Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
18/11/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:29 gyda'r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:29 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn, a chyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, lle bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rheini wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol, wrth gwrs, ac yr un mor berthnasol i Aelodau yn y Siambr ag i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. The meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and those are noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Siambr as to those joining virtually.
Felly, yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.
So, the first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, and the first question is from Hefin David.
1. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith tân gwyllt a werthir mewn siopau ar les anifeiliaid yng Nghymru? OQ55887
1. What assessment has the Minister made of the impact of shop-sold fireworks on animal welfare in Wales? OQ55887
Thank you. The Welsh Government does not have any specific powers to control the sale and use of fireworks in Wales. I want the UK fireworks legislation to be tightened and there to be greater public awareness of the distress the irresponsible use of fireworks can cause animals. I have called for GB-wide action on this as soon as possible and have asked for meetings with my counterparts in the Scottish and UK Governments to progress this.
Diolch. Nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw bwerau penodol i reoli gwerthiant a’r defnydd o dân gwyllt yng Nghymru. Rwyf am i ddeddfwriaeth tân gwyllt y DU gael ei thynhau a hoffwn weld mwy o ymwybyddiaeth ymhlith y cyhoedd o'r trallod y gall defnydd anghyfrifol o dân gwyllt ei achosi i anifeiliaid. Rwyf wedi galw am gamau gweithredu ledled Prydain ar hyn cyn gynted â phosibl ac rwyf wedi gofyn am gyfarfodydd gyda fy swyddogion cyfatebol yn Llywodraethau’r Alban a’r DU er mwyn bwrw ymlaen â hyn.
Diolch, Minister. That statement is very, very welcome, in that you are pursuing this with the relevant Government responsibility. I've been contacted by Councillor Jill Winslade, who is a councillor on Bedwas, Trethomas and Machen Community Council. The council discussed this last week, when they unanimously agreed that they were concerned about the noise that fireworks make. They were concerned particularly about the impact on those who are homeless, on those who have mental health issues, particularly post-traumatic stress disorder, and those who have additional learning needs. As a council, they feel that they have a duty of care to residents and would like silent fireworks—or at least fireworks over 120 decibels banned—to be available to the public. And they would like the Welsh Government's support in their campaign to limit the use of fireworks, with regard to the issues that I've mentioned already. So, would you, Minister, support Councillor Jill Winslade, Bedwas, Trethomas and Machen Community Council, on this wider issue, and acknowledge that support today?
Diolch, Weinidog. Mae croeso mawr i’r datganiad hwnnw, yn yr ystyr eich bod yn mynd ar drywydd hyn gyda'r cyfrifoldeb Llywodraethol perthnasol. Mae'r Cynghorydd Jill Winslade, sy'n gynghorydd ar Gyngor Cymuned Bedwas, Tretomos a Machen, wedi cysylltu â mi. Trafodwyd hyn gan y cyngor yr wythnos diwethaf, pan gytunwyd yn unfrydol eu bod yn poeni am y sŵn y mae tân gwyllt yn ei wneud. Roeddent yn poeni'n benodol am yr effaith ar y rheini sy'n ddigartref, ar y rheini sydd â phroblemau iechyd meddwl, yn enwedig anhwylder straen wedi trawma, a'r rheini sydd ag anghenion dysgu ychwanegol. Fel cyngor, maent yn teimlo bod dyletswydd gofal arnynt i breswylwyr, a byddent yn hoffi pe bai tân gwyllt distaw ar gael i'r cyhoedd—neu o leiaf fod tân gwyllt dros 120 desibel yn cael eu gwahardd. A hoffent gael cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'w hymgyrch i gyfyngu ar y defnydd o dân gwyllt, mewn perthynas â’r materion rwyf wedi sôn amdanynt eisoes. Felly, a fyddech chi, Weinidog, yn cefnogi'r Cynghorydd Jill Winslade o Gyngor Cymuned Bedwas, Tretomos a Machen, gyda'r mater ehangach hwn, ac yn cydnabod y gefnogaeth honno heddiw?
Thank you, Hefin David, for that question. And I think it is right to recognise—. Obviously, it's not just animals who suffer distress, but you referred to homeless individuals and people suffering from PTSD, too. I think this is something that's got a lot of political and public support, and I'd be very happy to certainly look at the campaign that you refer to. I think it's really important that the UK Government do understand our concerns in relation to their legislation, and, as I mentioned in my answer to you, I've asked for a trilateral meeting. I did actually write back at the beginning of the year—I think it was January—to set up a meeting, but, with the COVID pandemic, I'm afraid that work then stopped. But it has now resumed, so I am hopeful that we'll be able to progress things very quickly.
Diolch am eich cwestiwn, Hefin David. A chredaf ei bod yn iawn cydnabod—. Yn amlwg, nid anifeiliaid yn unig sy'n profi trallod, ond fe gyfeirioch chi at unigolion digartref a phobl sy'n dioddef o anhwylder straen wedi trawma hefyd. Credaf fod hyn yn rhywbeth sy'n cael cryn dipyn o gefnogaeth wleidyddol a chyhoeddus, ac rwy’n fwy na pharod i edrych ar yr ymgyrch y cyfeiriwch ati. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod Llywodraeth y DU yn deall ein pryderon mewn perthynas â'u deddfwriaeth, ac fel y soniais yn fy ateb i chi, rwyf wedi gofyn am gyfarfod tairochrog. Ysgrifennais yn ôl ar ddechrau'r flwyddyn mewn gwirionedd—ym mis Ionawr, rwy’n credu—i drefnu cyfarfod, ond gyda phandemig COVID, mae arnaf ofn i'r gwaith hwnnw ddod i stop. Ond mae wedi ailddechrau bellach, felly rwy'n obeithiol y bydd modd inni fwrw ymlaen â phethau’n gyflym iawn.
I'd like to thank Hefin David for bringing this, and you, Minister, for your positive response—it's such a big issue across Wales. Now, approximately 54 per cent of cats, 55 per cent of horses, and 62 per cent of dogs show signs of distress as a result of such noise and heavy bangs. Despite 72 per cent of people in Wales recognising that fireworks can negatively impact on animal welfare, the Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals themselves receive an average of 400 calls each year due to fireworks. Polling has found that 67 per cent of Welsh residents agree that the law should be amended to better protect animal welfare. And as we all notice, the season for fireworks has extended now to before Bonfire Night, and sometimes into the new year, so we've got an extended season. There is appetite for change to be led by this Parliament, and for the use of fireworks to be limited to major public displays. In your workings on this, will you consider silent fireworks—the banning, as Hefin has said, of fireworks above certain decibels? But will you also look at limiting the numbers of times that people can be actually frightened in their own homes and, of course, our pets and livestock? Thank you.
Hoffwn ddiolch i Hefin David am godi hyn, ac i chithau, Weinidog, am eich ymateb cadarnhaol—mae'n fater mor bwysig ledled Cymru. Nawr, mae oddeutu 54 y cant o gathod, 55 y cant o geffylau, a 62 y cant o gŵn yn dangos arwyddion o drallod o ganlyniad i’r fath sŵn a chleciau swnllyd. Er bod 72 y cant o bobl yng Nghymru yn cydnabod y gall tân gwyllt gael effaith negyddol ar les anifeiliaid, mae'r Gymdeithas Frenhinol er Atal Creulondeb i Anifeiliaid eu hunain yn derbyn 400 o alwadau bob blwyddyn ar gyfartaledd oherwydd tân gwyllt. Mae arolygon barn wedi canfod bod 67 y cant o drigolion Cymru yn cytuno y dylid diwygio'r gyfraith i amddiffyn lles anifeiliaid yn well. Ac fel y mae pob un ohonom yn sylwi, mae'r tymor ar gyfer tân gwyllt wedi ymestyn bellach o'r adeg cyn Noson Tân Gwyllt, ac i mewn i'r flwyddyn newydd weithiau, felly mae gennym dymor estynedig. Mae awydd i weld newid yn cael ei arwain gan y Senedd hon, ac i'r defnydd o dân gwyllt gael ei gyfyngu i arddangosiadau cyhoeddus mawr. Wrth weithio ar hyn, a wnewch chi ystyried tân gwyllt distaw—gwahardd tân gwyllt uwchlaw lefel benodol o ddesibelau, fel y dywedodd Hefin? Ond a wnewch chi edrych hefyd ar leihau’r nifer o weithiau y gall pobl gael eu dychryn yn eu cartrefi eu hunain, ac wrth gwrs, ar ein hanifeiliaid anwes a da byw? Diolch.
Yes, I certainly recognise those figures that Janet Finch-Saunders raised. My own dog, certainly, showed distress this year. She's two, and she certainly showed it for the first time this year. So, I absolutely recognise those figures. As I said in my answer to Hefin David, it is work that we are progressing, but unfortunately the legislation and the powers are with the UK Government. But I think, certainly, public displays didn't happen this year due to the COVID-19 pandemic, so we certainly saw more people I think buying fireworks on an individual basis, and it did seem to be a very extended period. I heard fireworks last night here in Cardiff. So, I certainly do think people have been buying them, maybe using them later than Bonfire Night. So, as I outlined in my answer, I am very keen to progress this.
Ie, rwy’n sicr yn cydnabod y ffigurau hynny a nododd Janet Finch-Saunders. Yn sicr, profodd fy nghi drallod eleni. Mae hi'n ddwy oed, ac yn sicr, fe’i profodd am y tro cyntaf eleni. Felly, rwy’n llwyr gydnabod y ffigurau hynny. Ac fel y dywedais yn fy ateb i Hefin David, mae'n waith rydym yn bwrw ymlaen ag ef, ond yn anffodus, mae'r ddeddfwriaeth a'r pwerau yn nwylo Llywodraeth y DU. Ond credaf yn sicr na chynhaliwyd arddangosiadau cyhoeddus eleni oherwydd pandemig COVID-19, felly yn sicr, credaf inni weld mwy o bobl yn prynu tân gwyllt fel unigolion, ac roedd fel pe bai’n gyfnod estynedig iawn. Clywais dân gwyllt neithiwr yma yng Nghaerdydd. Felly, yn sicr, credaf fod pobl wedi bod yn eu prynu, ac efallai'n eu defnyddio ar ôl Noson Tân Gwyllt. Felly, fel yr amlinellais yn fy ateb, rwy'n awyddus iawn i fwrw ymlaen â hyn.
As Hefin and Janet have just said, Bonfire Night seems to get worse every year—it goes on for longer, it's louder, it's later with noise now reaching into the early hours of the morning and for days after. I'm deeply concerned about the welfare of our animals, as both the previous people have spoken about as well, both in the home and also in the field, and also the impact of firework-related anti-social behaviour and very much animal cruelty. I know it's not in the Welsh Government thing to ban the sale of fireworks to the general public, but is it within Welsh Government competence so that those can be saved for safe and licensed public displays only? Thank you.
Fel y mae Hefin a Janet newydd sôn, ymddengys bod Noson Tân Gwyllt yn mynd yn waeth bob blwyddyn—mae’n para’n hirach, mae'n fwy swnllyd, mae’n hwyrach, gyda sŵn bellach yn para tan oriau mân y bore ac am ddyddiau wedyn. Rwy'n bryderus iawn am les ein hanifeiliaid, fel y nododd y ddau siaradwr blaenorol hefyd, yn y cartref a hefyd yn y caeau, yn ogystal ag effaith ymddygiad gwrthgymdeithasol sy'n gysylltiedig â thân gwyllt, a chreulondeb i anifeiliaid yn sicr. Gwn na all Llywodraeth Cymru wahardd tân gwyllt rhag cael eu gwerthu i'r cyhoedd, ond a yw o fewn cymhwysedd Llywodraeth Cymru i’w cadw ar gyfer arddangosiadau cyhoeddus diogel a thrwyddedig yn unig? Diolch.
So, no, this legislation doesn't sit with us. As I said, in my answer to Janet Finch-Saunders, I think because there weren't the public displays that we usually see this year, unfortunately we saw more people buying fireworks. Obviously, newsagents, for instance, are licensed to sell fireworks. So, therefore, supermarkets could sell them, because they were on sale elsewhere. Some supermarkets did choose not to this year, which I thought was a very good thing to do. But, clearly, it wasn't unlawful to use fireworks within the COVID regulations that we've had, but, again, it's about asking people to be sensible. But I am keen to make sure that the legislation is fit for purpose, because I'm sure we all agree that it isn't at the current time.
Felly, na, nid ni sy’n gyfrifol am y ddeddfwriaeth hon. Fel y dywedais yn fy ateb i Janet Finch-Saunders, gan na chawsom yr arddangosiadau cyhoeddus rydym fel arfer yn eu gweld eleni, yn anffodus, credaf inni weld mwy o bobl yn prynu tân gwyllt. Yn amlwg, mae siopau papurau newydd, er enghraifft, wedi'u trwyddedu i werthu tân gwyllt. Felly, gallai archfarchnadoedd eu gwerthu, gan eu bod ar werth yn rhywle arall. Dewisodd rhai archfarchnadoedd beidio â gwneud hynny eleni, ac roeddwn o’r farn fod hynny'n beth da iawn i'w wneud. Ond yn amlwg, nid oedd yn anghyfreithlon i ddefnyddio tân gwyllt o fewn y rheoliadau COVID rydym wedi'u cael, ond unwaith eto, mae a wnelo â gofyn i bobl fod yn gall. Ond rwy'n awyddus i sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn addas i’r diben, gan fy mod yn siŵr fod pob un ohonom yn cytuno nad yw hynny’n wir ar hyn o bryd.
2. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i leihau'r perygl o lifogydd yn y Rhondda? OQ55863
2. What is the Welsh Government doing to reduce the risk of flooding in the Rhondda? OQ55863
Thank you. Funding has been approved for 25 flood alleviation projects across Rhondda Cynon Taf this year, totalling £1.9 million. This includes £303,450, which I've recently approved, to install property flood resilience to 357 homes in Rhondda. I've also provided £1.6 million of emergency funding to RCT for repair works following this year's storms.
Diolch. Mae cyllid wedi’i gymeradwyo ar gyfer 25 o brosiectau lliniaru llifogydd ar draws Rhondda Cynon Taf eleni, sef cyfanswm o £1.9 miliwn. Mae hyn yn cynnwys £303,450 rwyf wedi'i gymeradwyo'n ddiweddar i osod mesurau gwrthsefyll llifogydd ar lefel eiddo mewn 357 o gartrefi yn y Rhondda. Rwyf hefyd wedi darparu £1.6 miliwn o gyllid brys i RhCT ar gyfer gwaith atgyweirio yn dilyn stormydd eleni.
In the last month, your Government's Natural Resources Wales have published reports into this year's floods, and my interest is clearly in the Rhondda. Few people were surprised to find out that NRW found no blame in themselves in those reports. The closest it got to an admission of liability was when it said that it was underfunded to respond to the magnitude of February's events, something that I hope that you've heard and considered very carefully, Minister. Now, it is clear to me, and to many others who signed a petition, that only an independent inquiry will get to the bottom of what happened and will come up with lasting solutions that will take account of the climate crisis, and that is the best chance that we have of preventing this kind of thing happening to communities here in the Rhondda again. The Labour position in Westminster earlier this year was to support an inquiry into floods in communities in England. Why is an inquiry like this not good enough for people here in Wales? Will you now back an independent inquiry? Or will you explain to people in the Rhondda what you are scared such an inquiry might reveal?
Yn ystod y mis diwethaf, mae Cyfoeth Naturiol Cymru eich Llywodraeth chi wedi cyhoeddi adroddiadau ar lifogydd eleni, ac yn amlwg, mae fy niddordeb i yn ymwneud â’r Rhondda. Ychydig o bobl oedd yn synnu na chanfu CNC fod unrhyw fai arnynt hwy eu hunain yn yr adroddiadau hynny. Yr agosaf a ddaethant at gyfaddef unrhyw gyfrifoldeb oedd pan ddywedasant nad oedd ganddynt ddigon o arian i ymateb i raddfa’r digwyddiadau mis Chwefror, rhywbeth y gobeithiaf i chi ei glywed a'i ystyried yn ofalus iawn, Weinidog. Nawr, mae'n amlwg i mi ac i lawer o bobl eraill a lofnododd ddeiseb mai dim ond ymchwiliad annibynnol fydd yn mynd at wraidd yr hyn a ddigwyddodd ac yn cynnig atebion parhaol a fydd yn ystyried yr argyfwng hinsawdd, a dyna fydd ein gobaith gorau o atal y math hwn o beth rhag digwydd i gymunedau yma yn y Rhondda eto. Safbwynt y blaid Lafur yn San Steffan yn gynharach eleni oedd cefnogi ymchwiliad i lifogydd mewn cymunedau yn Lloegr. Pam nad yw ymchwiliad o’r fath yn ddigon da i bobl yma yng Nghymru? A wnewch chi gefnogi ymchwiliad annibynnol nawr? Neu a wnewch chi egluro i bobl yn y Rhondda beth ydych chi'n ofni y gallai ymchwiliad o'r fath ei ddatgelu?
So, I am not scared at all, and, no, I will not commit to an independent review at the current time, for the reasons I've said to you in this Chamber and for the reasons I've said to you in correspondence. We are waiting for the section 19 investigation reports. They're a duty on the local authority, as you know, and they will provide clarity on the reasons for flooding, as well as how the risk management authorities will act. I don't recognise your view of the NRW report. I thought it was a very honest assessment of their own performance, how they thought they could make improvements, and it wasn't just about funding. I thought the report—. I didn't commission that report, but I do think the findings will complement the local authority's investigations and help support future flood risk management. We all have to accept that, with the climate emergency, we are going to see the sorts of events that we saw in February, and we are trying our very best to ensure that that funding that RCT requested, they've received. I mentioned the additional funding I have given this week for the property flood resilience, so that people who feel they need it in their homes can go to their risk management authority and request that funding, and have whatever is required installed properly. I don't think—. It would be for individuals to come forward with that request, and that's exactly what we've done.
Nid oes ofn arnaf o gwbl, a na, nid wyf am ymrwymo i adolygiad annibynnol ar hyn o bryd am y rhesymau rwyf wedi’u nodi wrthych yn y Siambr hon ac am y rhesymau rwyf wedi’u nodi wrthych mewn gohebiaeth. Rydym yn aros am adroddiadau ymchwiliad adran 19. Maent yn ddyletswydd ar yr awdurdod lleol, fel y gwyddoch, a byddant yn darparu eglurder ynghylch y rhesymau am y llifogydd, yn ogystal â sut y bydd yr awdurdodau rheoli perygl yn gweithredu. Nid wyf yn cydnabod eich sylwadau ar adroddiad CNC. Roeddwn o’r farn ei fod yn asesiad gonest iawn o'u perfformiad eu hunain, sut roeddent yn credu y gallent wneud gwelliannau, ac nid oedd yn ymwneud â chyllid yn unig. Roeddwn yn credu bod yr adroddiad—. Nid fi gomisiynodd yr adroddiad hwnnw, ond credaf y bydd y canfyddiadau'n ategu ymchwiliadau'r awdurdod lleol ac yn helpu i gefnogi’r gwaith o reoli perygl llifogydd yn y dyfodol. Mae'n rhaid i bob un ohonom dderbyn ein bod, gyda'r argyfwng hinsawdd, yn mynd i weld y mathau hyn o ddigwyddiadau a welsom ym mis Chwefror, ac rydym yn ceisio ein gorau glas i sicrhau bod RhCT wedi derbyn yr arian y gofynnwyd amdano. Soniais am yr arian ychwanegol rwyf wedi’i ddarparu’r wythnos hon ar gyfer gwrthsefyll llifogydd ar lefel eiddo, fel y gall pobl sy'n teimlo bod ei angen arnynt yn eu cartrefi fynd at eu hawdurdod rheoli risg a gofyn am y cyllid, a chael beth bynnag sy'n ofynnol wedi'i osod yn iawn. Ni chredaf—. Cyfrifoldeb unigolion fyddai cyflwyno'r cais hwnnw, a dyna'n union rydym wedi'i wneud.
Minister, the review that NRW undertook into the flooding earlier this year identified that 12 flood warnings were late being issued and some areas didn't get a flood warning at all. Sometimes we can focus on the big infrastructure projects and some of the bigger issues around flooding, but if you can't get the simple things right, like issuing warnings to the public to be prepared and make preparations, then that's going to undermine the whole of process of preparation for floods. What action is the Government taking to interact with Natural Resources Wales to make sure that this particular aspect of the flood prevention, early warning, detection system is reliable, is robust, and does alert communities to the risk of flooding that's so devastating to places like the Rhondda and Nantgarw in Pontypridd?
Weinidog, nododd yr adolygiad o’r llifogydd a gynhaliwyd gan CNC yn gynharach eleni fod 12 rhybudd rhag llifogydd wedi cael eu cyhoeddi’n hwyr, ac na chafodd rhai ardaloedd rybudd rhag llifogydd o gwbl. Weithiau, gallwn ganolbwyntio ar y prosiectau seilwaith mawr a rhai o'r materion mwy sy'n ymwneud â llifogydd, ond os na allwch wneud y pethau syml yn iawn, fel rhybuddio'r cyhoedd i fod yn barod a gwneud paratoadau, bydd hynny'n tanseilio’r holl broses o baratoi ar gyfer llifogydd. Pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ryngweithio â Cyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau bod yr agwedd benodol hon ar y system atal llifogydd, rhybuddio cynnar a synhwyro yn ddibynadwy, yn wydn, ac yn rhybuddio cymunedau am berygl llifogydd sydd mor ddinistriol i leoedd fel y Rhondda a Nantgarw ym Mhontypridd?
So, I mentioned that I think the report that NRW have brought forward is a very honest assessment of their performance, and I have met them to discuss it just initially. And next Monday—I think it's next Monday; it's certainly next week—I will be meeting with the chair and chief executive to have a substantive discussion around the report and what actions are needed to be taken.
I think we have to recognise that the February storms, which predominantly, obviously, this report was based on, were the worst that we've seen in parts of Wales for 40 years. And that's not an excuse; I'm just saying we have to remember that's what we were dealing with. We had over 3,000 properties flooded unfortunately, and I saw the devastation, and I'm sure you did too, and we want to do all we can to avoid that. So, it's very important that we look at that report in great detail, which is what officials have been doing since we received it about a month ago. I will be having that discussion with NRW, and I'd be very happy to keep Members updated.
Soniais fy mod yn credu bod yr adroddiad y mae CNC wedi'i gyflwyno yn asesiad gonest iawn o’u perfformiad, ac rwyf wedi cyfarfod â hwy i gychwyn ei drafod. A ddydd Llun nesaf—rwy’n credu mai dydd Llun nesaf ydyw; wythnos nesaf, yn sicr—byddaf yn cyfarfod â'r cadeirydd a'r prif weithredwr i gael trafodaeth o sylwedd ynghylch yr adroddiad a pha gamau sydd angen eu cymryd.
Credaf fod yn rhaid inni gydnabod mai stormydd mis Chwefror, sef yr hyn roedd yr adroddiad hwn yn seiliedig arno yn bennaf, oedd y rhai gwaethaf inni eu gweld mewn rhannau o Gymru ers 40 mlynedd. Ac nid esgus yw hynny; rwyf ond yn dweud bod yn rhaid inni gofio mai dyna roeddem yn ymdrin ag ef. Cawsom lifogydd mewn dros 3,000 yn anffodus, a gwelais y dinistr, ac rwy'n siŵr i chi ei weld hefyd, ac rydym am wneud popeth y gallwn ei wneud i osgoi hynny. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn edrych ar yr adroddiad hwnnw'n fanwl iawn, a dyna mae swyddogion wedi bod yn ei wneud ers inni ei gael oddeutu mis yn ôl. Byddaf yn cael y drafodaeth honno gyda CNC, ac rwy’n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
Minister, in the Pontypridd and Taff Ely area, we obviously look forward to the eight section 19 reports that will be prepared now by Rhondda Cynon Taf, which will be very important in determining future actions and prevention, and so on. One of the issues that has arisen in some 30-odd meetings that I and the local MP have had with communities, businesses and so on in the Pontypridd and Taff Ely area relates to the things that can be done now to actually give greater resilience to the communities that were affected. One of the issues, of course, is things like flood gates, and so on, and I understand that because it was river flooding predominantly in Pontypridd and Taff Ely, that is the responsibility of NRW. Now, I have raised with them the issue of this, and I understand that they have been meeting with you to discuss the issue of funding and provision of additional flood resilience matters to those communities who are affected in Pontypridd and Taff Ely. I wonder if you could outline the outcome of those discussions that you've had.
Weinidog, yn ardal Pontypridd a Thaf Elái, rydym yn amlwg yn edrych ymlaen at yr wyth adroddiad adran 19 a fydd yn cael eu paratoi nawr gan Rondda Cynon Taf, a fydd yn bwysig iawn wrth bennu camau atal a chamau gweithredu yn y dyfodol ac ati. Mae un o'r materion sydd wedi codi yn yr oddeutu 30 o gyfarfodydd rwyf i a'r AS lleol wedi'u cael gyda chymunedau, busnesau ac yn y blaen yn ardal Pontypridd a Thaf Elái yn ymwneud â'r pethau y gellir eu gwneud nawr i roi mwy o wytnwch i’r cymunedau yr effeithiwyd arnynt. Un o'r materion, wrth gwrs, yw pethau fel gatiau llifogydd ac ati, ac oherwydd mai llifogydd o afonydd, yn bennaf, a gafwyd ym Mhontypridd a Thaf Elái, credaf mai cyfrifoldeb CNC yw hynny. Nawr, rwyf wedi dwyn y mater i'w sylw, a deallaf eu bod wedi bod yn cyfarfod â chi i drafod mater cyllido a darparu adnoddau gwrthsefyll llifogydd ychwanegol i'r cymunedau yr effeithir arnynt ym Mhontypridd a Thaf Elái. Tybed a allech amlinellu canlyniad y trafodaethau rydych wedi'u cael?
Those discussions are still ongoing. You will have heard me say I'm meeting with them again next week. However, the funding to which you refer is there for them to apply for. So, I mentioned I've just allocated at the beginning of the week a further £305,000 to RCT direct for property flood resilience measures, and that funding is absolutely available for NRW to request from also. So, again, those discussions are ongoing. I'll be having a further meeting next week, but the funding is available now.
Mae'r trafodaethau hynny'n parhau. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud fy mod yn cyfarfod â hwy eto yr wythnos nesaf. Fodd bynnag, mae'r cyllid y cyfeiriwch ato yno iddynt wneud cais amdano. Felly, soniais fy mod newydd ddyrannu £305,000 yn ychwanegol ddechrau'r wythnos yn uniongyrchol i RhCT ar gyfer mesurau gwrthsefyll llifogydd ar lefel eiddo, ac mae’r cyllid hwnnw’n sicr ar gael i CNC wneud cais amdano hefyd. Felly, unwaith eto, mae'r trafodaethau hynny'n parhau. Byddaf yn cael cyfarfod arall yr wythnos nesaf, ond mae'r cyllid ar gael nawr.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Janet Finch-Saunders.
The Conservative spokesperson, Janet Finch-Saunders.
Minister, in June 2018, the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee warned that there was every likelihood of a post-Brexit governance gap. NRW, as the environmental regulator, simply does not have sufficient independence, and it is felt that the future generations commissioner's office does not have sufficient environmental focus and expertise. Therefore, there is a feeling that Wales needs a new body to monitor Government actions in delivering on environmental legislation, an accessible complaints system and proper, robust and enforced legislation.
Here we are now, almost 30 months later. Now, the UK Government is in the process of appointing the inaugural chair of the office for environmental protection. In comparison, the timeline for the establishment of a successor environmental governance body for Wales remains unclear. It has been apparent since June 2018 that Wales needs this new body, and even before this, in March of that year, the Welsh Government did make a commitment to take the first proper legislative opportunity to enshrine environmental principles into law and to close this governance gap. When will we see solid details about this timeline and the establishment of a new body and why has this not been progressed already?
Weinidog, ym mis Mehefin 2018, rhybuddiodd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig fod pob tebygolrwydd y bydd bwlch llywodraethu ar ôl Brexit. Nid oes gan CNC, fel y rheoleiddiwr amgylcheddol, ddigon o annibyniaeth, a cheir teimlad nad oes gan swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol ddigon o ffocws ac arbenigedd amgylcheddol. Felly, ceir teimlad fod angen corff newydd ar Gymru i fonitro gweithredoedd y Llywodraeth wrth gyflawni deddfwriaeth amgylcheddol, system gwynion hygyrch a deddfwriaeth briodol a chadarn sy’n cael ei gorfodi.
Dyma ni bellach, bron i 30 mis yn ddiweddarach. Nawr, mae Llywodraeth y DU yn y broses o benodi cadeirydd cyntaf swyddfa diogelu'r amgylchedd. Mewn cymhariaeth, mae'r llinell amser ar gyfer sefydlu corff llywodraethu amgylcheddol olynol i Gymru yn parhau i fod yn aneglur. Mae wedi bod yn amlwg ers mis Mehefin 2018 fod angen y corff newydd hwn ar Gymru, a hyd yn oed cyn hynny, ym mis Mawrth y flwyddyn honno, gwnaeth Llywodraeth Cymru ymrwymiad i achub ar y cyfle deddfwriaethol addas cyntaf i ymgorffori egwyddorion amgylcheddol yn y gyfraith ac i gau'r bwlch llywodraethu hwn. Pryd fyddwn ni'n gweld manylion cadarn am y llinell amser hon a chorff newydd yn cael ei sefydlu, a pham nad yw hyn wedi ei ddatblygu'n barod?
Well, one of the reasons is, as you're aware, that this is just one tiny part of leaving the European Union, and I just wish sometimes that you sat in some of the meetings that I did where you recognise the sheer amount of work that needs to be done in the next, I think, 42 days now before we leave the European Union.
But this is a very important point and I'm very happy to answer questions so that people can understand where we are. So, I think you have to admit that the Welsh Government was very prescient in having the Environment (Wales) Act 2016 that we had. So, the gaps in environmental governance are very different in Wales to what they are in England. Obviously, the UK Government have abandoned their UK Environment Bill at the moment—that's been paused, although I think it's just about to restart—but we have our environment Act here. So, in relation to principles, for instance, we have a set of environmental principles in our environment Act that other countries don't have.
However, as you're aware from my Brexit round-table stakeholder group, I set up a task group from that to ask them to bring forward a report, which they've done. And I think I mentioned in an answer to Llyr last week in committee that I'll be bringing forward further information on that. I'm not sure if you asked me in a written question or whether I wrote to you to say that we have gone out to advert for a person to head up this part of Welsh Government after we leave the European Union and the timeline for that was, I think, before Christmas.
Wel, un o'r rhesymau, fel y gwyddoch, yw mai dim ond un rhan fach iawn o adael yr Undeb Ewropeaidd yw hyn, a hoffwn weithiau pe baech wedi mynychu rhai o'r cyfarfodydd y bûm ynddynt, lle rydych yn cydnabod y mynydd o waith sydd angen ei wneud yn ystod y 42 diwrnod nesaf bellach, rwy’n credu, cyn i ni adael yr Undeb Ewropeaidd.
