Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
07/10/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar eich agenda chi. Dwi eisiau atgoffa Aelodau hefyd fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod hwn ac yr un mor berthnasol i Aelodau yn y Siambr ag ydyn nhw i'r Aelodau sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this Plenary meeting. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Chamber and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equally. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are set out on your agenda. I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting and apply equally to Members in the Chamber as to those joining virtually.
Before we begin today's proceedings, I wish to reflect on events that took place during yesterday's debate on the elimination of racial discrimination. Many of you have expressed to me your frustration and disappointment at the manner in which one Member's conduct disrupted proceedings and brought our Senedd into disrepute. Conduct of this nature by any Member is entirely unacceptable. I have written to the Member requesting that he withdraws his defamatory remarks and apologises to me personally for his actions. In the meantime, the Member will not be called to speak.
Cyn inni ddechrau trafodion heddiw, hoffwn gyfeirio at y digwyddiadau yn ystod y ddadl ddoe ar ddileu gwahaniaethu hiliol. Mae sawl un ohonoch wedi mynegi eich rhwystredigaeth a'ch siom ynglŷn â'r ffordd y gwnaeth ymddygiad un Aelod darfu ar y trafodion a dwyn anfri ar ein Senedd. Mae ymddygiad o'r fath gan unrhyw Aelod yn gwbl annerbyniol. Rwyf wedi ysgrifennu at yr Aelod gan ofyn iddo dynnu ei sylwadau difenwol yn ôl ac ymddiheuro i mi yn bersonol am ei weithredoedd. Yn y cyfamser, ni fydd yr Aelod yn cael ei alw i siarad.
Cwestiynau felly nawr, fel yr eitem gyntaf, i Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Alun Davies.
The first item is questions to the Minister for Economy, Transport and North Wales, and the first question is from Alun Davies.
Thank you very much, Presiding Officer. And I think you have the support of Members across the whole Chamber in what you've just said.
Diolch yn fawr iawn, Lywydd. A chredaf eich bod yn cael cefnogaeth yr Aelodau ar draws y Siambr gyfan i'r hyn rydych newydd ei ddweud.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cymryd i wella cysylltiadau rheilffordd â Blaenau Gwent? OQ55641
1. What action is the Welsh Government taking to improve rail links to Blaenau Gwent? OQ55641
We continue to work with Transport for Wales and with Network Rail on the Ebbw Vale line frequency enhancement scheme, which would enable four trains per hour to be operated, and we're also working with Blaenau Gwent on plans to reopen the line to Abertillery.
Rydym yn parhau i weithio gyda Trafnidiaeth Cymru a Network Rail ar gynllun gwella amlder rheilffordd Glynebwy, a fyddai'n caniatáu i redeg pedwar trên yr awr, ac rydym hefyd yn gweithio gyda Blaenau Gwent ar gynlluniau i ailagor y rheilffordd i Abertyleri.
Minister, I'm almost speechless. I'm delighted that you referenced both the station in Abertillery and also four trains an hour. Those are exactly the objectives that we all want to see. You will know, perhaps better than I, how we've all been let down by the Westminster Government—successive UK Governments have refused to invest in the rail infrastructure in Wales. And I think we're all grateful that the Welsh Government has taken the view that the rail infrastructure's too important to be left to wither on Westminster's vine. Therefore, will you commit to continuing to invest in the infrastructure serving Blaenau Gwent, but also that the metro will continue to be a priority for a Welsh Government, and that the Welsh Government will continue to ensure that we have the public transport links that really mean that connectivity for stations serving Blaenau Gwent is something that we can look forward to seeing developed and continued investment in it into the future?
Weinidog, rwyf bron yn fud. Rwy’n falch iawn eich bod wedi cyfeirio at yr orsaf yn Abertyleri ac at bedwar trên yr awr hefyd. Dyna’r union amcanion y mae pob un ohonom yn dymuno’u gweld. Fe fyddwch yn gwybod, yn well na minnau efallai, sut y mae Llywodraeth San Steffan wedi gwneud tro gwael â phob un ohonom—mae un ar ôl y llall o Lywodraethau’r DU wedi gwrthod buddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru. A chredaf fod pob un ohonom yn ddiolchgar fod Llywodraeth Cymru o'r farn fod y seilwaith rheilffyrdd yn rhy bwysig i gael ei adael i wywo ar gangen San Steffan. Felly, a wnewch chi ymrwymo i barhau i fuddsoddi yn y seilwaith sy'n gwasanaethu Blaenau Gwent, ond hefyd y bydd y metro’n parhau i fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac y bydd Llywodraeth Cymru’n parhau i sicrhau bod gennym gysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus sy'n golygu o ddifrif fod cysylltedd ar gyfer y gorsafoedd sy'n gwasanaethu Blaenau Gwent yn rhywbeth y gallwn edrych ymlaen at ei weld yn datblygu, a buddsoddiad parhaus ynddo yn y dyfodol?
Can I thank the Member for his supplementary question? He regularly makes a very powerful case for the devolution of responsibility for rail infrastructure and, with it, fair funding. And I've recently outlined how we found, through a conservative estimate, that, over the course of 28 years, from 2001 to 2029, spend on Welsh-related rail infrastructure is £2.4 billion below what it should have been—£2.4 billion. So, as part of the UK Government's desire to level up the UK, let's see them level up rail investment. I can guarantee to the Member that we will go on investing in those areas that we are responsible for, and we will also look to accelerate schemes where the UK Government needs to come to the table with cash. The metro is a major priority for this Government. And in spite of reduced passenger numbers during the course of this pandemic, we remain as committed as ever to promoting public transport and investing in infrastructure and services the length and breadth of Wales, and including in my friend and colleague's constituency.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn atodol? Mae'n dadlau achos cryf iawn yn rheolaidd dros ddatganoli cyfrifoldeb am y seilwaith rheilffyrdd, a chyllid teg i'w ganlyn. Ac yn ddiweddar, rwyf wedi amlinellu sut y darganfuom, drwy amcangyfrif ceidwadol, fod gwariant ar seilwaith rheilffyrdd yng nghyswllt Cymru, dros gyfnod o 28 mlynedd rhwng 2001 a 2029, £2.4 biliwn yn is na'r hyn y dylai fod wedi bod—£2.4 biliwn. Felly, fel rhan o ddyhead Llywodraeth y DU i godi lefelau'n gyfartal drwy'r DU, gadewch inni eu gweld yn codi lefelau'r buddsoddiad yn y rheilffyrdd. Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod y byddwn yn parhau i fuddsoddi yn y meysydd rydym yn gyfrifol amdanynt, a byddwn hefyd yn ceisio cyflymu cynlluniau lle mae angen i Lywodraeth y DU roi arian parod ar y bwrdd. Mae'r metro’n flaenoriaeth bwysig i'r Llywodraeth hon. Ac er y gostyngiad yn nifer y teithwyr yn ystod y pandemig hwn, rydym yn parhau i fod mor ymrwymedig ag erioed i hyrwyddo trafnidiaeth gyhoeddus a buddsoddi mewn seilwaith a gwasanaethau ledled Cymru, gan gynnwys yn etholaeth fy nghyfaill a chyd-Aelod.
Can you outline, Minister, the implications of Network Rail's decarbonisation strategy, which sets out how the rail industry aims to become net zero in terms of carbon emissions by 2050 on this rail service?
Weinidog, a wnewch chi amlinellu goblygiadau strategaeth ddatgarboneiddio Network Rail, sy'n nodi sut y mae'r diwydiant rheilffyrdd yn anelu at gyflawni sero-net o ran allyriadau carbon erbyn 2050 ar y gwasanaeth rheilffordd hwn?
Well, I should point out the fact that Network Rail is accountable to the UK Government; it is a UK Government body. But, for our part, when we secured the contract for the Wales and borders franchise, when we outlined our aspirations for the metro, we also detailed how we intend to deliver a raft of services across the metro area that would be zero carbon. Their power would come from forms of renewable energy. That's something that we're very proud of, as we seek to meet the targets for decarbonisation, and public transport in Wales is contributing to that effort.
Wel, dylwn nodi’r ffaith bod Network Rail yn atebol i Lywodraeth y DU; mae’n un o gyrff Llywodraeth y DU. Ond o'n rhan ni, pan wnaethom sicrhau'r contract ar gyfer masnachfraint Cymru a'r gororau, pan amlinellwyd ein dyheadau ar gyfer y metro, gwnaethom fanylu hefyd ar sut y bwriadwn ddarparu llu o wasanaethau ar draws ardal y metro a fyddai'n ddi-garbon. Byddai eu pŵer yn dod o fathau o ynni adnewyddadwy. Mae hynny'n rhywbeth rydym yn falch iawn ohono, wrth inni geisio cyflawni’r targedau ar gyfer datgarboneiddio, ac mae trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru yn cyfrannu at yr ymdrech honno.
Minister, the reason given by rail operators for the lack of a train link from the Ebbw Vale line into Newport has been that train capacity was fully taken up by the service into Cardiff. Minister, given the fact that the use of public transport has fallen dramatically since the onset of the COVID pandemic, has any thought been given to open trial train journeys into Newport, in preparation for a full service? Notwithstanding that there are delays in the procurement of rolling stock, which we acknowledge are outside the hands of the Welsh Government, surely there is now sufficient spare capacity to make these trials possible.
Weinidog, y rheswm a roddwyd gan weithredwyr rheilffyrdd dros ddiffyg cyswllt trên o reilffordd Glynebwy i mewn i Gasnewydd yw bod capasiti’r trenau’n llawn oherwydd y gwasanaeth i mewn i Gaerdydd. Weinidog, o ystyried y ffaith bod y defnydd o drafnidiaeth gyhoeddus wedi gostwng yn sylweddol ers dechrau'r pandemig COVID, a roddwyd unrhyw ystyriaeth i dreialu trenau i Gasnewydd, i baratoi ar gyfer gwasanaeth llawn? Er yr oedi mewn perthynas â chaffael cerbydau, ac rydym yn cydnabod bod hynny y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru, does bosibl nad oes digon o gapasiti dros ben bellach i ganiatáu i’r treialon hyn ddigwydd?
Well, unfortunately, service numbers are actually at a maximum. It's service capacity, the number of seats, or seat capacity, that is currently much reduced and, therefore, there is not the space available on those lines in order to trial as the Member suggests. But, I can assure the Member, again, the Welsh Government is doing all it can to deliver against the ambition of four trains per hour across not just the established metro area, but the wider area. But, in order to deliver that, as I keep saying, we need UK Government investment, and the UK Government can deliver that investment. We've seen, many times, mentions of the UK internal market Bill and how the UK Government would wish to spend money in Wales, but they wish to spend money in areas where they're not responsible. We want to see them spend far more money in Wales, and they can begin by spending on rail infrastructure.
Wel, yn anffodus, mae nifer y gwasanaethau ar eu huchaf. Capasiti’r gwasanaethau, nifer y seddi, neu’r capasiti seddi, sydd wedi'i leihau'n sylweddol ar hyn o bryd, ac felly nid oes lle ar y rheilffyrdd hynny i dreialu fel yr awgryma’r Aelod. Ond gallaf roi sicrwydd i’r Aelod, unwaith eto, fod Llywodraeth Cymru’n gwneud popeth yn ei gallu i gyflawni yn erbyn yr uchelgais am bedwar trên yr awr, nid yn unig ar draws ardal sefydledig y metro, ond yr ardal ehangach. Ond er mwyn cyflawni hynny, fel rwy'n dweud o hyd, mae angen buddsoddiad gan Lywodraeth y DU, a gall Llywodraeth y DU ddarparu’r buddsoddiad hwnnw. Rydym wedi gweld llawer o sôn droeon am Fil marchnad fewnol y DU a sut y byddai Llywodraeth y DU yn dymuno gwario arian yng Nghymru, ond maent yn dymuno gwario arian mewn meysydd lle nad oes ganddynt gyfrifoldeb. Rydym am eu gweld yn gwario mwy o arian o lawer yng Nghymru, a gallant ddechrau drwy wario ar y seilwaith rheilffyrdd.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am fewnfuddsoddi yn rhanbarth Gogledd Cymru dros dymor y Senedd hon? OQ55649
2. Will the Minister make a statement on inward investment in the North Wales region over this Senedd term? OQ55649
As the Member is aware, north Wales has a huge range of strengths that have proven to be attractive to overseas investors over this Senedd term, and we'll continue to use both economic and international levers to ensure those strengths are recognised globally.
Fel y gŵyr yr Aelod, mae gan ogledd Cymru ystod enfawr o gryfderau a chanddynt hanes o ddenu buddsoddwyr o dramor dros dymor y Senedd hon, a byddwn yn parhau i ddefnyddio ysgogiadau economaidd a rhyngwladol i sicrhau bod y cryfderau hynny'n cael eu cydnabod ledled y byd.
Thank you, Minister. I follow the fortunes of the UK manufacturing industry, and there are some fabulous announcements coming out about new factories and technological advancements. In recent months, I've only seen one announcement relating to north Wales, about the excellent Wrexham-based Village Bakery. What is your department doing to ensure Wales, and especially north Wales, gets its share of that inward investment spoil?
Diolch, Weinidog. Rwy'n dilyn hynt diwydiant gweithgynhyrchu'r DU, ac mae yna newyddion gwych i'w glywed am ffatrïoedd newydd a datblygiadau technolegol. Dros y misoedd diwethaf, dim ond un cyhoeddiad a welais am ogledd Cymru, am gwmni rhagorol Village Bakery yn Wrecsam. Beth y mae eich adran yn ei wneud i sicrhau bod Cymru, ac yn enwedig gogledd Cymru, yn cael ei chyfran o'r mewnfuddsoddiad hwnnw?
Well, the Member will also be aware of the astonishing work that's been taking place at the Advanced Manufacturing Research Centre Cymru, which we opened just last autumn. That centre was designed to deliver opportunities for businesses to collaborate. It was designed to capture the 'wing of tomorrow' for Airbus, it was designed to capture more research and innovation funding from the UK Government, but, during the course of the pandemic, it's also stepped up to the national effort, producing invaluable equipment for the national health service.
Right across north Wales, we've seen investment levels at a very, very high rate in terms of foreign direct investment. We've seen around about a quarter of the recent inward investment projects secured in north Wales. In 2019-20, there were 15 investments from overseas, creating 348 jobs. I do apologise if the Member has missed any press releases regarding those 15 significant investments, but I can assure the Member that we are doing all we can to land as many opportunities for the region as possible. And that's shown by the employment figures. We have a higher rate of employment in north Wales than we have across Wales on average. And, right now, unemployment across Wales stands at 3.1 per cent, compared to 4.1 per cent across the UK. And that demonstrates the value of devolution and, in particular, the enormous efforts that the Welsh Government have displayed during the course of the pandemic, with the Wales-only economic resilience fund securing more than 100,000 jobs.
Wel, bydd yr Aelod hefyd yn ymwybodol o'r gwaith rhyfeddol a wnaed yng Nghanolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch Cymru, a agorwyd gennym yn yr hydref y llynedd. Cynlluniwyd y ganolfan honno i ddarparu cyfleoedd i fusnesau gydweithredu. Fe'i cynlluniwyd i sicrhau ‘adain yfory’ ar gyfer Airbus, fe’i cynlluniwyd i sicrhau mwy o gyllid ymchwil ac arloesi gan Lywodraeth y DU, ond yn ystod y pandemig, mae hefyd wedi cyfrannu at yr ymdrech genedlaethol, gan gynhyrchu offer gwerthfawr ar gyfer y gwasanaeth iechyd gwladol.
Ar draws gogledd Cymru, rydym wedi gweld lefelau buddsoddi uchel iawn ar ffurf buddsoddiad uniongyrchol o dramor. Rydym wedi gweld oddeutu chwarter y prosiectau mewnfuddsoddi diweddar yn digwydd yng ngogledd Cymru. Yn 2019-2020, cafwyd 15 buddsoddiad o dramor, gan greu 348 o swyddi. Rwy'n ymddiheuro os yw'r Aelod wedi methu unrhyw ddatganiadau i'r wasg ynghylch y 15 buddsoddiad sylweddol hynny, ond gallaf roi sicrwydd i’r Aelod ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i sicrhau cymaint o gyfleoedd â phosibl i'r rhanbarth. Ac mae hynny i’w weld yn y ffigurau cyflogaeth. Mae gennym gyfradd gyflogaeth uwch yng ngogledd Cymru nag sydd gennym ledled Cymru ar gyfartaledd. Ac ar hyn o bryd, mae diweithdra ledled Cymru yn 3.1 y cant, o gymharu â 4.1 y cant ledled y DU. Ac mae hynny'n dangos gwerth datganoli, ac yn arbennig, yr ymdrechion enfawr a wnaed gan Lywodraeth Cymru yn ystod y pandemig, gyda’r gronfa cadernid economaidd i Gymru'n unig yn diogelu mwy na 100,000 o swyddi.
I would like to raise my concerns about inward investment in Conwy during this enforced economic lockdown by your Government. You must be aware that these actions are having a devastating impact on my constituents and businesses in Aberconwy: the tourism sector has only had two months to trade to see them through the winter; the queen of Welsh resorts now described as a ghost town; hoteliers and the retail sector bewildered and angry at the threat to their livelihoods by your Welsh Government. Now, no-one is denying that public safety is paramount, but your actions should be considered proportionate and fair. There is an overwhelming opinion, now—. In fact, it's over 1,000 on Facebook—they want to even start a campaign group about your actions. Now, you're bringing the tourism and retail sector to its knees. Yesterday, the First Minister had the audacity to suggest that we, as elected politicians, raising these valid concerns on behalf of our businesses, were suggesting residents should break the rules. I'm sure you would agree with me that was preposterous and it was grossly offensive.
Now, the local lockdown business fund—. A week tomorrow it is since this lockdown was announced—people sent home from hotels, bookings cancelled. The lockdown fund, when I've looked into it, is pennies compared to what's needed to see these people not lose their livelihoods. So, what assurances can you provide this Senedd, today, Minister, with, that you will put in place a fair and proportionate response in terms of funding these hard-pressed businesses so that we do actually have them able to open again next spring? But also—
Hoffwn leisio fy mhryderon ynghylch mewnfuddsoddi yng Nghonwy yn ystod y cyfnod hwn o gyfyngiadau economaidd gorfodol gan eich Llywodraeth. Mae’n rhaid eich bod yn ymwybodol fod y camau hyn yn cael effaith ddinistriol ar fy etholwyr a busnesau yn Aberconwy: deufis yn unig o fasnachu y mae’r sector twristiaeth wedi’i gael i oroesi drwy'r gaeaf; mae brenhines cyrchfannau Cymru bellach yn cael ei galw’n dref ysbrydion; mae perchnogion gwestai a'r sector manwerthu yn ddryslyd ac yn ddig yn sgil bygythiad eich Llywodraeth i’w bywoliaeth. Nawr, nid oes unrhyw un yn gwadu bod diogelwch y cyhoedd yn hollbwysig, ond dylai eich gweithredoedd gael eu hystyried yn gymesur ac yn deg. Mae barn gyffredin, bellach—. Mewn gwirionedd, mae dros 1,000 ar Facebook—maent am ddechrau grŵp ymgyrchu mewn perthynas â’ch gweithredoedd. Nawr, rydych yn llorio'r sector twristiaeth a manwerthu. Ddoe, roedd y Prif Weinidog yn ddigon hy i awgrymu ein bod ni, fel gwleidyddion etholedig, sy’n lleisio'r pryderon dilys hyn ar ran ein busnesau, yn awgrymu y dylai trigolion dorri'r rheolau. Rwy'n siŵr y byddech yn cytuno fod hynny’n hurt ac yn hynod o sarhaus.
Nawr, y gronfa ar gyfer busnesau o dan gyfyngiadau lleol—. Yfory, bydd wythnos wedi bod ers cyhoeddi'r cyfyngiadau hyn—anfon pobl adref o westai, canslo archebion. Yn ôl yr hyn a welais, ceiniogau yw'r gronfa cyfyngiadau symud o gymharu â'r hyn sydd ei angen i sicrhau nad yw’r bobl hyn yn colli eu bywoliaeth. Felly, pa sicrwydd y gallwch ei roi i'r Senedd hon heddiw, Weinidog, y byddwch yn rhoi ymateb teg a chymesur ar waith i ariannu'r busnesau hyn sydd dan bwysau, fel y gallant agor eto y gwanwyn nesaf? Ond hefyd—
No, you'll need to bring your questions to a close now.
Na, mae angen i chi ddod â'ch cwestiynau i ben yn awr.
Will you be pressing the Minister for Health and Social Services and, indeed, the First Minister to look at the figures again and bring this lockdown to an end ASAP? Thank you.
A fyddwch yn rhoi pwysau ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, a'r Prif Weinidog yn wir, i edrych ar y ffigurau eto a dod â'r cyfyngiadau hyn i ben cyn gynted â phosibl? Diolch.
Well, first, a number of points in observation on what Janet Finch-Saunders has just said in the Senedd Chamber: we're putting lives first, we are prioritising human life and we make no apologies for that; the First Minister was right in what he said yesterday; and, thirdly, the incident management team that met last week, to decide on restrictions in north Wales were unanimous. This was a decision not taken—[Interruption.]
Wel, yn gyntaf, nifer o bwyntiau a sylwadau ar yr hyn y mae Janet Finch-Saunders newydd ei ddweud yn Siambr y Senedd: rydym yn rhoi bywydau yn gyntaf, rydym yn blaenoriaethu bywydau pobl, ac nid ydym yn ymddiheuro am hynny; roedd y Prif Weinidog yn iawn yn yr hyn a ddywedodd ddoe; ac yn drydydd, roedd y tîm rheoli achos lluosog a gyfarfu yr wythnos diwethaf i benderfynu ar gyfyngiadau yng ngogledd Cymru yn unfrydol. Roedd hwn yn benderfyniad na wnaed—[Torri ar draws.]
Allow the Minister to respond, please. If you carry on, and we'll have some—. No point of order. Allow the Minister to respond. Carry on, Ken Skates.
Gadewch i'r Gweinidog ymateb, os gwelwch yn dda. Os ewch yn eich blaen, a bydd gennym—. Dim pwynt o drefn. Gadewch i'r Gweinidog ymateb. Parhewch, Ken Skates.
Diolch, Llywydd. I was just saying about the IMT that met last week: a range of stakeholders—local authority leaders, the police, health chiefs—all in agreement that action had to be taken. The reason being that the later you act, the longer restrictions are often in place. Just look at what's happening in Paris right now, just look at what's happening elsewhere, when you fail to intervene early, and look at what's happening in many parts of Wales where we did take action early—the figures are dropping.
Now, I have another number of points I'd just briefly like to make. The Member says that the local lockdown fund amounts to pennies. Well, maybe she could explain what she thinks about the English support, because that is far less generous than what we are offering in Wales. In England, you will only be able to get support if you close your business down; that's not the case in Wales. I'd also invite the Member to look at how many businesses in her own constituency have benefited from the most comprehensive and generous package of support anywhere in the United Kingdom. If we just take Conwy, as a county area, we know that a total of 461 microbusinesses and small and medium-sized enterprises secured funding through the economic resilience fund. That wouldn't have been available to those 461 businesses if they'd been established in England. And, in addition, 83 start-up grants were awarded for start-ups in Conwy. Again, funding that wouldn't have been available to them if they were in England. And, thirdly, in Aberconwy, in the Member's own constituency, the Development Bank of Wales's COVID-19 loans scheme has provided more than £3 million to 68 businesses. Again, support that wouldn't have been available if they had been in England.
We are doing all we can—far more than the UK Government is doing exclusively in England—to provide those bridges for businesses and working people to get through to the point where we have a vaccine or where we adequately suppress the virus numbers.
Diolch, Lywydd. Roeddwn yn sôn am y tîm rheoli achos lluosog a gyfarfu yr wythnos diwethaf: ystod o randdeiliaid—arweinwyr awdurdodau lleol, yr heddlu, penaethiaid iechyd—pob un yn cytuno bod yn rhaid rhoi camau ar waith. Y rheswm oedd, yn aml, po hwyraf y byddwch yn gweithredu, hiraf yn y byd y bydd cyfyngiadau ar waith. Edrychwch ar yr hyn sy'n digwydd ym Mharis ar hyn o bryd, edrychwch ar yr hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill, pan fyddwch yn methu ymyrryd yn gynnar, ac edrychwch ar yr hyn sy'n digwydd mewn sawl rhan o Gymru lle gwnaethom weithredu’n gynnar—mae'r ffigurau'n gostwng.
Nawr, mae gennyf nifer o bwyntiau eraill yr hoffwn eu gwneud. Dywed yr Aelod mai ceiniogau sydd gan y gronfa cyfyngiadau lleol i'w rhoi. Wel, efallai y gallai egluro beth yw ei barn am y cymorth yn Lloegr, gan fod hwnnw’n llai hael o bell ffordd na'r hyn a gynigiwn yng Nghymru. Yn Lloegr, ni allwch gael cymorth oni bai eich bod yn cau eich busnes; nid yw hynny'n wir yng Nghymru. Carwn wahodd yr Aelod hefyd i edrych ar faint o fusnesau yn ei hetholaeth ei hun sydd wedi elwa o'r pecyn cymorth mwyaf cynhwysfawr a hael yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Os edrychwn ar Gonwy, fel ardal sirol, gwyddom fod cyfanswm o 461 o ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig eu maint wedi cael cyllid drwy'r gronfa cadernid economaidd. Ni fyddai hynny wedi bod ar gael i'r 461 busnes pe baent wedi'u sefydlu yn Lloegr. Ac yn ychwanegol at hynny, dyfarnwyd 83 o grantiau dechrau busnes i fusnesau newydd yng Nghonwy. Unwaith eto, cyllid na fyddai wedi bod ar gael iddynt pe baent wedi'u lleoli yn Lloegr. Ac yn drydydd, yn Aberconwy, yn etholaeth yr Aelod ei hun, mae cynllun benthyciadau COVID-19 Banc Datblygu Cymru wedi darparu mwy na £3 miliwn i 68 o fusnesau. Unwaith eto, cefnogaeth na fyddai wedi bod ar gael pe baent wedi bod yn Lloegr.
Rydym yn gwneud popeth yn ein gallu—mwy o lawer nag y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud yn Lloegr yn unig—i ddarparu'r pontydd hynny i fusnesau a phobl sy'n gweithio fel y gallant gyrraedd y pwynt lle mae gennym frechlyn neu lle rydym yn rheoli'r feirws yn ddigonol.
Minister, you'll be well aware that the workforce in Alyn and Deeside is the most highly skilled in the United Kingdom. I've worked alongside them as an engineer and I've seen this first hand. Those making investment decisions should be aware of this fact too, and we should be shouting from the rooftops. So, I was very pleased to hear you earlier mention the Advanced Manufacturing Research Centre Cymru. Minister, can you provide an update on the important projects such as the logistics hub at Tata Steel in Shotton and also the Northern Gateway?
Weinidog, fe fyddwch yn ymwybodol iawn mai'r gweithlu yn Alun a Glannau Dyfrdwy yw'r mwyaf medrus yn y Deyrnas Unedig. Rwyf wedi gweithio ochr yn ochr â hwy fel peiriannydd ac wedi gweld hyn â’m llygaid fy hun. Dylai'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau ynghylch buddsoddi fod yn ymwybodol o'r ffaith hon hefyd, a dylem ei hyrwyddo’n frwd. Felly, roeddwn yn falch iawn o'ch clywed yn sôn yn gynharach am Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch Cymru. Weinidog, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y prosiectau pwysig fel y ganolfan logisteg yn Tata Steel yn Shotton, a Phorth y Gogledd hefyd?
Can I thank Jack Sargeant and say that his question is actually very timely, because I've just come out of a virtual meeting with the local area board, who oversee the AMRC and economic development opportunities across Deeside industrial park and the enterprise zone? I was pleased to receive a comprehensive briefing from Bill Duckworth, the excellent site manager at Tata in Shotton, and also from Andy Silcox, who brilliantly runs the AMRC at Broughton. And I learned today that there is not only potential for Tata Shotton to host a Heathrow logistics hub, but also a logistics hub for floating offshore wind industries and possibly for off-site modular housing—incredibly exciting programmes.
Also, we know that the Northern Gateway is one of the most attractive development sites in north Wales at the moment. I'm optimistic about being able to say something positive in the near future concerning job creation, and what we're doing there complements what we're investing in across north Wales. And I recently announced—Members will be aware—the establishment of a development company for Trawsfynydd to look at all opportunities for that part of north Wales as well.
We are investing across the region, creating jobs in record numbers, and we have a pandemic to overcome, but we are confident that, by working as a partner to local authorities, we have the strongest team in north Wales to overcome this challenge.
A gaf fi ddiolch i Jack Sargeant a dweud bod ei gwestiwn yn amserol iawn, gan fy mod newydd fod mewn cyfarfod rhithwir gyda’r bwrdd ardal leol, sy'n goruchwylio'r Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch a chyfleoedd datblygu economaidd ar draws parc diwydiannol Glannau Dyfrdwy a'r ardal fenter? Roeddwn yn falch o dderbyn sesiwn friffio gynhwysfawr gan Bill Duckworth, y rheolwr safle rhagorol yn Tata yn Shotton, a hefyd gan Andy Silcox, sy'n gwneud y gwaith gwych o redeg y Ganolfan Ymchwil Gweithgynhyrchu Uwch ym Mrychdyn. A dysgais heddiw nid yn unig fod gan Tata Shotton botensial i fod yn gartref i ganolfan logisteg Heathrow, ond hefyd i ganolfan logisteg ar gyfer diwydiannau gwynt arnofiol ar y môr, ac o bosibl, ar gyfer tai modiwlar oddi ar y safle—rhaglenni anhygoel o gyffrous.
Hefyd, gwyddom fod Porth y Gogledd yn un o'r safleoedd datblygu mwyaf deniadol yng ngogledd Cymru ar hyn o bryd. Rwy'n optimistaidd ynglŷn â gallu dweud rhywbeth cadarnhaol yn y dyfodol agos ynglŷn â chreu swyddi, ac mae'r hyn a wnawn yno yn ategu'r hyn rydym yn buddsoddi ynddo ar draws gogledd Cymru. A chyhoeddais yn ddiweddar—bydd yr Aelodau’n gwybod—y bydd cwmni datblygu'n cael ei sefydlu ar gyfer Trawsfynydd i edrych ar yr holl gyfleoedd ar gyfer y rhan honno o ogledd Cymru hefyd.
Rydym yn buddsoddi ar draws y rhanbarth, yn creu’r nifer uchaf erioed o swyddi, ac mae gennym bandemig i'w oresgyn, ond rydym yn hyderus, drwy weithio fel partner i awdurdodau lleol, fod gennym y tîm cryfaf yng ngogledd Cymru i oresgyn yr her hon.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Questions now from party spokespeople. Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch, Llywydd. Minister, do businesses that have received funding from the Welsh Government during the pandemic need to become unionised?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a oes angen i fusnesau sydd wedi derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru yn ystod y pandemig ddod yn undebol?
I'm sorry, Llywydd, I can't hear—I can't hear Russell George.
Mae'n ddrwg gennyf, Lywydd, ni allaf glywed—ni allaf glywed Russell George.
Okay. The question will be repeated. I'm not sure what the problem was there. Repeat the question.
Iawn. Bydd y cwestiwn yn cael ei ailadrodd. Nid wyf yn siŵr beth oedd y broblem yno. Ailadroddwch y cwestiwn.
Can I just check, Llywydd—can I be heard now?
A gaf fi ofyn, Lywydd—a ydych yn fy nghlywed nawr?
Yes. That's perfect.
Ydw. Mae hynny'n berffaith.
Thank you, Llywydd. My question was, Minister: do businesses that have received funding from the Welsh Government during the pandemic need to become unionised?
Diolch yn fawr, Lywydd. Fy nghwestiwn oedd, Weinidog: a oes angen i fusnesau sydd wedi derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru yn ystod y pandemig ddod yn undebol?
No.
Nac oes.
Well, I'm very pleased with that answer, Minister—that businesses don't need to be unionised in order to receive Welsh Government support. I raise the question because of a recent letter that had been sent to businesses in receipt of funding from the economic resilience fund. Now, as I read this letter myself, there does seem to be an element of strong-arming businesses into becoming unionised.
Now, there's clearly frustration from businesses—. As it happens, Minister, I understand the requirement from Government to attach requirements for fair working for employees in connection with receiving Government funding, but the fact is that there are thousands of businesses up and down Wales that have employees who do not see the benefits of being a member of a union, and the businesses they work for work with the fair and correct working that we would all expect. I wonder if you would reflect on that feedback that's been received as a result of that letter going out.
I turn to another question, Minister: during the new restrictions that have come into force in north Wales, there is clearly a concern for businesses in that area, which fear that local lockdowns will lead to job losses in the tourism and hospitality sector in particular. Now, I welcome the additional funding that you announced last week to support the tourism and hospitality sector, but it is concerning that only half of the economic resilience fund from the last phase had actually been distributed. How are you going to ensure, Minister, that the money is distributed more quickly in the future to ensure that businesses that are, sadly, on the brink of collapse are protected as quickly as possible?
Wel, rwy'n hapus iawn gyda'r ateb hwnnw, Weinidog—nad oes angen i fusnesau ddod yn undebol er mwyn derbyn cymorth gan Lywodraeth Cymru. Gofynnaf y cwestiwn oherwydd llythyr diweddar a anfonwyd at fusnesau sy’n derbyn cyllid o'r gronfa cadernid economaidd. Nawr, wrth i mi ddarllen y llythyr hwn fy hun, ymddengys bod ynddo elfen o geisio gorfodi busnesau i ddod yn undebol.
Nawr, mae'n amlwg fod busnesau’n teimlo’n rhwystredig—. Fel y mae'n digwydd, Weinidog, rwy'n deall y gofyniad gan y Llywodraeth i atodi gofynion ar gyfer gweithio teg i weithwyr yng nghyswllt derbyn cyllid gan y Llywodraeth, ond y gwir amdani yw bod gan filoedd o fusnesau ledled Cymru weithwyr nad ydynt yn gweld gwerth bod yn aelod o undeb, ac mae’r busnesau y maent yn gweithio iddynt yn gweithio yn ôl y safonau gwaith teg a chywir y byddai pob un ohonom yn ei ddisgwyl. Tybed a allwch sôn am yr adborth a gafwyd o ganlyniad i anfon y llythyr hwnnw?
Trof at gwestiwn arall, Weinidog: yn ystod y cyfyngiadau newydd sydd ar waith yng ngogledd Cymru, mae'n amlwg fod busnesau’n pryderu yn yr ardal honno, ac maent yn ofni y bydd cyfyngiadau lleol yn arwain at golli swyddi yn y sector twristiaeth a lletygarwch yn arbennig. Nawr, rwy'n croesawu'r cyllid ychwanegol a gyhoeddwyd gennych yr wythnos diwethaf i gefnogi’r sector twristiaeth a lletygarwch, ond mae’n peri pryder mai dim ond hanner y gronfa cadernid economaidd o’r cyfnod diwethaf a ddosbarthwyd. Weinidog, sut y sicrhewch fod yr arian yn cael ei ddosbarthu'n gyflymach yn y dyfodol i wneud yn siŵr fod busnesau sydd, yn anffodus, ar fin mynd i’r wal yn cael eu gwarchod cyn gynted â phosibl?
Can I thank the Member for his questions? First of all, on the point regarding the letter that we sent out, I make no apology whatsoever for my commitment to working with employers and trade unions to change people's working lives for the better. Nobody is trying to coerce any individual or any business, but we are promoting a 'something for something' relationship between the public and people and businesses who receive taxpayers' money in the form of grants or loans that are favourable. And it's about making sure that we move to a point where we collaborate more, we don't just co-exist as Government and businesses, where we work together on employment opportunities. And I really must say that the role of the unions in promoting better health—and particularly better mental health—in the workplace is vitally important. We know just how much of an impact poor mental health—poor health in general, poor well-being—has on productivity rates. Trade unions help businesses overcome those problems, and I just look to Airbus as a perfect example of how, when you have strong union partnership with management, you can achieve great things. For decades, they have had there strong union partnership between management and the unions, primarily Unite, and, as a consequence of that, they have fought as one for new projects—new wings, new research and innovation, more investment centrally from Toulouse. So, I'd encourage the Member to move on from a 1980s, jaundiced view of trade unions and recognise that social partnership has enormous value in the twenty-first century.
Now, in terms of tourism and hospitality businesses, what would be cataclysmic for tourism and hospitality is failure to get coronavirus under control. And that's why we have taken action early to bring down those numbers swifter, so that the restrictions, hopefully, can be eased or removed quicker. And in terms of getting business support out of the drawer fast, I think our local authorities did a remarkable job in administering the grants for tens of thousands of businesses across Wales, putting many councils across the border, actually, to shame in terms of the speed in which they were able to administer them.
And I must remind Members again that what we are offering through the economic resilience fund is the most generous and comprehensive package of support anywhere in the United Kingdom—so far, it's secured more than 100,000 jobs; it has helped more than 13,000 businesses—which, if they were based in England, they would not have benefited from.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau? Yn gyntaf oll, ar y pwynt ynglŷn â'r llythyr a anfonwyd gennym, nid wyf yn ymddiheuro o gwbl am fy ymrwymiad i weithio gyda chyflogwyr ac undebau llafur i newid bywydau gwaith pobl er gwell. Nid oes unrhyw un yn ceisio gorfodi unrhyw unigolyn nac unrhyw fusnes, ond rydym yn hyrwyddo perthynas 'rhywbeth am rywbeth' rhwng y cyhoedd a phobl a busnesau sy'n derbyn arian trethdalwyr ar ffurf grantiau neu fenthyciadau ffafriol. Ac mae a wnelo â sicrhau ein bod yn cyrraedd sefyllfa lle rydym yn cydweithredu mwy, nid cydfodoli'n unig fel Llywodraeth a busnesau, lle rydym yn gweithio gyda'n gilydd ar gyfleoedd cyflogaeth. Ac mae'n rhaid i mi ddweud bod rôl yr undebau wrth hyrwyddo gwell iechyd yn y gweithle—ac iechyd meddwl gwell yn arbennig—yn hanfodol bwysig. Rydym yn ymwybodol o faint o effaith y mae iechyd meddwl gwael—iechyd gwael yn gyffredinol, lles gwael—yn ei chael ar gyfraddau cynhyrchiant. Mae undebau llafur yn helpu busnesau i oresgyn y problemau hynny, ac edrychaf ar Airbus fel enghraifft berffaith o sut y gallwch gyflawni pethau gwych pan fydd gennych bartneriaeth undebol gref â’r rheolwyr. Ers degawdau, mae partneriaeth undebol gref yno rhwng y rheolwyr a'r undebau, undeb Unite yn bennaf, ac o ganlyniad i hynny, maent wedi ymladd fel un dros brosiectau newydd—adenydd newydd, ymchwil ac arloesi newydd, mwy o fuddsoddiad canolog o Toulouse. Felly, byddwn yn annog yr Aelod i anghofio ei ymagwedd chwerw o'r 1980au tuag at undebau llafur a chydnabod bod gwerth enfawr i bartneriaeth gymdeithasol yn yr unfed ganrif ar hugain.
