor agos yw'r clinigwr i'r person wrth ddarparu gofal deintyddol. Es i i'r deintydd yr wythnos diwethaf, a phan ddaeth y deintydd mewn, roedd e fel gweld rhywun oedd newydd ddod o gerdded ar y lleuad; roedd cymaint o offer arnyn nhw. Wrth i wasanaethau gynyddu eu capasiti yn raddol, mae timau deintyddol yn parhau i flaenoriaethu gofal brys. Maen nhw'n delio ag anghenion grwpiau sy'n agored i niwed, ac yn ymdrin â rhestr aros hir ar gyfer triniaethau yn sgil lleihau gwasanaethau deintyddol ac yn ailgyflwyno asesiadau a gofal rheolaidd wrth i'r capasiti gynyddu. Bydd rhai o'r bobl hynny sy'n agored i niwed ac angen gofal brys yn cynnwys pobl mewn cartrefi gofal sy'n rhan o raglen Gwên am Byth.

Thank you, Dirprwy Lywydd. I'd like to start by thanking the Member for raising this important issue of dental services for people in care homes. As Members will know, the aim of the Gwên am Byth programme, introduced in 2015, which has already been referred to this afternoon, is to improve oral health and oral care for older people living in care homes by developing a consistent approach across the whole of Wales. Now, the programme tackles health inequalities by ensuring that some of the most vulnerable people have fair and appropriate access to oral healthcare. We know that the oral health of many of those people does deteriorate when they move into care homes, very often as a result of a decline in their general health and the fact that they hadn’t been as mobile in previous years, including those living with dementia.

Gwên am Byth runs alongside 'A Healthier Wales', as the response of dental and oral health services. The principles of the programme do ask care homes to ensure the following things: the first is that there is an up-to-date oral health policy in place; second, that staff are trained in oral health; third, that residents get regular assessments of oral care and health; fourth, that the assessment leads to an individual care plan, with the aim of maintaining good oral health; and, fifth, that residents are referred to a dental team, where necessary.

Our experience following the first five years of the programme has demonstrated that securing improved oral health for people in care homes is complex and challenging. Over half of care homes now participate in the Gwên am Byth programme, and almost 8,000 residents participate. We have had positive feedback from the care home staff and residents, carers and community dental services that provide the programme. As a result of the progress made, in 2019 my predecessor announced that funding would be doubled to £0.5 million, and I am pleased that Peredur noted that in his contribution. Thank you for that.

The programme is now a key part of the Care Home Cymru programme, which is funded by the Welsh Government and provided by Improvement Cymru and Public Health Wales. Integrating with Improvement Cymru has strengthened Gwên am Byth further, making it an integral part of the national work undertaken in Wales to improve oral health among adults.

We don't have many debates these days that don't refer to the huge impact of COVID on the provision of public services, including general dental services and oral health programmes for people across Wales of all generations. Last week, as you noted, I shared a written statement with Members outlining the gradual progress made in dental services, and it confirmed that the contract reform that we anticipate will be delayed until April 2022. And, whilst COVID-19 continues to cause concern in terms of public health, dental teams do need to maintain the appropriate virus containment systems.

During a respiratory virus pandemic, dentistry has been one of the areas of primary care that’s been most complex to diminish, to provide and to restore, particularly given how common the use of aerosol treatments are, such as fillings, and how close the clinician is to the patient in providing dental care. Now, I visited the dentist last week, and when the dentist came in it was like seeing somebody who’d just been walking on the moon, given all the equipment. As services increase capacity gradually, dental teams continue to prioritise emergency care. They are dealing with the needs of vulnerable groups and with lengthy waiting lists for treatments, as a result of the reduction of dental services, and are reintroducing regular assessment and care as their capacity increases. Some of those people who are vulnerable and need emergency care will include those in care homes who participate in the Gwên am Byth programme.