Ond mae hwn yn bwynt pwysig iawn ac rwy'n fwy na pharod i ateb cwestiynau fel y gall pobl ddeall lle rydym arni ar hyn o bryd. Felly, credaf fod yn rhaid i chi gyfaddef bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn graff iawn yn cyflwyno Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Felly, mae'r bylchau mewn llywodraethu amgylcheddol yn wahanol iawn yng Nghymru i'r hyn a geir yn Lloegr. Yn amlwg, mae Llywodraeth y DU wedi rhoi stop ar Fil Amgylchedd y DU ar hyn o bryd—mae hwnnw wedi'i oedi, er fy mod yn credu ei fod ar fin ailgychwyn—ond mae gennym ein Deddf amgylchedd yma. Felly, o ran egwyddorion, er enghraifft, mae gennym set o egwyddorion amgylcheddol yn ein Deddf amgylchedd nad oes gan wledydd eraill.
Fodd bynnag, fel y gwyddoch o fy ngrŵp rhanddeiliaid bord gron ar Brexit, sefydlais grŵp gorchwyl ohono i ofyn iddynt gyflwyno adroddiad, ac maent wedi gwneud hynny. A chredaf imi grybwyll mewn ateb i Llyr yr wythnos diwethaf yn y pwyllgor y byddaf yn cyflwyno rhagor o wybodaeth am hynny. Nid wyf yn siŵr a ofynasoch i mi mewn cwestiwn ysgrifenedig neu a ysgrifennais atoch i ddweud ein bod wedi hysbysebu am unigolyn i arwain y rhan hon o Lywodraeth Cymru ar ôl inni adael yr Undeb Ewropeaidd, a'r llinell amser ar gyfer hynny oedd cyn y Nadolig, rwy'n credu.
Thank you, and thank you for confirming that, in July 2019, you did convene a task group of key stakeholders to work with you to further develop details of the environmental governance structure for Wales. Now, on 5 November, you stated that you intend to publish these proposals for longer-term environmental governance arrangements by the end of the year, alongside the environmental governance task group report. Whilst that itself already represents a delay to the original promise to publish the task group recommendations this autumn, it turns out that the group did actually report in April 2020. You did advise us last Thursday in committee that the report could not be made available due to lack of capacity and resources. Will you provide some more detail today as to what are the specific capacity and resource challenges that have rendered you unable to share the report for some seven months and explain why you are denying this Welsh Parliament the opportunity to scrutinise the report and recommendations ahead of your proposals for environmental governance?
Diolch, a diolch am gadarnhau eich bod, ym mis Gorffennaf 2019, wedi cynnull grŵp gorchwyl o randdeiliaid allweddol i weithio gyda chi i ddatblygu manylion am strwythur llywodraethu amgylcheddol Cymru ymhellach. Nawr, ar 5 Tachwedd, fe nodoch eich bod yn bwriadu cyhoeddi'r cynigion hyn ar gyfer trefniadau llywodraethu amgylcheddol mwy hirdymor erbyn diwedd y flwyddyn, ochr yn ochr ag adroddiad y grŵp gorchwyl ar lywodraethu amgylcheddol. Er bod hynny ynddo’i hun eisoes yn dynodi oedi i'r addewid gwreiddiol i gyhoeddi argymhellion y grŵp gorchwyl yr hydref hwn, ymddengys bod y grŵp wedi adrodd ym mis Ebrill 2020. Dywedasoch wrthym ddydd Iau diwethaf yn y pwyllgor na ellid sicrhau bod yr adroddiad ar gael oherwydd diffyg capasiti ac adnoddau. A wnewch chi roi mwy o fanylion heddiw ynglŷn â beth yw'r heriau penodol o ran capasiti ac adnoddau sydd wedi golygu na allwch rannu'r adroddiad am saith mis, ac egluro pam eich bod yn gwarafun cyfle i Senedd Cymru graffu ar yr adroddiad a'r argymhellion cyn eich cynigion ar gyfer llywodraethu amgylcheddol?
Yes. I think I did explain last week that it's the same group of officials who are working on EU transition who are working on the COVID-19 response. We just haven't suddenly doubled our number of officials. So, that was what I meant by a lack of capacity and resources. And I will not deny this Senedd the opportunity. I will be publishing the Welsh Government response to the recommendations that will come out of the task group, and also the report.
Gwnaf. Credaf imi egluro yr wythnos diwethaf mai'r un grŵp o swyddogion sy'n gweithio ar drefniadau pontio’r UE ag sy'n gweithio ar yr ymateb i COVID-19. Nid ydym wedi dyblu nifer ein swyddogion dros nos. Felly, dyna roeddwn yn ei feddwl wrth ddiffyg capasiti ac adnoddau. Ac nid wyf am warafun cyfle i'r Senedd hon. Byddaf yn cyhoeddi ymateb Llywodraeth Cymru i’r argymhellion a ddaw gan y grŵp gorchwyl, a hefyd yr adroddiad.
Thank you, Minister. I think really what has happened here is that long-term arrangements for environmental governance have been put on the back burner. Now, with such frustratingly slow progress on future plans, it is reasonable to expect interim arrangements to be in place. Now, I am aware that you made ensuring that there is a complaints mechanism a priority and that all complains should be independently assessed, and that has to be widely welcomed. However, despite us being less than two months away from the end of the transition period, it was on Monday that the interviews for an interim environmental protection assessor were being held. By when will this assessor be in post? Have the expert panel that will be supporting the assessor been appointed, and if not, when will they? And can you confirm that the interim complaints system that should become operational from 1 January 2021 will have sufficient capacity to deal with numerous concerns at the same time? Thank you.
Diolch, Weinidog. Credaf mai’r hyn sydd wedi digwydd yma mewn gwirionedd yw bod trefniadau hirdymor ar gyfer llywodraethu amgylcheddol wedi'u gohirio. Nawr, gyda chynnydd mor rhwystredig o araf ar gynlluniau ar gyfer y dyfodol, mae'n rhesymol disgwyl i drefniadau dros dro gael eu rhoi ar waith. Nawr, rwy’n ymwybodol i chi roi blaenoriaeth i sicrhau bod mecanwaith cwynion ar gael, ac y dylid asesu pob cwyn yn annibynnol, ac mae’n rhaid croesawu hynny yn gyffredinol. Fodd bynnag, er bod diwedd y cyfnod pontio mewn llai na deufis, ni chynhaliwyd y cyfweliadau ar gyfer asesydd diogelu'r amgylchedd dros dro tan ddydd Llun. Erbyn pryd y bydd yr asesydd yn ei swydd? A yw'r panel arbenigol a fydd yn cefnogi'r asesydd wedi'i benodi, ac os nad ydyw, pryd y bydd hynny’n digwydd? Ac a allwch gadarnhau y bydd gan y system gwynion dros dro, a ddylai ddod yn weithredol o 1 Ionawr 2021, gapasiti digonol i ymdrin â nifer o bryderon ar yr un pryd? Diolch.
I wouldn't agree that it's been put on the back burner, but, obviously, we have to prioritise, and a public health pandemic, such as we have seen and are currently still in the middle of, has to take priority. So, within my portfolio—if you look right across my portfolio, you will see everything is bathed in European legislation and finance et cetera, so it's a huge piece of work that we're unfortunately having to do as we hurtle towards 31 December. So, it's not been put on the back burner at all, but, clearly, you can't do everything—I wish we could. So, just to confirm, the interim measures are designed to provide a stopgap between the end of transition and the introduction of statutory measures. As you referred to, we've been out to advert, we're in the process of advertising, and the person will be in place. What I've said is that I want a better system. This is actually somewhere where I think we can be better than the current system that we have with the European Union at the moment. You refer to it as 'numerous complaints'; well, I've looked back to see how many complains we've actually sent from Wales to Brussels, and I wouldn't call it numerous. It's also very evident it's slow, so I think it's really important that when you do get a complaint, you can expedite it as quickly as possible, and scrutinise and investigate in a much quicker way. So, I think it's really important that we get the system right. I would very much like to have brought it forward in this Senedd term, but, unfortunately, I can't. But we have made sure that the interim measures are robust and fit for purpose.
Ni fyddwn yn cytuno bod hyn wedi cael ei ohirio, ond yn amlwg, mae'n rhaid inni flaenoriaethu, ac mae'n rhaid i bandemig iechyd y cyhoedd, fel rydym wedi'i weld ac yn ei ganol ar hyn o bryd, gael blaenoriaeth. Felly, yn fy mhortffolio—os edrychwch ar draws fy mhortffolio, fe welwch fod popeth wedi'i liwio gan gyllid a deddfwriaeth Ewropeaidd ac ati, felly mae'n rhaid inni wneud llawer iawn o waith, yn anffodus, wrth inni agosáu at 31 Rhagfyr. Felly, nid yw wedi cael ei ohirio o gwbl, ond yn amlwg, ni allwch wneud popeth—hoffwn pe gallem. Felly, i gadarnhau, mae'r mesurau dros dro wedi'u cynllunio i lenwi bwlch rhwng diwedd y cyfnod pontio a chyflwyno mesurau statudol. Fel y nodoch, rydym wedi hysbysebu, rydym yn y broses o hysbysebu, a bydd yr unigolyn yn ei swydd. Yr hyn rwyf wedi dweud yw fy mod yn dymuno cael system well. Dyma rywle lle credaf y gallwn fod yn well na'r system bresennol sydd gennym gyda'r Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd. Rydych yn cyfeirio at y 'nifer o gwynion'; wel, rwyf wedi edrych yn ôl i weld faint o gwynion rydym wedi'u hanfon o Gymru i Frwsel mewn gwirionedd, ac ni fyddwn yn eu galw'n niferus. Mae hefyd yn amlwg iawn fod hyn yn araf, felly credaf ei bod yn bwysig iawn, pan gewch gŵyn, y gallwch ymdrin â hi cyn gynted â phosibl, a chraffu arni a’i hymchwilio mewn ffordd lawer cyflymach. Felly, credaf ei bod yn bwysig iawn inni sicrhau bod y system yn iawn. Hoffwn fod wedi ei chyflwyno yn nhymor y Senedd hon, ond yn anffodus, ni allaf wneud hynny. Ond rydym wedi sicrhau bod y mesurau dros dro yn gadarn ac yn addas i’r diben.
Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Dwi'n meddwl bod yna eironi eithriadol yn y ffaith bod gennym ni Geidwadwyr fan hyn yn cwyno ynglŷn â'r trafferthion dybryd y mae Brexit yn eu hachosi i ni nawr yng Nghymru ac yn cwyno am arafwch Llywodraeth Cymru. Mae gen i gydymdeimlad â'r farn yna ond, wrth gwrs, mae angen iddyn nhw atgoffa eu Llywodraeth eu hunain ar lefel y Deyrnas Unedig o'r arafwch mewn rhoi eglurder i ni yng Nghymru am yn union beth sydd yn ein hwynebu ni ymhen, beth, 42, 43 neu 44 o ddyddiau o nawr.
Mi gyfeiriaf i, fyddwch chi ddim yn synnu, at broblem arall, Weinidog, oherwydd mi fyddwch chi'n cofio ichi roi tystiolaeth i ni, ynghyd â'ch prif swyddog milfeddygol, yn y pwyllgor amgylchedd ynglŷn â goblygiadau diwedd y cyfnod trosglwyddo ar gapasiti milfeddygol yma yng Nghymru gyda'r holl ofynion ychwanegol, yr ardystio iechyd allforion—yr export health certification—mewn porthladdoedd sydd ei angen ac yn y blaen, a fydd yn golygu y bydd angen mwy o gapasiti milfeddygol; capasti, wrth gwrs, sydd ddim gennym ni yng Nghymru, fel yr atgoffodd y prif swyddog milfeddygol ni. Nawr, rydych chi, yn sgil hynny, wedi awgrymu, wrth gwrs, efallai y bydd yn rhaid edrych i symud milfeddygon o, er enghraifft, waith profi TB, neu o ddelio gyda'r ffliw adar, er mwyn cwrdd â'r galw ychwanegol yma yn sgil Brexit. Felly, gydag ychydig dros 40 o ddyddiau i fynd tan 1 Ionawr, allwch chi esbonio beth yn union yw cynlluniau Llywodraeth Cymru i gwrdd â'r galw yma?
Thank you very much, Llywydd. I think there's an extreme irony in the fact that we have Conservatives here complaining about the grave problems caused by Brexit, and complaining about the sluggishness of the Welsh Government. I have some sympathy with that, but they need to remind their own Government at the UK level of the slowness in providing clarity to us in Wales of exactly what will face us in 42, 43 or 44 days from now.
You won't be surprised to hear me referring to another problem, because you will recall that you gave us evidence, along with your chief veterinary officer, at the environment committee on the implications of the end of the transition period on the veterinary capacity here in Wales with all the additional requirements, the export health certification in ports, all of which will mean that we will need further veterinary capacity; capacity that we don't have here in Wales, as the chief veterinary officer reminded us. Now, in light of that, you have suggested that perhaps we will need to look at moving vets from TB testing work, for example, or from dealing with bird flu, in order to meet these additional demands brought on by Brexit. So, with a little over 40 days to go until 1 January, can you explain what exactly the Welsh Government's plans are to meet that demand?
You're referring to the session we had last week around export health certification, and I raised that in a sub-committee of Cabinet this morning, because, clearly, the UK Government just seem to think that we can throw money at this, and we can recruit environment health officers, who take, I think, it's four years to train—probably not that much less than vets. When I raised it at the Department for Environment, Food and Rural Affairs inter-ministerial group on Monday, I was told, 'Well, you can just put vets onto this work'. Again, I explained, as you said, that if I take vets off TB testing—and now we've got avian flu in the UK; fortunately not in Wales, but in the UK, so that's taking a great deal of surveillance work—again, you would be taking vets off that work. So, it's hugely disappointing that that the UK's Government answer to this very critical problem.
As a Government, we have recruited more vets over the past, probably, three years now—we've had a focus on that. I'm meeting APHA tomorrow—the Animal and Plant Health Agency—because clearly they are looking at England and Wales; they have responsibility for both countries. I want to reiterate to the chief executive tomorrow—and I have to say, he has always recognised this—that they need to make sure that decisions around recruitment, for instance—. I think that, perhaps, they are waiting for the comprehensive spending review, as we all are, before they look at what else they can do to assist us, but I will certainly be discussing that with him tomorrow.
Rydych yn cyfeirio at y sesiwn a gawsom yr wythnos diwethaf ynghylch tystysgrifau iechyd allforio, a chodais hynny mewn is-bwyllgor Cabinet y bore yma, oherwydd yn amlwg, ymddengys bod Llywodraeth y DU yn credu y gallwn daflu arian at hyn, a gallwn recriwtio swyddogion iechyd yr amgylchedd y mae’n cymryd pedair blynedd i’w hyfforddi, rwy’n credu—heb fod yn llawer llai na milfeddygon, mae’n debyg. Pan godais hyn yng ngrŵp rhyngweinidogol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ddydd Llun, dywedwyd wrthyf, 'Wel, gallwch roi milfeddygon wneud y gwaith hwn'. Unwaith eto, eglurais, fel y dywedasoch, pe bawn yn tynnu milfeddygon oddi ar brofion TB—ac erbyn hyn mae gennym ffliw adar yn y DU; nid yng Nghymru, diolch byth, ond yn y DU, felly mae hynny'n galw am gryn dipyn o wyliadwriaeth—unwaith eto, byddech yn tynnu milfeddygon oddi ar y gwaith hwnnw. Felly, mae'n hynod siomedig mai dyna yw ateb Llywodraeth y DU i'r broblem allweddol hon.
Fel Llywodraeth, rydym wedi recriwtio mwy o filfeddygon dros y tair blynedd diwethaf bellach, mae'n debyg—rydym wedi canolbwyntio ar hynny. Rwy'n cyfarfod ag APHA yfory—yr Asiantaeth Iechyd Anifeiliaid a Phlanhigion—oherwydd yn amlwg, maent yn edrych ar Gymru a Lloegr; mae ganddynt gyfrifoldeb dros y ddwy wlad. Rwyf am ailadrodd i'r prif weithredwr yfory—ac mae'n rhaid imi ddweud, mae bob amser wedi cydnabod hyn—fod angen iddynt sicrhau bod penderfyniadau ynghylch recriwtio, er enghraifft—. Credaf, efallai, eu bod yn aros am yr adolygiad cynhwysfawr o wariant, fel pob un ohonom, cyn iddynt edrych ar beth arall y gallant ei wneud i'n cynorthwyo, ond byddaf yn sicr yn trafod hynny gydag ef yfory.
You did, of course, suggest in committee that you might have to take, as you have reiterated there, vets away from TB testing. That, of course, inevitably would mean less testing, meaning as well of course that there is a greater likelihood that tests maybe wouldn't be completed in a timely manner, which then brings the potential of greater movement restrictions facing some of our farmers. So, there are huge knock-on effects here, and I'm wondering maybe what your assessment is in terms of the impact that moving that capacity would have on your TB testing programme. Would redirecting vet capacity away from TB, for example, necessitate greater flexibility in terms of allowing farmers not to test as often, let's say? Maybe you could tell us exactly what your thinking is around that, because, clearly, I'm sure you'd agree that farmers shouldn't be penalised for something that obviously is beyond their own control.
Fe awgrymoch chi yn y pwyllgor wrth gwrs, fel rydych newydd ei ailadrodd, y gallai fod rhaid i chi dynnu milfeddygon oddi ar brofion TB. Mae’n anochel y byddai hynny'n golygu llai o brofi, ac yn golygu hefyd wrth gwrs ei bod yn fwy tebygol na fyddai profion yn cael eu cwblhau mewn modd amserol, sydd wedyn yn arwain at y posibilrwydd y gallai rhai o’n ffermwyr wynebu mwy o gyfyngiadau ar symud. Felly, mae effeithiau canlyniadol enfawr yma, ac rwy'n meddwl tybed beth yw eich asesiad, efallai, o’r effaith y byddai symud y capasiti hwnnw'n ei chael ar eich rhaglen brofi TB? A fyddai ailgyfeirio capasiti milfeddygon oddi wrth TB, er enghraifft, yn golygu y byddai angen mwy o hyblygrwydd i ganiatáu i ffermwyr beidio â phrofi mor aml, gadewch inni ddweud? Efallai y gallech ddweud wrthym beth yn union rydych yn ei feddwl o hynny, oherwydd yn amlwg, rwy'n siŵr y byddech yn cytuno na ddylid cosbi ffermwyr am rywbeth sy'n amlwg y tu hwnt i'w rheolaeth.
Absolutely, and going back to the irony that you referred to, at a time when we want to maintain our animal health and welfare standards, as we are looking at trade negotiations, obviously, we don’t want to be doing that. So, this is a piece of work that the chief veterinary officer's office is looking at for me. We've been very clear during the COVID-19 pandemic that we wanted to keep TB testing going in the way that we would have done normally, and I think that we have maintained as much as we can of that. But, clearly, there have been issues where, sometimes, TB testing hasn't been able to happen because somebody is in isolation, for instance, in relation to the pandemic. So, this is a piece of work—. Because we don't want to take vets off these very important testing regimes to then do the export health certificates. So, I think that it is a twin-track approach. I'm working very closely with my colleague Julie James and local authorities around local authority preparedness in relation to trying to recruit more environmental health officers. I was referring to Holyhead in an XO UK Government meeting and the difficulties with recruitment. I can't imagine that it's just Wales that is having difficulty recruiting environmental health officers, and I'm sure it will be the same with vets as well. So, again, it’s something that the chief veterinary officer is also discussing with her other three counterparts.
Yn hollol, a chan fynd yn ôl at yr eironi y cyfeirioch chi ato, ar adeg pan ydym yn dymuno cynnal ein safonau iechyd a lles anifeiliaid, wrth inni edrych ar drafodaethau masnach, yn amlwg nid ydym am fod yn gwneud hynny. Felly, mae hwn yn waith y mae swyddfa'r prif swyddog milfeddygol yn edrych arno ar fy rhan. Rydym wedi dweud yn glir iawn yn ystod pandemig COVID-19 ein bod yn awyddus i brofion TB barhau yn y ffordd y byddem wedi’i wneud fel arfer, a chredaf ein bod wedi cynnal hynny gymaint ag y gallwn. Ond yn amlwg, mae problemau wedi bod lle nad yw profion TB wedi gallu digwydd weithiau gan fod rhywun yn hunanynysu, er enghraifft, mewn perthynas â'r pandemig. Felly, mae hwn yn waith—. Oherwydd nid ydym am dynnu milfeddygon oddi ar y cyfundrefnau profi pwysig hyn er mwyn ymgymryd â’r tystysgrifau iechyd allforio. Felly, credaf fod hwn yn ddull dau drac. Rwy'n gweithio'n agos iawn gyda fy nghyd-Aelod Julie James ac awdurdodau lleol ar barodrwydd awdurdodau lleol mewn perthynas â cheisio recriwtio mwy o swyddogion iechyd yr amgylchedd. Cyfeiriais at Gaergybi yn un o gyfarfodydd XO Llywodraeth y DU a’r anawsterau gyda recriwtio. Ni allaf ddychmygu mai Cymru'n unig sy'n ei chael hi’n anodd recriwtio swyddogion iechyd yr amgylchedd, ac rwy'n siŵr y bydd yr un peth yn wir am filfeddygon hefyd. Felly, unwaith eto, mae'n rhywbeth y mae'r prif swyddog milfeddygol hefyd yn ei drafod gyda'i thri swyddog cyfatebol arall.
Yes, with 40-odd days to go. Given the uncertainty that persists, clearly, ahead of the end of the transition period, I'd like to ask as well what the Welsh Government is doing to provide advice to animal keepers and pet owners about the availability of animal feed, given the well-documented concerns around delays to supply chains. The Government's own 'no deal' Brexit plan acknowledges supply chain issues as a major potential challenge. So, could you tell us whether your Government has plans to advise animal keepers about ensuring that they have sufficient supplies, given the potential uncertainty? And what are you doing to make sure that there are sufficient reserves of farm animal feed available as well? You don’t need me to tell you what the horrendous consequences might be to animal welfare if the Government doesn't get this right.
Ie, gydag oddeutu 40 diwrnod i fynd. O ystyried yr ansicrwydd parhaus, yn amlwg, cyn diwedd y cyfnod pontio, hoffwn ofyn hefyd beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i roi cyngor i geidwaid anifeiliaid a pherchnogion anifeiliaid anwes ynghylch argaeledd bwyd anifeiliaid, o ystyried y pryderon tra hysbys ynghylch oedi mewn cadwyni cyflenwi. Mae cynllun Brexit 'dim cytundeb' y Llywodraeth ei hun yn cydnabod bod problemau gyda chadwyni cyflenwi yn her fawr bosibl. Felly, a allech ddweud wrthym p’un a oes gan eich Llywodraeth gynlluniau i gynghori ceidwaid anifeiliaid ynghylch sicrhau bod ganddynt gyflenwadau digonol, o ystyried yr ansicrwydd posibl? A beth rydych chi'n ei wneud i sicrhau bod digon o gyflenwadau wrth gefn o fwyd anifeiliaid fferm ar gael hefyd? Nid oes angen i mi sôn wrthych am y canlyniadau erchyll i les anifeiliaid os nad yw'r Llywodraeth yn gwneud hyn yn iawn.
This is part of our contingency plans, and you will have seen that the Welsh Government published our end-of-transition plan last week. As you say, it's just like food for us, isn't it? We need that animal feed too. So, again, this is part of our contingency plans, and we'll discuss, obviously, with our stakeholders at the next round-table stakeholder meeting—this is an item that we will continue to discuss, because, as you say, it's just over 40 days now until we leave the European Union.
Mae hyn yn rhan o'n cynlluniau wrth gefn, a byddwch wedi gweld bod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi ein cynllun ar gyfer diwedd y cyfnod pontio yr wythnos diwethaf. Fel y dywedwch, mae'n union fel ein bwyd ni, onid ydyw? Mae angen bwyd anifeiliaid arnom hefyd. Felly, unwaith eto, mae hyn yn rhan o'n cynlluniau wrth gefn, a byddwn yn trafod, yn amlwg, gyda'n rhanddeiliaid yng nghyfarfod bord gron nesaf y rhanddeiliaid—mae hon yn eitem y byddwn yn parhau i'w thrafod, oherwydd, fel y dywedwch, ychydig dros 40 diwrnod sydd i fynd bellach hyd nes y byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
3. A wnaiff y Gweindiog roi diweddariad am y cynllun Arbed yn Arfon? OQ55852
3. Will the Minister provide an update on the Arbed scheme in Arfon? OQ55852
In response to a Welsh Government investigation, Fortum energy services, which implemented the legacy Arbed 2 scheme in north Wales, has recently concluded a survey of homes in Carmel, Y Fron, Deiniolen and Dinorwic. I will provide a further update when I have considered their report.
Mewn ymateb i ymchwiliad gan Lywodraeth Cymru, mae gwasanaethau ynni Fortum, a roddodd gynllun etifeddiaeth Arbed 2 ar waith yng ngogledd Cymru, wedi cwblhau arolwg o gartrefi yng Ngharmel, Y Fron, Deiniolen a Dinorwig yn ddiweddar. Byddaf yn darparu diweddariad pellach pan fyddaf wedi ystyried eu hadroddiad.
Diolch yn fawr. Mae etholwyr yn y pedair ardal yna—yn Carmel, y Fron, Deiniolen a Dinorwig—wedi bod yn hynod amyneddgar, ond erbyn hyn, mae angen symud ymlaen i wneud y gwaith sydd wedi'i addo. Dwi wedi bod yn codi'r mater hwn efo chi ers haf 2017. Ar y cychwyn, roedd y cwmni'n gwadu bod yna broblemau, ond fe wnaethoch chi—a dwi'n ddiolchgar iawn am hynny—gynnal nid un, ond dau adolygiad annibynnol, gyda'r ail yn dod i'r casgliad mai safon wael y crefftwaith oedd yn gyfrifol am achosi lleithder difrifol a difrod i'r toeau a'r waliau. Mae yna 40 a mwy o etholwyr yn dal i aros i'r gwaith ddigwydd, felly ar ôl i chi edrych yn fanwl ar yr adroddiad yma eto, beth fydd y camau nesaf?
Thank you very much. Constituents in those four areas—in Carmel, Y Fron, Deiniolen and Dinorwic—have been very patient, but we do need to move forward to do the work that has been promised. I have been raising this issue with you since the summer of 2017. At the beginning, the company denied that there were problems, but you did—and I am grateful to you—hold not one, but two independent reviews, with the second coming to the conclusion that it was the poor quality of the craftsmanship that was responsible for causing serious damp and damage to the roofs and walls. Now, there are 40 or more constituents who are still waiting for the work to be done, so after you look in detail at this report again, what will the next steps be?
Thank you, and I absolutely agree with you that we need to progress this, so I've asked officials to give me some advice by the end of this month so that I'm able to come to you within a month and tell you what those next steps will be.
Diolch, ac rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod angen inni fwrw ymlaen â hyn, felly rwyf wedi gofyn i swyddogion roi cyngor i mi erbyn diwedd y mis hwn er mwyn i mi allu dod atoch o fewn mis a dweud wrthych beth fydd y camau nesaf hynny.
The Welsh Government's Arbed programme, or area-based fuel poverty scheme, had to be investigated after it backfired on Arfon residents, whose homes were left damaged, unsightly and needing repair. Last month, the Welsh Government announced it has commissioned Miller Research to undertake evaluation of the Arbed programme to understand its management and delivery. The UK Government's greener homes grant scheme in England goes further than the Welsh Government's means-tested Nest and area-based Arbed energy efficiency warm homes schemes, by not only making accommodation more energy efficient and economical to keep warm for home owners and tenants, but also by having a knock-on effect within local economies by supporting local businesses, generating local jobs, and generating a need for further and vocational training locally. What consideration will the Minister therefore be giving to tackling the problems identified in Arfon by ensuring that its fuel poverty schemes are delivered by responsible local businesses?
Bu’n rhaid cynnal ymchwiliad i raglen Arbed Llywodraeth Cymru, neu’r cynllun tlodi tanwydd ar sail ardal, ar ôl iddo fynd o chwith i drigolion Arfon, wrth i’w cartrefi gael eu difrodi gan eu gadael yn ddiolwg ac angen eu hatgyweirio. Y mis diwethaf, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ei bod wedi comisiynu Miller Research i werthuso rhaglen Arbed er mwyn deall sut y câi ei rheoli a’i chyflenwi. Mae cynllun grant cartrefi gwyrddach Llywodraeth y DU yn Lloegr yn mynd ymhellach na chynlluniau cartrefi cynnes ac effeithlonrwydd ynni Llywodraeth Cymru, Nyth, sy'n dibynnu ar brawf modd, ac Arbed, sy’n seiliedig ar ardaloedd, gan wneud cartrefi'n fwy effeithlon o ran ynni ac yn rhatach i berchnogion tai a thenantiaid eu cadw'n gynnes, ond hefyd drwy gael effaith ganlyniadol o fewn economïau lleol drwy gefnogi busnesau lleol, cynhyrchu swyddi lleol, a chynhyrchu’r angen am hyfforddiant pellach a galwedigaethol yn lleol. Pa ystyriaeth y bydd y Gweinidog yn ei rhoi, felly, i fynd i'r afael â'r problemau a nodwyd yn Arfon drwy sicrhau mai busnesau lleol cyfrifol sy'n cyflawni eu cynlluniau tlodi tanwydd?
Well, you will have heard my answer to Siân Gwenllian, that I have asked officials to give me advice based on the report that was received by Welsh Government before deciding on any further steps, so I will update Members when I've had that advice.
Wel, byddwch wedi clywed fy ateb i Siân Gwenllian, fy mod wedi gofyn i swyddogion roi cyngor imi yn seiliedig ar yr adroddiad a gyflwynwyd i Lywodraeth Cymru cyn penderfynu ar unrhyw gamau pellach, felly byddaf yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r Aelodau pan fyddaf wedi cael y cyngor hwnnw.
4. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wella bioamrywiaeth? OQ55881
4. What is the Welsh Government doing to enhance biodiversity? OQ55881
Thank you. Welsh Government is committed to a green and blue recovery from COVID-19, and enhancing biodiversity, which underpins our health, economy and well-being. The renewed nature recovery action plan, the national forest and restoring Natura 2000 sites and peatlands are some of the initiatives we are taking to achieve this.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i adferiad gwyrdd a glas ar ôl COVID-19, a gwella bioamrywiaeth, sy'n sail i'n hiechyd, ein heconomi a'n lles. Mae'r cynllun gweithredu adfer natur ar ei newydd wedd, y fforest genedlaethol ac adfer safleoedd a mawndiroedd Natura 2000 yn rhai o'r mentrau rydym yn eu rhoi ar waith i gyflawni hyn.
I thank you for that answer, Minister, and I'm really pleased to see that Welsh Government has now chosen the first sites for the national forest, and a number of those are in my constituency of Mid and West Wales. I was heartened to see that high numbers of people are keen to take part in planting new woodlands, with more than 350 expressions of interest regarding those projects. Enhancing and creating woodland, as well as connecting it right across Wales, I'm sure, will be hugely beneficial to nature and people. Minister, what assessment have you made about how the new national forest could help enhance biodiversity and help reverse the decline in many species that's happened in recent times?
Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n falch iawn o weld bod Llywodraeth Cymru bellach wedi dewis y safleoedd cyntaf ar gyfer y goedwig genedlaethol, ac mae nifer o'r rheini yn fy etholaeth i, Canolbarth a Gorllewin Cymru. Roedd yn galonogol gweld bod nifer uchel o bobl yn awyddus i ymgymryd â’r gwaith o blannu coetiroedd newydd, gyda mwy na 350 yn datgan diddordeb yn y prosiectau hynny. Bydd gwella a chreu coetir, ynghyd â'i gysylltu ledled Cymru, rwy'n siŵr, o fudd mawr i natur ac i bobl. Weinidog, pa asesiad a wnaethoch o'r modd y gallai'r goedwig genedlaethol newydd helpu i wella bioamrywiaeth a helpu i wyrdroi'r lleihad yn niferoedd llawer o rywogaethau yn ddiweddar?