Nawr, yr hyn a fyddai'n drychineb i fusnesau twristiaeth a lletygarwch fyddai methiant i gadw’r coronafeirws dan reolaeth. A dyna pam ein bod wedi cymryd camau’n gynnar i ostwng y niferoedd yn gyflymach yn y gobaith fod modd llacio neu ddileu’r cyfyngiadau yn gynt. Ac o ran darparu cymorth i fusnesau’n gyflym, credaf fod ein hawdurdodau lleol wedi gwneud gwaith rhyfeddol yn gweinyddu'r grantiau ar gyfer degau o filoedd o fusnesau ledled Cymru, gan godi cywilydd ar lawer o gynghorau dros y ffin o ran pa mor gyflym y gwnaethant eu gweinyddu.
Ac mae'n rhaid imi atgoffa'r Aelodau unwaith eto mai'r hyn rydym yn ei gynnig drwy'r gronfa cadernid economaidd yw'r pecyn cymorth mwyaf hael a chynhwysfawr yn unrhyw le yn y Deyrnas Unedig—hyd yn hyn, mae wedi diogelu mwy na 100,000 o swyddi; mae wedi rhoi cymorth i fwy na 13,000 o fusnesau—na fyddent wedi elwa ohono pe baent wedi'u lleoli yn Lloegr.
Minister, I agree with the many benefits that you point out that being member of a union can achieve, but the fact is that employers and employees can also work together without being members of a union, which is the point I was making and which was the concern that was being pointed out by those that were frustrated by the letter.
Finally, Minister, looking ahead at your long-term ambition to see around 30 per cent of Welsh workers working from home following the COVID-19 pandemic, you say that this has the potential to drive regeneration and economic activity in communities. However, whilst homeworking may be suitable for some, others see the benefits of real-life interaction, which can stimulate ideas, creativity and business productivity.
The figure of 30 per cent does seem to be arbitrary, so it would be helpful if you could explain how you arrived at that figure. But I wonder also what assessment you've made in regard to how this figure will affect town-centre planning, the growth deals that are dependent and have planned for office space, and also public transport planning and the raft of other planning-related areas as well that will be affected by this figure that you've presented, Minister. But to understand the logic behind 30 per cent would be welcome.
Weinidog, rwy'n cytuno â'r llu o fanteision y nodwch y gallwch eu cael drwy fod yn aelod o undeb, ond y gwir amdani yw y gall cyflogwyr a gweithwyr weithio gyda'i gilydd hefyd heb fod yn aelodau o undeb, sef y pwynt roeddwn yn ei wneud, a dyma’r pryder a gâi ei nodi gan y rheini a oedd yn teimlo’n rhwystredig gyda’r llythyr.
Yn olaf, Weinidog, gan edrych ymlaen at eich uchelgais hirdymor i weld oddeutu 30 y cant o weithwyr Cymru yn gweithio gartref yn dilyn pandemig COVID-19, dywedwch fod gan hyn botensial i hybu adfywiad a gweithgarwch economaidd mewn cymunedau. Fodd bynnag, er y gallai gweithio gartref fod yn addas i rai, mae eraill yn gweld manteision rhyngweithio wyneb yn wyneb, a all ysgogi syniadau, creadigrwydd a chynhyrchiant busnes.
Ymddengys bod y ffigur o 30 y cant yn fympwyol, felly byddai'n ddefnyddiol pe gallech egluro sut y gwnaethoch gyrraedd y ffigur hwnnw. Ond tybed hefyd pa asesiad a wnaethoch o'r modd y bydd y ffigur hwn yn effeithio ar gynllunio canol trefi, y bargeinion twf sy'n ddibynnol ar ofod swyddfa ac wedi cynllunio ar ei gyfer, yn ogystal â chynlluniau trafnidiaeth gyhoeddus a’r llu o feysydd eraill sy'n gysylltiedig â chynllunio y bydd y ffigur rydych wedi'i gyflwyno yn effeithio arnynt, Weinidog. Ond byddai’n braf gallu deall y rhesymeg y tu ôl i’r ffigur o 30 y cant.
Can I thank the Member for his questions, and say that I do appreciate his more reasonable sentiment today regarding the letter to employers than his colleague expressed in the press release last week, which I'm afraid was just pure scaremongering?
In terms of remote working and homeworking—or, as I like to call it, multi-place working—we came to that target on the basis of the proportion of people who have been homeworking and remote working during the course of the pandemic and then made a reasonable assessment of what could continue into the medium and longer term.
The Member rightly raises the question of growth and city deals. All of the existing deals have to be COVID-proof, and regional partners have done a very good job in carrying out immediate assessments of various programmes and projects that are contained within their deals. But I have to say that the aim of increasing the proportion of people who work remotely or from home is to ensure that we get a better work-life balance, to ensure that wellness and well-being at work is improved, to ensure that we inject more vibrancy into town centres with remote-working hubs, and as the Member said—rightly—to drive innovation through co-locating public services with private sector services as well. I'm incredibly excited about the prospects for remote-working hubs in many towns that have felt left behind in recent decades. Near me, in Wrexham, we have the town-centre enterprise hub, which has been hugely valuable in promoting and supporting business start-ups and bringing—mainly young—people together who have innovative ideas, huge creativity, and work with one another. They get their ideas from one another. They promote their own businesses, but, crucially, they also support one another's.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau, a dweud fy mod yn gwerthfawrogi ei sylwadau mwy rhesymol heddiw ynglŷn â'r llythyr at gyflogwyr na’r hyn a fynegwyd gan ei gyd-Aelod yn y datganiad i'r wasg yr wythnos diwethaf, nad oedd yn ddim byd mwy na chodi bwganod, mae arnaf ofn?
O ran gweithio o bell a gweithio gartref—neu, fel rwy’n hoff o’i alw, gweithio aml-leoliad—fe gytunasom ar y targed hwnnw ar sail cyfran y bobl sydd wedi bod yn gweithio gartref ac yn gweithio o bell yn ystod y pandemig, ac yna gwneud asesiad rhesymol o'r hyn a allai barhau yn y tymor canolig a'r tymor hwy.
Mae'r Aelod yn iawn i ofyn cwestiwn ynglŷn â'r bargeinion twf a’r bargeinion dinesig. Mae’n rhaid i'r holl fargeinion presennol fod yn ddiogel rhag COVID, ac mae partneriaid rhanbarthol wedi gwneud gwaith da iawn yn cynnal asesiadau ar unwaith o’r amryw raglenni a phrosiectau sydd wedi'u cynnwys yn eu bargeinion. Ond mae'n rhaid imi ddweud mai nod cynyddu cyfran y bobl sy'n gweithio o bell neu gartref yw sicrhau ein bod yn cael gwell cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith, er mwyn sicrhau bod lles a llesiant yn y gwaith yn gwella, er mwyn sicrhau ein bod yn chwistrellu mwy o fywiogrwydd i ganol trefi gyda hybiau gweithio o bell, ac fel y dywedodd yr Aelod—yn gwbl gywir—i hybu arloesi drwy gydleoli gwasanaethau cyhoeddus gyda gwasanaethau'r sector preifat hefyd. Rwy'n hynod gyffrous am y rhagolygon ar gyfer hybiau gweithio o bell mewn llawer o drefi sydd wedi teimlo eu bod wedi’u gadael ar ôl dros y degawdau diwethaf. Yn agos i mi, yn Wrecsam, mae gennym hwb menter canol y dref, sydd wedi bod yn hynod o werthfawr wrth hyrwyddo a chefnogi busnesau newydd a dod â phobl—pobl ifanc yn bennaf—a chanddynt syniadau arloesol ynghyd, cryn dipyn o greadigrwydd, a gweithio gyda'i gilydd. Maent yn cael eu syniadau gan ei gilydd. Maent yn hyrwyddo eu busnesau eu hunain, ond yn hollbwysig, maent hefyd yn cefnogi busnesau ei gilydd.
Llefarydd Plaid Cymru, Helen Mary Jones.
Plaid Cymru Spokesperson, Helen Mary Jones.
Diolch, Llywydd. I know that the Minister agrees with me that the steel industry is absolutely vital to the future of Welsh industry, and I'm sure that he would also agree with me that, in terms of decarbonising the industry—. Sorry, is the Minister having trouble hearing me?
Diolch, Lywydd. Gwn fod y Gweinidog yn cytuno â mi fod y diwydiant dur yn gwbl hanfodol i ddyfodol diwydiant Cymru, ac rwy’n siŵr y byddai hefyd yn cytuno, o ran datgarboneiddio’r diwydiant—. Mae'n ddrwg gennyf, a yw'r Gweinidog yn ei chael hi’n anodd fy nghlywed?
I missed the first part of Helen Mary Jones's question.
Methais ran gyntaf cwestiwn Helen Mary Jones.
Okay, can we—?
Iawn, a gawn ni—?
Shall I start again?
A ddylwn i ddechrau eto?
Can we repeat the question fully?
A gawn ni ailadrodd y cwestiwn yn llawn?
Of course. I know, Minister, that you'll agree with me how important the steel industry is to not only Wales's current economic activity, but to our future. And I'm sure that you would also agree with me that, in order to decarbonise our use of steel in Wales and in the UK, we should be decarbonising our own production, rather than allowing our production to disappear and then purchasing steel from other countries where they may not be setting the same decarbonisation targets as we are. Now, obviously, that long-term future is dependent on the immediate survival of the industry, and I wonder if you can tell us today, Minister, what recent discussions you have had both with Tata and with the UK Government about the current position of the steel industry in Wales and its immediate future.
Wrth gwrs. Weinidog, rwy'n gwybod y byddwch yn cytuno bod y diwydiant dur yn bwysig iawn nid yn unig i weithgarwch economaidd cyfredol Cymru, ond i'n dyfodol. Ac rwy’n siŵr y byddech hefyd yn cytuno, er mwyn datgarboneiddio ein defnydd o ddur yng Nghymru ac yn y DU, y dylem fod yn datgarboneiddio ein cynhyrchiant ein hunain, yn hytrach na chaniatáu i’n cynhyrchiant ddiflannu a phrynu dur wedyn o wledydd eraill lle nad ydynt o bosibl yn gosod yr un targedau datgarboneiddio â ninnau. Nawr, yn amlwg, mae'r dyfodol hirdymor hwnnw'n dibynnu ar y diwydiant yn goroesi yn awr, a tybed a allwch ddweud wrthym heddiw, Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch yn ddiweddar gyda Tata a chyda Llywodraeth y DU ynglŷn â sefyllfa bresennol y diwydiant dur yng Nghymru a'i ddyfodol agos.
Can I thank Helen Mary Jones for her question? It gives me an opportunity to promote the consultation that's taking place at the moment concerning the Welsh Government's new manufacturing plan. I encourage all Members to contribute to that consultation, because it covers all important sectors within the Welsh manufacturing base, including, obviously, steel. And we are determined to support the sector to become sustainable. But the main role—as the Member has alluded to, the main role in supporting the future of the sector is actually the UK Government's. And the industrial energy transformation fund could prove to be of huge value, but we've been clear in stating that, as a very minimum, we would expect a Barnett equivalent to be drawn down by Welsh businesses from the industrial energy transformation fund. We've said that, actually, we believe that a significant proportion of that fund should come to Welsh businesses, given how we are dependent on many businesses that are intensive in terms of their energy use.
Now, we have very regular discussions both with UK Government and with Tata, and, in fact, I have weekly calls with UK Government Ministers within the Department for Business, Energy and Industrial Strategy. My understanding is that those commercially confidential discussions are still proceeding between Tata and UK Government, and we've impressed upon UK Government a need to make sure that there is sector-specific support relating to the pandemic for important manufacturing subsectors, such as steel, automotive and aerospace.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiwn? Mae'n rhoi cyfle i mi hyrwyddo'r ymgynghoriad sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd ynghylch cynllun gweithgynhyrchu newydd Llywodraeth Cymru. Rwy’n annog pob Aelod i gyfrannu at yr ymgynghoriad hwnnw, gan ei fod yn cwmpasu pob sector pwysig o fewn sylfaen weithgynhyrchu Cymru, gan gynnwys dur wrth gwrs. Ac rydym yn benderfynol o gynorthwyo'r sector i ddod yn gynaliadwy. Ond mae’r brif rôl—fel y mae'r Aelod wedi nodi, Llywodraeth y DU sydd â'r brif rôl yn cefnogi dyfodol y sector. A gallai'r gronfa trawsnewid ynni diwydiannol fod yn hynod werthfawr, ond rydym wedi nodi’n glir y byddem o leiaf yn disgwyl i fusnesau Cymru gael swm Barnett cyfatebol o'r gronfa trawsnewid ynni diwydiannol. Rydym wedi dweud ein bod yn credu y dylai cyfran sylweddol o'r gronfa honno ddod i fusnesau yng Nghymru, o gofio sut rydym yn ddibynnol ar lawer o fusnesau ynni-ddwys.
Nawr, rydym yn cael trafodaethau rheolaidd iawn gyda Llywodraeth y DU a Tata, ac mewn gwirionedd, rwy'n cael galwadau ffôn wythnosol gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae’r trafodaethau masnachol gyfrinachol hynny’n dal i fynd rhagddynt rhwng Tata a Llywodraeth y DU, ac rydym wedi pwysleisio wrth Lywodraeth y DU fod angen sicrhau y ceir cefnogaeth ar gyfer sectorau penodol mewn perthynas â'r pandemig i is-sectorau gweithgynhyrchu pwysig, megis dur, y sector modurol a’r sector awyrofod.
I'm very grateful to the Minister for his answer, and I'm sure that we all, across the Chamber, will be glad to hear that those discussions and negotiations are ongoing. We had a representative of UK Steel, the umbrella body, before our committee today, and he acknowledged the point that the Minister makes—that there will need to be UK-wide intervention, and that intervention is beyond the capacity of the Welsh Government. But he did say that there was one very important thing that he felt that the Welsh Government could do, and that was to use procurement to ensure that when Welsh Government is spending our money—Welsh public money—on things like the house building programme, on infrastructure developments, that there are clear targets for the percentage of Welsh steel that is used in those developments. I appreciate there may be issues about those being binding at this stage, but you could set those targets and you could ensure that the performance of companies against those targets was published. It was certainly our witness's view that that would make a big difference. He also suggested that this would be an opportunity for the Welsh Government to set a good example to the UK Government that the UK Government could then consider following.
Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Gweinidog am ei ateb, ac rwy'n siŵr y bydd pob un ohonom, ar draws y Siambr, yn falch o glywed bod y trafodaethau a'r negodiadau hynny'n parhau. Bu cynrychiolydd o UK Steel, y corff ambarél, gerbron ein pwyllgor heddiw, a chydnabu’r pwynt a wnaeth y Gweinidog—y bydd angen ymyrraeth ledled y DU, a bod ymyrraeth y tu hwnt i allu Llywodraeth Cymru. Ond dywedodd fod un peth pwysig iawn y teimlai y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud, sef defnyddio caffael i sicrhau, pan fydd Llywodraeth Cymru’n gwario ein harian—arian cyhoeddus Cymru—ar bethau fel y rhaglen adeiladu tai, ar ddatblygiadau seilwaith, fod targedau clir ar gyfer canran y dur Cymreig a ddefnyddir yn y datblygiadau hynny. Rwy'n sylweddoli y gallai fod problemau'n ymwneud â’r targedau hynny’n bod yn rhwymol ar y cam hwn, ond gallech osod y targedau hynny a gallech sicrhau bod perfformiad cwmnïau yn erbyn y targedau hynny’n cael ei gyhoeddi. Yn sicr, barn ein tyst oedd y byddai hynny'n gwneud gwahaniaeth mawr. Awgrymodd hefyd y byddai hwn yn gyfle i Lywodraeth Cymru osod esiampl dda i Lywodraeth y DU y gallai Llywodraeth y DU ystyried ei dilyn wedyn.
Can I thank Helen Mary Jones for that important point about the role of Welsh Government in supporting steel businesses in Wales through the procurement process? As we seek to build back better, we intend to do so using Welsh steel, and we will look for every opportunity to do so. The Member is aware that the Welsh Government was the first Government to sign up to the steel charter, and that demonstrates our determination to use procurement as a lever to support the Welsh steel industry. And I'd like to put on record, Llywydd, my gratitude to UK Steel for the advice that they have given to my officials as well. They're an excellent umbrella organisation, serving Welsh steel businesses extraordinarily well.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am y pwynt pwysig am rôl Llywodraeth Cymru yn cefnogi busnesau dur yng Nghymru drwy'r broses gaffael? Wrth inni geisio ailadeiladu'n ôl yn well, rydym yn bwriadu gwneud hynny gan ddefnyddio dur Cymru, a byddwn yn edrych am bob cyfle i wneud hynny. Mae'r Aelod yn ymwybodol mai Llywodraeth Cymru oedd y Llywodraeth gyntaf i ymrwymo i'r siarter dur, ac mae hynny'n dangos ein bod yn benderfynol i ddefnyddio caffael fel ysgogiad i gefnogi'r diwydiant dur yng Nghymru. A hoffwn gofnodi fy niolch, Lywydd, i UK Steel am y cyngor a roesant i fy swyddogion hefyd. Maent yn sefydliad ambarél rhagorol sy’n gwasanaethu busnesau dur Cymru yn hynod o dda.
Thank you for that, Minister. I'd like, in my third question, to take you to a very different industry, and that is the hair and beauty industry. We, again, had representatives of that industry before us—before the committee—today, and they were emphasising the importance of those businesses as destinations on the high street. You know, you can't get your hair cut remotely; you might be able to buy your books remotely, but you can't get your hair cut remotely. She expressed a concern that she wasn't always convinced that the importance of the industry was understood properly by Welsh Government. She pointed out, of course, the importance of the industry in providing opportunities for women, and for women who work part time.
She also pointed out some potential anomalies in the safety regulations. She told us, for example, that whereas a barber, mostly male, is allowed to shave a male customer, a beautician, mostly female, is not allowed to give a facial to a female customer. She was suggesting to us that, for the viability of the industry going forward, she'd like some of those anomalies in the regulations looked at again. I'd like to invite the Minister today to commit to look at those anomalies and also to send a clear message of his own understanding of the importance of this industry, which also, of course, has an impact on the well-being of customers.
Diolch ichi am hynny, Weinidog. Hoffwn droi, yn fy nhrydydd cwestiwn, at ddiwydiant gwahanol iawn, sef y diwydiant trin gwallt a harddwch. Unwaith eto, daeth cynrychiolwyr o'r diwydiant hwnnw ger ein bron—gerbron y pwyllgor—heddiw, ac roeddent yn pwysleisio pwysigrwydd y busnesau hynny fel cyrchfannau ar y stryd fawr. Wyddoch chi, ni allwch gael eich gwallt wedi'i dorri o bell; efallai eich bod yn gallu prynu eich llyfrau o bell, ond nid yw'n bosibl cael torri eich gwallt o bell. Mynegodd bryder nad oedd bob amser yn argyhoeddedig fod Llywodraeth Cymru yn deall pwysigrwydd y diwydiant yn iawn. Tynnodd sylw, wrth gwrs, at bwysigrwydd y diwydiant yn darparu cyfleoedd i fenywod, ac i fenywod sy'n gweithio'n rhan-amser.
Tynnodd sylw hefyd at rai anghysonderau posibl yn y rheoliadau diogelwch. Dywedodd wrthym, er enghraifft, er bod barbwyr, gwryw yn bennaf, yn cael eillio cwsmer gwrywaidd, ni chaniateir i weithwyr harddwch, sy'n fenywod yn bennaf, roi triniaeth wyneb i gwsmer benywaidd. Er mwyn sicrhau hyfywedd y diwydiant wrth symud ymlaen, awgrymodd y byddai'n hoffi inni ailystyried rhai o'r anghysonderau hynny yn y rheoliadau. Hoffwn wahodd y Gweinidog heddiw i ymrwymo i edrych ar yr anghysonderau a hefyd i anfon neges glir o'i ddealltwriaeth ei hun o bwysigrwydd y diwydiant hwn, sydd hefyd, wrth gwrs, yn cael effaith ar les cwsmeriaid.
Can I thank Helen Mary Jones for her third question and say that when I announced the third phase of the economic resilience fund, the first inquiry I got was from somebody who owns and operates a hair and beauty salon, asking whether the lockdown fund would be applicable to them? It will be. Where the business development grants would be available to them, they will be, provided, of course, they employ people and they meet the criteria. The lockdown fund will be administered by local authorities. Of course, I'm in no doubt that in those areas where there are restrictions, where customer footfall has fallen significantly and where turnover has dropped below 40 per cent, a very significant number of businesses in the hair and beauty sector will benefit.
I can assure the Member I will look into those anomalies that she's outlined. In any way that I can, I will help that important sector, because, as the Member says, it contributes towards social justice, employing a high proportion of women. Therefore, we have to ensure that we support the survival of those businesses as much as we can, because experts predict that it will be women; young people; people from black, Asian and minority ethnic communities; disabled people and people with low levels of skills who will be most adversely affected if we do not intervene with strength. And we intend to intervene with enormous strength.
A gaf fi ddiolch i Helen Mary Jones am ei thrydydd cwestiwn a dweud, pan gyhoeddais drydydd cam y gronfa cadernid economaidd, mai'r cwestiwn cyntaf a gefais oedd gan rywun sy'n berchen ar, ac yn rhedeg salon gwallt a harddwch, yn gofyn a fyddai'r gronfa cyfyngiadau'n gymwys iddynt hwy? Fe fydd. Lle byddai'r grantiau datblygu busnes ar gael iddynt, fe fyddant ar gael, wrth gwrs, cyhyd â'u bod yn cyflogi pobl ac yn bodloni'r meini prawf. Awdurdodau lleol fydd yn gweinyddu'r gronfa gyfyngiadau. Wrth gwrs, nid oes gennyf unrhyw amheuaeth, yn yr ardaloedd hynny lle ceir cyfyngiadau, lle mae nifer y cwsmeriaid wedi gostwng yn sylweddol a lle mae trosiant wedi gostwng yn is na 40 y cant, y bydd nifer sylweddol iawn o fusnesau yn y sector gwallt a harddwch yn elwa.
Gallaf sicrhau'r Aelod y byddaf yn ymchwilio i'r anghysonderau hynny y mae wedi'u hamlinellu. Byddaf yn helpu'r sector pwysig hwnnw mewn unrhyw ffordd y gallaf, oherwydd, fel y dywed yr Aelod, mae'n cyfrannu at gyfiawnder cymdeithasol, ac yn cyflogi cyfran uchel o fenywod. Felly, mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn cefnogi goroesiad y busnesau hynny gymaint ag y gallwn, oherwydd mae arbenigwyr yn rhagweld mai menywod; pobl ifanc; pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig; pobl anabl a phobl â lefelau isel o sgiliau fydd yn cael eu heffeithio fwyaf os nad ydym yn ymyrryd yn gadarn. Ac rydym yn bwriadu ymyrryd yn gadarn iawn.
Llefarydd Plaid Brexit, David Rowlands.
Brexit Party spokesperson, David Rowlands.
Diolch, Llywydd. Given that part of the strategy to reinvigorate the Welsh economy post COVID-19 is the expansion of the engineering sector in Wales, would the Minister outline where this expansion is most likely to occur? By that, I mean the companies and projects the Minister sees as being the new or existing anchor points for this expansion.
Diolch, Lywydd. O gofio mai rhan o'r strategaeth i adfywio economi Cymru ar ôl COVID-19 yw ehangu'r sector peirianneg yng Nghymru, a fyddai'r Gweinidog yn amlinellu lle mae'r ehangu hwn yn fwyaf tebygol o ddigwydd? Wrth hynny, rwy'n golygu'r cwmnïau a'r prosiectau y mae'r Gweinidog yn eu hystyried yn bwyntiau angori newydd neu'n bwyntiau angori presennol ar gyfer yr ehangu hwn.
Well, I'd like to thank the Member for his question and, again, stress the importance of our recently published manufacturing plan; that covers those areas of growth in engineering that the Member has asked about. He has until the middle of the month to make his views known on the manufacturing plan, but there are opportunities for growth, of that there is no doubt.
Today, I've learnt about huge opportunities associated with jobs in the floating offshore wind industry, which could be of major benefit to many parts of Wales; opportunities concerning logistics hubs and offsite manufacturing; and also opportunities in terms of advanced electronics. The Welsh Government is taking forward—. As an example of how we are backing these opportunities up with action, we are taking forward plans for an advanced technology research centre, which will focus on advanced electronics and provide many opportunities for engineers and businesses within the advanced electronics field.
I am confident that as a result of the Welsh Government's focus on the manufacturing sector—our dedication to manufacturing in Wales and to engineering in Wales—that we can emerge from coronavirus in a position of strength. But, it's also vital that we work as a partner to the UK Government in refreshing the UK industrial strategy, and that we draw down a greater share of UK Research and Innovation funding. It is a tragic fact that too much of that funding—four times as much, per head of population in Wales—goes to the south-east of England. There is a golden triangle that, for years and years, has taken the lion's share of research and innovation funding. And, as part of the UK Government's aspirations to build back better, to level up, research and development and innovation spend is a crucially important factor.
Wel, hoffwn ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn ac unwaith eto, carwn bwysleisio pwysigrwydd ein cynllun gweithgynhyrchu a gyhoeddwyd yn ddiweddar; mae'n cwmpasu'r meysydd twf ym maes peirianneg y gofynnodd yr Aelod amdanynt. Mae ganddo tan ganol y mis i fynegi ei farn ar y cynllun gweithgynhyrchu, ond ceir cyfleoedd i dyfu, nid oes amheuaeth am hynny.
Heddiw, rwyf wedi dysgu am y cyfleoedd enfawr sy'n gysylltiedig â swyddi yn y diwydiant gwynt arnofiol ar y môr, a allai fod o fudd mawr i sawl rhan o Gymru; cyfleoedd sy'n ymwneud â hybiau logisteg a gweithgynhyrchu oddi ar y safle; a hefyd cyfleoedd mewn perthynas ag electroneg uwch. Mae Llywodraeth Cymru yn bwrw ymlaen—. Fel enghraifft o'r ffordd rydym yn cefnogi'r cyfleoedd hyn gyda chamau gweithredu, rydym yn bwrw ymlaen â chynlluniau ar gyfer canolfan ymchwil uwch-dechnoleg, a fydd yn canolbwyntio ar electroneg uwch ac yn darparu llawer o gyfleoedd i beirianwyr a busnesau ym maes electroneg uwch.
Rwy'n hyderus, o ganlyniad i ffocws Llywodraeth Cymru ar y sector gweithgynhyrchu—ein hymroddiad i weithgynhyrchu yng Nghymru ac i beirianneg yng Nghymru—y gallwn oroesi'r pandemig hwn mewn sefyllfa o gryfder. Ond mae hefyd yn hanfodol ein bod yn gweithio fel partner i Lywodraeth y DU i adnewyddu strategaeth ddiwydiannol y DU, a'n bod yn cael cyfran fwy o gyllid Ymchwil ac Arloesi'r DU. Mae'n ffaith drychinebus fod gormod o'r cyllid hwnnw—bedair gwaith cymaint y pen o'r boblogaeth yng Nghymru—yn mynd i dde-ddwyrain Lloegr. Ceir triongl aur sydd, ers blynyddoedd lawer, wedi cael y gyfran fwyaf o gyllid ymchwil ac arloesi. Ac fel rhan o ddyheadau Llywodraeth y DU i ailadeiladu'n ôl yn well, i godi'r lefelau'n gyfartal, mae gwariant ar ymchwil a datblygu ac arloesi yn ffactorau hollbwysig.
Thank you very much, Minister, for that answer. Minister, we have heard much talk with regard to the centre of engineering excellence proposed for the Heads of the Valleys area, particularly around Ebbw Vale and other parts of Blaenau Gwent. Could the Minister give us an update on the projects envisaged for the region, in particular the possibility of TVR relocating to Ebbw Vale, which would of course be a catalyst for other automotive production companies?
And turning, Minister, to something I broached in a debate a little while ago, when I mentioned that there was a great opportunity with the closure of the RAF St Athan apprenticeship facility to set up a Wales university of modern technology under the umbrella of Cardiff University. Though of course not yet finalised, the prospect of Britishvolt locating to St Athan is something I believe everyone in this Chamber would welcome. Surely, Minister, setting up such a training facility in close proximity would greatly assist the company in recruiting the skilled personnel it will undoubtedly demand. It may also provide a catalyst for other companies in this sector to locate to St Athan, especially given its proximity to Cardiff Airport. Can I call upon the Minister to give the creation of such a facility serious consideration?
Diolch yn fawr iawn am eich ateb. Weinidog, rydym wedi clywed llawer o sôn am y ganolfan rhagoriaeth peirianneg arfaethedig ar gyfer ardal Blaenau'r Cymoedd, yn enwedig o amgylch Glynebwy a rhannau eraill o Flaenau Gwent. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y prosiectau a ragwelir ar gyfer y rhanbarth, yn enwedig y posibilrwydd y gallai TVR adleoli i Lynebwy, a fyddai'n gatalydd i gwmnïau cynhyrchu modurol eraill wrth gwrs?
Rwyf am droi, Weinidog, at rywbeth a godais mewn dadl ychydig amser yn ôl, pan soniais fod cyfle gwych, gyda'r penderfyniad i gau cyfleuster prentisiaeth RAF Sain Tathan, i sefydlu prifysgol technoleg fodern yng Nghymru dan ymbarél Prifysgol Caerdydd. Er nad yw wedi'i gwblhau eto wrth gwrs, mae'r posibilrwydd y bydd Britishvolt yn symud i Sain Tathan yn rhywbeth rwy'n credu y byddai pawb yn y Siambr hon yn ei groesawu. Weinidog, does bosibl na fyddai sefydlu cyfleuster hyfforddi o'r fath yn agos yn helpu'r cwmni i recriwtio'r gweithwyr medrus y bydd yn sicr o fod eu hangen. Gall hefyd fod yn gatalydd i gwmnïau eraill yn y sector hwn i symud i Sain Tathan, yn enwedig o ystyried ei agosrwydd at Faes Awyr Caerdydd. A gaf fi alw ar y Gweinidog i roi ystyriaeth ddifrifol i greu cyfleuster o'r fath?
Well, not just myself but also my colleagues, primarily Kirsty Williams, the education Minister, would I'm sure take a very keen interest in the proposal. We will look at it very carefully, and I can assure the Member that I'm in regular calls with TVR and with Britishvolt. These are significant opportunities for the Welsh economy, and in particular TVR offers an enormous opportunity for the Heads of the Valleys as well, not just in terms of job creation but in terms of kudos that the brand could bring to the area.
I should put on record today my thanks to the National Digital Exploitation Centre, which has proven to be incredibly valuable during the course of the pandemic, offering free support from the Ebbw Vale site, and I can assure the Member today that we are fully committed to delivering on the Tech Valleys initiative.
Wel, rwy'n siŵr y byddai gennyf fi, a fy nghyd-Aelodau ddiddordeb brwd iawn yn y cynnig, yn enwedig Kirsty Williams, y gweinidog addysg. Byddwn yn edrych arno'n ofalus iawn, a gallaf sicrhau'r Aelod fy mod yn cael trafodaethau rheolaidd gyda TVR a Britishvolt. Mae'r rhain yn gyfleoedd sylweddol i economi Cymru, ac mae TVR yn arbennig yn cynnig cyfle enfawr i Flaenau'r Cymoedd hefyd, nid yn unig o ran creu swyddi ond o ran yr enw da y gallai'r brand ei gynnig i'r ardal.
Dylwn gofnodi fy niolch heddiw i'r Ganolfan Ecsbloetio Ddigidol Genedlaethol sydd wedi profi'n hynod werthfawr yn ystod y pandemig, gan gynnig cymorth am ddim o safle Glynebwy, a gallaf sicrhau'r Aelod heddiw ein bod wedi ymrwymo'n llwyr i gyflawni menter y Cymoedd Technoleg.
Cwestiwn 3 nesaf, Helen Mary Jones.
Question 3 next, Helen Mary Jones.
Diolch yn fawr, Llywydd. I hope the Minister isn't getting fed up with me by now.
Diolch yn fawr, Lywydd. Gobeithio nad yw'r Gweinidog wedi cael llond bol arnaf erbyn hyn.
3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ynghylch cymorth ychwanegol i fusnesau mewn ardaloedd lle mae cyfyngiadau COVID-19 newydd, fel Llanelli? OQ55636
3. What discussions has the Minister had regarding additional support for businesses in areas of new COVID-19 restrictions, such as Llanelli? OQ55636
Can I thank the Member for her question and say that the third phase of the economic resilience fund contains £60 million to support businesses in areas that are subject to local restrictions? We'll continue to press the UK Government to take bolder steps in assuring our economic recovery and supporting future prosperity for businesses and people across the UK, including in Wales.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn a dweud bod trydydd cam y gronfa cadernid economaidd yn cynnwys £60 miliwn i gefnogi busnesau mewn ardaloedd dan gyfyngiadau lleol? Byddwn yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i gymryd camau mwy beiddgar i sicrhau ein hadferiad economaidd a chefnogi ffyniant busnesau a phobl ledled y DU yn y dyfodol, gan gynnwys yng Nghymru.
I'm grateful to the Minister for his answer. I'm sure he understands that in many communities across Wales, and Llanelli is one of them, many businesses, especially smaller businesses, have already suffered pretty seriously through the COVID crisis, particularly in fields like hospitality. They're working on very small margins. They won't have resources to enable them to invest in recovery.
In terms of that emergency support for those businesses affected by local restrictions, can he tell us what sort of levels of harm the business needs to be able to demonstrate it's suffered in order to be able to get the support, and can he tell us a bit more about how that support will be accessed? I'm sure that he will understand that, while larger companies may have specialist staff who can reach out to Business Wales and fill in the appropriate forms, some of the smaller local businesses will find that all a bit daunting, and I wonder if there is a role in terms of this emergency support for local government to play.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ateb. Rwy'n siŵr ei fod yn deall bod llawer o fusnesau, yn enwedig busnesau llai o faint, mewn llawer o gymunedau ledled Cymru, ac mae Llanelli yn un ohonynt, eisoes wedi dioddef yn eithaf difrifol drwy argyfwng COVID, yn enwedig mewn meysydd fel lletygarwch. Maent yn gweithio ar elw bach iawn. Ni fydd ganddynt adnoddau i'w galluogi i fuddsoddi mewn adferiad.
O ran y cymorth brys i'r busnesau y mae cyfyngiadau lleol yn effeithio arnynt, a all ddweud wrthym pa lefelau o niwed y mae angen i'r busnes allu dangos ei fod wedi'i ddioddef er mwyn gallu cael y cymorth, ac a all ddweud ychydig mwy wrthym ynglŷn â sut y ceir mynediad at y cymorth hwnnw? Er y gallai fod gan gwmnïau mwy o faint staff arbenigol sy'n gallu estyn allan at Busnes Cymru a llenwi'r ffurflenni priodol, rwy'n siŵr y bydd yn deall y bydd rhai o'r busnesau lleol llai o faint yn gweld hynny i gyd braidd yn frawychus, a tybed a oes rôl i lywodraeth leol ei chwarae mewn perthynas â'r cymorth brys hwn.
Helen Mary Jones is absolutely right: there is a key role for local authorities to play. I spoke with the spokesperson for WLGA yesterday concerning economic development and discussions have proceeded very well at an official level as well, because local government will be crucial in administering the local lockdown funds to businesses.
I can assure the Member today that, unlike in England, a business does not have to close down to get that emergency support. The criterion is relatively simple: a business must be able to demonstrate that it's seen a reduction in turnover of at least 40 per cent compared to the period prior to which restrictions were introduced. I'm confident that this support will offer businesses those bridges through restriction periods.
Each of the payments will be made on the basis of three-week waves of restrictions—three weeks being the period at which we would hope to see numbers reduce sufficiently for restrictions to be eased. We've modelled against what is possible this autumn and winter, and we are confident that we'll be able to offer two waves of support to businesses across Wales where there are restrictions.
Mae Helen Mary Jones yn llygad ei lle: mae rôl allweddol i awdurdodau lleol ei chwarae. Siaradais â llefarydd CLlLC ddoe ynghylch datblygu economaidd ac mae trafodaethau wedi mynd rhagddynt yn dda iawn ar lefel swyddogol hefyd, oherwydd bydd llywodraeth leol yn hollbwysig wrth weinyddu'r cronfeydd cyfyngiadau lleol i fusnesau.
Gallaf sicrhau'r Aelod heddiw, yn wahanol i Loegr, nad oes rhaid i fusnes gau i gael y cymorth brys hwnnw. Mae'r maen prawf yn gymharol syml: mae'n rhaid i fusnes allu dangos ei fod wedi gweld gostyngiad o 40 y cant fan lleiaf yn y trosiant o'i gymharu â'r cyfnod cyn cyflwyno cyfyngiadau. Rwy'n hyderus y bydd y cymorth hwn yn cynnig y pontydd hynny i fusnesau drwy gyfnodau o gyfyngiadau symud.
Gwneir pob un o'r taliadau ar sail tonnau tair wythnos o gyfyngiadau—tair wythnos yw'r cyfnod y byddem yn gobeithio gweld niferoedd yn gostwng yn ddigonol er mwyn llacio'r cyfyngiadau. Rydym wedi modelu yn erbyn yr hyn sy'n bosibl yr hydref a'r gaeaf hwn, ac rydym yn hyderus y gallwn gynnig dwy don o gymorth i fusnesau ledled Cymru lle ceir cyfyngiadau.
Minister, thank you for the answer to Helen Mary Jones, because there are many businesses in the Afan valley that have been depending upon the visitor trade for mountain biking and the excellent trails up there. Therefore, that answer will help them very much because they'll see their numbers decrease, because they are a business from outside of the county borough, not necessarily from within, because we know you can travel up there quite easily.
But another sector that's been affected is the taxi drivers across Wales, in these local restrictions. They had difficulty in lockdown, but we're now facing more challenges as local restrictions are coming into place, because there are fewer people coming into the town and they're not able, necessarily, to transport people beyond the county boroughs. Are you looking at the taxi organisations? Because buses have been helped, trains have been helped, but taxi drivers are yet to be helped in this area and they are struggling now to find out their long-term viabilities.
Weinidog, diolch i chi am yr ateb i Helen Mary Jones, oherwydd mae llawer o fusnesau yng nghwm Afan sydd wedi bod yn dibynnu ar y fasnach ymwelwyr ar gyfer beicio mynydd a'r llwybrau rhagorol i fyny yno. Felly, bydd yr ateb hwnnw'n eu helpu'n fawr oherwydd byddant yn gweld eu niferoedd yn gostwng, oherwydd maent yn fusnes o'r tu allan i'r fwrdeistref sirol, nid o reidrwydd o'r tu mewn, oherwydd gwyddom y gallwch deithio yno'n eithaf hawdd.
Ond sector arall yr effeithiwyd arno yw'r gyrwyr tacsi ledled Cymru ynghanol y cyfyngiadau lleol hyn. Cawsant anhawster yn ystod y cyfyngiadau symud, ond rydym bellach yn wynebu mwy o heriau wrth i gyfyngiadau lleol ddod i rym, oherwydd mae llai o bobl yn dod i mewn i'r dref ac nid ydynt o reidrwydd yn gallu cludo pobl y tu hwnt i'r bwrdeistrefi sirol. A ydych chi'n edrych ar y sefydliadau tacsis? Oherwydd mae bysiau wedi cael cymorth, mae trenau wedi cael cymorth, ond nid yw gyrwyr tacsi wedi cael cymorth eto yn hyn o beth ac maent yn ei chael yn anodd gweld eu hyfywedd hirdymor.
