Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
13/10/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae'r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 14:00 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 14:00 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn a, chyn i ni ddechrau, ychydig o bwyntiau wrthyf i. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, lle bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar yr agenda. A dwi eisiau atgoffa'r Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod wrth gwrs, ac yr un mor berthnasol i Aelodau sydd yn y Siambr ag ydyn nhw i'r Aelodau sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, a few points from me. This meeting will be held in hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on the agenda. And I would also remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dawn Bowden.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Dawn Bowden.
1. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Gwasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd Ei Mawrhydi ynghylch mynd i'r afael â lledaeniad COVID-19 ar ystâd y llysoedd yng Nghymru? OQ55713
1. What discussions has the Welsh Government had with Her Majesty's Courts and Tribunal Service about tackling the spread of COVID-19 on the courts' estate in Wales? OQ55713
Llywydd, I thank Dawn Bowden for her question. Courts in Wales must operate safely during the pandemic. To that end, officials maintain regular dialogue with the Ministry of Justice and with HMCTS. I have written to the chief executive seeking further assurances that all necessary steps are being taken to ensure the safety of those attending court premises in Wales.
Llywydd, diolchaf i Dawn Bowden am ei chwestiwn. Mae'n rhaid i lysoedd yng Nghymru weithredu yn ddiogel yn ystod y pandemig. I'r perwyl hwnnw, mae swyddogion yn cynnal deialog rheolaidd gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder a chyda Gwasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd Ei Mawrhydi. Rwyf i wedi ysgrifennu at y prif weithredwr yn gofyn am sicrwydd pellach bod yr holl gamau angenrheidiol yn cael eu cymryd i sicrhau diogelwch y rhai sy'n mynd i adeiladau llysoedd yng Nghymru.
Thank you for that answer, First Minister. Following concerns that were raised with me, I've also recently written to the courts and tribunal service seeking assurance that their operational practices remain in line with Welsh COVID rules. I do, of course, understand that the courts service is under considerable pressure at the moment, but I was disturbed to hear that people appearing before the courts in Cardiff at weekends may have been transferred from areas like Merthyr Tydfil and mid and west Wales, and held in conditions that are not compliant with Welsh COVID regulations. I further understand that some 16 solicitors working in the courts in Cardiff have also made representations to the courts service with their concerns about safe working practices. So, can you please seek two assurances: one, that the treatment of people on remand, and appearing before the courts in Wales, as well as those people working in the courts, is in compliance with Welsh COVID regulations, and to ask that her Majesty's Courts and Tribunal Service make full use of their estate, including the restoration of weekend courts in places like Merthyr Tydfil, if needed, to help us all keep safe from the spread of infection?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Yn dilyn pryderon a godwyd gyda mi, rwyf i hefyd wedi ysgrifennu at y gwasanaeth llysoedd a thribiwnlysoedd yn ddiweddar yn gofyn am sicrwydd bod eu harferion gweithredol yn dal i gydymffurfio â rheolau COVID Cymru. Rwyf i, wrth gwrs, yn deall bod y gwasanaeth llysoedd o dan bwysau sylweddol ar hyn o bryd, ond roeddwn i'n bryderus o glywed y gallai pobl sy'n ymddangos gerbron y llysoedd yng Nghaerdydd ar benwythnosau fod wedi cael eu trosglwyddo o ardaloedd fel Merthyr Tudful a'r canolbarth a'r gorllewin, a'u bod nhw'n cael eu cadw mewn amodau nad ydynt yn cydymffurfio â rheoliadau COVID Cymru. Rwy'n deall hefyd bod oddeutu 16 o gyfreithwyr sy'n gweithio yn y llysoedd yng Nghaerdydd hefyd wedi cyflwyno sylwadau i'r gwasanaeth llysoedd yn nodi eu pryderon am arferion gwaith diogel. Felly, a allwch chi ofyn am ddau sicrwydd: un, bod y driniaeth o bobl ar remand, ac sy'n ymddangos gerbron y llysoedd yng Nghymru, yn ogystal â'r bobl hynny sy'n gweithio yn y llysoedd, yn cydymffurfio â rheoliadau COVID Cymru, a gofyn i Wasanaeth Llysoedd a Thribiwnlysoedd Ei Mawrhydi wneud defnydd llawn o'u hystâd, gan gynnwys ailgyflwyno llysoedd penwythnos mewn lleoedd fel Merthyr Tudful, os oes angen, i'n helpu ni i gyd gadw'n ddiogel rhag lledaeniad yr haint?
Llywydd, I thank Dawn Bowden for her supplementary question. I'm very happy to take up the issues that she has identified. I thank her for letting me have sight of the letter that she herself has written to the courts and tribunal service, and I did indeed see the letter from legal practitioners—their open letter of 18 September. I want to just assure Members that the Welsh Government has remained in regular dialogue with senior people in the courts service throughout the pandemic—both myself and the Counsel General. I had an exchange of letters with the Lord Chief Justice earlier in August, in which he said to me that Wales had been at the forefront of the efforts made by the service for safe reopening of Crown Courts and magistrates' courts. And I last had an exchange of letters with the Lord Chancellor, which culminated in a reply from him on 21 September.
So, I want to give Members an assurance that we have pursued issues throughout the pandemic, making sure that Public Health Wales advice is directly available to the courts service, and that its advice is properly known to them. It is then for them to make sure that they minimise risks both to the defendants and to other people who are working in the courts system, and we will continue to make representations to the UK Government to ensure that court premises in Wales are safe for all of those who need to use them.
Llywydd, diolchaf i Dawn Bowden am ei chwestiwn atodol. Rwy'n hapus iawn i roi sylw i'r materion y mae hi wedi eu nodi. Diolchaf iddi am adael i mi weld y llythyr y mae hi ei hun wedi ei ysgrifennu at y gwasanaeth llysoedd a thribiwnlysoedd, ac yn wir gwelais y llythyr gan ymarferwyr cyfreithiol—eu llythyr agored dyddiedig 18 Medi. Hoffwn sicrhau'r Aelodau bod Llywodraeth Cymru wedi parhau i drafod yn rheolaidd gydag uwch swyddogion yn y gwasanaeth llysoedd drwy gydol y pandemig—fi a'r Cwnsler Cyffredinol. Cyfnewidiais lythyrau gyda'r Arglwydd Brif Ustus yn gynharach ym mis Awst, pryd y dywedodd wrthyf fod Cymru wedi bod ar flaen y gad o ran ymdrechion y gwasanaeth i ailagor Llysoedd y Goron a llysoedd ynadon yn ddiogel. A chyfnewidiais lythyrau ddiwethaf gyda'r Arglwydd Ganghellor, a arweiniodd at ateb ganddo ar 21 Medi.
Felly, hoffwn roi sicrwydd i'r Aelodau ein bod ni wedi mynd ar drywydd materion drwy'r pandemig, gan wneud yn siŵr bod cyngor Iechyd Cyhoeddus Cymru ar gael yn uniongyrchol i'r gwasanaeth llysoedd, a'u bod nhw'n gwbl ymwybodol o'i gyngor. Mater iddyn nhw wedyn yw gwneud yn siŵr eu bod nhw'n sicrhau bod y risgiau i'r diffynyddion ac i bobl eraill sy'n gweithio yn y system llysoedd cyn lleied a phosibl, a byddwn yn parhau i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU i sicrhau bod adeiladau llysoedd yng Nghymru yn ddiogel i bawb sydd angen eu defnyddio.
COVID-19, of course, is impacting on our courts and enforcement authorities from two directions: the actual virus and the burden of the regulations. Now, here in Cardiff, the jury in the trial of a man alleged to have been involved in a shooting incident has been discharged after one of their number reported coronavirus symptoms. Enforcement officers can recommend prosecution in a magistrates' court should local lockdown restrictions be breached, but they are simply overwhelmed.
Now, South Wales Police is responding to an average of 40 reports of potential breaches daily, and Arfon Jones, the north Wales police and crime commissioner, has stated publicly that now we're back to normal with traditional crime, plus we've still got to enforce these coronavirus regulations. So, what steps, First Minister, are you taking to assist with tackling the two major issues being caused to enforcement authorities by COVID-19?
Mae COVID-19, wrth gwrs, yn effeithio ar ein llysoedd a'n hawdurdodau gorfodi o ddau gyfeiriad: y feirws ei hun a baich y rheoliadau. Nawr, yma yng Nghaerdydd, mae'r rheithgor yn nhreial dyn yr honnir iddo fod yn rhan o ddigwyddiad saethu wedi cael ei ryddhau ar ôl i un o'u nifer hysbysu bod ganddo symptomau coronafeirws. Gall swyddogion gorfodi argymell erlyn mewn llys ynadon pe byddai diffyg cydymffurfiad â chyfyngiadau symud lleol, ond maen nhw'n aruthrol o brysur a dweud y gwir.
Nawr, mae Heddlu De Cymru yn ymateb i 40 o adroddiadau o achosion o ddiffyg cydymffurfio bob dydd ar gyfartaledd, ac mae Arfon Jones, comisiynydd heddlu a throseddu gogledd Cymru, wedi datgan yn gyhoeddus ein bod ni yn ôl i'r hyn sy'n arferol o ran troseddau traddodiadol erbyn hyn, ac mae'n rhaid i ni barhau i orfodi'r rheoliadau coronafeirws hyn. Felly, pa gamau ydych chi'n eu cymryd, Prif Weinidog, i gynorthwyo i fynd i'r afael â'r ddwy brif broblem sy'n cael eu hachosi i awdurdodau gorfodi gan COVID-19?
Llywydd, I would not myself describe the regulations that are there to keep us all safe as a burden. They are a necessary protection, which means that people's lives in Wales are safer than they would be without the regulations. I recognise what the police and crime commissioner for north Wales has said, that levels of general crime were suppressed back in March and April, but they have recovered—if that's the right word—to the sorts of levels that were being seen earlier in the year. And now our police forces are working very hard indeed to make sure both that they deal with those matters, and that they also are able to assist in the vital business of enforcing coronavirus restrictions and regulations here in Wales. I fully support the approach that our police forces have taken throughout the pandemic—that you begin always by making sure that people are aware of the rules, that you educate, you advise, you encourage, but, when that runs out and people deliberately and knowingly break the laws that are there to protect us all, then enforcement action must be taken. And that is the approach that our police forces are taking, and they have the full support of the Welsh Government in doing so.
Llywydd, ni fyddwn fy hun yn disgrifio'r rheoliadau sydd yno i'n cadw ni i gyd yn ddiogel fel baich. Amddiffyniad angenrheidiol ydyn nhw, sy'n golygu bod bywydau pobl yng Nghymru yn fwy diogel nag y bydden nhw heb y rheoliadau. Rwy'n cydnabod yr hyn y mae comisiynydd heddlu a throseddu'r gogledd wedi ei ddweud, bod lefelau troseddu cyffredinol wedi'u hatal ym mis Mawrth a mis Ebrill, ond eu bod nhw wedi adfer—os dyna'r gair iawn—i'r mathau o lefelau a oedd yn cael eu gweld yn gynharach yn y flwyddyn. Ac mae ein heddluoedd yn gweithio'n galed dros ben erbyn hyn i wneud yn siŵr eu bod nhw'n ymdrin â'r materion hynny, a'u bod nhw hefyd yn gallu cynorthwyo gyda'r busnes hanfodol o orfodi cyfyngiadau a rheoliadau coronafeirws yma yng Nghymru. Rwy'n llwyr gefnogi'r dull y mae ein heddluoedd wedi ei fabwysiadu drwy gydol y pandemig—eich bod chi'n dechrau bob amser drwy wneud yn siŵr bod pobl yn ymwybodol o'r rheolau, eich bod chi'n addysgu, yn cynghori, yn annog, ond, pan fydd hynny'n dod i ben ac y bydd pobl yn torri'r cyfreithiau sydd yno i'n hamddiffyn ni i gyd, yn fwriadol ac yn ymwybodol, yna mae'n rhaid cymryd camau gorfodi. A dyna'r dull y mae ein heddluoedd yn ei ddefnyddio, ac mae ganddyn nhw gefnogaeth lawn Llywodraeth Cymru wrth wneud hynny.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effaith y pandemig parhaus ar 1,000 diwrnod cyntaf bywyd plentyn yng Nghymru? OQ55717
2. What assessment has the First Minister made of the impact of the ongoing pandemic on the first 1,000 days of a child’s life in Wales? OQ55717
Llywydd, I thank Lynne Neagle for that. Although babies and young children are unlikely either to contract or be seriously affected by COVID-19, the Welsh Government remains focused on the long-term physical, mental and emotional well-being of all of those growing up during the coronavirus crisis.
Llywydd, diolchaf i Lynne Neagle am hynna. Er nad yw babanod a phlant ifanc yn debygol naill ai o gontractio na chael eu heffeithio'n ddifrifol gan COVID-19, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i ganolbwyntio ar lesiant corfforol, meddyliol ac emosiynol hirdymor pawb sy'n tyfu i fyny yn ystod yr argyfwng coronafeirws.
First Minister, the evidence is unequivocal that the first 1,000 days of a child's life, from pregnancy to age two, lays foundations for a healthy and happy life. The recent 'Babies in Lockdown' report from the Parent—Infant Foundation highlighted the stark impact that COVID has had on families and babies, and also that families already at risk of poor outcomes have suffered the most, coronavirus entrenching disadvantage yet again. We know that, in Wales, concerns have been raised about restrictions on the involvement of partners in pregnancy and labour, as well as the impact of reduced health visiting services on perinatal mental health and breastfeeding rates. Given that we face a prolonged period of restrictions this winter, what steps will the First Minister take to ensure that the first 1,000 days of a baby's life is really a fundamental opportunity to build good physical and mental health for life? Thank you.
Prif Weinidog, mae'r dystiolaeth yn ddiamwys bod 1,000 diwrnod cyntaf bywyd plentyn, o feichiogrwydd i ddwyflwydd oed, yn gosod sylfeini ar gyfer bywyd iach a hapus. Tynnodd adroddiad diweddar 'Babies in Lockdown' gan y Parent—Infant Foundation sylw at yr effaith amlwg y mae COVID wedi'i chael ar deuluoedd a babanod, a hefyd mai teuluoedd sydd eisoes mewn perygl o ganlyniadau gwael sydd wedi dioddef yr anfantais fwyaf, wedi'i gwreiddio mewn coronafeirws unwaith eto. Rydym ni'n gwybod bod pryderon wedi eu codi yng Nghymru ynghylch cyfyngiadau ar gynnwys partneriaid yn ystod beichiogrwydd ac esgor, yn ogystal ag effaith llai o wasanaethau ymwelwyr iechyd ar iechyd meddwl amenedigol a chyfraddau bwydo ar y fron. O gofio ein bod ni'n wynebu cyfnod estynedig o gyfyngiadau y gaeaf hwn, pa gamau wnaiff y Prif Weinidog eu cymryd i sicrhau bod 1,000 diwrnod cyntaf bywyd babi wir yn gyfle sylfaenol i adeiladu iechyd corfforol a meddyliol da am oes? Diolch.
Thank you, Llywydd. Of course, I agree with Lynne Neagle about the importance of those first 1,000 days, when children's brains are growing faster than they will at any other time in their lives, and when those very important attachments are being laid down that will form the basis of emotional well-being over the rest of their lifetime. As Lynne Neagle will know, in the early days of coronavirus there were disruptions to the sorts of services families and children could rely upon, both because staff themselves were falling ill as a result of coronavirus and because health visitors, for example, had to be redirected to helping even more urgent parts of the health service. The good news is that all health visitors have now been repatriated, and those services that matter so much in the lives of those young children are being restored. They're not 100 per cent back to where they were before, because coronavirus hasn't gone away. But nevertheless, the efforts that are needed, in the way that Lynne Neagle has set out, I know are well understood and are being acted upon in our social services and in our health services. And, Llywydd, there are still some remarkable success stories, considering the pressures that everybody has been under. Immunisation rates in Wales, during the first three months of this financial year—so, the three months when the coronavirus crisis was at its greatest—the three-dose, six-in-one vaccine for infants went above 95 per cent during that quarter and the MMR first dose for two-year-olds increased to above 95 per cent. So, despite all the difficulties that people were facing, and we know that people were reluctant sometimes to come forward for treatments in that very difficult period, there is evidence of the continuing success of services for young people in those first 1,000 days.
Diolch, Lywydd. Wrth gwrs, rwy'n cytuno â Lynne Neagle ynglŷn â phwysigrwydd y 1,000 diwrnod cyntaf hynny, pan fydd ymennydd plant yn tyfu'n gyflymach nag y bydd ar unrhyw adeg arall yn eu bywydau, a phan fydd yr atodiadau pwysig iawn hynny yn cael eu gosod a fydd yn sail i lesiant emosiynol dros weddill eu hoes. Fel y bydd Lynne Neagle yn gwybod, yn nyddiau cynnar coronafeirws, bu tarfu ar y mathau o wasanaethau y gallai teuluoedd a phlant ddibynnu arnyn nhw, oherwydd bod y staff eu hunain yn datblygu salwch o ganlyniad i coronafeirws ac oherwydd y bu'n rhaid ailgyfeirio ymwelwyr iechyd, er enghraifft, i helpu rhannau mwy brys fyth o'r gwasanaeth iechyd. Y newyddion da yw bod pob ymwelydd iechyd wedi eu dychwelyd i'w swyddi erbyn hyn, ac mae'r gwasanaethau hynny sydd mor bwysig ym mywydau'r plant ifanc hynny yn cael eu hadfer. Nid ydyn nhw 100 y cant yn ôl i ble'r oedden nhw o'r blaen, gan nad yw coronafeirws wedi diflannu. Ond serch hynny, gwn fod dealltwriaeth dda o'r ymdrechion sydd eu hangen, yn y ffordd y mae Lynne Neagle wedi'i nodi, a bod camau yn cael eu cymryd yn eu cyswllt yn ein gwasanaethau cymdeithasol ac yn ein gwasanaethau iechyd. A, Llywydd, ceir rhai llwyddiannau rhyfeddol o hyd, o ystyried y pwysau sydd wedi bod ar bawb. Aeth cyfraddau imiwneiddio yng Nghymru, yn ystod tri mis cyntaf y flwyddyn ariannol hon—felly'r tri mis pan oedd argyfwng coronafeirws yn ei anterth—aeth y brechlyn tri dos, chwech mewn un i fabanod yn uwch na 95 y cant yn ystod y chwarter hwnnw a chynyddodd y dos cyntaf MMR i blant ddwyflwydd oed i fwy na 95 y cant. Felly, er gwaethaf yr holl anawsterau yr oedd pobl yn eu hwynebu, ac rydym ni'n gwybod bod pobl weithiau'n amharod i ddod ymlaen i gael triniaethau yn y cyfnod anodd iawn hwnnw, ceir tystiolaeth o lwyddiant parhaus gwasanaethau i bobl ifanc yn y 1,000 diwrnod cyntaf hynny.
First Minister, those first 1,000 days are so important and I'd like to back up what Lynne has said with her concerns she's raised with you today, and also thank you and the Government for listening to some of those concerns. Having a one-and-a-half-year-old myself, who turned one during lockdown—our first in the national lockdown—I can say that I was really worried for his development process because of the lack of interaction with others, particularly those of his own age. Interaction and play is so important for those stages of life but, if we're not careful, centres that encourage you to have that interaction, like soft-play centres—. There won't be any left in Monmouthshire soon due to their businesses being so badly hit by footfall and income due to the surrounding areas being in lockdown. So, please, First Minister, can I ask you today to somehow incorporate within that new round of funding that's coming forward soon a way of financially helping out those businesses who are losing out so badly on footfall at the moment because of the surrounding areas being in lockdown? Thank you.
Prif Weinidog, mae'r 1,000 diwrnod cyntaf hynny mor bwysig a hoffwn gefnogi'r hyn y mae Lynne wedi'i ddweud gyda'i phryderon y mae hi wedi eu codi gyda chi heddiw, a diolch hefyd i chi a'r Llywodraeth am wrando ar rai o'r pryderon hynny. Gan fod gen i blentyn blwydd a hanner oed fy hun, a gafodd ei ben-blwydd yn un oed yn ystod y cyfyngiadau symud—ein cyntaf yn ystod y cyfyngiadau symud cenedlaethol—gallaf ddweud fy mod i'n poeni yn fawr am ei broses ddatblygu oherwydd y diffyg rhyngweithio gydag eraill, yn enwedig plant o'i oedran ei hun. Mae rhyngweithio a chwarae mor bwysig ar gyfer y camau hynny mewn bywyd ond, os na fyddwn ni'n ofalus, ni fydd canolfannau sy'n eich annog i gael y rhyngweithio hwnnw, fel canolfannau chwarae meddal—. Ni fydd unrhyw rai ar ôl yn Sir Fynwy yn fuan gan fod eu busnesau yn cael eu taro mor galed o ran nifer yr ymwelwyr ac incwm oherwydd bod yr ardaloedd cyfagos yn destun cyfyngiadau symud. Felly, os gwelwch chi'n dda, Prif Weinidog, a gaf i ofyn i chi heddiw ymgorffori rywsut yn y cylch newydd hwnnw o gyllid sy'n cael ei gyflwyno yn fuan, ffordd o helpu'r busnesau hynny sydd gymaint ar eu colled o ran nifer yr ymwelwyr ar hyn o bryd oherwydd bod yr ardaloedd cyfagos yn destun cyfyngiadau symud? Diolch.
Well, Llywydd, I thank Laura Anne Jones for that. I very much recognise her starting point. Young children learn so much from other young children of their own age, and the opportunity to play and to socialise with children in that way is fundamental to them, and many families have found that those opportunities have been cut back as a result of anxiety about coronavirus and services not being able to operate in the way they previously did.
The issue of businesses just across the border from local lockdown areas is a matter that the Member raised with me, I know, last week. I promised, then, I would talk to my colleague Ken Skates about the points that she raised and I have had an opportunity to do that. And I am pleased to be able to report to her that the Minister for Economy, Transport and North Wales is ensuring that the sums of money we have set aside during phase 3 of the economic resilience fund, which were designed to help businesses in lockdown areas, that there will be flexibility to allow businesses just across the border who are affected by those lockdown measures to take advantage of that fund as well, and I thank her again for raising that point with me.
Wel, Llywydd, diolchaf i Laura Anne Jones am hynna. Rwy'n adnabod ei man cychwyn yn dda iawn. Mae plant ifanc yn dysgu cymaint gan blant ifanc eraill o'u hoedran eu hunain, ac mae'r cyfle i chwarae a chymdeithasu â phlant yn y modd hwnnw yn hanfodol iddyn nhw, ac mae llawer o deuluoedd wedi canfod bod y cyfleoedd hynny wedi cael eu cwtogi o ganlyniad i bryder ynghylch coronafeirws a gwasanaethau ddim yn gallu gweithredu yn y ffordd yr oedden nhw o'r blaen.
Mae'r mater o fusnesau ychydig dros y ffin o ardaloedd sy'n destun cyfyngiadau symud lleol yn fater a godwyd gan yr Aelod gyda mi, mi wn, yr wythnos diwethaf. Addewais bryd hynny y byddwn yn siarad â'm cyd-Weinidog Ken Skates am y pwyntiau a godwyd ganddi, ac rwyf wedi cael cyfle i wneud hynny. Ac rwy'n falch o allu ei hysbysu bod Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru yn sicrhau bod y symiau o arian yr ydym ni wedi'u neilltuo yn ystod cam 3 y gronfa cadernid economaidd, a gynlluniwyd i helpu busnesau mewn ardaloedd sy'n destun cyfyngiadau symud, y bydd hyblygrwydd i ganiatáu i fusnesau ychydig ar draws y ffin y mae'r mesurau cyfyngiadau symud hynny yn effeithio arnynt fanteisio ar y gronfa honno hefyd, a diolchaf iddi eto am godi'r pwynt hwnnw gyda mi.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau, ac, felly, yn gyntaf yr wythnos yma, arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. First of all this week, the leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, yesterday, one of your health Ministers warned that a second national lockdown could be introduced here in Wales. Does this mean that the Welsh Government's current approach to implementing the current lockdowns has been a failure?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddoe, rhybuddiodd un o'ch Gweinidogion iechyd y gellid cyflwyno ail gyfnod o gyfyngiadau symud cenedlaethol yma yng Nghymru. A yw hyn yn golygu bod dull presennol Llywodraeth Cymru o weithredu'r cyfyngiadau symud wedi bod yn fethiant?
Llywydd, no more than the Prime Minister's announcement of a new three-tier system in England was a measure of failure in England. It's a facile point to make. What the Minister for Health and Social Services was warning of yesterday is that coronavirus numbers are growing right across Wales, that the gap between those parts of Wales which are not in local lockdown measures and those who are is shrinking, and that we have to be prepared for the fact that the measures we have taken so far may not be enough to meet the onslaught of the virus during the autumn and winter. The Prime Minister moved to change arrangements in England yesterday because of the upswing in virus there. We will do the same in Wales if we need to do it here.
Llywydd, dim mwy nag yr oedd cyhoeddiad Prif Weinidog y DU o system tair haen newydd yn Lloegr yn fesur o fethiant yn Lloegr. Mae'n bwynt arwynebol i'w wneud. Yr hyn yr oedd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhybuddio amdano ddoe yw bod niferoedd yr achosion coronafeirws yn tyfu ledled Cymru, bod y bwlch rhwng y rhannau hynny o Gymru nad ydyn nhw'n destun cyfyngiadau symud lleol a'r rhai sydd yn destun cyfyngiadau o'r fath yn lleihau, a bod yn rhaid i ni fod yn barod am y ffaith nad yw'r mesurau yr ydym ni wedi eu cymryd hyd yma yn ddigon i ymateb i ymosodiad y feirws yn ystod yr hydref a'r gaeaf. Cymerodd Prif Weinidog y DU gamau i newid trefniadau yn Lloegr ddoe oherwydd y cynnydd i'r feirws yno. Byddwn ninnau'n gwneud yr un peth yng Nghymru os bydd angen i ni wneud hynny yma.
Llywydd, of course, the First Minister wants to talk about England, so let's talk about England. Let's talk about the fact that the latest evidence from the Office for National Statistics shows that the number of COVID-related deaths is proportionately higher here in Wales than in England. Let's talk about the fact that two thirds of tests carried out in Wales are done by UK lighthouse labs and so Public Health Wales's capacity clearly isn't being used effectively in Wales. And let's talk about the massive investment the UK Government is delivering into Wales to support our businesses and public services right across the country—over £4 billion to date. I have to say, Llywydd, I'd want to talk about England if I was responsible for this Welsh Government's record.
Now, the Welsh Government's approach has been to implement a mix of county-wide lockdowns and hyperlocal lockdowns, like in the case of Llanelli and Bangor. And in order to better judge the effectiveness, or indeed ineffectiveness, of the Welsh Government's current lockdown approach, it is vital that it publishes data at a community level. The Welsh Government must also publish data by demographic, so we can follow trends and better use our resources to protect our people. And the Welsh Government must openly publish transmission data, so that we see how the virus is being transmitted, for example, by household, hospitality setting, workplace or by travel. And the people of Wales must be able to judge for themselves whether the measures being taken by the Welsh Government so far have been proportionate or not.
Now, some counties, of course, have chosen to publish community data themselves, such as Rhondda Cynon Taf, Bridgend, Merthyr Tydfil and Monmouthshire, and that transparency is absolutely crucial. And it's only fair that everyone in Wales should have access to data about their own local community. So, First Minister, will you now commit to leading on this, by publishing data on a community basis, on a demographic basis and on a transmission basis, so that the people of Wales can be confident that the current lockdown measures are proportionate to the threat of the virus in their own areas?
Llywydd, wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog eisiau siarad am Loegr, felly gadewch i ni siarad am Loegr. Gadewch i ni siarad am y ffaith fod y dystiolaeth ddiweddaraf gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos bod nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â COVID yn gymesur uwch yma yng Nghymru nag yn Lloegr. Gadewch i ni siarad am y ffaith bod dwy ran o dair o'r profion a gynhelir yng Nghymru yn cael eu cynnal gan labordai goleudy'r DU ac felly mae'n amlwg nad yw capasiti Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cael ei ddefnyddio yn effeithiol yng Nghymru. A gadewch i ni siarad am y buddsoddiad enfawr y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud yng Nghymru i gefnogi ein busnesau a'n gwasanaethau cyhoeddus ledled y wlad—dros £4 biliwn hyd yma. Mae'n rhaid i mi ddweud, Llywydd, byddwn i eisiau siarad am Loegr pe byddwn i'n gyfrifol am hanes Llywodraeth Cymru.
Nawr, dull gweithredu Llywodraeth Cymru fu cyflwyno cymysgedd o gyfyngiadau symud ar draws siroedd a chyfyngiadau symud hyperleol, fel yn achos Llanelli a Bangor. Ac er mwyn barnu effeithiolrwydd, neu aneffeithiolrwydd yn wir, dull cyfyngiadau symud presennol Llywodraeth Cymru, mae'n hanfodol ei bod yn cyhoeddi data ar lefel gymunedol. Mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru hefyd gyhoeddi data yn ôl demograffeg, fel y gallwn ni ddilyn tueddiadau a defnyddio ein hadnoddau yn well i amddiffyn ein pobl. Ac mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gyhoeddi data trosglwyddo yn agored, fel ein bod ni'n gweld sut mae'r feirws yn cael ei drosglwyddo, er enghraifft, yn ôl aelwyd, lleoliad lletygarwch, gweithle neu drwy deithio. Ac mae'n rhaid i bobl Cymru allu barnu drostynt eu hunain pa un a yw'r mesurau sy'n cael eu cymryd gan Lywodraeth Cymru hyd yma wedi bod yn gymesur ai peidio.
Nawr, mae rhai siroedd, wrth gwrs, wedi dewis cyhoeddi data cymunedol eu hunain, fel Rhondda Cynon Taf, Pen-y-bont ar Ogwr, Merthyr Tudful a Sir Fynwy, ac mae'r tryloywder hwnnw yn gwbl hanfodol. Ac mae'n gwbl deg y dylai pawb yng Nghymru gael mynediad at ddata ar eu cymuned leol eu hunain. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ymrwymo nawr i arwain ar hyn, trwy gyhoeddi data ar sail gymunedol, ar sail demograffeg ac ar sail trosglwyddo, fel y gall pobl Cymru fod yn ffyddiog bod y mesurau cyfyngiadau symud presennol yn gymesur â bygythiad y feirws yn eu hardaloedd eu hunain?
Well, Llywydd, indeed the policy of the Member's party is that for Wales we should see England, so nobody should be surprised at his introduction to this next series of questions.
I agree with him that local level data published by some local authorities in Wales has been a very useful guide for those local populations, and will encourage other local authorities, who are in a position to do so, to do the same. The Welsh Government publishes a huge amount of data every day in relation to coronavirus, both directly ourselves and through Public Health Wales and through other aspects of services for which we are responsible. What I won't do is to publish data that is so volatile that it's impossible to draw sensible and reliable conclusions from it. The data we publish needs to be data that can be sensibly used, and where it can be, then we do.
Wel, Llywydd, polisi plaid yr Aelod yn wir yw: ar gyfer Cymru, gweler Lloegr, felly ni ddylai neb synnu at ei gyflwyniad i'r gyfres nesaf hon o gwestiynau.
Rwy'n cytuno gydag ef bod data ar lefel leol a gyhoeddwyd gan rai awdurdodau lleol yng Nghymru wedi bod yn ganllaw defnyddiol iawn i'r poblogaethau lleol hynny, ac y bydd yn annog awdurdodau lleol eraill, sydd mewn sefyllfa i wneud hynny, i wneud yr un peth. Mae Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi llawer iawn o ddata bob dydd ar coronafeirws, yn uniongyrchol ein hunain a thrwy Iechyd Cyhoeddus Cymru a thrwy agweddau eraill ar wasanaethau yr ydym ni'n gyfrifol amdanyn nhw. Yr hyn na wnaf i ei wneud yw cyhoeddi data sydd mor gyfnewidiol fel ei bod hi'n amhosibl dod i gasgliadau synhwyrol a dibynadwy ohonyn nhw. Mae angen i'r data yr ydym ni'n eu cyhoeddi fod yn ddata y gellir eu defnyddio yn synhwyrol, a phan ellir gwneud hynny, yna rydym ni'n gwneud hynny.