Thank you. I was very pleased we were able to make the announcement around the national forest during a very successful Wales Climate Week, which, for those Members who didn't catch up with it, is now online, and I hope people will be able to listen to the talks and the discussions we had.
What the national forest will do, and you'll be aware this was part of the First Minister's manifesto commitment, is that it will support biodiversity through creating more mixed woodlands, enhancing existing woodlands, and bringing them into active management, and also looking for opportunities to connect those woodlands together over time. I think it's really right that we recognise there's a huge enthusiasm from partners and individuals to play their part and create their own woodlands as part of the national forest. It's really important the right trees are planted in the right places, so that we can maintain and enhance biodiverse and resilient ecosystems. So, we want the procedures to be simple, to be predictable and as timely as possible. So, we have begun work to identify the changes that will be required, but I really want the national forest to be accessible for all, and it's been great to see the enthusiasm it's been welcomed with.
Diolch. Roeddwn yn falch iawn ein bod wedi gallu gwneud y cyhoeddiad ynglŷn â’r goedwig genedlaethol yn ystod Wythnos Hinsawdd Cymru, a fu’n llwyddiannus iawn, ac sydd ar-lein bellach ar gyfer yr Aelodau a’i methodd, ac rwy'n gobeithio y bydd pobl yn gallu gwrando ar y sgyrsiau a'r trafodaethau a gawsom.
Yr hyn y bydd y goedwig genedlaethol yn ei wneud, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod hyn yn rhan o ymrwymiad maniffesto’r Prif Weinidog, yw cefnogi bioamrywiaeth drwy greu coetiroedd mwy cymysg, gwella coetiroedd presennol, a sicrhau eu bod yn cael eu rheoli’n weithredol, yn ogystal â chwilio am gyfleoedd i gysylltu'r coetiroedd hynny gyda'i gilydd dros amser. Credaf ei bod yn hollol iawn inni gydnabod bod partneriaid ac unigolion yn frwd iawn i chwarae eu rhan a chreu eu coetiroedd eu hunain fel rhan o'r goedwig genedlaethol. Mae'n bwysig iawn fod y coed iawn yn cael eu plannu yn y mannau iawn, fel y gallwn gynnal a gwella ecosystemau bioamrywiol a gwydn. Felly, rydym am i'r gweithdrefnau fod yn syml, yn rhagweladwy ac mor amserol â phosibl. Felly, rydym wedi dechrau ar y gwaith o nodi'r newidiadau y bydd eu hangen, ond rwy'n awyddus iawn i'r goedwig genedlaethol fod yn hygyrch i bawb, ac mae wedi bod yn wych gweld y croeso brwd a roddwyd iddi.
I think that's a great question from Joyce Watson and I think the idea of a national forest is a really good one that is long overdue, and it's good to be developing carbon sinks like a forest. Can I ask you about a slightly different angle of biodiversity and that relating to water quality and our waterways? As the Senedd champion for the freshwater pearl mussel, I'm always eager to support biodiversity, and I know that other Members, as champions of their own species, feel the same.
The freshwater pearl mussel is under threat because its lifecycle relies on very pure river water. Many species are affected by the pollution of our rivers, and only recently, there was the issue of pollution in the upper reaches of the River Wye, emanating from poultry farms, I think, in that case. So, how is the Welsh Government protecting the quality of water in our waterways to safeguard biodiversity, both for its own sake and for future generations?
Credaf fod hwnnw'n gwestiwn gwych gan Joyce Watson, a chredaf fod y syniad o goedwig genedlaethol yn un da iawn y mae’n hen bryd ei wireddu, ac mae'n dda ein bod yn datblygu dalfeydd carbon fel coedwig. A gaf fi eich holi ynghylch agwedd ychydig yn wahanol ar fioamrywiaeth sy’n ymwneud ag ansawdd dŵr a'n dyfrffyrdd? Fel hyrwyddwr y Senedd ar ran misglen berlog yr afon, rwyf bob amser yn awyddus i gefnogi bioamrywiaeth, a gwn fod Aelodau eraill, fel hyrwyddwyr eu rhywogaethau eu hunain, yn teimlo'r un fath.
Mae misglen berlog yr afon dan fygythiad gan fod ei chylch oes yn dibynnu ar ddŵr afon pur iawn. Mae llygredd yn ein hafonydd yn effeithio ar lawer o rywogaethau, ac yn ddiweddar, cafwyd problem gyda llygredd yn rhannau uchaf Afon Gwy, yn deillio o ffermydd dofednod, rwy’n credu, yn yr achos hwnnw. Felly, sut y mae Llywodraeth Cymru yn diogelu ansawdd dŵr yn ein dyfrffyrdd i warchod bioamrywiaeth, er ei lles ei hun ac er lles cenedlaethau'r dyfodol?
The Member raises a very important point about pollution, and there's a question further on from your colleague and my colleague Angela Burns around pollution. You'll be aware that I did lay the draft agricultural pollution regulations earlier this year and I've asked my officials to provide me with advice around the introduction of that. We are seeing unacceptable levels of pollution right across Wales and I absolutely agree that these are unacceptable and the majority of people, I'm sure, agree with us. And certainly, the advice that I've had from the UK climate change commission is that we need to bring forward regulations as a matter of urgency.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn ynglŷn â llygredd, a bydd cwestiwn yn nes ymlaen gan eich cyd-Aelod a fy nghyd-Aelod innau, Angela Burns, ynghylch llygredd. Fe fyddwch yn ymwybodol fy mod wedi gosod y rheoliadau llygredd amaethyddol drafft yn gynharach eleni, ac rwyf wedi gofyn i fy swyddogion roi cyngor i mi ynglŷn â'u cyflwyno. Rydym yn gweld lefelau annerbyniol o lygredd ledled Cymru gyfan ac rwy'n cytuno'n llwyr fod y rhain yn annerbyniol ac mae’r rhan fwyaf o bobl, rwy'n siŵr, yn cytuno â ni. Ac yn sicr, y cyngor a gefais gan gomisiwn y DU ar y newid yn yr hinsawdd yw bod angen i ni gyflwyno rheoliadau ar frys.
Minister, the loss of biodiversity is one of the greatest threats facing our species. We have lost so many species, and populations of the UK's most important wildlife have dropped by a staggering 60 per cent since 1970.
The ecological damage will have untold impacts on humanity and our ability to feed ourselves. We have already seen the impact of our encroachment into other habitats—the global coronavirus pandemic. Minister, how will your Government ensure that all of its policies take account of the potential impact that they will have on worldwide biodiverstiy?
Weinidog, mae colli bioamrywiaeth yn un o'r bygythiadau mwyaf sy'n wynebu ein rhywogaethau. Rydym wedi colli cymaint o rywogaethau, ac mae poblogaethau bywyd gwyllt pwysicaf y DU wedi gostwng 60 y cant ers 1970, sy’n syfrdanol.
Bydd y difrod ecolegol yn cael effaith aruthrol ar ddynoliaeth a'n gallu i fwydo ein hunain. Rydym eisoes wedi gweld effaith ein tresmasu ar gynefinoedd eraill—pandemig byd-eang y coronafeirws. Weinidog, sut y bydd eich Llywodraeth yn sicrhau bod ei holl bolisïau'n ystyried yr effaith bosibl y byddant yn ei chael ar fioamrywiaeth fyd-eang?
Thank you. You will have heard me say that, as well as a climate emergency, we are facing a biodiversity emergency too. One of the policies is Natura 2000, which I mentioned in my earlier answer to Joyce Watson, and I'm very pleased that, as part of our COVID recovery, we have taken action to support the registration of those Natura 2000 sites. They're havens to some of our most valuable and threatened species and habitats. This is an opportunity, and we have to look for opportunities amongst all those challenges. Certainly, coming out of the COVID pandemic into the recovery phase, we need to protect the natural environment; it's absolutely essential. And as a Government, we are committed to doing that.
Diolch. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud ein bod yn wynebu argyfwng bioamrywiaeth yn ogystal ag argyfwng hinsawdd. Un o'r polisïau yw Natura 2000, y soniais amdano yn fy ateb cynharach i Joyce Watson, ac rwy'n falch iawn ein bod, fel rhan o'n hadferiad ar ôl COVID, wedi cymryd camau i gefnogi’r gwaith o gofrestru’r safleoedd Natura 2000 hynny. Maent yn hafan i rai o'n rhywogaethau a'n cynefinoedd mwyaf gwerthfawr sy'n wynebu'r bygythiad mwyaf. Mae hwn yn gyfle, ac mae'n rhaid inni chwilio am gyfleoedd ymhlith yr holl heriau hynny. Yn sicr, wrth ddod allan o bandemig COVID i mewn i'r cyfnod adfer, mae angen inni ddiogelu'r amgylchedd naturiol; mae'n hollol hanfodol. Ac fel Llywodraeth, rydym wedi ymrwymo i wneud hynny.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y terfyn maint dal ar gyfer pysgod cregyn yng Nghymru? OQ55883
5. Will the Minister make a statement on the catch-size limit for shellfish in Wales? OQ55883
Minimum landing sizes are an important fisheries management tool. They ensure that shellfish grow to a sufficient size to reproduce at least once before being caught and landed. Shellfish below the minimum landing size must be returned alive.
Mae meintiau glanio lleiaf yn offeryn pwysig er mwyn rheoli pysgodfeydd. Maent yn sicrhau bod pysgod cregyn yn tyfu i faint digonol i atgenhedlu o leiaf unwaith cyn cael eu dal a'u glanio. Mae’n rhaid rhoi pysgod cregyn o dan y maint glanio lleiaf yn ôl yn y dŵr yn fyw.
I thank the Minister for that reply. Of course, we all accept that conservation measures are necessary to protect the fishing industry in the future.
I had a meeting last week with fishermen in Swansea bay and they're very concerned about the recent increase in the minimum size that is allowed in relation to whelk fishing. It's gone up from 45mm to 65mm. They tell me that there is a great deal of variation around the coasts of Wales in the size to which whelks grow, and, indeed, in Swansea bay and surrounding seas, they rarely grow to 65mm and they can be safely harvested without danger to the conservation of fish stocks.
So, I wonder if the Minister might consider not having a one-size-fits-all policy in relation to species in the seas around Wales, but to take account of local variations and conditions, and when we get a fisheries Bill in due course, whether she might be able to base conservation measures on what we might call adapted management, which takes account of local circumstances and learning as we go, by experience, so that we can make sure that, in future, the Welsh fishing industry is able to grow and not, as it has done under the common fisheries policy, decline to disastrously small levels.
Diolch i'r Gweinidog am ei hateb. Wrth gwrs, mae pob un ohonom yn derbyn bod angen mesurau cadwraeth i ddiogelu'r diwydiant pysgota yn y dyfodol.
Cefais gyfarfod yr wythnos diwethaf gyda physgotwyr ym mae Abertawe, ac maent yn bryderus iawn ynghylch y cynnydd diweddar yn y maint lleiaf a ganiateir mewn perthynas â physgota cregyn moch. Mae wedi codi o 45mm i 65mm. Dywedant wrthyf fod cryn dipyn o amrywio ym maint cregyn moch o amgylch arfordiroedd Cymru, ac yn wir, ym mae Abertawe a'r moroedd cyfagos, anaml iawn y byddant yn tyfu i 65mm a gellir eu cywain yn ddiogel heb beryglu cadwraeth stociau pysgod.
Felly, tybed a allai’r Gweinidog ystyried peidio â chael un polisi sy’n berthnasol i bawb mewn perthynas â rhywogaethau yn y moroedd o amgylch Cymru, ond yn hytrach, ystyried amrywiadau ac amodau lleol, a phan gawn Fil pysgodfeydd maes o law, a fyddai'n gallu seilio mesurau cadwraeth ar yr hyn y gallem ei alw'n rheolaeth wedi'i haddasu, sy'n ystyried amgylchiadau lleol ac yn dysgu drwy brofiad fel y gallwn sicrhau bod diwydiant pysgota Cymru yn y dyfodol yn gallu tyfu yn hytrach na dirywio, fel y mae wedi’i wneud o dan y polisi pysgodfeydd cyffredin, i lefelau trychinebus o fach.
Well, shellfish are not bound by quotas, obviously, so that doesn't apply to the final comment. And my colleague Julie James raised this issue with me about three or four months ago, and the increase in minimum landing size does allow more whelk to reach breeding age and improves the sustainability of the whelk stocks. Whelks in Swansea bay are not a different species, but they are smaller in size, as growth appears to be suppressed, which, I'm told, is possibly as a result of higher water temperature in south Wales than north Wales, and I can certainly vouch for that difference in temperature. But, certainly, the affected area is relatively small, but I think we will keep the minimum landing size under review for this area.
Wel, nid yw pysgod cregyn wedi'u rhwymo gan gwotâu, yn amlwg, felly nid yw hynny'n berthnasol i'r sylw terfynol. A chododd fy nghyd-Aelod Julie James y mater hwn gyda mi dri neu bedwar mis yn ôl, ac mae'r cynnydd yn y maint glanio lleiaf yn caniatáu i fwy o gregyn moch gyrraedd oedran bridio ac yn gwella cynaliadwyedd stociau cregyn moch. Nid yw cregyn moch ym mae Abertawe yn rhywogaeth wahanol, ond maent yn llai o ran maint, gan yr ymddengys bod eu twf yn cael ei atal, sydd, dywedir wrthyf, yn ganlyniad posibl i dymheredd uwch y dŵr yn ne Cymru o gymharu â gogledd Cymru, ac yn sicr, gallaf dystio i’r gwahaniaeth hwnnw mewn tymheredd. Ond yn sicr, mae'r ardal yr effeithir arni'n gymharol fach, ond credaf y byddwn yn cadw'r maint glanio lleiaf dan arolwg ar gyfer yr ardal hon.
Minister, in order to support our shellfish industry, we need a shellfish industry to support, and December not only presents a deadline for a deal with the EU but compliance with the 2017 European Commission judgment in case C-502/15, which was brought against the UK Government, de facto the Welsh Government, for failure to fill obligations relating to water treatment in the Burry Inlet. As you know, the cockles are still failing to fully mature in those waters, reducing supply. Welsh sellers have to import cockles occasionally to meet local demand. So, can you give categoric assurance that we will be in full compliance within the next seven weeks, thereby avoiding liability for a considerable fine, but more importantly, offering some real reassurance to our cockle processors?
Weinidog, er mwyn inni allu cefnogi ein diwydiant pysgod cregyn, mae angen diwydiant pysgod cregyn arnom i’w gefnogi, ac mae mis Rhagfyr nid yn unig yn ddyddiad terfynol ar gyfer cytundeb gyda’r UE ond hefyd ar gyfer cydymffurfiaeth â dyfarniad y Comisiwn Ewropeaidd yn 2017 yn achos C-502/15, a ddygwyd yn erbyn Llywodraeth y DU, a de facto yn erbyn Llywodraeth Cymru, am fethu â chyflawni rhwymedigaethau'n ymwneud â thrin dŵr yng Nghilfach Tywyn. Fel y gwyddoch, mae'r cocos yn dal i fethu aeddfedu'n llawn yn y dyfroedd hynny, gan leihau'r cyflenwad. Mae'n rhaid i werthwyr o Gymru fewnforio cocos o bryd i’w gilydd i ateb y galw lleol. Felly, a allwch roi sicrwydd pendant y byddwn yn cydymffurfio'n llawn o fewn y saith wythnos nesaf, a thrwy hynny, osgoi bod yn agored i ddirwy sylweddol, ond yn bwysicach fyth, i gynnig sicrwydd go iawn i'n proseswyr cocos?
I think you make a very important point about the shellfish industry, and the best way of ensuring that is to stay in the European Union. I'm very concerned about the shellfish industry, particularly if we leave without a deal. I'm not able to give you the assurance in that seven-week time frame here, but I will write to you, because I know I do have a meeting in the next two weeks around this issue, in particular to Burry Inlet, so I will write to you once I've had that meeting.
Credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn am y diwydiant pysgod cregyn, a'r ffordd orau o’i ddiogelu yw aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n bryderus iawn am y diwydiant pysgod cregyn, yn enwedig os byddwn yn gadael heb gytundeb. Ni allaf roi'r sicrwydd hwnnw i chi o fewn y cyfnod o saith wythnos honno yma, ond fe wnaf ysgrifennu atoch, gan y gwn y byddaf yn cael cyfarfod yn ystod y pythefnos nesaf ynglŷn â’r mater hwn, yn enwedig ynglŷn â Chilfach Tywyn, felly byddaf yn ysgrifennu atoch wedi i mi gael y cyfarfod hwnnw.
There's a real danger that catch size limits will become pretty irrelevant in the east of the Menai strait in just over a year's time because Welsh Government seems unable to make any progress with the new management measures for mussel farming in this hugely important area for the Welsh shellfish industry. Applications for renewal of measures for the western Menai strait were made nearly 10 years ago; in the eastern strait over two years ago. We've faced delay after delay ever since in both areas. I met with fishermen in the east just a few days ago, and let's be frank, if this isn't sorted out, the industry that's been built up over 60 years or so will cease to exist. And in fact, if Welsh Government isn't able to prioritise and deliver on this particular management Order, it brings into question their commitment to developing the sector as a whole for its economic benefits and its research collaboration and so on. So, will the Minister give a commitment here, now, to sort this out with real urgency? Otherwise, we can say goodbye to the commercial cultivation of mussels in the Menai strait.
Mae perygl gwirioneddol y bydd terfynau ar faint pysgod sy’n cael eu dal yn dod yn eithaf amherthnasol yn rhan ddwyreiniol afon Menai ymhen ychydig dros flwyddyn, gan yr ymddengys na all Llywodraeth Cymru wneud unrhyw gynnydd gyda'r mesurau rheoli newydd ar gyfer ffermio cregyn gleision yn yr ardal hynod bwysig hon i ddiwydiant pysgod cregyn Cymru. Gwnaed ceisiadau i adnewyddu mesurau ar gyfer rhan orllewinol afon Menai bron i 10 mlynedd yn ôl; dros ddwy flynedd yn ôl yn y rhan ddwyreiniol. Rydym wedi wynebu oedi ar ôl oedi byth ers hynny yn y ddwy ardal. Cyfarfûm â physgotwyr yn y dwyrain ychydig ddyddiau'n ôl, a gadewch inni fod yn onest, os na chaiff hyn ei ddatrys, bydd y diwydiant sydd wedi'i adeiladu dros 60 mlynedd yn dod i ben. Ac mewn gwirionedd, os na all Llywodraeth Cymru flaenoriaethu a chyflawni'r Gorchymyn rheoli penodol hwn, mae'n bwrw amheuaeth ar eu hymrwymiad i ddatblygu'r sector yn ei gyfanrwydd er mwyn ei fuddion economaidd a'r rhan y mae'n ei chwarae mewn ymchwil ac ati. Felly, a wnaiff y Gweinidog ymrwymo yma nawr i ddatrys hyn ar frys? Fel arall, gallwn ffarwelio â thyfu cregyn gleision yn fasnachol yn afon Menai.
I am sorry we haven't been able to progress this. I met with the fishermen myself in relation to this, so I will certainly go back and ask officials to have a look at this, as you say, as a matter of urgency. It is absolutely recognised that, as you say, it's over 10 years since one of the groups requested that. So, I will certainly go back and, again, I will write to the Member following that discussion.
Mae'n ddrwg gennyf nad ydym wedi gallu gwneud unrhyw gynnydd ar hyn. Cyfarfûm â’r pysgotwyr fy hun mewn perthynas â hyn, felly byddaf yn sicr o fynd yn ôl i ofyn i swyddogion edrych ar hyn fel mater o frys, fel y dywedwch. Ceir cydnabyddiaeth lwyr, fel y dywedwch, i'r ffaith bod dros 10 mlynedd wedi bod ers i un o'r grwpiau ofyn am hynny. Felly, byddaf yn sicr yn mynd yn ôl, ac unwaith eto, byddaf yn ysgrifennu at yr Aelod yn dilyn y drafodaeth honno.
6. Pa gymorth ariannol sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i ddinasyddion Cymru y mae llifogydd a difrod dŵr yn effeithio'n rheolaidd ar eu heiddo ar gyfer atal a lliniaru effeithiau llifogydd? OQ55878
6. What financial support is available from the Welsh Government to Welsh citizens whose properties are regularly affected by flooding and water damage for flood prevention and mitigation? OQ55878
Diolch. In response to February's storms, the Welsh Government provided a comprehensive support package totalling £9.2 million. I'm encouraging property flood resilience where it can further reduce risk, and this week awarded £303,450 to Rhondda Cynon Taf for floodgates. This year, I provided over £1 million for such measures benefiting 594 homes.
Diolch. Mewn ymateb i stormydd mis Chwefror, darparodd Llywodraeth Cymru becyn cymorth cynhwysfawr gwerth cyfanswm o £9.2 miliwn. Rwy'n annog mesurau gwrthsefyll llifogydd ar lefel eiddo lle gall hynny leihau risg ymhellach, a'r wythnos hon, dyfarnais £303,450 i Rondda Cynon Taf ar gyfer gatiau llifogydd. Eleni, darparais dros £1 filiwn ar gyfer mesurau o'r fath i fod o fudd i 594 o gartrefi.
Dwi'n ddiolchgar am yr ymateb, ac, wrth gwrs, mae unrhyw arian sydd wedi cael ei ddarparu i'w groesawu. Dwi wedi ymweld â chymuned yn fy etholaeth i, Pontargothi, yn ddiweddar, fel mae'r Gweinidog yn ymwybodol, a dwi'n edrych ymlaen i gwrdd i drafod buddsoddiadau gall atal llifogydd yn y dyfodol. Ond un thema sydd yn codi'n gyson, pan dwi yn ymweld â phobl sydd wedi cael eu heffeithio, ydi buddsoddiad arian ar gael ar gyfer mesurau ataliol unigol ar gyfer tai—felly, amddiffynfeydd, lle bod hynny'n briodol, hefyd addasu tai, lle bod hynny yn fwy addas. Mae yna gynllun gan Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol sy'n dyrannu £5,000 i gartrefi neu fusnesau er mwyn iddynt wella eu hamddiffynfeydd. Fydd yna gynllun cenedlaethol ar gael i drigolion Cymru i'r un graddau hefyd?
I'm grateful for that response, and, of course, any funding that has been provided is to be welcomed. I have visited the community in my constituency, Pontargothi, recently, the Minister is aware, and I look forward to meet to discuss the investments that can prevent flooding in future. But one theme that arises on a constant basis when I visit those who have been impacted is investment for preventative measures on an individual basis—so, defences for houses, where that's appropriate, adaptation of homes, where that is more appropriate. There is a scheme from the UK Government that allocates £5,000 to homes or businesses so that they can improve their defences. Will there be a national scheme available for the citizens of Wales to the same extent?
So, the funding that I mentioned in my original answer to you, the £304,000, that was—I think it was for, if I remember rightly, 357 homes. I think we funded about 85 per cent. So, that funding is available for all the risk-management authorities and NRW, so, if Carmarthenshire local authority wanted to apply for that funding, they would be able to do so. I'm not sure if you heard me say in an earlier answer that I think it's really important that individuals don't request the money and then fit whatever they decide to have themselves. I think it's really important that the equipment that they get is absolutely right for their home, and manages the risk in a way that is correct. So, the reason why we haven't given funding to individuals but to the authorities themselves is to ensure that that happens.
Yr arian y soniais amdano yn fy ateb gwreiddiol i chi, y £304,000, roedd hwnnw—credaf ei fod ar gyfer 357 o gartrefi os cofiaf yn iawn. Credaf inni ariannu oddeutu 85 y cant. Felly, mae'r cyllid hwnnw ar gael i'r holl awdurdodau rheoli risg a CNC, felly, pe bai awdurdod lleol Sir Gaerfyrddin yn dymuno gwneud cais am y cyllid hwnnw, byddent yn gallu gwneud hynny. Nid wyf yn siŵr a glywsoch chi fi'n dweud mewn ateb cynharach fy mod yn credu ei bod yn bwysig iawn nad yw unigolion yn gofyn am yr arian ac yna'n gosod beth bynnag y maent yn penderfynu ei gael eu hunain. Credaf ei bod yn bwysig iawn fod yr offer y maent yn ei gael yn hollol iawn ar gyfer eu cartref, ac yn rheoli'r perygl mewn ffordd sy'n gywir. Felly, y rheswm pam nad ydym wedi rhoi cyllid i unigolion ond i'r awdurdodau eu hunain yw er mwyn sicrhau bod hynny'n digwydd.
7. Beth yw dadansoddiad diweddaraf Llywodraeth Cymru o effeithiau COVID-19 ar ei pholisïau ar gyfer gwelliannau amgylcheddol yng Nghymru? OQ55876
7. What is the Welsh Government’s latest analysis of the effects of COVID-19 on its policies for environmental improvements in Wales? OQ55876
Thank you. The pandemic has been disruptive. However, it has also forced us to reflect on the kind of future we want for Wales. We published 'COVID-19 Reconstruction: Challenges and Priorities' last month, setting out our agenda for a green recovery and accelerating our transition to a low-carbon economy.
Diolch. Mae'r pandemig wedi tarfu ar bethau. Fodd bynnag, mae hefyd wedi ein gorfodi i fyfyrio ar y math o ddyfodol rydym yn dymuno’i gael i Gymru. Cyhoeddwyd 'Ail-greu ar ôl COVID-19: yr heriau a’r blaenoriaethau' gennym y mis diwethaf, i nodi ein hagenda ar gyfer adferiad gwyrdd a chyflymu'r newid i economi carbon isel.
Minister, during COVID-19, we've seen many local people connect better with their local environments, going out for a walk, perhaps, for their daily exercise and just appreciating nature more. I think there's an opportunity now to capitalise on that new recognition of the value of nature for health and well-being and better quality of life, and I wonder what you could say about more support for organisations like Maindee Unlimited in my constituency, where they've undertaken greening of urban environments and really improved people's quality of life. They now have a new project, with something like £0.25 million of Welsh Government and lottery funding, called the Maindee triangle, which will, again, green an urban area, plant vegetables, do some landscaping, provide a space for meetings and performance and possibly a community cafe. This comes on top of the work they do at Maindee library. They're a very good organisation, doing a lot of good work, and I wonder if now, in the midst of the pandemic and going back to build better into next year, what support Welsh Government will give for organisations like Maindee Unlimited.
Weinidog, yn ystod COVID-19, rydym wedi gweld llawer o bobl leol yn cysylltu'n well â'u hamgylcheddau lleol, yn mynd allan am dro, efallai, am eu hymarfer corff bob dydd ac yn gwerthfawrogi natur i raddau mwy. Credaf fod cyfle nawr i fanteisio ar y gydnabyddiaeth newydd hon o werth natur i iechyd a lles ac ansawdd bywyd gwell, a tybed beth y gallech ei ddweud am fwy o gefnogaeth i sefydliadau fel Maindee Unlimited yn fy etholaeth, lle maent wedi cyflawni gwaith ar wyrddu amgylcheddau trefol ac wedi gwella ansawdd bywyd pobl yn fawr? Bellach, mae ganddynt brosiect newydd, gydag oddeutu £0.25 miliwn o gyllid Llywodraeth Cymru a chyllid loteri, o'r enw triongl Maendy, a fydd, unwaith eto, yn gwyrddu ardal drefol, yn plannu llysiau, yn gwneud rhywfaint o dirlunio, yn darparu lle ar gyfer cyfarfodydd a pherfformiadau, a chaffi cymunedol o bosibl. Daw hyn ar ben y gwaith a wnânt yn llyfrgell Maendy. Maent yn sefydliad da iawn sy’n gwneud llawer o waith da, a tybed, nawr, yng nghanol y pandemig ac wrth fynd ati i ailadeiladu’n well y flwyddyn nesaf, pa gefnogaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i sefydliadau fel Maindee Unlimited?
Thank you, John. Certainly, during lockdown, we have seen an increase in awareness and interest in nature and green spaces, and it's really important that we lock in that behaviour. I've been really pleased, despite the challenges of COVID-19, one of our policies was about creating nature on your doorstep, so our Local Places for Nature scheme, where we are encouraging people—it's not huge amounts of funding that's needed, but to do something that they can access from their doorstep. So, we've literally got hundreds of projects now starting to take shape. So, we've got local nature partnership co-ordinators who are taking forward these projects, over £109 million. Even during the pandemic, we've managed to get significant funding out of the door, and we've also collaborated with the National Lottery heritage fund, so now communities can access—[Inaudible.] I'm not sure if Maindee Unlimited have accessed either of those pots of money, but those are certainly two areas where we've had significant funding out of the door in the last few months.
Keep Wales Tidy are also supporting communities to create their own place for nature. So, again, that is another organisation that maybe Maindee Unlimited could access funding from also.
Diolch yn fawr, John. Yn sicr, yn ystod y cyfyngiadau symud, rydym wedi gweld ymwybyddiaeth a diddordeb cynyddol mewn natur a mannau gwyrdd, ac mae'n bwysig iawn fod yr ymddygiad hwnnw’n parhau. Rwyf wedi bod yn falch iawn, er gwaethaf heriau COVID-19, fod un o'n polisïau’n ymwneud â chreu natur ar garreg eich drws, felly mae ein cynllun Lleoedd Lleol ar gyfer Natur, lle rydym yn annog pobl—nid oes angen llawer iawn o arian, ond i wneud rhywbeth y gallant gael mynediad ato o garreg eu drws. Felly, mae gennym gannoedd o brosiectau yn llythrennol yn dechrau cael eu gwireddu bellach. Mae gennym gydgysylltwyr partneriaethau natur lleol sy'n bwrw ymlaen â'r prosiectau hyn, dros £109 miliwn. Hyd yn oed yn ystod y pandemig, rydym wedi llwyddo i ddarparu cyllid sylweddol, ac rydym hefyd wedi cydweithio â chronfa dreftadaeth y Loteri Genedlaethol, felly nawr, gall cymunedau gael mynediad—[Anghlywadwy.] Nid wyf yn siŵr a yw Maindee Unlimited wedi cael mynediad at y naill neu'r llall o'r potiau arian hynny, ond yn sicr, mae’r rheini'n ddau faes lle rydym wedi darparu cyllid sylweddol dros yr ychydig fisoedd diwethaf.
Mae Cadwch Gymru'n Daclus hefyd yn cynorthwyo cymunedau i greu eu lleoedd eu hunain ar gyfer natur. Felly, unwaith eto, mae hwnnw'n sefydliad arall y gallai Maindee Unlimited gael cyllid ganddo hefyd.
Finally—
Yn olaf—
—cwestiwn 8. Angela Burns.
—question 8. Angela Burns.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddull Llywodraeth Cymru o ymdrin â pharthau perygl nitradau ledled Cymru? OQ55869
8. Will the Minister provide an update on the Welsh Government's approach to nitrate vulnerable zones across Wales? OQ55869
Thank you. I've asked officials to provide advice on the introduction of legislation in response to continued unacceptable levels of agricultural pollution from poor agricultural practice in Wales. This will take into account continued concern from Senedd Members and the public, and the impacts of COVID-19.