Well, I can assure the Member that, if they're able to meet the criteria of the business development grants or the local lockdown grants, they will be able to secure the funding. But it's also worth highlighting the fact that the UK Government has an important role to play in this area, because it's the UK Government that is responsible for the self-employment income support scheme. And the Member will be aware that an extension has been announced by the Chancellor and two further grants will be made available. That is something that we very much welcome, because the self-employment support scheme has been vitally important for many, many individuals in Wales.
The first grants will be calculated at 20 per cent of three months' trading profits, up to a minimum of £1,875, and I'd encourage anybody who may be eligible for that particular fund to apply as soon as they possibly can because, unfortunately, it is still the case that many self-employed people in Wales are either unaware that they're able to apply for support or have failed to do so to date.
Wel, os gallant fodloni meini prawf y grantiau datblygu busnes neu'r grantiau cyfyngiadau lleol, gallaf sicrhau'r Aelod y byddant yn gallu cael y cyllid. Ond mae hefyd yn werth tynnu sylw at y ffaith bod gan Lywodraeth y DU rôl bwysig i'w chwarae yn y maes hwn, oherwydd Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am y cynllun cymorth incwm i'r hunangyflogedig. A bydd yr Aelod yn ymwybodol fod y Canghellor wedi cyhoeddi estyniad ac y bydd dau grant pellach ar gael. Mae hynny'n rhywbeth rydym yn ei groesawu'n fawr, oherwydd mae'r cynllun cymorth incwm i'r hunangyflogedig wedi bod yn hanfodol bwysig i lawer o unigolion yng Nghymru.
Cyfrifir y grantiau cyntaf ar 20 y cant o elw masnachu tri mis, hyd at o leiaf £1,875, a byddwn yn annog unrhyw un a allai fod yn gymwys i'r gronfa benodol honno wneud cais cyn gynted ag y gallant oherwydd, yn anffodus, mae'n dal i fod yn wir nad yw llawer o bobl hunangyflogedig yng Nghymru yn ymwybodol eu bod yn gallu gwneud cais am gymorth neu maent wedi methu gwneud hynny hyd yma.
4. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr economi ymwelwyr yng ngogledd Cymru? OQ55647
4. Will the Minister make a statement on the visitor economy in north Wales? OQ55647
Absolutely. The visitor economy is hugely important to the Welsh economy, particularly in north Wales. We have been overwhelmed by the spirit and perseverance of the sector during the crisis. We have recognised this not just by giving the tourism industry support through the first two phases of the economic resilience fund and through the non-domestic rates related grants, but also earmarking specifically £20 million from the latest phase of the economic resilience fund for those important sectors.
Yn sicr. Mae'r economi ymwelwyr yn eithriadol o bwysig i economi Cymru, yn enwedig yng ngogledd Cymru. Rydym wedi rhyfeddu at ysbryd a dyfalbarhad y sector yn ystod yr argyfwng. Rydym wedi cydnabod hyn nid yn unig drwy roi cymorth i'r diwydiant twristiaeth drwy ddau gam cyntaf y gronfa cadernid economaidd a thrwy'r grantiau ardrethi annomestig, ond hefyd drwy glustnodi £20 miliwn, yn benodol, o gam diweddaraf y gronfa cadernid economaidd, ar gyfer y sectorau pwysig hynny.
Thank you for that answer, Minister. You'll be aware because of your own constituency interests that Conwy and Denbighshire have a very vibrant tourism economy. They lost out, many of the tourism operators and the jobs that depend on those businesses, on the Easter season because of the lockdown earlier this year. The summer season started later than in any other part of the United Kingdom because of the Welsh Government continuing to cause those businesses to remain closed, and, of course, they now face the prospect, because of the local coronavirus restrictions, of not being able to receive any people travelling into Conwy and Denbighshire because of the travel restrictions that have been put in place.
I've had a number of businesses that have been in touch with me in recent days since the announcement last week. They are very, very concerned about the viability of their businesses. They say that livelihoods will almost certainly be lost as a result of those restrictions, and they do not feel that sufficient evidence has been published to demonstrate that they are proportionate. What work are you doing, as the economy Minister and the Minister for north Wales, to ensure that your Cabinet colleagues produce all of the information necessary so that tourism business owners and those who are employed by them can properly test whether these measures are actually proportionate?
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Oherwydd eich diddordebau etholaethol eich hun fe fyddwch yn ymwybodol fod gan Gonwy a Sir Ddinbych economi dwristiaeth fywiog iawn. Roedd llawer o'r gweithredwyr twristiaeth a'r swyddi sy'n dibynnu ar y busnesau hynny ar eu colled dros dymor y Pasg oherwydd y cyfyngiadau symud yn gynharach eleni. Dechreuodd tymor yr haf yn hwyrach nag mewn unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig oherwydd bod Llywodraeth Cymru yn parhau i orfodi'r busnesau hynny i aros ar gau, ac wrth gwrs, maent bellach yn wynebu'r posibilrwydd, oherwydd y cyfyngiadau coronafeirws lleol, na fydd modd iddynt dderbyn unrhyw bobl sy'n teithio i Gonwy a Sir Ddinbych oherwydd y cyfyngiadau teithio a roddwyd ar waith.
Mae nifer o fusnesau wedi cysylltu â mi dros y dyddiau diwethaf ers y cyhoeddiad yr wythnos diwethaf. Maent yn bryderus iawn ynglŷn â hyfywedd eu busnesau. Dywedant y bydd pobl bron yn sicr o golli eu bywoliaeth o ganlyniad i'r cyfyngiadau hynny, ac nid ydynt yn teimlo bod digon o dystiolaeth wedi'i chyhoeddi i ddangos eu bod yn gymesur. Pa waith rydych chi'n ei wneud fel Gweinidog yr economi a Gweinidog gogledd Cymru i sicrhau bod eich cyd-Weinidogion yn y Cabinet yn cynhyrchu'r holl wybodaeth angenrheidiol fel y gall perchnogion busnesau twristiaeth a'r rhai a gyflogir ganddynt brofi'n briodol a yw'r mesurau hyn yn gymesur mewn gwirionedd?
Can I thank the Member for his question and assure the Member that the measures are proportionate? As I've already said, they're designed to ensure that the period in which restrictions apply is minimised, taking action early, limiting the amount of time that we have to apply those restrictions. On Monday, I met with members of the north Wales business council, including key representatives of the tourism and hospitality sectors, and outlined the reasons why restrictions are necessary in parts of north Wales.
I must highlight, once again—and I've been at pains to do this—that when the IMT met last week, it did so in partnership and agreed that the restrictions had to be introduced. That is a partnership of local government leaders, health experts and the police. We are, I can assure the Member, extremely concerned about the viability of businesses in the tourism and hospitality sector, which is so important to north Wales, and that is why we have delivered the most generous and comprehensive package of support for businesses in those sectors anywhere in the United Kingdom. As a result of that support, more than 1,200 micro and SMEs in the tourism and hospitality sectors, in north Wales alone, have been awarded funding through the economic resilience fund, and that's in addition to the many businesses that have secured funding through the development bank.
It's worth just highlighting today as well, if I may say so, Llywydd, that the development bank has been extraordinary in administering its support for businesses in Wales. I can tell Members today that it has administered 1,335 COVID-related business loans; that compares to every single high-street bank—every single high-street bank—having administered, on behalf of the UK Government, just 1,391. So, our development bank in Wales has administered and provided support to almost as many businesses as every single high-street bank, through the coronavirus business interruption loan scheme programme. That's a phenomenal achievement. We should be very proud of the Development Bank of Wales.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a sicrhau'r Aelod bod y mesurau'n gymesur? Fel rwyf eisoes wedi dweud, maent wedi'u cynllunio i sicrhau bod cyfnod gweithredu'r cyfyngiadau cyn fyrred ag y bo modd, a gweithredu'n gynnar, gan gyfyngu ar faint o amser sydd gennym i roi'r cyfyngiadau hynny ar waith. Ddydd Llun, cyfarfûm ag aelodau o gyngor busnes gogledd Cymru, gan gynnwys cynrychiolwyr allweddol y sectorau twristiaeth a lletygarwch, ac amlinellais y rhesymau pam fod angen cyfyngiadau mewn rhannau o ogledd Cymru.
Rhaid i mi nodi, unwaith eto—ac ymdrechais yn galed i wneud hyn—pan gyfarfu'r tîm rheoli achosion lluosog yr wythnos diwethaf, ei fod wedi gwneud hynny mewn partneriaeth ac fe gytunodd fod yn rhaid cyflwyno'r cyfyngiadau. Partneriaeth rhwng arweinwyr llywodraeth leol, arbenigwyr iechyd a'r heddlu yw honno. Gallaf sicrhau'r Aelod ein bod yn bryderus iawn ynghylch hyfywedd busnesau yn y sector twristiaeth a lletygarwch, sydd mor bwysig i ogledd Cymru, a dyna pam ein bod wedi darparu pecyn cymorth mwy hael a chynhwysfawr i fusnesau yn y sectorau hynny nag unrhyw wlad yn y Deyrnas Unedig. O ganlyniad i'r cymorth hwnnw, mae dros 1,200 o ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig yn y sectorau twristiaeth a lletygarwch, yng ngogledd Cymru'n unig, wedi cael cyllid drwy'r gronfa cadernid economaidd, a daw hwnnw'n ychwanegol at y nifer o fusnesau sydd wedi sicrhau cyllid drwy'r banc datblygu.
Mae'n werth nodi heddiw hefyd, os caf fi ddweud, Lywydd, fod y banc datblygu wedi bod yn rhyfeddol am weinyddu ei gymorth i fusnesau yng Nghymru. Gallaf ddweud wrth yr Aelodau heddiw ei fod wedi gweinyddu 1,335 o fenthyciadau busnes yn gysylltiedig â COVID; mae hynny'n cymharu â phob un banc ar y stryd fawr—pob un banc ar y stryd fawr—sydd wedi gweinyddu 1,391 yn unig ar ran Llywodraeth y DU. Felly, mae ein banc datblygu yng Nghymru wedi gweinyddu a rhoi cymorth i bron cymaint o fusnesau ag y mae pob un banc ar y stryd fawr wedi'i wneud, drwy raglen y cynllun benthyciadau tarfu ar fusnes yn sgil y coronafeirws. Mae hwnnw'n gyflawniad aruthrol. Dylem fod yn falch iawn o Fanc Datblygu Cymru.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am drafodaethau gyda Thrafnidiaeth Cymru ynghylch ymbellhau cymdeithasol ar drafnidiaeth gyhoeddus? OQ55645
5. Will the Minister provide an update on discussions with Transport for Wales regarding social distancing on public transport? OQ55645
Yes, absolutely. The safety of customers and staff remains TfW's top priority. I continue to discuss social distancing with Transport for Wales and, indeed, with other industry partners as we work collaboratively to ensure that the safety of passengers on public transport continues.
Gwnaf, yn sicr. Diogelwch cwsmeriaid a staff yw prif flaenoriaeth Trafnidiaeth Cymru o hyd. Rwy'n parhau i drafod cadw pellter cymdeithasol gyda Trafnidiaeth Cymru ac yn wir gyda phartneriaid eraill yn y diwydiant wrth inni gydweithio i sicrhau bod diogelwch teithwyr ar drafnidiaeth gyhoeddus yn parhau.
Thanks for that answer, Minister. You'll be aware, I'm sure, of continuing concerns and anxiety surrounding Transport for Wales arrangements for students travelling from Torfaen and Monmouthshire to and from Hereford; it's an issue I raised with the Trefnydd yesterday, and she did say she'd raise it with you. Despite each child having paid for their season ticket in advance, students are being segregated from other passengers and transported on coaches, a journey that takes twice as long as by train. I'm told that the buses are inadequate and that there's no social distancing going on whatsoever. I wonder if you could update us on any discussions you've had with Transport for Wales about this and make clear to Transport for Wales that this situation is totally unacceptable and young people should be treated with the same respect and dignity as other fee-paying passengers.
Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol, rwy'n siŵr, o ofidiau a phryder parhaus ynghylch trefniadau Trafnidiaeth Cymru ar gyfer myfyrwyr sy'n teithio o Dorfaen a Sir Fynwy i ac o Henffordd; mae'n fater a godais gyda'r Trefnydd ddoe, a dywedodd y byddai yn ei godi gyda chi. Er bod pob plentyn wedi talu am ei docyn tymor ymlaen llaw, mae myfyrwyr yn cael eu gwahanu oddi wrth deithwyr eraill a'u cludo ar fysiau, taith sy'n cymryd dwywaith cymaint o amser â'r trên. Dywedir wrthyf fod y bysiau'n annigonol ac nad oes mesurau cadw pellter cymdeithasol ar waith o gwbl. Tybed a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am unrhyw drafodaethau a gawsoch gyda Trafnidiaeth Cymru am hyn a'i gwneud yn glir i Trafnidiaeth Cymru fod y sefyllfa hon yn gwbl annerbyniol ac y dylid trin pobl ifanc â'r un parch ac urddas â theithwyr eraill sy'n talu'r ffioedd.
Can I thank Nick Ramsay for his question? I think I will write to the Member with comprehensive detail of the rationale behind the measures that have been taken by TfW. But just to highlight briefly that Transport for Wales are currently operating 70 buses, in addition to all of the trains, to support public transport across Wales, and students from the same educational establishments can travel together on dedicated buses under our safety guidelines. The reason that greater physical distancing is required on rail services is because they carry not just students but the general public as well. Now, TfW have tried to encourage students to travel on particular services in order to maintain bubbles for specific institutions, wherever possible, and that again is in line with Government requirements. But I spoke yesterday with Transport for Wales regarding this matter, and as I've already said, I can assure the Member that I'll be writing to him with some comprehensive detail.FootnoteLink
A gaf fi ddiolch i Nick Ramsay am ei gwestiwn? Rwy'n credu yr ysgrifennaf at yr Aelod gyda manylion cynhwysfawr am y rhesymeg sy'n sail i'r mesurau a gymerwyd gan Trafnidiaeth Cymru. Ond hoffwn dynnu sylw at y ffaith bod Trafnidiaeth Cymru ar hyn o bryd yn gweithredu 70 o fysiau, yn ogystal â'r holl drenau, i gefnogi trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru, a gall myfyrwyr o'r un sefydliadau addysgol deithio gyda'i gilydd ar fysiau penodedig o dan ein canllawiau diogelwch. Y rheswm pam fod angen cadw mwy o bellter cymdeithasol ar wasanaethau trên yw oherwydd eu bod yn cario aelodau o'r cyhoedd yn ogystal â myfyrwyr. Nawr, mae Trafnidiaeth Cymru wedi ceisio annog myfyrwyr i deithio ar wasanaethau penodol er mwyn cynnal swigod ar gyfer sefydliadau penodol, lle bynnag y bo modd, ac mae hynny eto'n unol â gofynion y Llywodraeth. Ond siaradais â Trafnidiaeth Cymru ddoe ynglŷn â'r mater hwn, ac fel rwyf eisoes wedi dweud, gallaf sicrhau'r Aelod y byddaf yn anfon manylion cynhwysfawr ato.FootnoteLink
Mae hi'n bwysig iawn, wrth gwrs, bod staff a theithwyr yn cael eu gwarchod wrth i gamau priodol gael eu cymryd, ond mae gen i bryder bod y gwasanaethau trên yn Ynys Môn yn cael eu taro'n rhy galed gan y mesurau sydd mewn lle ar hyn o bryd. Dwi'n cyfeirio'n benodol at y ffaith bod trenau, ers misoedd bellach, ddim yn stopio yn y Fali na Llanfairpwll, a hynny achos bod y platfform yn rhy fyr i allu agor dau ddrws. A wnaiff y Gweinidog ofyn i Trafnidiaeth Cymru adolygu hyn ar frys a chwilio am ffordd arall i liniaru yn erbyn lledaeniad y feirws, ffordd sydd ddim yn golygu bod y gwasanaeth lleol hanfodol yma yn cael ei golli yn gyfan gwbl? Dwi'n siŵr bod yna ffordd arall i weithredu.
It's very important, of course, that staff and passengers are protected as appropriate steps are taken, but I do have a concern that train services in Anglesey are being struck too hard by the measures in place at present. I'm specifically referring to the fact that trains, for months now, don't stop in Valley or Llanfairpwll because the platform is too small to be able to open two doors. Will the Minister ask Transport for Wales to review this urgently and look for another way to mitigate the spread of the virus in a way that doesn't mean that the local vital service is being lost entirely? I'm sure there is another way to do this.
Can I thank the Member for his question and say that I'm extremely sympathetic to the point that he makes? Short platform challenges are a problem elsewhere in Wales as well, and TfW, I know, are regularly reviewing not just the figures concerning transmission of COVID, but also how they might be able to produce a novel solution to the challenge faced by stations that are too short to allow two doors to open. We do regularly review it, we will continue to do so, and as soon as we're able to allow services to stop at those stations, we will do so.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn a dweud fy mod yn cydymdeimlo'n fawr â'r pwynt y mae'n ei wneud? Mae heriau platfformau byr yn broblem mewn mannau eraill yng Nghymru hefyd, ac rwy'n gwybod bod Trafnidiaeth Cymru yn adolygu'n rheolaidd nid yn unig y ffigurau sy'n ymwneud â throsglwyddiad COVID, ond hefyd sut y gallent gynhyrchu ateb newydd i'r her a wynebir gan orsafoedd sy'n rhy fyr i ganiatáu i ddau ddrws agor. Rydym yn ei adolygu'n rheolaidd, byddwn yn parhau i wneud hynny, a chyn gynted ag y gallwn ganiatáu i wasanaethau aros yn y gorsafoedd hynny, byddwn yn gwneud hynny.
Minister, if our economy has any chance of surviving this pandemic, we have to learn to live with COVID-19. Living with the disease means that we have to keep apart from those not in our immediate family and for us to wear masks in enclosed spaces. Thankfully, masks are now mandatory on public transport, but keeping apart is more difficult. We have to ensure that not only can social distancing be maintained on public transport, but that there is sufficient capacity for those who need it. Minister, what discussions have you had with Transport for Wales and bus operators about increasing the frequency or capacity of services during this pandemic? Diolch.
Weinidog, os oes gan ein heconomi unrhyw obaith o oroesi'r pandemig hwn, mae'n rhaid inni ddysgu byw gyda COVID-19. Mae byw gyda'r clefyd yn golygu bod yn rhaid inni gadw ar wahân i bobl nad ydynt yn ein teulu agos a gwisgo masgiau mewn mannau caeedig. Diolch byth, mae masgiau bellach yn orfodol ar drafnidiaeth gyhoeddus, ond mae cadw ar wahân yn anos. Mae'n rhaid inni sicrhau nid yn unig y gellir cadw pellter cymdeithasol ar drafnidiaeth gyhoeddus ond bod digon o gapasiti i'r rhai sydd ei angen. Weinidog, pa drafodaethau a gawsoch gyda Trafnidiaeth Cymru a gweithredwyr bysiau ynghylch cynyddu amlder neu gapasiti gwasanaethau yn ystod y pandemig hwn? Diolch.
Can I thank the Member for her question and the important points that she made about the responsibility that we all have as citizens in trying to overcome this challenge? I'm pleased to say, Llywydd, that based on surveys, based on field work, we're seeing an average of 95 per cent compliance of passengers wearing face coverings on both trains and buses. That's quite an impressive figure, and it's been increasing, as well. So, clearly, citizens are showing responsibility, by and large.
I can also assure the Member that all of Transport for Wales's trains are currently in use across the Wales and borders network and that we're working extensively to provide essential travel links to keep people moving. In addition to this, additional buses—as I've already said, 70 buses—are being utilised to provide home-to-school transport. We are maximising the number of vehicles that are available to support people, but because of the need to socially distance, obviously, capacity—the number of seats, the number of spaces available—has been vastly reduced. But we will continue to do whatever we can to keep people moving, to keep people commuting, to ensure that people and businesses can get through this pandemic.
A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn a'r pwyntiau pwysig a wnaeth am y cyfrifoldeb sydd gan bob un ohonom fel dinasyddion i geisio goresgyn yr her hon? Rwy'n falch o ddweud, Lywydd, yn seiliedig ar arolygon, yn seiliedig ar waith maes, ein bod yn gweld cyfartaledd o 95 y cant o deithwyr yn cydymffurfio â'r galw i wisgo gorchuddion wyneb ar drenau a bysiau. Mae hwnnw'n ffigur eithaf trawiadol, ac mae wedi bod yn cynyddu hefyd. Felly, yn amlwg, mae dinasyddion yn dangos eu bod yn gyfrifol at ei gilydd.
Gallaf sicrhau'r Aelod hefyd fod holl drenau Trafnidiaeth Cymru yn cael eu defnyddio ar draws rhwydwaith Cymru a'r gororau ar hyn o bryd a'n bod yn gweithio'n galed i ddarparu cysylltiadau teithio hanfodol i alluogi pobl i symud o gwmpas. Yn ogystal â hyn, mae bysiau ychwanegol—70 bws, fel y dywedais eisoes—yn cael eu defnyddio i ddarparu cludiant o'r cartref i'r ysgol. Rydym yn cynyddu nifer y cerbydau sydd ar gael i gefnogi pobl, ond oherwydd yr angen i gadw pellter cymdeithasol, yn amlwg, mae capasiti—nifer y seddi, nifer y lleoedd sydd ar gael—wedi gostwng yn sylweddol. Ond byddwn yn parhau i wneud beth bynnag a allwn i alluogi pobl i barhau i symud, i alluogi pobl i gymudo, er mwyn sicrhau y gall pobl a busnesau oroesi'r pandemig hwn.
6. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i fusnesau lletygarwch yn ystod pandemig y coronafeirws? OQ55629
6. What support is the Welsh Government providing to hospitality businesses during the coronavirus pandemic? OQ55629
I can tell the Member today that 672 micro and SME businesses in the hospitality sector in north Wales alone have been awarded funding through the economic resilience fund, and that amounts to more than £12 million. The third phase of the economic resilience fund will include a ring-fenced £20 million for businesses in tourism and hospitality.
Gallaf ddweud wrth yr Aelod heddiw fod 672 o ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig yn y sector lletygarwch yng ngogledd Cymru yn unig wedi cael cyllid drwy'r gronfa cadernid economaidd, ac mae hynny'n gyfanswm o fwy na £12 miliwn. Bydd trydydd cam y gronfa cadernid economaidd yn cynnwys £20 miliwn a glustnodwyd ar gyfer busnesau ym maes twristiaeth a lletygarwch.
Thank you. How do you respond to the hospitality sector representatives in north Wales who have asked me to advocate most strongly on behalf of full-licensed hotels being able to serve alcohol to hotel residents after the 10 p.m. curfew, emphasising the critical distinction be taken into consideration in that the hotel will become the guest's official residence during their stay, effectively their home, that a hotel has every incentive to abide by the curfew for non-residents in order to protect its licence, that although the current guidelines say that alcohol can be served via room service, this creates operational issues with staffing and will dull or destroy the overall ambience hoteliers are attempting to create, that this subtle clarification will help to keep hotels viable during the pandemic and the bleak winter hospitality is facing, and that this may also provide Welsh hotels with a slight competitive advantage?
Diolch. Sut rydych yn ymateb i gynrychiolwyr y sector lletygarwch yng ngogledd Cymru sydd wedi gofyn i mi ddadlau'n gryf iawn ar ran gwestai a drwyddedwyd yn llawn sydd eisiau gallu gweini alcohol i breswylwyr gwestai ar ôl y cyrffyw am 10 p.m. gan bwysleisio y dylid ystyried y gwahaniaeth sylfaenol yn yr ystyr mai'r gwesty yw preswylfa swyddogol y gwesteion yn ystod eu harhosiad, eu cartref i bob pwrpas, a bod gan westy bob cymhelliad i gadw at y cyrffyw yn achos pobl nad ydynt yn aros yno er mwyn diogelu eu trwydded, ac er bod y canllawiau presennol yn dweud y gellir gweini alcohol drwy wasanaeth ystafell, mae hyn yn creu problemau gweithredol gyda staffio a bydd yn llesteirio neu'n dinistrio'r awyrgylch cyffredinol y mae gwestywyr yn ceisio'i greu, ac y bydd yr eglurhad cynnil hwn yn helpu i gadw gwestai'n hyfyw yn ystod y pandemig a'r gaeaf llwm y mae'r sector lletygarwch yn ei wynebu, ac y gallai hyn hefyd roi mantais gystadleuol fach i westai Cymru?
I am extremely aware of the challenge that the hospitality sector is facing right now, but I have to say that small exceptions in isolation might be one thing, but once you grant an exception to one subsector for one particular area of activity, the door is then blown open for others to demand exceptions as well. In the aggregate, that can have a major impact on our ability to bring down transmission numbers. Of course, we will listen to any calls for exceptions, but there has to be an extraordinarily compelling reason to allow exceptions during these difficult times, because if we don't get transmission rates under control, particularly in those areas where there are restrictions, we will unfortunately see those restrictions last for longer. There is a role for all of us, as Caroline Jones has outlined this afternoon, not just to consider what we can and cannot do by the law, but also what we should and should not do as individuals responsible for one another. That does mean acting responsibly, it does mean taking responsibility not just for one's own life and behaviour but also for one's family and the community in which we live. We have to get through this as a team, as a society, and so whilst I've listened to calls for exceptions like the one that the Member has outlined, as I say, it would have to be a very, very compelling argument to support it.
Rwy'n ymwybodol iawn o'r her y mae'r sector lletygarwch yn ei hwynebu ar hyn o bryd, ond mae'n rhaid i mi ddweud y gallai eithriadau bach ar eu pen eu hunain fod yn un peth, ond pan fyddwch yn creu eithriad o un grŵp o bobl ar gyfer un maes gweithgarwch penodol, caiff y drws ei chwythu ar agor wedyn i eraill fynnu eithriadau hefyd. Gyda'i gilydd, gall hynny effeithio'n fawr ar ein gallu i leihau ffigurau trosglwyddiad. Wrth gwrs, byddwn yn gwrando ar unrhyw alwadau am eithriadau, ond mae'n rhaid cael rheswm eithriadol o rymus dros ganiatáu eithriadau yn ystod y cyfnod anodd hwn, oherwydd os na chawn reolaeth ar gyfraddau trosglwyddo, yn enwedig yn yr ardaloedd lle ceir cyfyngiadau, yn anffodus byddwn yn gweld y cyfyngiadau hynny'n para'n hwy. Mae rôl i bob un ohonom, fel y mae Caroline Jones wedi amlinellu y prynhawn yma, nid yn unig i ystyried yr hyn y gallwn ac na allwn ei wneud yn ôl y gyfraith, ond hefyd yr hyn y dylem ac na ddylem ei wneud fel unigolion sy'n gyfrifol am ein gilydd. Mae hynny'n golygu gweithredu'n gyfrifol, mae'n golygu cymryd cyfrifoldeb nid yn unig am eich bywyd a'ch ymddygiad eich hun ond hefyd eich teuluoedd a'r gymuned rydym yn byw ynddi. Mae'n rhaid i ni ddod trwy hyn fel tîm, fel cymdeithas, ac felly er fy mod wedi gwrando ar alwadau am eithriadau fel yr un y mae'r Aelod wedi'i amlinellu, fel y dywedaf, byddai angen dadl rymus iawn i'w cefnogi.
Can I ask you, Minister, what discussions are you having with the brewery sector in all its diversity in Wales, from microbreweries to the growing independent, indigenous brewers that add to the Wales brand for top-quality local food and drink, like Brecon Brewing of Brecon and—wait for it—of Ogmore, to ensure that everything is being done to ensure the future of these local job-creating businesses as we work through the challenges of COVID? And what discussions have you had with the UK Government to ensure that they play their part in supporting these businesses and jobs too?
A gaf fi ofyn i chi, Weinidog, pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda'r sector bragdai yn ei holl amrywiaeth yng Nghymru, o ficrofragdai i'r nifer gynyddol o fragwyr annibynnol, cynhenid sy'n ychwanegu at frand Cymru fel lle ar gyfer bwyd a diod lleol o'r radd orau, fel Brecon Brewing yn Aberhonddu ac—arhoswch am hyn—yn Ogwr, i sicrhau bod popeth yn cael ei wneud i sicrhau dyfodol y busnesau lleol hyn sy'n creu swyddi wrth inni fynd i'r afael â heriau COVID? A pha drafodaethau a gawsoch gyda Llywodraeth y DU i sicrhau eu bod yn chwarae eu rhan ac yn cefnogi'r busnesau a'r swyddi hyn hefyd?
Can I thank Huw Irranca-Davies for his question? He makes a very important point—that independent brewers are not just important for the food and drink sector, but actually they're important for our culture and identity. I've visited many independent brewers across Wales, and their contribution to the economy is quite extraordinary. They are creative, they show great resolve as well, when they're up against large international brewers, and so we've listened to them very carefully in terms of what support is required to assist them through this pandemic. Indeed, the Minister for International Relations and Welsh Language, and the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, have established and regularly attend a hospitality stakeholder group to consider the impacts on the sector of the pandemic. The views of that group feed into the work that I take forward within my department, and I'm pleased to be able to say that the views of the independent brewery sector informed the decision to ensure that there is that £20 million fund specific to tourism and hospitality businesses. And, of course, independent brewers will be able to apply for business development grants, which could prove to be hugely, hugely helpful in transitioning to the post-COVID reality. But equally, you're right to say that the UK Government has an important role in this, and we've consistently called on the Chancellor to increase the level of support to sectors that are subject to Government restrictions, including hospitality.
A gaf fi ddiolch i Huw Irranca-Davies am ei gwestiwn? Mae'n gwneud pwynt pwysig iawn—fod bragwyr annibynnol yn bwysig i'n diwylliant a'n hunaniaeth yn ogystal â'r sector bwyd a diod mewn gwirionedd. Rwyf wedi ymweld â llawer o fragwyr annibynnol ledled Cymru, ac mae eu cyfraniad i'r economi yn rhyfeddol. Maent yn greadigol, maent yn dangos llawer o benderfyniad hefyd, pan fyddant yn cystadlu yn erbyn bragwyr rhyngwladol mawr, ac felly rydym wedi gwrando'n ofalus iawn arnynt o ran pa gymorth y maent ei angen i'w cynorthwyo drwy'r pandemig hwn. Yn wir, mae Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, a'r Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, wedi sefydlu grŵp rhanddeiliaid lletygarwch y maent yn ei fynychu'n rheolaidd i ystyried effeithiau'r pandemig ar y sector. Mae safbwyntiau'r grŵp hwnnw'n cyfrannu at y gwaith rwy'n ei ddatblygu yn fy adran, ac rwy'n falch o allu dweud bod safbwyntiau'r sector bragdai annibynnol wedi cyfrannu at y penderfyniad i sicrhau'r gronfa honno o £20 miliwn i fusnesau twristiaeth a lletygarwch yn benodol. Ac wrth gwrs, bydd bragwyr annibynnol yn gallu gwneud cais am grantiau datblygu busnes, a allai fod yn hynod ddefnyddiol wrth bontio i'r realiti ôl-COVID. Ond yn yr un modd, rydych yn iawn i ddweud bod gan Lywodraeth y DU rôl bwysig yn hyn, ac rydym wedi galw'n gyson ar y Canghellor i gynyddu lefel y cymorth i sectorau sydd dan gyfyngiadau'r Llywodraeth, gan gynnwys lletygarwch.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OQ55656] yn ôl. Yn olaf, felly, cwestiwn 8—Paul Davies.
Question 7 [OQ55656] has been withdrawn. Finally, therefore, question 8—Paul Davies.
8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi economi sir Benfro dros y 12 mis nesaf? OQ55633
8. What is the Welsh Government doing to support the Pembrokeshire economy for the next 12 months? OQ55633
Everything possible. We have already awarded £9.5 million through the first two phases of the economic resilience fund, and a further £5.4 million through the Development Bank of Wales. That's gone to more than 700 businesses in Pembrokeshire.
Popeth sy'n bosibl. Rydym eisoes wedi dyfarnu £9.5 miliwn drwy ddau gam cyntaf y gronfa cadernid economaidd, a £5.4 miliwn arall drwy Fanc Datblygu Cymru. Mae hwnnw wedi cael ei ddarparu i fwy na 700 o fusnesau yn Sir Benfro.
Thank you for that response, Minister. Now, I recently visited Nolton Stables, an accommodation provider and countryside riding facility in my constituency, which is one of many small tourism businesses that are in a very challenging financial position because of the COVID-19 pandemic. In response to the pandemic, the owners have also diversified their business to include a drive-in cinema as a way of helping keep the business afloat during this difficult time. Minister, could you tell us what the Welsh Government is doing to specifically help businesses diversify and remain competitive in the wake of the COVID-19 pandemic?
Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog. Nawr, yn ddiweddar, ymwelais â Nolton Stables, darparwr llety a chyfleuster marchogaeth cefn gwlad yn fy etholaeth, sy'n un o nifer o fusnesau twristiaeth bach sydd mewn sefyllfa ariannol heriol iawn oherwydd pandemig COVID-19. Mewn ymateb i'r pandemig, mae'r perchnogion wedi arallgyfeirio eu busnes i gynnwys sinema gyrru i mewn fel ffordd o helpu i gynnal y busnes yn ystod y cyfnod anodd hwn. Weinidog, a wnewch chi ddweud wrthym beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn benodol i helpu busnesau i arallgyfeirio a pharhau i fod yn gystadleuol yn sgil pandemig COVID-19?
It sounds a really innovative scheme that that business has developed. I know that cinemas all across the UK are struggling, but hopefully in the case the Member has identified they'll be very successful. The whole purpose of the third phase of the economic resilience fund is to provide support through short periods of restrictions—but also through the business development grant to help businesses adjust and adapt to coronavirus and to Brexit. So, those business development grants are going to be awarded to businesses that have plans for survival and also plans to thrive after coronavirus, and to adapt. Those grants could be very significant indeed: £10,000 for small and microbusinesses, then grants of up to £150,000 for medium-sized enterprises, and £200,000 for larger employers—all designed to assist businesses in adapting to coronavirus and to the new reality that we now face.
Mae'r cynllun y mae'r busnes hwnnw wedi'i ddatblygu yn swnio'n wirioneddol arloesol. Gwn fod sinemâu ledled y DU yn ei chael hi'n anodd, ond rwy'n gobeithio y bydd y busnes y mae'r Aelod wedi'i nodi yn llwyddiannus iawn. Holl ddiben trydydd cam y gronfa cadernid economaidd yw darparu cymorth drwy gyfnodau byr o gyfyngiadau—ond hefyd drwy'r grant datblygu busnes i helpu busnesau i addasu i'r coronafeirws ac i Brexit. Felly, bydd y grantiau datblygu busnes hynny'n cael eu dyfarnu i fusnesau sydd â chynlluniau ar gyfer goroesi ac sydd hefyd yn bwriadu ffynnu ar ôl y coronafeirws, ac addasu. Gallai'r grantiau fod yn sylweddol iawn yn wir: £10,000 i fusnesau bach a microfusnesau, grantiau o hyd at £150,000 i fusnesau canolig eu maint, a £200,000 i gyflogwyr mwy o faint—pob un wedi'i gynllunio i gynorthwyo busnesau i addasu i'r coronafeirws ac i'r realiti newydd a wynebwn yn awr.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Pontio Ewropeaidd, mewn perthynas â'i gyfrifoldebau pontio Ewropeaidd. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Leanne Neagle.
The next item, therefore, is questions to the Counsel General and Minister for European Transition, in respect of his European transition responsibilities. And the first question is from Lynne Neagle.
1. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael am effaith Brexit ar y sector modurol yng Nghymru? OQ55659
1. What discussions has the Counsel General had about the impact of Brexit on the automotive sector in Wales? OQ55659
The Welsh Government is in regular discussion with the automotive sector regarding the potential impact of European Union exit. The UK Government's approach to the negotiations risks significant new barriers to trade being introduced. I have repeatedly made the case to the UK Government they must prioritise a deal that protects highly regulated manufacturing sectors in Wales, including the automotive sector.
Mae Llywodraeth Cymru’n cael trafodaethau rheolaidd gyda'r sector modurol ynglŷn ag effaith bosibl gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae perygl y bydd ymagwedd Llywodraeth y DU tuag at y negodiadau’n cyflwyno rhwystrau newydd sylweddol i fasnach. Rwyf wedi dadlau’r achos dro ar ôl tro i Lywodraeth y DU fod yn rhaid iddynt flaenoriaethu cytundeb sy’n diogelu sectorau gweithgynhyrchu rheoleiddiedig iawn yng Nghymru, gan gynnwys y sector modurol.
Thank you, Minister. The recent letter from Lord Frost to car manufacturers, ruling out any third-country cumulations as part of the trade deal, is a hugely concerning development. The sector has already warned of the devastating impact of a potential 'no deal' endpoint, and now it appears they are facing being cut out of any deal that might be possible, as the UK Government pursues other goals. Clearly, car manufacturers are being offered up as a sacrificial lamb by the UK Government, as it flails around for a last-minute deal that is politically palatable to its base support. Will you make the strongest possible case to UK Ministers to immediately put this industry back on the priority list in negotiations, where it should always have been?
Diolch, Weinidog. Mae'r llythyr diweddar gan yr Arglwydd Frost at wneuthurwyr ceir, sy'n diystyru unrhyw gyfuniadau â thrydedd gwlad fel rhan o'r cytundeb masnach, yn ddatblygiad sy’n peri cryn bryder. Mae'r sector eisoes wedi rhybuddio ynghylch effaith ddinistriol canlyniad 'dim cytundeb' posibl, ac erbyn hyn, ymddengys eu bod yn wynebu cael eu torri allan o unrhyw gytundeb a allai fod yn bosibl, wrth i Lywodraeth y DU geisio cyflawni amcanion eraill. Yn amlwg, mae gwneuthurwyr ceir yn cael eu cynnig yn aberth gan Lywodraeth y DU, wrth iddi straffaglu i sicrhau cytundeb munud olaf sy'n wleidyddol dderbyniol i'w chefnogwyr craidd. A wnewch chi ddadlau’r achos cryfaf posibl i Weinidogion y DU dros roi'r diwydiant hwn yn ôl ar y rhestr flaenoriaethol ar unwaith mewn negodiadau, lle dylai fod wedi bod erioed?
Let me say I completely share the Member's concerns as she's outlined them. And when I read about the letter, which effectively confirmed the UK Government wouldn't insist upon the rules of origin, I was bemused. The UK Government seems more than capable of insisting upon other aspects of its negotiating position, including, for example, sacrificing the possibility of a generous trade deal in defence of the fisheries sector, which, whilst we don't want to see any sector suffering, is a significantly smaller contributor to economic well-being in Wales and across the UK than the automotive sector, which in Wales alone employs around 10,000 people. As she says, ambitious cumulation arrangements are absolutely vital. And even if the UK Government was able to secure a zero-tariff, zero-quota deal with the EU, if it hasn't got those cumulation arrangements in it, Welsh goods will still end up paying significant tariffs due to those rules of origin obstacles. I've made the case to the UK Government many times in relation to this question, and I've repeatedly raised that point with the UK Government around rules of origin and cumulation specifically. I wrote on 29 June, when, at that point, the UK Government was describing its objectives in terms of rules of origin quite ambitiously, and we would support that. But there is no point describing ambition if you're not prepared to deliver it in a negotiation.