Well, First Minister, you say that you, as a Government, publish the data, but that's not the case though, is it? Because Vaughan Gething has already made it clear that the Welsh Government won't publish more localised data to keep people in Wales more informed. Because on 25 September, he said he doesn't want to provide a running commentary. You're saying one thing and Vaughan Gething is saying something else. Clearly, you are not singing from the hymn sheet as a Government, First Minister.
Wales needs a balance between protecting lives and livelihoods, and we're yet to see enough valuable data to judge the proportionality of the Welsh Government's measures. Instead, what we have seen is the Welsh Government push for a travel ban, despite providing no evidence that one is actually needed. And First Minister, before you push ahead with a travel ban, you should publish the evidence that you have that proves the case for one.
And in the meantime, the Welsh Government has had plenty of opportunities to bring in mandatory testing at Cardiff Airport. Four weeks ago you said you were in discussions with the managers of the airport you own, and yet there's still been no progress. First Minister, passenger numbers are down by 93 per cent, so do you have any intention to introduce mandatory testing—the same testing your party colleagues in London keep calling for—or, as is the case with your proposed travel ban, are you just waiting for England to do it first?
Wel, Prif Weinidog, rydych chi'n dweud eich bod chi, fel Llywodraeth, yn cyhoeddi'r data, ond nid yw hynny'n wir, nac ydy? Oherwydd mae Vaughan Gething eisoes wedi ei gwneud yn eglur na fydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi data mwy lleol i roi mwy o wybodaeth i bobl yng Nghymru. Oherwydd ar 25 Medi, dywedodd nad yw eisiau darparu sylwebaeth barhaus. Rydych chi'n dweud un peth ac mae Vaughan Gething yn dweud rhywbeth arall. Yn amlwg, nid ydych chi'n unfrydol fel Llywodraeth, Prif Weinidog.
Mae Cymru angen cydbwysedd rhwng diogelu bywydau a bywoliaethau, ac nid ydym ni wedi gweld digon o ddata gwerthfawr hyd yn hyn i farnu cymesuredd mesurau Llywodraeth Cymru. Yn hytrach, yr hyn yr ydym ni wedi ei weld yw Llywodraeth Cymru yn pwyso am waharddiad ar deithio, er nad yw wedi darparu unrhyw tystiolaeth bod angen hynny mewn gwirionedd. A, Prif Weinidog, cyn i chi fwrw ymlaen â gwaharddiad ar deithio, dylech chi gyhoeddi'r dystiolaeth sydd gennych chi sy'n profi'r ddadl dros hynny.
Ac yn y cyfamser, mae Llywodraeth Cymru wedi cael digon o gyfleoedd i gyflwyno profion gorfodol ym Maes Awyr Caerdydd. Dywedasoch bedair wythnos yn ôl eich bod chi mewn trafodaethau gyda rheolwyr y maes awyr yr ydych chi'n berchen arno, ac eto ni fu unrhyw gynnydd o hyd. Prif Weinidog, mae nifer y teithwyr wedi gostwng gan 93 y cant, felly a oes gennych chi unrhyw fwriad i gyflwyno profion gorfodol—yr un profion y mae cydweithwyr eich plaid yn Llundain yn dal i alw amdanyn nhw—neu, fel sy'n wir am eich gwaharddiad arfaethedig ar deithio, ai'r cwbl yr ydych chi'n ei wneud yw aros i Loegr ei wneud yn gyntaf?
Well, Llywydd, I'm afraid the leader of the opposition really is all over the place this afternoon: he hops from one remote contingency to another. There is no difference between the health Minister and myself. I said we would not publish data at a localised level that is not reliable and cannot help people to make informed and proper decisions; that is what the health Minister says, and that is what the Member needs to understand.
Let me deal with the travel issue, one on which he and his party are so much on the wrong side of the argument, refusing to take a simple measure that would help to keep Wales safe, and which is bitterly resented, by the way, in the part of Wales that he comes to the Senedd to represent. A part of Wales in which the current rate of coronavirus is below 30 per 100,000 of the population, but where his Government, in England, allows people from Liverpool, where there are 800 cases per 100,000, to travel from Liverpool to Tenby and to the west of Wales to stay. Now, that is unacceptable to people in that locality and it's unacceptable to me too.
I put these points to the Prime Minister again yesterday. Once again, he refused to do the simple and the right thing. I have written to him again today. I have set out the evidence for him, which is plain for anybody to see. The Member was very interested in data earlier in this session. I commend to him the data that I refer to in that letter, which will demonstrate why allowing people from high-circulation areas to move to low-circulation areas simply carries the virus with them. We prevent that from happening in Wales and the Prime Minister needs to prevent it as well. And he ought to be speaking up for the people of Wales, not for his own narrow party perspective.
As for the airport, we continue in discussions. When it is possible to have a system that does not lead to long, long delays, with people at the airport waiting for tests to be carried out—. He may think that that's easy to bring about. I can tell you, having read all of the information, that it's not. There are ways in which we can tackle that problem. We're very close to agreeing it. Once we do, we will make sure that people arriving in Cardiff Airport are able to be tested—and tested rapidly—so that where they are able to, they can resume their daily lives.
Wel, Llywydd, mae gen i ofn bod arweinydd yr wrthblaid ar chwâl yn llwyr y prynhawn yma: mae'n neidio o un peth sy'n annhebyg o ddigwydd i un arall. Nid oes unrhyw wahaniaeth rhwng y Gweinidog iechyd a minnau. Dywedais na fyddem ni'n cyhoeddi data ar lefel leol nad ydyn nhw'n ddibynadwy ac nad ydyn nhw'n gallu helpu pobl i wneud penderfyniadau cytbwys a phriodol; dyna mae'r Gweinidog iechyd yn ei ddweud, a dyna y mae angen i'r Aelod ei ddeall.
Gadewch i mi ymdrin â'r mater teithio, un y mae ef a'i blaid gymaint ar ochr anghywir y ddadl, gan wrthod cymryd cam syml a fyddai'n helpu i gadw Cymru yn ddiogel, ac sy'n creu dicter ofnadwy, gyda llaw, yn y rhan o Gymru y mae'n dod i'r Senedd i'w chynrychioli. Rhan o Gymru lle mae cyfradd bresennol coronafeirws yn is na 30 fesul 100,000 o'r boblogaeth, ond lle mae ei Lywodraeth ef, yn Lloegr, yn caniatáu i bobl o Lerpwl, lle mae 800 o achosion fesul 100,000, deithio o Lerpwl i Ddinbych-y-pysgod ac i orllewin Cymru i aros. Nawr, mae hynny yn annerbyniol i bobl yn yr ardal honno ac mae'n annerbyniol i minnau hefyd.
Holais Prif Weinidog y DU ynghylch y pwyntiau hyn eto ddoe. Unwaith eto, gwrthododd wneud y peth syml a'r peth iawn. Rwyf i wedi ysgrifennu ato unwaith eto heddiw. Rwyf i wedi cyflwyno'r dystiolaeth iddo, sy'n amlwg i unrhyw un ei gweld. Roedd gan yr Aelod ddiddordeb mawr mewn data yn gynharach yn y sesiwn hon. Cymeradwyaf iddo'r data yr wyf i'n cyfeirio atyn nhw yn y llythyr hwnnw, a fydd yn dangos pam mae'r cwbl y mae caniatáu i bobl o ardaloedd â chylchrediad uchel symud i ardaloedd â chylchrediad isel yn ei wneud yw cario'r feirws gyda nhw. Rydym ni'n atal hynny rhag digwydd yng Nghymru ac mae angen i Brif Weinidog y DU ei atal hefyd. A dylai fod yn siarad dros bobl Cymru, nid dros ei safbwynt pleidiol cul ei hun.
O ran y maes awyr, rydym ni'n parhau i fod mewn trafodaethau. Pan fydd yn bosibl cael system nad yw'n arwain at oedi hir dros ben â phobl yn y maes awyr yn aros i brofion gael eu cynnal—. Efallai ei fod ef yn meddwl ei bod hi'n hawdd gwneud hynny. Gallaf ddweud wrthych chi, ar ôl darllen yr holl wybodaeth, nad yw'n hawdd. Ceir ffyrdd y gallwn ni fynd i'r afael â'r broblem honno. Rydym ni'n agos iawn at gytuno ar hynny. Ar ôl i ni wneud hynny, byddwn yn gwneud yn siŵr bod pobl sy'n cyrraedd Maes Awyr Caerdydd yn gallu cael eu profi—a'u profi yn gyflym—fel y gallan nhw barhau â'u bywydau bob dydd pan fyddan nhw'n gallu gwneud hynny.
Arweinydd Plaid Cymru nawr—Adam Price.
Now, the Plaid Cymru leader—Adam Price.
Diolch, Llywydd. Three weeks ago, the Strategic Advisory Group for Emergencies, SAGE, advised that a combination of interventions would likely be necessary to bring R for coronavirus below 1. Among the measures that it said should be considered for immediate introduction were a circuit-breaker, a short period of lockdown, to return incidence to low levels; the closure of all bars, restaurants, cafes, indoor gyms and personal services; and for all university and college teaching to be online unless face-to-face teaching is essential.
Can you confirm, First Minister, that you were privy to this information three weeks ago? And, with R in Wales currently at 1.37, and with the number of new cases reported today at 764, why have you decided not to implement the SAGE recommendations when you have said consistently that you would be guided by the science?
Diolch, Llywydd. Dair wythnos yn ôl, dywedodd y Grŵp Cynghori Strategol ar Argyfyngau, SAGE, ei bod yn debygol y byddai angen cyfuniad o ymyraethau i ddod ag R ar gyfer coronafeirws yn is nag 1. Ymhlith y mesurau y dywedodd y dylid ystyried eu cyflwyno ar unwaith oedd dangosydd sbarduno cyfyngiadau, cyfnod byr o gyfyngiadau symud, i ddychwelyd nifer yr achosion i lefelau isel; cau pob bar, bwyty, caffi, campfa dan do a gwasanaethau personol; ac i holl addysgu prifysgolion a cholegau fod ar-lein oni bai bod addysgu wyneb yn wyneb yn hanfodol.
A allwch chi gadarnhau, Prif Weinidog, eich bod chi'n ymwybodol o'r wybodaeth hon dair wythnos yn ôl? A chydag R yng Nghymru yn 1.37 ar hyn o bryd, a chyda nifer yr achosion newydd a adroddwyd heddiw yn 764, pam ydych chi wedi penderfynu peidio â gweithredu argymhellion SAGE pan eich bod chi wedi dweud yn gyson y byddech chi'n cael eich arwain gan yr wyddoniaeth?
Well, Llywydd, SAGE advice comes to the Welsh Government via the technical advisory cell committee. It doesn't come unmediated because SAGE advice is dominated by the need to provide advice to the largest of the four UK nations. That's why we have our own technical advisory cell, and SAGE advice comes to me via that cell, and we've not yet been advised by TAC to implement a circuit-breaker system.
But, I do take the arguments in favour of a circuit-breaker period seriously, and in the COBRA meeting yesterday, I asked the Prime Minister for an extra special COBRA meeting specifically to discuss the circuit-breaker idea. I think that it's an idea that will need further examination, and needs to be shared in perspectives between the four UK nations. I repeat that call to the Prime Minister in the letter that I have written to him today.
Wel, Llywydd, daw cyngor SAGE i Lywodraeth Cymru drwy'r pwyllgor cell cyngor technegol. Nid yw'n dod heb ei gyfryngu gan fod cyngor SAGE yn cael ei reoli gan yr angen i roi cyngor i'r fwyaf o bedair gwlad y DU. Dyna pam mae gennym ni ein cell cynghori technegol ein hunain, a daw cyngor SAGE i mi drwy'r gell honno, ac nid ydym ni wedi cael ein cynghori hyd yn hyn gan TAC i weithredu system dangosydd sbarduno cyfyngiadau.
Ond, rwyf i yn cymryd y dadleuon o blaid cyfnod sbarduno cyfyngiadau o ddifrif, ac yng nghyfarfod COBRA ddoe, gofynnais i Brif Weinidog y DU am gyfarfod COBRA arbennig ychwanegol i drafod y syniad o ddangosydd sbarduno cyfyngiadau yn benodol. Rwy'n credu bod hwnnw yn syniad y bydd angen ei archwilio ymhellach, ac y mae angen ei rannu mewn safbwyntiau rhwng pedair gwlad y DU. Rwy'n ailadrodd yr alwad honno i Brif Weinidog y DU yn y llythyr yr wyf i wedi ei ysgrifennu ato heddiw.
Let's look at the evidence from the technical advisory cell that you referred to, First Minister. On 18 September, it said:
'A package of non-pharmaceutical interventions...on local and national scale may be needed to bring R back below 1…an earlier and more comprehensive response is likely to reduce the length of time for which they are required.'
It repeated that in its next report on 25 September, in which it said:
'If the current measures do not bring R below 1 then further restrictions will be needed to control the epidemic in Wales. The earlier additional measures are introduced, the more effective they will be.'
Your Labour colleague at Westminster, Jonathan Ashworth, has said today that the inaction of the Government, in light of the SAGE papers, is alarming, and that the Labour opposition would have followed the scientific advice and implemented a circuit-breaker weeks ago. Keir Starmer said yesterday that the Prime Minister, in these circumstances, has to act quickly and decisively, but doesn't the same also apply to you, First Minister?
Gadewch i ni edrych ar y dystiolaeth gan y gell cynghori technegol y cyfeiriasoch ato, Prif Weinidog. Ar 18 Medi, dywedodd:
Efallai y bydd angen pecyn o ymyraethau nad ydynt yn rhai fferyllol... ar raddfa leol a chenedlaethol i ddod ag R yn ôl o dan 1...mae ymateb cynharach a mwy cynhwysfawr yn debygol o leihau'r amser y bydd eu hangen.
Ailadroddodd hynny yn ei adroddiad nesaf ar 25 Medi, pryd y dywedodd:
Os na fydd y mesurau presennol yn dod ag R islaw 1 yna bydd angen cyfyngiadau ychwanegol i reoli'r epidemig yng Nghymru. Y cynharaf y bydd y mesurau ychwanegol yn cael eu cyflwyno, y mwyaf effeithiol y byddant.
Mae eich cydweithiwr Llafur yn San Steffan, Jonathan Ashworth, wedi dweud heddiw bod diffyg gweithredu'r Llywodraeth, yng ngoleuni papurau SAGE, yn peri pryder, ac y byddai'r wrthblaid Lafur wedi dilyn y cyngor gwyddonol ac wedi gweithredu dangosydd sbarduno cyfyngiadau wythnosau yn ôl. Dywedodd Keir Starmer ddoe bod yn rhaid i Brif Weinidog y DU, o dan yr amgylchiadau hyn, weithredu yn gyflym ac yn bendant, ond onid yw'r un peth yn berthnasol i chithau hefyd, Prif Weinidog?
Well, Llywydd, I believe we have acted quickly and decisively. The local restrictions that we have in health protection areas in Wales go beyond what is required in England, even in the tier 3 measures that the Prime Minister has published. And over the weekend, we had to move again to impose such local restrictions in another area of Wales, in Bangor in north Wales. So, I believe that we do act quickly and we do act decisively.
I want to be clear with Members, as with people who live in Wales, that if the position we face continues to deteriorate, if the number of cases of coronavirus continues to go up, if we continue to see an additional flow of people into our health service, as we have over the last week—. Llywydd, four weeks ago, the number of beds occupied by people with suspected or confirmed coronavirus in our hospitals was around 200; this week, it's around 500. If we continue to see those numbers rise in that way, then further measures will be needed.
Wel, Llywydd, rwy'n credu ein bod ni wedi gweithredu yn gyflym ac yn bendant. Mae'r cyfyngiadau lleol sydd gennym ni mewn ardaloedd diogelu iechyd yng Nghymru yn mynd y tu hwnt i'r hyn sy'n ofynnol yn Lloegr, hyd yn oed yn y mesurau haen 3 y mae Prif Weinidog y DU wedi eu cyhoeddi. Ac yn ystod y penwythnos, bu'n rhaid i ni gymryd camau unwaith eto i gyflwyno cyfyngiadau lleol o'r fath mewn ardal arall o Gymru, ym Mangor yn y gogledd. Felly, rwy'n credu ein bod ni'n gweithredu yn gyflym a'n bod ni'n gweithredu yn bendant.
Hoffwn fod yn eglur gyda'r Aelodau, yn yr un modd a gyda phobl sy'n byw yng Nghymru, os bydd y sefyllfa sy'n ein hwynebu yn parhau i ddirywio, os bydd nifer yr achosion o coronafeirws yn parhau i gynyddu, os byddwn ni'n parhau i weld llif ychwanegol o bobl i'n gwasanaeth iechyd, fel yr ydym ni wedi ei weld dros yr wythnos ddiwethaf—. Llywydd, bedair wythnos yn ôl, tua 200 oedd nifer y gwelyau lle'r oedd pobl â coronafeirws tybiedig neu a gadarnhawyd, ynddyn nhw yn ein hysbytai; mae'r nifer tua 500 yr wythnos hon. Os byddwn ni'n parhau i weld y niferoedd hynny yn cynyddu yn y modd hwnnw, yna bydd angen mesurau ychwanegol.
One area where we do need quick and decisive action is in relation to travel from areas of high infection that you've already referred to. This is the fourth week running that I've highlighted the absurdity of people in areas of high COVID rates in England being allowed to travel into parts of Wales. Yesterday, the health Minister, for the first time, confirmed that there had been importation of coronavirus cases from contact with some of those high-prevalence areas in England. Perhaps, First Minister, you could give us a little bit more detail about that evidence.
Clearly, the UK Government should act to close this travel loophole. But waiting for BoJo is proving a pretty futile exercise. So, rather than writing another unanswered letter or waiting for a four-nation COBRA, why not act independently now in the interests of the people of Wales? If you need extra parliamentary time this week, First Minister, to get this legislation through, then we as an opposition party will support you. Can we really afford to wait another day, let alone another week?
Un maes lle mae angen gweithredu cyflym a phendant arnom ni yw teithio o ardaloedd lle ceir haint uchel yr ydych chi eisoes wedi cyfeirio ato. Dyma'r bedwaredd wythnos yn olynol i mi dynnu sylw at wiriondeb pobl mewn ardaloedd lle ceir cyfraddau COVID uchel yn Lloegr yn cael teithio i rannau o Gymru. Ddoe, cadarnhaodd y Gweinidog iechyd, am y tro cyntaf, bod achosion coronafeirws wedi cael eu mewnforio o gysylltiad â rhai o'r ardaloedd hynny lle ceir llawer o achosion yn Lloegr. Efallai, Prif Weinidog, y gallech chi roi ychydig mwy o fanylion i ni am y dystiolaeth honno.
Yn amlwg, dylai Llywodraeth y DU weithredu i roi terfyn ar yr anghysondeb teithio hwn. Ond mae'n ymddangos bod aros am BoJo yn ymarfer eithaf ofer. Felly, yn hytrach nag ysgrifennu llythyr arall nad yw'n cael ateb neu aros am COBRA pedair gwlad, beth am weithredu yn annibynnol nawr er lles pobl Cymru? Os oes arnoch angen amser seneddol ychwanegol yr wythnos hon, Prif Weinidog, i gael y ddeddfwriaeth hon drwodd, yna byddwn ni fel gwrthblaid yn eich cefnogi. A allwn ni wir fforddio aros diwrnod arall, heb sôn am wythnos arall?
Well, Llywydd, the Member asked where the evidence comes from. It comes from the waste water surveillance survey that demonstrates that, when people come into Wales from other parts of the United Kingdom, then the rate of coronavirus found in waste water goes up and it is found in genomic evidence—important new genomic evidence. I referred to that in the letter that I've sent to the Prime Minister.
You see, where I differ from the leader of Plaid Cymru is this: he uses the language all the time of people from England coming into Wales, as though this was some sort of contest between Wales and England, and I've been absolutely clear that that is never the point that I have made to the Prime Minister. The point I make to him is that people from high-prevalence areas should not be allowed to travel to low-prevalence areas—wherever the high-prevalence areas are in the United Kingdom, wherever the low-prevalence areas are in the United Kingdom. So, this is not about stopping people from England coming to Wales, nor should we ever fall into that sort of way of talking. It is simply about preventing people, whether they live in Wales in a high-prevalence area going to a low-prevalence area in Wales or England or Scotland, or people anywhere else in the United Kingdom where the virus is in high circulation going to places where the virus doesn't exist in the same way, because when they do that, the risk of bringing the virus with them is inevitably and obviously increased.
Wel, Llywydd, gofynnodd yr Aelod o ble mae'r dystiolaeth yn dod. Mae'n dod o'r arolwg gwyliadwriaeth dŵr gwastraff sy'n dangos, pan fydd pobl yn dod i Gymru o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig, yna mae cyfradd y coronafeirws a geir mewn dŵr gwastraff yn cynyddu ac fe'i canfyddir mewn tystiolaeth genomeg—tystiolaeth genomeg newydd bwysig. Cyfeiriais at hynny yn y llythyr yr wyf i wedi ei anfon at Brif Weinidog y DU.
Rydych chi'n gweld, y modd lle rwy'n wahanol i arweinydd Plaid Cymru yw hwn: mae'n defnyddio'r iaith drwy'r amser o bobl o Loegr yn dod i mewn i Gymru, fel pe byddai hon yn rhyw fath o gystadleuaeth rhwng Cymru a Lloegr, ac rwyf i wedi bod yn gwbl eglur nad dyna'r pwynt yr wyf i wedi ei wneud i Brif Weinidog y DU erioed. Y pwynt yr wyf i'n ei wneud iddo yw na ddylid caniatáu i bobl o ardaloedd lle ceir nifer fawr o achosion deithio i ardaloedd lle ceir nifer fach o achosion—lle bynnag y mae'r ardaloedd â nifer fawr o achosion yn y Deyrnas Unedig, lle bynnag y mae'r ardaloedd â nifer fach o achosion yn y Deyrnas Unedig. Felly, nid yw hyn yn ymwneud ag atal pobl o Loegr rhag dod i Gymru, ac ni ddylem ni fyth ddechrau siarad yn y modd hwnnw. Mae'n ymwneud yn syml ag atal pobl, pa un a ydyn nhw'n byw yng Nghymru mewn ardal lle ceir nifer fawr o achosion yn mynd i ardal lle ceir nifer fach o achosion yng Nghymru neu Loegr neu'r Alban, neu bobl yn unrhyw le arall yn y Deyrnas Unedig lle mae cylchrediad y feirws yn uchel yn mynd i fannau lle nad yw'r feirws yn bodoli yn yr un ffordd, oherwydd pan eu bod nhw'n gwneud hynny, mae'r risg o ddod â'r feirws gyda nhw yn anochel ac yn amlwg yn uwch.
Arweinydd Plaid Brexit nawr, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
First Minister, there's been no difference between how you and Adam Price are speaking about this issue. Indeed, there now seems to be little difference between your Government and Plaid Cymru. Many fear we are sleepwalking towards independence.
Yesterday, you sought to lay down an ultimatum to the Prime Minister of the United Kingdom. Today, you were across nearly every news outlet saying that you want to enforce a border between Wales and England. Meanwhile, top travel writer, Simon Calder, who encouraged people to holiday in Wales whilst observing COVID restrictions, was subject to a torrent of abuse. He said:
'The intensity of negative comments were of a magnitude I've not experienced'.
After being called 'scum' and told to 'eff off and stay in England', he says he won't visit Wales again. When questioned, your Government spokesperson just replied that Boris Johnson had refused to put in travel restrictions, despite your calls. First Minister, will you condemn the abuse Simon Calder received for encouraging people to visit Wales in a COVID-compliant way, or are you taking over Plaid Cymru's anti-English stance now that they've taken over your party's antisemitism?
Prif Weinidog, ni fu unrhyw wahaniaeth rhwng sut yr ydych chi ac Adam Price yn siarad am y mater hwn. Yn wir, mae'n ymddangos erbyn hyn mai prin yw'r gwahaniaeth rhwng eich Llywodraeth chi a Phlaid Cymru. Mae llawer yn ofni ein bod ni'n cerdded yn ein cwsg tuag at annibyniaeth.
Ddoe, fe wnaethoch chi geisio cyflwyno wltimatwm i Brif Weinidog y Deyrnas Unedig. Heddiw, roeddech chi ar draws bron pob cyfrwng newyddion yn dweud eich bod chi eisiau gorfodi ffin rhwng Cymru a Lloegr. Yn y cyfamser, roedd yr awdur teithio llwyddiannus, Simon Calder, a oedd yn annog pobl i ddod ar wyliau i Gymru gan gydymffurfio â chyfyngiadau COVID, yn destun toreth o sarhad. Meddai:
Roedd dwyster y sylwadau negyddol o faint nad wyf i erioed wedi ei weld.
Ar ôl cael ei alw'n 'scum' a chael y neges i fynd i'r diawl ac aros yn Lloegr, mae'n dweud na fydd yn ymweld â Chymru eto. Pan gafodd ei holi, atebodd llefarydd ar ran eich Llywodraeth bod Boris Johnson wedi gwrthod cyflwyno cyfyngiadau teithio, er gwaethaf eich galwadau. Prif Weinidog, a wnewch chi gondemnio'r sarhad a ddioddefwyd gan Simon Calder am annog pobl i ymweld â Chymru mewn ffordd sy'n cydymffurfio â COVID, neu a ydych chi'n mabwysiadu safiad gwrth-Loegr Plaid Cymru nawr eu bod nhw wedi mabwysiadu gwrth-semitiaeth eich plaid chi?
Well, Llywydd, the Member could not have got it more wrong. I have done my very best throughout the discussion about travel to make it clear that, for me, it is not a matter of the border. It is the Prime Minister who is forcing it to become a border matter by his refusal to act to prevent people inside England travelling from high-incidence to low-incidence areas and travelling beyond England. So, my position is that I believe in the United Kingdom; I believe in a successful United Kingdom. I regret bitterly that the Prime Minister acts in ways that cast a doubt on that in the minds of others. And I repeat, Llywydd, as I've said already: for me, this is absolutely not to do with preventing people from England coming to Wales; it is a matter of preventing anybody, anywhere in the United Kingdom, who lives in a high-prevalence area travelling to a low-prevalence area, anywhere in the United Kingdom. For that to happen, we've all got to play our part. We have those arrangements here in Wales. I want the Prime Minister to do the same for England, because I think that supports a successful United Kingdom, and I think not to do so undermines those of us who want to make that case. As for Simon Calder, I think his advice to people was naïve, but I absolutely do not believe that people who speak on any subject should be subject to abuse, and I regret the fact that that was the result of what he had said. I may not agree with him, but he has every right to say it and he has every right to be respected.
Wel, Llywydd, ni allai'r Aelod fod wedi dehongli pethau yn fwy anghywir. Rwyf i wedi gwneud fy ngorau glas drwy gydol y drafodaeth am deithio i'w gwneud yn eglur nad yw'n fater o'r ffin i mi. Prif Weinidog y DU sy'n gorfodi iddo ddod yn fater yn ymwneud â'r ffin trwy ei wrthodiad i weithredu i atal pobl y tu mewn i Loegr rhag teithio o ardaloedd lle ceir nifer fawr o achosion i ardaloedd lle ceir nifer fach o achosion a theithio y tu hwnt i Loegr. Felly, fy safbwynt i yw fy mod i'n credu yn y Deyrnas Unedig; rwyf i'n credu mewn Teyrnas Unedig lwyddiannus. Rwy'n gresynu'n arw bod Prif Weinidog y DU yn ymddwyn mewn ffyrdd sy'n codi amheuon ynghylch hynny ym meddyliau pobl eraill. Ac rwy'n ailadrodd, Llywydd, fel yr wyf wedi ei ddweud eisoes: i mi, nid yw hyn yn ymwneud o gwbl ag atal pobl o Loegr rhag dod i Gymru; mae'n fater o atal unrhyw un, yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig, sy'n byw mewn ardal lle ceir nifer fawr o achosion rhag teithio i ardal lle ceir nifer fach o achosion, unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Er mwyn i hynny ddigwydd, mae'n rhaid i bob un ohonom ni chwarae ein rhan. Mae'r trefniadau hynny gennym ni yma yng Nghymru. Rwyf i eisiau i Brif Weinidog y DU wneud yr un peth i Loegr, gan fy mod i'n credu bod hynny yn cefnogi Teyrnas Unedig lwyddiannus, ac rwy'n credu bod peidio â gwneud hynny yn tanseilio'r rheini ohonom ni sydd eisiau dadlau o blaid yr achos hwnnw. O ran Simon Calder, credaf fod y cyngor a roddodd i bobl yn naïf, ond nid wyf i'n credu o gwbl y dylai pobl sy'n siarad am unrhyw bwnc gael eu sarhau, ac mae'n ofid i mi mai dyna oedd canlyniad yr hyn yr oedd wedi ei ddweud. Efallai nad wyf i'n cytuno ag ef, ond mae ganddo bob hawl i'w ddweud ac mae ganddo bob hawl i gael ei barchu.
First Minister, you talk about respecting devolution and wanting a strong United Kingdom but then demand that England must do what you do in Wales, or else. Now, you have this policy of preventing anyone from crossing a council area, as you define, you have it with force of law, but the reality is that after lockdown fatigue, because of how long you kept it going before, consent for your policy is breaking down. The official opposition opposed your policy of preventing people crossing those council borders. Because you locked down harder and longer in Wales to postpone infections from the summer into autumn and winter, our economy, as well as our health, has suffered.
The Centre for Cities think tank found that Cardiff had seen the weakest post-lockdown recovery outside of London, with only 51 per cent of pre-COVID footfall returning to Cardiff, yet infections in Wales are shooting back up, as they are in England. In my region, the areas with least infection are on the English border, whilst Cardiff, Swansea and the Valleys have higher rates than nearby parts of England, yet you imply that our problems here reflect policy in England and seek to blame COVID spread on people coming over the border from England. First Minister, isn't the real reason you are threatening to enforce a border to distract from your own Government's and this institution's mismanagement of the pandemic?
Prif Weinidog, rydych chi'n sôn am barchu datganoli a'ch bod chi eisiau Teyrnas Unedig gref ond yn mynnu wedyn bod yn rhaid i Loegr wneud yr hyn yr ydych chi'n ei wneud yng Nghymru, neu gwae chi. Nawr, mae gennych chi'r polisi hwn o atal unrhyw un rhag croesi ardal cyngor, fel yr ydych chi'n ei ddiffinio, mae hwn gennych chi gyda grym y gyfraith, ond y gwir amdani, yn sgil syrffed â'r cyfyngiadau symud, oherwydd eich bod chi wedi ei barhau cyhyd o'r blaen, yw bod cydsyniad i'ch polisi yn lleihau. Gwrthwynebodd yr wrthblaid swyddogol eich polisi o atal pobl rhag croesi'r ffiniau cyngor hynny. Gan eich bod chi wedi cyflwyno cyfyngiadau symud caletach a hwy yng Nghymru i ohirio heintiau o'r haf i'r hydref a'r gaeaf, mae ein heconomi, yn ogystal â'n hiechyd, wedi dioddef.
Canfu melin drafod Centre for Cities y cafwyd yr adferiad gwannaf ar ôl y cyfyngiadau symud y tu allan i Lundain yng Nghaerdydd, gyda dim ond 51 y cant o'r ymwelwyr cyn-COVID yn dychwelyd i Gaerdydd, ac eto mae'r haint yng Nghymru yn saethu yn ôl i fyny, fel y mae yn Lloegr. Yn fy rhanbarth i, mae'r ardaloedd sydd â'r lleiaf o haint ar y ffin â Lloegr, tra bod gan Gaerdydd, Abertawe a'r Cymoedd gyfraddau uwch na rhannau cyfagos o Loegr, ac eto rydych chi'n awgrymu bod ein problemau ni yma yn adlewyrchu polisi yn Lloegr ac yn ceisio beio lledaeniad COVID ar bobl sy'n dod dros y ffin o Loegr. Prif Weinidog, onid dyna'r gwir reswm yr ydych chi'n bygwth gorfodi ffin i dynnu sylw oddi wrth gamreolaeth eich Llywodraeth eich hun a'r sefydliad hwn o'r pandemig?