Diolch. Rwyf wedi gofyn i swyddogion roi cyngor ar gyflwyno deddfwriaeth mewn ymateb i lefelau annerbyniol o lygredd amaethyddol yn sgil arferion amaethyddol gwael yng Nghymru. Bydd yn ystyried pryderon parhaus Aelodau o'r Senedd a'r cyhoedd, ac effeithiau COVID-19.
You will be aware that our position is that we recognise that pollution caused by agriculture needs to stop. We do have a difference of opinion as to the methodology of doing that. But what I wanted to address was the farm business grant yard covering scheme, which was launched earlier this month, Minister, to provide grants to farmers to help them to comply with the nitrate vulnerable zone regulations when they're introduced later this year. However, a number of farmers have expressed concerns that they do not qualify for this funding, and, with an overall budget of £1.5 million, with a maximum award of £40,000, it strikes me that, if every grant were to receive the maximum award, we would only be able to help 37, 38 applicants. Minister, to demonstrate the Welsh Government understands the need of the agricultural industry, and their efforts to try to stamp out on-farm pollution, will you assist all these farmers that need the support to prepare themselves for the introduction of nitrate vulnerable zones? We know it's going to be costly. And would you commit to reviewing the scheme and, in the same way as you did with establishing natural resources and welfare funding, consider making additional funding from within your portfolio available?
Fe fyddwch yn ymwybodol mai ein safbwynt ni yw ein bod yn cydnabod bod angen i lygredd a achosir gan amaethyddiaeth ddod i ben. Mae gennym farn wahanol ynglŷn â’r fethodoleg ar gyfer gwneud hynny. Ond yr hyn roeddwn am ei drafod oedd cynllun gorchudd iardiau’r grant busnes fferm, a lansiwyd yn gynharach y mis hwn, Weinidog, i ddarparu grantiau i ffermwyr i'w helpu i gydymffurfio â rheoliadau’r parthau perygl nitradau pan gânt eu cyflwyno yn nes ymlaen eleni. Fodd bynnag, mae nifer o ffermwyr wedi mynegi pryderon nad ydynt yn gymwys i gael y cyllid hwn, a chyda chyllideb gyffredinol o £1.5 miliwn, gydag uchafswm dyfarniad o £40,000, pe bai pob grant yn cael yr uchafswm, mae'n fy nharo mai 37 neu 38 o ymgeiswyr yn unig y byddem yn gallu eu helpu. Weinidog, i ddangos bod Llywodraeth Cymru yn deall angen y diwydiant amaethyddol, a'u hymdrechion i geisio dileu llygredd ar ffermydd, a wnewch chi gynorthwyo'r holl ffermwyr sydd angen y gefnogaeth i baratoi ar gyfer y parthau perygl nitradau? Gwyddom y bydd hyn yn gostus. Ac a wnewch chi ymrwymo i adolygu'r cynllun, ac yn yr un modd ag y gwnaethoch wrth sefydlu cyllid adnoddau naturiol a lles, a wnewch chi ystyried sicrhau bod cyllid ychwanegol ar gael o’ch portffolio?
Thank you. Well, I'm not sure we do have a difference of opinion. A whole-Wales approach to tackling agricultural pollution would be consistent with the advice that we've received from the UK Climate Change Committee. They said that NVZs must be extended to cover the whole of the United Kingdom, and I know, if we didn't, that would undermine the whole of the UK's ambition in relation to the climate emergency.
In relation to the yard covering scheme, which I announced last month, that came about following discussions with the farming unions. They certainly haven't raised with me that farmers are struggling with the scheme, but I'll be very happy to ask them when I meet with them, which, as you know, I do regularly, and I'm sure I'll be meeting them in the next couple of weeks or so. But it's absolutely imperative that we do all we can in relation to agricultural pollution, and the majority of farmers would absolutely agree with that, and do all they can to avoid agricultural pollution. But we are unfortunately still seeing a high number of substantiated incidents. By the end of last month we'd seen 123 this year alone, and, as we head into the winter months, we expect the number of incidents to rise, as they do every year, due to the increased rainfall. So, I think, unfortunately, there's no visible downward trend.
Diolch. Wel, nid wyf yn siŵr fod gennym wahaniaeth barn. Byddai dull Cymru gyfan o fynd i'r afael â llygredd amaethyddol yn gyson â'r cyngor a gawsom gan Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd. Dywedasant fod yn rhaid ymestyn y parthau perygl nitradau i gwmpasu’r Deyrnas Unedig gyfan, a phe na baem yn gwneud hynny, gwn y byddai hynny'n tanseilio uchelgais y DU gyfan mewn perthynas â'r argyfwng hinsawdd.
Mewn perthynas â'r cynllun gorchuddio iardiau a gyhoeddais y mis diwethaf, fe’i datblygwyd yn dilyn trafodaethau gydag undebau’r ffermwyr. Yn sicr, nid ydynt wedi dweud wrthyf fod ffermwyr yn cael trafferth gyda'r cynllun, ond rwy’n fwy na pharod i ofyn iddynt pan fyddaf yn cyfarfod â hwy, gan fy mod yn gwneud hynny'n rheolaidd, fel y gwyddoch, ac rwy'n siŵr y byddaf yn cyfarfod â hwy yn ystod yr ychydig wythnosau nesaf. Ond mae'n gwbl hanfodol ein bod yn gwneud popeth y gallwn ei wneud mewn perthynas â llygredd amaethyddol, a byddai'r rhan fwyaf o ffermwyr yn cytuno'n llwyr â hynny, ac yn gwneud popeth y gallant ei wneud i osgoi llygredd amaethyddol. Ond yn anffodus, rydym yn dal i weld nifer uchel o ddigwyddiadau wedi'u cadarnhau. Erbyn diwedd y mis diwethaf, roeddem wedi gweld 123 eleni yn unig, ac wrth inni fynd i mewn i fisoedd y gaeaf, rydym yn disgwyl i nifer y digwyddiadau godi, fel y gwnânt bob blwyddyn, oherwydd cynnydd yn y glawiad. Felly, yn anffodus, credaf nad oes tuedd weladwy ar i lawr.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf yw cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Joyce Watson.
The next item is questions to the Minister for Housing and Local Government, and the first question is from Joyce Watson.
1. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio? OQ55882
1. Will the Minister provide an update on the optimised retrofit programme? OQ55882
Thank you very much, Joyce. Yes. Initially £9.5 million was available this financial year but since we have decided to increase the budget to £19.5 million. I'm very grateful to my colleague Rebecca Evans for the ability to do that. Five schemes have secured support, including one large consortium, involving 26 social landlords. The schemes are pan Wales and will trial different solutions, including for those properties that are off gas grid.
Diolch yn fawr iawn, Joyce. Gwnaf. I ddechrau, roedd £9.5 miliwn ar gael yn y flwyddyn ariannol hon, ond ers hynny, rydym wedi penderfynu cynyddu'r gyllideb i £19.5 miliwn. Rwy'n ddiolchgar iawn i'm cyd-Aelod, Rebecca Evans, am y gallu i wneud hynny. Mae pum cynllun wedi sicrhau cefnogaeth, gan gynnwys un consortiwm mawr, sy'n cynnwys 26 o landlordiaid cymdeithasol. Mae’r cynlluniau ym mhob rhan o Gymru, a byddant yn treialu gwahanol atebion, gan gynnwys ar gyfer eiddo nad yw ar y grid nwy.
I thank you, Minister, for that answer, and I do appreciate that the programme is very much in its infancy at the moment. I do welcome the Welsh Government's approach to trialling upgrades so that we can develop a good understanding of what is most effective. If, as hoped, the programme is rolled out over the coming years, the potential for skilled construction jobs is indeed hugely promising. We will of course need construction workers who have the skills to carry out this work. I'm aware that the Construction Industry Training Board will soon be launching a report that looks at that particular issue, and I look forward to seeing it.
Minister, can you tell me what actions are currently being taken to ensure that training facilities and courses are available, so that there is no delay between launching a programme and having the people with the necessary skills to carry out that work?
Diolch am eich ateb, Weinidog, ac rwy'n sylweddoli ei bod yn ddyddiau cynnar ar y rhaglen ar hyn o bryd. Rwy'n croesawu dull Llywodraeth Cymru o dreialu uwchraddiadau fel y gallwn ddatblygu dealltwriaeth dda o'r hyn sydd fwyaf effeithiol. Os bydd y rhaglen, fel y gobeithir, yn cael ei chyflwyno dros y blynyddoedd i ddod, mae'r potensial ar gyfer swyddi medrus ym maes adeiladu yn addawol dros ben. Wrth gwrs, bydd angen gweithwyr adeiladu arnom a chanddynt y sgiliau i gyflawni'r gwaith hwn. Rwy'n ymwybodol y bydd Bwrdd Hyfforddi'r Diwydiant Adeiladu yn lansio adroddiad sy'n edrych ar y mater penodol hwnnw cyn bo hir, ac edrychaf ymlaen at ei weld.
Weinidog, a allwch ddweud wrthyf pa gamau sy'n cael eu cymryd ar hyn o bryd i sicrhau bod cyfleusterau hyfforddi a chyrsiau ar gael, fel nad oes unrhyw oedi rhwng lansio rhaglen a chael y bobl â'r sgiliau angenrheidiol i gyflawni'r gwaith hwnnw?
Yes, thank you, Joyce. Obviously, I'm very aware of your long and continued interest in skills in this sector, particularly for women, and one of the really lovely things about being able to do this this way is the diversity of the workforce that we'll be able to encourage. So, this is a trial involving over half of Welsh social landlords and helps us to quickly identify skills gaps in their own organisations, in their supply chains and in their delivery partners so we can establish the demand and put in place the appropriate training before the mass roll-out to every home. That's part of the point of having this as this scheme, so that we can test out what happens in each of the different types of property. It's a key principle, and it's sponsored jointly by me, the Minister for Education and the Minister for economy for this reason. It's a key principle that not only are we retrofitting the homes in the scheme, but we're trialling it for roll-out across Wales across all tenures. So, this is absolutely about finding out what works, what the supply chains look like, what the skills gap is and how we can ramp that up for that.
We absolutely will be being informed by the dedicated net-zero skills analysis that you've just referenced from the construction industry training board, and we'll also be considering any relevant recommendations from the green recovery taskforce, which is being led by Sir David Henshaw. And we've also been working with the regional skills partnerships, who've progressed this agenda across all three regions of Wales, identifying the local skills that they have and what support they need to support the adoption of low-carbon practices and technologies. So, this is absolutely the integrated approach that I know you'd love to see us do, and it is absolutely about making sure that we skill up the workforce in order to be able to roll it out, but we also develop the supply chains and the delivery partners and their workforces, not just the public sector workforce.
Ie, diolch, Joyce. Yn amlwg, rwy'n ymwybodol iawn o'ch diddordeb hirsefydlog a pharhaus mewn sgiliau yn y sector hwn, yn enwedig i fenywod, ac un o'r pethau gwirioneddol hyfryd am allu gwneud hyn yn y ffordd hon yw’r amrywiaeth y byddwn yn gallu ei hannog yn y gweithlu. Felly, treial yw hwn sy'n cynnwys dros hanner landlordiaid cymdeithasol Cymru, ac sy’n ein helpu i nodi bylchau sgiliau yn gyflym yn eu sefydliadau, yn eu cadwyni cyflenwi ac yn eu partneriaid cyflenwi fel y gallwn sefydlu beth yw’r galw a rhoi'r hyfforddiant priodol ar waith cyn ei gyflwyno i bob cartref. Dyna ran o bwynt cael hwn fel cynllun, fel y gallwn brofi beth sy'n digwydd ym mhob un o'r gwahanol fathau o eiddo. Mae'n egwyddor allweddol, a chaiff ei noddi ar y cyd gennyf fi, y Gweinidog Addysg a Gweinidog yr economi am y rheswm hwn. Mae'n egwyddor allweddol nid yn unig ein bod yn ôl-osod y cartrefi yn y cynllun, ond ein bod yn ei dreialu er mwyn ei gyflwyno ledled Cymru ar draws pob math o ddeiliadaeth. Felly, yn sicr, mae a wnelo hyn â darganfod beth sy'n gweithio, sut olwg sydd ar y cadwyni cyflenwi, beth yw'r bwlch sgiliau a sut y gallwn gynyddu hynny ar ei gyfer.
Yn sicr, byddwn yn cael ein llywio gan y dadansoddiad o sgiliau sero-net pwrpasol y cyfeirioch chi ato gan fwrdd hyfforddi'r diwydiant adeiladu, a byddwn hefyd yn ystyried unrhyw argymhellion perthnasol gan y tasglu adferiad gwyrdd, sy'n cael ei arwain gan Syr David Henshaw. Ac rydym wedi bod yn gweithio hefyd gyda'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol, sydd wedi datblygu'r agenda hon ar draws tri rhanbarth Cymru, gan nodi'r sgiliau lleol sydd ganddynt a pha gymorth sydd ei angen arnynt i gefnogi’r gwaith o fabwysiadu arferion a thechnolegau carbon isel. Felly, yn sicr, dyma’r dull integredig y gwn y byddech yn falch o’n gweld yn ei ddefnyddio, ac mae'n sicr yn ymwneud â sicrhau ein bod yn gwella sgiliau'r gweithlu er mwyn gallu ei gyflwyno'n fwy cyffredinol, ond rydym hefyd yn datblygu'r cadwyni cyflenwi a'r partneriaid cyflenwi a'u gweithluoedd, yn hytrach na gweithlu'r sector cyhoeddus yn unig.
Minister, I wonder if you could tell us how you're going to identify those older properties, which are a substantial part of the Welsh housing stock, and, certainly before 1930 and especially before the first world war, very few of those properties are in the hands of social landlords, and yet probably the biggest concentration of low-income families is in that type of housing. They're also difficult to retrofit. So, we need to concentrate on these harder to get properties if they're going to benefit from what I do welcome as a good initiative.
Weinidog, tybed a allech ddweud wrthym sut rydych yn mynd i nodi’r eiddo hŷn sy'n rhan sylweddol o stoc dai Cymru, ac yn sicr cyn 1930 ac yn enwedig cyn y rhyfel byd cyntaf, ychydig iawn o'r eiddo hynny sydd yn nwylo landlordiaid cymdeithasol, ac eto mae'n debyg fod y crynhoad mwyaf o deuluoedd incwm isel yn byw yn y math hwnnw o dai. Maent hefyd yn anodd eu hôl-osod. Felly, mae angen inni ganolbwyntio ar yr eiddo sy'n anoddach eu cael os ydynt yn mynd i elwa o'r hyn rwy’n ei chroesawu fel menter dda.
Yes, absolutely, and you're right, there aren't very many of them in the social sector, but we are looking for those that there are. The idea is to identify a decent group of every type of house in Wales and then trial out what will work for those houses, without setting out impossible targets. So, we're not saying we'll bring every home to EPC A, what we're saying is: can we get every home as good as it can possibly be? And if that's at net-zero carbon, that's great, but if it's at EPC B and that's the best you're going to get, then we need to know that coming out of the programme, and we need to have a policy that addresses that issue going forward, because I very much doubt we want to knock down all our heritage houses on the basis they can't get to net-zero carbon.
One of the big things the decarbonisation group looked at was actually the whole lifecycle. So, it isn't just about getting homes up to net-zero carbon, it is also what happens if you knock them down. You've then got an enormous pile of carbon-intensive waste that you've got to deal with. So, that's not the solution either, never mind the historic and family connections and so on. So, it doesn't work in terms of carbon anyway. So, the whole point of this programme is to get to the best we can get with our housing stock and then to be able to develop policies that allow us to address the remaining issues. And, absolutely, we need to make sure that we've got a solution for each type of house in Wales, including the very many Victorian stone terraces and so on that you're referencing.
Oes, yn sicr, ac rydych yn llygad eich lle, nid oes llawer ohonynt yn y sector cymdeithasol, ond rydym yn chwilio am y rheini sydd i’w cael. Y syniad yw nodi grŵp digon o faint o bob math o dŷ yng Nghymru a threialu beth fydd yn gweithio i'r tai hynny, heb bennu targedau amhosibl. Felly, nid ydym yn dweud y byddwn yn sicrhau y bydd pob cartref yn cael gradd A ar eu Tystysgrif Perfformiad Ynni, yr hyn rydym yn ei ddweud yw: a allwn sicrhau bod pob cartref cystal ag y gall fod? Ac os yw hynny’n sero-net o ran carbon, mae hynny'n wych, ond os yw’n radd B ar eu Tystysgrif Perfformiad Ynni ac mai dyna'r gorau rydych yn mynd i'w gael, yna mae angen inni wybod hynny wrth ddod allan o'r rhaglen, ac mae angen inni gael polisi sy'n mynd i'r afael â’r mater hwnnw wrth symud ymlaen, gan fy mod yn amau'n fawr ein bod am ddymchwel ein holl dai treftadaeth ar y sail na allant gyflawni sero-net o ran carbon.
Un o'r pethau mawr yr edrychodd y grŵp datgarboneiddio arno oedd y cylch oes cyfan. Felly, nid ymwneud yn unig â sicrhau bod cartrefi’n cyrraedd sero-net o ran carbon y mae hyn, ond hefyd beth sy'n digwydd os byddwch yn eu dymchwel. Mae gennych bentwr enfawr wedyn o wastraff drud-ar-garbon y bydd rhaid i chi ymdrin ag ef. Felly, nid dyna'r ateb chwaith, heb sôn am y cysylltiadau hanesyddol a theuluol ac ati. Felly, nid yw'n gweithio o ran carbon beth bynnag. Felly, holl bwynt y rhaglen hon yw gwneud y gorau y gallwn gyda'n stoc dai a gallu datblygu polisïau sy'n caniatáu inni fynd i'r afael â'r problemau sydd ar ôl. Ac yn sicr, mae angen inni sicrhau bod gennym ateb ar gyfer pob math o dŷ yng Nghymru, gan gynnwys y nifer fawr iawn o dai teras cerrig Fictoraidd ac ati y cyfeiriwch atynt.
2. Pa fesurau y bydd y Gweinidog yn eu hyrwyddo ar draws Llywodraeth Cymru i liniaru tlodi plant yn Ogwr? OQ55854
2. What measures will the Minister promote across the Welsh Government to alleviate child poverty in Ogmore? OQ55854
Our income maximisation plan outlines new cross-Government measures to alleviate child poverty in Ogmore and across the rest of Wales. These will ensure practical steps are taken to help families maximise their income, reduce essential living costs and support financial resilience. It will be undertaken alongside existing child poverty programmes.
Mae ein cynllun gweithredu pwyslais ar incwm yn amlinellu mesurau trawslywodraethol newydd i liniaru tlodi plant yn Ogwr a ledled gweddill Cymru. Bydd y rhain yn sicrhau y cymerir camau ymarferol i helpu teuluoedd i gynyddu eu hincwm i'r eithaf, lleihau costau byw hanfodol a chefnogi gwytnwch ariannol. Bydd yn cael ei roi ar waith ochr yn ochr â rhaglenni tlodi plant sy'n bodoli eisoes.
I thank the Minister for that response. And right at the top of Welsh Government's child poverty income maximisation plan, objective 1 seeks to ensure that families in Wales are supported to claim all the financial help they're entitled to. Now, this is vital, because a pound not claimed is a pound poorer that family is, and it's a pound less coming back into that family and that community in Wales. And frankly, it's a pound that the UK Treasury holds back. So, can I ask the Minister what can she do to promote benefits take-up this side of Christmas for families and children in Wales and Ogmore who need that support? And how will she further develop this in the new year? And is there any chance that the UK Government might help with a UK-wide benefits take-up campaign?
Diolch i'r Gweinidog am ei hymateb. Ac ar frig cynllun gweithredu pwyslais ar incwm Llywodraeth Cymru ar gyfer tlodi plant, nod amcan 1 yw sicrhau bod teuluoedd yng Nghymru yn cael eu cynorthwyo i hawlio'r holl gymorth ariannol y mae ganddynt hawl iddo. Nawr, mae hyn yn hanfodol, gan fod pob punt na chaiff ei hawlio'n golygu bod y teulu hwnnw bunt yn dlotach, a phunt yn llai yn dod yn ôl i'r teulu hwnnw a'r gymuned honno yng Nghymru. A dweud y gwir, mae'n bunt y mae Trysorlys y DU yn ei chadw'n ôl. Felly, a gaf fi ofyn i'r Gweinidog beth y gall ei wneud i hybu hawliadau budd-daliadau cyn y Nadolig ymhlith teuluoedd a phlant yng Nghymru ac Ogwr sydd angen y gefnogaeth honno? A sut y bydd yn datblygu hyn ymhellach yn y flwyddyn newydd? Ac a oes unrhyw obaith y gallai Llywodraeth y DU helpu gydag ymgyrch ledled y DU i hybu hawliadau budd-daliadau?
May I thank the Member for his question? Ensuring that families in Wales are aware and, importantly, are able to access the support they're entitled to rightly features prominently in our income maximisation plan, published just this month. We did put a range of actions into practice in the short term. We've put into practice a communications and awareness strategy to make sure people and communities are up to date with information, support and also, importantly, the opportunities that are available there for them. We're doing that via social media, existing programmes and networks, and of course we'll be sure we share that information with the Member, and Members across the Chamber, so you're able to amplify and share that message in your constituencies and communities as well.FootnoteLink
We're also working with partners to streamline the application process for Welsh Government and local authority-administered benefits, making them much more accessible for eligible households, at the same time as developing a no-wrong-door approach, so to speak, for a more integrated system of support, so limiting the number of contacts families and individuals have to make and the number of times they have to keep telling their story in order to access the support to which they are entitled.
In response to the Member's final point, the question the Member makes, with regards to the UK Government taking forward and running a take-up strategy for social security and benefits, I agree with him. Should the UK Government do more? Yes. Would that be the right thing to do? Absolutely; it would support communities and people right across the UK. Will they do that? Well, I can say that, just this week, I have joined forces with my counterparts in the Scottish and Northern Ireland devolved administrations to call on the UK Government to do just that, in order to—. Because we know that the impact this pandemic is having is really exacerbating the impact that people are finding on their finances. And now, more than ever, that UK-wide campaign to make people aware of what they're entitled to, and more importantly enable them to access it, is needed more than ever.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Mae sicrhau bod teuluoedd yng Nghymru yn ymwybodol, ac yn bwysig iawn, yn gallu cael mynediad at y gefnogaeth y mae ganddynt hawl i'w chael yn rhan flaenllaw o’n cynllun gweithredu pwyslais ar incwm, a gyhoeddwyd y mis hwn. Rhoesom ystod o gamau ar waith yn y tymor byr. Rydym wedi rhoi strategaeth gyfathrebu ac ymwybyddiaeth ar waith i sicrhau bod pobl a chymunedau yn cael y gefnogaeth a’r wybodaeth ddiweddaraf, ac yn bwysig, y cyfleoedd sydd ar gael iddynt. Rydym yn gwneud hynny drwy'r cyfryngau cymdeithasol, rhaglenni a rhwydweithiau presennol, ac wrth gwrs, byddwn yn sicrhau ein bod yn rhannu'r wybodaeth honno gyda'r Aelod, ac Aelodau ar draws y Siambr, fel y gallwch ehangu a rhannu'r neges honno yn eich etholaethau a’ch cymunedau hefyd.FootnoteLink
Rydym hefyd yn gweithio gyda phartneriaid i symleiddio'r broses o ymgeisio am fudd-daliadau gan Lywodraeth Cymru a budd-daliadau a weinyddir gan awdurdodau lleol, gan eu gwneud yn llawer mwy hygyrch i aelwydydd cymwys, ac ar yr un pryd, yn datblygu dull sy'n sicrhau nad oes unrhyw ddrws anghywir, fel petai, er mwyn cael system gymorth fwy integredig, sy'n cyfyngu ar nifer y cysylltiadau y mae'n rhaid i deuluoedd ac unigolion eu gwneud a'r nifer o weithiau y mae'n rhaid iddynt barhau i ailadrodd eu stori er mwyn cael y gefnogaeth y mae ganddynt hawl i’w chael.
Mewn ymateb i bwynt olaf yr Aelod, y cwestiwn y mae'r Aelod yn ei wneud, mewn perthynas â Llywodraeth y DU yn datblygu strategaeth i hybu ceisiadau am nawdd cymdeithasol a budd-daliadau ac yn ei rhoi ar waith, rwy'n cytuno ag ef. A ddylai Llywodraeth y DU wneud mwy? Dylai. Ai dyna fyddai'r peth iawn i'w wneud? Yn sicr; byddai'n cefnogi cymunedau a phobl ledled y DU. A fyddant yn gwneud hynny? Wel, gallaf ddweud fy mod, yr wythnos hon, wedi ymuno â fy swyddogion cyfatebol yng ngweinyddiaethau datganoledig yr Alban a Gogledd Iwerddon i alw ar Lywodraeth y DU i wneud yn union hynny, er mwyn—. Oherwydd gwyddom fod yr effaith y mae'r pandemig hwn yn ei chael yn gwaethygu'r effaith y mae pobl yn ei gweld ar eu cyllid. A nawr, yn fwy nag erioed, mae angen ymgyrch ledled y DU i sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r hyn y mae ganddynt hawl iddo, ac yn bwysicach fyth, i’w galluogi i'w gael.
Can I advise Members that the year 6 pupils of St Helen's Primary School in Swansea are watching us? So I hope we're all on our best behaviour. Deputy Minister, parents being in secure and sustainable employment is a hugely important factor in alleviating child poverty. I wonder if you can tell us how you're working with Cabinet colleagues to help match adult learners with work-based learning opportunities, in order to improve their employment prospects and support their families. Thank you.
A gaf fi ddweud wrth yr Aelodau fod disgyblion blwyddyn 6 Ysgol Gynradd Santes Helen yn Abertawe yn ein gwylio? Felly rwy'n gobeithio ein bod i gyd yn ymddwyn yn dda. Ddirprwy Weinidog, mae sicrhau bod rhieni mewn cyflogaeth ddiogel a chynaliadwy yn elfen hynod bwysig o liniaru tlodi plant. Tybed a allwch ddweud wrthym sut rydych yn gweithio gyda chyd-Aelodau yn y Cabinet i helpu i baru dysgwyr sy'n oedolion â chyfleoedd dysgu sy'n seiliedig ar waith, er mwyn gwella eu rhagolygon cyflogaeth a chefnogi eu teuluoedd. Diolch.
Can I thank the Member for her question, and send my best wishes to the year 6 students, and hope they enjoy their experience watching the Senedd in practice today? And hopefully, in the not-too-distant future, they'll actually be able to come and sit in the gallery and watch in person as well.
Let me tell the Member, in answering her question, clearly we're working across Government to not just make sure that families and communities are aware of the support that's available in terms of welfare and social security, but in accessing those opportunities through things such as the Communities for Work programme and Communities for Work Plus, but also actually with the work we're doing across Government in terms of embedding fair work in communities, right across Wales. And in the not-too-distant future, we'll be looking to actually make sure people are aware of those rights and responsibilities, in terms of accessing work and how they can access further training opportunities, not just for individuals but for employers as well.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn, a dymuno'n dda i'r myfyrwyr blwyddyn 6, a gobeithio y byddant yn mwynhau eu profiad yn gwylio'r Senedd ar waith heddiw? A gobeithio, yn y dyfodol heb fod yn rhy bell, y byddant yn gallu dod i eistedd yn yr oriel i wylio hefyd.
Gadewch imi ddweud wrth yr Aelod, wrth ateb ei chwestiwn, ein bod yn amlwg yn gweithio ar draws y Llywodraeth nid yn unig i sicrhau bod teuluoedd a chymunedau'n ymwybodol o'r cymorth sydd ar gael ar ffurf lles a nawdd cymdeithasol, ond o ran cael mynediad at y cyfleoedd hynny drwy bethau fel y rhaglen Cymunedau am Waith a Cymunedau am Waith a Mwy, ond hefyd mewn gwirionedd gyda'r gwaith rydym yn ei wneud ar draws y Llywodraeth yn ymgorffori gwaith teg mewn cymunedau ledled Cymru. Ac yn y dyfodol heb fod yn rhy bell, byddwn yn ceisio sicrhau bod pobl yn ymwybodol o'r hawliau a'r cyfrifoldebau hynny, o ran mynediad at waith a sut y gallant fanteisio ar gyfleoedd hyfforddi pellach, nid yn unig i unigolion ond i gyflogwyr hefyd.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Minister, it's been reported that a quarter of rough-sleepers who had a place to stay during the first lockdown are back to sleeping rough. Why has that happened?
Diolch, Lywydd. Weinidog, adroddwyd bod chwarter y rhai sy'n cysgu ar y stryd a gafodd le i aros yn ystod y cyfyngiadau symud cyntaf nôl yn cysgu ar y stryd. Pam fod hynny wedi digwydd?
Thank you, Delyth. I'm afraid that report on the BBC rather underestimated the scale of the effort that's gone on across Wales. I don't know if you caught a slightly later radio programme on the BBC, where I had the opportunity to put the record straight. What had been done there was a number—which was a spot-check of rough-sleepers in March, of 407—had been taken to be the number of people that had been helped through the pandemic. We did have 101 rough-sleepers at a spot-count again in August back on the streets, and one person is too many, so I'll come on to that in a minute. But actually, we have 3,533 at the last count of people who've been helped, so the scale is rather different to the BBC report. So it's nowhere a quarter, although I will say that any of them, that's a real problem.
I really do want to be able to get across to people in Wales the real scale of what's been achieved in Wales during the pandemic, by everybody who's been working in this sector. We had many more rough-sleepers than we originally thought. We always knew the spot-check was likely to be an underestimate. We always knew it didn't pick up young people or women particularly well, for example, and, as you know, it was always a rough-and-ready way of doing it over two set nights across the UK. So we always knew it was an underestimate. I think we were quite shocked at how much of an underestimate it really was. And also of course, we've picked up all the people who, whilst they're not actually on the streets, are pretty near it—so all the people who were sofa surfing, or sleeping in cars or in other very, very unsuitable places to be. So, it's not just about the absolute sharp end of rough-sleeping, it's about all of those people who are in insecure, unsuitable accommodation where they couldn't be kept safe throughout the pandemic. So, I really do pay tribute to all of the third sector organisations and local authorities, Government officials—absolutely everybody—who've worked their socks off to get as many people in as possible.
We do know that when the immediate restrictions of the lockdown were eased in the summer, people who had been experiencing homelessness before felt the liberation that quite a few of us felt to get out there into the fresh air and so on, and these are people with complex and complicated needs for support. And, so, we knew that there was a draw back onto the streets for people who hadn't yet been in support services for long enough and who perhaps were not in accommodation that was ideal for them. Necessarily, we had to house people with similar problems in particular areas, and that can be counter-productive. So, we do know that those problems exist. They continue to exist. I've never made any secret of the fact that this isn't a solution to the long-term problem.
We have, however, managed to get assertive outreach to every single person in Wales who's rough-sleeping, including the ones who'd fallen out of services temporarily over the summer. It will be really interesting to see what the next count looks like, in terms of who's in services and who isn't. In that same month, for example, in August, where the 101 count occurred, we also had near 1,000 new presentations for homelessness, all of whom were found accommodation, and we also moved on—I can't remember now—many hundreds of people into permanent accommodation out of the temporary. I can supply that figure. It's gone out of my head, just for a moment, but it's 500/600 people.