Gadewch imi ddweud fy mod yn rhannu pryderon yr Aelod yn llwyr fel y’u hamlinellwyd ganddi. A phan ddarllenais am y llythyr, a oedd yn cadarnhau i bob pwrpas na fyddai Llywodraeth y DU yn mynnu bod y rheolau tarddiad yn cael eu cynnwys, roeddwn mewn penbleth. Ymddengys bod Llywodraeth y DU yn fwy na pharod i fynnu ei ffordd mewn perthynas ag agweddau eraill ar ei safbwynt negodi, gan gynnwys, er enghraifft, ildio’r posibilrwydd o gytundeb masnach hael er mwyn amddiffyn y sector pysgodfeydd, sydd, er nad ydym am weld unrhyw sector yn dioddef, yn cyfrannu llai o lawer at les economaidd yng Nghymru a ledled y DU na'r sector modurol, sy’n cyflogi oddeutu 10,000 o bobl yng Nghymru yn unig. Fel y dywed, mae trefniadau cyfuno uchelgeisiol yn gwbl hanfodol. A hyd yn oed pe bai Llywodraeth y DU yn llwyddo i sicrhau cytundeb di-dariff, di-gwota gyda'r UE, os nad yw’n cynnwys y trefniadau cyfuno hynny, bydd nwyddau Cymru'n dal i dalu tariffau sylweddol oherwydd rhwystrau rheolau tarddiad. Rwyf wedi dadlau’r achos i Lywodraeth y DU sawl tro mewn perthynas â'r cwestiwn hwn, ac rwyf wedi codi'r pwynt ynghylch rheolau tarddiad a chyfuno yn benodol dro ar ôl tro gyda Llywodraeth y DU. Ysgrifennais ar 29 Mehefin, pan oedd Llywodraeth y DU ar yr adeg honno yn disgrifio ei hamcanion mewn perthynas â rheolau tarddiad yn eithaf uchelgeisiol, a byddem yn cefnogi hynny. Ond nid oes diben disgrifio uchelgais os nad ydych yn barod i'w chyflawni wrth negodi.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd yn ddiweddar i baratoi ar gyfer y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd? OQ55655
2. What recent steps has the Welsh Government taken to prepare for the UK leaving the European Union? OQ55655
The impact of the end of transition will be significant and work has been under way across the Welsh Government on preparing for the range of scenarios we may face at the end of December. This includes developing our own bespoke interventions and working as well with the UK Government on preparedness projects.
Bydd effaith diwedd y cyfnod pontio yn sylweddol, ac mae gwaith wedi bod ar y gweill ym mhob rhan o Lywodraeth Cymru ar baratoi ar gyfer yr ystod o senarios y gallem eu hwynebu ddiwedd mis Rhagfyr. Mae hyn yn cynnwys datblygu ein hymyriadau pwrpasol ein hunain ynghyd â gweithio gyda Llywodraeth y DU ar brosiectau parodrwydd.
It's very important for Wales, I believe, that EU citizens living here continue to do so, and continue contributing to life in Wales, bringing their skills to our workforce and economy, enriching our culture and communities, taking a full part in life in Wales in all aspects. So, Counsel General, could you update us on the steps taken by Welsh Government to ensure that there is awareness of the settled status scheme, so that we do get a good level of applications from EU citizens in Wales, and hopefully the vast majority of them continue to live here in Wales and enrich our society in the way that they are?
Credaf ei bod yn bwysig iawn i Gymru fod dinasyddion yr UE sy'n byw yma yn parhau i wneud hynny, ac yn parhau i gyfrannu at fywyd yng Nghymru, gan ddod â'u sgiliau i'n gweithlu a'n heconomi, cyfoethogi ein diwylliant a'n cymunedau, a chymryd rhan lawn ym mhob agwedd ar fywyd yng Nghymru. Felly, Gwnsler Cyffredinol, a allech roi’r wybodaeth ddiweddaraf i ni ar y camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru i sicrhau y ceir ymwybyddiaeth o'r cynllun preswylio’n sefydlog, fel ein bod yn cael lefel dda o geisiadau gan ddinasyddion yr UE yng Nghymru, gan obeithio y bydd y rhan fwyaf ohonynt yn parhau i fyw yma yng Nghymru a chyfoethogi ein cymdeithas fel y maent yn ei wneud?
Well, firstly, let me associate myself with the Member's comment in the question in relation to the contribution made by EU citizens who've chosen to make Wales their home. We want them to continue to feel the welcome that we've always extended, and to recognise the valuable contribution that they make, which is why this is such an important question.
Our central, recent concern has been in relation to more vulnerable or excluded groups who may not be able easily to access the scheme. We've tried to do what we can in terms of communications and social media campaigns, and we've allocated funding through the European transition fund, as he will recall, to organisations such as Citizens Advice—[Inaudible.]—local authorities and an expert service through an immigration law firm here in Wales.
What has happened, unfortunately, during the last few months, as a consequence of COVID, is that a number of those groups who've been working face-to-face with EU citizens have obviously not been able to do that, given constraints as a result of COVID. And there has been the temporary closure of a number of Home Office support services, for example. I have recently written to the Home Secretary to press her to consider extending the deadline for applications in light of that, so that, in particular, people who might struggle to identify the scheme, perhaps, have an opportunity to do that. The UK Government has refused to extend the deadline, and whilst they maintain that if someone has reasonable grounds for missing it, they will be given a further opportunity, clearly people need certainty about what lies ahead. So, we continue to press that case.
We know that there are about 70,000 people in Wales who may need to make an application. We think the applications are a little over 60,000 at this point, but, of course, only a small majority of those will have had settled status; a very significant proportion still have pre-settled status. But we seek to encourage EU citizens across Wales to apply at the earliest opportunity to the scheme.
Wel, yn gyntaf, gadewch i mi gytuno â sylw'r Aelod yn ei gwestiwn ynglŷn â'r cyfraniad a wneir gan ddinasyddion yr UE sydd wedi dewis gwneud eu cartref yng Nghymru. Rydym am iddynt barhau i deimlo'r croeso rydym bob amser wedi'i roi, a chydnabod y cyfraniad gwerthfawr a wnânt, a dyna pam fod hwn yn gwestiwn mor bwysig.
Mae ein pryder sylfaenol yn ddiweddar yn ymwneud â grwpiau mwy agored i niwed, neu grwpiau sydd wedi'u hallgáu, nad ydynt o bosibl yn gallu cael mynediad at y cynllun yn hawdd. Rydym wedi ceisio gwneud yr hyn a allwn o ran cyfathrebu ac ymgyrchoedd ar y cyfryngau cymdeithasol, ac rydym wedi dyrannu cyllid drwy'r gronfa bontio Ewropeaidd, fel y bydd yn cofio, i sefydliadau fel Cyngor ar Bopeth—[Anghlywadwy.]—awdurdodau lleol a gwasanaeth arbenigol drwy gwmni cyfreithiol yma yng Nghymru sy'n arbenigo ar faterion mewnfudo.
Yr hyn sydd wedi digwydd, yn anffodus, dros yr ychydig fisoedd diwethaf, o ganlyniad i COVID, yw ei bod yn amlwg nad yw nifer o'r grwpiau hynny sydd wedi bod yn gweithio wyneb yn wyneb â dinasyddion yr UE wedi gallu gwneud hynny, o gofio’r cyfyngiadau yn sgil COVID wrth gwrs. Ac mae nifer o wasanaethau cymorth y Swyddfa Gartref, er enghraifft, wedi bod ar gau dros dro. Yn ddiweddar, ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Cartref i roi pwysau arni i ystyried ymestyn y dyddiad cau ar gyfer ceisiadau yng ngoleuni hynny, fel bod pobl a allai fod yn ei chael hi’n anodd cael mynediad at y cynllun yn enwedig yn cael cyfle i wneud hynny. Mae Llywodraeth y DU wedi gwrthod ymestyn y dyddiad cau, ac er eu bod yn honni, os oes gan rywun sail resymol dros ei fethu y rhoddir cyfle pellach iddynt, yn amlwg mae angen sicrwydd ar bobl ynglŷn â'r hyn sydd o'u blaenau. Felly, rydym yn parhau i ddadlau’r achos hwnnw.
Gwyddom y gallai fod angen i oddeutu 70,000 o bobl yng Nghymru wneud cais. Credwn fod ychydig dros 60,000 o geisiadau wedi’u gwneud hyd yn hyn, ond wrth gwrs, dim ond mwyafrif bach o'r rheini a fydd wedi cael statws preswylwyr sefydlog; statws preswylwyr cyn-sefydlog sydd gan gyfran sylweddol iawn ohonynt o hyd. Ond rydym yn ceisio annog dinasyddion yr UE ledled Cymru i wneud cais i'r cynllun cyn gynted â phosibl.
Alun Davies.
Alun Davies.
Will the Minister make a statement on how his economic programme will support areas such as Blaenau Gwent?
A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar sut y bydd ei raglen economaidd yn cefnogi ardaloedd fel Blaenau Gwent?
As set out in our publication yesterday, we are committed—
Fel y nodwyd yn ein cyhoeddiad ddoe, rydym wedi ymrwymo—
Sorry, Minister—this is your supplementary question, Alun Davies, to question 2.
Mae'n ddrwg gennyf, Weinidog—dyma'ch cwestiwn atodol, Alun Davies, i gwestiwn 2.
Yes, I've just asked it.
Ie, rwyf newydd ei ofyn.
No, you didn't, you asked question 3 on the order paper. You made a request for a supplementary question for question 2.
Naddo, fe wnaethoch chi ofyn cwestiwn 3 ar y papur trefn. Gwnaethoch gais am gwestiwn atodol i gwestiwn 2.
I'm sorry. Will the Minister make a statement on the release of documents yesterday that showed that the UK Government has deliberately sought to keep information from the devolved administrations in terms of their plans for Brexit, and their plans for the internal market Bill?
Mae'n ddrwg gennyf. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar y dogfennau a gyhoeddwyd ddoe a oedd yn dangos bod Llywodraeth y DU wedi ceisio cadw gwybodaeth oddi wrth y gweinyddiaethau datganoledig yn fwriadol mewn perthynas â’u cynlluniau ar gyfer Brexit, a’u cynlluniau ar gyfer y Bil marchnad fewnol?
I thank the Member for that question. Behaviour such as withholding information from devolved administrations, in relation to the matter of preparedness on a question so significant as this, is fundamentally corrosive of the relationship of trust between Governments in the UK. What we have been able to say is that, in the area of preparation, joint working has been possible, and it has been effective, even if it has, at times, not been adequate. But where information is withheld, that causes the Welsh Government to have to revisit our level of assurance around the arrangements that have been put in place. And I was very disappointed, not least that yesterday I had a meeting with UK Government Ministers to describe food supply, and to see the information that was put in the public domain a matter of hours after that was particularly disappointing.
I've asked for an urgent meeting with Michael Gove, so that I can understand what's gone on here, and what other information we may not be having access to. What this suggests is that, where there is a policy or political difference between the governments in the UK, we cannot rely on full information being made available. And I think the reference in the extract that we saw yesterday to the internal market Bill just tells us, I think, how toxic that Bill is in terms of its impact on the relationship between Governments across the UK.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Mae ymddygiad fel cadw gwybodaeth oddi wrth y gweinyddiaethau datganoledig, mewn perthynas â pharodrwydd ar gwestiwn mor bwysig â hwn, yn niweidiol dros ben i'r berthynas o ymddiriedaeth rhwng Llywodraethau’r DU. Yr hyn rydym wedi gallu ei ddweud yw, ym maes parodrwydd, fod gweithio ar y cyd wedi bod yn bosibl, ac mae wedi bod yn effeithiol, hyd yn oed os nad yw wedi bod yn ddigonol ar brydiau. Ond lle caiff gwybodaeth ei chadw oddi wrthym, mae hynny'n peri i Lywodraeth Cymru orfod ailystyried ein lefel o sicrwydd ynghylch y trefniadau sydd wedi'u rhoi ar waith. Ac roeddwn yn siomedig iawn, yn enwedig a minnau wedi cael cyfarfod â Gweinidogion Llywodraeth y DU ddoe i drafod y cyflenwad bwyd, ac roedd gweld bod y wybodaeth wedi'i gwneud yn gyhoeddus ychydig oriau ar ôl hynny yn arbennig o siomedig.
Rwyf wedi gofyn am gyfarfod brys gyda Michael Gove, er mwyn i mi allu deall beth sydd wedi digwydd yma, a pha wybodaeth arall nad ydym yn cael mynediad ati o bosibl. Lle ceir gwahaniaeth polisi neu wahaniaeth gwleidyddol rhwng llywodraethau'r DU, awgryma hyn na allwn ddibynnu arnynt i ddarparu’r holl wybodaeth. A chredaf fod y cyfeiriad yn y darn a welsom ddoe at y Bil marchnad fewnol yn dweud wrthym pa mor wenwynig yw'r Bil hwnnw o ran ei effaith ar y berthynas rhwng y Llywodraethau ledled y DU.
Minister, clearly, we had the Road Haulage Association before the External Affairs and Additional Legislation Committee last week, and one of their concerns was, not for themselves—they said they'd get things sorted out during the first two months of next year—but the concerns of clients, and the paperwork from customs issues in relation to Her Majesty's Revenue and Customs and border controls. They're deeply worried that there's not enough preparation being made to ensure that those clients are in a position to get that done in time, because they clearly stated that lorries would not be leaving unless they had the documentation ready. What discussions are you having with the UK Government, and particularly with HMRC, to ensure that the systems are in place to ensure that businesses in Wales are able to undertake the proper procedures and get the paperwork done, so that all their goods can travel to Europe without any delays whatsoever?
Weinidog, yn amlwg, bu’r Gymdeithas Cludo Nwyddau gerbron y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yr wythnos diwethaf, ac roedd un o’u pryderon yn ymwneud, nid â’u hunain—dywedasant y byddent yn cael trefn ar bethau yn ystod deufis cyntaf y flwyddyn nesaf—ond pryderon cleientiaid, a'r gwaith papur yn sgil materion tollau mewn perthynas â Chyllid a Thollau Ei Mawrhydi a rheoli ffiniau. Maent yn bryderus iawn nad oes digon o baratoi yn digwydd i sicrhau bod y cleientiaid mewn sefyllfa i wneud hynny mewn pryd, gan iddynt ddweud yn glir na fyddai lorïau'n gadael oni bai fod y ddogfennaeth yn barod ganddynt. Pa drafodaethau rydych yn eu cael gyda Llywodraeth y DU, ac yn enwedig gyda CThEM, i sicrhau bod y systemau ar waith i sicrhau bod busnesau yng Nghymru yn gallu cyflawni'r gweithdrefnau priodol a gwneud y gwaith papur, fel y gall eu holl nwyddau deithio i Ewrop heb unrhyw oedi o gwbl?
Well, subject to the concerns that I have just articulated more broadly, the level of engagement in relation to haulier preparedness and business preparedness more broadly hasn't been what it needs to be. There is a very practical set of interventions that will have a very real effect on routes to our ports, if freight operators are not able to arrive there with the level of preparation that's required. There will be a significant potential logistical knock-on effect to that. And as you say, as the Member says, there is a much broader ripple effect in terms of the preparedness of suppliers and businesses across the UK, and it remains the case that our confidence that that level of preparation amongst businesses is being undertaken is very low. That isn't a criticism of those businesses. Many of them are facing incredible pressures as a consequence of the response to COVID and, bluntly, even though we want to raise awareness that there is a need to prepare, nobody at this point can articulate exactly what's required in order to meet those new arrangements. And so that is exactly why there needs to be an urgent clarification around those requirements and stepped-up engagement, both with hauliers, but also enabling businesses to make those preparations in a sensible and pragmatic way, as the Member suggests.
Wel, yn amodol ar y pryderon a amlinellais yn fwy cyffredinol, nid yw lefel yr ymgysylltu mewn perthynas â pharodrwydd cwmnïau cludo nwyddau a pharodrwydd busnes yn fwy cyffredinol yn ddigonol. Mae set ymarferol iawn o ymyriadau yn mynd i gael effaith real iawn ar lwybrau i'n porthladdoedd, os na all gweithredwyr cludo nwyddau gyrraedd yno gyda'r lefel o barodrwydd sy'n ofynnol. Mae posibilrwydd y bydd hynny’n cael sgil effaith logistaidd sylweddol. Ac fel y dywedwch, fel y dywed yr Aelod, mae sgil effaith fwy o lawer o ran parodrwydd cyflenwyr a busnesau ledled y DU, ac mae'n dal yn wir nad oes gennym lawer iawn o hyder fod y lefel honno o baratoi’n digwydd ymhlith busnesau. Nid beirniadaeth o'r busnesau mo hynny. Mae llawer ohonynt yn wynebu pwysau aruthrol o ganlyniad i'r ymateb i COVID, ac a dweud y gwir, er ein bod am godi ymwybyddiaeth fod angen paratoi, ni all unrhyw un, ar hyn o bryd, fynegi beth yn union sy'n ofynnol er mwyn bodloni'r trefniadau newydd hynny. Ac felly, dyna'n union pam fod angen eglurhad ynghylch y gofynion hynny ar frys a mwy o ymgysylltu, gyda chwmnïau cludo nwyddau, ond gan alluogi busnesau hefyd i wneud y paratoadau hynny mewn ffordd synhwyrol a phragmatig, fel yr awgryma’r Aelod.
Llefarwyr y pleidiau sydd nesaf. Felly, llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.
The party spokespeople next. Plaid Cymru spokesperson, Dai Lloyd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Minister, the Welsh Government has rightly criticised the internal market Bill as an enormous power grab, which you say you will oppose every step of the way. You will be aware that Plaid Cymru MPs laid an amendment to the Bill at Westminster, which would have protected the devolution settlement by preventing the Bill from coming into force unless the devolved legislatures gave their consent. Now, despite the cross-party support of the SNP, Liberal Democrats and Greens, Labour MPs decided to abstain. Now, do you agree that Labour MPs did Wales a great disservice by failing to back an amendment that was fully consistent with the Labour Welsh Government's policy? Do you also agree that it was a missed opportunity to display a strong cross-party stance in defence of devolution? And can you explain how this fits with the stated Labour Party position of opposing the Bill every step of the way?
Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, mae Llywodraeth Cymru, yn gwbl deg, wedi beirniadu'r Bil marchnad fewnol fel enghraifft amlwg o gipio grym, a dywedwch y byddwch yn gwrthwynebu hynny bob cam o'r ffordd. Fe fyddwch yn ymwybodol fod ASau Plaid Cymru wedi cynnig gwelliant i’r Bil yn San Steffan a fyddai wedi diogelu'r setliad datganoli drwy atal y Bil rhag dod i rym oni bai fod y deddfwrfeydd datganoledig yn rhoi eu cydsyniad. Nawr, er gwaethaf cefnogaeth drawsbleidiol yr SNP, y Democratiaid Rhyddfrydol a’r Blaid Werdd, penderfynodd ASau Llafur ymatal. Nawr, a ydych yn cytuno bod ASau Llafur wedi gwneud anghymwynas fawr â Chymru drwy fethu cefnogi gwelliant a oedd yn gwbl gyson â pholisi Llywodraeth Lafur Cymru? A ydych hefyd yn cytuno eu bod wedi colli cyfle i wneud safiad trawsbleidiol cryf i amddiffyn datganoli? Ac a allwch egluro sut y mae hyn yn cyd-fynd â safbwynt datganedig y Blaid Lafur y byddent yn gwrthwynebu'r Bil bob cam o'r ffordd?
There are certainly examples, Llywydd, of amendments put forward by the Labour Party to defend devolution, which Plaid Cymru haven't supported in Parliament. I would urge the Member that, at this point, we should be looking for ways of working together. We have a very productive relationship with the Scottish National Party in Scotland. It is a mature and collaborative relationship that acknowledges that Governments of different political colours can work together where they have a common interest. I hope, at some point, that we can persuade Plaid Cymru to have the same kind of relationship with us in Wales.
Yn sicr, Lywydd, ceir enghreifftiau o welliannau a gyflwynwyd gan y Blaid Lafur i amddiffyn datganoli nad yw Plaid Cymru wedi eu cefnogi yn Senedd y DU. Byddwn yn annog yr Aelod y dylem fod yn chwilio am ffyrdd o weithio gyda'n gilydd ar y pwynt hwn. Mae gennym berthynas gynhyrchiol iawn â Phlaid Genedlaethol yr Alban. Mae'n berthynas aeddfed a chydweithredol sy'n cydnabod y gall Llywodraethau o wahanol liwiau gwleidyddol weithio gyda'i gilydd pan fo ganddynt ddiddordeb cyffredin. Rwy'n gobeithio, ar ryw bwynt, y gallwn berswadio Plaid Cymru i gael yr un math o berthynas gyda ni yng Nghymru.
Of course, the Bill increases the likelihood of a 'no deal' Brexit. Business leaders are this week again warning of the risks of a 'no deal' on already fragile businesses currently suffering the impacts of the pandemic. So, what assessments, therefore, have you undertaken in terms of the multiple threats facing businesses in Wales in the event of a 'no deal'? And do you not agree that that analysis should be brought to this Chamber as a matter of urgency?
Wrth gwrs, mae'r Bil yn cynyddu'r tebygolrwydd o Brexit heb gytundeb. Yr wythnos hon, mae arweinwyr busnes yn rhybuddio eto am beryglon 'dim cytundeb' i fusnesau sydd eisoes yn fregus ac yn dioddef effeithiau'r pandemig ar hyn o bryd. Felly, pa asesiadau a wnaethoch o’r bygythiadau niferus sy'n wynebu busnesau yng Nghymru pe baem yn cael Brexit heb gytundeb? Ac onid ydych yn cytuno y dylid dod â'r dadansoddiad hwnnw i'r Siambr hon ar fyrder?
Well, the Member will be aware that we have consistently modelled the impact on the Welsh economy and Welsh businesses of the range of scenarios that we may face, and there is a significant amount of evidence-based analysis in the public domain through the hands of the Welsh Government. At this point in time, as he will have heard me say to David Rees earlier, we are anxious to make sure that businesses in Wales are alert, amongst the range of other pressures that they face at the moment, to the need to prepare for the end of the transition period. We continue to keep the Brexit portal updated. We continue to make funding available to support businesses. The most recent iteration of the ERF has an eye on both COVID and Brexit preparedness, because these things needs to be looked at in the round, as I know the Member agrees. The task at this point is to try and guide businesses towards that, and as the picture becomes clearer—and I know that you will share my regrets that we are not able to provide a clearer picture at this point—businesses will have a better chance, as it were, to be able to make those preparations, but none of us should underestimate the scale of that challenge and the scale of the burden that imposes on businesses right across Wales.
Wel, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi modelu effaith yr ystod o senarios y gallem eu hwynebu ar economi Cymru a busnesau Cymru yn gyson, ac mae cryn dipyn o ddadansoddiadau’n seiliedig ar dystiolaeth wedi’u cyhoeddi gan Lywodraeth Cymru. Ar hyn o bryd, fel y bydd wedi fy nghlywed yn dweud wrth David Rees yn gynharach, rydym yn awyddus i sicrhau bod busnesau yng Nghymru yn ymwybodol, ymhlith yr ystod o bwysau eraill y maent yn eu hwynebu ar hyn o bryd, o'r angen i baratoi ar gyfer diwedd y cyfnod pontio. Rydym yn parhau i ddiweddaru'r porth Brexit. Rydym yn parhau i sicrhau bod cyllid ar gael i gefnogi busnesau. Mae iteriad diweddaraf y gronfa cadernid economaidd yn cadw llygad ar COVID yn ogystal â pharodrwydd ar gyfer Brexit, gan fod angen ystyried pob agwedd ar y pethau hyn, fel y gwn fod yr Aelod yn cytuno. Y dasg ar hyn o bryd yw ceisio tywys busnesau tuag at hynny, ac wrth i'r darlun ddod yn gliriach—a gwn y byddwch yn rhannu fy siom na allwn ddarparu darlun cliriach ar hyn o bryd—bydd gan fusnesau well gobaith, fel petai, o allu gwneud y paratoadau hynny, ond ni ddylai unrhyw un ohonom danbrisio maint yr her honno a maint y baich y mae’n ei roi ar fusnesau ledled Cymru.
The—[Inaudible.]—will have a potentially catastrophic impact on the NHS—[Inaudible.]
Gallai'r—[Anghlywadwy.]—gael effaith drychinebus ar y GIG—[Anghlywadwy.]
Dai Lloyd, can you restart the question, please? Sorry, we weren't able to hear you via your Zoom connection. So, just try again and we'll see where we get to.
Dai Lloyd, a allwch ailddechrau'r cwestiwn, os gwelwch yn dda? Mae'n ddrwg gennyf, nid oeddem yn gallu eich clywed drwy eich cysylltiad Zoom. Felly, rhowch gynnig arni eto a chawn weld lle rydym yn cyrraedd.
I apologise, Llywydd. I'm naturally softly spoken, plainly. [Laughter.]
The British Medical Association have this week warned that a 'no deal' Brexit will have a potentially catastrophic impact on the NHS, with clear concerns around supply of pharmaceuticals, medical devices and protective equipment. We know that the Welsh Government have built up a Brexit warehouse of medical supplies and that these supplies have been utilised as part of the COVID response. Now, earlier this year, the pharmaceutical industry warned that some supplies had been completely used up. What assurances can you therefore give around the availability levels of medicines in the Brexit warehouse, given that we are potentially only a few months away from a potential 'no deal' Brexit?
Ymddiheuriadau, Lywydd. Rwy'n siarad yn dawel yn naturiol, yn amlwg. [Chwerthin.]
Yr wythnos hon, mae Cymdeithas Feddygol Prydain wedi rhybuddio y gallai Brexit heb gytundeb effeithio'n drychinebus ar y GIG, gyda phryderon amlwg ynghylch y cyflenwad o gynhyrchion fferyllol, dyfeisiau meddygol a chyfarpar diogelu. Gwyddom fod Llywodraeth Cymru wedi adeiladu warws Brexit o gyflenwadau meddygol, a bod y cyflenwadau hyn wedi cael eu defnyddio fel rhan o’r ymateb i COVID. Nawr, yn gynharach eleni, rhybuddiodd y diwydiant fferyllol fod rhai cyflenwadau wedi'u defnyddio i gyd. Pa sicrwydd y gallwch ei roi, felly, ynghylch lefelau argaeledd meddyginiaethau yn warws Brexit, o gofio y gallem wynebu Brexit heb gytundeb ymhen ychydig fisoedd?
I thank Dai Lloyd for raising this very, very important question in the Chamber today. This is obviously a key priority for us as a Government. And as with previous stages of preparation, some of the solutions are UK-wide and some of them are bespoke to Wales. So, in relation to medicines first, as he raises in his question, all four Governments in the UK are engaged in continuity of supply discussions. Parts of that are around express freight services, and parts of it are around supply disruption response. But there are additional steps that we are taking in Wales to give us additional assurance in relation to that, and some of that, as his question suggests, is about learning from the experience of COVID-19.
In relation to medical supplies, whether that's medical devices or clinical consumables, for example—and this, by the way, relates both to the NHS and to parts of the social care sector, for reasons that he will understand—we are reviewing and replenishing the Welsh stock holdings of MDCC products. We are testing and refining the plans that we had in place at the end of last year in anticipation of leaving without any sort of deal at all. And we still, as his question implies, benefit very significantly from investment in the warehouse storage facility and IP5 near Newport, which continues to be able to help us in our preparation work.
Diolch i Dai Lloyd am godi'r cwestiwn pwysig hwn yn y Siambr heddiw. Mae hyn yn amlwg yn flaenoriaeth allweddol i ni fel Llywodraeth. Ac fel gyda chamau paratoi blaenorol, mae rhai o'r atebion yn berthnasol i’r DU gyfan ac mae rhai ohonynt ar gyfer Cymru'n benodol. Felly, mewn perthynas â meddyginiaethau yn gyntaf, fel y cyfeiria atynt yn ei gwestiwn, mae pob un o bedair Llywodraeth y DU mewn trafodaethau ynghylch parhad cyflenwadau. Mae rhywfaint o hynny’n ymwneud â gwasanaethau cludo nwyddau’n gyflym, ac mae rhywfaint yn ymwneud ag ymateb i darfu ar gyflenwadau. Ond rydym yn cymryd camau ychwanegol yng Nghymru i roi sicrwydd ychwanegol i ni'n hunain mewn perthynas â hynny, ac mae rhywfaint o hynny, fel yr awgryma ei gwestiwn, yn ymwneud â dysgu o brofiad COVID-19.
Mewn perthynas â chyflenwadau meddygol, boed yn ddyfeisiau meddygol neu ddefnyddiau traul clinigol, er enghraifft—ac mae hyn, gyda llaw, yn ymwneud â'r GIG yn ogystal â rhannau o'r sector gofal cymdeithasol, am resymau y bydd yn eu deall—rydym yn adolygu ac yn ailgyflenwi cyflenwadau Cymru o ddyfeisiau meddygol a defnyddiau traul clinigol. Rydym yn profi ac yn mireinio'r cynlluniau a oedd gennym ar waith ddiwedd y llynedd rhag ofn y byddem yn gadael heb unrhyw fath o gytundeb. Ac fel yr awgryma ei gwestiwn, rydym yn dal i elwa'n sylweddol iawn o fuddsoddiad yn y cyfleuster warws storio ac IP5 ger Casnewydd, sy'n parhau i allu rhoi cymorth i ni gyda’n gwaith paratoi.
Llefarydd y Ceidwadwyr nesaf—Darren Millar.
The Conservative spokesperson next—Darren Millar.
Diolch, Llywydd. I want to ask some questions in relation to the Minister's responsibility for COVID recovery. What consideration has the Minister given to older people as part of the Welsh Government's build back better project?
Diolch, Lywydd. Rwyf am ofyn rhai cwestiynau mewn perthynas â chyfrifoldeb y Gweinidog dros yr adferiad wedi COVID. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog wedi'i rhoi i bobl hŷn fel rhan o brosiect Llywodraeth Cymru i ailadeiladu'n ôl yn well?
We recognise the impact on various groups in Wales has been unequal of the COVID experience. Older people are amongst those and we will frame our response in light of that to be able to make sure that older people across Wales get the support they need in our response.
Rydym yn cydnabod bod effaith COVID ar grwpiau amrywiol yng Nghymru wedi bod yn anghyfartal. Mae pobl hŷn ymhlith y rheini a byddwn yn fframio ein hymateb yng ngoleuni hynny er mwyn gallu sicrhau bod pobl hŷn ledled Cymru yn cael y gefnogaeth sydd ei hangen arnynt yn ein hymateb.
Thank you for that answer, Minister, but there has been precious little evidence so far that you're taking the impact of the coronavirus on older people seriously. I was very surprised when I saw the coronavirus reconstruction challenges and priorities document published yesterday, with not a single reference to older people actually being in it. I understand that you've held a number of round-tables, including one that was entitled, and I quote, 'Planning for Economic and Social recovery from the Coronavirus pandemic: Annex 2: Vulnerable Groups'. Yet even that particular round-table did not involve anybody from the older people's commissioner's office. In fact, I understand that the older people's commissioner was not invited to meet you and, in fact, her office had to make a request to meet you and it wasn't until that time that you actually did meet with her to discuss her concerns around the impact on older people. So, can I ask you: why is it that you've got such a blind spot for older people as a Welsh Government when it comes to including them within your COVID reconstruction efforts?
Diolch am eich ateb, Weinidog, ond prin yw’r dystiolaeth hyd yma eich bod yn cymryd effaith y coronafeirws ar bobl hŷn o ddifrif. Cefais fy synnu’n fawr pan welais y ddogfen a gyhoeddwyd ddoe ar yr heriau a’r blaenoriaethau wrth ailadeiladu ar ôl y coronafeirws, nad oedd yn cynnwys unrhyw gyfeiriad at bobl hŷn. Rwy'n deall eich bod wedi cynnal nifer o gyfarfodydd bord gron, gan gynnwys un o’r enw, ac rwy'n dyfynnu, 'Cynllunio ar gyfer adferiad Economaidd a Chymdeithasol ar ôl y pandemig Coronafeirws: Atodiad 2: Grwpiau Agored i Niwed’. Ac eto, nid oedd hyd yn oed y cyfarfod bord gron penodol hwnnw'n cynnwys unrhyw un o swyddfa'r comisiynydd pobl hŷn. Mewn gwirionedd, deallaf na chafodd y comisiynydd pobl hŷn wahoddiad i gyfarfod â chi, ac mewn gwirionedd, bu’n rhaid i’w swyddfa wneud cais i gyfarfod â chi, a dim ond bryd hynny y gwnaethoch gyfarfod â hi i drafod ei phryderon ynglŷn â’r effaith ar bobl hŷn. Felly, a gaf fi ofyn i chi: pam fod gennych chi fel Llywodraeth Cymru fan dall mewn perthynas â phobl hŷn pan ddaw'n fater o'u cynnwys yn eich ymdrechion i ailadeiladu ar ôl COVID?
Well, I certainly don't accept the premise of the Member's question. Whether it's in relation to the challenges from isolation, the support required for people who are shielding, perhaps, the support required from third sector organisations, the particular set of interventions required from public services to acknowledge the experience of older people in this pandemic, whether it's about acknowledging the particular contribution that older volunteers have been able to make in a very positive way to supporting other people in their communities during this time, whether it's a particular recognition of the needs of older people who might be at risk of losing their jobs and particular support that they might need that is tailored for people at the latter part of a work journey—all of those are absolutely fundamental to the interventions that we've made to date and our continuing discussions.
I have met with the older people's commissioner. I can't assure him in relation to whose office made the first approach to which person in relation to any of the very large range of meetings that we've held with stakeholders in relation to this, but I've certainly found the discussion with the older people's commissioner, which happened I think at a comparatively early stage, very productive and demonstrated a very good and positive meeting of minds.
Wel, yn sicr, nid wyf yn derbyn rhagosodiad cwestiwn yr Aelod. Boed mewn perthynas â heriau ynysu, y gefnogaeth sydd ei hangen i bobl a warchodir, efallai, y gefnogaeth sydd ei hangen gan sefydliadau'r trydydd sector, y set benodol o ymyriadau sydd ei hangen gan wasanaethau cyhoeddus i gydnabod profiad pobl hŷn yn y pandemig hwn, boed yn gydnabod y cyfraniad penodol y mae gwirfoddolwyr hŷn wedi gallu ei wneud mewn ffordd bositif iawn i gefnogi pobl eraill yn eu cymunedau yn ystod y cyfnod hwn, boed yn gydnabyddiaeth benodol o anghenion pobl hŷn a allai fod mewn perygl o golli eu swyddi a chefnogaeth arbennig y gallai fod ei hangen arnynt wedi'i theilwra ar gyfer pobl sy’n agosáu at ddiwedd eu bywyd gwaith—mae pob un o'r rheini'n gwbl hanfodol i'r ymyriadau rydym wedi'u gwneud hyd yma a'n trafodaethau parhaus.
Rwyf wedi cyfarfod â’r comisiynydd pobl hŷn. Ni allaf roi sicrwydd iddo mewn perthynas â pha swyddfa a gysylltodd â pha unigolyn mewn perthynas ag unrhyw un o'r nifer fawr iawn o gyfarfodydd rydym wedi'u cynnal gyda rhanddeiliaid mewn perthynas â hyn, ond yn sicr, teimlwn fod y drafodaeth gyda’r comisiynydd pobl hŷn a gafwyd yn gymharol gynnar, rwy'n credu, yn gynhyrchiol iawn, a dangosai ein bod yn meddwl ar hyd yr un llinellau mewn ffordd dda a chadarnhaol iawn.
It's very nice to hear your warm words about older people now; it's a shame that none of them were contained in any of the documents that were published by your office yesterday. And, of course, you didn't reference older people either in your statement to this Senedd. And perhaps, frankly, if you'd been more supportive of my older people's rights Bill when it was presented to this Senedd, we might be in a slightly different position. I can assure you that the commissioner's office has made it clear to me that she had to put the request in to your office for the meeting, which you eventually did have, and not the other way around.
Look, we all know that older people have faced serious consequences as a result of the pandemic and, in fact, they've been disproportionately impacted by it. We know that they're more likely to die, they're more likely to suffer serious illness, more likely to have to self-isolate, more likely to suffer the impact of loneliness as a result of this pandemic. And, of course, they're more likely to be victims of the even longer delays that we are now going to have in accessing NHS tests and treatments as a result of the backlog that has built up in our health service during the pandemic. Now, the recovery plan you published yesterday, for all your warm words today, does not address a single one of those challenges. So, I ask you: will you now agree with me that there needs to be a further round-table specifically focusing on the needs of older people, bringing experts together, including the older people's commissioner and other important stakeholders in the third sector and the public sector, so that we can make sure that we get this right and that older people can be confident that the Welsh Government is actually listening to and addressing their concerns, not, frankly, ignoring them, as you have been to date?
Mae'n braf iawn clywed eich geiriau caredig am bobl hŷn yn awr; mae'n drueni na chafodd yr un ohonynt eu cynnwys yn unrhyw un o'r dogfennau a gyhoeddwyd gan eich swyddfa ddoe. Ac wrth gwrs, ni chyfeirioch chi at bobl hŷn ychwaith yn eich datganiad i’r Senedd hon. Ac efallai, a bod yn onest, pe baech wedi rhoi mwy o gefnogaeth i fy Mil hawliau pobl hŷn pan gafodd ei gyflwyno gerbron y Senedd hon, efallai y byddem mewn sefyllfa ychydig yn wahanol. Gallaf roi sicrwydd i chi fod swyddfa'r comisiynydd wedi dweud yn glir wrthyf y bu’n rhaid iddi wneud cais i'ch swyddfa am gyfarfod, a chawsoch un yn y pen draw, ac nid y ffordd arall.
Edrychwch, gŵyr pob un ohonom fod pobl hŷn wedi wynebu canlyniadau difrifol o ganlyniad i'r pandemig, ac mewn gwirionedd, ei fod wedi cael effaith anghymesur arnynt. Gwyddom eu bod yn fwy tebygol o farw, yn fwy tebygol o ddioddef salwch difrifol, yn fwy tebygol o orfod hunanynysu, yn fwy tebygol o ddioddef effaith unigrwydd o ganlyniad i'r pandemig. Ac wrth gwrs, maent yn fwy tebygol o ddioddef yn sgil yr oedi hirach byth a fydd yn ein hwynebu rhag cael mynediad at brofion a thriniaethau'r GIG o ganlyniad i'r ôl-groniad yn ein gwasanaeth iechyd yn sgil y pandemig. Nawr, nid yw'r cynllun adfer a gyhoeddwyd gennych ddoe, er eich holl eiriau cynnes heddiw, yn mynd i'r afael ag unrhyw un o'r heriau hynny. Felly, gofynnaf i chi: a wnewch chi gytuno â mi yn awr fod angen cyfarfod bord gron pellach sy'n canolbwyntio'n benodol ar anghenion pobl hŷn, gan ddod ag arbenigwyr ynghyd, yn cynnwys y comisiynydd pobl hŷn a rhanddeiliaid pwysig eraill o’r trydydd sector a'r sector cyhoeddus, fel y gallwn sicrhau ein bod yn gwneud hyn yn iawn ac y gall pobl hŷn fod yn hyderus fod Llywodraeth Cymru’n gwrando ar eu pryderon ac yn mynd i’r afael â hwy, nid eu hanwybyddu, fel rydych wedi bod yn ei wneud hyd yma, a bod yn onest?