I entirely disagree with those points. The way that coronavirus has been managed in Wales, I think, has secured the agreement and the consent of people in Wales. They certainly don't agree with the sort of fringe ideas that the Member peddles in the Chamber, during the time he still has left with us. Nor do I accept that the point of our travel request to the Prime Minister is anything other than a sensible, straightforward course of action, designed to protect people and to keep Wales safe. That is the object of this Government; it may not be shared by him.
Rwy'n anghytuno yn llwyr â'r pwyntiau yna. Rwy'n credu bod y ffordd y mae coronafeirws wedi cael ei reoli yng Nghymru wedi sicrhau cytundeb a chydsyniad pobl yng Nghymru. Yn sicr, nid ydyn nhw'n cytuno â'r math o syniadau ymylol y mae'r Aelod yn eu harddel yn y Siambr, yn ystod yr amser sy'n dal i fod ar ôl ganddo ar ôl gyda ni. Nid wyf ychwaith yn derbyn bod diben ein cais teithio i Brif Weinidog y DU yn ddim byd heblaw dull synhwyrol a syml o weithredu, sydd â'r nod o amddiffyn pobl a chadw Cymru yn ddiogel. Dyna yw amcan y Llywodraeth hon; efallai nad yw ef yn ei rannu.
Cwestiwn 3, Rhianon Passmore.
Question 3, Rhianon Passmore.
You're not unmuted. Rhianon Passmore can't be heard. Carry on.
Dydych chi ddim wedi dad-dawelu. Ni ellir clywed Rhianon Passmore. Ewch ymlaen.
3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am alluoedd profi COVID-19 Cymru? OQ55715
3. Will the First Minister provide an update on Wales’s COVID-19 testing capabilities? OQ55715
I thank Rhianon Passmore, Llywydd. Capacity issues at the UK lighthouse laboratory network have impacted upon the Welsh testing system. The situation is improving and needs to do so further. In the meantime we have increased capacity and use of Welsh laboratories.
Diolchaf i Rhianon Passmore, Llywydd. Mae materion capasiti yn rhwydwaith labordai goleudy'r DU wedi effeithio ar system brofi Cymru. Mae'r sefyllfa yn gwella ac mae angen iddi wneud hynny ymhellach. Yn y cyfamser, rydym ni wedi cynyddu capasiti a'r defnydd o labordai Cymru.
Diolch, First Minister. Thank you for that. Wales's first specialist COVID-19 lab in Gwent is due to open this month, and I would like him to join with me in thanking all of our dedicated staff working across Wales flat out within them. The hope is that the new lighthouse facility will process 20,000 tests a day, and as the First Minister has already alluded to, these lighthouse labs are managed by the UK Government and run by private firms. Will the Welsh Government ensure that this site and Public Health Wales are dedicated to working together to increase to a faster volume and turnover of testing for the Welsh populace? Furthermore, the announcement last week that the Welsh Government would create local testing sites at Wales's universities in Cardiff, Swansea, Pontypridd, Bangor and Aberystwyth is also to be welcomed. So, First Minister, what further possibilities are there for the Welsh Government to increase that testing capacity and what possibility is there of locating a testing facility within my constituency of Islwyn? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Diolch am hynna. Disgwylir i labordy COVID-19 arbenigol cyntaf Cymru agor yng Ngwent y mis hwn, a hoffwn iddo ymuno â mi i ddiolch i'n holl staff ymroddedig sy'n gweithio eu gorau glas ynddyn nhw ledled Cymru. Y gobaith yw y bydd y cyfleuster goleudy newydd yn prosesu 20,000 o brofion y dydd, ac fel y mae'r Prif Weinidog eisoes wedi cyfeirio ato, rheolir y labordai goleudy hyn gan Lywodraeth y DU a'u rhedeg gan gwmnïau preifat. A wnaiff Llywodraeth Cymru sicrhau bod y safle hwn ac Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi ymrwymo i gydweithio i gynyddu i nifer a throsiant cyflymach o brofion ar gyfer poblogaeth Cymru? Hefyd, mae'r cyhoeddiad yr wythnos diwethaf y byddai Llywodraeth Cymru yn creu safleoedd profi lleol ym mhrifysgolion Cymru yng Nghaerdydd, Abertawe, Pontypridd, Bangor ac Aberystwyth i'w groesawu hefyd. Felly, Prif Weinidog, pa bosibiliadau pellach sydd i Lywodraeth Cymru gynyddu'r capasiti profi hwnnw a pha bosibilrwydd sydd o leoli cyfleuster profi yn fy etholaeth i, sef Islwyn? Diolch.
I thank Rhianon Passmore for that. She is right to say that the new centre at Imperial Park 5 became operational on 5 October. It's already able to process 10,000 tests a day and will be able to process 20,000 tests a day when fully operational in the next couple of weeks. So, that will further boost our lab capacity, the resilience of our system and will help us to go on improving turnaround times. So, I'm very pleased to be able to give that reassurance to the Member that we are using that opportunity, as we are using the £32 million that the Minister for health was able to make available to Public Health Wales to provide 24-hour working in regional labs in Swansea, Cardiff and in Rhyl and six new hot labs, situated in acute general hospitals.
The local test sites at universities—the one in Treforest opened on 25 September, the one in Swansea opened earlier this week, the one in Bangor will open on 16 October, in Cardiff on 16 October, in Aberystwyth on 19 October. So, once again, we are moving rapidly to make sure that those local testing facilities are available. I want to give the Member an assurance that we would use our mobile testing unit as well, so that if there were a need for additional specific-site facilities in her constituency—were that to become necessary, then we have the facilities and we have the experience of moving them rapidly to those places where they are most needed.
Diolchaf i Rhianon Passmore am hynna. Mae hi'n iawn wrth ddweud bod y ganolfan newydd ym Mharc Imperial 5 wedi dod yn weithredol ar 5 Hydref. Mae eisoes yn gallu prosesu 10,000 o brofion y dydd a bydd yn gallu prosesu 20,000 o brofion y dydd pan fyddan nhw'n gwbl weithredol yn yr wythnos neu ddwy nesaf. Felly, bydd hynny yn rhoi hwb pellach i'n capasiti labordy, i gydnerthedd ein system ac yn ein helpu i barhau i wella amseroedd gweithredu. Felly, rwy'n falch iawn o allu rhoi'r sicrwydd hwnnw i'r Aelod ein bod ni'n defnyddio'r cyfle hwnnw, fel yr ydym ni'n defnyddio'r £32 miliwn y llwyddodd y Gweinidog iechyd ei ddarparu i Iechyd Cyhoeddus Cymru i ddarparu gwaith 24 awr mewn labordai rhanbarthol yn Abertawe, Caerdydd a'r Rhyl a chwe labordy poeth newydd, mewn ysbytai cyffredinol acíwt.
Y safleoedd profi lleol mewn prifysgolion—agorodd yr un yn Nhrefforest ar 25 Medi, yr un yn Abertawe yn gynharach yr wythnos hon, bydd yr un ym Mangor yn agor ar 16 Hydref, yng Nghaerdydd ar 16 Hydref, yn Aberystwyth ar 19 Hydref. Felly, unwaith eto, rydym ni'n symud yn gyflym i wneud yn siŵr bod y cyfleusterau profi lleol hynny ar gael. Hoffwn roi sicrwydd i'r Aelod y byddem ni'n defnyddio ein huned profi symudol hefyd, fel pe byddai angen cyfleusterau safle penodol ychwanegol yn ei hetholaeth hi—pe byddai hynny'n dod yn angenrheidiol, yna mae'r cyfleusterau gennym ni ac mae gennym ni'r profiad o'u symud nhw yn gyflym i'r mannau hynny lle mae eu hangen fwyaf.
Thank you, First Minister, for that answer. If I wanted a more detailed response in relation to your letter to the Prime Minister, I could now go to the media, because I see they're actively tweeting out that letter, and we as Assembly Members haven't seen the scientific evidence that you attach to it, which is highly regrettable and disrespectful, I'd suggest to you. Also, when it comes to SAGE's advice when it comes to travel restrictions, it says that they would have a low impact and they have moderate confidence that they would be successful. They go on to say that exemptions and enforcement are likely to be very complicated. So, given that is SAGE's advice back in September, and I assume you as a Government have seen that, what confidence have you got that the testing analysis that you have passed over to the Prime Minister overrides the advice that SAGE has given on travel restrictions?
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Pe byddwn i eisiau ymateb mwy manwl o ran eich llythyr at Brif Weinidog y DU, gallwn fynd at y cyfryngau erbyn hyn, oherwydd gwelaf eu bod nhw'n trydaru'r llythyr hwnnw nawr, ac nid ydym ni fel Aelodau'r Cynulliad wedi gweld y dystiolaeth wyddonol yr ydych chi'n ei hatodi iddo, sy'n destun gofid mawr ac yn amharchus, byddwn i'n ei awgrymu i chi. Hefyd, pan ddaw i gyngor SAGE o ran cyfyngiadau teithio, mae'n dweud mai effaith isel fyddai ganddyn nhw ac mai ffydd gymedrol sydd ganddyn nhw y bydden nhw'n llwyddiannus. Maen nhw'n mynd ymlaen i ddweud bod eithriadau a gorfodaeth yn debygol o fod yn gymhleth iawn. Felly, o gofio mai dyna gyngor SAGE yn ôl ym mis Medi, ac rwy'n cymryd yn ganiataol eich bod chi fel Llywodraeth wedi gweld hwnnw, pa ffydd sydd gennych chi bod y dadansoddiad profi yr ydych chi wedi ei rannu gyda Phrif Weinidog y DU yn bwysicach na'r cyngor y mae SAGE wedi ei roi ar gyfyngiadau teithio?
Llywydd, I'm not certain that question has anything to do with Wales's testing capabilities. And if he wants to talk about being disrespectful, I wrote to the Prime Minister over two weeks ago with a detailed request for travel restrictions. I've not even had a reply to that letter. That's disrespectful. That's disrespectful to this Senedd and disrespectful to the people of Wales. I provided the Prime Minister with the very latest information—information and research that have come in after the date to which the Member referred. Let's hope that this time he will be prepared to consider it with the seriousness it deserves.
Llywydd, nid wyf i'n siŵr a oes gan y cwestiwn yna unrhyw beth i'w wneud â galluoedd profi Cymru. Ac os yw ef eisiau siarad am fod yn amharchus, ysgrifennais at Brif Weinidog y DU dros bythefnos yn ôl gyda chais manwl am gyfyngiadau teithio. Nid wyf i hyd yn oed wedi cael ateb i'r llythyr hwnnw. Mae hynny yn amharchus. Mae hynny yn amharchus i'r Senedd hon ac yn amharchus i bobl Cymru. Rhoddais yr wybodaeth ddiweddaraf i Brif Weinidog y DU—gwybodaeth a gwaith ymchwil a dderbyniwyd ar ôl y dyddiad y cyfeiriodd yr Aelod ato. Gadewch i ni obeithio y bydd yn barod y tro hwn i'w ystyried gyda'r difrifoldeb y mae'n ei haeddu.
Os cawn ni ddod yn ôl at brofi, mae e wedi dod i'm sylw i bod problemau difrifol wedi codi efo'r system brofi cyffredinol yn un o ardaloedd bwrdd iechyd y de, a mi liciwn i wybod beth ydy'r cysylltiad rhwng hynny a phrofi COVID. Dwi'n clywed bod profion gwaed dydd i ddydd mewn meddygfeydd teulu wedi cael eu canslo, a dim ond profi brys yn gallu digwydd. Mae'n swnio fel y math o beth yr oeddem ni'n yn cael ein rhybuddio ohono fo pan gafodd systemau cyflenwi Roche eu trafferthion, ond dwi'n nodi bod y Gweinidog iechyd wedi dweud wrthym ni wythnos yn ôl na fuasai hynny yn effeithio ar Gymru. Ydy'r Prif Weinidog yn gallu dweud wrthym ni beth sy'n mynd ymlaen yn fan hyn?
If we could return to testing, it's come to my attention that there have been serious problems arising with general testing in one of the south Wales health board areas, and I'd like to know what the link is between that and COVID testing. I understand that day-to-day blood testing in GP surgeries has been cancelled, and it's only emergency testing that can happen. It sounds like the kind of thing that we were being warned about when the Roche supply chain came into difficulties, but I note that the health Minister told us a week ago that that wouldn't affect Wales. Can the First Minister tell us what's going on here?
Llywydd, i ddweud y gwir, bydd yn rhaid i fi gael mwy o fanylion am y problemau mae Rhun ap Iorwerth wedi cyfeirio atyn nhw. Dwi wedi gweld datganiad ysgrifenedig gan Vaughan Gething a oedd yn esbonio'r effaith mae'r problemau mae Roche yn eu hwynebu ar hyn o bryd yn gallu ei gael yma yng Nghymru, nid ar ochr coronafeirws, ond ar rai pethau eraill rŷn ni'n trial eu gwneud bob dydd yn y gwasanaeth iechyd. Dwi ddim cweit yn deall eto beth oedd y cefndir i'r cwestiwn penodol, ond wrth gwrs os ydy Rhun ap Iorwerth eisiau ysgrifennu ataf i gyda'r manylion, dwi'n fwy na hapus i edrych i mewn i'r problemau.
Well, Llywydd, I would have to have more details about the problems that Rhun ap Iorwerth has alluded to. I have seen a written statement from Vaughan Gething that explained the impact that the problems that Roche is facing at the moment could have here in Wales, not on the coronavirus side, but on other things that we're trying to combat every day in the health service. I don't yet quite understand the background to this specific question, but of course if Rhun ap Iorwerth wishes to write to me with the details, I'll be more than happy to look into these issues.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o adferiad economaidd ar ôl y pandemig yng Nghymru? OQ55683
4. What assessment has the First Minister made of post-pandemic economic recovery in Wales? OQ55683
I thank David Rowlands for that question. Last week we published our COVID-19 reconstruction plan. It sets out our assessment of the profound economic, health and social impacts of the virus and how we will work with partners to build a safe, healthy future for Welsh people that is fairer, more equal, greener and prosperous.
Diolchaf i David Rowlands am y cwestiwn yna. Yr wythnos diwethaf, cyhoeddwyd ein cynllun ail-greu ar ôl COVID-19. Mae'n nodi ein hasesiad o effeithiau economaidd, iechyd a chymdeithasol dwys y feirws a sut y byddwn yn gweithio gyda phartneriaid i greu dyfodol diogel ac iach i bobl Cymru sydd yn decach, sydd yn fwy cyfartal, sydd yn fwy gwyrdd ac sy'n ffynnu.
I thank the First Minister for his answer. Whilst it is prudent to make such arrangements for the post-pandemic environment, it is also true that it is incumbent upon the Government to mitigate the economic consequences of lockdowns whilst the virus is still with us. The recent lockdown arrangements are of course having a devastating effect on businesses across Wales. However, First Minister, I do not want to question the merits or otherwise of the overall lockdown measures, but the absurdity of the recent restrictions where we are not allowed to travel from one local authority to another. There are parts of south Wales where you cannot, quite literally, cross the road or go to the end of the street, because in so doing you would be passing from one authority into the next. How can the Minister and his Government justify such ridiculous restrictions? Why is it necessary to prevent people travelling from one authority to the next when both are in lockdown and have similar COVID figures, yet for work purposes, people can travel into Wales from COVID-wracked cities like Liverpool? First Minister, it's important that we bring the people of Wales along with us in these very troubled times. Is it not true that such nonsensical restrictions will not help us to achieve this?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Er ei bod hi'n ddoeth gwneud trefniadau o'r fath ar gyfer yr amgylchedd ôl-bandemig, mae hefyd yn wir ei bod hi'n ddyletswydd ar y Llywodraeth i liniaru canlyniadau economaidd cyfyngiadau symud tra bo'r feirws yn dal gyda ni. Mae'r trefniadau cyfyngiadau symud diweddar wrth gwrs yn cael effaith echrydus ar fusnesau ledled Cymru. Fodd bynnag, Prif Weinidog, nid wyf i eisiau cwestiynu rhinweddau neu ddiffyg rhinweddau'r mesurau cyfyngiadau symud cyffredinol, ond gwiriondeb y cyfyngiadau diweddar pan na ganiateir i ni deithio o un awdurdod lleol i'r llall. Ceir rhannau o'r de lle na chewch chi, yn llythrennol, groesi'r ffordd na mynd i ben draw'r stryd, oherwydd trwy wneud hynny byddech chi'n mynd o un awdurdod i'r llall. Sut gall y Gweinidog a'i Lywodraeth gyfiawnhau cyfyngiadau mor hurt? Pam mae angen atal pobl rhag teithio o un awdurdod i'r llall pan fo'r ddau yn destun cyfyngiadau symud a bod ganddyn nhw ffigurau COVID tebyg, ac eto at ddibenion gwaith, gall pobl deithio i Gymru o ddinasoedd llawn COVID fel Lerpwl? Prif Weinidog, mae'n bwysig ein bod ni'n dod â phobl Cymru gyda ni yn y cyfnod cythryblus iawn hwn. Onid yw'n wir na fydd cyfyngiadau disynnwyr o'r fath yn ein helpu ni i gyflawni hyn?
Llywydd, I've already said several times this afternoon that the answer to people being able to travel into Wales from higher coronavirus areas beyond Wales is to stop it from happening. It's not a nonsensical restraint to say to people that they shouldn't travel outside their own local authority area, because the more people we see, and the more travelling we do, the more the virus spreads. The restrictions are designed to try to bear down on the fact that coronavirus is rising in so many parts of Wales. Now, if we are able to do things in those parts of Wales where the measures we have taken so far are having an effect, then I want to offer people in those parts of Wales hope that their actions are bearing fruit. If we can do anything in the area of travel, that, I think, is one of the first things we would be likely to be able to offer. But the context that we are all operating in is one where the skies are darkening, and I'm afraid that everything we do has to be tested against that basic fact of contemporary life in Wales. Coronavirus is on the march again. It is reaching deeper and further into communities, it is driving more people into hospital, it will lead to greater use of our ICU beds, and very sadly, because this is a deadly disease, more people will die. And the restrictions we're asking people to live with are all designed to try to keep them, their families and their communities safe. And there's nothing nonsensical about that.
Llywydd, rwyf i eisoes wedi dweud sawl gwaith y prynhawn yma mai'r ateb i bobl yn cael teithio i Gymru o ardaloedd â niferoedd coronafeirws uwch y tu hwnt i Gymru yw ei atal rhag digwydd. Nid yw'n gyfyngiad disynnwyr dweud wrth bobl na ddylen nhw deithio y tu allan i ardal eu hawdurdod lleol eu hunain, oherwydd y mwyaf o bobl yr ydym ni'n eu gweld, a'r mwyaf o deithio yr ydym ni'n ei wneud, y mwyaf y mae'r feirws yn lledaenu. Bwriedir i'r cyfyngiadau geisio pwyso i lawr ar y ffaith fod coronafeirws yn cynyddu mewn cynifer o rannau o Gymru. Nawr, os gallwn ni wneud pethau yn y rhannau hynny o Gymru lle mae'r mesurau yr ydym ni wedi eu cymryd hyd yma yn cael effaith, yna hoffwn gynnig gobaith i bobl yn y rhannau hynny o Gymru bod eu gweithredoedd yn dwyn ffrwyth. Os gallwn ni wneud unrhyw beth ym maes teithio, credaf mai dyna un o'r pethau cyntaf y byddem ni'n debygol o allu ei gynnig. Ond mae'r cyd-destun yr ydym ni i gyd yn gweithredu ynddo yn un lle mae'r awyr yn tywyllu, ac mae arnaf ofn bod yn rhaid profi popeth yr ydym ni'n ei wneud yn erbyn y ffaith sylfaenol honno o fywyd cyfoes yng Nghymru. Mae coronafeirws ar led eto. Mae'n cyrraedd yn ddyfnach ac ymhellach i gymunedau, mae'n gyrru mwy o bobl i'r ysbyty, bydd yn arwain at fwy o ddefnydd o welyau ein hunedau gofal dwys, ac yn anffodus iawn, oherwydd bod hwn yn glefyd marwol, bydd mwy o bobl yn marw. Ac mae'r cyfyngiadau yr ydym ni'n gofyn i bobl fyw gyda nhw i gyd wedi eu cynllunio i geisio eu cadw nhw, eu teuluoedd a'u cymunedau yn ddiogel. Ac nid oes unrhyw beth disynnwyr ynglŷn â hynny.
First Minister, your aim of having 30 per cent of people working from home is very laudable; however, to work from home, you almost certainly need to have a decent broadband connection. I have constituents who want to work from home but can't as they don't have adequate broadband, meaning they have no other option but to travel to work. How are you going to achieve your aim, First Minister, of homeworking when you have failed to deliver your 2011 manifesto commitment of delivering superfast broadband to all premises by 2015?
Prif Weinidog, mae eich nod o gael 30 y cant o bobl yn gweithio gartref yn ganmoladwy iawn; fodd bynnag, i weithio gartref, mae bron yn sicr y bydd angen cysylltiad band eang da arnoch chi. Mae gen i etholwyr sydd eisiau gweithio gartref ond nid ydyn nhw'n gallu gwneud hynny oherwydd nad oes ganddyn nhw fand eang addas, sy'n golygu nad oes ganddyn nhw ddewis arall ond teithio i'r gwaith. Sut ydych chi'n mynd i gyflawni eich nod, Prif Weinidog, o weithio gartref pan eich bod chi wedi methu â chyflawni eich ymrwymiad maniffesto yn 2011 i ddarparu band eang cyflym iawn i bob eiddo erbyn 2015?
Well, Llywydd, thanks to the Welsh Government and its investment, thousands and thousands of households in Wales now do have access to superfast broadband and they certainly would not have had it without the intervention of the Welsh Government in this non-devolved area. Now, it's only a week ago that the leader of the Member's party was telling the people in Wales that he would prevent a future Government led by himself from spending money on non-devolved responsibilities. So, those families who've had the advantage of superfast broadband because of the way in which the Welsh Government has had to spend money on an area where his Government is responsible will find that those advantages are no longer available to them, in the remote possibility that his party might be in government here in Wales.
So, we will continue to invest, we will continue to ignore the advice of the leader of the Welsh Conservatives, we will put money into this non-devolved area, and more families in all parts of Wales, particularly those who are the hardest and the most expensive to reach, can know that, in Wales, they have a Government that is prepared to act on their behalf.
Wel, Llywydd, diolch i Lywodraeth Cymru a'i buddsoddiad, mae gan filoedd ar filoedd o aelwydydd yng Nghymru fynediad at fand eang cyflym iawn erbyn hyn ac yn sicr ni fydden nhw wedi ei gael heb ymyrraeth Llywodraeth Cymru yn y maes hwn sydd heb ei ddatganoli. Nawr, dim ond wythnos yn ôl yr oedd arweinydd plaid yr Aelod yn dweud wrth bobl Cymru y byddai'n atal Llywodraeth yn y dyfodol o dan ei arweiniad ei hun rhag gwario arian ar gyfrifoldebau nad ydyn nhw wedi eu datganoli. Felly, bydd y teuluoedd hynny sydd wedi cael y fantais o fand eang cyflym iawn oherwydd y ffordd y bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru wario arian ar faes y mae ei Lywodraeth ef yn gyfrifol amdano, yn canfod nad yw'r manteision hynny ar gael iddyn nhw mwyach, yn y posibilrwydd annhebygol iawn y gallai ei blaid fod mewn llywodraeth yma yng Nghymru.
Felly, byddwn yn parhau i fuddsoddi, byddwn yn parhau i anwybyddu cyngor arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, byddwn yn cyfrannu arian at y maes hwn nad yw wedi'i ddatganoli, a gall mwy o deuluoedd ym mhob rhan o Gymru, yn enwedig y rhai hynny sydd yr anoddaf a'r drutaf i'w cyrraedd, wybod bod ganddyn nhw, yng Nghymru, Lywodraeth sy'n barod i weithredu ar eu rhan.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiogelwch tân cladin yng Nghymru yn sgil datgeliadau bod tystysgrif diogelwch tân wedi'i llofnodi'n dwyllodrus ar gyfer blociau o fflatiau yng Nghaerdydd a thu hwnt? OQ55706
5. Will the First Minister make a statement on cladding fire safety in Wales in light of revelations that a fire safety certificate was fraudulently signed for blocks of flats in Cardiff and beyond? OQ55706
Llywydd, fraud is a matter for the police and trading standards departments of local authorities. Reports of fraud in fire safety matters are currently being investigated by them.
Llywydd, mater i'r heddlu ac adrannau safonau masnach awdurdodau lleol yw twyll. Mae adroddiadau am dwyll mewn materion diogelwch tân yn cael eu hymchwilio ganddyn nhw ar hyn o bryd.
Okay. Nice sidestep there. Thousands of people in Wales are now living in unsafe flats that are worth nothing. They can't sell them and they live there knowing that, if there is a fire then we'll be looking at a Welsh Grenfell. They're being absolutely rinsed at every opportunity: insurance is through the roof, the service charges are rising, and some are even having to pay for fire safety inspectors to be onsite at all times. This is a situation that really needs to be resolved, but when the residents of Victoria Wharf wrote to you about their block, they did not even receive a response from you.
In Glasgow, Glasgow Harbour, the developer Taylor Wimpey is paying the £30 million needed to replace the dangerous cladding there, but at Victoria Wharf, the residents are expected to pay the £30 million themselves, and there's one veteran I spoke to, David Murphy, who is now worried about being made homeless because of these costs. So, why is it that in Scotland the developer pays to fix the problem, but in Wales residents are expected to pay themselves? Taylor Wimpey actually advises your Government on building regulations, so could you not advise them to cough up the money like they have in Scotland, or is it actually the conflict of interest that is driving Government inaction in this area?
Iawn. Ochr-gamu da yn y fan yna. Mae miloedd o bobl yng Nghymru bellach yn byw mewn fflatiau anniogel sy'n werth dim. Ni allan nhw eu gwerthu ac maen nhw'n byw yno gan wybod, os bydd tân yna byddwn ni'n edrych ar Grenfell yng Nghymru. Maen nhw'n cael eu rinsio'n llwyr ar bob cyfle: mae'r yswiriant drwy'r to, mae'r taliadau gwasanaeth yn codi, ac mae rhai hyd yn oed yn gorfod talu i arolygwyr diogelwch tân fod ar y safle bob amser. Mae hon yn sefyllfa y mae wir angen ei datrys, ond pan ysgrifennodd preswylwyr Victoria Wharf atoch chi am eu bloc nhw, ni chawsant ymateb gennych chi hyd yn oed.
Yn Glasgow, Harbwr Glasgow, mae'r datblygwr Taylor Wimpey yn talu'r £30 miliwn sydd ei angen i newid y cladin peryglus yno, ond yn Victoria Wharf, disgwylir i'r preswylwyr dalu'r £30 miliwn eu hunain, ac mae un cyn-filwr y siaradais ag ef, David Murphy, sydd bellach yn poeni am gael ei wneud yn ddigartref oherwydd y costau hyn. Felly, pam mai'r datblygwr sy'n talu i ddatrys y broblem yn yr Alban, ond yng Nghymru disgwylir i breswylwyr dalu eu hunain? Mae Taylor Wimpey mewn gwirionedd yn cynghori eich Llywodraeth ar reoliadau adeiladu, felly oni allech chi eu cynghori nhw i dalu'r arian fel y maen nhw wedi ei wneud yn yr Alban, yn hytrach na'r gwrthdaro buddiannau sy'n sbarduno diffyg gweithredu gan y Llywodraeth yn y maes hwn?
Llywydd, the Member's instinctive reach for a conspiracy explanation is on evidence again today. If residents have written to me, they will have had a response. Builders and owners are responsible for the buildings that they have constructed and which they own, and they should pay. They should pay to make good the deficit in those buildings. It is neither right nor fair, nor moral that the leaseholders should be left carrying the can. I can't be clearer on that. Those companies should do the right thing by those people who have been affected by their failures. That is the position of the Welsh Government; I repeat it again today. And whether it's fraud, as I said in my original answer, Llywydd, it is not for a moment to sidestep something to be clear that the authorities who have the responsibility to investigate fraud are doing so. In this case, Gwent Police and the Caerphilly trading standards department are carrying out an active investigation into the matters that this question began with, and they must be allowed to complete that investigation.
Llywydd, mae cyrhaeddiad greddfol yr Aelod am esboniad sy'n gynllwyn i'w weld eto heddiw. Os yw preswylwyr wedi ysgrifennu ataf, byddan nhw wedi cael ymateb. Adeiladwyr a pherchnogion sy'n gyfrifol am yr adeiladau y maen nhw wedi eu hadeiladu a'r rhai y maen nhw'n berchen arnynt, a nhw ddylai dalu. Dylen nhw dalu i unioni'r diffyg yn yr adeiladau hynny. Nid yw'n iawn nac yn deg, nac yn foesol y dylid gadael y lesddeiliaid i gymryd y cyfrifoldeb. Ni allaf fod yn fwy eglur am hynny. Dylai'r cwmnïau hynny wneud y peth iawn dros y bobl hynny y mae eu methiannau wedi effeithio arnyn nhw. Dyna safbwynt Llywodraeth Cymru; rwy'n ei ailadrodd eto heddiw. A pha un a yw'n dwyll, fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, Llywydd, nid yw am eiliad yn achos o ochr-gamu rhywbeth i fod yn eglur bod yr awdurdodau sydd â'r cyfrifoldeb i ymchwilio i dwyll yn gwneud hynny. Yn yr achos hwn, mae Heddlu Gwent ac adran safonau masnach Caerffili yn cynnal ymchwiliad gweithredol i'r materion y dechreuodd y cwestiwn hwn gyda nhw, ac mae'n rhaid caniatáu iddyn nhw gwblhau'r ymchwiliad hwnnw.
First Minister, I think what you say about the need for the private sector to accept responsibility is important, but there's been real public failure here. Public regulation has not been fit for purpose; it was not fit for purpose in Governments you've said served here in Wales when it was being developed, and it's also been a failure in England, under Labour and Conservative Governments—I do not avoid recognising the responsibility my party has here. Leaseholders have to be served now by the public sector coming and at least giving some guarantee like a fire safety fund, and then pursuing those private interests that have been grossly deficient, and we need a proper regulatory system. I agree with you on one thing—this bill shouldn't be left at the doorstep of the leaseholders.
Prif Weinidog, rwy'n credu bod yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am yr angen i'r sector preifat dderbyn cyfrifoldeb yn bwysig, ond bu methiant cyhoeddus gwirioneddol yn y fan yma. Nid yw rheoleiddio cyhoeddus wedi bod yn addas i'w ddiben; nid oedd yn addas i'w ddiben mewn Llywodraethau yr ydych chi wedi dweud sydd wedi gwasanaethu yma yng Nghymru pan roedd yn cael ei ddatblygu, ac mae hefyd wedi bod yn fethiant yn Lloegr, o dan Lywodraethau Llafur a Cheidwadol—nid wyf i'n osgoi cydnabod y cyfrifoldeb sydd gan fy mhlaid i yn y fan yma. Mae'n rhaid i lesddeiliaid gael eu gwasanaethu bellach drwy'r sector cyhoeddus yn dod a rhoi rhywfaint o sicrwydd o leiaf, fel cronfa diogelwch tân, ac yna mynd ar drywydd y buddiannau preifat hynny sydd wedi bod yn ddiffygiol iawn, ac mae angen system reoleiddio briodol arnom ni. Rwy'n cytuno â chi ar un peth—ni ddylid gadael y bil hwn ar garreg drws y lesddeiliaid.
Llywydd, I'd agree with a number of the points that the Member has made, and if my party is returned to Government after next May's elections, then we will bring forward legislation to deal with regulatory matters and gaps that have emerged in this sector. We are looking within the Welsh Government at the possibility of a building safety fund to support leaseholders while not creating the moral hazard of paying the bills of failed building firms and landlords. To do that would simply be to remove the responsibility from them and to encourage irresponsible behaviour in the future. But we are looking at ways in which leaseholders themselves could be supported, and I know that my colleague, the Minister with responsibility for this, has a meeting on Thursday of this week to continue to find a way in which we can meet their needs, while not creating, as I say, the moral hazard of bailing out people with public money from the private responsibilities that they ought to discharge.