So, the throughput is really important, and, Delyth, you'll know that we've discussed many times that this is not some sort of linear progression. There's a phase 1 for people presenting as homeless and we need to sort that out for them—the temporary security that they have to be made safe and so on. And then the phase 2, which is to get those people into their permanent secure home—rapid rehousing—with all of the support mechanisms around them. So, this isn't just about walls. This is about the mental health support, substance abuse support, relationship breakdown, fleeing domestic violence—the myriad of problems that people have exacerbated by any amount of time out of permanent accommodation, of course.
So, I'm really glad to have the chance to put that record straight. We have complained to the BBC that they underestimate the problem by doing that and actually disrespect both the people involved in the system and the homeless people themselves.
Diolch, Delyth. Mae arnaf ofn fod yr adroddiad hwnnw ar y BBC wedi tangyfrif maint yr ymdrech sydd wedi digwydd ledled Cymru. Nid wyf yn gwybod a wnaethoch chi glywed rhaglen radio ychydig yn ddiweddarach ar y BBC, lle cefais gyfle i egluro'r sefyllfa. Cafodd ffigur—hapwiriad o nifer y bobl a oedd yn cysgu ar y stryd ym mis Mawrth, sef 407—ei gymryd fel nifer y bobl a oedd wedi cael cymorth drwy'r pandemig. Mewn hapwiriad arall ym mis Awst roedd 101 o bobl wedi mynd yn ôl ar y stryd, ac mae un person yn ormod, felly dof yn ôl at hynny mewn munud. Ond mewn gwirionedd, yn ôl y cyfrif diwethaf, mae 3,533 o bobl wedi cael cymorth, felly mae'r raddfa ychydig yn wahanol i adroddiad y BBC. Felly nid yw'n agos i fod yn chwarter, er y byddwn yn dweud bod unrhyw nifer yn broblem wirioneddol.
Hoffwn allu egluro i bobl Cymru beth yw maint gwirioneddol yr hyn sydd wedi'i gyflawni yng Nghymru yn ystod y pandemig, gan bawb sydd wedi bod yn gweithio yn y sector hwn. Roedd gennym lawer mwy o bobl yn cysgu ar y stryd nag yr oeddem wedi meddwl yn wreiddiol. Roeddem bob amser yn gwybod bod yr hapwiriad yn debygol o fod yn rhy isel. Roeddem bob amser yn gwybod na fyddai'n cynnwys pobl ifanc na menywod yn arbennig o dda, er enghraifft, ac fel y gwyddoch, roedd bob amser yn ffordd fras o'i wneud dros ddwy noson benodol ar draws y DU. Felly roeddem bob amser yn gwybod y byddai'n amcangyfrif rhy isel. Credaf ein bod wedi synnu braidd pa mor isel ydoedd mewn gwirionedd. A hefyd wrth gwrs, rydym wedi cynnwys yr holl bobl sydd, er nad ydynt ar y strydoedd mewn gwirionedd, yn eithaf agos at hynny—felly yr holl bobl oedd yn cysgu ar soffas, neu'n cysgu mewn ceir neu mewn mannau anaddas iawn eraill. Felly, nid yw'n ymwneud yn unig â'r pen eithafol o gysgu ar y stryd, mae'n ymwneud â'r holl bobl sydd mewn llety anniogel, anaddas lle na ellid eu cadw'n ddiogel drwy'r pandemig. Felly, rwy'n talu teyrnged wirioneddol i'r holl sefydliadau trydydd sector ac awdurdodau lleol, swyddogion y Llywodraeth—pawb—sydd wedi gweithio'n galed i helpu cynifer o bobl ag sy'n bosibl.
Pan gafodd y cyfyngiadau symud gwreiddiol eu llacio yn yr haf, gwyddom fod pobl a oedd wedi profi digartrefedd yn flaenorol yn teimlo'r rhyddid a deimlai cryn dipyn ohonom o gael mynd allan i'r awyr iach ac yn y blaen, ac mae'r rhain yn bobl sydd ag anghenion cymorth cymhleth. Ac felly, roeddem yn gwybod fod rhai pobl nad oeddent wedi bod mewn gwasanaethau cymorth yn ddigon hir eto, ac nad oeddent mewn llety a oedd yn ddelfrydol ar eu cyfer efallai, yn cael eu denu'n ôl at y strydoedd. O reidrwydd, bu'n rhaid inni gartrefu pobl â phroblemau tebyg mewn ardaloedd penodol, a gall hynny fod yn wrthgynhyrchiol. Felly, gwyddom fod y problemau hynny'n bodoli. Maent yn parhau i fodoli. Nid wyf erioed wedi celu'r ffaith nad yw hwn yn ateb i'r broblem hirdymor.
Fodd bynnag, rydym wedi llwyddo i gael allgymorth pendant i bob person yng Nghymru sy'n cysgu ar y stryd, gan gynnwys y rhai a oedd wedi syrthio allan o'r gwasanaethau dros dro dros yr haf. Bydd yn ddiddorol iawn gweld beth fydd y cyfrif nesaf, o ran pwy sy'n derbyn gwasanaethau a'r rhai nad ydynt. Yn y mis hwnnw, er enghraifft, ym mis Awst, pan gafwyd y cyfrif o 101, cawsom hefyd bron i 1,000 o bobl ddigartref o'r newydd, y canfuwyd llety i bob un ohonynt, a rhoddwyd cymorth hefyd—ni allaf gofio nawr—i symud cannoedd lawer o bobl i lety parhaol allan o'r llety dros dro. Gallaf ddarparu'r ffigur hwnnw. Rwyf wedi'i anghofio am nawr ond mae'n 500/600 o bobl.
Felly, mae'r nifer sy'n mynd drwy'r system yn bwysig iawn, a Delyth, fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi trafod droeon nad yw hwn yn rhyw fath o ddilyniant llinellol. Mae cam 1 i bobl sy'n ddigartref ac mae angen inni ddatrys hynny iddynt—sicrwydd dros dro a sicrhau eu bod yn ddiogel ac yn y blaen. Ac yna cam 2, sef rhoi cartref diogel parhaol i'r bobl hynny—ailgartrefu'n gyflym—gyda'r holl fecanweithiau cymorth o'u cwmpas. Felly, nid yw hyn yn ymwneud â waliau'n unig. Mae hyn yn ymwneud â chymorth iechyd meddwl, cymorth camddefnyddio sylweddau, cymorth pan fo perthynas yn chwalu, dianc rhag trais domestig—y llu o broblemau sy'n cael eu gwaethygu gan unrhyw gyfnod o amser y mae pobl yn ei dreulio allan o lety parhaol, wrth gwrs.
Felly, rwy'n falch iawn o gael y cyfle i egluro'r sefyllfa. Rydym wedi cwyno wrth y BBC eu bod yn tangyfrif y broblem drwy wneud hynny ac mewn gwirionedd yn amharchu'r bobl sydd yn y system a'r bobl ddigartref eu hunain.
Well, thank you for that, Minister. I would join you in paying tribute to the workers in the third sector and local authorities for all the work that they have done with this. And I'm glad that you have put the record straight. You can obviously see where we had got those figures from. But I do agree with the point that you made too that obviously one person going back to living on the streets is one person too many.
With what you've just said, Minister, in terms of the incredibly complex needs that a number of the people that we're talking about will have, and the substantial amount of support that they need, obviously I would agree with that too, but that does make me question why they hadn't been provided with that support when they were housed. Now, I take on board, of course, what you've been saying about the incredibly complex situation that we have been facing, and none of us would underestimate that. But your Government is supposed to have committed to a housing first model, so surely that support should have been something that was taken into account.
Now, looking at some of the cases, it's clear there's not been a level of understanding within some local authorities that homeless people are not a homogenous group, as you've just been saying, and that a solution for one person won't necessarily work for another. Minister, you've referred to some of this in your initial answer. We've had stories of people who've been housed together, including abuse victims who have been housed with people who have violent histories—one-size-fits-all approaches that often don't take into account individual needs. So, do you accept that far more work is needed to ensure that local authority staff are given a better understanding of homelessness, and that they receive training in how to deal with people who've experienced trauma, and that there's a recognition that providing a variety of types of accommodation, rather than one size fits all, is essential in solving the problem?
Wel, diolch am hynny, Weinidog. Hoffwn ategu eich teyrnged i'r gweithwyr yn y trydydd sector ac awdurdodau lleol am yr holl waith y maent wedi'i wneud ar hyn. Ac rwy'n falch eich bod wedi egluro'r sefyllfa. Yn amlwg, gallwch weld o ble y cawsom y ffigurau hynny. Ond rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaethoch hefyd ei bod yn amlwg fod un person sy'n dychwelyd i fyw ar y stryd yn un person yn ormod.
Gyda'r hyn rydych newydd ei ddweud, Weinidog, o ran yr anghenion hynod gymhleth a fydd gan nifer o'r bobl rydym yn sôn amdanynt, a'r cymorth sylweddol sydd ei angen arnynt, yn amlwg byddwn yn cytuno â hynny hefyd, ond mae hynny'n gwneud i mi gwestiynu pam na chawsant y cymorth hwnnw pan oeddent yn cael eu cartrefu. Nawr, rwy'n derbyn, wrth gwrs, yr hyn rydych wedi bod yn ei ddweud am y sefyllfa hynod gymhleth rydym wedi bod yn ei hwynebu, ac ni fyddai'r un ohonom yn bychanu hynny. Ond mae eich Llywodraeth i fod wedi ymrwymo i fodel tai yn gyntaf, felly dylai'r cymorth hwnnw fod wedi cael ei ystyried.
Nawr, wrth edrych ar rai o'r achosion, mae'n amlwg nad oes lefel o ddealltwriaeth wedi bod o fewn rhai awdurdodau lleol nad yw pobl ddigartref yn grŵp unffurf, fel rydych newydd fod yn ei ddweud, ac na fydd ateb i un person o reidrwydd yn gweithio i un arall. Weinidog, rydych wedi cyfeirio at rywfaint o hyn yn eich ateb cychwynnol. Rydym wedi cael straeon am bobl sydd wedi cael eu cartrefu gyda'i gilydd, gan gynnwys dioddefwyr camdriniaeth sydd wedi cael eu cartrefu gyda phobl sydd â hanesion treisgar—dulliau un ateb i bawb yn aml nad ydynt yn ystyried anghenion unigolion. Felly, a ydych yn derbyn bod angen llawer mwy o waith i sicrhau bod staff awdurdodau lleol yn cael gwell dealltwriaeth o ddigartrefedd, a'u bod yn cael hyfforddiant ar sut i ymdrin â phobl sydd wedi profi trawma, a chydnabyddiaeth bod darparu amrywiaeth o fathau o lety, yn hytrach nag un ateb i bawb, yn hanfodol i ddatrys y broblem?
[Inaudible.]—Delyth. I'm completely with you on everything you've just said. This is an enormous culture change for a lot of the local authorities, and we all know, from our own reaction to the pandemic, that, at first, it was terrifying and really worrying, but it was also a little bit exciting, it's new and different, we haven't done it before, and we all thought it might be a short, sharp thing that we could do to get the virus under control and so on. And what's happened with all of the services, of course, is it's become very plain that this is not a sprint, it's a marathon. And, so, people are tired. They've worked really hard all the way through all of this. They have limited resources still. Even though we've put £50 million more into it, it's still a limited resource for the people that we have presenting to us. We've also got an enormous never-ending stream of people who are experiencing the same problem. And we know that one of the big problems about further firebreaks and our continuing worry about the virus, and all of the kind of recessional-type stuff that's going in the economy, drives relationship breakdown, which drives the homelessness machine. So, we've got to get on top of the pandemic, and the economic consequences of that, in order to even begin the turn the tap off, so to speak. And I'm sorry to talk about people as if they're a flood because each one of them is a tragedy, but we have got a large number of people who are still in those kinds of circumstances.
We've also galvanised the biggest kind of support mechanism across mental health, substance abuse and relationship breakdown services. We've put enormous amounts of money into the advice services as well, to try and get people to maximise their income, because when they come into this housing, they need to be able to access what universal credit there is—and that's not always as straightforward as possible—but also an income stream in order to be able to sustain their housing and all of that. It's really complicated. And, then, of course, necessarily, because we've got such large numbers, we are putting people in unsuitable temporary accommodation. I absolutely accept that. The local authorities are doing their very best for that not to happen. Not everyone tells the full extent of their story when they first come into services. Many people are distrustful for very, very understandable reasons of official-type people trying to help and so on. And every single one of those failures is a real big problem.
However, there are also heartwarming stories of success. So, many authorities who have those problems have also got people who've come into services for the first time and been a resounding success. They happen to have got the right counsellor, the right support, and they've moved on into permanent accommodation. So, I don't want it all to be—. I'm not taking away from the ones that haven't got exactly what they want, and we need to redouble our efforts to do that, but I also think it's important to encourage the authorities, because they have also got successes. So, we need to encourage the successful work and discourage the unsuccessful work. We've been running a lot of webinars for authorities. This is, as I say, a huge culture change from where people were before with a sort of gate-keeping role. So, we've made it very plain that we're not going back, and that that culture change needs to embed. But, in all seriousness, there was never any way it was going to embed in only four months in the face of a pandemic. So, I've made it plain that we have not solved the problem; we have taken the first step to solving the problem. We will all need to pull together to make sure that we're able to carry on down that road.
[Anghlywadwy.]—Delyth. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi ar bopeth rydych newydd ei ddweud. Mae hwn yn newid diwylliant enfawr i lawer o'r awdurdodau lleol, ac rydym i gyd yn gwybod, o'n hymateb ein hunain i'r pandemig, ei fod, ar y dechrau, yn frawychus ac yn peri pryder gwirioneddol, ond roedd hefyd ychydig yn gyffrous, roedd yn newydd ac yn wahanol, nid ydym wedi'i wneud o'r blaen, ac roeddem i gyd yn meddwl y gallai fod yn beth byr i'r pwynt y gallem ei wneud i reoli'r feirws ac yn y blaen. A'r hyn sydd wedi digwydd gyda'r holl wasanaethau, wrth gwrs, yw ei bod yn amlwg iawn nad sbrint yw hwn ond marathon. Ac felly, mae pobl wedi blino. Maent wedi gweithio'n galed iawn drwy hyn i gyd. Prin yw'r adnoddau sydd ganddynt o hyd. Er ein bod wedi neilltuo £50 miliwn yn fwy ar ei gyfer, mae'n dal i fod yn adnodd cyfyngedig i'r bobl a welwn. Mae gennym hefyd ffrwd ddiddiwedd o bobl sy'n profi'r un broblem. A gwyddom fod un o'r problemau mawr mewn perthynas â chyfnodau atal pellach a'n pryder parhaus am y feirws, a'r holl bethau tebyg i ddirwasgiad sy'n digwydd yn yr economi, yn peri i berthnasoedd chwalu, a bod hynny'n arwain at ddigartrefedd. Felly, mae'n rhaid i ni gael rheolaeth ar y pandemig, a'i ganlyniadau economaidd, er mwyn gallu dechrau meddwl am gau'r tap, fel petai. Ac mae'n ddrwg gennyf siarad am bobl fel pe baent yn llifogydd oherwydd mae pob un ohonynt yn drasiedi, ond mae gennym nifer fawr o bobl sy'n dal i fod yn y mathau hynny o amgylchiadau.
Rydym hefyd wedi cryfhau'r math mwyaf o fecanwaith cymorth ar draws gwasanaethau iechyd meddwl, gwasanaethau camddefnyddio sylweddau a gwasanaethau cymorth ar gyfer perthnasoedd sy'n chwalu. Rydym wedi rhoi symiau enfawr o arian i'r gwasanaethau cynghori hefyd, i geisio cael pobl i wneud y mwyaf o'u hincwm, oherwydd pan fyddant yn cael lle yn y tai hyn, mae angen iddynt allu cael y credyd cynhwysol sydd ar gael—ac nid yw hynny bob amser mor syml â hynny—ond hefyd ffrwd incwm er mwyn gallu cynnal eu tai a hynny i gyd. Mae'n gymhleth iawn. Wedyn, wrth gwrs, o reidrwydd, oherwydd bod gennym niferoedd mor fawr, rydym yn rhoi pobl mewn llety anaddas dros dro. Rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Mae'r awdurdodau lleol yn gwneud eu gorau glas i sicrhau nad yw hynny'n digwydd. Nid yw pawb yn adrodd eu stori'n llawn pan fyddant yn dod i gysylltiad â gwasanaethau am y tro cyntaf. Mae llawer o bobl yn amheus, am resymau dealladwy iawn, o bobl swyddogol sy'n ceisio helpu ac yn y blaen. Ac mae pob un o'r methiannau hynny'n broblem fawr iawn.
Fodd bynnag, ceir straeon calonogol am lwyddiant hefyd. Felly, mae llawer o awdurdodau sydd â'r problemau hynny hefyd wedi cael pobl yn dod i gysylltiad â gwasanaethau am y tro cyntaf ac wedi gweld llwyddiant ysgubol. Maent yn digwydd bod wedi cael y cwnselydd iawn, y cymorth cywir, ac maent wedi symud ymlaen i lety parhaol. Felly, nid wyf eisiau i'r cyfan fod—. Nid wyf yn tynnu oddi ar y rhai nad ydynt wedi cael beth y maent ei eisiau'n iawn, ac mae angen i ni gryfhau ein hymdrechion i wneud hynny, ond credaf hefyd ei bod yn bwysig annog yr awdurdodau, oherwydd maent hwy hefyd wedi cael llwyddiannau. Felly, mae angen inni annog y gwaith llwyddiannus a'u hannog i beidio â pharhau i wneud y gwaith aflwyddiannus. Rydym wedi bod yn cynnal llawer o weminarau ar gyfer awdurdodau. Mae hwn, fel y dywedais, yn newid diwylliant enfawr o ble roedd gan bobl ryw fath o rôl porthgadw o'r blaen. Felly, rydym wedi'i gwneud yn glir iawn na fyddwn yn mynd yn ôl, a bod angen gwreiddio'r newid diwylliant hwnnw. Ond o ddifrif, nid oedd unrhyw ffordd y byddai wedi gwreiddio mewn pedwar mis yn unig yn wyneb pandemig. Felly, rwyf wedi dweud yn glir nad ydym wedi datrys y broblem; rydym wedi cymryd y cam cyntaf tuag at ddatrys y broblem. Bydd angen i bob un ohonom gydweithio i sicrhau ein bod yn gallu parhau ar hyd y llwybr hwnnw.
Okay. Thank you for that, Minister. In terms of the culture change that's needed, obviously, it's not just the staff of local authorities who design and commission services who need that understanding and that compassion that you've just been alluding to. Recently, there's been—. We've seen some unfortunate comments from a local authority councillor in northern Wales that seem to imply that people with 'chaotic lifestyles', as that councillor said, were not deserving of services that were 'expensive', again using that councillor's words. This is, of course, despite the fact that preventing and solving homelessness is always cheaper than letting it happen, and it's still unfortunate that people making these decisions don't understand this.
So, I'd ask you finally, Minister: what steps will you take to tackle prejudice amongst local authority councillors? Surely, we need compassion not villainisation.
Iawn. Diolch ichi am hynny, Weinidog. O ran y newid diwylliant sydd ei angen, yn amlwg, nid staff awdurdodau lleol, sy'n cynllunio ac yn comisiynu gwasanaethau, yn unig sydd angen y ddealltwriaeth honno a'r tosturi rydych newydd gyfeirio ato. Yn ddiweddar, mae—. Rydym wedi gweld sylwadau anffodus gan gynghorydd awdurdod lleol yng ngogledd Cymru sydd fel pe baent yn awgrymu nad oedd pobl sydd â 'ffyrdd caotig o fyw', fel y dywedodd y cynghorydd hwnnw, yn haeddu gwasanaethau 'drud', a defnyddio geiriau'r cynghorydd hwnnw unwaith eto. Mae hyn, wrth gwrs, er gwaethaf y ffaith bod atal a datrys digartrefedd bob amser yn rhatach na gadael iddo ddigwydd, ac mae'n dal i fod yn anffodus nad yw pobl sy'n gwneud y penderfyniadau hyn yn deall hynny.
Felly, hoffwn ofyn i chi yn olaf, Weinidog: pa gamau y gwnewch chi eu cymryd i fynd i'r afael â'r rhagfarn ymhlith cynghorwyr awdurdodau lleol? Tosturi sydd ei angen, onid e, nid creu dihirod o'r bobl hyn.
I couldn't agree more, and the narrative on which we've had discussions many times in this Chamber about there somehow being some people who are deserving poor, and some people who are undeserving poor is an insidious scourge in our society, which we absolutely need to work together to make sure is wiped out, because every single human being who finds themselves in those circumstances did not arrive there. They weren't born into those circumstances. They're there because there's been a system failure somewhere along the line. So, we absolutely have got to get that message across, and unfortunately, we do live in a society where we have quite a lot of media along the undeserving poor-type stuff. So, I would like to take the opportunity to place on record once more that that is a scourge in any civilised society and we need to be sure that we don't, in any way, assist that narrative.
We have made it very plain that every human being that presents to a local authority, who requires a house, gets something: help immediately. They get help immediately; they get permanent help if that's at all possible, and if it isn't possible, they get temporary supported help while we sort out the permanent solution for them. And, as I say, that is a long road. That is easy to say for me standing here; much, much more difficult to do on the ground. But we have put a lot of resource into it so far. We need to continue to do that.
And I'll say on record, actually, since we're all sitting here, I have been saying to the homeless charities working in this space, as we approach the Senedd elections, that the best hope for people in this circumstance is to make sure that all of the political parties—the big political parties, anyway, in Wales—have this in their manifestos, because then we can be sure that together we can take this forward. I don't think that there's any real argument amongst the big political parties in Wales that this should happen. And so, we need to make sure that together we step it up.
Rwy'n cytuno'n llwyr, ac mae'r naratif rydym wedi cael trafodaethau yn ei gylch droeon yn y Siambr hon fod rhai pobl rywsut yn haeddu bod yn dlawd, a rhai pobl nad ydynt yn haeddu bod yn dlawd, yn falltod maleisus ar ein cymdeithas, ac mae angen inni weithio gyda'n gilydd i sicrhau ein bod yn cael gwared arno, oherwydd nid oes neb sydd yn y sefyllfa honno wedi bod yno o'r cychwyn. Ni chawsant eu geni i'r sefyllfa honno. Maent yno oherwydd methiant yn y system yn rhywle ar hyd y ffordd. Felly, mae'n rhaid inni gyfleu'r neges honno, ac yn anffodus, rydym yn byw mewn cymdeithas lle mae gennym gryn dipyn o gyfryngau yn porthi'r syniad o bobl nad ydynt yn haeddu bod yn dlawd. Felly, hoffwn fanteisio ar y cyfle i gofnodi unwaith eto fod hynny'n falltod ar unrhyw gymdeithas wâr ac mae angen inni fod yn siŵr nad ydym, mewn unrhyw ffordd, yn hyrwyddo'r naratif hwnnw.
Rydym wedi dweud yn glir iawn fod pob bod dynol sy'n dod i sylw awdurdod lleol sydd angen tŷ, yn cael rhywbeth: cymorth ar unwaith. Maent yn cael cymorth ar unwaith; maent yn cael cymorth parhaol os yw hynny'n bosibl o gwbl, ac os nad yw'n bosibl, cânt gymorth dros dro wrth i ni ddod o hyd i ateb parhaol ar eu cyfer. Ac fel y dywedais, mae honno'n ffordd hir. Mae'n hawdd i mi ei ddweud wrth sefyll yma; ond mae'n llawer anos ei wneud ar lawr gwlad. Ond rydym wedi rhoi llawer o adnoddau tuag at ei wneud hyd yma. Mae angen inni barhau i wneud hynny.
A hoffwn gofnodi, mewn gwirionedd, gan ein bod i gyd yn eistedd yma, fy mod wedi bod yn dweud wrth yr elusennau digartrefedd sy'n gweithio yn y gofod hwn, wrth inni nesáu at etholiadau'r Senedd, mai'r gobaith gorau i bobl yn yr amgylchiadau hyn yw sicrhau bod yr holl bleidiau gwleidyddol—y pleidiau gwleidyddol mawr, beth bynnag, yng Nghymru—yn sicrhau bod hyn yn eu maniffestos, oherwydd gallwn fod yn siŵr wedyn fod modd inni fwrw ymlaen â hyn gyda'n gilydd. Nid wyf yn credu bod unrhyw ddadl wirioneddol na ddylai hyn ddigwydd ymhlith y pleidiau gwleidyddol mawr yng Nghymru. Ac felly, mae angen i ni wneud yn siŵr ein bod yn bwrw ymlaen â hyn gyda'n gilydd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
The Conservative spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Llywydd. I agree—there is no political argument amongst the big parties regarding this issue.
The recent Building Communities Trust report, 'Building Stronger Welsh Communities: opportunities and barriers to community action in Wales' is about harnessing the strength and skills of local people so that they can build the social infrastructure and shape the services they want and need in their area. After facilitating a national conversation with over 250 people who attended 20 events held across the length and breadth of Wales to influence decisions affecting their local area—[Inaudible.]—worthy words are not being backed up by action, public bodies are doing to not with people—[Inaudible.]—communities, and that entrenched public lack of trust, risk aversion, silo working, professional bias and staff demotivation are significant barriers to greater community action. And certainly my casework supports that in droves. How will you therefore be engaging with them to design, deliver and monitor a better way of local government working across Wales?
Diolch, Lywydd. Rwy'n cytuno—nid oes dadl wleidyddol ymysg y pleidiau mawr ynglŷn â'r mater hwn.
Mae adroddiad diweddar yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, 'Building Stronger Welsh Communities: opportunities and barriers to community action in Wales' yn ymwneud â harneisio cryfderau a sgiliau pobl leol fel y gallant adeiladu'r seilwaith cymdeithasol a llunio'r gwasanaethau y maent eu heisiau ac y maent eu hangen yn eu hardal. Ar ôl hwyluso sgwrs genedlaethol gyda thros 250 o bobl a fynychodd 20 o ddigwyddiadau a gynhaliwyd ar hyd a lled Cymru i ddylanwadu ar benderfyniadau sy'n effeithio ar eu hardal leol—[Anghlywadwy.]—nad yw geiriau teilwng yn cael eu hategu gan gamau gweithredu, fod cyrff cyhoeddus yn gwneud i bobl yn hytrach na chyda phobl—[Anghlywadwy.]—cymunedau, ac mae diffyg ymddiriedaeth sylfaenol y cyhoedd, ynghyd ag osgoi mentro, gweithio mewn seilos, rhagfarn broffesiynol a diffyg cymhelliad i staff yn rhwystrau sylweddol i fwy o weithredu cymunedol. Ac yn sicr mae fy ngwaith achos yn cefnogi hynny'n gryf. Sut felly y byddwch yn ymgysylltu â hwy i gynllunio, darparu a monitro ffordd well o gyflawni gwaith llywodraeth leol ledled Cymru?
Thank you, Mark. I don't think I entirely got the whole of that question, but I think I got the thrust of it, so I'll do my best with it. So, what you're talking about there is the change of culture to what we call 'placemaking'. So, we have a number of organisations, including the one that you just mentioned, which have been working with us to make sure that we involve local communities in what their place should look like—what their communities should look like and what the facilities around them should look like. And we've very much been working on the basis of, to use the jargon, subsidiarity to get the decision making down to the lowest possible place where people can make the decisions. We've had this discussion many times, again, in this Chamber, where there is a need for some services to be universal—so, you need to have the same experience of some services regardless of where you live. But that isn't the case with your place or your local town or village or anything else, which we want to be as unique and local as we can manage to make it. So, we need the voices of local people to be loud and clear in those communities.
So, the whole thrust of 'Planning Policy Wales', the national development framework and the recovery papers that my colleagues the Counsel General and Ken Skates, the economy Minister, have been working on across all the regions of Wales are all designed to make sure that local people have that loud voice. So, again, Mark, if you've got examples where that's not working as optimally as it could, and it's a big culture change, and if you want to draw them to my attention separately, I'm very happy to look to see what we can do in specific instances to encourage that kind of co-operation on the ground.
Diolch, Mark. Nid wyf yn credu fy mod wedi clywed y cwestiwn hwnnw i gyd, ond rwy'n meddwl fy mod wedi cael byrdwn yr hyn a ddywedoch chi, felly fe wnaf fy ngorau i'w ateb. Felly, yr hyn rydych yn sôn amdano yw newid diwylliant i'r hyn rydym yn ei alw'n 'creu lleoedd'. Felly, mae gennym nifer o sefydliadau, gan gynnwys yr un rydych newydd ei grybwyll, sydd wedi bod yn gweithio gyda ni i sicrhau ein bod yn cynnwys cymunedau lleol yn y broses o ystyried sut y dylai eu lleoedd edrych—sut y dylai eu cymunedau edrych a sut y dylai'r cyfleusterau o'u cwmpas edrych. Ac rydym wedi bod yn gweithio'n galed iawn ar sail sybsidiaredd, i ddefnyddio'r jargon, i leihau'r gwaith o wneud penderfyniadau i'r man isaf posibl lle gall pobl wneud y penderfyniadau hynny. Unwaith eto, rydym wedi cael y drafodaeth hon droeon yn y Siambr hon, lle mae angen i rai gwasanaethau fod yn gyffredinol—felly, mae angen i chi gael yr un profiad o rai gwasanaethau ni waeth ble rydych yn byw. Ond nid yw hynny'n wir gyda'ch lle chi neu eich tref neu eich pentref lleol chi nac unrhyw beth arall, oherwydd rydym eisiau i'r rheini fod mor unigryw a lleol ag y gallwn eu gwneud. Felly, mae arnom angen i leisiau pobl leol fod yn uchel ac yn glir yn y cymunedau hynny.
Felly, mae holl fyrdwn 'Polisi Cynllunio Cymru', y fframwaith datblygu cenedlaethol a'r papurau adfer y mae fy nghyd-Aelodau, y Cwnsler Cyffredinol a Ken Skates, Gweinidog yr economi, wedi bod yn gweithio arnynt ar draws holl ranbarthau Cymru, wedi'i gynllunio i sicrhau bod y llais uchel hwnnw gan bobl leol. Felly, unwaith eto, Mark, os oes gennych enghreifftiau lle nad yw hynny'n gweithio mor dda ag y gallai, ac mae'n newid diwylliant mawr, ac os hoffech dynnu fy sylw atynt ar wahân, rwy'n hapus iawn i edrych i weld beth y gallwn ei wneud mewn achosion penodol i annog y math hwnnw o gydweithrediad ar lawr gwlad.
Before you ask your supplementary, Mark Isherwood, just for you to know that your broadband connection is quite unstable. You have been cutting out quite a bit. So, we'll try your next question, but if it's not understood in the Chamber, then we may have to skip over your questions for this week. But, try again and we'll see where we get to this time.
Cyn i chi ofyn eich cwestiwn atodol, Mark Isherwood, dylech wybod bod eich cysylltiad band eang yn eithaf ansefydlog. Rydych wedi bod yn torri allan gryn dipyn. Felly, rhown gynnig ar eich cwestiwn nesaf, ond os nad yw'n ddealladwy yn y Siambr, efallai y bydd rhaid inni adael eich cwestiynau ar gyfer yr wythnos hon. Ond rhowch gynnig arall arni ac fe gawn weld ble y cyrhaeddwn ni y tro hwn.