So, we know that the return of services will continue to be gradual, and we recognise that people across Wales have not had the regular check-ups that they've been used to. However, the service has adapted to prioritise urgent care, and I would like to take the opportunity to thank dental teams and health boards for their commitment and dedication during the last 15 months to maintain access to essential dental services for those in the population experiencing pain and problems. And, yes, that does include people who are in care homes. 

Felly, gwyddom y bydd gwasanaethau'n parhau i ddychwelyd yn raddol, ac rydym yn cydnabod nad yw pobl ledled Cymru wedi cael yr archwiliadau rheolaidd y maent wedi arfer â hwy. Fodd bynnag, mae'r gwasanaeth wedi addasu i flaenoriaethu gofal brys, a hoffwn fanteisio ar y cyfle i ddiolch i dimau deintyddol a byrddau iechyd am eu hymrwymiad a'u hymroddiad yn ystod y 15 mis diwethaf i gynnal mynediad at wasanaethau deintyddol hanfodol i'r rheini yn y boblogaeth sy'n dioddef poen a phroblemau. Ac ydy, mae hynny'n cynnwys pobl mewn cartrefi gofal.

Now, we know that this has been a very challenging time, and we recognise the impact that COVID-19 has had on individual members of the dental team and on the profession as a whole. As the risks of COVID-19 reduce, more treatments will be able to be provided. Now, we need dental practices to continue to follow strict infection control measures, including social distancing, to protect practice staff, patients and the wider community. Practices are encouraged to see patients using suitable recall periods, determined by their patients' needs and risk.

Now, given the need to shield vulnerable residents in care homes, active face-to-face engagement during the initial phase of the pandemic was paused. The majority of dental care professionals were unable to directly access care home staff and residents for face-to-face contacts at the time, which is what you've noted. However, many local community dental teams remained in contact with the care homes by e-mail and phone call contact. The Care Home Cwtch—a peer support network for care home managers—was set up by Care Home Cymru and PHW to help assist care home managers during and beyond the pandemic. Now, this platform provides the opportunity for Gwên am Byth leads to integrate with care home staff to deliver oral health and hygiene information and skills-building sessions.

Infection control and isolation in care homes is much more difficult than in the controlled clinical environment of a hospital or a dental clinic. People receiving social care often have underlying conditions that make them more at risk of infection and death from COVID-19. Some people require physical help with aspects of daily living, such as eating, washing and mouth care, making complete isolation very difficult for them. Now, this has added further complexity to the provision of the programme during the pandemic.

The need for face-to-face contact in care homes is under regular review, and local teams will be guided by service providers on the level of activity in each care home. Gwên am Byth teams have maintained regular contact with care homes throughout the pandemic, whilst monitoring and managing emergent needs where appropriate. This has ensured an approach that prioritised urgent needs, as well as the wider provision of dental services in Wales. And I'm incredibly grateful to the community dental services across Wales for the efforts they've made to ensure care home residents can access the advice and interventions where appropriate throughout the pandemic.

Now, just as much as the challenges and complexity of providing dental services, I fully recognise the impact that COVID-19 has presented in care homes. And it's highlighted that care homes have different levels of workforce experience or resources to be able to fully engage in the Gwên am Byth programme. It's commendable that many care homes have already fully engaged with the programme and are achieving excellence in mouth care standards. However, our aim prior to the pandemic remains: we expect to see the programme available in and offered to all care homes for older people in Wales.

To address this inequality and widen access to the programme, I've introduced a simplified offer and approach that is intended to facilitate more care homes being able to meet the essential minimum standards and take part. This is called Essential Gwên am Byth. Those homes that are already fully engaged will continue to be supported to sustain excellence in mouth care standards. The simplified approach can be initiated in care homes that have not started the programme or have found it difficult to comply with the current all-Wales approach. By adopting this approach, all care homes across Wales can be included in the programme, and all residents can benefit from the benefits that are being offered through Gwên am Byth. The programme, including the offer of Essential Gwên am Byth, is now resuming.