Well, there is an ongoing range of engagement with stakeholders in relation to this document. As I said yesterday in my statement, this is the beginning of a national conversation, and the conversation we've had has been rich, it has had a range of voices, sometimes complimentary, sometimes more challenging, in the way that these things are, and we welcome all of that, and we will continue on the same basis to engage with everybody affected by COVID in Wales and to listen to their voices, and to reflect their voices faithfully in our considerations.
I invite the Member to look at page 22 of the document, where he'll find priority 8, which itself talks about supporting the NHS to make up lost ground in terms of treatment of non-coronavirus-related conditions, and sets out across the balance of that page a number of interventions that the Government will undertake. I don't know if he got that far in the document, but it makes specific reference to reinstating routine services, which we absolutely recognise, as I'm sure all Members do. People who've been waiting longer as a consequence have made their own particular contribution in the response to COVID, and this Government absolutely recognises that. As I mentioned in my response to his question yesterday, the health Minister, of course, will be making further statements in relation to this in addition to the statement recently made about the winter protection plan.
Wel, mae ystod barhaus o ymgysylltu’n mynd rhagddo â rhanddeiliaid mewn perthynas â'r ddogfen hon. Fel y dywedais ddoe yn fy natganiad, dyma ddechrau sgwrs genedlaethol, ac mae'r sgwrs rydym wedi'i chael wedi bod yn gyfoethog, mae wedi cynnwys ystod o leisiau, weithiau'n ganmoliaethus, weithiau'n fwy heriol, fel y mae’r pethau hyn, ac rydym yn croesawu hynny oll, a byddwn yn parhau ar yr un sail i ymgysylltu â phawb y mae COVID yn effeithio arnynt yng Nghymru ac i wrando ar eu lleisiau, ac i adlewyrchu eu lleisiau’n ffyddlon yn ein hystyriaethau.
Rwy'n gwahodd yr Aelod i edrych ar dudalen 22 yn y ddogfen, lle bydd yn gweld blaenoriaeth 8, sy’n sôn am gynorthwyo’r GIG i adennill tir a gollwyd o ran trin cyflyrau nad ydynt yn gysylltiedig â’r coronafeirws, ac sy’n nodi nifer o ymyriadau ar waelod y dudalen honno y bydd y Llywodraeth yn ymgymryd â hwy. Nid wyf yn gwybod a gyrhaeddodd mor bell â hynny yn y ddogfen, ond mae'n cyfeirio'n benodol at ailgyflwyno gwasanaethau rheolaidd, ac rydym yn cydnabod hynny’n llwyr, fel pob Aelod rwy'n siŵr. Mae pobl sydd wedi bod yn aros yn hirach o ganlyniad wedi gwneud eu cyfraniad penodol eu hunain yn yr ymateb i COVID, ac mae'r Llywodraeth hon yn cydnabod hynny'n llwyr. Fel y soniais yn fy ymateb i’w gwestiwn ddoe, bydd y Gweinidog iechyd, wrth gwrs, yn gwneud datganiadau pellach mewn perthynas â hyn yn ychwanegol at y datganiad a wnaed yn ddiweddar am y cynllun diogelu ar gyfer y gaeaf.
Cwestiwn 3—triwch eto, Alun Davies.
Question 3—try again, Alun Davies.
Thank you very much for your patience, Presiding Officer.
Diolch yn fawr iawn am eich amynedd, Lywydd.
3. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am sut y bydd rhaglen Llywodraeth Cymru i adfer ar ôl y coronafeirws o fudd i Flaenau Gwent? OQ55642
3. Will the Counsel General make a statement on how the Welsh Government's coronavirus recovery programme will benefit Blaenau Gwent? OQ55642
As set out in the publication yesterday, we are committed to a reconstruction that works for the people of Wales, including Blaenau Gwent, by addressing the issues that matter to us most: unemployment, entrenched inequalities, affordable housing, the revitalisation of town centres, and support for the foundational economy.
Fel y nodwyd yn y cyhoeddiad ddoe, rydym wedi ymrwymo i waith adfer sy'n gweithio i bobl Cymru, gan gynnwys Blaenau Gwent, drwy fynd i'r afael â'r materion sydd bwysicaf i ni: diweithdra, anghydraddoldebau hirsefydlog, tai fforddiadwy, adfywio canol trefi, a chefnogaeth i'r economi sylfaenol.
I'm grateful to the Minister for that response. I'm also grateful to the Minister for his statement yesterday. Blaenau Gwent is a part of the country, of course, that will lose out more in terms of funding than almost any other county borough. Blaenau Gwent has relied on funding from the European Union in terms of connectivity, both investing in railway and the dualling of the A465. People in Blaenau Gwent have benefited from European funding, of course, in terms of training and apprenticeships as well. So, both our place and our people have benefited in the past. I know the Minister has worked hard over the last few years to ensure that these funding streams will be maintained, and I know that the United Kingdom Government has let him down and let us down, and broken the promises that they've made. So, how will the Welsh Government pick up the pieces of those broken Tory promises and ensure that we have the budget, that we have the funds available for a long-term programme to sustain and support people in Blaenau Gwent and our communities in Blaenau Gwent?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ymateb. Rwy'n ddiolchgar hefyd i'r Gweinidog am ei ddatganiad ddoe. Mae Blaenau Gwent yn rhan o'r wlad, wrth gwrs, a fydd fwy ar ei cholled yn ariannol nag unrhyw fwrdeistref sirol arall, bron â bod. Mae Blaenau Gwent wedi dibynnu ar gyllid gan yr Undeb Ewropeaidd o ran cysylltedd, mewn perthynas â buddsoddiad yn y rheilffyrdd a deuoli’r A465. Mae pobl Blaenau Gwent wedi elwa o gyllid Ewropeaidd ar gyfer hyfforddiant a phrentisiaethau hefyd. Felly, mae ein lle a'n pobl wedi elwa yn y gorffennol. Gwn fod y Gweinidog wedi gweithio'n galed dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf i sicrhau y bydd y ffrydiau cyllido hyn yn cael eu cynnal, a gwn fod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi gwneud tro gwael ag ef ac wedi gwneud tro gwael â ninnau, ac wedi torri'r addewidion a wnaethant. Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn camu i'r adwy ar ôl i’r Torïaid dorri’r addewidion hynny, ac yn sicrhau bod gennym y gyllideb, fod arian ar gael gennym ar gyfer rhaglen hirdymor i gynnal a chefnogi pobl ym Mlaenau Gwent a'n cymunedau ym Mlaenau Gwent?
I thank the Member for that important question on behalf of his constituents, and he raises matters that affect the daily lives of his constituents, as they do mine and others in the Chamber. He's absolutely right to say that his constituency and, indeed, mine and others will have benefited significantly from some of those programmes, and he is right to articulate his disappointment about the UK Government's failure to live up to its promises to make sure that Wales continues to have that funding, and that people in Wales get to make the decisions for Wales, which is the guiding principle of devolution and a promise that the UK Government should be living up to.
We know from their recent moves in Parliament that they're seeking to undermine that, looking for powers to spend money in Wales where the Welsh Government could spend that better on behalf of the people of Wales. His constituents will have lost out by virtue of the fact that the UK Government has failed to live up to its existing financial responsibilities, whether that's to do with the rail network, whether it's to do with the energy system or digital connectivity—all of those things are massively underfunded and they're responsibilities of the UK Government.
What we are seeking to do is to make the case that the UK Government should keep its promises in relation to this so that we can continue to support communities like Blaenau Gwent with future programmes, but also, as he will have seen in the document published yesterday, to seek to stimulate the economy for the benefit of all parts of Wales, including Blaenau Gwent, from investment in schools, in road maintenance, in health infrastructure, in care infrastructure, in housing and in energy upgrades. All of those are designed to stimulate the economy, to help people keep work and to get new work, and that is at the heart of the challenge that the Government will be setting its sights on addressing over the coming months.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn pwysig ar ran ei etholwyr, ac mae'n codi materion sy'n effeithio ar fywydau bob dydd ei etholwyr fel y maent yn effeithio ar fy mywyd innau a bywydau eraill yn y Siambr. Mae'n llygad ei le wrth ddweud y bydd ei etholaeth, ac yn wir, fy etholaeth i ac etholaethau eraill, wedi elwa'n sylweddol o rai o'r rhaglenni hynny, ac mae'n iawn i fynegi ei siom ynghylch methiant Llywodraeth y DU i gyflawni ei haddewidion i sicrhau bod Cymru'n parhau i gael y cyllid hwnnw, a bod pobl yng Nghymru yn cael gwneud y penderfyniadau dros Gymru, sef egwyddor arweiniol datganoli ac addewid y dylai Llywodraeth y DU fod yn cadw ato.
Gwyddom o'u camau diweddar yn Senedd y DU eu bod yn ceisio tanseilio hynny, wrth iddynt edrych am bwerau i wario arian yng Nghymru lle gallai Llywodraeth Cymru wario’r arian hwnnw'n well ar ran pobl Cymru. Bydd ei etholwyr ar eu colled yn rhinwedd y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi methu cyflawni ei chyfrifoldebau ariannol presennol, boed mewn perthynas â rhwydwaith y rheilffyrdd, boed yn ymwneud â'r system ynni neu gysylltedd digidol—mae pob un o'r rheini’n bethau sy’n cael eu tanariannu'n aruthrol, ac maent yn gyfrifoldebau i Lywodraeth y DU.
Yr hyn rydym yn ceisio’i wneud yw dadlau’r achos y dylai Llywodraeth y DU gadw ei haddewidion mewn perthynas â hyn fel y gallwn barhau i gefnogi cymunedau fel Blaenau Gwent gyda rhaglenni yn y dyfodol, ond hefyd, fel y bydd wedi’i weld yn y ddogfen a gyhoeddwyd ddoe, i geisio ysgogi’r economi er budd pob rhan o Gymru, gan gynnwys Blaenau Gwent, o fuddsoddi mewn ysgolion, yn y gwaith o gynnal a chadw ffyrdd, yn y seilwaith iechyd, y seilwaith gofal, mewn tai ac mewn gwaith uwchraddio ynni. Mae pob un o’r rheini wedi’u cynllunio i ysgogi’r economi, i helpu pobl i gadw swyddi ac i ddod o hyd i swyddi newydd, ac mae hynny'n ganolog i'r her y bydd y Llywodraeth yn ceisio mynd i’r afael â hi dros y misoedd nesaf.
4. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o effaith Bil Marchnad Fewnol y Deyrnas Unedig ar borthladd Caergybi? OQ55632
4. What assessment has the Counsel General made of the impact of the United Kingdom Internal Market Bill on the port of Holyhead? OQ55632
Fel y mae hi, mae Bil marchnad fewnol y Deyrnas Gyfunol arfaethedig yn ymosodiad ar ddatganoli ac fe fydd yn andwyol i Gymru gyfan. Mae elfennau yn y mesur sy'n creu risg penodol i’n porthladdoedd, yn cynnwys Caergybi, ac fe wnawn y gorau gallwn ni i sicrhau nad yw hynny'n digwydd.
As it stands, the proposed UK internal market Bill is an assault on devolution and will be detrimental to the whole of Wales. There are elements in the Bill that create a particular risk to our ports, including Holyhead, and we will do our utmost to limit any detrimental impact.
Diolch yn fawr iawn. Mae yna bryder mawr y gallai'r Bil arwain at symud masnach o Gaergybi i borthladdoedd yn Lloegr a'r Alban sy'n mynd yn syth i Ogledd Iwerddon, ac, efo traean o draffig Caergybi-Dulyn yn mynd i neu o Ogledd Iwerddon, mae'r bygythiad yna'n amlwg, ac mae hynny ar ben y perygl o fwy o groesiadau yn mynd yn syth o Iwerddon i gyfandir Ewrop. Ond ar ben hynny, dwi wir yn bryderus am effaith y checks ychwanegol fydd eu hangen ar lorïau. Dwi wedi rhybuddio ers y dechrau does yna ddim lle yn y porthladd. Dydy Llywodraeth Prydain prin wedi talu unrhyw sylw i Gaergybi o'i gymharu â Dover, er enghraifft. Rŵan, efo wythnosau i fynd, maen nhw'n tyrchu o gwmpas am le ac yn cynnig lleoliadau cwbl amhriodol, fel cyffiniau Sioe Môn, fyddai'n golygu traffig trwm drwy gymunedau gwledig Môn 24 awr y dydd. Rŵan, dwi'n gwybod bod Llywodraeth Cymru mewn trafodaethau efo'r cyngor sir am hyn, ond allwch chi roi sicrwydd i ni eich bod chi, fel fi a'r cyngor a'm cyd-Aelodau Plaid Cymru yn San Steffan, yn pwyso ar Lywodraeth y Deyrnas Unedig yn y ffordd gryfaf posib i wneud yn siŵr bod popeth yn cael ei wneud i ddiogelu llif masnach drwy Gaergybi ac i sicrhau dyfodol porthladd sydd mor bwysig i Ynys Môn ac i Gymru gyfan?
Thank you very much. There's very real concern that the Bill could lead to trade being lost from Holyhead to ports in England and Scotland that go straight to Northern Ireland, and, with a third of the Holyhead-Dublin traffic going to or from Northern Ireland, that risk is very clear, and that's on top of the risk of more crossings going directly from the Republic of Ireland to continental Europe. I'm also concerned about the impact of the checks that will be required on lorries. I’ve already warned that there’s no space in the port itself. The UK Government has paid hardly any attention to Holyhead as compared to Dover, for example, and now with just weeks to go they are digging around for a location, suggesting totally inappropriate places such as the Sioe Môn ground, which would mean that there would be heavy traffic in that area 24 hours a day. Now, I know that the Welsh Government is in negotiations with the county council on this, but can you give us an assurance that you, like me and the council and my fellow Plaid Cymru Members in Westminster, are urging the UK Government in the strongest terms possible to ensure that everything possible is done to ensure the flow of trade through Holyhead and to secure the future of a port that is so important for Ynys Môn and the whole of Wales?
Wel, mae'r Aelod yn llygad ei le yn codi'r testun yma yn y ffordd y mae e'n ei godi fe. Rwy'n cytuno â'i ddadansoddiad e. Mae risg sylweddol ynglŷn â hyn. Rŷn ni wedi colli cyfnod sylweddol ar ddechrau eleni lle gallen ni fod wedi bod yn gwneud y trefnu a'r gwaith a sicrhau bod hyn yn digwydd mewn ffordd synhwyrol sy'n cael ei chynllunio, nid yn y ffordd mae'n cael ei wneud nawr.
O ran cyfathrebu gyda Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol ar hyn, roeddwn i mewn cyfarfod ddoe yn gwneud yr union bwyntiau y mae'r Aelod wedi eu hargymell nawr i sicrhau bod gwaith yn mynd rhagddo ar frys i edrych ar leoliad addas, i sicrhau bod hynny'n digwydd mewn partneriaeth gyda ni fel Llywodraeth a gyda llywodraeth leol, a gyda'r cwmnïau, gyda llaw, sy'n defnyddio'r porthladd a'r porthladd eu hun, a hefyd y cwestiwn yma o ba checks sy'n digwydd. Rwy'n mynd i ysgrifennu at y Llywodraeth yn San Steffan i gael sicrwydd bod yr un math o checks yn digwydd yn Lloegr ac yn yr Alban yn lle ein bod ni'n cael sefyllfa lle bod incentive i lorïau fynd ar hyd llwybrau gwahanol, ac rwy'n gwybod bod hynny ar flaen meddwl yr Aelod hefyd. Felly, rŷn ni yn pwyso ar hyn. Rŷn ni hefyd yn dal yn aros am wybodaeth oddi wrth y Llywodraeth yn San Steffan am effaith trafnidiaeth yn gorfod oedi yn y porthladd, y tu allan i'r porthladd, a fydd yn hollol greiddiol i'r trefniadau rŷn ni'n eu gwneud ar lawr gwlad yno. Felly, gallaf i roi'r sicrwydd iddo fe ein bod ni yn codi'r pethau yma yn rheolaidd. Mae gyda ni gyfarfod gweinidogol y prynhawn yma i drafod hyn, oherwydd ei fod e mor bwysig.
Well, the Member is right to raise this issue in the way that he has and I agree with his analysis. There is a great risk implicit in this and we’ve lost a significant period at the start of the year when we could have been making arrangements for work to ensure that this happens in a sensible way that is planned, not in the way that it’s being done now.
In terms of communication with the UK Government on this, I was in a meeting yesterday, making the exact points that the Member has suggested, to ensure that work is being done urgently to look at appropriate locations, to ensure that that happens in partnership with us as a Government, and with local government and with the companies that use the port and the port itself, and also the question of which checks are going to be undertaken. I’ve written to the UK Government to get some assurance that the same kinds of checks happen in England and Scotland, to avoid a situation where there is an incentive for lorries to go on different routes, and I think that's at the forefront of the Member's mind. So, we are putting pressure on this and we’re waiting for information from the UK Government about the impact of transport being delayed in and outside the port, which will be vital to the arrangements that we make on the ground. So, I can give him some assurance that we are raising these issues regularly. We have a ministerial meeting this afternoon to discuss this, because it’s so important.
5. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r risg o darfu ar gyflenwadau bwyd ffres os bydd Llywodraeth y DU yn methu â sicrhau cytundeb masnach â'r UE cyn diwedd y cyfnod pontio? OQ55628
5. What assessment has the Welsh Government made of the risk of disruption to fresh food supplies if the UK Government fails to secure a trade deal with the EU before the end of the transition period? OQ55628
Well, without a deal, there will be a serious risk of delays to the import of fresh produce into the UK as well as price increases as a result of tariffs. A co-ordinated UK approach is essential to minimise the potential impacts on food supply, and information put in the public domain yesterday will cause us to re-evaluate our level of assurance in relation to these arrangements.
Wel, heb gytundeb, bydd perygl difrifol o oedi cyn mewnforio cynnyrch ffres i'r DU yn ogystal â phrisiau uwch o ganlyniad i dariffau. Mae dull cydgysylltiedig yn y DU yn hanfodol er mwyn lleihau'r effeithiau posibl ar gyflenwad bwyd, a bydd gwybodaeth a ddaeth ar gael i'r cyhoedd ddoe yn peri inni ail-werthuso ein lefel sicrwydd mewn perthynas â'r trefniadau hyn.
I'm most grateful to Guido Fawkes for revealing that the transition period planning assumptions of the UK Government—which will confirm the worst fears that I have been raising for the last several months—is that a 'no deal' on trade with the European Union would lead to a tightening of supply, an increase of demand for agri-food products, and the effect of this disruption, I quote,
'is likely to be reduced supply availability, especially of certain fresh products.'
I think perhaps the most disturbing thing about the information that was raised earlier by my colleague Alun Davies is that the civil servant notes in this document that they were instructed not to share this assumption with devolved authorities, but they acknowledged it will have an impact on devolved authorities and their planning. Now, we are not talking about caviar being flown in from the Black sea—we are talking about everyday vegetables and fruit that we have come to rely on as a result of being 40 years in a single market. So, this is extremely serious. So, in addition to seeking an immediate meeting with Michael Gove as to why information is being withheld from the devolved administrations, what can we now do to try and avert this potential disaster for ordinary people and their daily food?
Rwy'n ddiolchgar iawn i Guido Fawkes am ddatgelu mai rhagdybiaethau cynllunio cyfnod pontio Llywodraeth y DU—a fydd yn cadarnhau fy ofnau gwaethaf y bûm yn eu lleisio dros y misoedd diwethaf—yw y byddai methu cael cytundeb masnach â'r Undeb Ewropeaidd yn arwain at gyfyngu ar y cyflenwad, cynnydd yn y galw am gynhyrchion bwyd-amaeth, ac mae'n debyg mai effaith yr aflonyddwch hwn, rwy'n dyfynnu,
fyddai llai o gyflenwad, yn enwedig rhai cynhyrchion ffres.
Credaf efallai mai'r peth mwyaf annymunol am y wybodaeth a godwyd yn gynharach gan fy nghyd-Aelod, Alun Davies, yw bod y gwas sifil yn nodi yn y ddogfen hon eu bod wedi cael cyfarwyddyd i beidio â rhannu'r rhagdybiaeth ag awdurdodau datganoledig, ond roeddent yn cydnabod y bydd yn effeithio ar awdurdodau datganoledig a'u cynlluniau. Nawr, nid ydym yn sôn am hedfan cafiar i mewn o'r Môr Du—rydym yn sôn am lysiau a ffrwythau bob dydd y daethom i ddibynnu arnynt o ganlyniad i fod mewn marchnad sengl am 40 mlynedd. Felly, mae hyn yn ddifrifol dros ben. Felly, yn ogystal â cheisio cael cyfarfod ar unwaith gyda Michael Gove ynglŷn â pham y caiff gwybodaeth ei chadw'n ôl rhag y gweinyddiaethau datganoledig, beth y gallwn ei wneud yn awr i geisio osgoi'r trychineb posibl hwn i bobl gyffredin a'u bwyd dyddiol?
I thank the Member for that important supplementary. Let me be very clear at the start: aspects of food supply are devolved, but the question of food crossing the border into the UK is obviously fundamental to supply, and that is entirely the responsibility of the UK Government, and any restrictions on supply will be a matter of the outcome of choices made by the UK Government.
Now, I share her concern in relation to what we read in the meeting notes yesterday. I had a meeting yesterday with the UK Government in relation to food supply and impressed upon them the need for joint working in relation to this area. So, the context in which the material was in the public domain was very disturbing to us. What we are doing in Wales is making sure that we are speaking to the supermarkets in Wales to make sure that we understand their logistical arrangements, to understand that there will be an equity of distribution in relation to food produce coming into the UK. I have made the point very forcibly that—and the environment Minister, by the way, makes these points as well—there is a risk in terms of food prices next year increasing, and that at a time when people are suffering, in terms of their livelihoods, from COVID and the choices made by the UK Government to discontinue the enhancement to universal credit.
So, these are potentially very significant challenges for the most vulnerable people. Even if the overall supply of food isn't affected, the cost of it for people in those income groups could be—the effect of that could be very significant. We will continue to do all we can to make sure that we get those assurances about equity of distribution, but the question of supply into the UK is one that necessarily we need to work with the UK Government on.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol pwysig hwnnw. Gadewch imi fod yn glir iawn ar y dechrau: mae agweddau ar y cyflenwad bwyd wedi'u datganoli, ond mae'n amlwg bod y cwestiwn ynglŷn â bwyd yn croesi'r ffin i'r DU yn allweddol i'r cyflenwad, a chyfrifoldeb Llywodraeth y DU yn llwyr yw hynny, a bydd unrhyw gyfyngiadau ar y cyflenwad yn ganlyniad i ddewisiadau a wneir gan Lywodraeth y DU.
Nawr, rwy'n rhannu ei phryder ynglŷn â'r hyn a ddarllenwn yn nodiadau'r cyfarfod ddoe. Cefais gyfarfod ddoe gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â'r cyflenwad bwyd a phwysleisio wrthynt yr angen am gydweithio yn y maes hwn. Felly, roedd y cyd-destun lle roedd y deunydd ar gael i'r cyhoedd yn peri pryder mawr i ni. Yng Nghymru rydym yn sicrhau ein bod yn siarad â'r archfarchnadoedd i sicrhau ein bod yn deall eu trefniadau logistaidd, er mwyn deall y bydd dosbarthiad cyfartal yng nghyswllt cynnyrch bwyd yn dod i mewn i'r DU. Gwneuthum y pwynt yn gadarn iawn—ac mae Gweinidog yr amgylchedd, gyda llaw, yn gwneud y pwyntiau hyn hefyd—fod risg ynghlwm wrth brisiau bwyd yn codi y flwyddyn nesaf, a hynny ar adeg pan fo pobl yn dioddef, o ran eu bywoliaeth, yn sgil COVID a'r dewisiadau a wnaed gan Lywodraeth y DU i roi'r gorau i'r cynnydd yn y credyd cynhwysol.
Felly, gallai'r rhain fod yn heriau sylweddol iawn i'r bobl fwyaf agored i niwed. Hyd yn oed os nad effeithir ar y cyflenwad bwyd cyffredinol, gallai ei gost i bobl yn y grwpiau incwm hynny gael ei heffeithio—gallai effaith hynny fod yn sylweddol iawn. Byddwn yn parhau i wneud popeth yn ein gallu i sicrhau ein bod yn cael sicrwydd ynglŷn â dosbarthiad cyfartal, ond mae'r cwestiwn ynghylch y cyflenwad i'r DU o reidrwydd yn un y mae angen inni weithio gyda Llywodraeth y DU arno.
Minister, it is right to acknowledge there may—and I emphasise may—be some disruption to food supplies coming from the continent post Brexit, but do you not agree that this could give a huge opportunity for the UK and Wales to become far more self-sufficient in our food production? British farmers are some of the most efficient and innovative in the world and husbandry standards are amongst the highest. I am sure the British public would far prefer to buy home-grown produce, especially given the fact that farming practices in Spain, for instance, where much of our imports of fruit and vegetables come from, are far from desirable. It is evidenced that immigrant labour is being shamefully exploited, with low wages, long hours and very sub-standard living accommodation. Given such practices, does the Attorney-General not agree with me that it is far more desirable for us to produce such foods at home, where exploitation does not exist, or at least is far less prevalent?
Weinidog, mae'n iawn cydnabod y gallai—ac rwy'n pwysleisio y gallai—fod peth tarfu ar gyflenwadau bwyd sy'n dod o'r cyfandir ar ôl Brexit, ond oni chytunwch y gallai hyn roi cyfle enfawr i'r DU a Chymru ddod yn llawer mwy hunangynhaliol yn ein ffordd o gynhyrchu bwyd? Mae ffermwyr Prydain ymhlith y mwyaf effeithlon ac arloesol yn y byd ac mae safonau hwsmonaeth ymhlith yr uchaf. Rwy'n siŵr y byddai'n llawer gwell gan y cyhoedd ym Mhrydain brynu cynnyrch cartref, yn enwedig o gofio bod arferion ffermio yn Sbaen, er enghraifft, lle daw llawer o'r ffrwythau a'r llysiau a fewnforiwn ohono, ymhell o fod yn ddymunol. Dangosir bod llafur mewnfudwyr yn cael ei ecsbloetio'n gywilyddus, gyda chyflogau isel, oriau hir a llety byw ansafonol iawn. O ystyried arferion o'r fath, onid yw'r Twrnai Cyffredinol yn cytuno ei bod yn llawer gwell inni gynhyrchu bwydydd o'r fath gartref, lle nad oes ecsbloetio o'r fath yn digwydd, neu lle mae'n llawer llai cyffredin o leiaf?
Well, I have no idea what the Attorney-General's view on this is, but what I would say is there are two—. The Member's question is premised on two assumptions that are fundamentally misconceived: firstly, that we should be prepared to tolerate restrictions on food supply, if that is what happens, and an increase in costs, if that is what happens, because of a future long-term benefit. I completely disagree with him that that is an acceptable way to proceed. And the second error that he's making in the assumptions is that our current arrangements are in any way preventing the development of that kind of sector in the UK. I completely agree with him: we want to see an increasingly vibrant agricultural and horticultural sector in Wales and across the UK. I don't accept for a moment that the current arrangements are a barrier to that.
Wel, nid oes gennyf syniad beth yw barn y Twrnai Cyffredinol ar hyn, ond byddwn yn dweud bod dwy—. Mae cwestiwn yr Aelod yn seiliedig ar ddwy ragdybiaeth sylfaenol anghywir: yn gyntaf, y dylem fod yn barod i oddef cyfyngiadau ar y cyflenwad bwyd, os mai dyna sy'n digwydd, a chostau uwch, os mai dyna sy'n digwydd, oherwydd budd hirdymor yn y dyfodol. Rwy'n anghytuno'n llwyr ag ef fod honno'n ffordd dderbyniol o fwrw ymlaen. A'r ail gamgymeriad y mae'n ei wneud yn y rhagdybiaethau yw bod ein trefniadau presennol mewn rhyw ffordd yn atal datblygiad y math hwnnw o sector yn y DU. Rwy'n cytuno'n llwyr ag ef: rydym am weld sector amaethyddol a garddwriaethol cynyddol fywiog yng Nghymru a ledled y DU. Nid wyf yn derbyn am eiliad fod y trefniadau presennol yn rhwystr i hynny.
6. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymgynghoriad Cymru Ein Dyfodol ar gefnogaeth ar gyfer adfer ac ailgodi ar ôl COVID-19 yn y dyfodol? OQ55638
6. Will the Counsel General provide an update on the Our Future Wales consultation on support for future post-COVID-19 recovery and reconstruction? OQ55638
Since its launch in May, the 'Our Future Wales' consultation has been very successful. We received just over 2,000 submissions from stakeholders and members of the public, telling us about what matters to them. Those submissions have informed the priorities for recovery and reconstruction that we published yesterday.
Ers ei lansio ym mis Mai, mae ymgynghoriad 'Cymru Ein Dyfodol' wedi bod yn llwyddiannus iawn. Cawsom ychydig dros 2,000 o gyflwyniadau gan randdeiliaid ac aelodau o'r cyhoedd, yn dweud wrthym beth sy'n bwysig iddynt hwy. Mae'r cyflwyniadau hynny wedi llywio'r blaenoriaethau ar gyfer adfer ac ailadeiladu a gyhoeddwyd gennym ddoe.
Minister, could I thank you for joining me recently in an online event where you engaged very deeply and thoughtfully with dozens of questions from the public on post-COVID recovery and reconstruction? So, recognising the immense challenges ahead of the pandemic and of the EU 'deal' or 'no deal' scenarios, and without coming across all Johnsonian now, oozing fantasy optimism about 'world beating' this, 'moonshot' that, driving JCBs through flimsy polystyrene walls, is there any real note of optimism that he can give to the people of Wales—especially young people—about how we get through this well, and do it in a way that is better and fairer for our jobs and economy, better for our environment, and better and fairer for society as a whole?
Weinidog, a gaf fi ddiolch i chi am ymuno â mi'n ddiweddar mewn digwyddiad ar-lein lle roeddech yn bwrw iddi'n feddylgar iawn i ateb dwsinau o gwestiynau gan y cyhoedd ar adfer ac ailadeiladu ar ôl COVID? Felly, gan gydnabod yr heriau aruthrol cyn y pandemig a senarios 'cytundeb' neu 'dim cytundeb' yr UE, a heb fod yn Johnsonaidd a pharablu optimistiaeth ffantasïol am fod yn 'orau yn y byd', neu 'allan o'r byd hwn', a gyrru JCBs drwy waliau polystyren tila, a oes unrhyw nodyn gwirioneddol optimistaidd y gall ei roi i bobl Cymru—yn enwedig i bobl ifanc—ynglŷn â sut y down drwy hyn yn dda, a'i wneud mewn ffordd sy'n well ac yn decach i'n swyddi a'n heconomi, yn well i'n hamgylchedd, ac yn well ac yn decach i gymdeithas yn ei chyfanrwydd?
I do think the point the Member makes is very important, because whilst the overall effect of COVID on our lives is obviously very detrimental, we have learnt to do things differently in some ways in the last few months, and we will want to hold onto those ways where they're better ways of proceeding.
So, in the economy, for example, we have seen, despite the overwhelming impact on businesses in Wales, that there have been opportunities for some businesses to look at different product lines in terms of personal protective equipment and so on and supplies to the NHS. And there's been a level of innovation in relation to that that has been positive for those businesses, and we want, obviously, to be able to encourage that. In relation to the way we've approached public services working together, delivering some of their services increasingly online—we've seen that in the health service; we've seen that in local government—that won't work for everybody but it'll work for a lot of people and it will allow reconfiguration of some of those services to deliver ever better services to people in Wales.
We've also seen—and he acknowledges this in his question—a renewed enthusiasm across the public, I would say, for making sure this is a green response to COVID. I know he will welcome the investment that's already been made in terms of active travel and in terms of renewables and in terms of similar interventions, and the document we published yesterday I think very hopefully describes an optimistic way of taking forward that agenda in relation to decarbonising our economy, supporting biodiversity, improving air quality, and also, at the same time, many of those interventions also help stimulate the economy, also help to create skills pipelines and provide a number of other benefits.
So, part of the message I wanted to make sure was conveyed yesterday was that some of the responses that the Government have necessarily are to mitigate the damage that COVID will have caused in the long term, but some of it is to identify those points of positivity that he suggests and to try and build on those.
Rwy'n credu bod y pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud yn bwysig iawn, oherwydd er bod effaith gyffredinol COVID ar ein bywydau yn amlwg yn niweidiol iawn, rydym wedi dysgu gwneud pethau'n wahanol mewn rhai ffyrdd yn ystod y misoedd diwethaf, a byddwn am ddal ein gafael ar y ffyrdd hynny lle maent yn ffyrdd gwell o fwrw ymlaen.
Felly, yn yr economi, er enghraifft, er gwaethaf yr effaith lethol ar fusnesau yng Nghymru, rydym wedi gweld bod cyfleoedd wedi bod i rai busnesau edrych ar wahanol linellau cynnyrch mewn perthynas â chyfarpar diogelu personol ac yn y blaen a chyflenwadau i'r GIG. A gwelwyd lefel o arloesi a fu'n gadarnhaol i'r busnesau hynny, ac yn amlwg, rydym am allu annog hynny. O ran y ffordd rydym wedi mynd ati i gael gwasanaethau cyhoeddus i gydweithio, gan ddarparu mwy a mwy o'u gwasanaethau ar-lein—rydym wedi gweld hynny yn y gwasanaeth iechyd; rydym wedi gweld hynny mewn llywodraeth leol—ni fydd hynny'n gweithio i bawb ond bydd yn gweithio i lawer o bobl a bydd yn caniatáu inni ad-drefnu rhai o'r gwasanaethau er mwyn darparu gwasanaethau gwell byth i bobl Cymru.
Rwy'n credu ein bod hefyd wedi gweld—ac mae'n cydnabod hyn yn ei gwestiwn—brwdfrydedd o'r newydd ymhlith y cyhoedd tuag at sicrhau bod hwn yn ymateb gwyrdd i COVID. Gwn y bydd yn croesawu'r buddsoddiad sydd eisoes wedi'i wneud mewn perthynas â theithio llesol ac ynni adnewyddadwy ac ymyriadau tebyg, ac rwy'n credu bod y ddogfen a gyhoeddwyd gennym ddoe yn disgrifio ffordd optimistaidd o fwrw ymlaen â'r agenda honno mewn perthynas â datgarboneiddio ein heconomi, cefnogi bioamrywiaeth, gwella ansawdd aer, a hefyd, ar yr un pryd, mae llawer o'r ymyriadau hynny hefyd yn helpu i ysgogi'r economi, yn creu cyfleoedd sgiliau ac yn darparu nifer o fanteision eraill.
Felly, rhan o'r neges roeddwn am ei chyfleu ddoe oedd bod rhai o'r ymatebion sydd gan y Llywodraeth o reidrwydd yn lliniaru'r niwed y bydd COVID wedi'i achosi yn y tymor hir, ond bydd rhywfaint o'r gwaith yn nodi'r pwyntiau cadarnhaol y mae'n eu hawgrymu a cheisio adeiladu ar y rheini.
7. Pa gyflwyniadau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwneud i ymchwiliad Tŷ'r Cyffredin i gymorth cyfreithiol, o ystyried pryderon ynghylch anawsterau o ran cael gafael ar gymorth cyfreithiol yn ystod pandemig COVID-19? OQ55653
7. What submissions has the Welsh Government made to the House of Commons inquiry into legal aid, given concerns regarding difficulties in accessing legal aid during the COVID-19 pandemic? OQ55653
The Government's submission to the inquiry will be to highlight to the House of Commons Justice Committee's attention the Commission on Justice in Wales report. The commission described a dire situation, which we are likely to discover will have deteriorated further during the COVID-19 pandemic.
Cyflwyniad y Llywodraeth i'r ymchwiliad fydd tynnu sylw Pwyllgor Cyfiawnder Tŷ'r Cyffredin at adroddiad y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru. Disgrifiodd y comisiwn sefyllfa enbyd, ac rydym yn debygol o ddarganfod y bydd wedi dirywio ymhellach yn ystod pandemig COVID-19.
I thank the Counsel General. It's been widely reported that, during COVID-19 lockdowns, we've seen an increase in cases of domestic abuse. Legal aid is still available for divorce cases where there has been domestic abuse, because the UK Government recognises that often, in order to make a safe, clean break from their abuser, a person will need to go to court for a divorce, a financial settlement, or, most importantly, to sort out appropriate arrangements over access to children.
When two-child benefit caps were introduced, Labour made great play of the fact that women with a third child born from rape may have to prove that they were raped or answer very personal questions if they needed to be exempted from the benefit cap. Labour felt the process may stop women from claiming, and, for those who did, the questioning may cause them distress. The same could apply, though, to people who have suffered abuse who need legal aid to get a much-needed divorce. They may feel a misplaced embarrassment about suffering the abuse. They may feel they have to prove it took place. They may not have reported it to the police, and be concerned that raising such allegations may inflame the situation again, something they live in fear of.
Now I appreciate that the issue of legal aid is not devolved, but what is devolved is your Government's ability to help all survivors of domestic abuse, particularly those who feel too afraid to say what's happened to them. For that reason, would you please consider trying to find the budget to fund representation in divorce cases? Means testing any help would be understandable, but please don't make abused people have to flag up their status, because many of them won't, and they and their children will continue to suffer as a consequence.
Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol. Adroddwyd yn eang ein bod, yn ystod cyfyngiadau symud COVID-19, wedi gweld cynnydd yn nifer yr achosion o gam-drin domestig. Mae cymorth cyfreithiol ar gael o hyd ar gyfer achosion ysgariad lle digwyddodd cam-drin domestig, oherwydd mae Llywodraeth y DU yn cydnabod, yn aml, er mwyn sicrhau bod y cysylltiad rhyngddynt a'u camdrinwyr yn cael ei dorri'n ddiogel ac yn llwyr, y bydd yn rhaid i unigolyn fynd i'r llys i gael ysgariad, setliad ariannol, neu'n bwysicaf oll, i wneud trefniadau priodol ar gyfer gweld eu plant.
Pan gafodd budd-daliadau plant eu capio ar ddau blentyn, gwnaeth Llafur lawer o'r ffaith y gallai fod yn rhaid i fenywod â thrydydd plentyn a anwyd yn sgil trais rhywiol brofi eu bod wedi cael eu treisio neu ateb cwestiynau personol iawn pe bai angen eu heithrio o'r cap ar fudd-daliadau. Teimlai Llafur y gallai'r broses atal menywod rhag hawlio, ac i'r rhai a wnaeth hynny, gallai'r cwestiynau beri gofid iddynt. Fodd bynnag, gallai'r un peth fod yn berthnasol i bobl sydd wedi cael eu cam-drin ac angen cymorth cyfreithiol i gael ysgariad mawr ei angen. Efallai eu bod yn teimlo embaras diangen ynglŷn â dioddef camdriniaeth. Efallai y byddant yn teimlo bod yn rhaid iddynt brofi ei fod wedi digwydd. Efallai nad ydynt wedi rhoi gwybod i'r heddlu, a byddant yn pryderu y gallai crybwyll honiadau o'r fath waethygu'r sefyllfa eto, rhywbeth y maent yn byw mewn ofn yn ei gylch.