Llywydd, byddwn yn cytuno â nifer o'r pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu gwneud, ac os caiff fy mhlaid i ei dychwelyd i'r Llywodraeth ar ôl etholiadau mis Mai nesaf, yna byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth i ymdrin â materion rheoleiddio a bylchau sydd wedi dod i'r amlwg yn y sector hwn. Rydym ni'n edrych o fewn Llywodraeth Cymru ar y posibilrwydd o gronfa diogelwch adeiladau i gynorthwyo lesddeiliaid heb greu'r perygl moesol o dalu biliau landlordiaid a chwmnïau adeiladu aflwyddiannus. Byddai gwneud hynny yn gyfystyr â chymryd y cyfrifoldeb oddi arnyn nhw ac annog ymddygiad anghyfrifol yn y dyfodol. Ond rydym ni'n edrych ar ffyrdd y gellid cynorthwyo'r lesddeiliaid eu hunain, a gwn fod gan fy nghyd-Weinidog, y Gweinidog sy'n gyfrifol am hyn, gyfarfod ddydd Iau yr wythnos hon i barhau i ddod o hyd i ffordd y gallwn ni ddiwallu eu hanghenion, heb greu, fel y dywedais, y perygl moesol o achub pobl gydag arian cyhoeddus o'r cyfrifoldebau preifat y dylen nhw eu cyflawni.
6. Sut mae'r Prif Weinidog yn sicrhau bod gwariant Llywodraeth Cymru yn cynnig gwerth am arian? OQ55711
6. How does the First Minister ensure that Welsh Government spend provides value for money? OQ55711
I thank Angela Burns, Llywydd, for that question. Amongst the measures taken are mandatory finance training for all staff within the Welsh Government and additional intensive training for all senior staff. Securing best value for public money underpins the comprehensive guide, 'Managing Welsh Public Money', which deals with all aspects of our financial management.
Diolchaf i Angela Burns, Llywydd, am y cwestiwn yna. Ymhlith y mesurau a gymerwyd mae hyfforddiant cyllid gorfodol i holl staff Llywodraeth Cymru a hyfforddiant dwys ychwanegol i'r holl staff uwch. Mae sicrhau'r gwerth gorau am arian cyhoeddus yn sail i'r canllaw cynhwysfawr, 'Rheoli Arian Cyhoeddus Cymru', sy'n ymdrin â phob agwedd ar ein rheolaeth ariannol.
An interesting response, and I ask this question because there are a number of areas where there does not seem to be value for money for the Welsh taxpayer. The sustainable management scheme clearly states its aim is to support collaborative action that improves natural resources. The scheme has just received a further allocation of £3 million, despite the fact that only £6 million of its previous £25 million allocation has been spent to date, and the £3 million has been awarded despite the fact that the scheme has not been evaluated. Another example is the enabling natural resources and well-being scheme. It has a budget allocation of £26 million. In September a further £16.5 million was given to that scheme, and yet not a single penny has been spent and there has been no evaluation of the scheme.
First Minister, can you explain to me how these kinds of awards, with this lack of oversight or intent to actually use the money as per the awarding requirement, show and demonstrate value for money for the Welsh taxpayer?
Ymateb diddorol, ac rwy'n gofyn y cwestiwn hwn gan fod nifer o feysydd lle nad yw'n ymddangos bod gwerth am arian i drethdalwyr Cymru. Mae'r cynllun rheoli cynaliadwy yn nodi'n eglur mai ei nod yw cefnogi gweithredu ar y cyd sy'n gwella adnoddau naturiol. Mae'r cynllun newydd gael dyraniad pellach o £3 miliwn, er gwaethaf y ffaith mai dim ond £6 miliwn o'i ddyraniad blaenorol o £25 miliwn sydd wedi ei wario hyd yma, a dyfarnwyd y £3 miliwn er gwaethaf y ffaith nad yw'r cynllun wedi ei werthuso. Mae'r cynllun galluogi adnoddau naturiol a llesiant yn enghraifft arall. Mae ganddo ddyraniad cyllideb o £26 miliwn. Ym mis Medi rhoddwyd £16.5 miliwn arall i'r cynllun hwnnw, ac eto nid oes yr un geiniog wedi'i gwario ac ni fu unrhyw werthusiad o'r cynllun.
Prif Weinidog, a allwch chi esbonio i mi sut y mae'r mathau hyn o ddyfarniadau, gyda'r diffyg goruchwyliaeth neu fwriad hwn i ddefnyddio'r arian yn unol â'r gofyniad dyfarnu, yn dangos ac yn cynnig gwerth am arian i drethdalwyr Cymru?
Llywydd, I don't see how the Member draws the conclusion in the second part of what she said from the evidence that she provided in the first part. This Government provides 11,000 grant award letters every year to over 400 grant schemes. All grant schemes have evaluation built into them, and many of our grant schemes in this extraordinary year have not been able to spend money in the way that they had originally intended. The Member will know that it was a key priority of this Government in last year's budget-making round to make biodiversity schemes across the Welsh Government properly funded. We funded another £140 million for the sort of sustainable and enabling schemes in the environment to which she referred. Quite a lot of that money has not been capable of being spent during the pandemic, but we are looking, wherever we can, to restore those schemes, alongside the third sector organisations that we rely upon so much in this field, and who will have had their own ability to raise their own funds and to put staff into the field made far more difficult by the pandemic.
So, I want to give her an assurance that those are very important schemes to this Welsh Government. We are looking to find ways of continuing to fund activity that is safe and that can be carried out by people in a coronavirus environment. A number of those schemes were sadly set back over recent months, but where there are new opportunities in the remainder of this financial year to recover some of that ground, that is exactly what I am encouraging my ministerial colleagues to do, and to find ways of working with our partners in the field in order to achieve that.
Llywydd, nid wyf i'n gweld sut y mae'r Aelod yn dod i'r casgliad yn ail ran yr hyn a ddywedodd o'r dystiolaeth a ddarparwyd ganddi yn y rhan gyntaf. Mae'r Llywodraeth hon yn darparu 11,000 o lythyrau dyfarnu grant bob blwyddyn i dros 400 o gynlluniau grant. Mae gwerthuso wedi'i gynnwys yn rhan o bob cynllun grant, ac nid oes llawer o'n cynlluniau grant yn y flwyddyn eithriadol hon wedi gallu gwario arian yn y ffordd yr oedden nhw wedi ei fwriadu yn wreiddiol. Bydd yr Aelod yn gwybod ei bod yn un o flaenoriaethau allweddol y Llywodraeth hon yng nghylch llunio cyllidebau y llynedd i sicrhau bod cynlluniau bioamrywiaeth ar draws Llywodraeth Cymru yn cael eu hariannu yn briodol. Ariannwyd £140 miliwn arall gennym ni ar gyfer y math o gynlluniau cynaliadwy a galluogi yn yr amgylchedd y cyfeiriodd hi atyn nhw. Ni fu modd gwario cryn dipyn o'r arian hwnnw yn ystod y pandemig, ond rydym ni'n bwriadu, lle bynnag y gallwn, ailgyflwyno'r cynlluniau hynny, ochr yn ochr â'r sefydliadau trydydd sector yr ydym ni'n dibynnu cymaint arnyn nhw yn y maes hwn, ac y bydd eu gallu eu hunain i godi eu harian eu hunain ac i roi staff yn y maes wedi cael ei wneud yn llawer mwy anodd gan y pandemig.
Felly, hoffwn roi sicrwydd iddi bod y rheini yn gynlluniau pwysig iawn i'r Llywodraeth hon yng Nghymru. Rydym ni'n bwriadu dod o hyd i ffyrdd o barhau i ariannu gweithgarwch sy'n ddiogel ac y gall pobl ei wneud mewn amgylchedd coronafeirws. Yn anffodus, gohiriwyd nifer o'r cynlluniau hynny dros y misoedd diwethaf, ond lle ceir cyfleoedd newydd yng ngweddill y flwyddyn ariannol hon i adfer rhywfaint o'r tir hwnnw, dyna'n union yr hyn yr wyf i'n annog fy nghyd-Weinidogion i'w wneud, ac i ddod o hyd i ffyrdd o weithio gyda'n partneriaid yn y maes er mwyn cyflawni hynny.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran COVID-19 yn Ynys Môn? OQ55699
7. Will the First Minister provide an update on COVID-19 in Ynys Môn? OQ55699
Diolch yn fawr, Llywydd. Mae nifer yr achosion o COVID-19 sydd wedi eu cadarnhau yn Ynys Môn wedi bod yn isel ers rhai misoedd, ond maen nhw wedi cynyddu yn ystod yr wythnos diwethaf. Mae'r grŵp lleol sy'n cydlynu'r camau gweithredu yn yr ardal yn adrodd yn rheolaidd i Lywodraeth Cymru.
Thank you very much, Llywydd. The number of confirmed cases of COVID-19 on Ynys Môn has been low for a number months, but in the last week case numbers have increased. A local surveillance and response group is co-ordinating action on the ground and reporting regularly to the Welsh Government.
Diolch am yr ateb yna. Pan aeth Bangor i mewn i gyfnod o gyfyngiadau uwch, mi wnaeth un busnes ar Ynys Môn gysylltu'n syth i ddweud, 'Plis, gawn ninnau hefyd.' Y rheswm ydy yr addewid o gymorth ychwanegol i ardaloedd efo cyfyngiadau uwch. Ond ar gymaint o lefelau, mae busnesau yn fy etholaeth i yn dioddef yn yr un ffordd heb y cyfyngiadau uwch. Dwi'n poeni am effaith trafferthion Edinburgh Woollen Mill ar siop Pringle yn Llanfairpwllgwyngyll ac ar Peacocks yng Nghaergybi. Mae busnesau digwyddiadau, fel cwmni sain MAD neu gwmni Always Aim High, sy'n methu cynnal unrhyw weithgaredd busnes ar hyn o bryd, yn dioddef yn arw. Mae yna fusnesau lletygarwch sy'n dioddef yn drwm, a busnesau neu'r hunangyflogedig sydd wedi methu cael cymorth o dan gam 1 na 2 y gronfa cadernid economaidd ac sydd yn desperate am gefnogaeth. Ac mae Busnes Cymru, asiantaeth i Lywodraeth Cymru, wedi cyfeirio o leiaf dau fusnes i'm swyddfa i chwilio am help.
Rŵan, Prif Weinidog, plis gawn ni ymrwymiad (1) y bydd ymdrech o'r newydd i adnabod y rheini sydd yn y dyfroedd economaidd mwyaf dwfn, oherwydd cyfyngiad ar eu gweithgaredd neu fethiant i gael help hyd yma, a (2) y bydd Llywodraeth Cymru yn ceisio sicrhau bod cymorth yn ymestyn i bob ardal, nid dim ond y rhai sydd yn destun cyfyngiadau uwch?
Thank you for that response. When Bangor went into a higher state of restrictions, one business contacted me immediately asking whether they could go into the same restrictions because of the support available to businesses with higher restrictions. But on so many levels, businesses in my constituency are suffering in the same way without those restrictions. I'm worried about the effect of the troubles of Edinburgh Woollen Mill on the Pringle shop in Llanfairpwll and on Peacocks in Holyhead. The MAD sound company and Always Aim High, who can't carry out any business activity at the moment, are suffering terribly. There are hospitality businesses suffering, there are businesses and the self-employed who haven't been able to access support under stages 1 or 2 of the economic resilience fund and are desperate for support. Business Wales, which is an agency of Welsh Government, has referred at least two businesses to my office to seek support and help.
So, First Minister, can we have a commitment (1) that there will be a renewed attempt to identify what's required for those facing the gravest economic problems because of a failure to access help to date, and (2) that the Welsh Government will seek to ensure that support is extended to all areas, not just those who are facing higher levels of restrictions?
Before the First Minister answers that question, I'm aware that there is some difficulty with the translation at the moment that's related to our ongoing broadband connection problems. I'm assuming that the First Minister did understand the question without the need for translation, but we will be looking into this matter further. So, the First Minister to respond.
Cyn i'r Prif Weinidog ateb y cwestiwn yna, rwy'n ymwybodol bod rhywfaint o anhawster gyda'r cyfieithiad ar hyn o bryd sy'n gysylltiedig â'n problemau cysylltiad band eang parhaus. Rwy'n cymryd yn ganiataol bod y Prif Weinidog wedi deall y cwestiwn heb fod angen cyfieithu, ond byddwn yn ymchwilio ymhellach i'r mater hwn. Felly, y Prif Weinidog i ymateb.
Well, Llywydd, I'll respond in English to the questions in that case. I want to just give an assurance to Rhun ap Iorwerth that when, over the weekend, we were taking the difficult decision to impose local restrictions in the Bangor area, we had around that table many local services and bodies able to reflect on the impact that that would have on Ynys Môn in particular. We followed that up yesterday with a meeting involving the leader of Ynys Môn local authority, to make sure that we could hear directly from her of the likely impact of those Bangor restrictions on the island. So, we were aware of it from the very beginning as an issue, and have followed it up since. I think Rhun ap Iorwerth will have heard my answer to Laura Anne Jones earlier in the afternoon about flexibility in the funds that we are providing to local lockdown areas and to neighbouring areas where the impact of that spills over into those localities. That will certainly be the case in Ynys Môn. And, once again, I'll make sure that, in discussions that I will have with my colleague Ken Skates, we find ways of making sure that the necessary help to firms directly affected on the island because of the Bangor restrictions—that that is taken properly into account.
Wel, Llywydd, fe atebaf y cwestiynau yn Saesneg felly. Hoffwn roi sicrwydd i Rhun ap Iorwerth, pan oeddem ni, dros y penwythnos, yn gwneud y penderfyniad anodd i osod cyfyngiadau lleol yn ardal Bangor, bod gennym ni lawer o wasanaethau a chyrff lleol o amgylch y bwrdd hwnnw a oedd yn gallu myfyrio ar yr effaith y byddai hynny yn ei chael ar Ynys Môn yn arbennig. Dilynwyd hynny gennym ni ddoe gyda chyfarfod yn cynnwys arweinydd awdurdod lleol Ynys Môn, i wneud yn siŵr y gallem ni glywed yn uniongyrchol ganddi hi am effaith debygol y cyfyngiadau hynny ym Mangor ar yr ynys. Felly, roeddem ni'n ymwybodol o hynny o'r cychwyn cyntaf fel problem, ac rydym ni wedi gwneud gwaith dilynol arno ers hynny. Rwy'n credu y bydd Rhun ap Iorwerth wedi clywed fy ateb i Laura Anne Jones yn gynharach yn y prynhawn am hyblygrwydd yn y cronfeydd yr ydym ni'n eu darparu i ardaloedd lle ceir cyfyngiadau symud lleol ac i ardaloedd cyfagos lle mae effaith hynny yn treiddio i'r ardaloedd hynny. Bydd hynny'n sicr yn wir yn Ynys Môn. Ac, unwaith eto, byddaf yn gwneud yn siŵr, mewn trafodaethau y byddaf yn eu cael gyda'm cyd-Weinidog Ken Skates, ein bod ni'n dod o hyd i ffyrdd o wneud yn siŵr bod y cymorth angenrheidiol i gwmnïau sy'n cael eu heffeithio yn uniongyrchol ar yr ynys oherwydd cyfyngiadau Bangor—bod hynny yn cael ei gymryd i ystyriaeth yn briodol.
Finally, question 8, Leanne Wood.
Yn olaf, cwestiwn 8, Leanne Wood.
8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu pobl yn y Rhondda i oresgyn effaith y coronafeirws? OQ55680
8. What is the Welsh Government doing to help people in the Rhondda to overcome the impact of coronavirus? OQ55680
I thank Leanne Wood, Llywydd, for that.
As we set out in our reconstruction plan, we are committed to a reconstruction that works for the people of Wales, including the Rhondda, by addressing the issues that matter most to them: unemployment, entrenched inequalities, affordable housing, revitalising our town centres and supporting the foundational economy.
Diolchaf i Leanne Wood, Llywydd, am hynna.
Fel y nodwyd gennym ni yn ein cynllun ail-greu, rydym ni wedi ymrwymo i ail-greu mewn modd sy'n gweithio i bobl Cymru, gan gynnwys y Rhondda, drwy fynd i'r afael â'r materion sydd bwysicaf iddyn nhw: diweithdra, anghydraddoldebau dwfn, tai fforddiadwy, adfywio canol ein trefi a chefnogi'r economi sylfaenol.
Research from Save the Children has shown that more than half of the families in Wales on universal credit, or child tax credit, have had to cut back on essentials, and I'm seeing this at a community level, with demand for the anti-poverty food project that is run from my office, with the help of local councillors and fantastic volunteers. Will you provide more support for struggling businesses and families? I'm sure you support the calls on the UK Government today from the Trades Union Congress, and I'm sure that you will also share my pessimism about those basic demands for workers' rights being met.
So, will you therefore tell us what your Government can do to ensure that, if people are to be made unemployed and lose their income, they can claim some sort of universal basic income, so that they don't lose their income if they do lose their livelihood? Because we all know that when people lose their incomes there are a lot of other problems that can follow on from that. So, what can you do to introduce a universal basic income to overcome the problems that we know that the UK Government are not going to solve?
Mae ymchwil gan Achub y Plant wedi dangos bod mwy na hanner y teuluoedd yng Nghymru sydd ar gredyd cynhwysol, neu gredyd treth plant, wedi gorfod cwtogi ar hanfodion, ac rwy'n gweld hyn ar lefel gymunedol, gyda'r galw am y prosiect bwyd gwrth-dlodi sy'n cael ei redeg o'm swyddfa i, gyda chymorth cynghorwyr lleol a gwirfoddolwyr gwych. A wnewch chi roi mwy o gymorth i fusnesau a theuluoedd sy'n ei chael hi'n anodd? Rwy'n siŵr eich bod yn cefnogi'r galwadau ar Lywodraeth y DU heddiw gan Gyngres yr Undebau Llafur, ac rwy'n siŵr eich bod hefyd yn rhannu fy mhesimistiaeth o ran bodloni'r galwadau sylfaenol hynny ar gyfer hawliau gweithwyr.
Felly, a wnewch chi ddweud wrthym ni felly beth y gall eich Llywodraeth chi ei wneud i sicrhau, os y caiff pobl eu gwneud yn ddi-waith a'u bod yn colli eu hincwm, eu bod yn gallu hawlio rhyw fath o incwm sylfaenol cyffredinol, fel na fyddant yn colli eu hincwm os ydyn nhw'n colli eu bywoliaeth? Oherwydd rydym ni i gyd yn gwybod, pan fydd pobl yn colli eu hincwm y gall llawer o broblemau eraill ddeillio o hynny. Felly, beth allwch chi ei wneud i gyflwyno incwm sylfaenol cyffredinol i oresgyn y problemau y gwyddom na fydd Llywodraeth y DU yn eu datrys?
Llywydd, while I myself have long seen the attractions of a universal basic income, it's simply not an idea that is capable of being introduced unilaterally in Wales, just as the Member's sister party in Scotland has not been able to introduce a universal basic income in Scotland either. I am interested to see whether it is possible to run some experimental pilots here in Wales, because I think the idea is definitely one that has merit and ought to be explored in that way.
I absolutely agree the calls today through the TUC, both that the £20 additional to universal credit that has been a feature of the pandemic ought to be continued beyond April of next year—that seems absolutely fundamental. And we use our Welsh Government budgets to supplement the social wage of families by paying through the public purse for things that they themselves would have to pay for otherwise. And I know that Leanne Wood will have welcomed the additional £11 million that the Welsh Government has found to continue free school meals during school holiday periods for the rest of this Senedd term as a practical example of what we can do with the powers that we have already to make life for those families to which she referred a little easier than would otherwise be the case.
Llywydd, er fy mod i yn bersonol wedi gweld atyniadau incwm sylfaenol cyffredinol ers tro byd, nid yw'n syniad y gellir ei gyflwyno mewn modd cynhwysfawr yng Nghymru, yn union fel nad yw chwaer blaid yr Aelod yn yr Alban wedi gallu cyflwyno incwm sylfaenol cyffredinol yn yr Alban ychwaith. Mae gennyf ddiddordeb mewn gweld a yw hi'n bosibl cynnal rhai cynlluniau treialu arbrofol yma yng Nghymru, oherwydd credaf fod y syniad yn bendant yn un clodwiw ac y dylid ei archwilio yn y ffordd honno.
Cytunaf yn llwyr â'r galwadau heddiw drwy'r TUC, y dylid parhau â'r £20 ychwanegol at gredyd cynhwysol sydd wedi bod yn nodwedd o'r pandemig y tu hwnt i fis Ebrill y flwyddyn nesaf—mae hynny'n ymddangos yn gwbl sylfaenol. Ac rydym ni yn defnyddio ein cyllidebau Llywodraeth Cymru i ategu cyflog cymdeithasol teuluoedd drwy dalu o bwrs y wlad am bethau y byddai'n rhaid iddyn nhw eu hunain dalu amdanyn nhw fel arall. Ac rwy'n gwybod y bydd Leanne Wood wedi croesawu'r £11 miliwn ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru wedi dod o hyd iddo i barhau i gynnig prydau ysgol am ddim yn ystod cyfnodau gwyliau ysgol am weddill tymor y Senedd fel enghraifft ymarferol o'r hyn y gallwn ni ei wneud gyda'r pwerau sydd gennym ni eisoes i wneud bywyd i'r teuluoedd hynny y cyfeiriodd hi atyn nhw ychydig yn haws nag y byddai hi fel arall.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Lynne Neagle.
The next item is questions to the Deputy Minister and Chief Whip, and the first question is from Lynne Neagle.
1. Sut mae Llywodraeth Cymru yn cynnal hawliau dynol pobl hŷn drwy'r pandemig COVID-19? OQ55705
1. How is the Welsh Government upholding the human rights of older people through the COVID-19 pandemic? OQ55705
Our commitment to promoting and upholding the rights of older people in Wales remains strong. It is central to the approach Ministers have taken to implement the wider policy response to the coronavirus in Wales.
Rydym ni'n parhau i fod wedi ymrwymo'n llwyr i hyrwyddo a chynnal hawliau pobl hŷn yng Nghymru. Mae'n ganolog i'r ffordd y mae Gweinidogion wedi mynd ati i weithredu'r ymateb polisi ehangach i'r coronafeirws yng Nghymru.
Thank you, Minister. As you know, I'm particularly concerned about the impact of restrictions on visiting in care homes on people living with dementia. There's growing evidence that the first lockdown led to people living with dementia dying from dementia, not from COVID, because they were cut off from loved ones. Now, as we face a prolonged winter of restrictions, I think that Welsh Government needs to do everything possible to mitigate the risk of something like that happening again. And I don't believe it should be left to local government and care homes. Will you discuss this with the Deputy Minister and with the First Minister to try and develop a plan that ensures that people living with dementia are kept in touch with their loved ones during this winter? Thank you.
Diolch, Gweinidog. Fel y gwyddoch, rwy'n arbennig o bryderus ynglŷn ag effaith cyfyngiadau ar ymweld â chartrefi gofal ar bobl sy'n byw gyda dementia mewn cartrefi gofal. Mae tystiolaeth gynyddol bod y cyfyngiadau symud cyntaf wedi arwain at bobl sy'n byw gyda dementia yn marw o ddementia, nid o COVID, oherwydd iddyn nhw gael eu hynysu oddi wrth anwyliaid. Nawr, wrth i ni wynebu gaeaf hir o gyfyngiadau, credaf fod angen i Lywodraeth Cymru wneud popeth posibl i liniaru'r risg y bydd rhywbeth o'r fath yn digwydd eto. Ac nid wyf i'n credu y dylid ei adael i lywodraeth leol a chartrefi gofal. A wnewch chi drafod hyn gyda'r Dirprwy Weinidog a chyda'r Prif Weinidog i geisio datblygu cynllun sy'n sicrhau y gall bobl sy'n byw gyda dementia barhau i allu gweld eu hanwyliaid yn ystod y gaeaf hwn? Diolch.
Thank you very much, Lynne Neagle, and in recognition of your stalwart work chairing the cross-party group on dementia and raising these issues with Ministers. And you will be aware that my colleague the Deputy Minister for Health and Social Services, Julie Morgan, has been working with sector representatives, including Care Forum Wales and the Older People's Commissioner for Wales, to look at that whole issue of providing guidance for care home providers on how they can support people to reconnect safely with families, friends and professionals—so crucial for those suffering dementia. And of course, care homes have worked hard to enable safe visiting for friends and families. This is vital, as you say, to the well-being of people living in care homes, as well as those who are visiting them. And I think it's very clear that we don't want—and the Deputy Minister has stressed—an unnecessarily restrictive blanket approach, but support visits to care homes have to be recognised—there has to be safety in terms of whether it's possible.
But your particular focus on dementia is crucial. And I think this is a question where, of course, if there is, unfortunately, an active incident or outbreak of COVID-19 at a care home, visits have to be restricted to exceptional circumstances, compassionate reasons, such as end-of-life. But I know the Ministers will want to look at this as we approach the coming winter months, and the stress that that can bring forward for those suffering dementia and their carers and family and friends.
Diolch yn fawr iawn, Lynne Neagle, ac i gydnabod eich gwaith blaengar yn cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar ddementia ac am ddwyn y materion hyn at sylw Gweinidogion. A byddwch yn ymwybodol y bu fy nghyd-Weinidog, Julie Morgan, y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, yn gweithio gyda chynrychiolwyr y sector, gan gynnwys Fforwm Gofal Cymru a Chomisiynydd Pobl Hŷn Cymru, i edrych ar yr holl fater hwnnw o ddarparu canllawiau i ddarparwyr cartrefi gofal ar sut y gallan nhw gefnogi pobl i ailgysylltu'n ddiogel â theuluoedd, ffrindiau a gweithwyr proffesiynol—sydd mor hanfodol i'r rhai hynny sy'n dioddef o ddementia. Ac wrth gwrs, mae cartrefi gofal wedi gweithio'n galed i sicrhau y gall pobl ymweld yn ddiogel â ffrindiau a theuluoedd. Mae hyn yn hanfodol, fel y dywedwch chi, i les pobl sy'n byw mewn cartrefi gofal, yn ogystal â'r rhai sy'n ymweld â nhw. Ac rwy'n credu ei bod hi'n glir iawn nad ydym ni eisiau—ac mae'r Dirprwy Weinidog wedi pwysleisio hyn—mynd ati mewn modd sy'n gosod cyfyngiadau cyffredinol diangen, ond mae'n rhaid cydnabod ymweliadau cymorth â chartrefi gofal—mae'n rhaid cael diogelwch o ran pa un a yw hi'n bosibl gwneud hynny.
Ond mae eich pwyslais arbennig ar ddementia yn hollbwysig. A chredaf fod hwn yn gwestiwn pan, wrth gwrs, os oes digwyddiad neu achosion gweithredol o COVID-19 mewn cartref gofal, mae'n rhaid cyfyngu ymweliadau i amgylchiadau eithriadol, rhesymau tosturiol, megis diwedd oes. Ond rwy'n gwybod y bydd y Gweinidogion eisiau ystyried hyn wrth i ni nesáu at fisoedd y gaeaf sydd ar ddod, a'r straen y gall hynny ei roi ar y rhai sy'n dioddef o ddementia a'u gofalwyr a'u teulu a'u ffrindiau.
2. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am weithredu Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015? OQ55708
2. Will the Deputy Minister make a statement on the implementation of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015? OQ55708
The Well-being of Future Generations Act continues to provide a uniquely Welsh way of tackling the long-term challenges that our people and our planet face, and it's guided our approach to reconstruction, ensuring a values-based recovery.
Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn parhau i ddarparu ffordd unigryw Gymreig o fynd i'r afael â'r heriau hirdymor y mae ein pobl a'n planed yn eu hwynebu, ac mae wedi arwain ein dull o ail-greu, gan sicrhau adferiad sy'n seiliedig ar werthoedd.
Diolch am eich ymateb. Byddai ambell un yn dweud ei fod e'n ddynesiad unigryw Gymreig oherwydd rŷn ni wedi creu strwythur sylweddol iawn o bwyllgorau o'i gwmpas e. Ond yr hyn roeddwn i eisiau ei ofyn oedd: a ydych chi'n credu bod yna ormod o fyrddau gwasanaethau cyhoeddus wedi deillio yn sgil y Ddeddf, a hefyd, wrth gwrs, pwy sy'n eu dal nhw i gyfrif—i bwy maen nhw yn atebol i sicrhau eu bod nhw'n delifro'r gwahaniaethau mae disgwyl iddyn nhw eu delifro?
Thank you for that response. Some would say that it's a uniquely Welsh approach because we have created a very substantial structure of committees around it. But what I wanted to ask was whether you thought that there are too many public services boards that have emerged from the legislation, and indeed who holds them to account—to whom are they accountable to ensure that they are delivering the differences that they are expected to deliver?
Well, I think the opportunities that the public services boards provide to ensure that there is local cross-sectoral working are very important, because that does actually bring together those public sector bodies who actually have to demonstrate delivery of the well-being of future generations Act. I think the PSBs are increasingly demonstrating that delivery, they're targeting their efforts in delivering where collective action can make a real impact on improving well-being. I think there's some excellent work being done by PSBs. I think the work that's being done also by PSBs collaborating, such as in Gwent—collaborating over tackling climate change—is key. But the public services boards clearly have to demonstrate, and we learn across Wales, that cross-sectoral working—local government, health, police, all those who have a responsibility to deliver on the objectives of the well-being of future generations legislation—that they are making a difference to citizens' lives.
Wel, rwy'n credu bod y cyfleoedd y mae'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn eu darparu i sicrhau bod gweithio traws-sector lleol yn bwysig iawn, oherwydd mae hynny mewn gwirionedd yn dwyn ynghyd y cyrff sector cyhoeddus hynny y mae'n rhaid iddyn nhw ddangos mewn gwirionedd eu bod yn cyflawni y Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol. Rwy'n credu bod y Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus yn dangos y ddarpariaeth honno fwyfwy, maen nhw'n mynd ati i gyflawni mewn modd lle gall gweithredu ar y cyd gael effaith wirioneddol ar wella lles. Rwy'n credu bod y Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus yn gwneud peth gwaith rhagorol. Rwy'n credu bod y gwaith a wneir hefyd lle mae'r Byrddau yn cydweithio, megis yng Ngwent—cydweithio i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd—yn allweddol. Ond mae'n amlwg bod yn rhaid i'r Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus ddangos, ac rydym yn dysgu ledled Cymru, bod gweithio traws-sector—llywodraeth leol, iechyd, yr heddlu, pawb sydd â chyfrifoldeb i gyflawni amcanion deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol—eu bod yn gwneud gwahaniaeth i fywydau dinasyddion.
3. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am y sector gwirfoddol yng Nghymru a'i ymateb i'r pandemig COVID-19? OQ55674
3. Will the Deputy Minister make a statement on the voluntary sector in Wales and its response to the COVID-19 pandemic? OQ55674
Thank you very much, Paul Davies, for that question. And it is quite clear in terms of the response to the voluntary sector contribution that it has been crucial to our efforts in fighting the pandemic, co-ordinating local support, helping to support our dedicated, compassionate volunteers. In fact, I'm sure Paul Davies would join me in saying a huge 'thank you' to all our volunteers and voluntary sector organisations.
Diolch yn fawr iawn, Paul Davies, am y cwestiwn yna. Ac mae'n eithaf clir o ran yr ymateb i gyfraniad y sector gwirfoddol y bu hynny'n hanfodol i'n hymdrechion i ymladd y pandemig, cydgysylltu cefnogaeth leol, helpu i gefnogi ein gwirfoddolwyr ymroddedig a thosturiol. Mewn gwirionedd, rwy'n siŵr y byddai Paul Davies yn ymuno â mi i ddweud 'diolch o waelod calon' i'n holl wirfoddolwyr a sefydliadau'r sector gwirfoddol.
Absolutely, Deputy First Minister. I think the voluntary sector throughout Wales, and indeed in Pembrokeshire, has worked incredibly hard over the past few months to support vulnerable people in our communities. And to give you just an example, the Milford Haven Community Covid Care project has been working with the Big Lottery community fund to deliver meal packs, children's craft packs, reading books and resources for care home residents. I'm sure you'll therefore agree with me that it's heartening to see such community spirit shown by so many local groups in response to this pandemic, and so can you tell us what the Welsh Government is doing to build on that good voluntary work for the future, and to make sure that the good and efficient practices we have seen in the last few months are actually carried forward in the future?