With the success of the vaccine roll-out, use of digital training and the availability of lateral flow devices, the risk to community dental staff of entering care homes is now greatly reduced. The recovery is well under way, and we have incorporated learning from the pandemic into the programme as we look ahead, including the greater use of digital technology to deliver the training element, which will result in the offer being made to all residential care homes in Wales. As the services continue to recover, I hope that the simplified offer will enable all care homes to be a part of this programme, ensuring that some of our most vulnerable groups have access to the oral health they require. But thank you very much for bringing the attention of the Senedd to this really important matter. Diolch.

Nawr, gwyddom fod hwn wedi bod yn gyfnod heriol iawn, ac rydym yn cydnabod yr effaith y mae COVID-19 wedi'i chael ar aelodau unigol o'r tîm deintyddol ac ar y proffesiwn cyfan. Wrth i beryglon COVID-19 leihau, bydd modd darparu mwy o driniaethau. Nawr, mae arnom angen i bractisau deintyddol barhau i ddilyn mesurau llym ar gyfer rheoli heintiau, gan gynnwys cadw pellter cymdeithasol, i ddiogelu staff practisau, cleifion a'r gymuned ehangach. Anogir practisau i weld cleifion gan ddefnyddio cyfnodau ailalw addas, wedi'u pennu yn ôl anghenion a risg eu cleifion.

Nawr, o ystyried yr angen i warchod preswylwyr sy'n agored i niwed mewn cartrefi gofal, cafodd ymgysylltiad wyneb yn wyneb gweithredol yn ystod cyfnod cyntaf y pandemig ei oedi. Nid oedd y rhan fwyaf o weithwyr gofal deintyddol proffesiynol yn gallu mynd at staff a phreswylwyr cartrefi gofal yn uniongyrchol ar gyfer cyswllt wyneb yn wyneb ar y pryd, sef yr hyn rydych chi wedi'i nodi. Fodd bynnag, parhaodd llawer o dimau deintyddol cymunedol lleol mewn cysylltiad â'r cartrefi gofal drwy e-bost a chyswllt galwadau ffôn. Sefydlwyd y Cwtsh Cartrefi Gofal—rhwydwaith cymorth gan gymheiriaid i reolwyr cartrefi gofal—gan Cartrefi Gofal Cymru ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i helpu i gynorthwyo rheolwyr cartrefi gofal yn ystod a thu hwnt i'r pandemig. Nawr, mae'r llwyfan hwn yn rhoi cyfle i Gwên am Byth arwain at integreiddio â staff cartrefi gofal i ddarparu gwybodaeth am iechyd a hylendid y geg a sesiynau datblygu sgiliau.

Mae rheoli heintiau ac ynysu mewn cartrefi gofal yn llawer anos nag yn amgylchedd clinigol rheoledig ysbyty neu glinig deintyddol. Yn aml, mae gan bobl sy'n derbyn gofal cymdeithasol gyflyrau isorweddol sy'n eu rhoi mewn mwy o berygl o gael eu heintio ac o farw o COVID-19. Mae rhai pobl angen cymorth corfforol gydag agweddau ar fywyd bob dydd, fel bwyta, ymolchi a gofal y geg, gan wneud ynysu llwyr yn anodd iawn iddynt. Nawr, mae hyn wedi ychwanegu cymhlethdod pellach at ddarpariaeth y rhaglen yn ystod y pandemig.