Okay, well, I hope you can hear better and I hope that answer meant that you will be engaging them and communities not only in the design, but in the delivery and monitoring, where, as you know, I've referred a number of cases to you recently, but you felt that the Welsh Government could not intervene appropriately.
As we heard, BBC Wales reported last week that nearly a quarter of the rough-sleepers given temporary housing here during Wales's first COVID lockdown were living on the streets again. Yes, it said that more than 3,566 people were in temporary accommodation, but 101 were sleeping rough on those dates in August, compared with April when temporary placements were found for all 407 people known to be sleeping rough in Wales. The charity Shelter Cymru, who are working with real, affected individuals, said it was desperately disappointing, adding that it's the pressure on temporary accommodation that is leading some councils to have incredibly strict policies. The charity, The Wallich said that many councils were again turning homeless people away from help because of a lack of space, adding,
'We didn't solve poverty, we didn't end homelessness, we haven't solved substance misuse or mental health crises.'
And the charity Crisis is calling for a national cross-Government plan to end homelessness in a decade. How will you, therefore, be engaging with the sector to design, deliver and monitor a better, more sustainable way of addressing this?
Iawn, wel, rwy'n gobeithio y gallwch glywed yn well ac rwy'n gobeithio bod yr ateb hwnnw'n golygu y byddwch yn eu cynnwys hwy a chymunedau nid yn unig yn y broses gynllunio, ond yn y gwaith o gyflawni a monitro, ac fel y gwyddoch, rwyf wedi cyfeirio nifer o achosion atoch yn ddiweddar, ond roeddech yn teimlo na allai Llywodraeth Cymru ymyrryd yn briodol.
Fel y clywsom, adroddodd BBC Wales yr wythnos diwethaf fod bron i chwarter y rhai a oedd yn cysgu ar y stryd ac a gafodd dai dros dro yn ystod y cyfyngiadau symud COVID cyntaf yng Nghymru bellach yn cysgu ar y stryd eto. Do, dywedodd fod dros 3,566 o bobl mewn llety dros dro, ond roedd 101 yn cysgu ar y stryd ar y dyddiadau hynny ym mis Awst, o'i gymharu â mis Ebrill pan gafwyd hyd i leoliadau dros dro ar gyfer pob un o'r 407 o bobl y gwyddem eu bod yn cysgu ar y stryd yng Nghymru. Dywedodd yr elusen Shelter Cymru, sy'n gweithio gydag unigolion go iawn yr effeithiwyd arnynt, ei bod yn sefyllfa siomedig dros ben, gan ychwanegu mai'r pwysau ar lety dros dro sy'n arwain rhai cynghorau i fabwysiadu polisïau llym iawn. Dywedodd elusen The Wallich fod llawer o gynghorau unwaith eto'n troi pobl ddigartref i ffwrdd oddi wrth gymorth oherwydd diffyg lle, gan ychwanegu,
Ni wnaethom ddatrys tlodi, ni wnaethom roi diwedd ar ddigartrefedd, nid ydym wedi datrys camddefnyddio sylweddau nac argyfyngau iechyd meddwl.
Ac mae'r elusen Crisis yn galw am gynllun cenedlaethol trawslywodraethol i roi diwedd ar ddigartrefedd mewn degawd. Sut y byddwch chi, felly, yn ymgysylltu â'r sector i gynllunio, cyflawni a monitro ffordd well a mwy cynaliadwy o fynd i'r afael â hyn?
I think I've pretty comprehensively covered some of this in my answer to Delyth Jewell, but I'll just add, for completeness, that, of course, we are following the plan set out for us by the housing action group, which has Shelter, The Wallich and Crisis all sitting on it as advisers to the Welsh Government in terms of how we structure our policies going forward. And what the pandemic did, obviously, was accelerate our response to those recommendations. So, we've completely followed the recommendations of the housing action group, including all of the organisations you've set out there, Mark, and we've been working with them, alongside them, right through the pandemic.
I think the Crisis document that you mentioned is actually Crisis talking about the UK Governments as a whole, not just in Wales, and we've been working very closely with those in terms of how we structure both the response to the pandemic and our response to homelessness going forward.
Rwy'n credu fy mod wedi ymdrin â rhywfaint o hyn yn eithaf cynhwysfawr yn fy ateb i Delyth Jewell, ond fe ychwanegaf, er mwyn bod yn drylwyr, ein bod, wrth gwrs, yn dilyn y cynllun a nodwyd ar ein rhan gan y grŵp gweithredu ar gyfer tai, sy'n cynnwys Shelter, The Wallich a Crisis fel cynghorwyr i Lywodraeth Cymru ynglŷn â sut rydym yn strwythuro ein polisïau wrth symud ymlaen. A'r hyn a wnaeth y pandemig, yn amlwg, oedd cyflymu ein hymateb i'r argymhellion hynny. Felly, rydym wedi dilyn argymhellion y grŵp gweithredu ar gyfer tai yn llwyr, gan gynnwys yr holl sefydliadau a nodwyd gennych yno, Mark, ac rydym wedi bod yn gweithio gyda hwy, ochr yn ochr â hwy, drwy'r pandemig.
Credaf fod y ddogfen Crisis y sonioch chi amdani mewn gwirionedd yn sôn am Lywodraethau'r DU yn gyffredinol, nid Cymru'n unig, ac rydym wedi bod yn gweithio'n agos iawn gyda'r rheini o ran sut rydym yn strwythuro'r ymateb i'r pandemig a'n hymateb i ddigartrefedd wrth symud ymlaen.
Carry on, Mark.
Ewch chi, Mark.
I hope that means—
Gobeithio bod hynny'n golygu—
Carry on.
Ewch chi.
Can you hear?
A ydych chi'n gallu clywed?
Yes. Carry on.
Gallwn. Ewch chi.
Thank you. Well, I hope that means that you will also be engaging with them on delivery and monitoring. Crisis did issue the report you referred to, but they've also raised a number of Welsh-specific questions. They estimate that, on any given night, around 5,200 households in Wales were experiencing some form of homelessness in 2017, and that the housing need for people with an experience of homelessness and for people on low incomes is 4,000 new social homes each year. People with experience of homelessness, they say, can find it challenging accessing and maintaining a permanent home, both in the private and social rented rectors. They say the Welsh Government's phase 2 response focused on innovation, building and remodelling to transform homelessness services to a rapid rehousing model with £15 million financial support. But they said that transformation will require long-term planning and change. So, they asked what plans the Minister has, therefore, both to ensure that people with experience of homelessness are able to access a safe and secure home and the support they need to maintain a home, and for the long-term and increased funding of homelessness services to transition to rapid rehousing and meet demand. They asked me to ask those of you yesterday.
Diolch. Wel, gobeithio bod hynny'n golygu y byddwch hefyd yn ymgysylltu â hwy ar gyflawni a monitro. Crisis wnaeth gyhoeddi'r adroddiad y cyfeirioch chi ato, ond maent hefyd wedi gofyn nifer o gwestiynau penodol i Gymru. Maent yn amcangyfrif, ar unrhyw noson benodol, fod tua 5,200 o aelwydydd yng Nghymru yn profi rhyw fath o ddigartrefedd yn 2017, a bod yr angen am dai ar gyfer pobl â phrofiad o ddigartrefedd a phobl ar incwm isel yn 4,000 o gartrefi cymdeithasol newydd bob blwyddyn. Dywedant fod pobl sydd â phrofiad o ddigartrefedd yn gallu ei chael yn anodd cael gafael ar gartref parhaol a'i gynnal, yn y sector tai preifat a'r sector rhentu cymdeithasol fel ei gilydd. Maent yn dweud bod ymateb cam 2 Llywodraeth Cymru wedi canolbwyntio ar arloesi, adeiladu ac ailfodelu i drawsnewid gwasanaethau digartrefedd yn fodel ailgartrefu cyflym gyda chymorth ariannol o £15 miliwn. Ond dywedasant y bydd trawsnewid yn galw am gynllunio a newid hirdymor. Felly, roeddent yn gofyn pa gynlluniau sydd gan y Gweinidog i sicrhau bod pobl sydd â phrofiad o ddigartrefedd yn gallu cael mynediad at gartref diogel yn ogystal â'r cymorth sydd ei angen arnynt i gynnal cartref, ac i sicrhau cyllid ychwanegol a hirdymor ar gyfer gwasanaethau digartrefedd er mwyn trosglwyddo i ailgartrefu cyflym a bodloni'r galw. Gofynasant i mi ofyn y cwestiynau hynny i chi ddoe.
Thank you, Mark. Obviously, I'm very aware of the report from Crisis because the chair of the housing action group was, in fact, Jon Sparkes, the chair of Crisis. So, he's been working with us all the way through this, both to design our response in the first instance to homelessness in Wales—because this was put in place well before the pandemic—and then, of course, our response to the pandemic and, indeed, our response going forward in terms of changing our policy completely so that we have that rapid rehousing approach in Wales. That's exactly what the housing action group report set out, and that's now being reflected in Crisis documents across the UK, and actually, if you read the whole thing, citing Wales as an example of what can be done when we all put our minds to it and pull together. So, absolutely we're working with them going forward, and, as I said to Delyth, we most certainly haven't solved this problem. What we've done is taken the first big step along the path to solving it and, as I also said, there's a consensus across the Chamber that we should continue to do so.
Diolch, Mark. Yn amlwg, rwy'n ymwybodol iawn o'r adroddiad gan Crisis oherwydd cadeirydd y grŵp gweithredu ar gyfer tai, mewn gwirionedd, oedd Jon Sparkes, cadeirydd Crisis. Felly, mae wedi bod yn gweithio gyda ni drwy hyn i gyd, i gynllunio ein hymateb i ddigartrefedd yng Nghymru yn y lle cyntaf—oherwydd rhoddwyd hyn ar waith ymhell cyn y pandemig—ac yna, wrth gwrs, ein hymateb i'r pandemig ac yn wir, ein hymateb wrth symud ymlaen o ran newid ein polisi'n llwyr fel bod gennym y dull ailgartrefu cyflym hwnnw ar waith yng Nghymru. Dyna'n union a nodwyd yn adroddiad y grŵp gweithredu ar gyfer tai, ac mae hynny bellach yn cael ei adlewyrchu yn nogfennau Crisis ledled y DU, ac mewn gwirionedd, os ydych yn ei ddarllen o glawr i glawr, mae'n nodi Cymru fel enghraifft o'r hyn y gellir ei wneud pan fydd pawb ohonom yn rhoi ein meddyliau ar rywbeth ac yn gweithio gyda'n gilydd. Felly, yn sicr rydym yn gweithio gyda hwy wrth symud ymlaen, ac fel y dywedais wrth Delyth, yn bendant nid ydym wedi datrys y broblem hon. Yr hyn rydym wedi'i wneud yw cymryd y cam mawr cyntaf ar y llwybr tuag at ei ddatrys ac fel y dywedais hefyd, mae consensws ar draws y Siambr y dylem barhau i wneud hynny.
3. A wnaiff y Gweinidog roi diweddariad ar gynlluniau Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael ag ail gartrefi ar draws Cymru? OQ55860
3. Will the Minister provide an update on Welsh Government plans to tackle the issue of second homes across Wales? OQ55860
Diolch, Siân. We are taking an evidence-based, holistic approach, giving proper consideration to the broad range of interests involved. Across Government, we continue to review all the available evidence. Ministerial colleagues, my officials and I have met with a number of Senedd Members, local authorities and academics to further develop our whole-system response to the issues.
Diolch, Siân. Rydym yn mabwysiadu dull cyfannol sy'n seiliedig ar dystiolaeth, gan roi ystyriaeth briodol i'r ystod eang o fuddiannau dan sylw. Ar draws y Llywodraeth, rydym yn parhau i adolygu'r holl dystiolaeth sydd ar gael. Mae cyd-Weinidogion, fy swyddogion a minnau wedi cyfarfod â nifer o Aelodau o'r Senedd, awdurdodau lleol ac academyddion i ddatblygu ein hymateb system gyfan i'r materion ymhellach.
Dydw i ddim am ymddiheuro am godi'r pwnc yma eto. Dwi'n ddiolchgar ichi am y trafod diweddar sydd wedi bod rhwng ein plaid ni a'ch Llywodraeth chi, a dwi'n edrych ymlaen at ymuno mewn cyfarfod rhithiol rhwng y Prif Weinidog a chynrychiolwyr yr ymgyrch Hawl i Fyw Adra o Ben Llŷn yr wythnos nesaf. Ond un peth yw cynnal cyfarfodydd ac asesiadau, a gwneud synau o gydymdeimlad a dweud eich bod yn deall y broblem; peth arall ydy gweithredu er mwyn atal y cynnydd mewn ail gartrefi mewn cynifer o'n broydd ni yn y gorllewin. Mae Plaid Cymru wedi amlinellu rhai camau y gellid eu cymryd yn syth. Ydy'ch Llywodraeth chi yn bwriadu cymryd unrhyw gamau penodol i newid y gyfraith cynllunio neu gyllidol rhwng rŵan ac ethol Senedd newydd ym mis Mai?
I'm not going to apologise for raising this issue again. I'm very grateful to you for the recent discussions between our party and your Government, and I look forward to joining in a virtual meeting between the First Minister and representatives of the Hawl i Fyw Adra campaign next week. But it's one thing to have meetings and assessments and to make the right noises in terms of sympathising and understanding the problem, but it's another thing to take action to prevent the increase in second homes in so many of our areas in the west. Plaid Cymru has outlined some steps that could be taken immediately. So, does your Governments intend to take any specific steps to change the law in relation to planning or finance between now and the Senedd elections in May?
Thank you, Siân. As you know, it's a really complicated problem that we do have a lot of sympathy with, but there isn't a simple solution. We cannot take primary legislative powers between now and the election because we've simply run out of Senedd time in order to do that. So, that just physically isn't possible to do. We have a number of things that we really wanted to get through in this Senedd term and those have all had to be dropped, and we're all pretty heartbroken about it. So, there's no point in my trying to pretend otherwise. There's no chance of us getting new primary legislation through on this point, or any other point, actually, other than those that have already started their passage through the Senedd.
We have already as you know done a large number of things in Wales, including differential land transaction charges and differential council tax regimes, and so on. You'll know that, in the cross-party group that met with us, we're looking again at the data issues to see if we can isolate particular types of housing that we could take action on. It's actually much more complex than it first appears when you try to isolate which particular set of houses you're actually talking about, as you know. And so, I do look forward to the meeting with the First Minister and the campaign group, but it's much more complex than just changing the planning law, for example. So, there are a number of issues, as we discussed at great length in the group last time, that would need to be taken into account.
Diolch, Siân. Fel y gwyddoch, mae'n broblem gymhleth iawn ac rydym yn cydymdeimlo'n fawr, ond nid oes ateb syml. Ni allwn gymryd pwerau deddfu sylfaenol rhwng nawr a'r etholiad am nad oes gennym ddigon o amser Senedd ar ôl i wneud hynny. Felly, nid yw'n ffisegol bosibl inni wneud hynny mewn gwirionedd. Mae gennym nifer o bethau roeddem yn awyddus iawn i'w cyflawni yn ystod tymor y Senedd hon ac rydym wedi gorfod gadael y pethau hynny i gyd, ac rydym i gyd yn gresynu at hynny. Felly, nid oes unrhyw bwynt i mi geisio esgus fel arall. Nid oes gobaith cael deddfwriaeth sylfaenol newydd drwodd ar y pwynt hwn, nac ar unrhyw bwynt arall, mewn gwirionedd, ar wahân i'r rhai sydd eisoes wedi dechrau ar eu taith drwy'r Senedd.
Fel y gwyddoch, rydym eisoes wedi gwneud nifer fawr o bethau yng Nghymru, gan gynnwys taliadau trafodion tir gwahaniaethol a chyfundrefnau gwahaniaethol ar gyfer y dreth gyngor, ac yn y blaen. Yn y grŵp trawsbleidiol a gyfarfu â ni, fe fyddwch yn gwybod ein bod yn edrych eto ar y materion data i weld a allwn nodi mathau penodol o dai y gallem weithredu arnynt. Mae'n llawer mwy cymhleth nag y mae'n ymddangos gyntaf pan fyddwch yn ceisio nodi pa set benodol o dai rydych yn sôn amdanynt mewn gwirionedd, fel y gwyddoch. Ac felly, rwy'n edrych ymlaen at y cyfarfod gyda'r Prif Weinidog a'r grŵp ymgyrchu, ond mae'n llawer mwy cymhleth na newid y gyfraith gynllunio yn unig, er enghraifft. Felly, byddai angen ystyried nifer o faterion, fel y trafodasom yn helaeth yn y grŵp y tro diwethaf.
Can I say I share Siân Gwenllian's concern about second homes, especially when we have a homelessness problem, as we discussed earlier? I will again urge the ending of council tax exemption of houses registered for private holiday letting, which then get business rate exemption and that means people don't pay anything. That doesn't need primary legislation; that just needs action. But student accommodation and short-term lets for employment have been counted into second-home numbers on some lists. That's not particularly helpful. And you know in your own constituency that somebody came up with a third of the houses as being second homes when they're virtually all student accommodation. Does the Government know how many properties are second homes, i.e. used only part of the year or registered for holiday letting?
A gaf fi ddweud fy mod yn rhannu pryder Siân Gwenllian am ail gartrefi, yn enwedig pan fo gennym broblem ddigartrefedd, fel y trafodasom yn gynharach? Unwaith eto, rwy'n dadlau y dylid rhoi diwedd ar eithrio rhag talu'r dreth gyngor ar unrhyw dai sydd wedi'u cofrestru i gael eu gosod yn breifat ar gyfer gwyliau ac sydd wedyn yn cael eu heithrio rhag ardrethi busnes gan olygu nad yw pobl yn talu unrhyw beth o gwbl. Nid oes angen deddfwriaeth sylfaenol ar gyfer hynny, dim ond gweithredu. Ond mae llety myfyrwyr a thai a osodir yn fyrdymor ar gyfer gwaith wedi'u cyfrif yn y ffigurau ar gyfer ail gartrefi ar rai rhestrau. Nid yw hynny'n arbennig o ddefnyddiol. Ac rydych yn gwybod yn eich etholaeth eich hun fod rhywun wedi ystyried nodi bod traean o'r tai yn ail gartrefi er mai llety myfyrwyr yw bron y cyfan ohonynt. A yw'r Llywodraeth yn gwybod faint o eiddo sy'n ail gartrefi, h.y. cartrefi sydd ond yn cael eu defnyddio am gyfran o'r flwyddyn neu wedi'u cofrestru i'w gosod ar gyfer gwyliau?
Thank you, Mike, and the straightforward answer to the question is 'no', because we have no way of distinguishing data for houses such as that. It's very difficult to know whether a house is let out to somebody on a permanent basis, on a holiday-let basis, on a partial holiday-let basis, or used by family and friends. For example, some second homes are permanently occupied by the children of the registered owner. That's quite commonplace in cities, for example, across Wales. There are very high levels of second-home ownership in both Swansea and Cardiff, which we don't have the data for, but it seems quite likely they are occupied by people who work in the cities in the week and go home somewhere else at the weekend. We also know that key workers right across west Wales have houses that they work from during the week and then go home somewhere else in Wales at the weekend. So, it's very, very hard to disaggregate the data in the simple way that you set out.
However, I have a lot of sympathy with the proposition about the small business rate relief not applying to some premises that have flipped, as the non-technical term is, from council tax to business rates as a result of letting out the property, and also what the thresholds for that are, and we are looking at the empirical evidence available to us to understand exactly what that would look like if we reversed it. That's a piece of work that's ongoing. I'm not yet in a position to say whether we will or won't be able to do that.
We have asked all of the authorities particularly affected by this to give us the evidence base that they have, and there are interesting nuances here. We've allowed up to 100 per cent council tax liability on second homes and long-term empty buildings, for example, but nobody has used the 100 per cent. Seven local authorities charge between 25 per cent and 50 per cent, and Powys has recently proposed a 75 per cent premium. So, we need to understand why they're not using the full extent of their powers, and there are a number of other empirical evidence pieces that we need to work through before we can come up with a policy that we know will actually do what we all want it to do. We all want it to have the effect that you set out, but I want to be sure that the policy will have that effect, and not some undesired effect around, for example, housing key workers close to hospitals and so on.
Diolch, Mike, a'r ateb syml i'r cwestiwn yw 'na', oherwydd nid oes gennym ffordd o wahaniaethu data ar gyfer tai yn y ffordd honno. Mae'n anodd iawn gwybod a yw tŷ'n cael ei osod i rywun yn barhaol, ar sail llety gwyliau, yn rhannol ar sail llety gwyliau, neu'n cael ei ddefnyddio gan deulu a ffrindiau. Er enghraifft, mae plant perchennog cofrestredig yn meddiannu rhai ail gartrefi'n barhaol. Mae hynny'n eithaf cyffredin mewn dinasoedd ar draws Cymru, er enghraifft. Ceir lefelau uchel iawn o ail gartrefi yn Abertawe a Chaerdydd nad oes gennym y data ar eu cyfer, ond mae'n ymddangos yn eithaf tebygol mai pobl sy'n gweithio yn y dinasoedd yn ystod yr wythnos ac sy'n mynd adref i rywle arall dros y penwythnos sy'n byw ynddynt. Gwyddom hefyd fod gan weithwyr allweddol ledled gorllewin Cymru dai y maent yn gweithio ohonynt yn ystod yr wythnos a'u bod yn mynd adref i rywle arall yng Nghymru dros y penwythnos. Felly, mae'n anodd iawn gwahanu'r data yn y ffordd syml a nodwyd gennych.
Fodd bynnag, mae gennyf lawer o gydymdeimlad â'r cynnig nad yw'r rhyddhad ardrethi i fusnesau bach yn berthnasol i rai safleoedd sydd wedi symud o'r dreth gyngor i ardrethi busnes o ganlyniad i osod yr eiddo, a hefyd beth yw'r trothwyon ar gyfer hynny, ac rydym yn edrych ar y dystiolaeth empirig sydd ar gael inni i ddeall yn union sut y byddai hynny'n edrych pe baem yn ei wrthdroi. Mae hwnnw'n waith sy'n parhau. Nid wyf eto mewn sefyllfa i ddweud a fyddwn yn gallu gwneud hynny neu beidio.
Rydym wedi gofyn i'r holl awdurdodau y mae hyn yn effeithio'n benodol arnynt rannu'r sylfaen dystiolaeth sydd ganddynt â ni, ac mae manylion diddorol yma. Rydym wedi caniatáu i awdurdodau godi hyd at 100 y cant o dreth gyngor ar ail gartrefi ac adeiladau sy'n wag yn hirdymor er enghraifft, ond nid oes unrhyw un wedi defnyddio'r 100 y cant. Mae saith awdurdod lleol yn codi rhwng 25 y cant a 50 y cant, ac mae Powys wedi argymell premiwm o 75 y cant yn ddiweddar. Felly, mae angen i ni ddeall pam nad ydynt yn defnyddio'u pŵer llawn, ac mae sawl enghraifft arall o dystiolaeth empirig y mae angen inni weithio drwyddynt cyn y gallwn lunio polisi y gwyddom y bydd yn gwneud bob dim rydym eisiau iddo ei wneud. Rydym i gyd eisiau iddo gael yr effaith a nodwyd gennych, ond rwyf eisiau bod yn siŵr y bydd y polisi'n cael yr effaith honno, ac na fydd yn cael rhyw effaith annymunol, er enghraifft, o ran tai gweithwyr allweddol sy'n agos at ysbytai ac yn y blaen.
4. Pa ymdrechion y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud i sicrhau nad yw pobl ifanc mewn ardaloedd gwledig yn cael eu prisio allan o'u marchnadoedd tai lleol? OQ55877
4. What efforts is the Welsh Government making to ensure young people in rural areas are not priced out of their local housing markets? OQ55877
Diolch, Adam. We've made a record investment of £2 billion in affordable housing during this Senedd term. The investment is having a significant impact on the delivery of housing that meets the real needs of Welsh communities, and we are on track to deliver our ambitious 20,000 affordable homes target this term.
Diolch, Adam. Rydym wedi gwneud y buddsoddiad mwyaf erioed o £2 biliwn mewn tai fforddiadwy yn ystod y tymor Senedd hwn. Mae'r buddsoddiad yn cael effaith sylweddol ar ddarpariaeth tai sy'n diwallu anghenion gwirioneddol cymunedau Cymru, ac rydym ar y trywydd cywir i gyflawni ein targed uchelgeisiol o 20,000 o dai fforddiadwy y tymor hwn.
Yn ddi-os, i adeiladu, wrth gwrs, ar yr atebion i'r cwestiwn blaenorol, mae'r cynnydd anferthol mewn ail gartrefi yn tanseilio unrhyw waith arall mae'r Llywodraeth yn ei wneud o ran sicrhau bod pobl ifanc mewn ardaloedd gwledig yn gallu cael mynediad at dai. Mae'r hyn oedd yn broblem eisoes, ers degawdau, wedi troi nawr yn grisis anferth. Rwy'n deall beth mae'r Gweinidog yn ei ddweud o ran yr anawsterau niferus technegol, cyfreithiol, gweinyddol ac yn y blaen, sy'n gwneud y sefyllfa yma'n anodd a chymhleth, ac rwy'n croesawu'r trafod a'r dadansoddi, ond mae angen symud yn gyflym nawr at weithredu. Dyna beth yw hanfod gwleidyddiaeth, wrth gwrs—cynnig arweiniad, atebion, gweithredu. Dyna glywsom ni gennych chi gynnau ynglŷn â digartrefedd yn gyffredinol. Ydyn ni'n gallu gweld yr un math o weithredu nawr o ran y crisis yma yn y Gymru wledig? Un galwad penodol ydy rhoi'r grym i awdurdodau lleol osod cap ar uchafswm y stoc dai mewn cymuned y gellir eu defnyddio fel ail gartrefi. Allwch chi gadarnhau o leiaf eich bod chi'n cefnogi'r egwyddor hynny, ac y dylai hynny fod yn rhan o'r consensws roeddech chi wedi cyfeirio ato gynnau?
Without doubt, and to build upon the responses to the previous question, a huge increase in second homes does undermine any other work that the Government is doing in terms of ensuring that young people in rural areas can access the housing market. What was a problem already, and had been for decades, has now become a huge crisis. And I understand what the Minister says in terms of the numerous technical, legal and administrative difficulties that make this situation difficult and complex, and I welcome the discussion and the analysis that's taken place, but we do need to move quickly now and we need to act. That's the nature of politics—to provide solutions, to take action. That's what we heard from you earlier in terms of homelessness more generally, so can we see the same kind of action now in terms of this crisis in rural Wales? One specific aspect is to provide powers to local authorities to place a cap on the housing stock in a community that can be used as second homes. Can you confirm that you at least support that in principle, and that that should be part of the consensus that you referred to earlier?
Thanks, Adam. I absolutely do share the concern; we absolutely do want our young people to be able to stay in the communities that they grew up in and they wish to contribute to. You'll have heard me say many times in this Chamber that I also live in a village where my children will never live in the village unless something is done about it. Not that I think we should make Government policy based on personal circumstances of Ministers, but just to display that I have a lot of empathy with where you're coming from.
However, we've got to be sure that there are not unintended consequences for some of that. So, we've been looking with interest at the example of capping numbers, for example, in other areas, and they have had some very serious downsides, especially if you go into a recession. So, we have had local people stuck in negative equity and other things as a result of such caps. I'm very actively looking at it, just to be clear, but we just want to be sure that there aren't any unintended consequences. Mike Hedges has just referred to the fact that houses in multiple occupation are very common in university cities; we know that. We have tried, for example, to put density policies in place in those cities, and then prevent other houses from turning. What happens then is that those houses are advertised at twice their normal rate for sale on the market, they aren't able to be sold and then there is a reapplication to the authority to change them into a HMO. So, we need to make sure we haven't got any loopholes and all kinds of workarounds and all the rest of it—or if you buy it through a company or your dad buys it for you—any amount of things that we would need to work through to make sure that the policy would actually work. But I have a lot of sympathy with finding ways to do this.
One of the other things I'm really actively looking at is whether we can scale up our community land trust arrangements, where local people can come together and own housing in that community in a co-operative way. And what that does is it prevents the onward sale of one of the houses to another person outside of the cap and so on. It effectively gives you a golden share so that you can prevent that happening, and it prevents the circumstance in which somebody genuinely buys the house and then meets and marries somebody from somewhere else and goes off and what you do about the fact that the house is suddenly unoccupied.
So, there is a whole series of unintended consequences we do need to work through, but we are doing that, and we've asked the data unit to come up with a lot more data at a more granular scale, so we can have a real look at what we're actually talking about. And in the meeting that Siân Gwenllian and a number of others also attended, for example, we started to look at the land transaction tax data, which I have got here. What that doesn't tell you is whether that house is already a second home, or whether it was built as holiday accommodation. It doesn't tell you anything. It just tells you what the transaction was. So, it's about whether we can get into a situation where we're getting that data, and we can actually make some informed decisions on the back of it without some of the unintended consequences that some of the policies have seen elsewhere in the world.
Diolch, Adam. Rwy'n rhannu'r pryder yn llwyr; rydym yn sicr yn awyddus i'n pobl ifanc allu aros yn y cymunedau y cawsant eu magu ynddynt ac maent yn dymuno cyfrannu atynt. Byddwch wedi fy nghlywed yn dweud droeon yn y Siambr hon fy mod hefyd yn byw mewn pentref lle na fydd fy mhlant byth yn byw yn y pentref oni wneir rhywbeth yn ei gylch. Nid fy mod yn credu y dylem fod yn llunio polisi Llywodraeth yn seiliedig ar amgylchiadau personol Gweinidogion, ond hoffwn ddangos bod gennyf lawer o gydymdeimlad â'r hyn rydych yn ei ddweud.
Fodd bynnag, mae'n rhaid i ni fod yn siŵr nad oes canlyniadau anfwriadol i rywfaint o hynny. Felly, rydym wedi bod yn edrych gyda diddordeb ar yr enghraifft o gapio niferoedd, er enghraifft, mewn ardaloedd eraill, ac mae rhai anfanteision difrifol iawn wedi codi o ganlyniad iddynt, yn enwedig os bydd dirwasgiad. Felly, rydym wedi gweld pobl leol wedi'u dal mewn ecwiti negyddol a phethau eraill o ganlyniad i gapiau o'r fath. Rwy'n edrych arno'n frwd iawn, i fod yn glir, ond rydym eisiau bod yn siŵr nad oes unrhyw ganlyniadau anfwriadol. Mae Mike Hedges newydd gyfeirio at y ffaith bod tai amlfeddiannaeth yn gyffredin iawn mewn dinasoedd prifysgol; rydym yn gwybod hynny. Er enghraifft, rydym wedi ceisio rhoi polisïau dwysedd ar waith yn y dinasoedd hynny, ac yna atal tai eraill rhag newid. Yr hyn sy'n digwydd wedyn yw bod y tai hynny'n cael eu hysbysebu i'w gwerthu ar y farchnad am ddwywaith eu pris arferol, nid oes modd eu gwerthu ac yna daw cais arall i'r awdurdod i'w newid yn dŷ amlfeddiannaeth. Felly, mae angen inni wneud yn siŵr nad oes gennym unrhyw fylchau yn y gyfraith nac unrhyw ffordd arall o'i gwmpas—neu os ydych yn ei brynu drwy gwmni neu os yw eich tad yn ei brynu i chi—unrhyw beth y byddai angen inni weithio arnynt i sicrhau y byddai'r polisi'n gweithio mewn gwirionedd. Ond mae gennyf lawer o gydymdeimlad â'r ymdrech i ddod o hyd i ffyrdd o wneud hyn.