Nawr rwy'n sylweddoli nad yw cymorth cyfreithiol wedi'i ddatganoli, ond yr hyn sydd wedi'i ddatganoli yw gallu eich Llywodraeth i helpu pawb sydd wedi goroesi cam-drin domestig, yn enwedig y rhai sy'n teimlo gormod o ofn i ddweud beth sydd wedi digwydd iddynt. Am y rheswm hwnnw, a wnewch chi ystyried ceisio dod o hyd i'r gyllideb i ariannu eiriolaeth mewn achosion ysgariad? Byddai gosod prawf modd ar unrhyw gymorth yn ddealladwy, ond peidiwch â gorfodi pobl sy'n cael eu cam-drin i dynnu sylw at eu statws, oherwydd mae yna lawer ohonynt na fyddant yn gwneud hynny, a byddant hwy a'u plant yn parhau i ddioddef o ganlyniad.
Well, the Member makes a series of very important points, and I appreciate the way in which she is raising this extremely sensitive matter. A well-designed legal aid scheme would address the challenges that the Member raises in her question. We are a long way away from that as a consequence of cuts in the budget over the last number of years at a UK Government level. We would wish to be in a position, in Wales, where those matters were in our hands, so that we could design a system that tackled precisely the sorts of challenges that Michelle Brown raises in her question. She will know that where we have been able to intervene in providing advice services and support for domestic violence, we have been able to do that. But the sorts of interventions that she is describing necessarily require very significant intervention, and absolutely that is why if the UK Government wishes, as it were, to continue with these powers being reserved, it is incumbent on them to provide the funding to deliver the levels of protection that individuals in those circumstances need. But I would refer her to the document that we published yesterday, which recognises that over the course of the last few months the incidence of domestic violence has increased, and we will be looking to further support domestic violence services within the resources that we have, as was flagged in the document yesterday.
Wel, mae'r Aelod yn gwneud cyfres o bwyntiau pwysig iawn, ac rwy'n gwerthfawrogi'r ffordd y mae'n codi'r mater hynod sensitif hwn. Byddai cynllun cymorth cyfreithiol wedi'i gynllunio'n dda yn mynd i'r afael â'r heriau y mae'r Aelod yn eu codi yn ei chwestiwn. Rydym ymhell iawn o allu gwneud hynny yn sgil toriadau yn y gyllideb dros y blynyddoedd diwethaf ar lefel Llywodraeth y DU. Byddem am fod mewn sefyllfa yng Nghymru lle byddai'r materion hynny yn ein dwylo ni, fel y gallem gynllunio system i fynd i'r afael â'r union fathau o heriau y mae Michelle Brown yn eu crybwyll yn ei chwestiwn. Lle rydym wedi gallu ymyrryd a darparu gwasanaethau cynghori a chymorth ar gyfer trais domestig, fe fydd hi'n gwybod ein bod wedi gallu gwneud hynny. Ond mae angen ymyrraeth sylweddol iawn ar y mathau o ymyriadau y mae'n eu disgrifio, ac yn sicr dyna pam, os yw Llywodraeth y DU yn dymuno, fel petai, parhau â chadw'r pwerau hyn yn ôl, mae'n ddyletswydd arnynt i ddarparu'r cyllid ar gyfer y lefelau o ddiogelwch sydd eu hangen ar unigolion yn yr amgylchiadau hynny. Ond hoffwn ei chyfeirio at y ddogfen a gyhoeddwyd gennym ddoe, sy'n cydnabod bod nifer yr achosion o drais domestig wedi cynyddu yn ystod y misoedd diwethaf, a byddwn yn ceisio cefnogi gwasanaethau trais domestig ymhellach o fewn yr adnoddau sydd gennym, fel y nodwyd yn y ddogfen ddoe.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Helen Mary Jones.
Finally, question 8, Helen Mary Jones.
8. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael ynghylch effaith Brexit heb gytundeb ar y diwydiant gweithgynhyrchu yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OQ55637
8. What discussions has the Counsel General had regarding the impact of a no-deal Brexit on the manufacturing industry in Mid and West Wales? OQ55637
The UK Government's approach to the negotiations means the manufacturing sector will face significant new barriers to trade in any event, and these will be worse if there is no agreement. The UK Government must prioritise negotiating a deal that protects the economy, including highly regulated manufacturing sectors in Wales.
Mae ymagwedd Llywodraeth y DU tuag at y trafodaethau yn golygu y bydd y sector gweithgynhyrchu yn wynebu rhwystrau newydd sylweddol i fasnach beth bynnag, a bydd y rhain yn waeth os na cheir cytundeb. Rhaid i Lywodraeth y DU roi blaenoriaeth i negodi cytundeb sy'n diogelu'r economi, gan gynnwys sectorau gweithgynhyrchu a reoleiddir yn drylwyr yng Nghymru.
I'm grateful to the Counsel General for his answer. We had representatives of the steel industry in front of the economy committee, and they were highlighting the dangers of a 'no deal' Brexit as potentially very serious for their future. This, obviously, has a big effect potentially on the Trostre steel plant in Llanelli. What further representations can the Welsh Government make to the UK Government with regard to the importance of retaining the steel industry here in Wales, and those parts of it that are in the mid and west region?
Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Cawsom gynrychiolwyr o'r diwydiant dur gerbron pwyllgor yr economi, ac roeddent yn tynnu sylw at beryglon Brexit 'dim cytundeb' fel rhywbeth a allai fod yn ddifrifol iawn ar gyfer eu dyfodol. Yn amlwg, gallai hyn effeithio'n fawr ar ar waith dur Trostre yn Llanelli. Pa sylwadau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu cyflwyno i Lywodraeth y DU ynglŷn â phwysigrwydd cadw'r diwydiant dur yma yng Nghymru, a'r rhannau ohono sydd yn ardal y canolbarth a'r gorllewin?
Well, I echo the Member's concern. Our friends in the steel sector continually make the argument to us, which we accept and agree, that the sort of scenario that she envisages would be very, very detrimental to steel production in Wales and in the UK. I can assure her that the Minister for the economy has an ongoing dialogue with steel producers in Wales, and across the economy actually, in relation to other sectors as well that are potentially adversely affected by Brexit, and the consequences of leaving the European transition period without a significant deal focused on supporting livelihoods, focused on supporting those foundational sectors in our economy. The risks of doing so are very significant and he continues to be in regular discussion both with steel producers, but also the UK Government on these issues.
Wel, rwy'n ategu pryder yr Aelod. Mae ein cyfeillion yn y sector dur yn dadlau'n barhaus, ac rydym ninnau'n derbyn eu dadl ac yn cytuno, y byddai'r math o senario y mae'n ei rhagweld yn niweidiol iawn i gynhyrchu dur yng Nghymru ac yn y DU. Gallaf ei sicrhau bod Gweinidog yr economi'n cael deialog barhaus â chynhyrchwyr dur yng Nghymru, ac ar draws yr economi mewn gwirionedd, mewn perthynas â sectorau eraill hefyd y gallai Brexit effeithio'n andwyol arnynt, a chanlyniadau gadael y cyfnod pontio Ewropeaidd heb gytundeb arwyddocaol sy'n canolbwyntio ar gefnogi bywoliaeth, yn canolbwyntio ar gefnogi'r sectorau sylfaenol hynny yn ein heconomi. Mae'r risgiau o wneud hynny'n sylweddol iawn ac mae'n parhau i drafod y materion hyn yn rheolaidd gyda chynhyrchwyr dur, a Llywodraeth y DU hefyd.
Diolch i'r Cwnser Cyffredinol.
I thank the Counsel General.
Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau amserol, ac mae dau wedi eu dewis heddiw. Ac mae'r cyntaf i'w ateb gan y Gweinidog economi ac i'w ofyn gan Russell George.
The next item is the topical questions, and two have been accepted today. And the first is to be answered by the Minister for economy and to be asked by Russell George.
1. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i Stadco yn dilyn newyddion ei fod yn bwriadu cau ei ffatri yn Llanfyllin, gan effeithio ar 129 o weithwyr? TQ486
1. What support is the Welsh Government providing to Stadco following news that it intends to close its factory in Llanfyllin, affecting 129 employees? TQ486
Well, can I express my sympathy for everybody working at the site? This is understandably devastating news, and my officials are in direct contact with the company, and they're exploring all potential options and available support.
Wel, a gaf fi fynegi fy nghydymdeimlad â phawb sy'n gweithio ar y safle? Mae hyn, yn ddealladwy, yn newyddion dinistriol, ac mae fy swyddogion mewn cysylltiad uniongyrchol â'r cwmni, ac maent yn archwilio'r holl opsiynau posibl a'r cymorth sydd ar gael.
Thank you for your answer, Minister. This is, of course, the largest employer in the Llanfyllin area, and this has come as a serious blow to Llanfyllin and to all the families that are affected at the plant. My understanding, from speaking to the local county councillor, Peter Lewis, is that the company, which is owned by Magna International, is intending to restructure its UK operations, and this will affect 129 people who will lose their jobs.
What is particularly sad is that only recently the company made a £2 million investment into the factory—that was last year—and had intended to make a further £2 million investment next year. Now, we all know, of course, that the pandemic is drastically affecting the car manufacturing industry, and this has, of course, a knock-on effect on companies like Stadco, but I know that you will agree with me in saying that what was a successful and viable business in 2019 should be a successful business in 2021. Stadco is just too important a company in north Powys to allow it to close without making every effort to find a workable solution.
So often, we hear of redundancies being made immediately. In this case, these redundancies aren't due to come into effect until the end of 2021. So, I am pleased to hear that your officials have already spoken with the company, but I wonder whether you could also outline what else the Welsh Government can do, from your conversations with your officials, what else they can do during this consultation period to ultimately attempt—attempt—to safeguard these jobs at this plant.
Diolch am eich ateb, Weinidog. Hwn, wrth gwrs, yw'r cyflogwr mwyaf yn ardal Llanfyllin, ac mae'n ergyd ddifrifol i Lanfyllin ac i'r holl deuluoedd yr effeithir arnynt yn y ffatri. Yn ôl yr hyn a ddeallaf o siarad â'r cynghorydd sir lleol, Peter Lewis, mae'r cwmni, sy'n eiddo i Magna International, yn bwriadu ailstrwythuro ei weithgarwch yn y DU, a bydd hyn yn effeithio ar 129 o bobl a fydd yn colli eu swyddi.
Yr hyn sy'n arbennig o drist yw mai dim ond yn ddiweddar y gwnaeth y cwmni fuddsoddiad o £2 filiwn yn y ffatri—gwnaeth hynny y llynedd—ac roedd wedi bwriadu gwneud buddsoddiad pellach o £2 filiwn y flwyddyn nesaf. Nawr, gwyddom i gyd, wrth gwrs, fod y pandemig yn effeithio'n sylweddol ar y diwydiant gweithgynhyrchu ceir, ac mae hyn, wrth gwrs, yn cael effaith ganlyniadol ar gwmnïau fel Stadco, ond gwn y cytunwch â mi pan ddywedaf y dylai'r hyn a oedd yn fusnes llwyddiannus a hyfyw yn 2019 fod yn fusnes llwyddiannus yn 2021. Mae Stadco yn gwmni rhy bwysig yng ngogledd Powys i ni ganiatáu iddo gau heb wneud pob ymdrech i ddod o hyd i ateb ymarferol.
Mor aml, clywn am ddiswyddiadau'n digwydd ar unwaith. Yn yr achos hwn, ni fydd y diswyddiadau'n dod yn weithredol tan ddiwedd 2021. Felly, rwy'n falch o glywed bod eich swyddogion eisoes wedi siarad â'r cwmni, ond tybed a allech chi amlinellu hefyd beth arall y gall Llywodraeth Cymru ei wneud, o'ch sgyrsiau â'ch swyddogion, beth arall y gallant ei wneud yn ystod y cyfnod ymgynghori hwn i geisio yn y pen draw—ceisio—diogelu'r swyddi yn y ffatri hon.
Can I thank Russell George for his questions and for the points that he rightly makes about the importance of this site to the community that it serves and the community that relies on it for well-paid jobs? Our regional team is already working to look at how we can support the community. We do have a good relationship with the company. We've offered a joint meeting with them and the Welsh Automotive Forum, and the purpose of that meeting is to explore every possible option for retaining the factory and to identify any alternative work streams.
Our understanding is that the rationale behind the decision is that there's been a general decline in the automotive industry—that there's overcapacity and this has been exacerbated by coronavirus. But, the Member is absolutely right that they recently invested in the site. Of course, just two years ago, there was a similar consolidation effort undertaken by the business when it closed the Shrewsbury facility. They continued operations here in Wales, in Telford and at Castle Bromwich, but my understanding is that, as well as proposing to close the site in Powys, they're looking at cutting staff at the two remaining sites as well.
My officials have already met with senior human resources managers and we've signposted them to relevant support, including, of course, the ReAct funding and wider Welsh Government employability programmes. But, our focus, I can assure Russell George, is on retaining the factory and securing the jobs. We have a 45-day period of consultation taking place and we will explore every single opportunity that there might be for this business.
I should say that I also met with the Welsh Automotive Forum just two weeks ago, where we discussed the state of the industry. Clearly, with multiple challenges, the sector is experiencing deep uncertainty and anxiety, but the manufacturing plan that we've published was widely welcomed; it should serve to support the sector.
But, should the jobs ultimately be lost, then we will be implementing ReAct support, and that will include the offer of grants to acquire new skills; it will offer reimbursement of travel costs and childcare costs whilst training; and, of course, there'll be employer recruitment support, with the offer of up to £3,000 to employers who recruit people who have been affected. But, ultimately, we wish to help the site remain open and we will explore every option for doing just that.
A gaf fi ddiolch i Russell George am ei gwestiynau ac am y pwyntiau y mae'n eu gwneud, a hynny'n briodol, am bwysigrwydd y safle hwn i'r gymuned y mae'n ei gwasanaethu a'r gymuned sy'n dibynnu arno am swyddi sy'n talu'n dda? Mae ein tîm rhanbarthol eisoes yn gweithio i edrych ar sut y gallwn gefnogi'r gymuned. Mae gennym berthynas dda gyda'r cwmni. Rydym wedi cynnig cyfarfod ar y cyd gyda hwy a Fforwm Modurol Cymru, a diben y cyfarfod hwnnw yw archwilio pob opsiwn posibl ar gyfer cadw'r ffatri a nodi unrhyw ffrydiau gwaith amgen.
Ein dealltwriaeth ni yw mai'r rhesymeg y tu ôl i'r penderfyniad yw y bu dirywiad cyffredinol yn y diwydiant modurol—bod gormod o gapasiti a bod hyn wedi'i waethygu gan y coronafeirws. Ond mae'r Aelod yn llygad ei le eu bod wedi buddsoddi yn y safle yn ddiweddar. Wrth gwrs, ddwy flynedd yn ôl, gwnaed ymdrech debyg i gyfuno gan y busnes pan gaeodd eu safle yn Amwythig. Fe wnaethant barhau â'r gwaith yma yng Nghymru, yn Telford ac yn Castle Bromwich, ond yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn ogystal â chynnig cau'r safle ym Mhowys, maent yn ystyried torri niferoedd staff yn y ddau safle arall hefyd.
Mae fy swyddogion eisoes wedi cyfarfod ag uwch reolwyr adnoddau dynol ac rydym wedi'u cyfeirio at gymorth perthnasol, gan gynnwys, wrth gwrs, cyllid ReAct a rhaglenni cyflogadwyedd ehangach Llywodraeth Cymru. Ond gallaf sicrhau Russell George, fod ein ffocws ar gadw'r ffatri a diogelu'r swyddi. Mae gennym gyfnod ymgynghori o 45 diwrnod a byddwn yn archwilio pob cyfle a allai fodoli ar gyfer y busnes hwn.
Dylwn ddweud fy mod wedi cael cyfarfod â Fforwm Modurol Cymru bythefnos yn ôl hefyd, lle buom yn trafod cyflwr y diwydiant. Yn amlwg, gyda heriau niferus, mae'r sector yn profi ansicrwydd a phryder mawr, ond croesawyd y cynllun gweithgynhyrchu a gyhoeddwyd gennym yn eang; dylai allu cefnogi'r sector.
Ond os collir y swyddi yn y pen draw, byddwn yn gweithredu cymorth ReAct, a bydd hynny'n cynnwys cynnig grantiau i gaffael sgiliau newydd; bydd yn cynnig ad-dalu costau teithio a chostau gofal plant tra byddant yn hyfforddi; ac wrth gwrs, bydd cymorth recriwtio i gyflogwyr ar gael, gyda chynnig o hyd at £3,000 i gyflogwyr sy'n recriwtio pobl yr effeithiwyd arnynt. Ond yn y pen draw, rydym am helpu'r safle i aros ar agor a byddwn yn archwilio pob opsiwn ar gyfer gwneud hynny.
Can I thank Russell George for putting this very important question to the Minister today? I'm grateful to the Minister for all that he's said with regard to what has been done so far. Can I just ask him to be absolutely clear that he and his officials will take the most flexible approach possible to any potential business support to enable these jobs to be retained?
A hundred and twenty-nine jobs in a community the size of Llanfyllin is the equivalent of some hundreds, even thousands, in a larger community. While I understand what he says about ReAct, the chance for people to get alternative employment close enough to their homes is not good at the moment. So, can he give us an assurance today that he and his officials will take the most flexible approach possible, if there is any possibility that additional investment from the Government would enable the company to stay?
A gaf fi ddiolch i Russell George am gyflwyno'r cwestiwn pwysig hwn i'r Gweinidog heddiw? Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am bob dim a ddywedodd ynglŷn â'r hyn a wnaed hyd yma. A gaf fi ofyn iddo fod yn gwbl glir y bydd ef a'i swyddogion mor hyblyg â phosibl ynglŷn ag unrhyw gymorth busnes posibl i alluogi'r swyddi hyn i gael eu cadw?
Mae 129 o swyddi mewn cymuned o faint Llanfyllin yn cyfateb i rai cannoedd, miloedd hyd yn oed, mewn cymuned fwy o faint. Er fy mod yn deall yr hyn a ddywed am ReAct, nid oes llawer o gyfleoedd i bobl gael gwaith arall yn ddigon agos at eu cartrefi ar hyn o bryd. Felly, a all roi sicrwydd i ni heddiw y bydd ef a'i swyddogion mor hyblyg â phosibl, os oes unrhyw bosibilrwydd y byddai buddsoddiad ychwanegol gan y Llywodraeth yn galluogi'r cwmni i aros?
Yes, absolutely, I can offer Helen Mary Jones that assurance. Just recently, I was able to point to something of a success in terms of retaining some employment opportunities, that being at the Laura Ashley plant, again in Powys, where I think we were able to look at a number of opportunities and we were able to ultimately support the opportunity that has led to a number of people being retained. And we'll do exactly that with this particular site. It's vital because, as Helen Mary Jones said, 129 jobs within a community as small as Llanfyllin is like a 1,000 jobs in a community as large as a small city or a major town. So, it's vitally important that we do what we can to retain those jobs, if it can be achieved.
Yn bendant, gallaf gynnig y sicrwydd hwnnw i Helen Mary Jones. Yn ddiweddar iawn, cefais beth llwyddiant yn cadw rhai cyfleoedd gwaith yn ffatri Laura Ashley, eto ym Mhowys, lle credaf ein bod wedi gallu edrych ar nifer o gyfleoedd a gallu cefnogi'r cyfle sydd wedi arwain yn y pen draw at gadw nifer o bobl. A byddwn yn gwneud yn union yr un fath gyda'r safle hwn. Mae'n hanfodol oherwydd, fel y dywedodd Helen Mary Jones, mae 129 o swyddi mewn cymuned mor fach â Llanfyllin fel 1,000 o swyddi mewn cymuned o faint dinas fach neu dref fawr. Felly, mae'n hanfodol bwysig ein bod yn gwneud yr hyn a allwn i gadw'r swyddi, os gellir cyflawni hynny.
Joyce Watson.
Joyce Watson.
Diolch, Llywydd, and I thank you for accepting this question today, because I asked for a statement yesterday. But what's important here is, I think, registering two facts. And the first one, it seems to me, is that the 129 people who are employed here were the last to know, and that should never be the case. So, going on from that, Minister, I heard what you've said, you're working with various people, but clearly there's a role for the trade unions here as well as the private sector.
You say that there's a 45-day consultation period and ReAct grants to acquire new skills, but the one thing that strikes me in this particular area is that there is a huge ability within Powys to innovate, particularly with new skills. We could link that innovation to this particular area with these particular skills through that ReAct programme, looking forward, to prevent further depopulation of this area. Because it is an area that is increasingly becoming depopulated, and all the evidence is there to back that up. So, it would be worse than 129 jobs if the families connected to those had to move out of the area to find work. So, I suppose my question is this: using the innovation that exists within the Powys area to drive forward the change that we've seen that is happening fairly rapidly, which you mentioned in your report yesterday, and using that facility to keep those people there, but, more than that, to grow jobs to prevent that depopulation from going any further.
Diolch, Lywydd, a diolch i chi am dderbyn y cwestiwn hwn heddiw, oherwydd gofynnais am ddatganiad ddoe. Ond yr hyn sy'n bwysig yma, rwy'n meddwl, yw nodi dwy ffaith. A'r gyntaf, mae'n ymddangos i mi, yw mai'r 129 o bobl a gyflogir yma oedd yr olaf i wybod, ac ni ddylai hynny byth ddigwydd. Felly, i symud ymlaen o hynny, Weinidog, clywais yr hyn a ddywedoch chi, rydych yn gweithio gyda gwahanol bobl, ond mae'n amlwg fod rôl i'r undebau llafur yma yn ogystal â'r sector preifat.
Rydych yn dweud bod cyfnod ymgynghori o 45 diwrnod a grantiau ReAct i gaffael sgiliau newydd, ond un peth sy'n fy nharo yn yr ardal yw bod gallu enfawr ym Mhowys i arloesi, yn enwedig gyda sgiliau newydd. Gallem gysylltu'r arloesi hwnnw â'r ardal benodol hon gyda'r sgiliau penodol hyn drwy'r rhaglen ReAct ar gyfer y dyfodol, er mwyn atal diboblogi pellach yn yr ardal. Oherwydd mae'n ardal sy'n profi diboblogi cynyddol, ac mae'r holl dystiolaeth yno i gefnogi hynny. Felly, byddai'n waeth na 129 o swyddi pe bai'n rhaid i'r teuluoedd sy'n gysylltiedig â'r rheini symud allan o'r ardal i ddod o hyd i waith. Felly, mae'n debyg mai fy nghwestiwn yw hwn: defnyddio'r arloesi sy'n bodoli yn ardal Powys i hyrwyddo'r newid rydym wedi'i weld yn digwydd yn weddol gyflym, y newid y sonioch chi amdano yn eich adroddiad ddoe, a defnyddio'r cyfleuster i gadw'r bobl yno, ond yn fwy na hynny, i dyfu swyddi er mwyn atal y diboblogi rhag gwaethygu.
Joyce Watson makes a number of important points, and of course the role of the foundational economies can be crucially important within the community. I'm in no doubt there are small businesses that can identify how the company has been supporting them, whether they're directly in the automotive supply chain or whether they're a local newsagents, butcher or baker. This will have an impact, should the facility close and jobs be lost, on a number of smaller businesses within the area. That's why I think it's important that we look at this challenge in the round and deploy the regional team to examine the wider impact on the community and small businesses in the area.
Joyce Watson is absolutely right: the social partnership and the involvement of the unions could be critically important in ensuring that workers get the right support, not just signposting to other opportunities and support in accessing ReAct funding and skills opportunities, but also emotional support right now, because this will be an incredibly difficult time for people. The announcement has come as we look towards Christmas; it's come at a time when, because of coronavirus, there are likely to be significant job losses, so there are going to be greater competition for opportunities out there.
One thing I would say, though, that is something of a positive, is that those affected—should their jobs be lost, should they lose that employment that they've been able to enjoy for quite some time, then they will be able to access support as part of the £40 million employability and skills intervention that I announced recently, and that includes a job matching service. Obviously, there will be fewer opportunities in that rural part of Wales than there might be in a more urban area, but we will endeavour to match as many people as possible—should they lose their jobs at the end of the consultation period—with other well-paid, highly skilled opportunities.
Mae Joyce Watson yn gwneud nifer o bwyntiau pwysig, ac wrth gwrs gall rôl yr economïau sylfaenol fod yn hollbwysig yn y gymuned. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth fod yna fusnesau bach sy'n gallu nodi sut y bu'r cwmni yn eu cefnogi, p'un a ydynt yn y gadwyn gyflenwi fodurol yn uniongyrchol neu'n siop bapur, cigydd neu bobydd lleol. Bydd hyn yn cael effaith, pe bai'r cyfleuster yn cau a swyddi'n cael eu colli, ar nifer o fusnesau llai yn yr ardal. Dyna pam rwy'n credu ei bod yn bwysig inni edrych ar yr her yn ei chyfanrwydd a defnyddio'r tîm rhanbarthol i archwilio'r effaith ehangach ar y gymuned a busnesau bach yn yr ardal.
Mae Joyce Watson yn llygad ei lle: gallai'r bartneriaeth gymdeithasol a chyfranogiad yr undebau fod yn hollbwysig o ran sicrhau bod gweithwyr yn cael y gefnogaeth gywir, nid cyfeirio'n unig at gyfleoedd a chymorth o fathau eraill i gael mynediad at gyllid ReAct a chyfleoedd sgiliau, ond cymorth emosiynol hefyd yn awr, oherwydd bydd hwn yn gyfnod eithriadol o anodd i bobl. Mae'r cyhoeddiad wedi dod wrth inni edrych tuag at y Nadolig; mae wedi dod ar adeg pan fo'n debygol y collir cryn dipyn o swyddi yn sgil y coronafeirws, felly bydd mwy o gystadleuaeth am gyfleoedd.
Ond un peth y byddwn yn ei ddweud sy'n eithaf cadarnhaol yw bod y rhai yr effeithir arnynt—pe baent yn colli eu swyddi, pe baent yn colli'r gwaith y maent wedi gallu ei fwynhau ers cryn dipyn o amser, byddant yn gallu cael cymorth fel rhan o'r ymyrraeth cyflogadwyedd a sgiliau gwerth £40 miliwn a gyhoeddais yn ddiweddar, ac mae hynny'n cynnwys gwasanaeth paru swyddi. Yn amlwg, bydd llai o gyfleoedd yn y rhan wledig honno o Gymru nag a allai fod mewn ardal fwy trefol, ond byddwn yn ymdrechu i baru cynifer o bobl ag sy'n bosibl—os byddant yn colli eu swyddi ar ddiwedd y cyfnod ymgynghori—â chyfleoedd eraill i gael gwaith medrus sy'n talu'n dda.
Diolch i'r Gweinidog. Mae'r cwestiwn nesaf i'w ateb gan y Gweinidog iechyd, ac i'w ofyn gan Andrew R.T. Davies.
I thank the Minister. The next question is to be answered by the Minister for health, and is to be asked by Andrew R.T. Davies.
2. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o drafferthion yn y gadwyn gyflenwi sy'n effeithio ar Roche Pharmaceuticals, a goblygiadau hyn o ran capasiti profi yn GIG Cymru? TQ492
2. What assessment has the Minister made of supply chain issues affecting Roche Pharmaceuticals, and its implications on testing capacity in the Welsh NHS? TQ492
Thank you for the question. Public Health Wales have confirmed that this issue does not affect their capacity for COVID-19 antigen tests, as Roche swabs are not used, nor will it affect other Public Health Wales tests. In relation to wider health-board-delivered testing services, I have asked my officials to urgently review and report back to me.
Diolch i chi am y cwestiwn. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cadarnhau nad yw'r mater hwn yn effeithio ar eu capasiti ar gyfer profion antigenau COVID-19, gan nad yw swabiau Roche yn cael eu defnyddio, ac ni fydd ychwaith yn effeithio ar brofion eraill Iechyd Cyhoeddus Cymru. O ran gwasanaethau profi ehangach a ddarperir gan y bwrdd iechyd, rwyf wedi gofyn i fy swyddogion adolygu'r mater ac adrodd yn ôl ar frys.
Thank you, Minister, for that response, and I welcome the assurance that, obviously, COVID testing is unaffected by this news today. But importantly, obviously, this warehouse supplies other testing products to the NHS across the whole of the United Kingdom, in the field of cancer, cardiology, thyroid testing, and also electrolyte testing—in fact, it's a market leader in electrolytes. Other parts of the NHS in the UK have issued restrictions on blood testing—just for essential services only. Can you give an assurance today, or certainly in the short term, that there will be no disruption to blood testing in particular in the NHS in Wales, and if you can't give that assurance today, can you make sure that you make it available to Members as quickly as possible after you've had that information back?
Diolch am yr ymateb hwnnw, Weinidog, ac rwy'n croesawu'r sicrwydd, yn amlwg, nad yw'r newyddion hwn heddiw yn effeithio ar brofion COVID. Ond yn bwysig, yn amlwg, mae'r warws hwn yn cyflenwi cynhyrchion profi eraill i'r GIG ledled y Deyrnas Unedig, ym maes canser, cardioleg, profion thyroid, a phrofion electrolyt hefyd—mewn gwirionedd, mae'n arweinydd marchnad mewn electrolytau. Mae rhannau eraill o'r GIG yn y DU wedi cyhoeddi cyfyngiadau ar brofion gwaed—ar gyfer gwasanaethau hanfodol yn unig. A allwch roi sicrwydd heddiw, neu'n sicr yn y tymor byr, na fydd hyn yn tarfu ar brofion gwaed, yn enwedig yn y GIG yng Nghymru, ac os na allwch roi'r sicrwydd hwnnw heddiw, a allwch chi sicrhau y byddwch yn rhannu'r wybodaeth honno â'r Aelodau cyn gynted ag sy'n bosibl?
I discussed this very point with my officials this afternoon, Llywydd, and that's why I'm seeking urgent reassurance from our officials. In terms of the tests that Public Health Wales carry out, including, for example, sexual health testing and cell pathology, they're the things that I'm most concerned about. We do have some stock that is left within Public Health Wales and other health boards, but I want assurance on how that affects each health board. I'm happy to issue an update to Members in the form of a written statement once I have that assurance. Roche themselves have said that they think the supply issues will take two weeks to resolve. Obviously, we want to see that happen sooner rather than later. But as I said, I'll issue a written statement to update Members and the public on the actual position here in Wales.
Trafodais yr union bwynt hwn gyda fy swyddogion y prynhawn yma, Lywydd, a dyna pam rwy'n ceisio sicrwydd brys gan ein swyddogion. O ran y profion y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru yn eu cynnal, gan gynnwys, er enghraifft, profion iechyd rhywiol a phatholeg celloedd, dyma'r pethau rwy'n pryderu fwyaf yn eu cylch. Mae gennym rywfaint o stoc ar ôl o fewn Iechyd Cyhoeddus Cymru a byrddau iechyd eraill, ond rwyf eisiau sicrwydd ynglŷn â sut y mae hynny'n effeithio ar bob bwrdd iechyd. Rwy'n hapus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ar ffurf datganiad ysgrifenedig ar ôl i mi gael y sicrwydd hwnnw. Dywedodd Roche eu hunain eu bod yn credu y bydd y problemau gyda'r cyflenwad yn cymryd pythefnos i'w datrys. Yn amlwg, rydym eisiau gweld hynny'n digwydd cyn gynted ag y bo modd. Ond fel y dywedais, byddaf yn cyhoeddi datganiad ysgrifenedig i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau a'r cyhoedd am y sefyllfa yma yng Nghymru.
Having lost Roche testing capacity early on in the pandemic, I'm pleased to hear that you're not expecting an impact on COVID testing in Wales. Now, can I just ask one question? Simply, what assurances have you had that if Roche's problems hit other services across the UK, including Wales, Wales won't be cut first or hit disproportionately?
Ar ôl colli capasiti profi Roche yn gynnar yn y pandemig, rwy'n falch o glywed nad ydych yn disgwyl effaith ar brofion COVID yng Nghymru. Nawr, a gaf fi ofyn un cwestiwn? Yn syml, os bydd problemau Roche yn taro gwasanaethau eraill ar draws y DU, gan gynnwys Cymru, pa sicrwydd a gawsoch na fydd Cymru'n cael ei thorri yn gyntaf neu ei tharo'n anghymesur?
There's no suggestion of that at present. But as I said, that's why I'm seeking the assurance, not just from my officials, but from health boards directly, about the position they find themselves in with this unexpected supply chain interruption. And that's what I will cover in the written statement. Obviously, it would not be acceptable if Wales were hit disproportionately, or in a different way, and other parts of the UK were preferred; I expect every part of the UK to be treated in a manner that is generally fair. But it is good news that, because of the way we deliver our testing service here in Wales, the COVID testing will not be affected by this issue.
Nid oes unrhyw awgrym o hynny ar hyn o bryd. Ond fel y dywedais, dyna pam rwy'n gofyn am sicrwydd, nid yn unig gan fy swyddogion, ond gan fyrddau iechyd yn uniongyrchol, am y sefyllfa y maent ynddi gyda'r ymyrraeth annisgwyl hon yn y gadwyn gyflenwi. A dyna y byddaf yn ei drafod yn y datganiad ysgrifenedig. Yn amlwg, ni fyddai'n dderbyniol pe bai Cymru'n cael ei tharo'n anghymesur, neu mewn ffordd wahanol, a bod rhannau eraill o'r DU yn cael eu ffafrio; rwy'n disgwyl i bob rhan o'r DU gael ei thrin mewn modd sy'n deg i bawb. Ond oherwydd y ffordd rydym yn darparu ein gwasanaeth profi yma yng Nghymru, mae'n newydd da na fydd y mater hwn yn effeithio ar y profion COVID.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad. Mae un o'r rheini yr wythnos yma, ac mae hwnnw i'w gyflwyno gan Caroline Jones.
The next item is the 90-second statements. There is one statement this week, and that's to be presented by Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. October marks Breast Cancer Awareness Month, and aside from wearing pink, I want to mark it in another, more personal way—to talk about my journey with breast cancer, to point out that you can survive this terrible disease, and to urge women across Wales to take the threat seriously, and to check, check, check.
It has been 13 years since I found a suspicious dent in my breast, a dent that indicated there was a cancerous tumour beneath it. And thanks to finding it early, and some amazing doctors and nurses, I am still here. It took five operations and gruelling chemotherapy, but I am here to tell the tale of how I survived one of the biggest killers in Wales of women. And I can think of no better way to pay tribute, to give thanks, than by helping to raise awareness by marking Breast Cancer Awareness Month. I urge every woman in Wales to regularly check their breasts for lumps and bumps and dents, and if they find anything suspicious, to get it checked out.
In my spare time, I often talk to people on a one-to-one basis as a buddy for breast cancer, and people tell me that it really does help. Despite coronavirus, the NHS is still open for business. Please don't leave it. Please get it checked. I am living proof that you can survive breast cancer if you contact people early enough, and I send my love and support to all people undergoing tests and treatment for breast cancer. Diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd. Mis Hydref yw Mis Ymwybyddiaeth o Ganser y Fron, ac ar wahân i wisgo pinc, hoffwn ei nodi mewn ffordd arall, fwy personol—drwy siarad am fy nhaith i gyda chanser y fron, a nodi'r ffaith y gallwch oroesi'r clefyd ofnadwy hwn, ac annog menywod ledled Cymru i fod o ddifrif ynghylch y bygythiad, ac i archwilio'n rheolaidd.
Mae 13 mlynedd wedi bod ers i mi ddod o hyd i dolc amheus yn fy mron, tolc a oedd yn dangos fod tiwmor canseraidd oddi tano. A diolch i'r ffaith fy mod wedi dod o hyd iddo'n gynnar, a meddygon a nyrsys anhygoel, rwy'n dal yma. Cymerodd bum llawdriniaeth a chemotherapi llethol, ond rwyf yma i adrodd yr hanes ynglŷn â sut y goroesais un o'r clefydau sy'n lladd fwyaf o fenywod yng Nghymru. Ac ni allaf feddwl am ffordd well o dalu teyrnged, a diolch, na thrwy helpu i godi ymwybyddiaeth drwy nodi Mis Ymwybyddiaeth o Ganser y Fron. Rwy'n annog pob menyw yng Nghymru i archwilio eu bronnau'n rheolaidd am lympiau a thwmpau a tholciau, ac os dônt o hyd i unrhyw beth amheus, i fynd i gael archwiliad.
Yn ystod fy amser hamdden, byddaf yn aml yn siarad â phobl ar sail un-i-un fel cyfaill canser y fron, ac mae pobl yn dweud wrthyf ei fod yn help mawr. Er gwaethaf y coronafeirws, mae'r GIG yn dal i fod ar agor. Peidiwch â gadael iddo. Ewch i gael archwiliad. Rwy'n brawf byw y gallwch oroesi canser y fron os cysylltwch â phobl yn ddigon cynnar, ac anfonaf fy nghariad a fy nghefnogaeth at bawb sy'n cael profion a thriniaeth ar gyfer canser y fron. Diolch yn fawr.
Nawr fe wnawn ni gymryd egwyl fer.
We will now take a short break.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:35.
Plenary was suspended at 15:35
Ailymgynullodd y Senedd am 15:42, gyda David Melding yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 15:42, with David Melding in the Chair.
Order. Order. The Senedd is back in session.
Trefn. Trefn. Dyma ailddechrau trafodion y Senedd.
We move to item 5, the Standards of Conduct Committee report, and I call on Andrew R.T. Davies to move the motion.
Symudwn at eitem 5, adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, a galwaf ar Andrew R.T. Davies i gyflwyno'r cynnig.
Cynnig NDM7420 Andrew Davies
Cynnig bod Senedd:
1. Yn ystyried Adroddiad y Pwyllgor Safonau Ymddygiad - Adroddiad 01 -20 a osodwyd gerbron y Senedd ar 30 Medi 2020 yn unol â Rheol Sefydlog 22.9.
2. Yn cymeradwyo’r argymhelliadau yn yr adroddiad.
Motion NDM7420 Andrew Davies
To propose that the Senedd:
1. Considers the report of the Standards of Conduct Committee - Report 01 -20 laid before the Senedd on 30 September 2020 in accordance with Standing Order 22.9.
2. Endorses the recommendation in the report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, acting Presiding Officer. As temporary Chair of the Standards of Conduct Committee I formally move the motion.
The committee considered the report from the acting commissioner for standards in relation to a complaint made against Vikki Howells MS regarding the improper use of the Senedd estate. I'd just like to clarify that it wasn't in Vikki's personal capacity; it was in her capacity as chair of the Labour group. The Standards of Conduct Committee gave the commissioner's report careful consideration, and our report sets out the committee's judgment as to the sanction that is appropriate in this case.
The facts relating to the complaint, and the committee’s reasons for its recommendation, are set out in the full committee report. Since the agreement of this report in March 2020, the chief executive and clerk, in her role as accounting officer, has issued an update: 'Rules and Guidance on the Use of Senedd Resources'. These were circulated to Members on 4 September, and came into effect at the beginning of this term. The Standards of Conduct Committee welcomes the updated rules and considers that they will help significantly in bringing clarity to the use of Senedd resources.