Yn sicr, Dirprwy Brif Weinidog. Rwy'n credu bod y sector gwirfoddol ledled Cymru, ac yn wir yn sir Benfro, wedi gweithio'n eithriadol o galed dros y misoedd diwethaf i gefnogi pobl sy'n agored i niwed yn ein cymunedau. Ac i roi dim ond un enghraifft i chi, mae prosiect Gofal Covid Cymunedol Aberdaugleddau wedi bod yn gweithio gyda chronfa gymunedol y Loteri Fawr i ddarparu pecynnau bwyd, pecynnau crefft i blant, llyfrau darllen ac adnoddau ar gyfer preswylwyr cartrefi gofal. Rwy'n siŵr y byddwch chi felly yn cytuno â mi ei bod hi'n galonogol gweld cynifer o grwpiau lleol yn dangos ysbryd cymunedol o'r fath mewn ymateb i'r pandemig hwn, ac felly a allwch chi ddweud wrthym ni beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i adeiladu ar y gwaith gwirfoddol da hwnnw ar gyfer y dyfodol, ac i wneud yn siŵr bod yr arferion da ac effeithiol a welsom ni yn ystod y misoedd diwethaf yn parhau mewn gwirionedd yn y dyfodol?
Well, I'm grateful for that question, Paul Davies, because, just looking at Pembrokeshire, a total of £140,000 was awarded to eight organisations across Pembrokeshire through the support made available to the third sector due to the effects of the pandemic. Of course, that's come from the sources of funding that we've provided: the voluntary services emergency fund, recovery fund and the resilience fund.
But your question is important in terms of how can we take this forward. They have a key role to play in terms of the recovery and reconstruction. That's reflected in the reconstruction plan that was published last week. Because I think also it reflects the importance of the infrastructure that we have here in Wales, not just with the Wales Council for Voluntary Action, but the 19 county voluntary councils in Wales. And one of the clear outcomes, one of the more positive outcomes, that has emerged out of the challenging and difficult months of the pandemic is that partnership has been strengthened, particularly partnership between the third sector, the voluntary sector, and local government and the health service and the Welsh Government, but also that we can see that the impact of the investment that we've made has actually helped beneficiaries, supported jobs and also underpinned the importance of the third sector's contribution in local service delivery. They have faced challenges, of course, and we need to keep that volunteering base both supported and resilient and sustained.
Wel, rwy'n ddiolchgar am y cwestiwn yna, Paul Davies, oherwydd, wrth ddim ond edrych ar Sir Benfro, dyfarnwyd cyfanswm o £140,000 i wyth sefydliad ledled Sir Benfro drwy'r cymorth a oedd ar gael i'r trydydd sector oherwydd effeithiau'r pandemig. Wrth gwrs, mae hynny'n dod o'r ffynonellau cyllid yr ydym ni wedi'u darparu: cronfa argyfwng y gwasanaethau gwirfoddol, y gronfa adfer a'r gronfa cydnerthedd.
Ond mae eich cwestiwn yn bwysig o ran sut y gallwn ni symud hyn yn ei flaen. Mae ganddyn nhw swyddogaeth allweddol o ran yr adfer a'r ail-greu. Adlewyrchir hynny yn y cynllun ail-greu a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Oherwydd rwy'n credu hefyd ei fod yn adlewyrchu pwysigrwydd y seilwaith sydd gennym ni yma yng Nghymru, nid yn unig gyda Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ond y 19 cyngor gwirfoddol sirol yng Nghymru. Ac un o'r canlyniadau clir, un o'r canlyniadau mwy cadarnhaol, sydd wedi deillio o fisoedd heriol ac anodd y pandemig yw bod cydweithio wedi cryfhau, yn enwedig cydweithio rhwng y trydydd sector, y sector gwirfoddol, a llywodraeth leol a'r gwasanaeth iechyd a Llywodraeth Cymru, ond hefyd ein bod yn gallu gweld bod effaith ein buddsoddiad mewn gwirionedd wedi helpu buddiolwyr, cefnogi swyddi ac y bu hefyd yn sail i bwysigrwydd cyfraniad y trydydd sector at ddarparu gwasanaethau lleol. Maen nhw wedi wynebu heriau, wrth gwrs, ac mae angen i ni gefnogi'r sylfaen honno o wirfoddolwyr a'i chadw yn gadarn ac yn gynaliadwy.
Minister—Deputy Minister—I've been pleased and deeply humbled to work alongside many of the volunteers in our own community working through the pandemic and it really shows the generosity of spirit and time that they put in. But that's happening throughout our communities: people like the Drive Cardiff Taxis co-operative, Paul and his colleagues there, who have been distributing free prescriptions and food deliveries to people who couldn't otherwise get out; Andrew Pearson of the Unite Ford Bridgend plant workers who, through furlough, produced free masks for care workers; and, I have to say as well my friend, the incredible Elizabeth Buffy Williams, up in Pentre in the Rhondda—the work that she's been doing for a team that was recognised, I have to say, as she said, for the whole of the community and what they've done, in the Queen's honours list. Could I ask the Minister: would she join me in paying tribute to the work that's gone on throughout these communities in every street throughout Wales? And what more can we do to ensure that these community self-helpers actually go through beyond the pandemic into the long-term future for the resilience of our communities?
Gweinidog—Dirprwy Weinidog—profiad braf ond gostyngedig iawn oedd gweithio ochr yn ochr â llawer o'r gwirfoddolwyr yn ein cymuned ein hunain a fu'n gweithio drwy'r pandemig ac mae'n dangos mewn difrif calon pa mor hael y maen nhw yn ei roi o'u hysbryd a'u hamser. Ond mae hynny'n digwydd ym mhob rhan o'n cymunedau: pobl fel y cwmni cydweithredol Drive Taxis Cardiff, Paul a'i gydweithwyr yn y fan honno, sydd wedi bod yn dosbarthu presgripsiynau a dosbarthu bwyd i bobl na allen nhw fynd allan fel arall, a hynny am ddim; Andrew Pearson o weithwyr ffatri Unite Ford Pen-y-bont ar Ogwr a gynhyrchodd, pan oedd ar ffyrlo, fygydau am ddim i weithwyr gofal; ac, mae'n rhaid i mi grybwyll hefyd fy ffrind, yr anhygoel Elizabeth Buffy Williams, i fyny yn Pentre yn y Rhondda—y gwaith y mae hi wedi bod yn ei wneud ar gyfer tîm a gydnabuwyd, mae'n rhaid i mi ddweud, fel y dywedodd hi, ar gyfer y gymuned gyfan a'r hyn y maen nhw wedi ei wneud, yn rhestr anrhydeddau'r Frenhines. A gaf i ofyn i'r Gweinidog: a wnaiff hi ymuno â mi i dalu teyrnged i'r gwaith sydd wedi ei wneud ledled y cymunedau hyn ym mhob stryd ledled Cymru? A beth arall allwn ni ei wneud i sicrhau bod yr hunan-gynorthwywyr cymunedol hyn mewn gwirionedd yn dal ati y tu hwnt i'r pandemig i'r dyfodol hirdymor er mwyn cydnerthedd ein cymunedau?
Thank you very much, Huw Irranca-Davies. I've had the pleasure of meeting with the Drive taxis, in fact, when we were able to meet with them, last year, outside the Senedd, and I recognise the contribution that they've made during the pandemic, and I think that is a great recognition of the mutual support and self-help particularly supported by the co-operative movement. But also I have met Elizabeth Buffy Williams and I congratulate her on her recent award, and say that these examples—and indeed of Unite, providing the free face masks—are all contributing to our community contribution over these past difficult months. But I think we need to—. Following up on the previous question, we need to see how this takes us forward. We've seen the real benefits of volunteering and partnership working. We've seen local action, self-help and mutual aid bring real benefits to the medium and long terms, and we now have a third sector partnership council COVID recovery group, which will be reporting to me next month, and I will want to report on their findings and their conclusions about embedding this. I will want to report back to the Senedd.
Diolch yn fawr iawn, Huw Irranca-Davies. Rwyf wedi cael y pleser o gyfarfod â thacsis Drive, mewn gwirionedd, pan gawsom y cyfle i gyfarfod â nhw, y llynedd, y tu allan i'r Senedd, ac rwy'n cydnabod y cyfraniad y maen nhw wedi ei wneud yn ystod y pandemig, ac rwy'n credu bod hynny'n gydnabyddiaeth fawr o'r gefnogaeth a'r hunan-gymorth a gefnogwyd yn arbennig gan y mudiad cydweithredol. Ond rwyf hefyd wedi cyfarfod ag Elizabeth Buffy Williams ac rwyf yn ei llongyfarch ar ei gwobr ddiweddar, ac yn dweud bod yr enghreifftiau hyn—ac yn wir Unite, sy'n darparu'r mygydau wyneb am ddim—i gyd yn cyfrannu at ein cyfraniad cymunedol dros y misoedd anodd diwethaf. Ond rwy'n credu bod angen i ni—. Yn dilyn y cwestiwn blaenorol, mae angen i ni weld sut y mae hyn yn mynd â ni ymlaen. Rydym ni wedi gweld gwir fanteision gwirfoddoli a chydweithio. Rydym ni wedi gweld gweithredu lleol, hunan-gymorth a chyd-gymorth yn dod â manteision gwirioneddol tymor canolig a hirdymor, ac erbyn hyn mae gennym ni grŵp adfer COVID cyngor partneriaeth y trydydd sector, a fydd yn adrodd i mi y mis nesaf, a byddaf eisiau adrodd ar eu canfyddiadau a'u casgliadau ynghylch ymwreiddio hyn. Byddaf eisiau adrodd yn ôl i'r Senedd.
4. Sut mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo cydraddoldeb rhywiol yng Nghymru? OQ55712
4. How is the Welsh Government promoting gender equality in Wales? OQ55712
Good afternoon, Angela Burns. The plan to advance gender equality in Wales, published in March, sets out our ambition and practical steps to advance equality for women and girls. Actions to remove barriers include providing childcare support, creating training opportunities, tackling low pay, discrimination and racial inequalities.
Prynhawn da, Angela Burns. Mae'r cynllun i hyrwyddo cydraddoldeb rhywiol yng Nghymru, a gyhoeddwyd ym mis Mawrth, yn nodi ein huchelgais a'n camau ymarferol i hyrwyddo cydraddoldeb i fenywod a merched. Mae camau gweithredu i ddileu rhwystrau yn cynnwys darparu cymorth gofal plant, creu cyfleoedd hyfforddi, mynd i'r afael â chyflogau isel, gwahaniaethu ac anghydraddoldebau hiliol.
As you will know, Sunday was the International Day of the Girl, and in many places in the world girls are still a commodity, to be used, to be abused and to be trafficked. In many places, Minister, you will know that girls have little education, become pregnant too young, feel abusive relationships are their only route, are pressured to marry, suffer genital mutilation, and are treated as sex objects, and, in this toxic day of ours, suffer disproportionately the effects of negative social media. I know that you're really committed to this agenda, but when I say 'many places', it also is many places in Wales and many girls that feel this. What I was wanting to know was what you are doing to learn from best practice within other countries—some of the poorer countries in the world, who actually have made astonishing strides in being able to better educate not just young girls, but young boys, young men, in how women and men have equality and parity of esteem. What can we do to learn from those kinds of areas and bring that learning into Wales because—and I speak as somebody who was in that wave of feminism in the 1970s and 1980s—I have to say that I'm deeply saddened because I think that women's rights have taken a bit of a battering just recently?
Fel y gwyddoch chi, dydd Sul oedd Diwrnod Rhyngwladol y Ferch, ac mewn llawer lle yn y byd mae merched yn dal yn nwydd, i'w defnyddio, i'w cam-drin ac i'w masnachu. Mewn llawer lle, Gweinidog, byddwch yn gwybod nad yw merched yn cael fawr o addysg, eu bod yn beichiogi'n rhy ifanc, yn teimlo mai perthnasau treisiol yw eu hunig ddewis, o dan bwysau i briodi, yn dioddef anffurfio eu horganau rhywiol, ac yn cael eu trin fel gwrthrychau rhyw, ac, yn y cyfnod gwenwynig hwn yr ydym ni'n byw ynddo, maen nhw yn dioddef effeithiau cyfryngau cymdeithasol negyddol yn anghymesur. Rwy'n gwybod eich bod wedi ymrwymo o ddifrif i'r agenda hon, ond pan ddywedaf 'llawer lle', mae hynny hefyd yn cynnwys llawer lle yng Nghymru a llawer o ferched sy'n teimlo hyn. Yr hyn yr oeddwn i eisiau ei wybod oedd beth ydych chi'n ei wneud i ddysgu o'r arferion gorau mewn gwledydd eraill—rhai o'r gwledydd tlotach yn y byd, sydd wedi cymryd camau syfrdanol mewn gwirionedd i allu addysgu nid yn unig merched ifanc yn well, ond bechgyn ifanc, dynion ifanc, bod menywod a dynion yn gyfartal ac y dylid eu parchu yn yr un modd â'i gilydd. Beth allwn ni ei wneud i ddysgu o'r mathau hynny o leoedd a dod â'r dysgu hwnnw i Gymru oherwydd—ac rwy'n siarad fel rhywun a oedd yn y don honno o ffeministaeth yn y 1970au a'r 1980au—mae'n rhaid i mi ddweud fy mod i wedi fy nhristáu'n fawr oherwydd rwy'n credu bod hawliau menywod wedi dod o dan y lach gryn dipyn yn ddiweddar?
Well, thank you very much, Angela Burns, for drawing attention to and making sure that we remember the International Day of the Girl. It is also very welcome that you're looking at this from a global perspective, going back to our well-being of future generations legislation—that we seek to be a globally responsible country as well as a fairer and more equal country as well. That, of course, does bring with it some responsibilities that we need to drive through as a Welsh Government in terms of our powers in relation to delivering the Equality Act. Indeed, I think that the work that we're doing particularly in terms of taking forward the opportunities through our work with violence against women, domestic abuse and sexual violence legislation and plans is crucial to this. But I do very much welcome your recognition that this is about not just looking at this from a global perspective, but that we can learn globally and act locally and act nationally here in Wales to promote those opportunities for girls and young women in every aspect of their lives.
Wel, diolch yn fawr iawn, Angela Burns, am dynnu sylw at Ddiwrnod Rhyngwladol y Ferch a gwneud yn siŵr ein bod yn cofio amdano. Mae'n braf iawn hefyd eich bod yn edrych ar hyn o safbwynt byd-eang, gan fynd yn ôl at ein deddfwriaeth llesiant cenedlaethau'r dyfodol—ein bod yn ceisio bod yn wlad sy'n gyfrifol yn fyd-eang yn ogystal â bod yn wlad decach a mwy cyfartal hefyd. Mae hynny, wrth gwrs, yn dod â rhai cyfrifoldebau y mae angen i ni, Llywodraeth Cymru, eu cyflawni o ran ein pwerau ynghylch cyflawni'r Ddeddf Cydraddoldeb. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod y gwaith yr ydym ni yn ei wneud yn enwedig o ran bwrw ymlaen â'r cyfleoedd drwy ein gwaith gyda deddfwriaeth a chynlluniau sy'n mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn hanfodol i hyn. Ond rwy'n croesawu'n fawr eich cydnabyddiaeth bod hyn yn ymwneud nid yn unig ag edrych ar hyn o safbwynt byd-eang, ond y gallwn ni ddysgu yn fyd-eang a gweithredu yn lleol a gweithredu yn genedlaethol yma yng Nghymru i hyrwyddo'r cyfleoedd hyn i ferched a menywod ifanc ym mhob agwedd ar eu bywydau.
5. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod? OQ55685
5. How is the Welsh Government working to end violence against women? OQ55685
In 2020-21, we're investing over £4 million of new money to tackle violence against women, domestic abuse and sexual violence, 18,800 members of the public have accessed our e-learning, we’ve published guidance on working with perpetrators, and worked with Hafan Cymru to deliver its Spectrum project for schools remotely.
Yn 2020-21, rydym ni'n buddsoddi dros £4 miliwn o arian newydd i fynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, mae 18,800 o aelodau o'r cyhoedd wedi manteisio ar ein hadnoddau e-ddysgu, rydym ni wedi cyhoeddi canllawiau ar weithio gyda phobl sy'n cyflawni trais yn erbyn menywod, ac wedi gweithio gyda Hafan Cymru i gyflawni o bell ei brosiect Sbectrwm ar gyfer ysgolion.
Thank you for that answer, Minister, and thank you for your ongoing commitment to ending male violence against women. As you will know, I'm a White Ribbon ambassador, and I'm very proud to follow in my dad's footsteps in supporting the White Ribbon campaign. This year's White Ribbon Day is going to be very different but no less important. Now, I've spoken to a number of survivors who are fearful that lockdown is putting women in danger. Minister, I will be encouraging as many men as possible to make the pledge to draw attention to the importance of tackling violence against women, but what plans does the Welsh Government have to mark White Ribbon Day and the 16 days of action that follow?
Diolch am yr ateb yna, Gweinidog, a diolch am eich ymrwymiad parhaus i roi terfyn ar drais gan ddynion yn erbyn menywod. Fel y gwyddoch, rwy'n llysgennad Rhuban Gwyn, ac rwy'n falch iawn o ddilyn yn ôl traed fy nhad wrth gefnogi ymgyrch y Rhuban Gwyn. Bydd Diwrnod y Rhuban Gwyn eleni yn wahanol iawn ond nid yw'n llai pwysig. Nawr, rwyf wedi siarad â nifer o oroeswyr sy'n ofni bod y cyfyngiadau symud yn rhoi menywod mewn perygl. Gweinidog, rwy'n annog cynifer o ddynion â phosibl i wneud yr addewid i dynnu sylw at bwysigrwydd mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod, ond pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i nodi Diwrnod y Rhuban Gwyn a'r 16 diwrnod o weithredu sy'n dilyn?
Thank you very much indeed, Jack Sargeant, for this question, and for your inspiring and courageous work in this campaign as a White Ribbon ambassador—as a White Ribbon ambassador who has, year on year, taken this forward in terms of promoting the White Ribbon campaign. I think, this year, it will be difficult in terms of our activities, in terms of the impact of the pandemic; that is going to mean that we'll have to have many virtual activities. But we're looking, for example, to reinvigorate our commitment as a Welsh Government to this important cause and to mark the White Ribbon Day on 25 November. I'm sure Joyce Watson will be finding ways in which we can do that as well, remembering our annual vigils. It means we have to look at it in terms of our work as a Welsh Government to encourage more men to engage from Welsh Government—our officials, our civil servants involved in spreading the White Ribbon campaign. I'm also grateful that you've acknowledged the difficulties of the lockdown on women. 'Home is not always a safe place', which is our campaign—our bystander campaign, 'Wales won't stand by'—has to be taken forward. We need to link that to the White Ribbon campaign message. And we do have four local authorities, two fire and rescue services, two police forces and one town council in Wales accredited, as well as the older people's commissioner, to the White Ribbon campaign, so we hope we can spread that accreditation across Wales this year. Diolch yn fawr, Jack Sargeant.
Diolch yn fawr iawn, Jack Sargeant, am y cwestiwn yma, ac am eich gwaith ysbrydoledig a dewr yn yr ymgyrch hon fel llysgennad Rhuban Gwyn—fel llysgennad Rhuban Gwyn sydd, flwyddyn ar ôl blwyddyn, wedi bwrw ymlaen â hyn o ran hyrwyddo ymgyrch y Rhuban Gwyn. Rwy'n credu, eleni, y bydd hi'n anodd o ran ein gweithgareddau, o ran effaith y pandemig; mae hynny'n mynd i olygu y bydd yn rhaid i ni gynnal llawer o weithgareddau rhithwir. Ond rydym ni'n gobeithio, er enghraifft, adfywio ein hymrwymiad ni, Llywodraeth Cymru, i'r achos pwysig hwn ac i nodi Diwrnod y Rhuban Gwyn ar 25 Tachwedd. Rwy'n siŵr y bydd Joyce Watson yn canfod ffyrdd y gallwn ni wneud hynny hefyd, gan gofio ein gwylnosau blynyddol. Mae'n golygu bod yn rhaid i ni ystyried hynny o ran sut y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd ati i annog mwy o ddynion o Lywodraeth Cymru i ymgysylltu â hyn—ein swyddogion, ein gweision sifil yn ymwneud â hyrwyddo ymgyrch y Rhuban Gwyn. Rwy'n ddiolchgar hefyd eich bod wedi cydnabod anawsterau'r cyfyngiadau symud i fenywod. Mae'n rhaid bwrw ymlaen â'n hymgyrch 'Nid yw cartref bob amser yn lle diogel' a hefyd â'n hymgyrch sy'n targedu pobl sydd wedi bod yn dyst i drais domestig, 'Ni fydd Cymru'n cadw'n dawel'. Mae angen i ni gysylltu hynny â neges ymgyrch y Rhuban Gwyn. Ac mae gennym ni bedwar awdurdod lleol, dau wasanaeth tân ac achub, dau heddlu ac un cyngor tref yng Nghymru wedi eu hachredu, yn ogystal â'r comisiynydd pobl hŷn, i ymgyrch y Rhuban Gwyn, felly gobeithiwn y gallwn ni hyrwyddo'r achrediad hwnnw ledled Cymru eleni. Diolch yn fawr, Jack Sargeant.
6. Pa drafodaethau y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ynghylch rhoi mesurau ar waith i gynyddu amrywiaeth mewn cynghorau lleol? OQ55677
6. What discussions has the Deputy Minister had with the Minister for Housing and Local Government about putting in place measures to increase diversity within local councils? OQ55677
Thank you, Laura Anne Jones. I have regular discussions with the Minister for Housing and Local Government and Cabinet members about increasing diversity across all sectors. Action does include the pilot of the access-to-elected-office fund to support disabled candidates with the additional expenses incurred as a result of their access or communication requirements.
Diolch, Laura Anne Jones. Rwyf yn cael trafodaethau rheolaidd gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ac aelodau'r Cabinet ynghylch cynyddu amrywiaeth ar draws pob sector. Ymhlith y camau gweithredu mae cynllun arbrofol y gronfa mynediad i swydd etholedig er mwyn cefnogi ymgeiswyr anabl gyda'r treuliau ychwanegol y maen nhw yn eu hysgwyddo o ganlyniad i'w gofynion mynediad neu gyfathrebu.
Wonderful, Deputy Minister; that was exactly what I was going to ask you, because, like the fund already established in England—the EnAble fund—I was hoping that Wales would follow suit, so I thank you very much for that.
Gwych, Dirprwy Weinidog; dyna'n union yr oeddwn i'n mynd i'w ofyn i chi, oherwydd, fel y gronfa a sefydlwyd eisoes yn Lloegr—y gronfa EnAble—roeddwn i'n gobeithio y byddai Cymru yn gweithredu yn yr un modd, felly rwy'n diolch yn fawr i chi am hynny.
Ardderchog. Diolch yn fawr i'r—.
Excellent. Thank you to the—.
Did you want to say anything? Sorry, I cut across you there, Deputy Minister. That seemed such a collegiate way of asking your question, Laura Anne, I was sidetracked into thinking that no response was necessary, but do you want to respond, Deputy Minister? I shouldn't have cut you off. I'm sure you'll take the opportunity to say something, if I know you, Jane Hutt.
Oeddech chi eisiau dweud unrhyw beth? Mae'n ddrwg gennyf, fe dorrais ar eich traws yn y fan yna, Dirprwy Weinidog. Roedd hwnna'n ymddangos yn fodd colegol iawn o ofyn eich cwestiwn, Laura Anne, cefais fy arwain i feddwl nad oedd angen ymateb, ond a ydych chi eisiau ymateb, Dirprwy Weinidog? Ni ddylwn i fod wedi eich diffodd. Rwy'n siŵr y byddwch yn manteisio ar y cyfle i ddweud rhywbeth, os wyf i'n eich adnabod chi, Jane Hutt.
Yes, I'm trying to unmute myself. Can you hear me now? I'm really glad that I've actually delivered on my answer to the question from Laura Anne Jones, but this is a very serious issue for us, not just in terms of Government and what the Minister for Housing and Local Government is doing to promote the opportunities for diversity, particularly, I would say, in local government, but also in the fact that all our political parties have a role to play in this as well, particularly in making sure that we have more diverse candidates standing in the future elections that lie ahead of us. I'm really pleased that the Minister for Housing and Local Government has developed a diversity and democracy campaign that's led to this access-fund pilot, and that she's also set out actions for phase 2 of her diversity and democracy programme.
This is very crucial in terms of the local government Bill. As the Minister has said, she is reviewing a range of guidance available to local authorities where equality and diversity aspects can be strengthened. But I do think it's those political parties that need to get on with this, and we've asked the UK Government—and perhaps Laura Anne and others can support from across the political representation—for section 106 of the Equality Act to be commenced. This would require the collection and publication of diversity data by political parties in relation, in the future, to Senedd elections, and then it would also correspond to local government elections. Diolch yn fawr, Llywydd.
Ie, rwy'n ceisio troi fy meicroffon ymlaen. Allwch chi fy nghlywed i nawr? Rwy'n falch iawn fy mod wedi cyflawni mewn gwirionedd o ran fy ateb i'r cwestiwn gan Laura Anne Jones, ond mae hwn yn fater difrifol iawn i ni, nid yn unig o ran y Llywodraeth a'r hyn y mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn ei wneud i hyrwyddo'r cyfleoedd ar gyfer amrywiaeth, yn enwedig, byddwn yn dweud, mewn llywodraeth leol, ond hefyd yn y ffaith fod gan bob un o'n pleidiau gwleidyddol ran i'w chwarae yn hyn o beth hefyd, yn enwedig o ran sicrhau bod gennym ni ymgeiswyr mwy amrywiol yn sefyll yn yr etholiadau sydd o'n blaenau yn y dyfodol. Rwy'n falch iawn bod y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol wedi datblygu ymgyrch amrywiaeth a democratiaeth sydd wedi arwain at y cynllun arbrofol hwn gyda'r gronfa fynediad, a'i bod hefyd wedi nodi camau gweithredu ar gyfer cam 2 ei rhaglen amrywiaeth a democratiaeth.
Mae hyn yn hollbwysig o ran y Bil llywodraeth leol. Fel y dywedodd y Gweinidog, mae hi'n adolygu ystod o ganllawiau sydd ar gael i awdurdodau lleol lle gellir cryfhau agweddau cydraddoldeb ac amrywiaeth. Ond rwyf yn credu mai'r pleidiau gwleidyddol hynny sydd angen bwrw ymlaen â hyn, ac rydym ni wedi gofyn i Lywodraeth y DU—ac efallai y gall Laura Anne ac eraill gefnogi o bob rhan o'r gynrychiolaeth wleidyddol—i adran 106 o'r Ddeddf Cydraddoldeb gael ei gweithredu. Byddai hyn yn gofyn am gasglu a chyhoeddi data amrywiaeth gan bleidiau gwleidyddol mewn cysylltiad, yn y dyfodol, ag etholiadau'r Senedd, ac yna byddai hefyd yn cyfateb i etholiadau llywodraeth leol. Diolch yn fawr, Llywydd.
I knew you'd have an answer, Jane Hutt, even though there wasn't a question to answer. Thank you very much for that.
Roeddwn i'n gwybod y byddai gennych chi ateb, Jane Hutt, er nad oedd cwestiwn i'w ateb. Diolch yn fawr am hynna.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf, felly y Gweinidog Cyllid—wel, y Trefnydd, yn fwy penodol—sy'n ateb. Rebecca Evans sy'n gofyn—. Rebecca Evans sy'n cyflwyno—fe gaf i hyn yn iawn yn y diwedd—y datganiad. Rebecca Evans.
The business statement and announcement is next. So, the Minister for Finance—or Trefnydd more specifically—will move. Rebecca Evans will now ask—. I'll get this right in the end. Rebecca Evans to make the business statement.
Diolch, Llywydd. There are two changes to this week's agenda. The statement by the Minister for Health and Social Services on Cwm Taf has been moved to item 6 on the agenda, with the other business renumbered accordingly. And, secondly, the Business Committee has agreed that last week's postponed short debate will take place tomorrow. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i agenda'r wythnos hon. Mae'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar Gwm Taf wedi'i symud i eitem 6 ar yr agenda, gyda'r busnes arall wedi'i ailrifo'n unol â hynny. Ac yn ail, mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y bydd y ddadl fer a ohiriwyd yr wythnos diwethaf yn cael ei chynnal yfory. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Business Minister, may I ask for two statements, please? Firstly, following on from the First Minister's response earlier, please could I ask for a statement from the Minister for Economy, Transport and North Wales to outline exactly how now phase 3 of the economic resilience fund will provide the flexibility to provide already established businesses in non-lockdown areas being adversely effected by surrounding areas being in lockdown? I welcome the First Minister's support on this, as these are worrying times for businesses in Monmouthshire, who have been severely impacted by the lack of footfall.
Secondly, could I ask the health Minister for a statement outlining a national position on birthing partners being present throughout the birthing process, please? Currently, restrictions, in my view, are too rigid, and there's some sort of a lottery between health boards going on at the moment, outlining how long, or how little in this case, birthing partners can be present with their loved ones? It doesn't take into account undetected complications. My first birthing experience—my first time—was absolutely fine; my second, very early on and very quickly I dilated and had birthing problems, where the main vein grew into my placenta and there was an explosion and we both nearly died. I'm not going to go into too much detail on that one, but that was a very quick process, and it would have been severely distressing to me if I hadn't had someone present with me at that time. And, with the current restrictions, there wouldn't have been someone with me at that time. So, please can you just allow a bit of flexibility there, because births aren't predictable, as I've just outlined? Thank you.
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Yn gyntaf, yn dilyn ymateb y Prif Weinidog yn gynharach, a fyddech chi gystal â gofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru i amlinellu'n union sut yn awr y bydd cam 3 y gronfa cadernid economaidd yn rhoi'r hyblygrwydd i sicrhau na fydd busnesau sydd eisoes wedi'u sefydlu mewn ardaloedd nad ydynt dan gyfyngiadau symud yn cael eu heffeithio'n andwyol gan ardaloedd cyfagos sydd dan gyfyngiadau symud? Rwy'n croesawu cefnogaeth y Prif Weinidog i hyn, gan fod y cyfnod hwn yn un pryderus i fusnesau yn sir Fynwy, yr effeithiwyd arnynt yn ddifrifol oherwydd diffyg cwsmeriaid.
Yn ail, a gaf i ofyn i'r Gweinidog Iechyd am ddatganiad yn amlinellu safbwynt cenedlaethol ynghylch presenoldeb partneriaid geni drwy gydol y broses eni, os gwelwch yn dda? Ar hyn o bryd, mae'r cyfyngiadau, yn fy marn i, yn rhy anhyblyg, ac mae rhyw fath o loteri rhwng byrddau iechyd yn digwydd, yn amlinellu pa mor hir, neu cyn lleied o amser, yn yr achos hwn, y gall partneriaid geni fod yn bresennol gyda'u hanwyliaid? Nid yw'n rhoi ystyriaeth i gymhlethdodau annisgwyl. Roedd fy mhrofiad geni cyntaf i—fy nhro cyntaf i—yn hollol iawn; ond yr ail dro, roedd y serfics wedi ymledu'n gynnar iawn ac yn gyflym iawn, a chefais broblemau geni, lle'r oedd y brif wythïen yn tyfu i mewn i'r brych ac roedd ffrwydrad a bu bron i'r ddau ohonom farw. Nid wyf eisiau mynd i ormod o fanylion, ond roedd honno'n broses gyflym iawn, a byddai wedi peri gofid mawr i mi pe na fyddai rhywun wedi bod gyda mi bryd hynny. Gyda'r cyfyngiadau presennol, ni fyddai unrhyw un wedi bod gyda mi bryd hynny. Felly, a oes modd ichi ganiatáu ychydig o hyblygrwydd yno, os gwelwch yn dda, oherwydd nid yw'n bosibl rhagweld genedigaethau, fel yr wyf newydd ei ddisgrifio? Diolch.
I'm grateful to Laura Anne Jones for raising both of those issues. On the first, which relates to phase 3 of the economic resilience fund, I know that if there are any changes to the eligibility criteria, then, obviously, Business Wales would be the first place for constituents to go in terms of understanding any particular changes. But, of course, I will ensure that, as I say, if there are changes, then the Minister for economy and transport alerts colleagues to that.
And on the second issue, of birthing partners, I know that Lynne Neagle raised this particular issue just a couple of weeks ago in the business statement, and the Minister for Health and Social Services has prepared a written response to her, so I'll ensure that you also receive that response, which sets out his consideration of this issue. Thank you.