Un o'r pethau eraill rwyf wrthi'n edrych arno mewn gwirionedd yw'r posibilrwydd o ymestyn ein trefniadau ymddiriedolaeth tir cymunedol, lle gall pobl leol ddod at ei gilydd a bod yn berchen ar dai yn y gymuned honno mewn ffordd gydweithredol. A'r hyn y mae hynny'n ei wneud yw atal y tai rhag cael eu gwerthu ymlaen i berson arall y tu allan i'r cap ac yn y blaen. I bob pwrpas, mae'n rhoi cyfran euraidd i chi fel y gallwch atal hynny rhag digwydd, ac mae'n atal sefyllfa lle mae rhywun yn prynu'r tŷ ac yna'n cyfarfod ac yn priodi rhywun o rywle arall ac yn gadael a beth a wnewch am y ffaith bod y tŷ'n sydyn yn dod yn wag.
Felly, mae cyfres gyfan o ganlyniadau anfwriadol y mae angen i ni weithio arnynt, ond rydym yn gwneud hynny, ac rydym wedi gofyn i'r uned ddata feddwl am lawer mwy o ddata ar raddfa fanylach, fel y gallwn edrych yn iawn ar yr hyn rydym yn sôn amdano mewn gwirionedd. Ac yn y cyfarfod a fynychodd Siân Gwenllian, a nifer o rai eraill hefyd, er enghraifft, dechreuasom edrych ar ddata'r dreth trafodiadau tir sydd gennyf yma. Yr hyn nad yw hwnnw'n ei ddweud wrthych yw p'un a yw'r tŷ hwnnw eisoes yn ail gartref, neu p'un a gafodd ei adeiladu fel llety gwyliau. Nid yw'n dweud unrhyw beth wrthych. Nid yw ond yn dweud wrthych beth oedd y trafodiad. Felly, mae'n ymwneud â'n gallu i gael y data hwnnw, a gwneud rhai penderfyniadau gwybodus yn dilyn hynny heb achosi rhai o'r canlyniadau anfwriadol y mae rhai o'r polisïau wedi'u gweld mewn mannau eraill o'r byd.
Minister, one of the planning improvements that was brought into the system in a previous Assembly was the implementation of TAN 6 for rural dwellings. Regrettably, my experience of TAN 6 is that it's now morphed into quite a sophisticated model. Rather than it being an easy model to develop rural properties for rural workers, there's a patchwork of delivery from planning authorities, and it does depend on the postcode that you live in. What assessment has the Welsh Government made of the effectiveness of TAN 6 in developing rural dwellings, so that young people can stay in rural communities, where their employment might be based in a rural enterprise?
Weinidog, un o'r gwelliannau cynllunio a gyflwynwyd i'r system mewn Cynulliad blaenorol oedd gweithredu TAN 6 ar gyfer anheddau gwledig. Yn anffodus, fy mhrofiad i o TAN 6 yw ei fod bellach wedi newid i fod yn fodel eithaf soffistigedig. Yn hytrach na'i fod yn fodel hawdd ar gyfer datblygu eiddo gwledig ar gyfer gweithwyr gwledig, mae yna glytwaith o gyflawniad gan awdurdodau cynllunio, ac mae'n dibynnu ar eich cod post. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effeithiolrwydd TAN 6 i ddatblygu anheddau gwledig, fel y gall pobl ifanc aros mewn cymunedau gwledig, lle gallent fod yn gweithio fod mewn menter wledig?
Thank you, Andrew. That's one of the things that we're looking at in terms of the data that we have. Again, it's one of the things where there is an agricultural requirement on a dwelling, for example, or a local connection requirement—what happens on the second and third sales. So, the short answer to your question is 'yes'; we are looking again to see whether that's actually having the effect it was intended to have, and what data is available to check whether it is effective, or whether we need to do something about it as part of a wider piece of work around this problem, which is, obviously, a very serious problem, and growing ever more serious as the pandemic bites and people realise that they can move out of the cities and into different and rather more beautiful places.
Diolch, Andrew. Mae hwnnw'n un o'r pethau rydym yn edrych arnynt o ran y data sydd gennym. Unwaith eto, mae'n un o'r pethau lle mae gofyniad amaethyddol ar annedd, er enghraifft, neu ofyniad cysylltiad lleol—yr hyn sy'n digwydd ar yr ail a'r trydydd gwerthiant. Felly, yr ateb byr i'ch cwestiwn yw 'ydym'; rydym yn edrych eto i weld a yw hwnnw mewn gwirionedd yn cael yr effaith y bwriadwyd iddo ei chael, a pha ddata sydd ar gael i weld a yw'n effeithiol, neu a oes angen i ni wneud rhywbeth yn ei gylch fel rhan o waith ehangach mewn perthynas â'r broblem hon, sydd, yn amlwg, yn broblem ddifrifol iawn, ac sy'n tyfu'n fwy difrifol byth wrth i'r pandemig frathu ac wrth i bobl sylweddoli y gallant symud o'r dinasoedd i leoedd gwahanol a mwy prydferth.
5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau cyhoeddus lleol yn sir Benfro? OQ55858
5. Will the Minister make a statement on the delivery of local public services in Pembrokeshire? OQ55858
Thank you, Paul. I continue to work very closely with local government, including Pembrokeshire, and other public service leaders on the key lessons learned from the COVID-19 response that will aid our strategic longer term recovery and help define the new normal of the future.
Diolch, Paul. Rwy'n parhau i weithio'n agos iawn gyda llywodraeth leol, gan gynnwys sir Benfro, ac arweinwyr gwasanaethau cyhoeddus eraill ar y gwersi allweddol a ddysgwyd o'r ymateb i COVID-19 a fydd yn helpu ein hadferiad strategol yn y tymor hwy ac yn helpu i ddiffinio normal newydd y dyfodol.
Thank you for that response, Minister. Figures from Pembrokeshire County Council have shown that, in the last year, from April 2019 to April 2020, a total of 72 per cent of all household waste was recycled, which is 10 per cent more than the previous year. To add to that, one of the council's employees, Amanda Absalom-Lowe of Haverfordwest, has been named by BBC Radio 4 as one of 30 inspiring women whose work is making a positive difference to the environment. Minister, will you join with me in congratulating Amanda Absalom-Lowe and Pembrokeshire County Council on this achievement, particularly against the backdrop of what has been a difficult year for councils across Wales? In light of this success, can you tell us what the Welsh Government can do to help to see this good progress maintained and developed for the future?
Diolch i chi am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Mae ffigurau gan Gyngor Sir Penfro wedi dangos, yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, rhwng mis Ebrill 2019 a mis Ebrill 2020, fod cyfanswm o 72 y cant o holl wastraff cartrefi wedi'i ailgylchu, sydd 10 y cant yn fwy na'r flwyddyn flaenorol. I ychwanegu at hynny, mae un o weithwyr y cyngor, Amanda Absalom-Lowe o Hwlffordd, wedi'i henwi gan BBC Radio 4 fel un o 30 o fenywod ysbrydoledig y mae eu gwaith yn gwneud gwahaniaeth cadarnhaol i'r amgylchedd. Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i longyfarch Amanda Absalom-Lowe a Chyngor Sir Penfro am y cyflawniad hwn, yn enwedig a hithau wedi bod yn flwyddyn anodd i gynghorau ledled Cymru? Yng ngoleuni'r llwyddiant hwn, a allwch chi ddweud wrthym beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu i sicrhau bod y cynnydd da hwn yn cael ei gynnal a'i ddatblygu ar gyfer y dyfodol?
I'm very delighted to do that, Paul. I'm really pleased with where Pembrokeshire has gone on the waste agenda. They have gone from, as you know, a sort of mixed-use bag type of arrangement to a separated-at-source arrangement. As a result, their recycling rates have rocketed up. I'm really happy to congratulate both them and the officers responsible for doing that. We will, of course, be working across local authorities to make sure that we spread out good practice of that sort much more generally in waste, as well as in every other area. I very much hope, Llywydd, that Stage 4 of my Bill will go through this afternoon. As a result of that, of course, we will be changing—assuming it does go through—to a peer-review system for local authorities, where exactly the kind of excellent practice that you have just outlined, Paul, can be spread around. We can ask the other local authorities, 'Why are you not doing it like this?' as part of the peer-review process. That's very much one of the reasons that we wanted to change the system in local authorities, so that we could do exactly the sort of learning from excellence that you have just outlined.
Rwy'n falch iawn o wneud hynny, Paul. Rwy'n falch iawn o ble mae sir Benfro wedi'i gyrraedd mewn perthynas â'r agenda wastraff. Maent wedi mynd o drefniant bag cymysg, fel y gwyddoch, i drefniant didoli ar garreg y drws. O ganlyniad, mae eu cyfraddau ailgylchu wedi saethu i fyny. Rwy'n hapus iawn i'w llongyfarch hwy a'r swyddogion sy'n gyfrifol am wneud hynny. Byddwn yn gweithio ar draws awdurdodau lleol i sicrhau ein bod yn lledaenu arferion da o'r math hwnnw'n llawer mwy cyffredinol ym maes gwastraff, yn ogystal ag ym mhob maes arall. Rwy'n gobeithio'n fawr, Lywydd, y bydd Cyfnod 4 fy Mil yn mynd drwodd y prynhawn yma. O ganlyniad i hynny, wrth gwrs, byddwn yn newid—gan dybio y bydd yn mynd drwodd—i system adolygu gan gymheiriaid ar gyfer awdurdodau lleol, lle gellir lledaenu'r union fath o arferion rhagorol rydych newydd eu hamlinellu, Paul. Gallwn ofyn i'r awdurdodau lleol eraill, 'Pam nad ydych yn ei wneud fel hyn?' fel rhan o'r broses adolygu gan gymheiriaid. Dyna un o'r rhesymau roeddem eisiau newid y system mewn awdurdodau lleol, fel y gallem ddysgu o ragoriaeth yn yr union ffordd rydych newydd ei hamlinellu.
6. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am nifer y bobl sy'n cysgu ar y stryd yng Ngogledd Cymru? OQ55857
6. Will the Minister provide an update on the number of rough sleepers in North Wales? OQ55857
Thank you, Mandy. The latest published data is not broken down by region, I'm afraid, but shows that, at the end of August, approximately 101 people were sleeping rough across Wales. While this is unacceptably high, it remains the case that, over the past eight months, thousands have been provided with temporary and with and permanent accommodation.
Diolch, Mandy. Nid yw'r data diweddaraf a gyhoeddwyd wedi'i rannu yn ôl rhanbarth, mae arnaf ofn, ond mae'n dangos bod tua 101 o bobl, ddiwedd mis Awst, yn cysgu ar strydoedd ledled Cymru. Er bod hyn yn annerbyniol o uchel, mae'n dal yn wir fod miloedd, dros yr wyth mis diwethaf, wedi cael llety dros dro a llety parhaol.
Thank you for that answer, Minister. Once again, I would like to place on record my congratulations for your approach to keeping people off the streets during the pandemic, with the support of all agencies and the third sector, et cetera. I listened earlier to what you said to other speakers, but I'm really concerned to hear that hostels may be forced to reduce the number of rough sleepers they can accommodate due to social distancing measures. Are you able to comment on this, and are you able to reaffirm your commitment to ensuring rough sleepers are supported in some kind of accommodation?
Diolch i chi am yr ateb hwnnw, Weinidog. Unwaith eto, hoffwn eich llongyfarch am eich gwaith yn cadw pobl oddi ar y strydoedd yn ystod y pandemig, gyda chefnogaeth yr holl asiantaethau a'r trydydd sector ac yn y blaen. Gwrandewais yn gynharach ar yr hyn a ddywedoch chi wrth siaradwyr eraill, ond rwy'n bryderus iawn o glywed y gallai hosteli gael eu gorfodi i leihau nifer y rhai sy'n cysgu ar y stryd y gallant roi llety iddynt oherwydd yr angen i gadw pellter cymdeithasol. A allwch chi wneud sylwadau ar hyn, ac a allwch chi ailddatgan eich ymrwymiad i sicrhau bod pobl sy'n cysgu ar y stryd yn cael eu cynnal mewn rhyw fath o lety?
Yes, I'm extremely happy to reaffirm that commitment as I've been doing a number of times already this afternoon—very happy to have another opportunity to do so. Just to be clear, local authorities have been told right across Wales that they are to house everyone who requires to be housed that presents in front of them, so there is no gate keeping. There is no system in place that would allow you to say that that person shouldn't be housed.
Having said that, of course, it is proving more and more and more difficult to find the right kind of accommodation for people. We were very lucky to be able to secure a number of hotels, bed and breakfast arrangements and so on, and university accommodation, but as people go back to normal business that becomes harder and harder. As part of our phase 2 approach, we are building close to 1,000 new houses, which we hope will be up very shortly. They're modern methods of construction, so they're very rapid-build houses. These are beautiful houses; these are not some sort of temporary solution. They are lovely, but 1,000 isn't enough by any means to cover off some of this.
We still have relationship managers from the Welsh Government working in every local authority in Wales, to assist officers on the ground to find the right kinds of accommodation and to put the support packages in place alongside third sector and other partners. We're still very grateful for that. Just to give you an idea of the scale of it, on average it's £1.6 million a month to meet the costs of our inclusive 'everyone in' approach—so about £20 million of additional funding for the emergency response for the full year, just in this year alone. So, we've really committed to this. This isn't an easy thing to do, but we are absolutely funding it and working in partnership with our local authorities and other partners to make sure that we can make it happen.
Ie, rwy'n hynod o hapus i ailddatgan yr ymrwymiad hwnnw fel rwyf wedi'i wneud sawl gwaith eisoes y prynhawn yma—rwy'n hapus iawn i gael cyfle arall i wneud hynny. I fod yn glir, dywedwyd wrth awdurdodau lleol ledled Cymru y dylent gartrefu pawb sy'n dod atynt am eu bod angen cartref, felly nid oes porthgadw'n digwydd. Nid oes system ar waith a fyddai'n caniatáu i chi ddweud na ddylid cartrefu'r person hwnnw.
Wedi dweud hynny wrth gwrs, mae'n fwyfwy anodd dod o hyd i'r math iawn o lety i bobl. Roeddem yn ffodus iawn ein bod wedi gallu sicrhau nifer o westai, darpariaethau gwely a brecwast ac yn y blaen, a llety prifysgol, ond wrth i bobl fynd yn ôl i fusnes arferol, mae hynny'n fwyfwy anodd. Fel rhan o'n dull gweithredu cam 2, rydym yn adeiladu'n agos at 1,000 o dai newydd, a fydd, gobeithio, wedi'u cwblhau'n fuan iawn. Maent yn defnyddio dulliau modern o adeiladu, felly maent yn dai y gellir eu hadeiladu'n gyflym iawn. Maent yn dai hardd; nid rhyw fath o ateb dros dro yw'r rhain. Maent yn hyfryd, ond nid yw 1,000 yn ddigon o bell ffordd i fynd i'r afael â hyn.
Mae gennym reolwyr cysylltiadau o Lywodraeth Cymru o hyd sy'n gweithio ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru, i gynorthwyo swyddogion ar lawr gwlad i ddod o hyd i'r mathau cywir o lety ac i roi'r pecynnau cymorth ar waith ochr yn ochr â'r trydydd sector a phartneriaid eraill. Rydym yn dal yn ddiolchgar iawn am hynny. Er mwyn rhoi syniad i chi o'i faint, ar gyfartaledd mae'n costio £1.6 miliwn y mis i dalu costau ein dull 'pawb i mewn' cynhwysol—felly tua £20 miliwn o gyllid ychwanegol ar gyfer yr ymateb brys am y flwyddyn gyfan, a hynny eleni yn unig. Felly, rydym wedi ymrwymo i hyn mewn gwirionedd. Nid yw'n beth hawdd i'w wneud, ond rydym yn bendant yn ei ariannu ac yn gweithio mewn partneriaeth â'n hawdurdodau lleol a phartneriaid eraill i sicrhau y gallwn wneud iddo ddigwydd.
Minister, over the last year you know I have been working with a number of organisations on a pet-friendly policy—or 'pawlicy', as I like to call it. You know this is aimed at making sure that nobody has to choose between, often, their best friend—their pet—and accessing accommodation. Now, I understand from your response to my policy document that local authorities across Wales are currently formulating homelessness plans. Minister, can you assure me that these plans will include being able to keep your pet and access accommodation?
Weinidog, dros y flwyddyn ddiwethaf, fe wyddoch fy mod wedi bod yn gweithio gyda nifer o sefydliadau ar bolisi sy'n ystyriol o anifeiliaid anwes—neu 'pawlicy', fel rwy'n hoffi ei alw. Fe wyddoch mai nod hwn yw sicrhau nad oes yn rhaid i neb ddewis rhwng eu cyfaill gorau—eu hanifail anwes—a chael mynediad at lety. Nawr, rwy'n deall o'ch ymateb i fy nogfen bolisi fod awdurdodau lleol ledled Cymru wrthi'n llunio cynlluniau digartrefedd ar hyn o bryd. Weinidog, a allwch chi fy sicrhau y bydd y cynlluniau hyn yn cynnwys gallu cadw eich anifail anwes a chael llety?
Absolutely, Jack, and we're really grateful for the policy document being shared with us. We're continuing to work closely with local authorities to support people off the streets, and that includes their pets. Very often, actually, somebody will refuse to come in if it means that their pet is left out, and I completely understand that, and who doesn't? So, we absolutely are making sure that there is accommodation available for people with pets and that they can keep that pet with them, going forward. I'm really grateful to you for sharing the policy with us, and we will be sharing that across the local authorities as we work through this.
Yn hollol, Jack, ac rydym yn ddiolchgar iawn i chi am rannu'r ddogfen bolisi gyda ni. Rydym yn parhau i weithio'n agos gydag awdurdodau lleol i gynorthwyo pobl i ddod oddi ar y strydoedd, ac mae hynny'n cynnwys eu hanifeiliaid anwes. Yn aml iawn, mewn gwirionedd, bydd rhywun yn gwrthod dod i mewn os yw'n golygu bod eu hanifail anwes yn cael ei adael allan, ac rwy'n deall hynny'n llwyr, a phwy sydd ddim? Felly, rydym yn gwneud yn siŵr fod llety ar gael i bobl ag anifeiliaid anwes ac y gallant gadw'r anifail anwes gyda hwy wrth symud ymlaen. Rwy'n ddiolchgar iawn i chi am rannu'r polisi gyda ni, a byddwn yn rhannu hwnnw ar draws yr awdurdodau lleol wrth i ni weithio drwy hyn.
7. A wnaiff y Gweinidog amlinellu strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cyflawni'r agenda ddatgarboneiddio yn y sector tai cymdeithasol? OQ55865
7. Will the Minister outline the Welsh Government's strategy for delivering the decarbonisation agenda in the social housing sector? OQ55865
Thank you, Nick. Building on the success of the Welsh housing quality standard, social homes are an early priority for action. This will ensure tenants live in quality, energy efficient, low-carbon homes, and we use the opportunity to drive development of a new retrofit industry and innovation for our SMEs and communities.
Diolch, Nick. Gan adeiladu ar lwyddiant safon ansawdd tai Cymru, mae cartrefi cymdeithasol yn flaenoriaeth gynnar ar gyfer gweithredu. Bydd hyn yn sicrhau bod tenantiaid yn byw mewn cartrefi carbon isel o ansawdd da sy'n defnyddio ynni'n effeithlon, ac rydym yn defnyddio'r cyfle i sbarduno datblygiad diwydiant ôl-osod newydd ac arloesedd ar gyfer ein busnesau bach a chanolig eu maint a'n cymunedau.
Thank you, Minister. I think we all support the aims that you've just set out, as do our housing associations, of course. They want to help to deliver on the decarbonisation agenda, but obviously this is going to involve funding, and hopefully that can be done without the cost of rent rises being passed on to the tenants. To avoid some of the most vulnerable tenants having to pay for this policy, are you looking at a scheme that would support housing associations to deliver on this important issue and provide them with mechanisms for raising this funding without passing it all onto the tenants?
Diolch, Weinidog. Rwy'n credu ein bod i gyd yn cefnogi'r nodau rydych newydd eu nodi, fel y mae ein cymdeithasau tai, wrth gwrs. Maent eisiau helpu i gyflawni'r agenda ddatgarboneiddio, ond yn amlwg bydd hyn yn galw am gyllid, a gobeithio y gellir gwneud hynny heb i gost codiadau rhent gael eu trosglwyddo i'r tenantiaid. Er mwyn osgoi sefyllfa lle bydd yn rhaid i rai o'r tenantiaid mwyaf agored i niwed dalu am y polisi hwn, a ydych chi'n edrych ar gynllun a fyddai'n cynorthwyo cymdeithasau tai i gyflawni ar y mater pwysig hwn a rhoi mecanweithiau iddynt godi'r arian hwn heb drosglwyddo'r cyfan i'r tenantiaid?
Yes, absolutely. There are a range of different things that are being done. First of all, we've got the optimised retrofit programme that I was talking about earlier, where we need to test out what technology, what skills, what retrofit works for each particular type of house. So, we've got a rapid development of that going on across Wales as we speak. We're coming to the end of the Welsh housing quality standard. We have had to extend it for a couple of councils because of the pandemic, so instead of the end of this year it will be the end of next year when we can finally say that every council and RSL in Wales has made the Welsh housing quality standard. We've got used to the Welsh housing quality standard, but when we started it, it was considered to be ridiculous and completely impossible, and yet here we are; we've largely done it across Wales. And, of course, all the money that we invested in that will then be reinvested to make sure that we do it again, but now in the light of the modern technology coming out of the optimised retrofit programme. As I said earlier in response to Joyce Watson, this isn't just a housing programme across the Government; this is jointly sponsored with myself, the Minister for Education and the Minister for economy, exactly for the reasons that I set out. So, this is about building the industry, building the skills and building the technology here in Wales to be able to solve the problem, going forward, not just for the housing, but actually for the employment and technological and skills ability that comes with it.
Ydw, yn bendant. Mae amrywiaeth o bethau gwahanol yn cael eu gwneud. Yn gyntaf oll, mae gennym y rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio roeddwn yn sôn amdani'n gynharach, lle mae angen inni brofi pa dechnoleg, pa sgiliau, pa ôl-osod sy'n gweithio ar gyfer pob math penodol o dŷ. Felly, mae hynny'n datblygu'n gyflym ledled Cymru ar hyn o bryd. Rydym yn dod at ddiwedd safon ansawdd tai Cymru. Rydym wedi gorfod ei ymestyn ar gyfer un neu ddau o gynghorau oherwydd y pandemig, felly yn hytrach na diwedd y flwyddyn hon bydd yn ddiwedd y flwyddyn nesaf pan allwn ddweud o'r diwedd fod pob cyngor a phob landlord cymdeithasol cofrestredig yng Nghymru wedi cyrraedd safon ansawdd tai Cymru. Rydym wedi arfer â safon ansawdd tai Cymru, ond pan wnaethom ei dechrau, câi ei hystyried yn hurt ac yn gwbl amhosibl, ac eto dyma ni; rydym wedi gwneud hynny ledled Cymru i raddau helaeth. Ac wrth gwrs, bydd yr holl arian a fuddsoddwyd gennym ynddi yn cael ei ailfuddsoddi i sicrhau ein bod yn gwneud hyn eto, ond bellach yng ngoleuni'r dechnoleg fodern sydd wedi deillio o'r rhaglen ôl-osod er mwyn optimeiddio. Fel y dywedais yn gynharach mewn ymateb i Joyce Watson, nid rhaglen dai ar draws y Llywodraeth yn unig yw hon; caiff ei noddi ar y cyd â'r Gweinidog Addysg a Gweinidog yr economi a minnau, am yr union resymau a nodais. Felly, mae hyn yn ymwneud ag adeiladu'r diwydiant, adeiladu'r sgiliau ac adeiladu'r dechnoleg yma yng Nghymru er mwyn gallu datrys y broblem, wrth symud ymlaen, nid yn unig ar gyfer tai, ond ar gyfer cyflogaeth a'r gallu technolegol a'r sgiliau sy'n dod ochr yn ochr â hynny.
Yn olaf, cwestiwn 8, David Melding.
Finally, question 8, David Melding.
8. Pa gynnydd sydd wedi'i wneud ers 2016 i wella ansawdd stoc tai Cymru? OQ55867
8. What progress has been made since 2016 to improve the quality of the Welsh housing stock? OQ55867
Thank you, David. Between March 2016 and March 2019, compliance with the Welsh housing quality standard in social housing increased from 79 per cent to 93 per cent. This has improved the provision of good quality, safe, secure and suitable homes for some of the poorest and most vulnerable tenants living in social homes in Wales.
Diolch, David. Rhwng mis Mawrth 2016 a mis Mawrth 2019, cynyddodd cydymffurfiaeth â safon ansawdd tai Cymru mewn tai cymdeithasol o 79 y cant i 93 y cant. Mae hyn wedi gwella'r ddarpariaeth o gartrefi diogel, addas o ansawdd da i rai o'r tenantiaid tlotaf a mwyaf agored i niwed sy'n byw mewn cartrefi cymdeithasol yng Nghymru.
I'm very pleased that we have seen great improvements in the quality of social housing, but there's been poor regulation, both in terms of the regulations themselves—the building regs—and their inspection in much of the private housing stock, particularly denser housing. And I just wonder how confident you are that we do not see in the 2020s, when we will face major demand to build more housing units, the sort of problems we've had since the turn of the century in the quality of what many people thought was the highest quality housing available to them.
Rwy'n falch iawn ein bod wedi gweld gwelliannau mawr yn ansawdd tai cymdeithasol, ond mae rheoleiddio gwael wedi bod, o ran y rheoliadau eu hunain—y rheoliadau adeiladu—a'r broses o'u harchwilio mewn llawer o'r stoc tai preifat, yn enwedig mewn crynoadau o dai mwy dwys. Ac rwy'n meddwl tybed pa mor hyderus ydych chi na fyddwn yn gweld, yn y 2020au, pan fyddwn yn wynebu galwadau mawr i adeiladu mwy o dai, y math o broblemau rydym wedi'u cael ers troad y ganrif yn ansawdd yr hyn roedd llawer o bobl yn ei feddwl oedd y tai o'r ansawdd gorau a oedd ar gael iddynt.
Absolutely. I was saying earlier, wasn't I, in response to Siân Gwenllian, that we've lost a lot of the legislation that we were hoping to bring forward as a result of the pandemic. One of the ones that I'm most sorry about is the building regs and the revision to Part L and what will now be a White Paper going forward in terms of building standards and building safety.
I think that is consensual across the Chamber. Again, I'd urge us all to have a look at that in manifestos going forward, because I think that the more rapidly we can do that the other side of the election, the absolute better. I outlined—I think it was only a year and a half ago—what we were doing by way of working on that with the various groups, for exactly the reason that you just set out, that we want to make sure that we learn the lessons of the past, the horrible lessons of the past as well, and that, going forward, we have the best housing stock in Europe. So, I'm confident that that will be able to be put in place and I'm pretty sure that every big party in this place is in favour of it. So, the other side of the election, I'm sure that will be a high priority.
Yn sicr. Roeddwn yn dweud yn gynharach, onid oeddwn, mewn ymateb i Siân Gwenllian, ein bod wedi colli llawer o'r ddeddfwriaeth roeddem yn gobeithio ei chyflwyno o ganlyniad i'r pandemig. Un o'r rhai rwy'n gresynu fwyaf ynghylch ei cholli yw'r rheoliadau adeiladu a'r diwygiad i Ran L a'r hyn a fydd yn awr yn Bapur Gwyn yn y dyfodol ar safonau adeiladu a diogelwch adeiladau.
Credaf fod consensws ar draws y Siambr yn hynny o beth. Unwaith eto, byddwn yn ein hannog i gyd i edrych ar hynny mewn maniffestos wrth symud ymlaen, oherwydd gorau po gyntaf y gallwn wneud hynny ar ôl yr etholiad yn fy marn i. Amlinellais—credaf mai blwyddyn a hanner yn ôl yn unig oedd hynny—yr hyn roeddem yn ei wneud i weithio ar hynny gyda'r gwahanol grwpiau, am yr union reswm rydych newydd ei nodi, ein bod eisiau sicrhau ein bod yn dysgu gwersi'r gorffennol, gwersi erchyll y gorffennol hefyd, a bod gennym, wrth symud ymlaen, y stoc dai orau yn Ewrop. Felly, rwy'n hyderus y bydd modd rhoi hwnnw ar waith ac rwy'n eithaf sicr fod pob plaid fawr yn y lle hwn o'i blaid. Felly, ar ôl yr etholiad, rwy'n siŵr y bydd yn flaenoriaeth uchel.
Diolch i'r Gweinidog am yr eitem yna.
I thank the Minister for that item.
Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar Gyfnod 4 y Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Felly, peidiwch ag eistedd i lawr, Weinidog, chi sydd yn cyflwyno'r eitem yma. Felly, Julie James.
The next item is the debate on Stage 4 of the Local Government and Elections (Wales) Bill. So, don't sit down, Minister, please, you are putting forward this motion. So, Julie James.
Cynnig NDM7486 Julie James
Cynnig bod y Senedd yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:
Yn cymeradwyo Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru).
Motion NDM7486 Julie James
To propose that the Senedd in accordance with Standing Order 26.47:
Approves the Local Government and Elections (Wales) Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I move the motion.
I would very much like to begin by thanking the Chairs and members of the Equality, Local Government and Communities Committee, the Legislation, Justice and Constitution Committee and the Finance Committee, as well as other Members who've contributed to the scrutiny of the Local Government and Elections (Wales) Bill. I'm also really grateful to all the stakeholders who responded to the consultations on both the White and Green Papers, which informed the Bill, and those who contributed evidence to the scrutiny process. I'm especially grateful to all those in local government who have worked with me and my officials to agree a shared vision for the future and to jointly develop solutions to the challenges they face, which have shaped the final Bill. Lastly, Llywydd, I would just like to pay tribute to the Bill team and the officials in Welsh Government, who've absolutely worked their socks off in supporting the Bill through its very many iterations. It's a year to the day that we introduced the Bill to the Senedd, very nicely.
So, I do acknowledge that the provisions in this Bill have been a long time in the making. The proposals for reforming local government have been subject to much detailed discussion and consultation. It may well have taken several years to get to this point, but I believe we now have a Bill that will deliver effective reform that has been designed with local government.
The Local Government and Elections (Wales) Bill, which was introduced to the Senedd exactly a year ago to the date, provides a broad package of reforms. These include a general power of competence for principal local authorities and eligible community councils and a new performance and governance regime for principal councils. The Bill provides increased opportunities for public participation and transparency in local government to give more power to local people. It includes measures to encourage greater diversity amongst office holders and members in principal councils, such as those relating to job sharing, remote working and family absence.
The Bill will enable corporate joint committees to be established by regulation. These will bring more coherence to regional governance arrangements; they will strengthen local democratic accountability by ensuring that it is local elected members making decisions together about local government services, delivering for people and communities across Wales.
Consultation on the establishment regulations is currently under way until 4 January, and I very much welcome Members' views on those regulations.