The motion tabled today invites the Senedd to endorse the committee’s recommendation.
Diolch, Lywydd dros dro. Fel Cadeirydd dros dro y Pwyllgor Safonau Ymddygiad, rwy'n cyflwyno'r cynnig yn ffurfiol.
Ystyriodd y pwyllgor yr adroddiad gan y comisiynydd safonau dros dro mewn perthynas â chŵyn a wnaed yn erbyn yr Aelod o'r Senedd, Vikki Howells, ynglŷn â defnydd amhriodol o ystâd y Senedd. Hoffwn egluro nad oedd yn ddefnydd personol ar ran Vikki; roedd yn rhinwedd ei swydd fel cadeirydd y grŵp Llafur. Rhoddodd y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ystyriaeth ofalus i adroddiad y comisiynydd, ac mae ein hadroddiad yn nodi barn y pwyllgor ynglŷn â'r sancsiwn sy'n briodol yn yr achos hwn.
Mae'r ffeithiau sy'n ymwneud â'r gŵyn, a rhesymau'r pwyllgor dros ei argymhelliad, wedi'u nodi yn adroddiad llawn y pwyllgor. Ers cytuno ar yr adroddiad hwn ym mis Mawrth 2020, mae'r prif weithredwr a'r clerc, yn ei rôl fel swyddog cyfrifyddu, wedi cyhoeddi diweddariad: 'Rheolau a Chanllawiau ar Ddefnyddio Adnoddau'r Senedd'. Dosbarthwyd y rhain i'r Aelodau ar 4 Medi, a daethant i rym ar ddechrau'r tymor hwn. Mae'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad yn croesawu'r diweddariad o'r rheolau ac yn credu y byddant yn helpu'n sylweddol i ddarparu eglurder ar ddefnyddio adnoddau'r Senedd.
Mae'r cynnig a gyflwynwyd heddiw yn gwahodd y Senedd i gymeradwyo argymhelliad y pwyllgor.
I accept the committee's report and its recommendations. It was never my intention to breach the guidance that is in place. I'm pleased that the Standards of Conduct Committee is currently reviewing a range of issues, including the guidance provided to Members. I hope that this will ensure that the rules are clear, reasonable and well understood in future, so that other Members do not inadvertently find themselves in this situation.
Rwy'n derbyn adroddiad y pwyllgor a'i argymhellion. Nid oeddwn erioed yn bwriadu torri'r canllawiau sydd ar waith. Rwy'n falch bod y Pwyllgor Safonau Ymddygiad wrthi'n adolygu amryw o faterion, gan gynnwys y canllawiau a ddarperir i Aelodau. Rwy'n gobeithio y bydd hyn yn sicrhau bod y rheolau'n glir, yn rhesymol ac yn ddealladwy yn y dyfodol, fel nad oes Aelodau eraill yn canfod eu hunain yn y sefyllfa hon yn anfwriadol.
Dwi'n siarad yn fy rôl fel trefnydd busnes a phrif chwip Plaid Cymru. Rydym ni'n derbyn cynnwys yr adroddiad yma ac mi fyddwn ni'n pleidleisio o'i blaid. Er hynny, dwi'n credu bod yna faterion ehangach yn codi o'r achos yma, fel mae'r comisiynydd ei hun yn ei gydnabod, sy'n codi cwestiynau pwysig ynghylch aeddfedrwydd ein democratiaeth a'n gallu i gydnabod yr ymwneud cwbl briodol rhwng ein gwaith pleidiol fel Aelodau a'n gwaith seneddol, ond ein bod, wrth gwrs, yn glir bod yna ffin a bod honno i'w pharchu.
Felly, mae'n debyg mai'r cwestiwn cyntaf ydy: ble mae'r ffin? Ac a ydy'r rheolau a'r canllawiau sydd mewn lle yn dal hynny yn briodol ac yn cynnig digon o arweiniad i Aelodau a'n staff? Fel mae'r comisiynydd yn ei ddweud yn achos y mater yma, mae'n
I speak in my role as Plaid Cymru business manager and chief whip. We accept the content of this report and we will be voting in favour of it. However, I do believe that there are broader issues arising from this case, as the commissioner recognises, which raise important questions about the maturity of our democracy and our ability to recognise the totally appropriate interweaving between our party political work as Members and our parliamentary work, but that we are clear that there is a boundary between the two and that that should be respected.
So, I suppose the first question is: where does that boundary lie? And do the rules and guidance in place make that clear and provide sufficient guidance to Members and their staff? As the commissioner says in the case of this inquiry, it is
'almost inconceivable that at any party meeting during an election period there will not be some discussion of the forthcoming election.'
'anodd credu na fyddai unrhyw blaid wleidyddol sy’n cyfarfod yn ystod cyfnod etholiad yn trafod rhywfaint ar yr etholiad arfaethedig.'
Mae'n hanfodol i rediad llyfn y Senedd ac i sicrhau democratiaeth fywiog fod gofod diogel i grwpiau gwleidyddol gael trefnu a thrafod eu gwaith mewn ffordd sy'n cydnabod y cyd-destun pleidiol. Mae hefyd yn hanfodol bod yna ffordd briodol i'r gwrthbleidiau allu, o fewn fframwaith penodol, ddefnyddio eu hadnoddau i ddatblygu rhaglen bolisi amgen.
Mae'r comisiynydd o'r farn yn ei adroddiad fod angen rhoi rhagor o eglurder yn y rheolau, yn enwedig o gwmpas cyfnod etholiadol. A dwi'n croesawu'r gwaith sydd wedi'i wneud eisoes i gyhoeddi fersiwn newydd o'r canllawiau ar ddefnydd adnoddau ac ystâd y Senedd.
Dwi'n croesawu hefyd, serch hynny, yr ymrwymiad gan y Comisiwn y bydd modd cadw'r canllawiau newydd yma dan adolygiad ac y bydd modd eu mireinio ymhellach ochr yma i'r etholiad i sicrhau eu bod yn dal yr ymwneud priodol yna rhwng gwaith pleidiol a seneddol yn iawn a heb unrhyw ganlyniadau anfwriadol.
Does dim gweithredu pellach yn cael ei argymell yn erbyn Vikki Howells a dwi'n credu bod hynny yn gymesur. Er hynny, mae'r achos yma wedi mynd â llawer o amser pawb fuodd ynghlwm â'r broses. Mae'n bwysig felly fod yna warchodaeth i adnodd a gallu'r system gwynion i gyflawni eu swyddogaeth briodol. Ac mae'n amlwg bod angen rhoi sylw, wrth symud ymlaen, i sicrhau bod cwynion sy'n cyrraedd llawr y Cyfarfod Llawn, a'r holl gamau sy'n arwain at hynny, yn teilyngu ymateb o'r fath. Diolch yn fawr.
It is crucial for the smooth running of the Senedd and to secure a vibrant democracy that there is a safe space for political groups to discuss and arrange their work in a way that recognises the party-political context. It is also crucial that there is an appropriate opportunity for opposition parties within a particular framework to use their resources to develop an alternative policy programme.
The commissioner is of the view in the report that more clarity is required within the rules, particularly around election periods. And I do welcome the work that has already been undertaken to publish a new version of the guidance on the use of resources and the Senedd estate.
I also welcome, however, the commitment from the Commission that the new guidance can be kept under review and that it will be possible to refine it further this side of the election in order to ensure that it does properly retain that appropriate balance between party-political and parliamentary work and without any unintended consequences.
No further action is recommended against Vikki Howells and I do think that that is proportionate. However, this case has taken up a great deal of time for everyone who's been involved in the process. It is important, therefore, that there's an ability for the complaints system to carry out its functions appropriately and clearly. As we move forward, we do need to ensure that complaints that reach Plenary, and all the steps leading to that, merit such a response. Thank you.
Andrew R.T. Davies to reply.
Andrew R.T. Davies i ymateb.
Thank you, acting Presiding Officer. I'm grateful to the two Members who contributed to the debate and to Vikki Howells's acknowledgment of and support for the report's findings. I hear the comments of Siân Gwenllian and I'm sure they will be fed into the review that the committee's undertaking into the code, and I'd welcome any other Member's contribution to that review that the committee is undertaking at the moment. I also welcome Siân Gwenllian's endorsement of the committee's findings and the report. I formally move the report.
Diolch, Lywydd dros dro. Rwy'n ddiolchgar i'r ddau Aelod a gyfrannodd at y ddadl ac i Vikki Howells am gydnabod a chefnogi canfyddiadau'r adroddiad. Rwyf wedi gwrando ar sylwadau Siân Gwenllian ac rwy'n siŵr y cânt eu bwydo i mewn i'r adolygiad y mae'r pwyllgor yn ei gynnal i'r cod, a byddwn yn croesawu cyfraniad unrhyw Aelod arall i'r adolygiad y mae'r pwyllgor yn ei gyflawni ar hyn o bryd. Rwyf hefyd yn croesawu cymeradwyaeth Siân Gwenllian i ganfyddiadau'r pwyllgor a'r adroddiad. Rwy'n cynnig yr adroddiad yn ffurfiol.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I see no Member objecting. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw Aelod yn gwrthwynebu. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 6 is a Standards of Conduct Committee debate: the recruitment of the commissioner for standards. And I call on the Chair of the committee, Jayne Bryant, to move the motion.
Eitem 6 yw dadl y Pwyllgor Safonau Ymddygiad: recriwtio'r comisiynydd safonau. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor, Jayne Bryant, i gyflwyno'r cynnig.
Cynnig NDM7419 Jayne Bryant
Cynnig bod y Senedd, yn unol ag adran 3 o Fesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2009, a pharagraffau 1 a 2 o’r Atodlen i’r Mesur hwnnw yn dirprwyo’r gwaith o wneud trefniadau ar gyfer recriwtio’r Comisiynydd Safonau (ond nid ar gyfer penodi’r person a nodir) i Glerc y Senedd.
Motion NDM7419 Jayne Bryant
To propose that the Senedd, in accordance with section 3 of, and paragraphs 1 and 2 of the Schedule to, the National Assembly for Wales Commissioner for Standards Measure 2009 delegates the making of arrangements for the recruitment of the Commissioner for Standards (but not the appointment of the person so identified) to the Clerk of the Senedd.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, acting Presiding Officer. Can I just—is it possible to clarify something first of all, acting Presiding Officer?
Diolch, Lywydd dros dro. A gaf fi—a yw'n bosibl egluro rhywbeth yn gyntaf, Lywydd dros dro?
Yes. Please, go ahead, go on.
Wrth gwrs. Parhewch os gwelwch yn dda.
Sorry—the first point is to move the motion to delegate authority for making arrangements for recruiting a new standards commissioner.
Mae'n ddrwg gennyf—y pwynt cyntaf yw cyflwyno'r cynnig i ddirprwyo'r awdurdod ar gyfer gwneud y trefniadau i recriwtio comisiynydd safonau newydd.
Yes, that is the case. Then there is another motion—
Ie, mae hynny'n wir. Mae yna gynnig arall felly—
Yes.
Oes.
—on the remuneration of the acting commissioner.
—ar dâl y comisiynydd dros dro.
Thank you. I formally move the motion to delegate authority for making the arrangements for recruiting a new commissioner for standards to the Clerk of the Senedd.
The National Assembly for Wales Commissioner for Standards Measure 2009 sets out that the arrangements for recruiting a new commissioner be delegated to either in whole or in part to the Commission, to the Committee on Standards of Conduct or to the staff of the Senedd.
This motion seeks to delegate that authority to the Clerk of the Senedd, while recognising that the final decision for the appointment would remain with the Senedd as stipulated by the Measure.
Acting Llywydd, it's the Standards of Conduct Committee's aim to ensure that a commissioner is recruited who is able to help maintain the high standards of conduct required for a Parliament, and therefore, if this motion is passed today, it is our intention to work with the Clerk during this recruitment to help recruit the best possible person to this very important role.
Diolch. Rwy'n gwneud y cynnig yn ffurfiol i ddirprwyo awdurdod ar gyfer gwneud y trefniadau i recriwtio comisiynydd safonau newydd i Glerc y Senedd.
Mae Mesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2009 yn nodi y dylid dirprwyo'r trefniadau ar gyfer recriwtio comisiynydd newydd naill ai'n gyfan gwbl neu'n rhannol i'r Comisiwn, i'r Pwyllgor Safonau Ymddygiad neu i staff y Senedd.
Mae'r cynnig hwn yn galw am ddirprwyo'r awdurdod hwnnw i Glerc y Senedd, gan gydnabod y byddai'r penderfyniad terfynol ynghylch y penodiad yn parhau gyda'r Senedd fel y nodir yn y Mesur.
Lywydd dros dro, nod y Pwyllgor Safonau Ymddygiad yw sicrhau y caiff comisiynydd ei recriwtio i allu helpu i gynnal y safonau ymddygiad uchel sydd eu hangen ar Senedd, ac felly, os caiff y cynnig hwn ei dderbyn heddiw, ein bwriad yw gweithio gyda'r Clerc yn ystod y broses recriwtio i sicrhau bod y person gorau posibl yn cael ei recriwtio i'r rôl bwysig hon.
No speakers have indicated they wish to be called in this debate, and therefore I assume that you don't want to speak again to the matter, Jayne. I therefore say that the proposal is to agree the motion. Does any Member object? I see no Member objecting, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Nid oes unrhyw siaradwyr wedi dweud eu bod yn dymuno cael eu galw yn y ddadl hon, ac felly rwy'n tybio nad ydych eisiau siarad am y mater eto, Jayne. Fe ddywedaf felly mai'r cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw Aelod yn gwrthwynebu, ac felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move to item 7—Standards of Conduct Committee debate on the remuneration of the acting commissioner for standards. And I call the Chair of the committee, Jayne Bryant, to move the motion.
Symudwn yn awr at eitem 7—dadl y Pwyllgor Safonau Ymddygiad ar dâl y comisiynydd safonau dros dro. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor, Jayne Bryant, i gyflwyno'r cynnig.
Cynnig NDM7418 Jayne Bryant
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi bod Douglas Bain CBE TD wedi’i benodi yn Gomisiynydd dros dro yn unol ag Adran 4(1) o Fesur Comisiynydd Safonau Cynulliad Cenedlaethol Cymru 2009 ('y Mesur') ar 13 Tachwedd 2019.
2. Yn ystyried yr adroddiad gan y Pwyllgor Safonau Ymddygiad: 'Tâl y Comisiynydd Safonau Dros Dro' ('yr adroddiad') yn ymwneud â’r cynnig i addasu telerau penodiad Mr Bain.
3. Yn addasu telerau penodiad y Comisiynydd dros dro, yn unol ag adran 4(4)(d) o’r Mesur, fel y nodir yn Atodiad A o’r adroddiad.
Motion NDM7418 Jayne Bryant
To propose that the Senedd:
1. Notes that Douglas Bain CBE TD was appointed as acting Commissioner in accordance with Section 4(1) of the National Assembly for Wales Commissioner for Standards Measure 2009 ('the Measure') on 13 November 2019.
2. Considers the report from the Standards of Conduct Committee: 'Remuneration of the Acting Commissioner for Standards' ('the report') relating to the proposal to modify the terms of Mr Bain’s appointment.
3. Modifies the terms of appointment of the acting Commissioner, in accordance with section 4(4)(d) of the Measure, as set out in Annex A of the report.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, acting Llywydd. I move the motion to approve the report and recommendation. The committee's report sets out a proposal to amend the acting commissioner's pay. As the length of appointment for the acting commissioner has become clearer, the committee considered it appropriate to pay the acting commissioner in line with that of the former commissioner.
This report sets out the approach to achieve this, while being clear that consideration will be given to the pay structure for any future commissioner for standards.
Diolch, Lywydd dros dro. Cyflwynaf y cynnig i gymeradwyo'r adroddiad a'r argymhelliad. Mae adroddiad y pwyllgor yn nodi cynnig i ddiwygio cyflog y comisiynydd dros dro. Gan fod hyd penodiad y comisiynydd dros dro wedi dod yn gliriach erbyn hyn, roedd y pwyllgor o'r farn ei bod yn briodol talu cyflog sy'n gyson â chyflog y cyn-gomisiynydd i'r comisiynydd dros dro.
Mae'r adroddiad hwn yn nodi'r dull o gyflawni hyn, ac yn ei gwneud yn glir y rhoddir ystyriaeth i'r strwythur cyflogau ar gyfer unrhyw gomisiynydd safonau yn y dyfodol.
Again, I have no other speakers, therefore the proposal is to agree the motion. Does any Member object? I see no Member objecting, so the motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Unwaith eto, nid oes gennyf siaradwyr eraill, felly y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw Aelod yn gwrthwynebu, felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), ni ddewiswyd gwelliannau 1 a 2 a gyflwynwyd i’r cynnig hwn.
In accordance with Standing Order 12.23(iii) amendments 1 and 2 tabled to the motion have not been selected.
Item 8 is a debate on the Committee on Senedd Electoral Reform's report, 'Senedd reform: The next steps'. And I call on the Chair of the committee to move the motion—Dawn Bowden.
Eitem 8 yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd, 'Diwygio'r Senedd: Y camau nesaf'. A galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Dawn Bowden.
Cynnig NDM7417 Dawn Bowden
Cynnig bod y Senedd:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd, ‘Diwygio’r Senedd: Y camau nesaf’, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Medi 2020.
Motion NDM7417 Dawn Bowden
To propose that the Senedd:
Notes the report of the Committee on Senedd Electoral Reform, 'Senedd reform: The next steps', which was laid in the Table Office on 10 September 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, acting Presiding Officer. I'd like to start by thanking the Business Committee for scheduling this debate today, because within the context of the COVID pandemic, of course, it's been right that the majority of the Senedd business is focused on how we can support our people, our communities and our economy in these unprecedented times. Nevertheless, the constitutional issues addressed in our report are central to democracy in Wales, and our ability, as Members of the Senedd, to carry out our representative, legislative and scrutiny roles. I therefore welcome the chance to debate these issues with Members.
In July last year, we debated the question of how many Members this legislature should have and how they should be elected. The Senedd resolved, by a clear majority, that more Members were needed, but agreed that further work was required to consider how that could be achieved. The Committee on Senedd Electoral Reform was subsequently set up in September 2019. We were asked by the Senedd to examine the recommendations made by the expert panel on Assembly electoral reform.
During our work, we heard clear and compelling evidence that the Senedd is currently undersized, that its membership should be more diverse, that the current electoral system constrains voter choice and Member accountability and that it is inappropriate that there is no mechanism for reviewing the Senedd's boundaries. There is not time today for me to outline all of the recommendations, which include, for example, that there should be between 80 and 90 Members of the Senedd elected by the single transferrable vote, that arrangements should be put in place to review the Senedd's boundaries on an ongoing basis, that voluntary and legislative interventions should be put in place to overcome the structural inequalities and societal barriers that stand in the way of a more diverse Senedd, and that we need to do more to increase levels of public awareness and understanding of what the Senedd does and how its work makes a difference to the issues that matter to people.
Investing in our democracy has a cost attached to it and those costs would have to be carefully scrutinised as the Senedd considered any reform Bill. But on the basis of the estimates that the Llywydd has prepared for us and the evidence that we've received, we believe that the additional cost is not only a price worth paying, but it's a necessary investment in our democratic processes and institutions. On the basis of the evidence we've heard, we believe that a larger Senedd would be cost-effective. It would improve the governance of Wales, enhance the scrutiny and oversight of Welsh Government and lead to more effective policy, more efficient spending and better legislation.
Even marginal improvements in spending or value could offset the cost of a larger legislature. But we won't see these improvements, and the Senedd elected in 2026 will not have the appropriate number of Members to carry out its important responsibilities unless political parties are able to reach consensus on reform proposals and agree to take legislative action early in the sixth Senedd.
In 2017 the expert panel acknowledged that there was no perfect moment for constitutional or electoral changes, but posed the question: if not now, then when? It challenged the Senedd to be bold and to take this opportunity to reform the institution, to invigorate Welsh democracy and to enthuse and energise voters so that the 2021 election delivers a legislature with the capacity to represent the people and communities it serves and becomes a Welsh Parliament that truly works for the people of Wales.
The powers to reform our Senedd have been in our hands since 2018. The first steps in the reform process have already been taken, with the result that 16 and 17-year-olds will be able to vote for the first time in next year's election. However, we have further to go before we can say that we have fully empowered our Senedd to meet the needs of those it represents—the people of Wales. We believe that our report offers a road map to guide the sixth Senedd as it takes the next steps in that reform process. We are, however, realistic; we know that there is more to be done to engage the public on these issues, and we know that Members and parties across the Chamber have different views. And we know that these are politically sensitive matters on which it is difficult to reach consensus.
However, as legislators and elected Members, we all have a responsibility to work together to invest in and strengthen our democracy in Wales. The evidence is clear: unless legislation is brought forward early in the sixth Senedd, we risk failing to ensure that our legislature can continue to deliver effectively for the people of Wales. We risk missing the chance to make sure that the scrutiny of policy, legislation, spending and taxation is informed by the perspectives of people from a diverse range of backgrounds. And we risk losing the opportunity to empower and engage voters through the introduction of an electoral system that maximises voter choice, clarifies Member accountability and delivers fairer and more proportional outcomes.
In publishing our report, I urge all Members and political parties to reflect on the evidence and to fully consider our conclusions and recommendations. I believe that the sixth Senedd can work together to reach agreement on the next steps for Senedd reform and to make sure that our Senedd remains at the heart of a flourishing democracy in Wales. Diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd dros dro. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Pwyllgor Busnes am drefnu'r ddadl hon heddiw, oherwydd yng nghyd-destun y pandemig COVID, wrth gwrs, mae'r rhan fwyaf o fusnes y Senedd, yn briodol, yn canolbwyntio ar sut y gallwn gynorthwyo ein pobl, ein cymunedau a'n heconomi yn yr amserau digynsail hyn. Serch hynny, mae'r materion cyfansoddiadol rydym yn mynd i'r afael â hwy yn ein hadroddiad yn ganolog i ddemocratiaeth yng Nghymru, a'n gallu, fel Aelodau o'r Senedd, i gyflawni ein rolau cynrychioliadol, deddfwriaethol a chraffu. Felly, rwy'n croesawu'r cyfle i drafod y materion hyn gyda'r Aelodau.
Ym mis Gorffennaf y llynedd, cawsom ddadl ar faint o Aelodau ddylai fod yn y ddeddfwrfa hon a sut y dylid eu hethol. Penderfynodd y Senedd, gyda mwyafrif clir, fod angen mwy o Aelodau, ond cytunwyd bod angen gwneud rhagor o waith i ystyried sut y gellid cyflawni hynny. Sefydlwyd y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd wedyn ym mis Medi 2019. Gofynnodd y Senedd i ni archwilio'r argymhellion a wnaed gan y panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol y Cynulliad.
Yn ystod ein gwaith, clywsom dystiolaeth glir a grymus fod y Senedd yn rhy fach ar hyn o bryd, y dylai ei haelodaeth fod yn fwy amrywiol, fod y system etholiadol bresennol yn cyfyngu ar ddewis pleidleiswyr ac atebolrwydd Aelodau a'i bod yn amhriodol nad oes mecanwaith ar gyfer adolygu ffiniau'r Senedd. Nid oes amser heddiw i mi amlinellu'r holl argymhellion, sy'n cynnwys, er enghraifft, y dylid ethol rhwng 80 a 90 o Aelodau o'r Senedd drwy'r bleidlais sengl drosglwyddadwy, y dylid rhoi trefniadau ar waith i adolygu ffiniau'r Senedd yn barhaus, y dylid rhoi ymyriadau gwirfoddol a deddfwriaethol ar waith i oresgyn yr anghydraddoldebau strwythurol a'r rhwystrau cymdeithasol sy'n rhwystr rhag cael Senedd fwy amrywiol, a bod angen inni wneud mwy i gynyddu lefelau ymwybyddiaeth a dealltwriaeth y cyhoedd o'r hyn y mae'r Senedd yn ei wneud a sut y mae ei gwaith yn gwneud gwahaniaeth i'r materion sydd o bwys i bobl.
Mae cost ynghlwm wrth fuddsoddi yn ein democratiaeth a byddai'n rhaid craffu'n ofalus ar y costau hynny wrth i'r Senedd ystyried unrhyw Fil diwygio. Ond ar sail yr amcangyfrifon y mae'r Llywydd wedi'u paratoi ar ein cyfer a'r dystiolaeth rydym wedi'i chael, credwn fod y gost ychwanegol nid yn unig yn bris sy'n werth ei dalu, ond mae'n fuddsoddiad angenrheidiol yn ein prosesau a'n sefydliadau democrataidd. Ar sail y dystiolaeth a glywsom, credwn y byddai Senedd fwy o faint yn gosteffeithiol. Byddai'n gwella safon llywodraethiant yng Nghymru, yn gwella trosolwg a chraffu ar Lywodraeth Cymru ac yn arwain at bolisi mwy effeithiol, gwariant mwy effeithlon a gwell deddfwriaeth.
Gallai hyd yn oed gwelliannau ymylol i wariant neu werth wrthbwyso cost deddfwrfa fwy o faint. Ond ni fyddwn yn gweld y gwelliannau hyn, ac ni fydd gan y Senedd a etholir yn 2026 nifer priodol o Aelodau i gyflawni ei chyfrifoldebau pwysig oni bai bod pleidiau gwleidyddol yn gallu dod i gonsensws ar gynigion i ddiwygio a chytuno i roi camau deddfwriaethol ar waith yn gynnar yn y chweched Senedd.
Yn 2017, cydnabu'r panel arbenigol nad oedd yna amser perffaith ar gyfer gwneud newidiadau cyfansoddiadol ac etholiadol, ond gofynnai'r cwestiwn: os nad nawr, pryd? Heriodd y Senedd i fod yn feiddgar ac i fanteisio ar y cyfle hwn i ddiwygio'r sefydliad, i fywiogi democratiaeth Cymru ac i ennyn brwdfrydedd ac ysgogi pleidleiswyr fel bod etholiad 2021 yn darparu deddfwrfa sydd â'r gallu i gynrychioli'r bobl a'r cymunedau y mae'n eu gwasanaethu ac yn dod yn Senedd Cymru sy'n gweithio go iawn ar ran pobl Cymru.
Mae'r pwerau i ddiwygio ein Senedd wedi bod yn ein dwylo ers 2018. Mae'r camau cyntaf yn y broses ddiwygio eisoes wedi'u cymryd, ac o ganlyniad bydd pobl ifanc 16 a 17 oed yn gallu pleidleisio am y tro cyntaf yn etholiad y flwyddyn nesaf. Fodd bynnag, mae gennym ragor i'w wneud cyn y gallwn ddweud ein bod wedi grymuso ein Senedd yn llawn i ddiwallu anghenion y rhai y mae'n eu cynrychioli—pobl Cymru. Credwn fod ein hadroddiad yn cynnig cynllun i arwain y chweched Senedd wrth iddi gymryd y camau nesaf yn y broses ddiwygio honno. Fodd bynnag, rydym yn realistig; gwyddom fod mwy i'w wneud i ennyn diddordeb y cyhoedd yn y materion hyn, a gwyddom fod gan Aelodau a phleidiau ar draws y Siambr safbwyntiau gwahanol. A gwyddom fod y rhain yn faterion gwleidyddol sensitif y mae'n anodd dod i gonsensws arnynt.
Fodd bynnag, fel deddfwyr ac Aelodau etholedig, mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb i gydweithio i fuddsoddi yn ein democratiaeth yng Nghymru a'i chryfhau. Mae'r dystiolaeth yn glir: oni bai fod deddfwriaeth yn cael ei chyflwyno yn gynnar yn y chweched Senedd, rydym mewn perygl o fethu sicrhau y gall ein deddfwrfa barhau i gyflawni'n effeithiol ar gyfer pobl Cymru. Mae perygl y byddwn yn colli'r cyfle i sicrhau bod y gwaith o graffu ar bolisi, deddfwriaeth, gwariant a threthiant yn cael ei lywio gan safbwyntiau pobl o amrywiaeth eang o gefndiroedd. Ac mae perygl y byddwn yn colli'r cyfle i rymuso ac ennyn diddordeb pleidleiswyr drwy gyflwyno system etholiadol sy'n rhoi cymaint o ddewis â phosibl i'r pleidleiswyr, yn egluro atebolrwydd Aelodau ac yn sicrhau canlyniadau tecach a mwy cyfrannol.
Wrth gyhoeddi ein hadroddiad, rwy'n annog pob Aelod a phob plaid wleidyddol i fyfyrio ar y dystiolaeth ac i ystyried ein casgliadau a'n hargymhellion yn llawn. Credaf y gall y chweched Senedd gydweithio i ddod i gytundeb ar y camau nesaf ar gyfer diwygio'r Senedd ac i sicrhau bod ein Senedd yn parhau i fod wrth wraidd democratiaeth ffyniannus yng Nghymru. Diolch yn fawr.
In accordance with Standing Order 12.23, the Llywydd has not selected amendment 1, tabled in the name of Gareth Bennett, nor amendment 2, tabled in the name of Neil Hamilton, though it is my intention to call both those Members to speak in the debate. Siân Gwenllian.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23, nid yw'r Llywydd wedi dethol gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett, na gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton, er fy mod yn bwriadu galw ar y ddau Aelod i siarad yn y ddadl. Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr. Mae hwn yn adroddiad cynhwysfawr, heb os, ac mae yna waith manwl wedi cael ei wneud gan Aelodau a staff y pwyllgor yma. Mae o'n siomedig, er hynny, ein bod ni erbyn hyn wedi colli'r cyfle yn y Senedd hon i weithredu ar dystiolaeth gweithgor manwl iawn arall a gafwyd tua dechrau'r bumed Senedd, sef yr un dan gadeiryddiaeth Laura McAllister. Ychwanegu at y dystiolaeth o'r angen am gryfhau'r Senedd yma a chreu democratiaeth sy'n gynrychioladol o'r holl leisiau yng Nghymru—dyna mai'r adroddiad yn ei wneud mewn gwirionedd, yn hytrach na'n symud ni ymlaen yn gyflym.
Dwi'n credu bod yr achos busnes yn amlwg ac yn glir i ni gyd erbyn hyn a bod yr amser wedi dod ar gyfer gweithredu. Fel rydych chi'n gwybod, mi oedd Plaid Cymru eisiau inni weithredu ar unwaith yn ystod y Senedd hon, mewn ymateb i adroddiad Laura McAllister, ac fe wnaethon ni roi'r cyfle, drwy gyfrwng cynnig ar lawr y Senedd ym mis Gorffennaf y llynedd, i'r perwyl hwnnw. Ar y pryd, fe wnaeth Llafur, am y tro cyntaf, gytuno mewn egwyddor fod angen cynyddu nifer yr Aelodau, ond doedden nhw ddim yn barod i ymrwymo i roi hynny ar waith ar y pryd. A'r Llywodraeth bresennol fydd yn rhaid ateb ynghylch pam y bu rhaid inni dreulio pum mlynedd ychwanegol gyda system fethedig. Mi fyddaf yn gwrando'n astud er mwyn clywed y bydd y Llywodraeth yn cefnogi yn ddiamwys y ddeddfwriaeth sydd ei hangen yn y Senedd nesaf.
Ers ei sefydlu, mae Senedd Cymru wedi bod yn flaengar fel deddfwrfa lle'r oedd cydraddoldeb wedi'i ysgrifennu mewn i'r DNA o'r cychwyn cyntaf, ond, yn amlwg, mae yna lawer iawn mwy o waith i'w wneud, ac am hynny, mae'r cyfrifoldeb ar ein Senedd fodern ni i arwain y ffordd unwaith yn rhagor i sicrhau bod y Senedd yn cynrychioli Cymru yn ei holl amrywiaeth. Os ydym ni'n barod i arddel yr enw 'Senedd', mae'n rhaid i ninnau fel ein cenedl fodern ac amrywiol fod yn Senedd i bawb yng Nghymru ac yn Senedd i Gymru gyfan. All yr holl gyfrifoldeb yma ddim syrthio ar bleidiau gwleidyddol yn unig. Mae'n amlwg bod angen elfen o weithredu cadarnhaol i wireddu'r nod. Mae yna rai camau bychain ond rhai digon clodwiw yn cael eu hargymell yn yr adroddiad: system o gasglu data ar amrywiaeth rhestr ymgeiswyr pob plaid wleidyddol, cronfa i gefnogi pobl ag anableddau, er enghraifft, i gefnogi ethol rhai o'r grwpiau hyn sydd wedi eu tangynrychioli i swydd gyhoeddus. Ond mae angen mynd ymhellach.
Rhannu swyddi—rydych chi wedi fy nghlywed i'n trafod hyn o'r blaen. Dwi ddim yn meddwl bod ishio gweithgor arall i edrych ar hyn. Dylai'r ffocws o'r cychwyn yn y Senedd nesaf fod ar weithredu hyn i mewn i gyfraith. Mae'r dystiolaeth eisoes yn bodoli. Ac mi fyddwn i'n awyddus i weld cynnwys cwotâu statudol i sicrhau cynrychiolaeth briodol i ferched a phobl o liw yn y ddeddfwriaeth newydd.
Does dim rhaid inni aros tan y Senedd nesaf cyn cychwyn gweithredu. Mae ffenest a chyfle hyd yn oed yn yr amserlen ddeddfwriaethol sy'n weddill o'r Senedd hon inni gymryd camau tuag at wneud democratiaeth Cymru yn fwy cynhwysol ac yn fwy cydradd, a hynny ar lefel llywodraeth leol. Mae Delyth Jewell wedi cyflwyno gwelliannau i'r ddeddfwriaeth sy'n cael ei thrafod ar hyn o bryd ynglŷn â llywodraeth leol, ac mi fyddai pasio'r gwelliannau yn golygu cyflwyno STV i bob cyngor yn ddieithriad ynghyd â mesurau eraill i warchod hawliau mamolaeth cynghorwyr a sicrhau nad oes posib cael cabinet o ddynion yn unig. Dwi'n mawr obeithio y bydd y camau bychain hynny yn cael cefnogaeth y Llywodraeth ac y byddwn ni'n gallu symud hyd yn oed rŵan yn y Senedd yma ychydig bach o'r ffordd tuag at fod yn Senedd wir gynhwysol, wir gydradd.
Thank you very much. This is a comprehensive report, without doubt, and there is great and detailed work that's been done by Members and committee staff. It is disappointing, despite that, that we by now have missed the opportunity in this Senedd to act on the evidence of another very detailed piece of work that was done at the start of the fifth Senedd under the chairship of Laura McAllister, and adding to the evidence of the need to strengthen the Senedd and to create a democracy that is representative of all of the voices in Wales—that's what this report does, in truth, rather than moving us forward quickly.
I believe that the business case is obvious and clear for us all by now and that the time has come for action. As you know, Plaid Cymru wanted us to act at once during this Senedd, in response to the report by Laura McAllister, and we did give an opportunity, through a motion on the floor of the Senedd, in July last year to that end. And at that time, Labour did, for the first time, agree in principle that we did need to increase the number of Members, but they weren't prepared to commit to putting that in place at that time, and the current Government will have to answer as to why we had to spend another five years with this deficient system. I'll be listening carefully in order to hear whether the Government will support unambiguously the legislation that we will need in the next Senedd.
Since its establishment, the Welsh Parliament has been very progressive as a legislature where equality was written into the DNA from the outset, but, evidently, much more work needs to be done. And for that, the responsibility is placed on our modern Senedd's shoulders to lead the way once again, to ensure that the Senedd does represent Wales in all its diversity. If we're willing to adopt the name 'Senedd', then, as a modern and diverse nation, we have to be a Senedd for everyone in Wales and a Senedd for the whole of Wales. All of the responsibility can't fall on political parties alone. It's evident that we need an element of positive action to realise this ambition. There are small steps being taken, and there are some steps that are praiseworthy being recommended in the report: a system of collecting data on the diversity of the candidate list of each political party, and a fund to support people with disabilities, for example, to support the election of some of those groups that are underrepresented in public office. But we need to go further than that.
Job sharing—you've heard me discussing this previously. I don't think that we need another working party to look at this. The focus, right from the outset of the next Senedd, should be implementing this in legislation. The evidence already exists. And I would be very eager to see the inclusion of statutory quotas to ensure appropriate representation for women and people of colour in the new legislation.
We don't have to wait until the next Senedd to start acting on this. There is a window and an opportunity, even in the remaining legislative timetable of this Senedd, to take steps towards making the democracy of Wales more inclusive and more equal at a local government level. Delyth Jewell has introduced amendments to the legislation that's being discussed at present in terms of local government, and passing those amendments would mean introducing STV in every council without exception, as well as other measures to protect the maternity rights of councillors and to ensure that it's not possible to have a cabinet of men only. I greatly hope that those small steps will have the Government's support and that we can move even now during this Senedd at least part of the way towards being a genuinely inclusive and equal Senedd.
Well, Wales has many problems at the moment, but I don't think we'll find many people in the outside world who think that the answer to any of them is more politicians, more Members of this place. The reality is that there is absolutely no demand whatsoever amongst the people who have elected us to this place to increase the size of the Senedd, and we know this just by looking at the electoral statistics for the last 20 years. There isn't a single election in which we've managed to get turnout to elect Members of the Senedd to 50 per cent. Recent opinion polls have shown a growing disaffection with this place and a growing demand to get rid of it—22 per cent or so in the last opinion poll that I saw. The idea that, as was said a moment ago, increasing the size of the Senedd would invigorate democracy is actually quite laughable and is actually an indictment of what we are at the moment—[Inaudible.]
Wel, mae gan Gymru lawer o broblemau ar hyn o bryd, ond nid wyf yn credu y gwelem lawer o bobl yn y byd y tu allan sy'n credu mai'r ateb i unrhyw un ohonynt yw mwy o wleidyddion, mwy o Aelodau o'r lle hwn. Y gwir amdani yw nad oes galw o gwbl ymhlith y bobl sydd wedi ein hethol i'r lle hwn am gynyddu maint y Senedd, a gwyddom hyn drwy edrych ar yr ystadegau etholiadol am yr 20 mlynedd diwethaf. Nid oes un etholiad lle rydym wedi llwyddo i gael y ganran sy'n pleidleisio i ethol Aelodau'r Senedd i 50 y cant. Mae arolygon barn diweddar wedi dangos dadrithiad cynyddol gyda'r lle hwn a galw cynyddol i gael gwared arno—tua 22 y cant yn yr arolwg barn diwethaf a welais. Mae'r syniad, fel y dywedwyd eiliad yn ôl, y byddai cynyddu maint y Senedd yn bywiogi democratiaeth yn eithaf chwerthinllyd ac mewn gwirionedd mae'n gondemniad o'r hyn ydym ni ar hyn o bryd—[Anghlywadwy.]
We appear to have some technical difficulties. Can the sound operator just see if we can re-establish contact with Neil Hamilton?
Ymddengys bod gennym anawsterau technegol. A wnaiff y gweithredwr sain weld a allwn ailsefydlu cyswllt â Neil Hamilton?
I was muted—
Caewyd fy meic—
Yes, sorry, Neil, we had difficulty hearing you. The sound feed didn't work. So, we've heard you up to a minute and 34, so, obviously, I will allow you to make up the necessary time for your argument.