Rwy'n ddiolchgar i Laura Anne Jones am godi'r ddau fater hynny. O ran y cyntaf, sy'n ymwneud â cham 3 y gronfa cadernid economaidd, os oes unrhyw newidiadau i'r meini prawf cymhwysedd, yna fe wn mai Busnes Cymru, yn amlwg, fyddai'r lle cyntaf i etholwyr fynd er mwyn deall unrhyw newidiadau penodol. Ond, wrth gwrs, fel y dywedais, byddaf yn gwneud yn siŵr, pe bai newidiadau, y bydd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn tynnu sylw cydweithwyr at hynny.
Ac ar yr ail fater, o bartneriaid geni, fe wn fod Lynne Neagle wedi codi'r mater penodol hwn ychydig wythnosau'n ôl yn y datganiad busnes, ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi paratoi ateb ysgrifenedig iddi, felly byddaf yn sicrhau eich bod chi hefyd yn cael yr ymateb hwnnw, sy'n nodi ei ystyriaeth o'r mater hwn. Diolch.
Following on from the last point, Minister, this week is Baby Loss Awareness Week, and I'd like to ask the Government to bring forward a statement letting us know what is being done to help families and mothers cope with the trauma and psychological difficulties that can arise as a result of baby loss. There have been specific challenges, as we've just heard, that have arisen as a result of the COVID pandemic, and the Baby Loss Awareness Alliance are asking that lessons are learned from the first wave of the virus. Many people have raised with me and, I'm sure, many other Members too, this issue of partners' exclusion from key scans and appointments. If, at the very least, video consultation could include partners, then that would help everyone, especially if there is bad news to be received. So, can we have a statement to address the question of partners attending pregnancy, maternity and neonatal services, especially when they've already experienced baby loss, and also how services more generally in this field can be improved?
Yn dilyn y pwynt olaf, Gweinidog, yr wythnos hon yw Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod, a hoffwn ofyn i'r Llywodraeth gyflwyno datganiad yn rhoi gwybod inni am yr hyn sy'n cael ei wneud i helpu teuluoedd a mamau i ymdopi â'r trawma ac anawsterau seicolegol a all godi o ganlyniad i golli baban. Mae heriau penodol wedi codi, fel yr ydym newydd glywed, o ganlyniad i bandemig COVID, ac mae'r Gynghrair Ymwybyddiaeth Colli Babanod yn gofyn bod gwersi yn cael eu dysgu o don gyntaf y feirws. Mae llawer o bobl wedi codi gyda mi a llawer o Aelodau eraill hefyd, rwy'n siŵr, y mater hwn o bartneriaid yn cael eu hepgor o sganiau ac apwyntiadau allweddol. Os gallai ymgynghoriadau fideo, o leiaf, gynnwys partneriaid, yna byddai hynny'n helpu pawb, yn enwedig os oes rhaid rhoi newyddion drwg. Felly, a allwn ni gael datganiad i ymdrin â'r cwestiwn o bartneriaid yn bresennol mewn gwasanaethau beichiogrwydd, mamolaeth a newyddenedigol, yn enwedig pan fyddan nhw eisoes wedi colli baban, a hefyd sut y byddai modd gwella gwasanaethau'n fwy cyffredinol yn y maes hwn?
I thank Leanne Wood for raising this issue and, given the evidence and interest that there is among colleagues, I will ensure that the health Minister writes to all Members so that they can be updated on this important issue.
As Leanne Wood recognises, it is Baby Loss Awareness Week. The First Minister has, in his role as Member of the Senedd for Cardiff West, for many years supported an event, and sponsored an event, normally at the Pierhead. This year, obviously, arrangements will be different, but the organisers have made alternative arrangements to mark the week, and that will take place on Thursday 15 October, from 6.45 p.m. to 7.15 p.m. The First Minister invites us all to participate if we can, either by tuning in for the live-stream service, or by joining him in lighting a candle and sharing a photo on social media. So, I'd obviously encourage colleagues to become involved in that important commemoration as well.
Diolch i Leanne Wood am godi'r mater hwn ac, o gofio'r dystiolaeth a'r diddordeb sydd ymhlith cyd-Aelodau, byddaf yn gwneud yn siŵr bod y Gweinidog Iechyd yn ysgrifennu at bob Aelod fel y bydd modd rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf iddyn nhw ynghylch y mater pwysig hwn.
Fel y mae Leanne Wood yn cydnabod, mae'n Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod. Mae'r Prif Weinidog, yn ei swydd fel Aelod o'r Senedd dros Orllewin Caerdydd, wedi cefnogi digwyddiad ers blynyddoedd lawer, ac wedi noddi digwyddiad, fel arfer yn y Pierhead. Eleni, yn amlwg, bydd y trefniadau'n wahanol, ond mae'r trefnwyr wedi gwneud trefniadau amgen i nodi'r wythnos, a bydd hynny'n digwydd ddydd Iau 15 Hydref, rhwng 6.45 p.m. a 7.15 p.m. Mae'r Prif Weinidog yn ein gwahodd i gyd i gymryd rhan os gallwn, naill ai drwy alw i mewn ar gyfer y gwasanaeth ffrwd fyw, neu drwy ymuno ag ef i gynnau cannwyll a rhannu llun ar gyfryngau cymdeithasol. Felly, byddwn i'n amlwg yn annog cydweithwyr i gymryd rhan yn y coffáu pwysig hwnnw hefyd.
Some in the Chamber may be aware that Wales is on the verge of gaining a world championship crown in rally driving. Can you hear me, Llywydd?
Efallai fod rhai yn y Siambr yn ymwybodol o'r ffaith fod Cymru ar fin ennill coron pencampwriaeth gyrru rali'r byd. A allwch chi fy nghlywed i, Llywydd?
No. Can you just repeat what you've just said? We can hear you now, I think.
Na. A allwch chi ailadrodd yr hyn yr ydych chi newydd ei ddweud? Gallwn eich clywed chi nawr, rwy'n credu.
Thank you. I thought that something had gone wrong by the thing on the computer.
Some in the Chamber may be aware that Wales is on the verge of gaining a world championship crown in rally driving. Whatever the outcome in November, our own Elfyn Evans of Dolgellau has demonstrated world-class driving skills and, once again, will put our clever and resolute country on the map. I'm sure that we will all want to wish him well for the next few rounds.
This has me wondering, however, about the Wales Rally GB. North Wales enjoys one of the phases and I know that it's an exciting time for communities, especially when they go through my own Clocaenog forest near Ruthin. Competitors, volunteers and everybody thinks that it is absolutely fantastic, and it brings in much needed revenue to the area. I would be grateful, therefore, to hear from you or the relevant Minister what ongoing support from the Welsh Government will be given to Wales Rally GB. To my mind, it would be a massive missed opportunity to showcase the very real talent that we have in Wales, as well as, hopefully, a world champion in the making, if we do not continue to support it. Will the rally be taking place in Wales next year, Minister?
Diolch. Roeddwn i'n meddwl bod rhywbeth wedi mynd o'i le ar y peth ar y cyfrifiadur.
Efallai bod rhai yn y Siambr yn ymwybodol bod Cymru ar fin ennill coron pencampwriaeth gyrru rali'r byd. Beth bynnag fydd y canlyniad ym mis Tachwedd, mae ein Elfyn Evans ni o Ddolgellau wedi dangos sgiliau gyrru o'r radd flaenaf ac, unwaith eto, bydd yn rhoi ein gwlad glyfar a phenderfynol ar y map. Rwy'n siŵr y byddwn ni i gyd eisiau dymuno'n dda iddo ar gyfer y rowndiau nesaf.
Fodd bynnag, mae hyn yn codi cwestiwn i mi ynghylch Rali Cymru Prydain Fawr. Mae'r gogledd yn cynnal un o'r cymalau a gwn ei fod yn gyfnod cyffrous i gymunedau, yn enwedig pan fyddan nhw'n mynd drwy goedwig Clocaenog yn fy ymyl i ger Rhuthun. Mae cystadleuwyr, gwirfoddolwyr a phawb yn credu ei fod yn hollol wych, ac mae'n dod â refeniw y mae mawr ei angen i'r ardal. Byddwn i'n ddiolchgar, felly, o glywed gennych chi neu'r Gweinidog perthnasol o ran pa gymorth parhaus fydd Lywodraeth Cymru yn ei roi i Rali Cymru Prydain Fawr. Yn fy marn i, byddai cyfle enfawr yn cael ei golli i arddangos y dalent wirioneddol sydd gennym ni yng Nghymru, yn ogystal â, gobeithio, ddarpar bencampwr byd-eang, os na fyddwn ni'n parhau i'w gefnogi. A fydd y rali'n cael ei chynnal yng Nghymru y flwyddyn nesaf, Gweinidog?
Thank you for that. I'm afraid I don't know the answer to that question, but I'll ensure that the Minister with responsibility for major events does write to you with an answer. Of course, we all extend our best wishes to Elfyn Evans in terms of his endeavours in rally driving, and keeping all our fingers crossed.
Diolch am hynny. Mae arnaf i ofn nad wyf i'n gwybod yr ateb i'r cwestiwn hwnnw, ond byddaf yn gwneud yn siŵr bod y Gweinidog sy'n gyfrifol am ddigwyddiadau mawr yn ysgrifennu atoch gydag ateb. Wrth gwrs, rydym i gyd yn estyn ein dymuniadau gorau i Elfyn Evans o ran ei ymdrechion gyrru rali, ac yn croesi ein bysedd oll.
Could we have a statement, Minister, on any discussions between Welsh Government Ministers and the Welsh Rugby Union and the Football Association of Wales on the support for club rugby and football in Wales? This is not simply a matter for professional governing bodies, but a matter of community cohesion and active sports participation, as well as sports heritage, particularly where these clubs have been part of the backbone of local towns and villages for generations, and where many have shown through COVID that they are far more than sports clubs, by providing support such as meals, food distribution, and even phone calls to isolated members during the crisis.
We were dismayed to hear recently that Maesteg RFC and Aberavon Quins are among 30 iconic rugby clubs that are struggling through week by week, and even football clubs like Penybont FC face the same worrying predicament. So, Minister, surely this is something that Welsh Government could raise with the WRU and the FAW to see how the financial clout at the top of the game can be used to help the club game through to the future. Otherwise, we will not only lose the reservoir of talent supplying our premier clubs and national game; we will lose valuable community assets that go well beyond sport itself.
A allwn ni gael datganiad, Gweinidog, ar unrhyw drafodaethau rhwng Gweinidogion Llywodraeth Cymru ac Undeb Rygbi Cymru a Chymdeithas Bêl-droed Cymru ynghylch y gefnogaeth i glybiau rygbi a phêl-droed yng Nghymru? Nid mater i gyrff llywodraethu proffesiynol yn unig yw hwn, ond mater o gydlyniant cymunedol a chyfranogiad chwaraeon gweithredol, yn ogystal â threftadaeth chwaraeon, yn enwedig lle mae'r clybiau hyn wedi bod yn rhan o asgwrn cefn trefi a phentrefi lleol ers cenedlaethau, a lle mae llawer wedi dangos drwy COVID eu bod yn llawer mwy na chlybiau chwaraeon, drwy ddarparu cymorth fel prydau bwyd, dosbarthu bwyd, a hyd yn oed alwadau ffôn i aelodau ynysig yn ystod yr argyfwng.
Cawsom ein siomi o glywed yn ddiweddar fod Clwb Rygbi Maesteg ac Aberafan Quins ymhlith 30 o glybiau rygbi eiconig sy'n straffaglu o wythnos i wythnos, ac mae hyd yn oed glybiau pêl-droed fel Clwb Pêl-droed Pen-y-bont yn wynebu'r un sefyllfa bryderus. Felly, Gweinidog, siawns nad yw hyn yn rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ei godi gydag Undeb Rygbi Cymru a Chymdeithas Bêl-droed Cymru i weld sut y byddai modd defnyddio'r dylanwad ariannol ar frig y gêm i helpu'r gêm clwb drwodd i'r dyfodol. Fel arall, byddwn ni nid yn unig yn colli'r gronfa o dalent sy'n cyflenwi ein prif glybiau a'n gêm genedlaethol; byddwn i'n colli asedau cymunedol gwerthfawr sy'n mynd ymhell y tu hwnt i chwaraeon ei hun.
Huw Irranca-Davies is absolutely right to recognise that our clubs go well beyond sport and are very much at the heart of our communities right across Wales. I know that discussion that you describe will be something that the Minister with responsibility for sport will be interested in considering. But, certainly from the Welsh Government's part, we've put in place funding through our new £14 million sport and leisure recovery fund. Now, that fund is being distributed through Sport Wales and I know that they intend to give further detail on the eligibility criteria and the application process within a week or so now. So, that further detail should be there for clubs very, very shortly.
Mae Huw Irranca-Davies yn llygad ei le i gydnabod bod ein clybiau'n mynd ymhell y tu hwnt i chwaraeon a'u bod wrth wraidd ein cymunedau ledled Cymru. Rwy'n gwybod y bydd y drafodaeth yr ydych yn ei disgrifio yn rhywbeth y bydd gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am chwaraeon ddiddordeb i'w ystyried. Ond, yn sicr o ran Llywodraeth Cymru, rydym wedi rhoi cyllid ar waith drwy ein cronfa adfer chwaraeon a hamdden newydd gwerth £14 miliwn. Nawr, mae'r gronfa honno'n cael ei dosbarthu drwy Chwaraeon Cymru a gwn eu bod yn bwriadu rhoi rhagor o fanylion am y meini prawf cymhwysedd a'r broses ymgeisio ymhen rhyw wythnos nawr. Felly, dylai'r manylion pellach fod yno i glybiau yn fuan iawn.
I call for a statement on support for bed-and-breakfast businesses in Wales. Many small bed-and-breakfast businesses have contacted me after the Welsh Government again excluded them from financial support to help them survive the pandemic; this time barred from the third round of the economic resilience fund. They were also deemed ineligible in previous rounds and have been denied small business grants, unlike their counterparts in England and Scotland.
Their comments over very recent days include: 'This fund, once again, leaves us, as thousands of small businesses, out in the cold'; 'Once again, we seem to have slipped through the net with this new economic resilience fund'; 'Cancellations have decimated our bookings. Can I ask you to bring this up at the Senedd?'; 'Having a turnover last year of £65,000 to just £5,000, there's no way we can keep our business afloat'; 'The eligibility checker for the latest phase of the economic resilience fund states that microbusinesses will be able to apply for up to £10,000 on condition that they match this with their own investment of at least 10 per cent, and for tourism and hospitality microbusinesses, there'll be discretion for grant awards of 100 per cent. I started to work my way through the checker only to find that, as a microbusiness, we do not quality. I believe that the same will be true for many, if not most, microbusinesses. Are you able to bring your input to bear on the Welsh Government to change their criteria and please, please look into this loophole that we fall into? We're absolutely desperate and do not understand why the Welsh Government has denied support to this vital part of local tourism economies across Wales.'
I therefore call for a statement that addresses the reality and urgency of this situation.
Rwy'n galw am ddatganiad ar gefnogaeth i fusnesau gwely a brecwast yng Nghymru. Mae llawer o fusnesau gwely a brecwast bach wedi cysylltu â mi ar ôl i Lywodraeth Cymru eu heithrio eto o gymorth ariannol i'w helpu i oroesi'r pandemig; y tro hwn wedi'u gwahardd o drydedd rownd y gronfa cadernid economaidd. Cawsant eu hystyried yn anghymwys mewn cylchoedd blaenorol a chafodd grantiau busnesau ei gwrthod, yn wahanol i'w cymheiriaid yn Lloegr a'r Alban.
Mae eu sylwadau yn ystod y dyddiau diwethaf yn cynnwys: 'Mae'r gronfa hon, unwaith eto, yn ein gadael ni, fel miloedd o fusnesau bach, allan yn yr oerfel'; 'Unwaith eto, mae'n ymddangos ein bod wedi llithro drwy'r rhwyd gyda'r gronfa cadernid economaidd newydd hon'; 'Mae canslo wedi dinistrio ein harchebion am lefydd. A gaf i ofyn ichi godi hyn yn y Senedd?'; 'Cael trosiant o £65,000 llynedd i lawr nawr i £5,000 yn unig, does dim ffordd y gallwn ni gadw ein busnes ar agor'; 'Mae'r gwiriwr cymhwysedd ar gyfer cam diweddaraf y gronfa cadernid economaidd yn datgan y bydd microfusnesau'n gallu gwneud cais am hyd at £10,000 ar yr amod eu bod yn cyfateb hyn â'u buddsoddiad eu hunain o 10 y cant o leiaf, ac ar gyfer microfusnes twristiaeth a lletygarwch, bydd disgresiwn ar gyfer dyfarniadau grant o 100 y cant. Dechreuais weithio fy ffordd drwy'r gwiriwr dim ond i ganfod nad ydym ni, fel microfusnes, yn gymwys. Rwy'n credu y bydd yr un peth yn wir am lawer o ficrofusnesau, os nad y rhan fwyaf ohonyn nhw. A allwch chi bwyso ar Lywodraeth Cymru i newid eu meini prawf ac a wnewch chi archwilio'r bwlch hwn yr ydym ni wedi syrthio trwyddo, os gwelwch yn dda? Rydym yn gwbl anobeithiol ac nid ydym yn deall pam mae Llywodraeth Cymru wedi gwrthod cefnogaeth i'r rhan hanfodol hon o economïau twristiaeth lleol ledled Cymru.'
Rwy'n galw felly am ddatganiad sy'n mynd i'r afael â realiti a brys y sefyllfa hon.
Thank you to Mark Isherwood for raising this issue on behalf of his constituents. I know that it is an issue that he has raised with me previously.
The Minister for Economy, Transport and North Wales will obviously have been here to hear your comments this afternoon and I know that he is interested in exploring the economic resilience fund in terms of how it supports businesses, but also what further support can be provided elsewhere. I know that, in the first instance, you'll also be advising your constituents to speak to Business Wales advisers to explore whether they can point those businesses in the direction of other forms of support, such as the UK Government's bounce-back loans, for example.
Diolch i Mark Isherwood am godi'r mater hwn ar ran ei etholwyr. Gwn ei fod yn fater y mae wedi'i godi gyda mi o'r blaen.
Mae'n amlwg y bydd Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru wedi bod yma i glywed eich sylwadau y prynhawn yma a gwn fod ganddo ddiddordeb mewn archwilio'r gronfa cadernid economaidd o ran sut y mae'n cefnogi busnesau, ond hefyd pa gymorth arall y mae modd ei ddarparu mewn mannau eraill. Rwy'n gwybod y byddwch chi hefyd, yn y man cyntaf, yn cynghori eich etholwyr i siarad â chynghorwyr Busnes Cymru i ystyried a allan nhw gyfeirio'r busnesau hynny at fathau eraill o gymorth, megis benthyciadau adfer Llywodraeth y DU, er enghraifft.
Gaf i ofyn am ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog dros chwaraeon am yr heriau difrifol sy'n wynebu haenau uchaf pêl-droed yng Nghymru? Mae gemau uwch gynghrair Cymru, wrth gwrs, yn cael eu chwarae y tu ôl i ddrysau caeedig ar hyn o bryd ac mae hynny’n rhoi straen ariannol aruthrol ar y clybiau yma. Dyw hynny ddim yn gynaliadwy heb naill ai ganiatáu rhywfaint o gefnogwyr i fynychu’r gemau hynny, neu, wrth gwrs, i ddarparu cefnogaeth ariannol. A dwi’n clywed beth ddywedodd y Gweinidog ynglŷn â chronfeydd gan Chwaraeon Cymru, ond does dim sicrwydd eto ar y ffrynt yna.
Yn bwysicach na hynny o ran polisi, mae yn sefyllfa gwbl wirion. Mae polisi’r Llywodraeth yn dweud ar hyn o bryd cewch chi ddim mynd i mewn i'r stadiwm i wylio gêm, sefyll yn yr awyr agored, wedi’i wahanu’n gymdeithasol, ond fe gewch chi fynd i’r dafarn i wylio’r un gêm, neu yn wir, mewn rhai sefyllfaoedd, fe gewch chi fynd i’r clubhouse yn y stadiwm, lle mae’r gêm yn digwydd, a gwylio’r gêm drwy’r ffenest. Dyna yw sefyllfa polisi Llywodraeth Cymru ar hyn o bryd. Mae’n ffars llwyr. Byddai’n llawer mwy diogel caniatáu rhywfaint, beth bynnag, o gefnogwyr i fynychu’r gemau hynny mewn modd wedi’i reoli a modd cyfrifol.
Ac ar yr un pryd, dyw clybiau tier 2, sef cynghreiriau Cymru North a Cymru South ddim yn cael chwarae o gwbl, wrth gwrs, er bod llawer o'r chwaraewyr, fel yn uwch gynghrair Cymru, yn chwaraewyr lled broffesiynol, er bod yn rhaid i’r clwb fodloni meini prawf y gymdeithas bêl-droed i gael trwydded tier 2, ac er bod nifer fawr o feysydd chwarae clybiau tier 2, sydd ddim yn cael chwarae, yn cwrdd â’r un criteria â meysydd tier 1, sydd yn cael chwarae, a bod rhai o’r meysydd tier 2 yna’n cael eu defnyddio ar gyfer gemau uwch gynghrair merched Cymru, sydd yn cael eu chwarae. Mae’r polisi yma dros y siop i gyd a dwi eisiau i’r Dirprwy Weinidog i ddod fan hyn i esbonio’r rhesymeg, oherwydd, yn fy marn i a nifer o bobl eraill, mae’n gwbl, gwbl hurt.
May I ask for a statement from the Deputy Minister for sport on the serious challenges facing the highest levels of football in Wales? Welsh premiership games are, of course, played behind closed doors these days, and that places huge financial strain on these clubs. That's not sustainable without either allowing a proportion of supporters to attend those games or providing financial support. And I hear what the Minister said on funds from Sport Wales, but there are no assurances, as yet, on that front.
More importantly on policy, it's an entirely absurd situation. Government policy says at the moment that you can't go into a stadium to watch a game, standing in the open air, socially distanced, but you can go to the pub to watch the same game, or in some circumstances, you can go to the clubhouse in the stadium, where the game is being played, and watch the game through the window. That is the situation that the Welsh Government policy leaves us in at the moment. It's a complete farce. It would be far safer to allow some supporters to attend those games in a responsible and managed way.
Simultaneously, tier 2 clubs, the Cymru North and Cymru South league clubs, can't play at all, of course, although a number of the players are semi-professional, as they are in the higher league, although the clubs have to meet the FAW's criteria to get a tier 2 licence, and although many tier 2 clubs, which can't play, meet the same criteria as the tier 1 grounds, which are allowed to play, and some of those tier 2 grounds are being used for Welsh premiership women's football games, which are allowed to be played. This policy is all over the place and I want the Deputy Minister to come here to explain the rationale, because in my view, and the view of many others, this is entirely absurd.
Well, the Deputy Minister will have heard your request for further information on the rationale behind the decisions in relation to people being able to watch sport live. You'll be aware that the Welsh Government was in the process of piloting some of those larger events in order to learn from them, in terms of advising us and helping our thinking in terms of how we go about holding larger events in future, with a particular focus on sport and the arts, but, unfortunately, the resurgence of the virus has made it impossible to continue with that just at the moment. But, of course, the Minister will have heard your request for further information, and as you heard in my response to a previous speaker, the Sport Wales recovery fund will be announcing its criteria and application process very shortly.
Wel, bydd y Dirprwy Weinidog wedi clywed eich cais am ragor o wybodaeth am y rhesymeg y tu ôl i'r penderfyniadau ynghylch gallu pobl i wylio chwaraeon yn fyw. Byddwch chi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wrthi'n treialu rhai o'r digwyddiadau mwy hynny er mwyn dysgu oddi wrthynt, o ran ein cynghori a'n helpu ni i feddwl sut yr ydym yn mynd ati i gynnal digwyddiadau mwy yn y dyfodol, gan ganolbwyntio'n benodol ar chwaraeon a'r celfyddydau, ond, yn anffodus, mae atgyfodiad y feirws wedi ei gwneud yn amhosibl parhau â hynny ar hyn o bryd. Ond, wrth gwrs, bydd y Gweinidog wedi clywed eich cais am ragor o wybodaeth, ac fel y clywsoch yn fy ymateb i siaradwr blaenorol, bydd cronfa adfer Chwaraeon Cymru yn cyhoeddi ei meini prawf a'i phroses ymgeisio yn fuan iawn.
Minister, I'm seeking a statement from the Minister for health on cross-border health services, and, in particular, concerns that residents have raised with me over elective surgeries. Residents are seeking assurances that they will still be able to access services in England throughout the pandemic, particularly at the Countess of Chester Hospital. Will you seek a written statement or an oral statement to the Chamber from the Minister for health?
Gweinidog, rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Iechyd ar wasanaethau iechyd trawsffiniol ac, yn benodol, bryderon y mae trigolion wedi'u codi gyda mi ynghylch llawdriniaeth ddewisol. Mae trigolion yn ceisio sicrwydd y byddan nhw'n parhau i allu manteisio ar wasanaethau yn Lloegr drwy'r pandemig, yn enwedig yn Ysbyty Iarlles Caer. A wnewch chi ofyn am ddatganiad ysgrifenedig neu ddatganiad llafar i'r Siambr gan y Gweinidog Iechyd?
Thank you for raising this important issue, because it's, of course, the responsibility of the health boards to secure the necessary activity for their local populations, and we know that things are difficult across the border, as they are here in Wales, in terms of elective surgery at the moment. But, I mean, it is absolutely the case that where those contracts are in place, and were in place before COVID with English providers, then we absolutely expect those English providers to meet their obligations to Welsh patients and treat patients in order of clinical priority. So, I would hope that you're able to provide your constituents with that reassurance. But, as I say, capacity across the border has been affected, just as it has in Wales, because over the border, as we have to in Wales, we have to put in additional measures to ensure that the environment is safe to treat those patients. But where those contracts exist, absolutely, they should be being met, and Welsh patients should not experience any detriment in that.
Diolch am godi'r mater pwysig hwn, oherwydd cyfrifoldeb y byrddau iechyd, wrth gwrs, yw sicrhau'r gweithgarwch angenrheidiol i'w poblogaethau lleol, ac rydym yn gwybod bod pethau'n anodd o ran llawdriniaeth ddewisol ar hyn o bryd, dros y ffin, fel y maen nhw yma yng Nghymru. Ond, mae'n gwbl wir, lle mae'r contractau hynny ar waith, ac wedi bod ar waith gyda darparwyr yn Lloegr, cyn COVID, yna rydym yn llwyr ddisgwyl i'r darparwyr hynny yn Lloegr gyflawni eu rhwymedigaethau i gleifion yng Nghymru a thrin cleifion yn nhrefn blaenoriaeth glinigol. Felly, byddwn i'n gobeithio y gallwch roi'r sicrwydd hwnnw i'ch etholwyr. Ond, fel y dywedais, cafwyd effaith ar y capasiti dros y ffin, yn union fel y mae yng Nghymru, oherwydd dros y ffin, fel yma yng Nghymru, mae’n rhaid inni gyflwyno mesurau ychwanegol i sicrhau bod yr amgylchedd yn ddiogel i drin y cleifion hynny. Ond lle mae'r contractau hynny'n bodoli, yn sicr, dylen nhw fod yn cael eu bodloni, ac ni ddylai cleifion o Gymru fod dan unrhyw anfantais o ran hynny.
Can I firstly concur with Leanne Wood's earlier comments supporting Baby Loss Awareness Week? My own son will turn two next month—I can't quite believe it—but I can't imagine the heartbreak that parents and families go through when things don't go according to plan, both during pregnancy and afterwards. I think those families do need support, and I for one will certainly be supporting the First Minister's online Baby Loss Awareness event this year.
Trefnydd, will you join me in welcoming Monmouthshire's first Community Fridge, which recently opened at Monmouth's Bridges Centre? I'm sure you will. Established by Food Sense, the food has been donated by local supermarkets and also by Monmouthshire County Council, which helped get it going, to set it up. Could we have an update from the Welsh Government on how these types of anti-waste initiatives are being supported across Wales? Maybe the Welsh Government, maybe the Senedd itself could support this sort of initiative in the future.
And finally, Llywydd, we are now less than a month away from Remembrance Sunday, a date particularly poignant this year with the seventy-fifth anniversary of VJ Day and the powerful memories that survivors still have of that time. Clearly the pandemic and the requisite social distancing make traditional services impossible this year, so what discussions have the Welsh Government had with the Royal British Legion and other interested parties on how Remembrance Sunday is going to be commemorated next month? Because I think this is a subject that is very close to people's hearts, and they would want to see some sort of commemoration, even if not in the traditional sense.
A gaf i gytuno'n gyntaf â sylwadau cynharach Leanne Wood yn cefnogi Wythnos Ymwybyddiaeth Colli Babanod? Bydd fy mab i fy hun yn troi'n ddwyflwydd oed fis nesaf—anodd credu hynny—ond ni allaf ddychmygu'r tor calon y mae rhieni a theuluoedd yn ei ddioddef pan nad yw pethau'n dilyn y cynllun, yn ystod beichiogrwydd ac ar ei ôl. Rwy'n credu bod angen cymorth ar y teuluoedd hynny, a byddaf i'n sicr yn cefnogi digwyddiad ar-lein Ymwybyddiaeth Colli Babanod y Prif Weinidog eleni.
Trefnydd, a wnewch chi ymuno â mi i groesawu Oergell Gymunedol gyntaf Sir Fynwy, a gafodd ei lansio yn ddiweddar yng Nghanolfan Bridges Trefynwy? Rwy'n siŵr y gwnewch chi hynny. Fe'i sefydlwyd gan Food Sense, a chyfrannwyd y bwyd gan archfarchnadoedd lleol a hefyd gan Gyngor Sir Fynwy, a helpodd i'w sefydlu. A allwn ni gael yr wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru am y modd y mae'r mathau hyn o fentrau gwrth-wastraff yn cael eu cefnogi ledled Cymru? Efallai y gallai Llywodraeth Cymru, efallai y gallai'r Senedd ei hun gefnogi'r math hwn o fenter yn y dyfodol.
Ac yn olaf, Llywydd, rydym bellach lai na mis i ffwrdd o Sul y Cofio, dyddiad arbennig o ingol eleni gyda phen-blwydd 75 oed Diwrnod VJ a'r atgofion pwerus sydd gan oroeswyr o hyd o'r adeg honno. Yn amlwg, mae'r pandemig a'r cadw pellter cymdeithasol angenrheidiol yn gwneud gwasanaethau traddodiadol yn amhosibl eleni, felly pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda'r Lleng Brydeinig Frenhinol a phartïon eraill sydd â diddordeb ynghylch sut y bydd Sul y Cofio yn cael ei goffáu y mis nesaf? Oherwydd rwy'n credu bod hwn yn bwnc sy'n agos iawn at galonnau pobl, a bydden nhw eisiau gweld rhyw fath o goffáu, hyd yn oed os na fydd hynny yn yr ystyr draddodiadol.
Thank you to Nick Ramsay for highlighting the importance of Remembrance Sunday and ensuring that this year we mark it in an appropriate way and that we put all of the plans in place to do that. I can confirm that the Deputy Minister for Housing and Local Government will be making a statement on marking remembrance and our continued support for the armed forces to the Chamber, and you'll see that on the business statement that was laid today.
And, of course, it's the same Minister who has responsibility for tackling waste, and I know that she will have heard your request for a statement on how we can support and promote excellent initiatives such as the community fridge at the Bridges Centre in Monmouth. I'm sure it'll be an absolutely wonderful resource in the community for people who need it and, of course, helping us to tackle food waste as well. So, congratulations to everybody who's been involved in making that happen.
Diolch i Nick Ramsay am dynnu sylw at bwysigrwydd Sul y Cofio a sicrhau ein bod eleni'n ei nodi mewn ffordd briodol a'n bod yn gweithredu'r holl gynlluniau i wneud hynny. Gallaf gadarnhau y bydd y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol yn gwneud datganiad i'r Siambr ar nodi'r coffa a'n cefnogaeth barhaus i'r lluoedd arfog, ac fe welwch chi hynny ar y datganiad busnes a osodwyd heddiw.