Mae'r angen am gyswllt wyneb yn wyneb mewn cartrefi gofal yn cael ei adolygu'n rheolaidd, a bydd timau lleol yn cael eu harwain gan ddarparwyr gwasanaethau ar lefel y gweithgarwch ym mhob cartref gofal. Mae timau Gwên am Byth wedi cadw mewn cysylltiad rheolaidd â chartrefi gofal drwy gydol y pandemig, tra'n monitro a rheoli anghenion sy'n dod i'r amlwg lle bo'n briodol. Mae hyn wedi sicrhau dull o weithredu a oedd yn blaenoriaethu anghenion brys, yn ogystal â darparu gwasanaethau deintyddol yn ehangach yng Nghymru. Ac rwy'n hynod ddiolchgar i'r gwasanaethau deintyddol cymunedol ledled Cymru am yr ymdrechion y maent wedi'u gwneud i sicrhau y gall preswylwyr cartrefi gofal gael cyngor ac ymyriadau lle bo'n briodol drwy gydol y pandemig.

Nawr, lawn cymaint â heriau a chymhlethdod darparu gwasanaethau deintyddol, rwy'n cydnabod yn llawn yr effaith y mae COVID-19 wedi'i chael mewn cartrefi gofal. A thynnir sylw at y ffaith bod gan gartrefi gofal wahanol lefelau o brofiad neu adnoddau gweithlu i allu cymryd rhan lawn yn rhaglen Gwên am Byth. Mae'n ganmoladwy fod llawer o gartrefi gofal eisoes wedi ymgysylltu'n llawn â'r rhaglen a'u bod yn cyflawni rhagoriaeth o ran safonau gofal y geg. Fodd bynnag, erys y nod a oedd gennym cyn y pandemig: rydym yn disgwyl gweld bod y rhaglen ar gael ac yn cael ei chynnig ym mhob cartref gofal i bobl hŷn yng Nghymru.

Er mwyn mynd i'r afael â'r anghydraddoldeb hwn ac ehangu mynediad at y rhaglen, rwyf wedi cyflwyno cynnig a dull gweithredu symlach gyda'r bwriad o gynorthwyo mwy o gartrefi gofal i gyrraedd y safonau gofynnol hanfodol a chymryd rhan. Fe'i gelwir yn Gwên am Byth Hanfodol. Bydd y cartrefi sydd eisoes yn cymryd rhan lawn yn parhau i gael eu cefnogi i gynnal rhagoriaeth o ran safonau gofal y geg. Gellir cychwyn y dull symlach mewn cartrefi gofal nad ydynt wedi dechrau'r rhaglen neu sydd wedi ei chael hi'n anodd cydymffurfio â'r dull presennol i Gymru gyfan. Drwy fabwysiadu'r dull hwn, gellir cynnwys pob cartref gofal ledled Cymru yn y rhaglen, a gall pob preswylydd elwa o'r manteision sy'n cael eu cynnig drwy Gwên am Byth. Mae'r rhaglen, gan gynnwys cynnig Gwên am Byth Hanfodol, bellach yn ailddechrau.

Gyda llwyddiant cyflwyno'r brechlyn, y defnydd o hyfforddiant digidol ac argaeledd dyfeisiau llif unffordd, mae'r risg i staff deintyddol cymunedol o fynd i gartrefi gofal bellach yn llawer iawn llai. Mae'r adferiad yn mynd rhagddo'n dda, ac rydym wedi ymgorffori gwersi o'r pandemig yn y rhaglen wrth inni edrych ymlaen, gan gynnwys mwy o ddefnydd o dechnoleg ddigidol i ddarparu'r elfen hyfforddi, a fydd yn arwain at wneud y cynnig i bob cartref gofal preswyl yng Nghymru. Wrth i'r gwasanaethau barhau i ymadfer, rwy'n gobeithio y bydd y cynnig symlach yn galluogi pob cartref gofal i fod yn rhan o'r rhaglen hon, gan sicrhau bod gan rai o'n grwpiau mwyaf agored i niwed fynediad at y darpariaethau iechyd y geg sydd eu hangen arnynt. Ond diolch yn fawr am dynnu sylw'r Senedd at y mater pwysig hwn. Diolch.

18:00

Diolch, Weinidog, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben.

Thank you, Minister, and that brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:00.

The meeting ended at 18:00.