The Bill will also improve the electoral arrangements for local government. This includes the extension of the franchise to 16 and 17-year-olds and to foreign citizens legally resident in Wales, allowing them to have a say in how their communities are run. This reflects the rights of 16 and 17-year-olds and qualifying foreign citizens to register and vote in Senedd elections.
The Bill will reform the legislation relating to local government finance, including national non-domestic rates and council tax and strengthen and modernise the operation of local government over a range of miscellaneous matters.
In summary, this Bill will enable us to implement our proposals for strengthening and empowering local government in Wales. It will build resilient and renewed principal and community councils, providing them with better tools to work with each other and with us, their communities, and across all sectors to reconstruct Wales in the light of the coronavirus pandemic. I urge all Members to support this Bill. Diolch.
Diolch, Lywydd. Rwy'n gwneud y cynnig.
Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i Gadeiryddion ac aelodau'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad a'r Pwyllgor Cyllid, yn ogystal ag Aelodau eraill sydd wedi cyfrannu at y gwaith o graffu ar Fil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru). Rwyf hefyd yn ddiolchgar iawn i'r holl randdeiliaid a ymatebodd i'r ymgynghoriadau ar y Papur Gwyn a'r Papur Gwyrdd, a fu'n gyfrifol am lywio'r Bil, a'r rhai a gyfrannodd dystiolaeth i'r broses graffu. Rwy'n arbennig o ddiolchgar i bawb mewn llywodraeth leol sydd wedi gweithio gyda mi a fy swyddogion i gytuno ar weledigaeth gyffredin ar gyfer y dyfodol ac i ddatblygu atebion ar y cyd i'r heriau y maent yn eu hwynebu, heriau sydd wedi rhoi siâp i'r Bil terfynol. Yn olaf, Lywydd, hoffwn dalu teyrnged i dîm y Bil a'r swyddogion yn Llywodraeth Cymru sydd wedi gweithio'n galed iawn i gefnogi'r Bil drwy ei nifer fawr iawn o iteriadau. Mae'n flwyddyn i'r diwrnod ers inni gyflwyno'r Bil i'r Senedd, sy'n dwt iawn.
Felly, rwy'n cydnabod bod darpariaethau'r Bil hwn wedi bod ar y gweill am amser hir. Mae'r cynigion ar gyfer diwygio llywodraeth leol wedi bod yn destun trafodaeth ac ymgynghoriad manwl iawn. Efallai ei bod wedi cymryd sawl blwyddyn i gyrraedd y pwynt hwn, ond credaf fod gennym Fil yn awr a fydd yn sicrhau diwygio effeithiol a gynlluniwyd gyda llywodraeth leol.
Mae Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru), a gyflwynwyd i'r Senedd union flwyddyn yn ôl i'r diwrnod, yn darparu pecyn eang o ddiwygiadau. Mae'r rhain yn cynnwys pŵer cymhwysedd cyffredinol ar gyfer prif awdurdodau lleol a chynghorau cymuned cymwys a chyfundrefn lywodraethu a pherfformiad newydd ar gyfer prif gynghorau. Mae'r Bil yn rhoi mwy o gyfleoedd i'r cyhoedd gymryd rhan a thryloywder mewn llywodraeth leol er mwyn rhoi mwy o bŵer i bobl leol. Mae'n cynnwys mesurau i annog mwy o amrywiaeth ymhlith deiliaid swyddi ac aelodau o brif gynghorau, megis y rhai sy'n ymwneud â rhannu swyddi, gweithio o bell ac absenoldeb teuluol.
Bydd y Bil yn galluogi cyd-bwyllgorau corfforaethol i gael eu sefydlu drwy reoliadau. Bydd y rhain yn dod â mwy o gydlyniad i drefniadau llywodraethu rhanbarthol; byddant yn cryfhau atebolrwydd democrataidd lleol drwy sicrhau mai aelodau etholedig lleol sy'n gwneud penderfyniadau gyda'i gilydd ynglŷn â gwasanaethau llywodraeth leol, gan ddarparu ar gyfer pobl a chymunedau ledled Cymru.
Mae ymgynghoriad ar y rheoliadau sefydlu ar y gweill ar hyn o bryd tan 4 Ionawr, ac rwy'n croesawu barn yr Aelodau ar y rheoliadau hynny.
Bydd y Bil hefyd yn gwella'r trefniadau etholiadol ar gyfer llywodraeth leol. Mae hyn yn cynnwys ymestyn yr etholfraint i gynnwys pobl ifanc 16 a 17 oed ac i ddinasyddion tramor sy'n preswylio'n gyfreithlon yng Nghymru, gan ganiatáu iddynt gael llais yn y ffordd y caiff eu cymunedau eu rhedeg. Mae hyn yn adlewyrchu hawliau pobl ifanc 16 a 17 oed a dinasyddion tramor cymwys i gofrestru a phleidleisio yn etholiadau'r Senedd.
Bydd y Bil yn diwygio'r ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â chyllid llywodraeth leol, gan gynnwys ardrethi annomestig cenedlaethol a'r dreth gyngor ac yn cryfhau ac yn moderneiddio gweithrediad llywodraeth leol mewn ystod o faterion amrywiol.
I grynhoi, bydd y Bil hwn yn ein galluogi i weithredu ein cynigion ar gyfer cryfhau a grymuso llywodraeth leol yng Nghymru. Bydd yn adeiladu prif gynghorau a chynghorau cymuned gwydn ac adnewyddedig, gan ddarparu gwell arfau iddynt weithio gyda'i gilydd a chyda ni, eu cymunedau, ac ar draws pob sector i ailadeiladu Cymru yng ngoleuni'r pandemig coronafeirws. Rwy'n annog yr holl Aelodau i gefnogi'r Bil hwn. Diolch.
Corporatism is the theory and practice of organising society into corporations subordinate to the state. It is this approach that has been holding Wales back since 1999, swamping localism and thereby shackling social entrepreneurship and community innovation. This Bill, which could have driven the changes needed, has instead become a missed opportunity. In any body or organisation, top-down leadership blocks the change needed in the way that people, organisations and systems relate to one another, when all concerned should instead be elevating the voices and wisdom of people and communities, recognising that creativity, ingenuity and imagination are widely distributed amongst the population. National and local government should be developing and releasing that potential towards common goals.
In its statement today, on a framework for regional investment in Wales, the Welsh Government states that the Cabinet has agreed to transfer as much decision making and prioritisation to local areas and regions, quote, 'as possible', but then adds that their intended mechanism is the proposed corporate joint committees under this Bill. However, the Minister gave the game away during the debate on Stage 3 of this Bill here last week. As I then stated, given their role in terms of regional infrastructure and economic development, the ability to allow Welsh Ministers to mandate the creation of corporate joint committees also undermines the internal devolution and local partnership working established in areas by bodies such as the North Wales Economic Ambition Board, a coalition involving both Governments, all six north Wales councils, business and academia.
However, whilst acknowledging that principal councils have a wealth of experience in delivering economic functions, including at a regional level, through, for example, the city and growth deals, the Minister then stated that she is hoping that regions will transition their current regional arrangements into the corporate joint committees, once established. But the corporate joint committees are required, under the Bill, to have regard to any guidance that we Welsh Ministers issue in respect of their operations, including their functions, and that the Welsh Ministers will also be able to place limitations on the exercise of the economic well-being function through regulations. This therefore either misunderstands or undermines the key issues I outlined earlier, where the success city and growth deals, or any other local or regional initiatives, depends upon the seeds being planted and nurtured locally.
Effective leadership is about being respectful to others, about unlocking their innate strengths and about being able to delegate. However, throughout her responses during previous Stages to this Bill, the Minister has stated her personal belief in proposals within this Bill, which are directly contradicted by the evidence provided by the expert bodies working in the relevant fields, and then led her party to defeat all our associated amendments.
Dismissing international good practice, she rejected the minimum residency requirements before foreign citizens can vote here. Dismissing the Electoral Reform Society, she rejected a requirement for politics and democracy in Wales to be taught in all Welsh schools. Dismissing academics, she rejected provision to ensure that individuals are not automatically registered on the open electoral register, impacting those individuals who have purposely chosen not to register for fear of being identified by violent former partners or others who may wish them harm.
Dismissing the Welsh Local Government Association, the Society of Local Authority Chief Executives and the Electoral Commission, she rejected proposals to keep one local government voting system for the whole of Wales. Dismissing the Auditor General for Wales, she rejected his argument that those town and community councils wishing to exercise the general power of competence should prepare a strategy for the proper exercise of the power.
Dismissing the Electoral Reform Society Cymru, Building Communities Trust and Co-production Network for Wales, she rejected several proposals to involve local people and locally based community organisations in the making of decisions at all levels of local government in order to deliver sustainable social economic and community regeneration. Instead, as the Building Communities Trust researchers found, people in Wales feel increasingly less able to influence decisions affecting their local area. She even dismissed unanimous evidence from Welsh fire and rescue authorities that the changes to the governance arrangements that this Bill proposes would seem, quote, 'a retrograde step, not without some risk to public and firefighter safety.' And she rejected a duty on the Welsh Government to compensate local authorities for any costs incurred as a result of provisions contained within this Bill. All responsible Members should therefore be opposing this Bill, and we will be voting against it accordingly.
Corfforaetholdeb yw'r ddamcaniaeth a'r ymarfer o drefnu cymdeithas yn gorfforaethau sy'n ddarostyngedig i'r wladwriaeth. Y dull hwn sydd wedi bod yn dal Cymru yn ôl ers 1999, gan dagu lleoliaeth a thrwy hynny lyffetheirio entrepreneuriaeth gymdeithasol ac arloesi cymunedol. Mae'r Bil hwn a allai fod wedi sbarduno'r newidiadau angenrheidiol wedi dod, yn lle hynny, yn gyfle a gollwyd. Mewn unrhyw gorff neu sefydliad, mae arweinyddiaeth o'r brig i lawr yn rhwystro'r newid sydd ei angen yn y ffordd y mae pobl, sefydliadau a systemau yn ymwneud â'i gilydd, pan ddylai pawb fod yn cynyddu lleisiau a doethineb pobl a chymunedau yn lle hynny, gan gydnabod bod creadigrwydd, dyfeisgarwch a dychymyg wedi'u dosbarthu'n eang ymhlith y boblogaeth. Dylai llywodraeth genedlaethol a llywodraeth leol fod yn datblygu ac yn rhyddhau'r potensial hwnnw tuag at amcanion cyffredin.
Mewn datganiad heddiw, ar fframwaith ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru, dywed Llywodraeth Cymru fod y Cabinet wedi cytuno i drosglwyddo 'cymaint â phosibl' o'r gwaith penderfynu a blaenoriaethu i ardaloedd a rhanbarthau lleol, ond wedyn mae'n ychwanegu mai'r mecanwaith a fwriedir yw'r cyd-bwyllgorau corfforaethol a gynigir o dan y Bil hwn. Fodd bynnag, datgelodd y Gweinidog y gyfrinach yn ystod y ddadl ar Gyfnod 3 y Bil yn y lle hwn yr wythnos diwethaf. Fel y dywedais bryd hynny, o ystyried eu rôl o ran seilwaith rhanbarthol a datblygu economaidd, mae'r gallu i ganiatáu i Weinidogion Cymru fandadu creu cyd-bwyllgorau corfforaethol hefyd yn tanseilio'r datganoli mewnol a'r gwaith partneriaeth lleol a sefydlwyd mewn ardaloedd gan gyrff fel Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, cynghrair sy'n cynnwys y ddwy Lywodraeth, pob un o chwe chyngor gogledd Cymru, busnes a'r byd academaidd.
Fodd bynnag, er ei bod yn cydnabod bod gan brif gynghorau gyfoeth o brofiad yn cyflawni swyddogaethau economaidd, gan gynnwys ar lefel ranbarthol, drwy'r bargeinion dinesig a thwf er enghraifft, dywedodd y Gweinidog wedyn ei bod yn gobeithio y bydd rhanbarthau'n trosglwyddo eu trefniadau rhanbarthol presennol i'r cyd-bwyllgorau corfforaethol ar ôl eu sefydlu. Ond mae'n ofynnol i'r cyd-bwyllgorau corfforaethol, o dan y Bil, roi sylw i unrhyw ganllawiau rydym ni Weinidogion Cymru yn eu cyhoeddi mewn perthynas â'u gweithrediadau, gan gynnwys eu swyddogaethau, a bydd Gweinidogion Cymru hefyd yn gallu gosod cyfyngiadau ar arfer y swyddogaeth llesiant economaidd drwy reoliadau. Felly, mae hyn naill ai'n camddeall neu'n tanseilio'r materion allweddol a amlinellais yn gynharach, lle mae llwyddiant y bargeinion dinesig a thwf, neu unrhyw fentrau lleol neu ranbarthol eraill, yn dibynnu ar blannu a meithrin yr hadau'n lleol.
Mae arweinyddiaeth effeithiol yn ymwneud â pharchu eraill, datgloi eu cryfderau cynhenid a gallu dirprwyo. Fodd bynnag, drwy gydol ei hymatebion yn ystod Cyfnodau blaenorol i'r Bil hwn, mae'r Gweinidog wedi datgan ei chred bersonol yn y cynigion o fewn y Bil hwn, sy'n cael eu gwrth-ddweud yn uniongyrchol gan y dystiolaeth a ddarparwyd gan y cyrff arbenigol yn gweithio yn y meysydd perthnasol, ac yna wedi arwain ei phlaid i drechu ein holl welliannau cysylltiedig.
Wrth ddiystyru arferion da rhyngwladol, gwrthododd y gofynion preswylio gofynnol cyn y gall dinasyddion tramor bleidleisio yma. Wrth ddiystyru'r Gymdeithas Diwygio Etholiadol, gwrthododd ofyniad i wleidyddiaeth a democratiaeth yng Nghymru gael eu haddysgu ym mhob ysgol yng Nghymru. Wrth ddiystyru academyddion, gwrthododd ddarpariaeth i sicrhau nad yw unigolion yn cael eu cofrestru'n awtomatig ar y gofrestr etholiadol agored, gan effeithio ar yr unigolion sydd yn bwrpasol wedi dewis peidio â chofrestru rhag cael eu hadnabod gan gyn-bartneriaid treisgar neu bobl eraill a allai fod eisiau eu niweidio.
Wrth ddiystyru Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Cymdeithas Prif Weithredwyr yr Awdurdodau Lleol a'r Comisiwn Etholiadol, gwrthododd gynigion i gadw un system bleidleisio llywodraeth leol ar gyfer Cymru gyfan. Wrth ddiystyru Archwilydd Cyffredinol Cymru, gwrthododd ei ddadl y dylai'r cynghorau tref a chymuned sy'n dymuno arfer y pŵer cymhwysedd cyffredinol baratoi strategaeth ar gyfer arfer y pŵer yn briodol.
Wrth ddiystyru Cymdeithas Diwygio Etholiadol Cymru, yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau a Rhwydwaith Cydgynhyrchu Cymru, gwrthododd nifer o gynigion i gynnwys pobl leol a sefydliadau cymunedol lleol wrth wneud penderfyniadau ar bob lefel o lywodraeth leol er mwyn sicrhau adfywio economaidd, cymunedol a chymdeithasol cynaliadwy. Yn hytrach, fel y canfu ymchwilwyr yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, mae pobl yng Nghymru'n teimlo'n llai a llai abl i ddylanwadu ar benderfyniadau sy'n effeithio ar eu hardal leol. Diystyrodd dystiolaeth unfrydol hyd yn oed gan awdurdodau tân ac achub Cymru y byddai'r newidiadau i'r trefniadau llywodraethu y mae'r Bil hwn yn eu cynnig i'w gweld, ac rwy'n dyfynnu, 'yn gam yn ôl, gyda rhywfaint o risg i ddiogelwch y cyhoedd a diffoddwyr tân.' A gwrthododd ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i ddigolledu awdurdodau lleol am unrhyw gostau yr eid iddynt o ganlyniad i ddarpariaethau yn y Bil hwn. Felly, dylai pob Aelod cyfrifol wrthwynebu'r Bil hwn, a byddwn yn pleidleisio yn ei erbyn yn unol â hynny.
Rŷn ni fel plaid yn gefnogol o nifer o agweddau'r ddeddfwriaeth hon, yn enwedig y mesurau i estyn yr hawl i bleidleisio ar gyfer pobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed a hefyd pobl sydd wedi dewis gwneud eu cartref yma yng Nghymru. Mae hynny i'w glodfori ac yn bwysig, a byddwn ni'n falch o bleidleisio o blaid y ddeddfwriaeth heno.
Ond rhaid dweud bod cyfle hefyd wedi ei golli yma. Roedd cyfle i newid diwylliant llywodraeth leol mewn cymaint o ffyrdd, i gyflwyno mwy o gyfartaledd ac i newid y system bleidleisio yn genedlaethol. Yn ystod trafodaethau ar y ddeddfwriaeth, mae'r Gweinidog wedi ymrwymo i gymryd sawl cam i wella cydraddoldebau ac amrywiaeth, ac rŷn ni'n disgwyl ac yn mawr obeithio y bydd yr ymrwymiadau hynny yn cael eu gweithredu arnynt. Rŷn ni'n cysylltu ein hunain gyda rhai o'r pethau roedd Mark Isherwood wedi dweud am y corporate joint committees hefyd, yn amlwg.
Diolch eto i'r clercod, i staff cymorth y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am eu gwaith caled. Gwnawn ni obeithio bod mwy o ddatblygiadau pwysig eto i ddod yn sgil y ddeddfwriaeth hon. Diolch.
We, as a party, are supportive of a number of aspects of this legislation, particularly extending the franchise to young people at 16 and 17 years old and also those who have chosen to make their home here in Wales. That is to be welcomed and praised, and it's important, and we will be pleased to vote in favour of the legislation this afternoon.
But I have to say that there's been an opportunity missed here too. There was an opportunity to change the culture of local government in so many ways, introducing more equality and to change the voting system at a national level. During discussions on the legislation, the Minister committed to take a number of steps to improve equality and diversity, and we expect and very much hope that those commitments will be acted upon. We would agree with some of the things that Mark Isherwood said about the corporate joint committees too.
Thank you, again, to the clerks and the Equality, Local Government and Communities Committee support staff for their hard work. We will hope that there will be further important developments to come in light of this legislation. Thank you.
Y Gweinidog i ymateb.
The Minister to reply.
Diolch, Llywydd. Just to reiterate my thanks to everyone who's worked so hard on the Bill, including the committees and everybody here in the Senedd. Diolch.
Diolch, Lywydd. Hoffwn ddiolch eto i bawb sydd wedi gweithio mor galed ar y Bil, gan gynnwys y pwyllgorau a phawb yma yn y Senedd. Diolch.
Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, rhaid cynnal pleidlais wedi ei chofnodi ar gynigion Cyfnod 4, felly mae'r bleidlais ar y Cyfnod yma yn cael ei gohirio tan y cyfnod pleidleisio.
In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions, so I defer voting on this motion until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau amserol, ond does dim wedi cael eu dewis ar gyfer heddiw.
The next item, therefore, is the topical questions, but no questions have been accepted today.
A'r datganiadau 90 eiliad, felly, sydd nesaf. Mae'r datganiad cyntaf gan Jenny Rathbone.
And the 90-second statements are therefore next. The first statement comes from Jenny Rathbone.
Thank you, Llywydd. This Friday is Equal Pay Day. For the rest of this year, women are effectively working for nothing because of the shortfall on what they should be earning compared to men. Barbara Castle's Equal Pay Act 1970 was inspired by the strike of Ford Dagenham sewing machinists. They were fed up that their highly skilled work earned them less than men sweeping the factory floor around them. Inspired by the Dagenham women—Ford Bridgend didn't exist at the time—women at the Hoover factory in Merthyr decided to test this new Equal Pay Act in 1970. The Hoover management were willing, but the backlash from the male workforce, supported by their male-dominated trade union leaders, as at Ford, illustrates why it has taken so long to achieve equal pay.
Twice as many women have lost their jobs during the pandemic, as both men and employers assumed that women would take on most of the additional home schooling, housework and childcare during lockdown, and that's exactly what's happened. The latest pay battle is on the football pitch. The Welsh women's football squad is demanding pay parity with the men's team. Women who represent England internationally are already paid the same as their male counterparts, but the Football Association of Wales has yet to pronounce on the merits of equal pay for the Welsh women's team.
Diolch, Lywydd. Y dydd Gwener hwn yw Diwrnod Cyflog Cyfartal. Am weddill y flwyddyn hon, mae menywod i bob pwrpas yn gweithio am ddim oherwydd y diffyg o ran yr hyn y dylent fod yn ei ennill o'i gymharu â dynion. Ysbrydolwyd Deddf Cyflog Cyfartal Barbara Castle ym 1970 gan streic peirianwyr gwnïo Ford Dagenham. Roeddent wedi cael llond bol ar weld eu gwaith medrus iawn yn ennill llai iddynt na'r hyn roedd dynion yn ei ennill am ysgubo llawr y ffatri o'u cwmpas. Wedi'u hysbrydoli gan fenywod Dagenham—nid oedd Ford Pen-y-bont ar Ogwr yn bodoli ar y pryd—penderfynodd menywod yn ffatri Hoover ym Merthyr Tudful roi prawf ar y Ddeddf Cyflog Cyfartal newydd hon ym 1970. Roedd rheolwyr Hoover yn fodlon, ond mae'r ffordd yr adweithiodd y gweithlu gwrywaidd, gyda chefnogaeth eu harweinwyr gwrywaidd yn yr undebau llafur, fel yn Ford, yn dangos pam ei bod wedi cymryd cyhyd i sicrhau cyflog cyfartal.
Mae dwywaith cymaint o fenywod wedi colli eu swyddi yn ystod y pandemig, gan fod dynion a chyflogwyr yn tybio y byddai menywod yn ysgwyddo'r rhan fwyaf o'r gwaith addysgu ychwanegol gartref, y gwaith tŷ a'r gofal plant yn ystod y cyfyngiadau symud, a dyna'n union sydd wedi digwydd. Mae'r frwydr gyflogau ddiweddaraf ar y cae pêl-droed. Mae sgwad pêl-droed menywod Cymru yn mynnu cyflog cyfartal â thîm y dynion. Mae menywod sy'n cynrychioli Lloegr yn rhyngwladol eisoes yn cael yr un cyflog â'u cymheiriaid gwrywaidd, ond nid yw Cymdeithas Bêl-droed Cymru wedi gwneud datganiad hyd yn hyn ar rinweddau cyflog cyfartal i dîm menywod Cymru.
This year, we celebrate the centenary of the Association of Wrens and Women of the Royal Naval Services, keeping friends and former comrades in touch. Warrant officer class 1 RNCS Barbara McGregor, living in Aberkenfig, is a trustee of the association. She retires this year, after an exemplary 44 years of service in the Women's Royal Naval Service. She first joined as a Wren radio operator in 1977 and, on transferring to the regulating branch, she came top of a class of 12 men. Deployments at HMS Raleigh Cornwall, the new entry training establishment, first involved training new female ratings for the WRNS, and later, after promotion to master at arms, she trained female and male recruits together for the first time, and where women first went to sea.
Returning in 1994, after the innovation of maternity leave, as office manager of the Royal Navy officers career liaison centre in Bristol, she rose through the ranks to become regional development manager for the Naval Regional Command Wales and Western England, covering armed forces careers offices from Wrexham to Redruth. She had an important role in the NATO summit in Cardiff in 2014, and she was elected to be the most senior warrant officer of the Royal Navy careers service from 2018 to the present day.
She was due to lead the AOW contingent at the cenotaph in Whitehall for the last time as a serving warrant officer, but this was not to be, due to COVID. Instead, she wore her uniform for the final time laying a wreath at the cenotaph in Bryn, near Maesteg, where she is originally from. We pay tribute to Barbara McGregor, warrant officer class 1 RNCS, and all those women who've served valiantly and honourably in our navy, and to the Association of Wrens and Women of the Royal Naval Services on its centenary. Thank you, all.
Eleni, rydym yn dathlu canmlwyddiant Cymdeithas y Wrens a Gwasanaethau Menywod y Llynges Frenhinol (WRNS), sy'n cadw ffrindiau a chyn-gymheiriaid mewn cysylltiad. Mae Barbara McGregor, swyddog gwarant dosbarth 1 RNCS, sy'n byw yn Abercynfig, yn un o ymddiriedolwyr y gymdeithas. Mae'n ymddeol eleni, ar ôl 44 mlynedd o wasanaeth rhagorol yng Ngwasanaeth Menywod y Llynges Frenhinol. Ymunodd yn gyntaf fel gweithiwr radio Wren yn 1977 ac wrth drosglwyddo i'r gangen reoleiddio, daeth yn orau yn ei dosbarth o 12 dyn. Ar y cychwyn, y drefn yn HMS Raleigh Cornwall, y sefydliad hyfforddi newydd-ddyfodiaid, oedd hyfforddi graddfeydd newydd i fenywod ar gyfer WRNS, ac yn ddiweddarach, ar ôl cael ei dyrchafu'n feistr arfau, bu'n hyfforddi recriwtiaid benywaidd a gwrywaidd gyda'i gilydd am y tro cyntaf, a lle dechreuodd menywod fynd i'r môr am y tro cyntaf.
Gan ddychwelyd yn 1994, ar ôl arloesi gydag absenoldeb mamolaeth, fel rheolwr swyddfa canolfan cyswllt gyrfaoedd swyddogion y Llynges Frenhinol ym Mryste, cododd drwy'r rhengoedd i ddod yn rheolwr datblygu rhanbarthol ar gyfer Rheolaeth Ranbarthol y Llynges ar gyfer Cymru a Gorllewin Lloegr, gan gynnwys swyddfeydd gyrfaoedd y lluoedd arfog o Wrecsam i Redruth. Roedd ganddi rôl bwysig yn uwchgynhadledd NATO yng Nghaerdydd yn 2014, ac fe'i hetholwyd i fod yn swyddog gwarant uchaf gwasanaeth gyrfaoedd y Llynges Frenhinol rhwng 2018 a heddiw.
Roedd hi i fod i arwain cynrychiolaeth Cymdeithas y Wrens wrth y senotaff yn Whitehall am y tro olaf fel swyddog gwarant sy'n gwasanaethu, ond nid oedd hyn i fod oherwydd COVID. Yn hytrach, gwisgodd ei lifrai am y tro olaf i osod torch wrth senotaff Bryn, ger Maesteg, lle hanai ohono'n wreiddiol. Rydym yn talu teyrnged i Barbara McGregor, swyddog gwarant dosbarth 1 RNCS, a'r holl fenywod sydd wedi gwasanaethu'n ddewr ac yn anrhydeddus yn ein llynges, ac i Gymdeithas y Wrens a Gwasanaethau Menywod y Llynges Frenhinol ar adeg eu canmlwyddiant. Diolch, bawb.
It's not every day that Wrexham is trending as a news story across the UK—but then it's not every day that two Hollywood superstars become the new owners of Wrexham football club. And since Monday's announcement that fans have voted to accept the offer by Ryan Reynolds and Rob McElhenney, it's been a rollercoaster of media coverage, and the town is absolutely buzzing. The third oldest professional club in the world has had a few ups and downs in the past—both on and off the pitch, with the famous victory against Arsenal remaining, for me, and I'm sure many others, a particular highlight.
The two new prospective owners have stressed that they understand and respect the club's deep community roots, its heritage, and its affinity with the Gresford disaster. They're fans. And unlike some previous owners, they're not in it for a quick buck. And as this chapter starts, we shouldn't forget, of course, the work that Wrexham Supporters' Trust have carried out to safeguard the club for future generations—thousands of unpaid volunteers have invested money, time and effort into their community club, and should be proud of their contribution.
I saw the First Minister congratulate the new owners yesterday, and there'll be significant increased international media coverage of the capital of north Wales over the coming months. We've also seen how the shirt sponsor—a certain Ifor Williams, or 'E-for Williams', as apparently they're now known—they've already benefited from the marketing skills of the two prospective owners. A video promoting the Corwen-based trailer firm racked up more than 4 million views in barely a few hours.
This is a great boost for the town, and for all of north Wales, after what of course has been a pretty grim and gloomy year. And I look forward, as I'm sure all Members of this Senedd do, to the next chapter in the club's illustrious history.
Nid bob dydd y mae Wrecsam yn dod i'r brig fel stori newyddion ledled y DU—ond nid bob dydd chwaith y daw dau o sêr Hollywood yn berchnogion newydd clwb pêl-droed Wrecsam. Ac ers y cyhoeddiad ddydd Llun fod cefnogwyr wedi pleidleisio i dderbyn y cynnig gan Ryan Reynolds a Rob McElhenney, cafwyd tonnau o sylw yn y cyfryngau, ac mae'r dref wedi'i chyffroi drwyddi. Mae'r trydydd clwb proffesiynol hynaf yn y byd wedi gweld adegau gwych a gwael yn y gorffennol—ar y cae ac oddi arno, gyda'r fuddugoliaeth enwog yn erbyn Arsenal yn uchafbwynt arbennig i mi, ac i sawl un arall rwy'n siŵr.
Mae'r ddau ddarpar berchennog newydd wedi pwysleisio eu bod yn deall ac yn parchu gwreiddiau cymunedol dwfn y clwb, ei waddol, a'i berthynas â thrychineb Gresford. Maent yn gefnogwyr. Ac yn wahanol i rai perchnogion blaenorol, nid ydynt yn ei wneud er mwyn ennill arian yn hawdd. Ac wrth i'r bennod hon ddechrau, ni ddylem anghofio, wrth gwrs, y gwaith y mae Ymddiriedolaeth Cefnogwyr Wrecsam wedi'i wneud i ddiogelu'r clwb ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol—mae miloedd o wirfoddolwyr di-dâl wedi buddsoddi arian, amser ac ymdrech yn eu clwb cymunedol, a dylent fod yn falch o'u cyfraniad.
Gwelais y Prif Weinidog yn llongyfarch y perchnogion newydd ddoe, a bydd mwy o sylw yn y cyfryngau rhyngwladol i brifddinas gogledd Cymru dros y misoedd nesaf. Rydym wedi gweld hefyd sut y mae noddwr y crysau—un Ifor Williams, neu 'E-for Williams', fel y maent yn cael eu galw erbyn hyn mae'n debyg—maent eisoes wedi elwa ar sgiliau marchnata'r ddau ddarpar berchennog. Llwyddodd fideo a oedd yn hyrwyddo'r cwmni trelars yng Nghorwen i ddenu mwy na 4 miliwn o wylwyr mewn ychydig oriau'n unig.
Mae hyn yn hwb mawr i'r dref, ac i ogledd Cymru i gyd, ar ôl yr hyn a fu, wrth gwrs, yn flwyddyn eithaf llwm a digalon. Ac edrychaf ymlaen, fel yr holl Aelodau o'r Senedd hon, rwy'n siŵr, at y bennod nesaf yn hanes disglair y clwb.
Da iawn. Byddwn ni'n atal y cyfarfod nawr am gyfnod byr er mwyn gwneud newidiadau yn y Siambr. Felly, diolch, a byddwn ni nôl mewn ychydig funudau.
Very good. We will now suspend proceedings for a short period to allow changes in the Siambr. So thank you, and we'll return in a few minutes.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:34.
Plenary was suspended at 15:34.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:39, gyda'r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:39, with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Detholwyd y gwelliant canlynol: gwelliant 1 yn enw Neil Hamilton.
The following amendment has been selected: amendment 1 in the name of Neil Hamilton.