Ac, wrth gwrs, yr un Gweinidog sy'n gyfrifol am fynd i'r afael â gwastraff, ac fe wn y bydd wedi clywed eich cais am ddatganiad ar sut y gallwn ni gefnogi a hyrwyddo mentrau rhagorol fel yr oergell gymunedol yng Nghanolfan Bridges yn Nhrefynwy. Rwy'n siŵr y bydd yn adnodd hollol wych yn y gymuned i bobl sydd ei angen ac, wrth gwrs, yn ein helpu i fynd i'r afael â gwastraff bwyd hefyd. Felly, llongyfarchiadau i bawb sydd wedi bod yn ymwneud â gwireddu hynny.
I'd like to ask for a statement on the effect that ongoing restrictions are having on people with caring responsibilities, particularly people who would usually rely on day-care centre facilities as respite and who have been unable to have that support for many months. Families who are live-in carers for their loved ones have seen their routines turned upside down over the pandemic, and many councils are still saying that day-care centres are unable to open. This is having a really severe negative impact on the mental health and well-being of those families. Now, I understand, of course, that councils need to find a difficult balance between protecting public health and the well-being of residents, but this group of people has been left without support now for a long period, and there's no end in sight. I'm increasingly concerned about the toll it's taking on these people. So, I'd like a statement, please, from the Deputy Minister for health and social care that would set out the circumstances under which these facilities could reopen and any guidance and support that could be made available to councils to help them provide individual day facilities or individual support for as long as those centres are not able to open. It's a hidden harm of COVID, and many people are in desperate need of support.
Secondly, Trefnydd, and finally, the BBC has just reported that the Prime Minister has rejected the First Minister's latest letter calling for a ban on people travelling out of areas with high COVID infection rates. Now, the letter-writing strategy has clearly not worked, so we need a legislative one. If the Government were to require extra parliamentary time this week in order to pass that, then we would support it. So, could the Trefnydd confirm, please, that it is the Welsh Government's intention now to legislate in order to protect our communities, and could you outline what legislative timetable you expect that to follow?
Hoffwn i ofyn am ddatganiad ar yr effaith y mae cyfyngiadau parhaus yn ei chael ar bobl â chyfrifoldebau gofalu, yn enwedig pobl a fyddai fel arfer yn dibynnu ar gyfleusterau canolfannau gofal dydd fel seibiant ac nad ydyn nhw wedi gallu cael y cymorth hwnnw ers misoedd lawer. Mae teuluoedd sy'n ofalwyr ac yn byw gyda'u hanwyliaid wedi gweld eu trefn ddyddiol yn mynd â'i phen i waered yn ystod y pandemig, ac mae llawer o gynghorau'n dal i ddweud nad yw canolfannau gofal dydd yn gallu agor. Mae hyn yn cael effaith negyddol ddifrifol iawn ar iechyd meddwl a lles y teuluoedd hynny. Nawr, rwy'n deall, wrth gwrs, fod angen i gynghorau ddarganfod cydbwysedd anodd rhwng diogelu iechyd y cyhoedd a lles preswylwyr, ond mae'r grŵp hwn o bobl wedi bod heb gymorth nawr ers cyfnod hir, ac nid oes diwedd yn y golwg. Rwy'n poeni fwyfwy am y doll y mae'n ei chymryd ar y bobl hyn. Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gofal Cymdeithasol a fyddai'n nodi o dan ba amgylchiadau y gallai'r cyfleusterau hyn ailagor ac unrhyw ganllawiau a chymorth y gellid eu darparu i gynghorau i'w helpu i ddarparu cyfleusterau dydd unigol neu gymorth unigol tra bydd y canolfannau hynny'n parhau i fod ar gau. Mae'n niwed cudd COVID, ac mae angen cefnogaeth nawr ar lawer o bobl.
Yn ail, Trefnydd, ac yn olaf, mae'r BBC newydd ddweud bod y Prif Weinidog wedi gwrthod llythyr diweddaraf Prif Weinidog Cymru yn galw am wahardd pobl sy'n teithio allan o ardaloedd sydd â chyfraddau uchel o haint COVID. Nawr, mae'n amlwg nad yw'r strategaeth ysgrifennu llythyrau wedi gweithio, felly mae angen un ddeddfwriaethol arnom. Pe bai angen amser seneddol ychwanegol ar y Llywodraeth yr wythnos hon er mwyn pasio hynny, yna byddem ni'n ei gefnogi. Felly, a allai'r Trefnydd gadarnhau, os gwelwch yn dda, mai bwriad Llywodraeth Cymru nawr yw deddfu er mwyn amddiffyn ein cymunedau, ac a allwch chi amlinellu pa amserlen ddeddfwriaethol yr ydych chi'n disgwyl i hynny ei dilyn?
Thank you to Delyth Jewell for raising both of these important issues. In terms of support for carers, it has been a tremendously difficult time for carers, and I know that the Minister with responsibility for social services and carers will want to provide that update to you. I'll ask her, in the first instance, to write to you regarding the guidance and support for local authorities, and I know she'll be considering how best to provide a wider update on support for carers themselves.FootnoteLink
In terms of the rejection of the request in the letter from the FM, obviously that's very, very disappointing, but I will leave it to the FM to set out the next steps. But I'm grateful to Plaid Cymru for their offer of support should additional parliamentary time be needed. Thank you.
Diolch i Delyth Jewell am godi'r ddau fater pwysig hyn. O ran cymorth i ofalwyr, mae wedi bod yn gyfnod anodd iawn i ofalwyr, a gwn y bydd y Gweinidog sy'n gyfrifol am wasanaethau cymdeithasol a gofalwyr eisiau rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf honno i chi. Gofynnaf iddi yn y lle cyntaf, ysgrifennu atoch chi ynghylch y canllawiau a'r gefnogaeth i awdurdodau lleol, a gwn y bydd yn ystyried y ffordd orau o roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gymorth i'r gofalwyr eu hunain.FootnoteLink
O ran gwrthod y cais yn y llythyr gan Brif Weinidog Cymru, mae'n amlwg bod hynny'n siomedig iawn, ond byddaf yn ei adael iddo ef nodi'r camau nesaf. Ond rwy'n ddiolchgar i Blaid Cymru am eu cynnig o gefnogaeth pe bai angen amser seneddol ychwanegol. Diolch.
John Griffiths. You need to be unmuted, John Griffiths.
John Griffiths. Mae angen i chi gael eich dad-dawelu John Griffiths.
Diolch yn fawr, Llywydd. Minister, I very much welcome Welsh Government's recent signature to the Edinburgh declaration on the post-2020 global biodiversity framework. The declaration critically recognises that healthy biodiversity and the ecosystem services that it provides are key for human well-being and to build the resilience of our cities and regions—that's both during and after the pandemic—and that it should be central to our recovery. We know that our ecosystems are degraded and rare species are not faring well in Wales, and, indeed, that's the case across the whole world. So, I welcome governments and regions signing the declaration and showing ambition in this area and on these matters, and I would further welcome, Minister, a full ministerial statement in the Chamber on the Edinburgh declaration, the commitments within it and how Welsh Government will meet those commitments.
Diolch yn fawr, Llywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu'n fawr lofnod diweddar Llywodraeth Cymru ar ddatganiad Caeredin ar y fframwaith bioamrywiaeth byd-eang ôl-2020. Mae'r datganiad yn cydnabod yn feirniadol fod bioamrywiaeth iach a'r gwasanaethau ecosystem y mae'n eu darparu yn allweddol i les pobl ac i feithrin cadernid ein dinasoedd a'n rhanbarthau—mae hynny yn ystod ac ar ôl y pandemig—ac y dylai fod yn ganolog i'n hadferiad. Gwyddom fod ein hecosystemau wedi'u diraddio ac nad yw rhywogaethau prin yn gwneud yn dda yng Nghymru ac, yn wir, mae hynny'n wir ledled y byd i gyd. Felly, rwy'n croesawu llywodraethau a rhanbarthau yn llofnodi'r datganiad ac yn dangos uchelgais yn y maes hwn ac ar y materion hyn, a byddaf yn croesawu ymhellach, Gweinidog, ddatganiad gweinidogol llawn yn y Siambr ar ddatganiad Caeredin, yr ymrwymiadau ynddo a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflawni'r ymrwymiadau hynny.
Thank you, John Griffiths, for raising this issue. I know that the Minister will have heard your request for a statement. But in the meantime, I would say that a key output from the Edinburgh declaration has really been to outline the important role that devolved nations play in development and delivery of the post-2020 framework via a renewed plan of action, and I'm really pleased to say that the Minister for Energy, Environment and Rural Affairs has signed up to that. Through our policy initiatives, we're taking action to really embed biodiversity consideration across Government, and we're doing that through our natural resources policy, our nature recovery action plan, also our section 6 biodiversity and resilience of ecosystems duty, and of course most notably, I would say, through our budget preparations as well. The refreshed nature recovery action plan identifies some priority themes that are to be taken forward by the Welsh Government, by Natural Resources Wales, by the environmental non-governmental organisations, local authorities and of course our local nature partnerships as well, as well as landowners and farmers across Wales. But really importantly, that piece of work has identified some important gaps, and it's there that we should be looking to further our efforts.
Diolch, John Griffiths, am godi'r mater hwn. Gwn y bydd y Gweinidog wedi clywed eich cais am ddatganiad. Ond yn y cyfamser, byddwn i'n dweud mai un o brif ganlyniadau datganiad Caeredin fu amlinellu swyddogaeth bwysig gwledydd datganoledig wrth ddatblygu a chyflawni'r fframwaith ar ôl 2020 drwy gynllun gweithredu newydd, ac rwy'n falch iawn o ddweud bod y Gweinidog Ynni, yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi ymrwymo i hynny. Drwy ein mentrau polisi, rydym yn cymryd camau i ymgorffori ystyriaeth bioamrywiaeth ledled y Llywodraeth, ac rydym yn gwneud hynny drwy ein polisi adnoddau naturiol, ein cynllun gweithredu adfer natur, ein dyletswydd bioamrywiaeth a chadernid ecosystemau adran 6, ac wrth gwrs yn fwyaf nodedig, byddwn i'n ei ddweud, drwy ein paratoadau ar gyfer y gyllideb hefyd. Mae'r cynllun gweithredu adfer natur, ar ei newydd wedd, yn nodi rhai themâu sydd i'w datblygu'n flaenoriaeth gan Lywodraeth Cymru, gan Cyfoeth Naturiol Cymru, gan y cyrff anllywodraethol amgylcheddol, awdurdodau lleol ac wrth gwrs ein partneriaethau natur lleol hefyd, yn ogystal â thirfeddianwyr a ffermwyr ledled Cymru. Ond yn bwysig iawn, mae'r darn hwnnw o waith wedi nodi rhai bylchau pwysig, a dylem fod yn ceisio hyrwyddo ein hymdrechion tuag at y rheini.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
I apologise to all Members who I wasn't able to call. We are way out of time already on that statement. We'll take a break now, a short break, and we'll reconvene in a few minutes.
Rwy'n ymddiheuro i'r holl Aelodau nad oeddwn i'n gallu eu galw. Mae ein hamser ar ben ar y datganiad hwnnw yn barod. Byddwn yn cymryd seibiant nawr, seibiant byr, a byddwn yn ailymgynnull ymhen ychydig funudau.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:51.
Plenary was suspended at 15:51.
Ailymgynullodd y Senedd am 16:00, gyda David Melding yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 16:00, with David Melding in the Chair.
Order. Order. The Senedd is back in session.
Trefn. Trefn. Mae'r Senedd yn eistedd unwaith eto.
We move to item 3, which is a statement by the Deputy Minister for Housing and Local Government on recycling and the green recovery. I call Hannah Blythyn.
Symudwn at eitem 3, sy'n ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol ar ailgylchu a'r adferiad gwyrdd. Galwaf ar Hannah Blythyn.
Thank you, deputy acting Presiding Officer. I am pleased to be able to make this statement today on recycling and the green recovery. Over the last 20 years, we have invested £1 billion in recycling infrastructure. Approaches like our universal household food waste collection are the envy of others and mean we have the ability to collect and recycle much more.
Last month I launched the Be Mighty, Recycle campaign, aimed at helping everyone become more aware of the wide range of materials that can be recycled in Wales, from eggshells to shampoo bottles. The ambition is not just to increase recycling for its own sake, but to make sure that we can use the valuable material collected. Our food waste is turned into renewable energy that powers homes and businesses, and our recycling can be turned into new products. Working in partnership with local authorities to develop the Be Mighty campaign, which rightly recognises the work of our collection crews—a reflection of the heartfelt thanks from communities across Wales, as they work tirelessly to maintain collections through challenging times. The resilience of our collection systems during the pandemic has been a considerable achievement. Not only did they absorb increases in household materials, but also increases in streams such as clinical waste.
The pandemic highlighted the growing importance of recycling to our economy. The collection of the bags and boxes of recycling from our kerbsides has been vital in supplying businesses in Wales with the materials they need to produce the goods we use. Businesses like Smile Plastics in the Gower, and Capital Valley Plastics in Torfaen, who are using recycled plastics to make products like damp-proof membranes and worktops, show how Welsh companies are innovating to bring forward greener solutions. It also means that maintaining the collection of recycling is not just important for our environment and for our communities, but it is increasingly vital for our economy.
The disruption caused by COVID-19 and the uncertainty surrounding Brexit means that we have a window of opportunity to rethink ways of working and make the changes now to support a green and just recovery. The circular economy is key to that recovery. By shortening supply chains, we can boost economic resilience, and by keeping resources in use, we can realise more of their value and take advantage of the new economic opportunities.
This means looking to green skills, including those in repair and remanufacture. This is already happening across Wales. One example of this is the new RemakerSpace Centre at Cardiff University, which we have funded, and will support businesses with the skills, equipment and advice to rethink the design of products. We will also support the foundational economy in Wales by focusing future investment in the regional infrastructure needed for a circular, low carbon economy. We are already seeing the clustering of businesses and enterprises at recycling centres, like the Bryn Pica eco-park in Rhondda Cynon Taf, where products previously seen as waste, such as paint and mattresses, are remanufactured or reprocessed rather than burned or buried.
A green and just recovery cannot simply focus on the economy, but must align environmental and social action. We know that 45 per cent of carbon emissions come from the goods and products that we make and consume. So, recycling, reusing, repairing and reprocessing—a new approach to resources—is central to rising to the challenge of the climate crisis.
Last year I launched our circular economy fund, aimed at supporting publicly funded bodies to take steps to innovate and move to more circular approaches. We ran a second funding round earlier this year, which was yet again hugely oversubscribed. Our commitment to a green recovery means that further funding has now been secured so that we can support an additional 74 circular economy projects across Wales, putting the green recovery into action.
A circular economy works for communities too. At the height of the pandemic, we awarded funding to FareShare Cymru to expand their redistribution provision into new parts of Wales, ensuring that people that needed it were able to access food that would otherwise go to waste. We have enabled Repair Cafe Wales to set up more cafes and offer online guidance on repairing essential items. Our support is not simply addressing immediate issues, but, importantly, also shaping more sustainable long-term solutions that empower communities. So, we are creating an additional fund of over £13 million to support repair and reuse activities in our town centres, creating community infrastructure to stimulate innovation and skills development on our high streets and helping to transform towns.
Our 'Beyond Recycling' consultation was launched last year in Llangollen. It was a consultation with a difference—a conversation that went around the country setting out our aim to reach zero waste by 2050, to reduce emissions and to grow the circular economy, and asking people for their ideas on how we could achieve this. One thousand citizens and stakeholders came along to 40 events or submitted responses. The messages were clear and consistent. There is a strong sense of pride in what we have achieved and a sense that we have achieved this together, alongside a real appetite for Wales to continue to lead the way. Last month we issued a summary of responses and we will be publishing a new circular economy strategy for Wales by the end of the year.
I made clear that our approach to the circular economy should be about taking action and that's what we are doing—from funding to support organisations, businesses and communities to innovate change, to taking forward a consultation to ban the nine most commonly littered single-use plastic items in Wales, and working with other Governments in the UK to bring in both a deposit-return scheme and extended producer responsibility for packaging. Twenty years ago we started on an ambitious recycling journey. We've come a long way and together we have shown that recycling is what we do in Wales, building on our proud record, going beyond recycling in a way that brings benefits for our environment, our economy and our communities.
Diolch, dirprwy Lywydd dros dro. Rwy'n falch o allu gwneud y datganiad hwn heddiw ynglŷn ag ailgylchu a'r adferiad gwyrdd. Dros yr 20 mlynedd diwethaf, rydym ni wedi buddsoddi £1 biliwn mewn seilwaith ailgylchu. Mae dulliau fel ein casgliad gwastraff bwyd cartref cyffredinol yn destun cenfigen i eraill ac yn golygu bod gennym ni'r gallu i gasglu ac ailgylchu llawer mwy.
Fis diwethaf, lansiais yr ymgyrch Bydd Wych, Ailgylcha, gyda'r nod o helpu pawb i ddod yn fwy ymwybodol o'r ystod eang o ddeunyddiau y gellir eu hailgylchu yng Nghymru, o blisgyn ŵy i boteli siampŵ. Yr uchelgais yw nid yn unig cynyddu ailgylchu er ei fwyn ei hun, ond sicrhau y gallwn ni ddefnyddio'r deunydd gwerthfawr a gesglir. Caiff ein gwastraff bwyd ei droi'n ynni adnewyddadwy sy'n pweru cartrefi a busnesau, a gellir troi'r deunyddiau yr ydym ni'n eu hailgylchu yn gynhyrchion newydd. Gan weithio mewn partneriaeth ag awdurdodau lleol i ddatblygu ymgyrch Bydd Wych, sy'n cydnabod gwaith ein criwiau casglu yn briodol—adlewyrchiad o'r diolch diffuant gan gymunedau ledled Cymru, wrth iddynt weithio'n ddiflino i barhau i gasglu drwy gyfnod heriol. Mae cydnerthedd ein systemau casglu yn ystod y pandemig wedi bod yn gamp sylweddol. Nid yn unig y gwnaethant ymdopi â chynnydd mewn deunyddiau cartref, ond hefyd cynnydd mewn ffrydiau fel gwastraff clinigol.
Tynnodd y pandemig sylw at bwysigrwydd cynyddol ailgylchu i'n heconomi. Mae casglu'r bagiau a'r blychau ailgylchu o'n palmentydd wedi bod yn hanfodol i ddiwallu busnesau yng Nghymru gyda'r deunyddiau sydd eu hangen arnynt i gynhyrchu'r nwyddau a ddefnyddiwn. Mae busnesau fel Smile Plastics ar Benrhyn Gŵyr, a Capital Valley Plastics yn Nhorfaen, sy'n defnyddio plastigau wedi'u hailgylchu i wneud cynhyrchion fel pilenni atal lleithder a chownteri cegin yn dangos sut mae cwmnïau o Gymru'n arloesi i gyflwyno atebion gwyrddach. Mae hefyd yn golygu bod cynnal y casgliad ailgylchu nid yn unig yn bwysig i'n hamgylchedd ac i'n cymunedau, ond mae'n gynyddol hanfodol i'n heconomi.
Mae'r tarfu a achoswyd gan COVID-19 a'r ansicrwydd ynghylch Brexit yn golygu bod gennym ni gyfle i ailystyried ffyrdd o weithio a gwneud y newidiadau nawr i gefnogi adferiad gwyrdd a chyfiawn. Mae'r economi gylchol yn allweddol i'r adferiad hwnnw. Drwy gwtogi cadwyni cyflenwi, gallwn hybu cadernid economaidd, a thrwy barhau i ail-ddefnyddio adnoddau, gallwn gyflawni mwy o'u gwerth a manteisio ar y cyfleoedd economaidd newydd.
Mae hyn yn golygu edrych ar sgiliau gwyrdd, gan gynnwys y rheini ym maes atgyweirio ac ail-gynhyrchu. Mae hyn eisoes yn digwydd ledled Cymru. Un enghraifft o hyn yw'r Ganolfan RemakerSpace newydd ym Mhrifysgol Caerdydd, yr ydym ni wedi'i hariannu, a bydd yn cefnogi busnesau gyda'r sgiliau, yr offer a'r cyngor i ailystyried dyluniad cynhyrchion. Byddwn hefyd yn cefnogi'r economi sylfaenol yng Nghymru drwy ganolbwyntio buddsoddiad yn y dyfodol yn y seilwaith rhanbarthol sydd ei angen ar gyfer economi gylchol carbon isel. Rydym ni eisoes yn gweld clystyru busnesau a mentrau mewn canolfannau ailgylchu, fel eco-barc Bryn Pica yn Rhondda Cynon Taf, lle mae cynhyrchion a ystyriwyd yn flaenorol yn wastraff, megis paent a matresi, yn cael eu hail-gynhyrchu neu eu hailbrosesu yn hytrach na'u llosgi neu eu claddu.
Ni all adferiad gwyrdd a chyfiawn ganolbwyntio ar yr economi yn unig, mae'n rhaid iddo gysoni gweithredu amgylcheddol a chymdeithasol. Gwyddom fod 45 y cant o allyriadau carbon yn dod o'r nwyddau a'r cynhyrchion yr ydym ni yn eu gwneud ac yn eu defnyddio. Felly, mae ailgylchu, ailddefnyddio, trwsio ac ailbrosesu—dull newydd o ymdrin ag adnoddau—yn ganolog i ymateb i her yr argyfwng hinsawdd.
Y llynedd, lansiais ein cronfa economi gylchol, gyda'r nod o gefnogi cyrff sy'n cael arian cyhoeddus i ddechrau arloesi a defnyddio dulliau mwy cylchol. Cynhaliwyd ail gylch ariannu gennym ni yn gynharach eleni, ac unwaith eto bu llawer iawn mwy o geisiadau nag oedd o arian ar gael. Mae ein hymrwymiad i adferiad gwyrdd yn golygu bod cyllid ychwanegol bellach wedi'i sicrhau fel y gallwn ni gefnogi 74 prosiect economi gylchol ychwanegol ledled Cymru, gan roi'r adferiad gwyrdd ar waith.
Mae economi gylchol yn gweithio i gymunedau hefyd. Ar anterth y pandemig, dyfarnwyd cyllid i FareShare Cymru i ehangu eu darpariaeth ailddosbarthu i rannau newydd o Gymru, gan sicrhau bod bwyd a fyddai fel arall wedi ei wastraffu ar gael i bobl oedd ei angen. Rydym wedi galluogi Caffi Trwsio Cymru i sefydlu mwy o gaffis a chynnig arweiniad ar-lein ynglŷn ag atgyweirio eitemau hanfodol. Nid mynd i'r afael â materion uniongyrchol yn unig y mae ein cefnogaeth, ond, yn bwysig, mae a wnelo ef hefyd â llunio atebion hirdymor mwy cynaliadwy sy'n grymuso cymunedau. Felly, rydym ni yn creu cronfa ychwanegol o dros £13 miliwn i gefnogi gweithgareddau atgyweirio ac ailddefnyddio yng nghanol ein trefi, gan greu seilwaith cymunedol i ysgogi arloesi a datblygu sgiliau ar ein strydoedd mawr a helpu i drawsnewid trefi.
Lansiwyd ein hymgynghoriad 'Mwy nag Ailgylchu' y llynedd yn Llangollen. Roedd yn ymgynghoriad gwahanol—sgwrs a aeth o amgylch y wlad yn gosod ein nod o fod yn genedl ddi-wastraff erbyn 2050, lleihau allyriadau a thyfu'r economi gylchol, a gofyn i bobl am eu syniadau ynglŷn â sut y gallem ni gyflawni hyn. Daeth mil o ddinasyddion a rhanddeiliaid i 40 o ddigwyddiadau neu gyflwyno ymatebion. Roedd y negeseuon yn glir ac yn gyson. Mae ymdeimlad cryf o falchder yn yr hyn yr ydym ni wedi'i gyflawni ac ymdeimlad ein bod wedi cyflawni hyn gyda'n gilydd, ochr yn ochr ag awydd gwirioneddol i Gymru barhau i arwain y ffordd. Y mis diwethaf cyhoeddwyd crynodeb o'r ymatebion a byddwn yn cyhoeddi strategaeth economi gylchol newydd i Gymru erbyn diwedd y flwyddyn.
Fe'i gwnes hi'n glir y dylai ein hymagwedd at yr economi gylchol ymwneud â gweithredu a dyna'r hyn yr ydym ni yn ei wneud—o gyllid i gefnogi sefydliadau, busnesau a chymunedau i arloesi mewn newid, i fwrw ymlaen ag ymgynghoriad i wahardd y naw eitem blastig untro fwyaf cyffredin yng Nghymru, a gweithio gyda Llywodraethau eraill yn y DU i gyflwyno cynllun dychwelyd ernes a chyfrifoldeb estynedig cynhyrchwyr am becynnu. Ugain mlynedd yn ôl dechreuwyd ar daith ailgylchu uchelgeisiol. Rydym ni wedi gwneud llawer a gyda'n gilydd rydym ni wedi dangos mai ailgylchu yw'r hyn a wnawn ni yng Nghymru, gan adeiladu ar ein record falch, mynd y tu hwnt i ailgylchu mewn ffordd sy'n dod â manteision i'n hamgylchedd, ein heconomi a'n cymunedau.
I would like to thank the Deputy Minister for her statement and to join with her in acknowledging the excellent work that our local authorities have carried out during the collection systems, of course, through this pandemic. In your 'Beyond Recycling' strategy, you state that to enable a zero-waste and low carbon Wales,
'regional and accessible infrastructure and community hubs are needed to deal with priority materials.'
For this to become reality, of course, easy access must be ensured to both domestic and non-domestic recycling premises. It is clear from the replies to me, in a recent FOI, that fly-tipping still continues to remain a very modern menace. Indeed, between July 2019 and June 2020, there were 675 instances of fly-tipping across Neath Port Talbot, 968 across Denbighshire, 1,034 across Monmouthshire, and 2,281 across Caerphilly. That is individuals—very selfish individuals, I might add—who blight our countryside and our environment and instead of taking it to a centre that the local authority provides, deem to decide to just go and empty their vehicle, often vans, trailers. And to be honest, it's an absolute disgrace and shame on them. Most concerning, however, was Rhondda Cynon Taf, where in spite of 2,816 cases recorded between 2019 and June 2020, zero fixed-penalty notices were issued. So, to me, we need a deterrent, and the local authorities, I believe, are duty-bound to put the detective work in to find out who is doing this, and make sure those fines are hefty, because we definitely, definitely need a deterrent.
So, the figures suggest that councils, whilst having the power, are not able, then, to do the enforcement. So, with these statistics in mind, and I have raised this—I've been an Assembly Member, a Member of the Senedd, for nine years now—on so many occasions, I would ask, will you take the mantle forward now, to ensure that local authorities, COVID aside now, actually start to look upon the duties they have, and the powers, and actually start to enforce more robustly? Will you commit to increasing local authority funding, to ensure that recycling centres are a lot more easy to access? Your 'Beyond Recycling' strategy states that the Welsh Government will commit to increasing financial support for the sector to increase operations in rural areas. Will the £13 million target be targeted at towns as well as in rural areas? And can you offer clarity on your plans for resource-efficient waste transportation for rural communities, especially your plans for electrification of these vehicles, and plans to optimise rural routes by serving dual purposes? The document appears to suggest combining postal delivery with waste recovery, which I consider to be problematic. Can you also confirm whether lamp-post charging points and vehicle-to-grid technology has been considered as part of these electric waste transport plans, so that Wales can embrace bold and innovative business-first ideas to support our nation's efforts to curb emissions?
As I've stated before, a recent report from WRAP Cymru found that 75 per cent of commercial and industrial waste sent to incineration or landfill in Wales was actually recyclable. So, this is incompatible with much of the legislation—the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and other Acts—that we've passed here. A good start would be for a moratorium to be introduced on all planning consultations related to new incinerators during the pandemic. I've raised that. You have stated that 45 per cent of carbon emissions come from the goods and products that we make and consume and, as such, that recycling, reusing, repairing and reprocessing, and a new approach to resources are central to the challenge of the climate crisis. So, with this in mind, will you outline what steps you will take to see publicly funded schemes in Wales use natural and environmentally friendly materials in the first place, like Welsh wool? [Interruption.] Thanks. Wales has the potential to be even greener and greater at recycling, so I implore you to be even more ambitious in this climate crisis.
And I have one more plea, Deputy Minister. Will you, please, work with Dŵr Cymru, and let's get some education out there about the damage that wipes are doing to our planet, climate change and, indeed, our water supply? Because, whenever I do a beach clean, whenever I go to our local sewage works and things, it's an absolute issue the number of wet wipes and things that people are putting into the systems, and they are causing a lot of pollution across Wales, so education is key. But I believe you have a duty to work with Dŵr Cymru and let's stop this once and for all. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad ac ymuno â hi i gydnabod y gwaith rhagorol y mae ein hawdurdodau lleol wedi'i wneud yn ystod y systemau casglu, wrth gwrs, drwy'r pandemig hwn. Yn eich strategaeth 'Mwy nag Ailgylchu', rydych yn dweud, er mwyn cyflawni Cymru ddiwastraff a charbon isel;
'mae angen seilwaith rhanbarthol a hygyrch a chanolfanau cymunedol i ymdrin â deunyddiau â blaenoriaeth iddynt.'
Er mwyn gwireddu hyn, wrth gwrs, rhaid sicrhau mynediad rhwydd i safleoedd ailgylchu domestig ac annomestig. Mae'n amlwg o'r atebion i mi, mewn cais rhyddid gwybodaeth diweddar, fod tipio anghyfreithlon yn dal i fod yn fygythiad modern iawn. Yn wir, rhwng mis Gorffennaf 2019 a mis Mehefin 2020, cafwyd 675 o achosion o dipio anghyfreithlon ar draws Castell-nedd Port Talbot, 968 ar draws Sir Ddinbych, 1,034 ar draws Sir Fynwy, a 2,281 ledled Caerffili. Unigolion sy'n gwneud hynny—unigolion hunanol iawn, os caf i ychwanegu hynny—sy'n difetha ein cefn gwlad a'n hamgylchedd ac yn hytrach na mynd â'u hysbwriel i ganolfan y mae'r awdurdod lleol yn ei darparu, maent yn penderfynu mynd i wagio eu cerbyd, faniau yn aml, trelars. Ac i fod yn onest, mae'n warth a chywilydd llwyr arnynt. Fodd bynnag Rhondda Cynon Taf oedd testun y pryder mwyaf, ni chyhoeddwyd unrhyw hysbysiadau cosb benodedig er gwaethaf 2,816 o achosion a gofnodwyd rhwng 2019 a Mehefin 2020. Felly, i mi, mae angen rhwystr arnom ni, ac mae dyletswydd ar yr awdurdodau lleol, rwy'n credu, i ddarganfod pwy sy'n gwneud hyn, a sicrhau bod y dirwyon hynny'n swmpus, oherwydd mae angen rhwystr arnom ni yn gwbl bendant.
Felly, mae'r ffigurau'n awgrymu nad yw cynghorau, er bod ganddynt y pŵer, yn gallu gwneud y gwaith gorfodi. Felly, gyda'r ystadegau hyn mewn golwg, ac rwyf wedi codi hyn—rwyf wedi bod yn Aelod Cynulliad, yn Aelod o'r Senedd, ers naw mlynedd bellach—ar gynifer o achlysuron, rwy'n gofyn, a wnewch chi weithredu ar hyn nawr, i sicrhau bod awdurdodau lleol, gan roi COVID o'r neilltu nawr, mewn gwirionedd yn dechrau ystyried y dyletswyddau sydd ganddynt, a'r pwerau, ac yn dechrau gorfodi'n fwy cadarn? A wnewch chi ymrwymo i gynyddu cyllid awdurdodau lleol, i sicrhau bod canolfannau ailgylchu'n llawer haws eu cyrraedd? Mae eich strategaeth 'Mwy nag Ailgylchu' yn nodi y bydd Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i gynyddu'r cymorth ariannol i'r sector er mwyn cynyddu gweithrediadau mewn ardaloedd gwledig. A gaiff y targed o £13 miliwn ei dargedu at drefi yn ogystal ag at ardaloedd gwledig? Ac a wnewch chi roi eglurder ynghylch eich cynlluniau ar gyfer cludo gwastraff mewn modd sy'n defnyddio adnoddau'n effeithlon ar gyfer cymunedau gwledig, yn enwedig eich cynlluniau ar gyfer trydaneiddio'r cerbydau hyn, a chynlluniau i wneud y gorau o lwybrau gwledig drwy wasanaethu dibenion deuol? Mae'n ymddangos bod y ddogfen yn awgrymu cyfuno gwasanaethau post a chasglu gwastraff, sy'n peri problemau yn fy marn i. A allwch chi gadarnhau hefyd a yw mannau gwefru ar bolion lamp a thechnoleg cerbyd i'r grid wedi'u hystyried yn rhan o'r cynlluniau trafnidiaeth gwastraff trydan hyn, fel y gall Cymru groesawu syniadau busnes yn gyntaf sy'n fentrus ac yn arloesol i gefnogi ymdrechion ein cenedl i leihau allyriadau?
Fel rwyf wedi dweud o'r blaen, canfu adroddiad diweddar gan WRAP Cymru fod modd ailgylchu 75 y cant o wastraff masnachol a diwydiannol a anfonwyd i'w losgi neu i safleoedd tirlenwi yng Nghymru mewn gwirionedd. Felly, mae hyn yn anghydnaws â llawer o'r ddeddfwriaeth—Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddfau eraill—yr ydym ni wedi eu pasio yn y fan yma. Dechrau da fyddai cyflwyno moratoriwm ar bob ymgynghoriad cynllunio sy'n ymwneud â llosgyddion newydd yn ystod y pandemig. Rwyf wedi crybwyll hynny. Rydych chi wedi dweud bod 45 y cant o allyriadau carbon yn dod o'r nwyddau a'r cynhyrchion yr ydym ni yn eu gwneud ac yn eu defnyddio ac, o'r herwydd, fod ailgylchu, ailddefnyddio, trwsio ac ailbrosesu, a dull newydd o ymdrin ag adnoddau yn ganolog i her yr argyfwng hinsawdd. Felly, gyda hyn mewn golwg, a wnewch chi amlinellu beth fyddwch chi'n ei wneud i weld cynlluniau a ariennir yn gyhoeddus yng Nghymru yn defnyddio deunyddiau naturiol ac ecogyfeillgar yn y lle cyntaf, fel gwlân Cymreig? [Torri ar draws.] Diolch. Mae gan Gymru'r potensial i fod hyd yn oed yn wyrddach ac yn well wrth ailgylchu, felly rwy'n erfyn arnoch i fod hyd yn oed yn fwy uchelgeisiol yn yr argyfwng hinsawdd hwn.
Ac mae gennyf un apêl arall, Dirprwy Weinidog. A wnewch chi, os gwelwch yn dda, weithio gyda Dŵr Cymru, a gadewch inni gael rhywfaint o addysg ynghylch y niwed y mae clytiau'n ei wneud i'n planed, newid yn yr hinsawdd ac, yn wir, ein cyflenwad dŵr? Oherwydd, pryd bynnag y byddaf yn cymryd rhan mewn diwrnod glanhau traeth, pryd bynnag yr af i'r gwaith trin carthion lleol ac ati, mae nifer y clytiau gwlyb a'r pethau y mae pobl yn eu rhoi yn y systemau yn broblem ddifrifol iawn, ac maen nhw yn achosi llawer o lygredd ledled Cymru, felly mae addysg yn allweddol. Ond rwy'n credu bod dyletswydd arnoch i weithio gyda Dŵr Cymru a gadewch i ni atal hyn unwaith ac am byth. Diolch.
Can I firstly thank the Member for her warm words and joining me in recognising the work that our collection crews have played and the role they played the length and breadth of the country and in communities in our constituencies, not just during the pandemic, but throughout the year as well, and the role that they play there?
The Member asked some questions around the challenge of fly-tipping in our communities, and I absolutely agree with her that this is—we should be clear—absolutely unacceptable anti-social behaviour, and it is not and will not be tolerated. We're working closely with our local authority partners to look at the work we can do around enforcement, but also the Member raises important points around the role of raising education.
She talks about access to facilities. Now, within my statement and within our 'Beyond Recycling' consultation, we've invested £1 billion in the last 20 years in infrastructure—regional infrastructure and infrastructure that means we're able to deal with our recycling and reprocess it. But what we want to do is take that further, and invest in that community infrastructure, so people are able to access facilities on their doorstep without having to drive out of town, to make it as easy as possible for people to do the right thing, but also that brings benefits for local towns and communities as well, whether that be through creating hubs for repair and reuse, or coupling them with zero-waste shops. And that's why I hope the funding that we've announced recently will help contribute, alongside the recent tranche of circular economy funding for public bodies and organisations that town and community councils are also able to bid for on this occasion. So, we could see more projects in towns and communities across the country, which I hope, then, others can see and then we can spread them at scale right across the nation.
The Member raises—this is the point around incineration. Let's be clear: our aim is to be a zero-waste nation with a more circular economy that keeps resources in use and avoids waste in the first place. We need to get to the position we want to get to, but, in the interim, we need a way to deal effectively with our non-recyclable waste in a way that prevents if from polluting the environment or sees the problem being exported elsewhere. And we have the facilities that can use this waste to recover energy, and heat provides an important transitional way of dealing with waste in line with the waste hierarchy. But within the 'Beyond Recycling consultation we talked about taking full responsibility on waste, and that's from grass roots to Government and everything in between, and the document was clear on incineration that it's a transitional measure and our long-term plan is to keep resources for use for as long as is possible and avoid waste being burned or buried.
A gaf i ddiolch yn gyntaf i'r Aelod am ei geiriau cynnes ac am ymuno â mi i gydnabod y gwaith y mae ein criwiau casglu wedi'i wneud a'u swyddogaeth ar hyd a lled y wlad ac mewn cymunedau yn ein hetholaethau, nid yn unig yn ystod y pandemig, ond drwy gydol y flwyddyn hefyd, a'r rhan y maent yn ei chwarae?
Gofynnodd yr Aelod rai cwestiynau am her tipio anghyfreithlon yn ein cymunedau, a chytunaf yn llwyr â hi fod hyn yn—dylem fod yn glir—ymddygiad gwrthgymdeithasol hollol annerbyniol, ac nid yw'n cael ei oddef ac ni chaiff ei oddef. Rydym yn gweithio'n agos gyda'n partneriaid yn yr awdurdod lleol i edrych ar y gwaith y gallwn ei wneud o ran gorfodi, ond hefyd mae'r Aelod yn codi pwyntiau pwysig ynghylch swyddogaeth addysgu.
Mae'n sôn am fynediad at gyfleusterau. Nawr, yn fy natganiad ac yn ein hymgynghoriad 'Mwy nag Ailgylchu', rydym ni wedi buddsoddi £1 biliwn yn yr 20 mlynedd diwethaf mewn seilwaith—seilwaith rhanbarthol a seilwaith sy'n golygu ein bod yn gallu ymdrin â'n hailgylchu a'i ailbrosesu. Ond yr hyn yr hoffem ni ei wneud yw mynd â hynny ymhellach, a buddsoddi yn y seilwaith cymunedol hwnnw, fel y gall pobl gael mynediad at gyfleusterau ar garreg eu drws heb orfod gyrru allan o'r dref, i'w gwneud hi mor hawdd â phosib i bobl wneud y peth iawn, ond hefyd mae hynny'n dod â manteision i drefi a chymunedau lleol hefyd, boed hynny drwy greu canolfannau ar gyfer trwsio ac ailddefnyddio, neu eu cyplysu â siopau diwastraff. A dyna pam yr wyf yn gobeithio y bydd y cyllid yr ydym ni wedi'i gyhoeddi'n ddiweddar yn helpu i gyfrannu, ochr yn ochr â'r gyfran ddiweddar o gyllid economi gylchol ar gyfer cyrff cyhoeddus a sefydliadau y gall cynghorau tref a chymuned wneud cais amdano y tro hwn hefyd. Felly, gallem weld mwy o brosiectau mewn trefi a chymunedau ledled y wlad, a gobeithio, felly, y gall eraill eu gweld ac yna gallwn eu cynyddu'n sylweddol ar draws y wlad.
Mae'r Aelod yn codi—dyma'r pwynt ynghylch llosgi. Gadewch inni fod yn glir: ein nod yw bod yn genedl ddiwastraff gydag economi fwy cylchol sy'n cadw adnoddau mewn defnydd ac sy'n osgoi gwastraff yn y lle cyntaf. Rhaid inni gyrraedd y sefyllfa yr hoffem ni fod ynddi ond, yn y cyfamser, mae arnom ni angen ffordd o ymdrin yn effeithiol â'n gwastraff na ellir ei ailgylchu mewn ffordd sy'n ei atal rhag llygru'r amgylchedd neu'n gweld y broblem yn cael ei throsglwyddo i fannau eraill. Ac mae gennym y cyfleusterau a all ddefnyddio'r gwastraff hwn i adfer ynni, ac mae gwres yn ffordd drosiannol bwysig o ymdrin â gwastraff yn unol â'r hierarchaeth wastraff. Ond yn yr ymgynghoriad 'Mwy nag Ailgylchu' buom yn sôn am gymryd cyfrifoldeb llawn am wastraff, ac mae hynny o lawr gwlad i'r Llywodraeth a phopeth yn y canol, ac roedd y ddogfen yn glir ynghylch llosgi ysbwriel fod hynny yn fesur trosiannol a'n cynllun hirdymor yw cadw adnoddau i'w defnyddio cyhyd ag y bo modd ac osgoi llosgi neu gladdu gwastraff.
I'd like to pay tribute as well to those working in the waste sector, particularly local authority staff who've kept the waste collection wheels turning throughout this pandemic. I notice, Minister, in your statement, obviously there's a laudable focus on recycling and the circular economy, but, of course, the key thing here is that we have to stop producing that waste in the first place, and I don't hear much in your statement about that. And I would like you to elaborate around what you are actually doing on that front, because statistics from WRAP Cymru tell us that we produce 400,000 tonnes of plastic waste in Wales every year. Sixty seven per cent of that is packaging waste and we only recycle 33 per cent of household waste. So, whilst you're proud of the Welsh record on recycling, it's been suggested to me that what we have, actually, is a decent record on collecting recyclable material as opposed to necessarily getting the recycling bit right. We've seen how some of that material ends up in places that it shouldn't, and WRAP Cymru stats as well remind us that we have a long, long way to go.
Your statement tells us, and I quote, that
'I made clear that our approach to the circular economy should be about taking action and that's what we are doing'.
Well, I've been a Member of this Senedd for nine and a half years, nearly 10 years. Ten years ago, we were talking about the need for a deposit-return scheme. We're still talking about the need for a deposit-return scheme. Ten years ago, this place was talking about extended producer responsibility. Ten years later, we're still talking about it. Ten years ago, we were talking about banning single-use plastics, and do you know what? We're still talking about banning single-use plastics. If this is your definition of taking action, Minister, I think we have much deeper problems than I ever imagined we did have. So, can you tell us when exactly will these initiatives be introduced? Because they're long, long overdue, and people like myself have had a gutsful of waiting for this so-called action.
I'm looking forward to your new circular economy strategy, to be published at at the end of this year. I'd be interested maybe if you could elaborate a little bit about how that will take account, of course, of the whole COVID pandemic situation that we find ourselves in, and the new waste epidemic that stems from that in relation to face masks and gloves and single-use items, which are a scourge now—and I imagine that there will be some sort of bespoke initiatives to try and tackle those particular issues—but also Brexit. One of the big risks stemming from Brexit will be a huge increase in food waste, because what we'll see, potentially, is a huge disruption of supply chains, invariably leading to surplus food being produced in certain sectors, and one of those being lamb. There were reports in the media last week that we could be facing up to 2 million lamb carcasses going to waste in the UK alone, so I'm just wondering what contingency planning you might have as a Government to ready yourself for that. Thank you.
Hoffwn dalu teyrnged hefyd i'r rhai sy'n gweithio yn y sector gwastraff, yn enwedig staff awdurdodau lleol sydd wedi cadw'r olwynion casglu gwastraff yn troi drwy'r pandemig hwn. Sylwaf, Gweinidog, yn eich datganiad, yn amlwg mae pwyslais canmoladwy ar ailgylchu a'r economi gylchol, ond, wrth gwrs, y peth allweddol yma yw bod yn rhaid inni roi'r gorau i gynhyrchu'r gwastraff hwnnw yn y lle cyntaf, ac nid wyf yn clywed llawer yn eich datganiad am hynny. Ac fe hoffwn i chi ymhelaethu ar yr hyn yr ydych yn ei wneud yn hynny o beth, oherwydd mae ystadegau gan WRAP Cymru yn dweud wrthym ni ein bod yn cynhyrchu 400,000 tunnell o wastraff plastig yng Nghymru bob blwyddyn. Gwastraff deunydd pacio yw 67 y cant o hynny a dim ond 33 y cant o wastraff cartref yr ydym ni yn ei ailgylchu. Felly, er eich bod yn falch o record Cymru o ran ailgylchu, awgrymwyd i mi mai'r hyn sydd gennym ni, mewn gwirionedd, yw record dda o ran casglu deunydd ailgylchadwy yn hytrach na chael yr agwedd ailgylchu'n iawn o reidrwydd. Rydym ni wedi gweld sut mae rhywfaint o'r deunydd hwnnw'n diweddu mewn mannau na ddylai, ac mae ystadegau WRAP Cymru hefyd yn ein hatgoffa bod gennym ni ffordd bell, bell i fynd.
Mae eich datganiad yn dweud wrthym, a dyfynnaf:
'Fe'i gwnes hi'n glir y dylai ein hymagwedd at yr economi gylchol ymwneud â gweithredu a dyna'r hyn yr ydym ni yn ei wneud'.
Wel, rwyf wedi bod yn Aelod o'r Senedd hon ers naw mlynedd a hanner, bron i 10 mlynedd. Ddeng mlynedd yn ôl, roeddem yn sôn am yr angen am gynllun dychwelyd ernes. Rydym yn dal i sôn am yr angen am gynllun dychwelyd ernes. Ddeng mlynedd yn ôl, roedd y fan yma yn sôn am gyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd. Ddeng mlynedd yn ddiweddarach, rydym yn dal i siarad amdano. Ddeng mlynedd yn ôl, roeddem yn sôn am wahardd plastigau untro, a wyddoch chi beth? Rydym yn dal i sôn am wahardd plastigau untro. Os mai dyma'ch diffiniad o weithredu, Gweinidog, credaf fod gennym ni broblemau llawer dyfnach nag a ddychmygais erioed. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni pryd yn union y caiff y mentrau hyn eu cyflwyno? Oherwydd mae'n hen hen bryd, ac mae pobl fel fi wedi cael llond bol o aros am y gweithredu honedig yma.
Rwy'n edrych ymlaen at eich strategaeth economi gylchol newydd, i'w chyhoeddi ddiwedd eleni. Byddai gennyf ddiddordeb pe gallech chi efallai ymhelaethu ychydig ar sut y bydd hynny'n ystyried, wrth gwrs, yr holl sefyllfa o bandemig COVID yr ydym ni ynddi, a'r epidemig gwastraff newydd sy'n deillio o hynny o ran mygydau wyneb a menig ac eitemau un defnydd, sy'n bla nawr—a thybiaf y bydd rhyw fath o fentrau pwrpasol i geisio mynd i'r afael â'r materion penodol hynny—ond Brexit hefyd. Un o'r risgiau mawr a ddaw yn sgil Brexit fydd cynnydd enfawr mewn gwastraff bwyd, oherwydd yr hyn a welwn ni, o bosib, yw tarfu'n aruthrol ar gadwyni cyflenwi, gan arwain yn ddieithriad at gynhyrchu bwyd dros ben mewn rhai sectorau, ac un o'r rheini yw cig oen. Cafwyd adroddiadau yn y cyfryngau yr wythnos diwethaf y gallem ni fod yn wynebu hyd at 2 filiwn o garcasau ŵyn yn cael eu gwastraffu yn y DU yn unig, felly tybed pa gynlluniau wrth gefn a allai fod gennych chi fel Llywodraeth i baratoi eich hun ar gyfer hynny. Diolch.
The Member says we're still talking about taking action on a DRS scheme, we're talking about EPR and we're talking about action on single-use plastics. Well, to be clear, I'm not just talking about it—I'm taking action on it, and this Government is taking action on it. This is why we are not only going further than elsewhere in the UK in taking action on reducing single-use plastics, we're looking at nine of the most commonly-littered single-use plastics, the ones that blight our communities and blight our streets and blight our seas, and the ones that we know that are the biggest problem. But it's not just—. This is the first phase of not just taking action to phase out single-use plastics; one of the things that came back in our 'Beyond Recycling' consultation was the need to look more holistically at, actually, how we phase out single-use, full stop, so we don't move the problem elsewhere.
And we're taking action by working with the UK Government on an EPR scheme and a deposit-return scheme. The extended producer responsibility scheme is the one that will be a game changer in terms of tackling those issues that the Member raised in reducing waste in the first place, and driving that change in terms of the packaging that products come in by placing the polluter-pays principle on those who produce the packaging in the first place. Where we currently see now that they're covering around 10 per cent of the cost of this packaging, the EPR will mean that the responsibility goes up to covering 100 per cent of the cost of that packaging.
On a deposit-return scheme, we're keen to make sure that works in a way that works for us in Wales, recognising that we're in a different position perhaps from our colleagues elsewhere in both Scotland and in England in terms of where we are in terms of how we recycle at kerbside in the first place, working with Welsh businesses and other businesses to look at, actually, how we innovate and choose technology so that, again, we don't have unintended consequences. So, we will work with those households and Welsh citizens who have played their part over the years to actually play their part and to do their recycling at kerbside, and to see how digital technology can enable them to also be able to return deposit-return scheme items at households, so that they don't necessarily have to return to a return vending machine or to a collection hub—so, working right across the piece.
We are—. This Government is taking action and we are committed to continuing to lead the way, and making sure that Wales is a global leader when it comes to not just recycling, but to tackling reducing waste in the first place.
Mae'r Aelod yn dweud ein bod yn dal i sôn am weithredu ar gynllun dychwelyd ernes, rydym yn sôn am gyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd ac rydym yn sôn am weithredu ar blastigau untro. Wel, i fod yn glir, nid siarad am y peth yn unig wyf i—rwy'n gweithredu yn ei gylch, ac mae'r Llywodraeth hon yn gweithredu yn ei gylch. Dyna pam yr ydym ni nid yn unig yn mynd ymhellach na rhannau eraill o'r DU o ran gweithredu i leihau plastigau untro, rydym yn edrych ar naw o'r plastigau untro mwyaf cyffredin, y rhai sy'n difetha ein cymunedau ac yn difetha ein strydoedd ac yn difetha ein moroedd, a'r rhai y gwyddom sy'n creu'r broblem fwyaf. Ond nid dim ond—. Dyma'r cam cyntaf nid yn unig o weithredu i ddiddymu plastigau untro yn raddol; un o'r pethau a fynegwyd yn ein hymgynghoriad 'Mwy nag Ailgylchu' oedd yr angen i edrych yn fwy cyfannol ar sut rydym ni, mewn gwirionedd, yn diddymu plastigau un defnydd yn raddol, am byth fel nad ydym yn symud y broblem i fannau eraill.
Ac rydym ni yn gweithredu drwy weithio gyda Llywodraeth y DU ar gynllun cyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd ac ar gynllun dychwelyd ernes. Y cynllun cyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd yw'r un a fydd yn wirioneddol drawsnewidiol o ran mynd i'r afael â'r materion hynny a grybwyllodd yr Aelod o ran lleihau gwastraff yn y lle cyntaf, a sbarduno'r newid hwnnw o ran y deunydd pacio y daw cynhyrchion ynddo drwy roi'r egwyddor y llygrydd sy'n talu ar y rhai sy'n cynhyrchu'r deunydd pacio yn y lle cyntaf. Lle gwelwn ni ar hyn o bryd eu bod yn talu tua 10 y cant o gost y deunydd pacio hwn, bydd cyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd yn golygu bod y cyfrifoldeb yn cynyddu i dalu 100 y cant o gost y deunydd pacio hwnnw.
O ran cynllun dychwelyd ernes, rydym yn awyddus i sicrhau bod hynny'n gweithio mewn ffordd sy'n gweithio i ni yng Nghymru, gan gydnabod ein bod mewn sefyllfa wahanol efallai i'n cyd-Aelodau mewn mannau eraill yn yr Alban ac yn Lloegr o ran ein sefyllfa parthed ailgylchu wrth ymyl y ffordd yn y lle cyntaf, gan weithio gyda busnesau Cymru a busnesau eraill i ystyried, mewn gwirionedd, sut yr ydym yn arloesi ac yn dewis technoleg fel, unwaith eto, na fyddwn ni yn wynebu canlyniadau anfwriadol. Felly, byddwn yn gweithio gyda'r aelwydydd hynny a dinasyddion Cymru sydd wedi gwneud eu rhan dros y blynyddoedd i wneud eu rhan mewn gwirionedd ac i ailgylchu eu deunyddiau wrth ymyl y ffordd, ac i weld sut y gall technoleg ddigidol eu galluogi hefyd i ddychwelyd eitemau cynllun dychwelyd ernes ar aelwydydd, fel nad oes rhaid iddynt gerdded bob cam yn ôl i beiriant gwerthu a dychwelyd nac i ganolfan gasglu o reidrwydd—felly, gweithio ar yr holl agweddau gwahanol.
Rydym ni—. Mae'r Llywodraeth hon yn gweithredu ac rydym ni wedi ymrwymo i barhau i arwain y ffordd, a sicrhau bod Cymru'n arweinydd byd-eang o ran nid yn unig ailgylchu, ond o ran mynd i'r afael â lleihau gwastraff yn y lle cyntaf.
Deputy Minister, can I firstly thank you for your statement? Can I thank you also for the fact that you will, in fact, be attending a single-use plastics session in Pontypridd online later this week, where you will also have the opportunity to meet not only with young people in the constituency, but also from the Friends of the Earth youth forum in Pontypridd, who we meet with regularly to talk about different options and schemes that there may be for recycling?
Can I also say—? You referred in your statement to how much progress we've made. I think we have to start from the point of view—and maybe it's a generational thing—of how far backwards we actually went after the 1950s and 1960s, because I as a child did a lot of recycling, picking up glass bottles from building sites, getting the 4p back on the bottles, taking them back to be recycled. And, of course, when you went into a shop, it would all be paper bags, it would be paper wrapping and so on. So, many of the things that we're talking about doing now are the things that we used to do, and we just have to reorientate much of our business and the way in which we do things to achieve that.
But can I say—one of my constituents has sent to me what is a really interesting deposit-return scheme that's being introduced in America? And that is that bottles, whether they be glass, whether they be plastic and so on, are barcoded. There is a levy on all those bottles, and the individual who purchases them pays a slight premium on them, but, when they've finished with them, they take them to one of these big recycling bins, they post them through, the barcode is read, and they get their money back on them. Now, this is a rather more sophisticated adult version of what we used to do when I was a kid and collected these bottles. But it seems to me that there are systems and technologies in place that can really actually deliver a lot of this, and it seems to me pilots of technology like this in an area with perhaps a number of supermarkets and so on would really be a way of kicking off recycling, as a pilot, without the need for complex legislation. I wonder if that's something you'd be interested in looking at. Thank you.
Dirprwy Weinidog, a gaf i ddiolch i chi'n gyntaf am eich datganiad? A gaf i ddiolch i chi hefyd am y ffaith y byddwch chi, mewn gwirionedd, yn bresennol mewn sesiwn am blastig untro ym Mhontypridd ar-lein yn ddiweddarach yr wythnos hon, lle cewch gyfle hefyd i gyfarfod nid yn unig â phobl ifanc yn yr etholaeth, ond hefyd â fforwm ieuenctid Cyfeillion y Ddaear ym Mhontypridd, yr ydym yn cyfarfod â nhw yn rheolaidd i siarad am wahanol bosibiliadau a chynlluniau a allai fod ar gyfer ailgylchu?
A gaf i ddweud hefyd—? Fe wnaethoch chi gyfeirio yn eich datganiad at faint o gynnydd yr ydym ni wedi'i wneud. Credaf fod yn rhaid i ni ddechrau o safbwynt—ac efallai ei fod yn rhywbeth yn ymwneud â chenhedlaeth—pa mor bell yn ôl y gwnaethom ni lithro wedi'r 1950au a'r 1960au, oherwydd pan oeddwn yn blentyn roeddwn yn ailgylchu llawer iawn, yn casglu poteli gwydr o safleoedd adeiladu, cael y 4c yn ôl ar y poteli, mynd â nhw'n ôl i gael eu hailgylchu. Ac, wrth gwrs, pan aethoch i mewn i siop, papur fyddai'r holl fagiau, papur fyddai'r deunydd lapio ac yn y blaen. Felly, mae llawer o'r pethau yr ydym ni'n sôn am eu gwneud nawr yn bethau yr arferem ni eu gwneud, ac mae'n rhaid i ni ailgyfeirio llawer o'n busnes a'r ffordd yr ydym ni'n gwneud pethau i gyflawni hynny.
Ond a gaf i ddweud—mae un o'm hetholwyr wedi anfon ataf yr hyn sy'n gynllun dychwelyd ernes diddorol iawn sy'n cael ei gyflwyno yn America? Y cynllun yw bod cod bar ar boteli, pa un a ydyn nhw yn wydr, yn blastig ac ati. Mae ardoll ar yr holl boteli hynny, ac mae'r sawl sy'n eu prynu yn talu premiwm bach arnynt, ond, pan fyddant wedi gorffen gyda nhw, maent yn mynd â nhw i un o'r biniau ailgylchu mawr hyn, maent yn eu postio yno, darllenir y cod bar, ac maen nhw'n cael eu harian yn ôl. Nawr, dyma fersiwn sydd ychydig yn fwy soffistigedig i oedolion na'r hyn yr arferem ei wneud pan oeddwn yn blentyn yn casglu'r poteli hyn. Ond mae'n ymddangos i mi fod systemau a thechnolegau ar gael a all gyflawni llawer o hyn mewn gwirionedd, ac mae'n ymddangos i mi y byddai cynlluniau arbrofol fel hyn gyda thechnoleg mewn ardal sydd efallai â nifer o archfarchnadoedd ac yn y blaen yn ffordd o ddechrau ailgylchu o ddifrif, fel cynllun arbrofol, heb fod angen deddfwriaeth gymhleth. Tybed a yw hynny'n rhywbeth y byddai gennych chi ddiddordeb ynddo. Diolch.
May I start by thanking the Member for his very thoughtful and reflective contribution there? I think you're absolutely right in terms of how we feel like we've almost gone full circle in terms of that consumer journey, where it was about convenience, and then we've realised, actually, convenience comes at a cost in a different sense as well—so, looking and thinking more now about actually how we use and the way in which we consume things and needing to, actually, not just as a Government take responsibility and use our leverage and our legislation to drive that change, but we also have to—as individuals ourselves, we have to think about, actually, how we do things and how we can change our own behaviours as well.
The Member says about the ideas out there in terms of the use of innovative technology and the way digital can potentially be a game changer here, and that's exactly what I was referring to in my previous answer to the previous question in respect to actually exploring in Wales actually how we actively explore in Wales how we can bring a different dimension to, perhaps, those traditional methods of deposit-return scheme collections in the way in which the Member talks about, in terms of the use of smartphone technology. We are working with businesses to see actually how we can take that forward in a pilot within Wales, and I'm happy to update the Member on that, and other Members should they so wish.
Finally, I'm very much looking forward to the event this week. I've done a few recently, and they're always very attended and with some fantastic ideas from those contributing, all of which help shape the future direction of this area, which I know people, and particularly young people, are incredibly passionate about in communities right across the country.
A gaf i ddechrau drwy ddiolch i'r Aelod am ei gyfraniad meddylgar a myfyriol iawn yn y fan yna? Rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle o ran sut yr ydym yn teimlo ein bod bron wedi cwblhau'r cylch o ran arferion defnyddwyr, pryd yr oedd yn ymwneud â chyfleustra, ac yna rydym wedi sylweddoli, mewn gwirionedd, fod cyfleustra'n costio mewn ystyr gwahanol hefyd—felly, edrych a meddwl mwy nawr am sut yr ydym yn defnyddio a'r ffordd yr ydym yn defnyddio pethau a'r angen, mewn gwirionedd, nid yn unig fel Llywodraeth i gymryd cyfrifoldeb a defnyddio ein grym a'n deddfwriaeth i sbarduno'r newid hwnnw, ond rhaid i ni hefyd—fel unigolion ein hunain, rhaid i ni feddwl, mewn gwirionedd, ynghylch sut yr ydym yn gwneud pethau a sut gallwn ni newid ein harferion ein hunain hefyd.
Mae'r Aelod yn sôn am y syniadau sydd ar gael o ran defnyddio technoleg arloesol a'r ffordd y gall technoleg ddigidol drawsnewid y sefyllfa yma o bosib, a dyna'n union yr oeddwn yn cyfeirio ato yn fy ateb blaenorol i'r cwestiwn blaenorol o ran archwilio yng Nghymru mewn gwirionedd sut yr ydym yn mynd ati i archwilio yng Nghymru sut gallwn ni ddod â dimensiwn gwahanol i, efallai, y dulliau traddodiadol hynny o gynlluniau dychwelyd ernes yn y ffordd y mae'r Aelod yn sôn amdani, o ran defnyddio technoleg ffonau clyfar. Rydym yn gweithio gyda busnesau i weld sut gallwn ni ddatblygu hynny mewn cynllun arbrofol yng Nghymru, ac rwy'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelod am hynny, ac Aelodau eraill os ydyn nhw'n dymuno.
Yn olaf, rwy'n edrych ymlaen yn fawr at y digwyddiad yr wythnos hon. Rwyf wedi bod mewn ambell ddigwyddiad yn ddiweddar, ac mae cynulleidfa deilwng iawn bron bob amser ac fe glywir rhai syniadau gwych gan y rhai sy'n cyfrannu, sydd i gyd yn helpu i lywio cyfeiriad y maes hwn yn y dyfodol, y gwn i fod pobl, ac yn enwedig pobl ifanc, yn hynod o angerddol yn ei gylch mewn cymunedau ledled y wlad.
And finally, Jenny Rathbone.
Ac yn olaf, Jenny Rathbone.
Thank you very much. I share Janet Finch-Saunders's rant about wet wipes, which are a good example of how manufacturers simply invent something new that they think they can make money out of, and that's where extended producer responsibility comes in. So, it would be useful to know how well your conversations are going with the UK Government to try and get that sort of thing extended throughout the UK. And also I just wanted to have a minor rant about black plastic trays, because they are completely unnecessary; there are plenty of other plastic trays available that can be recycled, whereas these things can't. Why has it not been possible to reach an agreement with the UK Government that we simply ban black plastic, on the grounds that it cannot be recycled? I appreciate that water bottles have had a revival as a result of COVID, but wouldn't it be nice if we could be picking up leaves at this time of year, rather than plastic bottles? So, are you able to just tell us quickly which are the nine most commonly-littered single-use plastic items and how quickly we can see them eliminated from our society?
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n ategu llith Janet Finch-Saunders am glytiau gwlyb, sy'n enghraifft dda o'r ffordd y mae gweithgynhyrchwyr yn dyfeisio rhywbeth newydd y credant y gallant wneud arian allan ohono, a dyna lle mae cyfrifoldeb estynedig y cynhyrchydd yn berthnasol. Felly, byddai'n ddefnyddiol gwybod pa mor gadarnhaol yw eich sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU i geisio ymestyn y math hwnnw o beth ledled y DU. A hefyd roeddwn eisiau rhefru ychydig am hambyrddau plastig du, oherwydd maen nhw'n gwbl ddiangen; mae digon o hambyrddau plastig eraill ar gael y gellir eu hailgylchu, ond ni ellir ailgylchu'r pethau hyn. Pam na fu'n bosib dod i gytundeb â Llywodraeth y DU ein bod yn gwahardd plastig du, ar y sail na ellir ei ailgylchu? Rwy'n sylweddoli bod poteli dŵr wedi cael adfywiad o ganlyniad i COVID, ond oni fyddai'n braf pe gallem ni fod yn codi dail yr adeg hon o'r flwyddyn, yn hytrach na photeli plastig? Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni yn gyflym beth yw'r naw eitem blastig untro sydd fwyaf cyffredin o ran cael eu taflu ymaith a pha mor gyflym y gallwn ni weld eu dileu o'n cymdeithas?