Do, mae'n ddrwg gennyf, Neil, roedd hi'n anodd eich clywed. Nid oedd y sain yn gweithio. Felly, rydym wedi'ch clywed hyd at funud a 34 eiliad, felly, yn amlwg, fe wnaf ganiatáu i chi gael yr amser angenrheidiol ar gyfer eich dadl.
Thank you very much for that. I proposed in an amendment—and I understand, of course, it's not been selected—that we should actually have a real consideration of this by the public at large in the form of a referendum. Angela Burns said in an earlier debate that the Welsh Conservatives say 'no' to referenda because ultimately we should have the power to proceed or not using our collective political judgment here, in line with our mandates. Well, of course the collective judgment of politicians is that there should be more politicians. I don't think that that's a very convincing argument to the electors. We all know what happened on Brexit, where 85 per cent of the Members of this place wanted to remain in the EU, but 53 per cent of the Welsh population wanted to get out. Indeed, many of the proponents of this argument for increasing the size of the Senedd wanted a second referendum on the Brexit referendum even before the result of the first has been implemented.
The Commission's argument is that the voice of the people can be adequately represented by what they call a citizens' assembly, but of course that wouldn't be the voice of the people, it would just be the voice of the Cardiff Bay establishment. It would actually be another shield against public opinion, and it would be just like, I think, those sham parliaments that we see in dictatorships like North Korea, where basically they're rubber stamps to produce what the establishment wants. These organisations would be filled with wannabe politicians themselves, or Cardiff Bay hangers on, or people who are funding beneficiaries of the institutions of Welsh Government and so on. The third sector I'm sure is very worthy, but they're all quasi politicos as well, and they're all sucking on the taxpayer teat, so of course they have a vested interest in continuing the existing organisation. A lot of these organisations are funded either directly by Welsh Government contracts or grants, so I don't think we should regard any of them as independent, and they're run by the political friends of Welsh Government. Wales isn't a democracy, it's a chumocracy, as has been comprehensively revealed in the Jac o' the North blog, for any of those of you who read it.
And, in practical terms, are we currently overworked as Members of the Senedd? I say that we're not. Members of the Senedd are in my experience very conscientious and I pay tribute to them, but I think they can cope with the existing workload. I was for a while a party group leader and on four of the Assembly committees, and I represent, along with others, Mid and West Wales, which is the most diverse, in geographical terms, region in Wales. Yet I could cope, and I enjoyed it, and we sit in Cardiff only three days a week—two days in Plenary and one day, usually, on a committee. Compared with other countries, we're not overworked. In the United States they're about to have an election to the House of Representatives; there are 330 million electors in the United States, and 450 Members of the House of Representatives will represent them. Italy has just had a referendum on whether to reduce the size of their Parliament. Seventy per cent of the people voted in that referendum to reduce the size of both houses of the Italian Parliament from 900 to 600.
This report has ignored the argument of those who are opposed to increasing the size of the institution, and of course David Rowlands resigned from the committee, and we got—UKIP, that is—a one-line mention in the report. So, all that this report does, I think, is to confirm that the Senedd is an echo chamber for Cardiff Bay politicos, and not really the voice of the people. So, I look forward in the election in May next year to debating this, and it's a very good thing that it's not being decided upon, as Siân Gwenllian and her colleagues wanted, during this Assembly. Because I think that this will be an extremely useful issue for those of us who think that devolution has actually been a failure in practice, and I very much look forward to joining battle on the hustings.
Diolch yn fawr am hynny. Fe wneuthum gynnig mewn gwelliant—ac rwy'n deall, wrth gwrs, na chafodd ei ddewis—y dylem alluogi'r cyhoedd i roi ystyriaeth wirioneddol i hyn ar ffurf refferendwm. Dywedodd Angela Burns mewn dadl gynharach fod y Ceidwadwyr Cymreig yn dweud 'na' wrth refferenda oherwydd yn y pen draw dylem gael pŵer i fwrw ymlaen neu beidio drwy ddefnyddio ein barn wleidyddol gyfunol yma, yn unol â'n mandadau. Wel, wrth gwrs, barn gyfunol gwleidyddion yw y dylid cael mwy o wleidyddion. Nid wyf yn credu bod honno'n ddadl argyhoeddiadol iawn i'r etholwyr. Gwyddom i gyd beth ddigwyddodd ar Brexit, lle roedd 85 y cant o Aelodau'r lle hwn am aros yn yr UE, ond roedd 53 y cant o boblogaeth Cymru am adael. Yn wir, roedd llawer o'r rhai a gynigiodd y ddadl hon dros gynyddu maint y Senedd am gael ail refferendwm ar refferendwm Brexit cyn gweithredu canlyniad y cyntaf hyd yn oed.
Dadl y Comisiwn yw y gall llais y bobl gael ei gynrychioli'n ddigonol gan yr hyn y maent yn ei alw'n gynulliad dinasyddion, ond wrth gwrs, nid llais y bobl fyddai hwnnw, dim ond llais sefydliad Bae Caerdydd. Byddai'n darian arall yn erbyn barn y cyhoedd, ac yn fy marn i, byddai'n union fel y seneddau ffug a welwn mewn gwledydd unbenaethol fel Gogledd Korea, lle maent yn stampiau rwber yn y bôn i gynhyrchu'r hyn y mae'r sefydliad am ei gael. Byddai'r sefydliadau hyn yn llawn o bobl yn ysu am gael bod yn wleidyddion, neu gynffonwyr Bae Caerdydd, neu bobl sy'n ariannu buddiolwyr sefydliadau Llywodraeth Cymru ac yn y blaen. Mae'r trydydd sector yn deilwng iawn rwy'n siŵr, ond maent i gyd yn lled-wleidyddion hefyd, ac maent i gyd yn sugno ar deth y trethdalwr, felly wrth gwrs fod ganddynt ddiddordeb personol mewn parhau â'r trefniant presennol. Mae llawer o'r sefydliadau hyn yn cael eu hariannu naill ai'n uniongyrchol gan gontractau neu grantiau Llywodraeth Cymru, felly nid wyf yn credu y dylem ystyried bod yr un ohonynt yn annibynnol, a chânt eu rhedeg gan gyfeillion gwleidyddol Llywodraeth Cymru. Nid democratiaeth yw Cymru, ond ffrindocratiaeth, fel y datgelwyd yn gynhwysfawr ym mlog Jac o' the North, i unrhyw un ohonoch sy'n ei ddarllen.
Ac yn ymarferol, a ydym yn gorweithio fel Aelodau o'r Senedd ar hyn o bryd? Rwy'n dweud nad ydym. Mae Aelodau o'r Senedd yn fy mhrofiad i yn gydwybodol iawn ac rwy'n talu teyrnged iddynt, ond rwy'n credu y gallant ymdopi â'r llwyth gwaith presennol. Am gyfnod roeddwn yn arweinydd grŵp plaid ac ar bedwar o bwyllgorau'r Cynulliad, ac ynghyd ag eraill, rwy'n cynrychioli'r Canolbarth a Gorllewin Cymru, sef y rhanbarth mwyaf amrywiol yng Nghymru yn ddaearyddol. Ac eto, gallwn ymdopi, ac roeddwn yn ei fwynhau, ac nid ydym ond yn eistedd yng Nghaerdydd ar dri diwrnod yr wythnos—deuddydd yn y Cyfarfod Llawn ac un diwrnod, fel arfer, ar bwyllgor. O'n cymharu â gwledydd eraill, nid ydym yn gorweithio. Yn yr Unol Daleithiau maent ar fin cael etholiad i Dŷ'r Cynrychiolwyr; mae 330 miliwn o etholwyr yn yr Unol Daleithiau, a bydd 450 o Aelodau o Dŷ'r Cynrychiolwyr yn eu cynrychioli. Mae'r Eidal newydd gael refferendwm yn gofyn a ddylid lleihau maint eu Senedd. Pleidleisiodd 70 y cant o'r bobl yn y refferendwm o blaid lleihau maint dau dŷ Senedd yr Eidal o 900 i 600.
Mae'r adroddiad hwn wedi anwybyddu dadl y rhai sy'n gwrthwynebu cynyddu maint y sefydliad, ac wrth gwrs ymddiswyddodd David Rowlands o'r pwyllgor, a chawsom—UKIP, hynny yw—un linell o sylw yn yr adroddiad. Felly, y cyfan y mae'r adroddiad hwn yn ei wneud yn fy marn i yw cadarnhau bod y Senedd yn siambr atsain i wleidyddion Bae Caerdydd, ac nid llais y bobl mewn gwirionedd. Felly, edrychaf ymlaen at drafod hyn yn yr etholiad fis Mai nesaf, ac mae'n beth da iawn nad yw'n cael ei benderfynu, fel y dymunai Siân Gwenllian a'i chyd-Aelodau, yn ystod y Cynulliad hwn. Oherwydd credaf y bydd hwn yn fater hynod ddefnyddiol i'r rheini ohonom sy'n credu bod datganoli wedi bod yn fethiant yn ymarferol, ac edrychaf ymlaen yn fawr at ymuno â'r frwydr yn yr hustyngau.
Can I say 'well done' to Dawn Bowden for chairing a committee on a controversial matter of singular importance to the functioning now and in the future of this Senedd, this Parliament of Wales? She did so with real skill, and with the help of an exemplary small team of clerks, despite the unexpected disruption of a pandemic and some local political challenges. I'll reserve my remarks on that for another day, but I simply note that I feel it is incumbent on all political parties in this place to engage with the arguments and the evidence no matter how difficult politically that is. And our role as parliamentarians is sometimes to be signposts to the future, not simply weather vanes to the prevailing populist winds.
I'll touch briefly on some of the key findings and recommendations of our report, before turning to significant challenges in making this happen. And in doing so, none of us in the limitations of this debate can do justice to the wide-ranging detail and evidence in the report. I would simply say: go and read it and digest it.
The evidence we heard on the size of the Senedd was compelling and clear and remarkably consistent—that the Senedd is currently too small and should increase to between 80 and 90 Members to improve our governance and representation, enhance our scrutiny and our oversight of the Welsh Government, and deliver more effective policy, more efficient spending and better legislation.
On electoral reform, and again faced with remarkably consistent evidence, we conclude that the single transferable vote electoral system should be introduced to give voters greater choice whilst still maintaining the clear links between Members and constituencies, and producing more proportional electoral outcomes and, crucially, making every vote count—making it worth while voting in seats that have only ever produced a Labour or a Conservative representative, for example; making every Member work for every vote in every constituency.
And on diversity of candidature and Members of the Senedd, the evidence was clear that having a more representative Senedd with greater diversity of candidates and representatives goes hand in hand with reform of the electoral system and increasing the numbers of representatives. But equally clear was the crying need to see positive action to help overcome the structural inequalities and barriers that make this so difficult. So, political parties should get on with publishing information on diversity of their electoral candidates and set out their plans for increasing diversity and inclusion in the way that they work. And there needs to be more cross-party work on how job-sharing for Members of the Senedd and diversity quotas for protected characteristics other than gender as well could work in practice. And there needs to be financial support for people with disabilities who want to stand for election—[Inaudible.]
A gaf fi ddweud 'da iawn' wrth Dawn Bowden am gadeirio pwyllgor ar fater dadleuol sydd o bwys arbennig i weithrediad y Senedd hon, Senedd Cymru, yn awr ac yn y dyfodol? Gwnaeth hynny'n fedrus tu hwnt, a chyda chymorth tîm bach rhagorol o glercod, er gwaethaf y tarfu annisgwyl yn sgil y pandemig a rhai heriau gwleidyddol lleol. Cadwaf fy sylwadau ar hynny at rywdro eto, ond nodaf yn syml fy mod yn teimlo ei bod yn ddyletswydd ar bob plaid wleidyddol yn y lle hwn i ymgysylltu â'r dadleuon a'r dystiolaeth ni waeth pa mor anodd yw hynny'n wleidyddol. A'n rôl fel seneddwyr weithiau yw bod yn arwyddbyst i'r dyfodol, nid dim ond ceiliogod y gwynt yn y gwyntoedd poblyddol sy'n chwythu.
Rwyf am gyffwrdd yn fyr â rhai o ganfyddiadau ac argymhellion allweddol ein hadroddiad, cyn troi at yr heriau sylweddol i wneud i hyn ddigwydd. Ac wrth wneud hynny, ni all yr un ohonom o fewn cyfyngiadau'r ddadl hon wneud cyfiawnder â'r manylion a'r dystiolaeth eang yn yr adroddiad. Hoffwn ddweud yn syml: ewch i'w ddarllen a'i dreulio.
Roedd y dystiolaeth a glywsom am faint y Senedd yn rymus ac yn glir ac yn hynod o gyson—fod y Senedd yn rhy fach ar hyn o bryd ac y dylai gynyddu i rhwng 80 a 90 o Aelodau i wella ein trefniadau llywodraethu a'n cynrychiolaeth, gwella ein gwaith craffu a'n trosolwg ar Lywodraeth Cymru, a chyflawni polisi mwy effeithiol, gwariant mwy effeithlon a gwell deddfwriaeth.
Ar ddiwygio etholiadol, ac yn wyneb tystiolaeth hynod o gyson unwaith eto, down i'r casgliad y dylid cyflwyno system etholiadol y bleidlais sengl drosglwyddadwy i roi mwy o ddewis i bleidleiswyr gan barhau i gynnal y cysylltiadau clir rhwng Aelodau ac etholaethau, a chynhyrchu canlyniadau etholiadol mwy cyfrannol ac yn hollbwysig, gwneud i bob pleidlais gyfrif—gan ei gwneud yn werth pleidleisio mewn seddi nad ydynt erioed wedi cynhyrchu dim heblaw cynrychiolydd Llafur neu Geidwadol, er enghraifft; gwneud i bob Aelod weithio am bob pleidlais ym mhob etholaeth.
Ac ar amrywiaeth yr ymgeiswyr a'r Aelodau o'r Senedd, roedd y dystiolaeth yn glir fod cael Senedd fwy cynrychioliadol gydag ymgeiswyr a chynrychiolwyr mwy amrywiol yn mynd law yn llaw â diwygio'r system etholiadol a chynyddu nifer y cynrychiolwyr. Ond yr un mor glir roedd yr angen dirfawr i weld camau cadarnhaol i helpu i oresgyn yr anghydraddoldebau a'r rhwystrau strwythurol sy'n gwneud hyn mor anodd. Felly, dylai pleidiau gwleidyddol fwrw ymlaen â chyhoeddi gwybodaeth am amrywiaeth eu hymgeiswyr etholiadol a nodi eu cynlluniau ar gyfer cynyddu amrywiaeth a chynhwysiant yn y ffordd y maent yn gweithio. Ac mae angen mwy o waith trawsbleidiol ar sut y gallai rhannu swyddi Aelodau o'r Senedd a chwotâu amrywiaeth ar gyfer nodweddion gwarchodedig heblaw rhyw weithio'n ymarferol hefyd. Ac mae angen cymorth ariannol i bobl ag anableddau sydd am sefyll mewn etholiad—[Anghlywadwy.]
Can the sound operator again try and reconnect to the Member?
A wnaiff y gweithredwr sain geisio ailgysylltu eto â'r Aelod?
Acting Presiding Officer, I understand I'm not—
Lywydd Dros Dro, rwy'n deall nad wyf—
Yes, you've had about a 20-second interruption. You were just dealing with the point of diversity of candidates. If you could recommence from there.
Ie, rydych chi wedi cael toriad o tua 20 eiliad. Roeddech yn trafod y pwynt am amrywiaeth ymgeiswyr. Os gallwch ailddechrau o'r fan honno.
Thank you, acting Presiding Officer. The point I was making is that there needs to be more cross-party work on how job sharing for Members of the Senedd and diversity quotas for protected characteristics other than gender could work in practice. And there needs to be financial support for people with disabilities who want to stand for election, changing the rules so that spending as a result of disability or childcare or other care responsibilities does not count towards election campaign spending limits. And where parties can get on and do these things, they should just do it voluntarily, but, where legislation is needed and within our powers, subject to clarification with the UK Government, we should work towards this too.
But until 2026, we will be living with a 60-Member sixth Senedd, come what may. So, interim measures will be urgently needed to help the already overstretched 60 Members fulfil their representative, scrutiny and legislative roles effectively. The report makes it clear that we've already made many adjustments for the increased workload over an underpowered Senedd and that, going forward into the sixth Senedd, this may have difficult implications for working patterns of the Senedd and some unintended consequences, not just on the quality of our work but on the work-life balance that this Assembly, then, proudly set out to achieve. But it may be possible to learn lessons from new ways of working used during the COVID pandemic to try out other options between now and the end of this fifth Senedd. Now, there's far more to be discussed than can be covered in five minutes, so I go to my earlier comment: read the report in detail; it is compelling.
But, in my final remarks, I just want to address where we go from here, and this all depends on the will of this place right now, but also at the beginning of the sixth Senedd. The committee has tried to be of service to the Senedd by mapping out very clearly the very tight timescales for implementing these major reforms in time for the elections to the seventh Senedd. They are challenging, with key milestones to be met and decisions to be taken in the first few months, let alone the first couple of years of the next Senedd. And there will need to be a two-thirds majority to deliver these major reforms. These are high mountains to scale, but even before we get to those high mountains there's another whole range to overcome, and that requires the leadership of the main political parties—all of them—to be willing to take these matters back into their own parties, wrestle with them and come to a conclusion. I suspect for Plaid Cymru and the Lib Dems, those mountains will look relatively puny. For my own party, we'll see some heights rising ahead of us. I think the Conservative Party may have decided already not to bother under the current leadership—I don't know—and assorted others have already turned their backs on the challenge, or even on Wales or the Senedd already.
But ultimately, acting Presiding Officer, our committee has done what was asked of us. We took the decision early on, by the way, as a committee, which I commend, to constrain our activities, recognising that responding to the virus is of paramount concern. But having completed our work as best we can in these difficult circumstances, and having come to clear conclusions, we now return to the fundamental truth that we all recognised in the beginning: ultimately, this is a matter for political parties to resolve, for political leadership of those parties and for leadership of the next First Minister and Llywydd in this Senedd. There are mountains to scale, but we are a nation of mountains and used to scaling them. Twenty years after devolution, after at least five substantial changes to the governance of Wales, yet with no accompanying electoral reform—
Diolch, Lywydd dros dro. Y pwynt roeddwn yn ei wneud yw bod angen mwy o waith trawsbleidiol ar sut y gallai rhannu swyddi i Aelodau o'r Senedd a chwotâu amrywiaeth ar gyfer nodweddion gwarchodedig ar wahân i ryw weithio'n ymarferol. Ac mae angen cymorth ariannol i bobl ag anableddau sydd am sefyll mewn etholiad, gan newid y rheolau fel nad yw gwariant o ganlyniad i anabledd neu ofal plant neu gyfrifoldebau gofalu eraill yn cyfrif tuag at derfynau gwariant ymgyrch etholiadol. A lle gall pleidiau fwrw ymlaen a gwneud y pethau hyn, dylent wneud hynny'n wirfoddol, ond lle mae angen deddfwriaeth ac o fewn ein pwerau, yn amodol ar eglurhad gyda Llywodraeth y DU, dylem weithio tuag at hyn hefyd.
Ond tan 2026, byddwn yn byw gyda chweched Senedd 60 Aelod, doed a ddelo. Felly, bydd angen mesurau dros dro ar frys i helpu'r 60 Aelod sydd eisoes dan bwysau i gyflawni eu rolau cynrychioliadol, craffu a deddfwriaethol yn effeithiol. Mae'r adroddiad yn dweud yn glir ein bod eisoes wedi gwneud llawer o addasiadau ar gyfer y llwyth gwaith cynyddol yn ystod Senedd heb bwerau digonol ac wrth symud ymlaen i'r chweched Senedd, gallai hyn fod â goblygiadau anodd i batrymau gwaith y Senedd a rhai canlyniadau anfwriadol, nid yn unig o ran ansawdd ein gwaith ond o ran y cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith y mae'r Cynulliad hwn yn falch o anelu tuag at ei gyflawni. Ond efallai y bydd modd dysgu gwersi o ffyrdd newydd o weithio a ddefnyddiwyd yn ystod y pandemig COVID i roi cynnig ar opsiynau eraill rhwng nawr a diwedd y pumed Senedd. Nawr, mae llawer mwy i'w drafod nag y gellir ei drafod mewn pum munud, felly cyfeiriaf at fy sylw cynharach: darllenwch yr adroddiad yn fanwl; mae'n rymus.
Ond yn fy sylwadau olaf, hoffwn drafod i ble yr awn o'r fan hon, ac mae hyn i gyd yn dibynnu ar ewyllys y lle hwn ar hyn o bryd, ond hefyd ar ddechrau'r chweched Senedd. Mae'r pwyllgor wedi ceisio bod o wasanaeth i'r Senedd drwy fapio'n glir iawn yr amserlenni tynn ar gyfer gweithredu'r diwygiadau mawr hyn mewn pryd ar gyfer yr etholiadau i'r seithfed Senedd. Maent yn heriol, gyda cherrig milltir allweddol i'w cyflawni a phenderfyniadau i'w gwneud yn ystod y misoedd cyntaf, heb sôn am ddwy flynedd gyntaf y Senedd nesaf. A bydd angen mwyafrif o ddwy ran o dair i gyflawni'r diwygiadau mawr hyn. Mae'r rhain yn fynyddoedd uchel i'w dringo, ond hyd yn oed cyn inni gyrraedd y mynyddoedd uchel hynny mae cadwyn gyfan arall i'w goresgyn, ac mae hynny'n galw ar arweinyddiaeth y prif bleidiau gwleidyddol—pob un ohonynt—i fod yn barod i fynd â'r materion hyn yn ôl at eu pleidiau eu hunain, eu trafod a dod i gasgliad. I Blaid Cymru a'r Democratiaid Rhyddfrydol, rwy'n tybio y bydd y mynyddoedd hynny'n edrych yn gymharol fach. I fy mhlaid fy hun, byddwn yn gweld rhai uchelfannau'n codi o'n blaenau. Credaf y gallai'r Blaid Geidwadol fod wedi penderfynu eisoes i beidio â thrafferthu o dan yr arweinyddiaeth bresennol—nid wyf yn gwybod—ac mae eraill amrywiol eisoes wedi cefnu ar yr her, neu hyd yn oed ar Gymru neu'r Senedd yn barod.
Ond yn y pen draw, Lywydd dros dro, mae ein pwyllgor wedi gwneud yr hyn y gofynnwyd i ni ei wneud. Gwnaethom y penderfyniad yn gynnar fel pwyllgor, gyda llaw, ac rwy'n cymeradwyo hynny, i gyfyngu ar ein gweithgareddau wrth gydnabod bod ymateb i'r feirws o'r pwys mwyaf. Ond ar ôl cwblhau ein gwaith gystal ag y gallwn o dan yr amgylchiadau anodd hyn, ac ar ôl dod i gasgliadau clir, rydym yn awr yn dychwelyd at y gwirionedd sylfaenol roeddem i gyd yn ei gydnabod yn y dechrau: yn y pen draw, mater i bleidiau gwleidyddol ei ddatrys yw hwn, mater i arweinyddiaeth wleidyddol y pleidiau hynny ac ar gyfer arweinyddiaeth y Prif Weinidog nesaf a'r Llywydd yn y Senedd hon. Mae mynyddoedd i'w dringo, ond rydym yn wlad fynyddig ac yn arfer eu dringo. Ugain mlynedd ar ôl datganoli, ar ôl o leiaf bum newid sylweddol i lywodraethiant Cymru, ac eto heb unrhyw ddiwygio etholiadol yn gysylltiedig â hynny—
You must conclude. This is beginning to be Everest without oxygen. Now please finish.
Rhaid i chi ddod i ben. Mae hyn yn dechrau teimlo fel Everest heb ocsigen. Nawr gorffennwch os gwelwch yn dda.
I will indeed conclude, acting Presiding Officer. This report sets out the path to take for the next stages for reform. The question is whether we're willing to take the steps along that path to ensure we have the democracy and the legislature we need and that we deserve in Wales. Thank you.
Fe ddof i ben yn wir, Lywydd dros dro. Mae'r adroddiad hwn yn nodi'r llwybr i'w ddilyn ar gyfer camau nesaf y diwygio. Y cwestiwn yw a ydym yn fodlon cymryd y camau ar hyd y llwybr i sicrhau bod gennym y ddemocratiaeth a'r ddeddfwrfa rydym eu hangen ac yn eu haeddu yng Nghymru. Diolch.
Thanks to the committee for bringing today's debate, and also for the large and informative report that they produced. Now, Huw was just talking about the new ways of working and I think all of us are learning at the moment how to function under the so-called new normal. It is unfortunate that the massive crisis of COVID-19 occurred when it did, when the electoral reform committee had already finished most of its work, because COVID is going to have a major impact on how we work going forward, and that impact has not informed in any way the findings of this report. That isn't the fault of the committee, of course; it's just a misfortune of timing.
As I said, this is a voluminous report that has thoroughly examined several issues that were of interest to the committee. The problem is that other solutions, like planning in detail how to continue operating with 60 Members, were of almost no interest to it. So, the report barely touches on this. As Huw mentioned, it does go into it a little bit, but the underlying assumption is that we will ultimately have to have close to 90 Members here. So, I fear I must profoundly disagree with this assumption.
The fixation on getting extra Members was the starting point for this report, so it's a bit like the old joke when somebody is on a motoring holiday abroad and they ask a local, 'Can you tell us the quickest way to get to the city centre?', and the local says, 'Well, I wouldn't start from here.' That's my problem with this report: I wouldn't have started from here. I wouldn't have started from the presumption that this place cannot operate properly without another 25 to 30 Members. We sit here for two days in Plenary each week. In the House of Commons, they sit for four days a week. It's not like we're paid much less than MPs; certainly, we are paid a full-time salary. So, if we are overworked, why aren't we having Plenary for more than two days a week?
A major problem is the business of committees. This is a big issue. But when we discussed this in 2017, I suggested that the number of committees, the amount of committee meetings and the number of AMs that would have to sit on committees could all be looked at. My remarks were treated rather witheringly. Lo and behold, a few months later we had a reorganisation and it was decided by the Business Committee that we didn't need eight Members on committees after all; we could have six.
So, given that, could we now also look at the number of committees we have or, more usefully perhaps, the volume of work that is undertaken? We could look to cut down on the number of meetings when we do the forward work programmes because, as we know, work expands to fill the time available. A witness was quoted as saying that in this report. Once committees are set up, they like to feel important, and they like to have a full programme of work, but let's be honest: we're not discussing legislation all the time on committees, are we?
Even if we are debating legislation, what good would extra Members do? We operate here in a party political system with party whips. Members are whipped as to how to vote on legislation. They don't just sit there and listen to the evidence and then decide for themselves how they're going to vote—they're told how to vote by the party whips. If you had another 20 Labour Members here, then what earthly good would it do? They wouldn’t provide any greater level of scrutiny since those extra Members would still be told how to vote by their party whips. This system would be the same if we had 60 Members, 90 Members or 100 Members, and we'd still get perfectly good opposition amendments being voted down by the Government. That is the reality of party politics, and that reality is being completely overlooked in this report.
This is a time of uncertain public finances. People in the real world are losing their jobs and their livelihoods. This is the very worst time to try and convince the general public of the need for 30 more Members of this Chamber, at a cost to them of millions of pounds a year. For that reason, while I appreciate the work that has gone into this report, I must oppose its findings completely and utterly. Many members of the public are concluding that we don't need 90 Members of the Senedd. We don't even need 60. We need precisely zero, because we don't need this place. But don't trust my opinion; ask the public themselves directly in a referendum if they want 30 more Members, or if they would rather abolish the Assembly altogether. I know which way I would vote. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r pwyllgor am gyflwyno'r ddadl heddiw, a hefyd am yr adroddiad mawr a llawn gwybodaeth a gynhyrchwyd ganddynt. Nawr, roedd Huw'n sôn am y ffyrdd newydd o weithio a chredaf fod pob un ohonom yn dysgu ar y foment sut i weithredu o dan y normal newydd fel y'i gelwir. Mae'n anffodus fod argyfwng enfawr COVID-19 wedi digwydd pan wnaeth, pan oedd y pwyllgor ar ddiwygio etholiadol eisoes wedi gorffen y rhan fwyaf o'i waith, oherwydd bydd COVID yn cael effaith fawr ar sut y gweithiwn yn y dyfodol, ac nid yw'r effaith honno wedi llywio canfyddiadau'r adroddiad hwn mewn unrhyw ffordd. Nid bai'r pwyllgor yw hynny, wrth gwrs; amseru anffodus yn unig ydyw.
Fel y dywedais, mae hwn yn adroddiad swmpus sydd wedi archwilio nifer o faterion a oedd o ddiddordeb i'r pwyllgor yn drylwyr. Y broblem yw nad oedd atebion eraill, fel cynllunio'n fanwl sut i barhau i weithredu gyda 60 o Aelodau, o fawr ddim diddordeb iddo. Felly, prin fod yr adroddiad yn cyffwrdd â hyn. Fel y soniodd Huw, mae'n sôn ychydig am hynny, ond y rhagdybiaeth sylfaenol yw y bydd yn rhaid inni yn y pen draw gael bron i 90 o Aelodau yma. Felly, mae arnaf ofn fod yn rhaid i mi anghytuno'n llwyr â'r rhagdybiaeth hon.
Yr obsesiwn â chael Aelodau ychwanegol oedd man cychwyn yr adroddiad hwn, felly mae'n debyg i'r hen jôc pan fydd rhywun ar wyliau moduro dramor ac maent yn gofyn i rywun lleol, 'A allwch chi ddweud wrtha i pa ffordd yw'r gyflymaf i ganol y ddinas?', ac mae'r unigolyn lleol yn dweud, 'Wel, fyddwn i ddim yn dechrau o'r fan hon.' Dyna fy mhroblem gyda'r adroddiad hwn: ni fyddwn wedi dechrau o'r fan hon. Ni fyddwn wedi dechrau o'r rhagdybiaeth na all y lle hwn weithredu'n iawn heb 25 i 30 Aelod arall. Rydym yn eistedd yma am ddeuddydd yn y Cyfarfod Llawn bob wythnos. Yn Nhŷ'r Cyffredin, maent yn eistedd am bedwar diwrnod yr wythnos. Cawn ein talu bron gymaint ag Aelodau Seneddol; yn sicr, telir cyflog amser llawn inni. Felly, os ydym yn orlwythog â gwaith, pam nad ydym yn cael Cyfarfod Llawn am fwy na deuddydd yr wythnos?
Un broblem fawr yw busnes pwyllgorau. Mae hwn yn fater o bwys. Ond pan drafodwyd hyn gennym yn 2017, awgrymais y gellid edrych ar nifer y pwyllgorau, nifer y cyfarfodydd pwyllgor a nifer yr Aelodau Cynulliad y byddai'n rhaid iddynt eistedd ar bwyllgorau. Cafodd fy sylwadau eu trin braidd yn ddeifiol. Ac wele, ychydig fisoedd yn ddiweddarach cawsom ad-drefnu a phenderfynodd y Pwyllgor Busnes nad oedd angen wyth Aelod ar bwyllgorau wedi'r cyfan; gallem gael chwech.
Felly, o gofio hynny, a gawn ni edrych yn awr hefyd ar nifer y pwyllgorau sydd gennym neu'n fwy defnyddiol efallai, faint o waith sy'n cael ei wneud? Gallem geisio lleihau nifer y cyfarfodydd pan fyddwn yn gwneud y blaenraglen waith oherwydd fel y gwyddom, mae gwaith yn ehangu i lenwi'r amser sydd ar gael. Dyfynnwyd tyst yn dweud hynny yn yr adroddiad hwn. Pan fydd pwyllgorau wedi'u sefydlu, maent yn hoffi teimlo'n bwysig, ac maent yn hoffi cael rhaglen waith lawn, ond gadewch inni fod yn onest: nid ydym yn trafod deddfwriaeth drwy'r amser ar bwyllgorau, ydym ni?
Hyd yn oed os ydym yn dadlau am ddeddfwriaeth, pa les fyddai Aelodau ychwanegol yn ei wneud? Rydym yn gweithredu yma mewn system wleidyddol bleidiol gyda chwipiaid pleidiau. Caiff Aelodau eu chwipio o ran sut i bleidleisio ar ddeddfwriaeth. Nid dim ond eistedd yno a gwrando ar y dystiolaeth a phenderfynu drostynt eu hunain wedyn sut y bwriadant bleidleisio a wnânt —dywedir wrthynt sut i bleidleisio gan chwipiaid y pleidiau. Pe bai gennych 20 Aelod Llafur arall yma, pa les fyddai hynny'n ei wneud? Ni fyddent yn darparu lefel uwch o graffu gan y byddai'r Aelodau ychwanegol hynny'n dal i gael gwybod sut i bleidleisio gan chwipiaid eu plaid. Byddai'r system yr un fath pe bai gennym 60 o Aelodau, 90 Aelod neu 100 o Aelodau, a byddem yn dal i weld gwelliannau da gan y gwrthbleidiau'n cael eu gwrthod gan y Llywodraeth. Dyna realiti gwleidyddiaeth plaid, ac mae'r realiti hwnnw'n cael ei anwybyddu'n llwyr yn yr adroddiad hwn.
Mae hwn yn gyfnod o ansicrwydd ym maes cyllid cyhoeddus. Mae pobl yn y byd go iawn yn colli eu swyddi a'u bywoliaeth. Dyma'r adeg waethaf un i geisio argyhoeddi'r cyhoedd o'r angen am 30 yn fwy o Aelodau i'r Siambr hon, ar gost o filiynau o bunnoedd y flwyddyn. Am y rheswm hwnnw, er fy mod yn gwerthfawrogi'r gwaith sydd wedi'i wneud yn yr adroddiad hwn, rhaid imi wrthwynebu ei ganfyddiadau'n llwyr. Mae llawer o aelodau o'r cyhoedd yn dod i'r casgliad nad oes arnom angen 90 o Aelodau o'r Senedd. Nid oes angen 60 arnom hyd yn oed. Nid oes angen unrhyw Aelodau o'r Senedd, gan nad ydym angen y lle hwn. Ond peidiwch ag ymddiried yn fy marn i; gofynnwch i'r cyhoedd eu hunain yn uniongyrchol mewn refferendwm os ydynt am gael 30 Aelod arall, neu a fyddai'n well ganddynt ddiddymu'r Cynulliad yn gyfan gwbl. Gwn pa ffordd y byddwn i'n pleidleisio. Diolch yn fawr iawn.
Allaf i ddiolch i'r Cadeirydd am ei chyflwyniad arbennig ar y cychwyn ac i glercod ac ymchwilwyr y pwyllgor am eu gwaith dygn a chaled dros fisoedd lawer? Nawr, ffurfiwyd y pwyllgor yma wedi penderfyniad gan y Senedd yma. Dwi'n gresynu, felly, nad oedd pob plaid wedi cymryd rhan yng ngweithgareddau'r pwyllgor, er taw penderfyniad y Senedd oedd o. Dylid parchu penderfyniadau y Senedd hon.
Roedd mwyafrif llethol y dystiolaeth fanwl a dderbyniasom dros fisoedd yn darogan bod angen mwy o Aelodau ar y Senedd yma a bod angen eu hethol gan system o gynrychiolaeth gyfrannol STV. Hyn i gyd i wella craffu. Mae gwell craffu yn creu gwell deddfwriaeth a hefyd yn arbed arian. Dyna beth ddywedodd adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru yn ddiweddar ar y mater hefyd. Yn wir, arbed digon o arian i ariannu'r Aelodau ychwanegol.
Ond, wrth gwrs, mae yna bobl sydd yn gwrthwynebu hyn i gyd. Rydym ni wedi eu clywed nhw. Gwrthwynebu holl fodolaeth y Senedd yma er canlyniad dau refferendwm, gyda refferendwm 2011 yn dangos bod 64 y cant o boblogaeth Cymru o blaid mwy o bwerau i'r Senedd yma. Er hynny, mae yna bobl yn dal i wrthwynebu cydnabod Cymru fel endid gwleidyddol o gwbl, yn enwedig wedi Brexit. Maent eisiau cael gwared â'n Senedd, cael gwared â'n gwlad, a'n sgubo ni i ffwrdd o wyneb daear a mynd â ni'n ôl i ryw oes aur dyddiau'r ymerodraeth Brydeinig lle nad oedd yr haul yn machlud ar y coch ar y map yn yr ysgol.
Ond mae Cymru wedi goroesi er yr holl ormes, a byddwn yn dal i oroesi. Ond mae angen cryfhau ein strwythurau gwleidyddol. Mae angen cryfhau ein Senedd. Ie, drwy gael mwy o Aelodau o wahanol gefndiroedd gyda mwy o bwerau. Mae 60 o Aelodau yn fan hyn, yn llai na nifer o'n cynghorau sir. Mae 72 o gynghorwyr sir yn siambr cyngor dinas Abertawe er mwyn Duw; 90 o Aelodau o'r Cynulliad Deddfwriaethol yng Ngogledd Iwerddon; a 797 o Arglwyddi yn Nhŷ'r Arglwyddi, yn cynyddu'n wastadol, heb etholiad, yn ddyddiol, a gwario £5 biliwn i drwsio San Steffan a neb yn grwgnach dim. Na, yr ydym wedi gwrthsefyll cael ein dileu fel Cymry o wyneb daear ers wyth canrif bellach. Cryfhau ein Senedd ydy'r cam nesaf ac annibyniaeth yn y pen draw: dyna ydy'r unig ateb i'r holl rymoedd hynny sy'n ceisio cael gwared â'n Senedd a'n gwlad. Diolch yn fawr.
May I thank the Chair for her excellent address at the beginning of this debate, and the clerks and researchers for their very hard work over many months? This committee was formed following a decision of this Senedd. I regret, therefore, that not all parties participated in the activities of the committee, although it was a Senedd decision. The decisions of this Senedd should be respected.
The vast majority of the detailed evidence that we took over a period of months did come to the conclusion that this Senedd needed more Members and that they needed to be elected with the proportional representation system of STV in order to improve scrutiny. Improved scrutiny gives you better legislation and also saves money. That’s what the Auditor General for Wales’s report said recently when discussing the issue too: it would save enough money to fund the costs of the additional Members.
But, of course, there are those who oppose all of this. We’ve heard them this afternoon. They oppose the very existence of this Senedd despite the results of two referenda, with the result of 2011 showing that 64 per cent of the people of Wales were in favour of enhanced powers for this Senedd. However, there are people who still oppose recognising Wales as a political entity in any way whatsoever, particularly following Brexit. They want to abolish our Senedd and our nation and to sweep us off the face of the earth, and to take us back to some golden age of British empire when the sun never set on the red zones on the map.
But Wales has survived despite all oppression and we will continue to survive. But we do need to strengthen our political structures. We need to strengthen our Senedd. Yes, by having more Members from diverse backgrounds with enhanced powers. Sixty Members here and that is less than many of our county councils. There are 72 councillors in the chamber in the city of Swansea; 90 Members of the Legislative Assembly in Northern Ireland; and 797 Lords in the House of Lords, constantly increasing without any elections at all, and spending £5 billion to repair Westminster and nobody mentions it. No, we have withstood being swept off the face of the earth as a Welsh nation for eight centuries, now we need to strengthen our Senedd. That is the next step and, ultimately, independence: that is the only solution to all of those forces that seek to abolish our Senedd and our nation. Thank you.
I now call the Llywydd.
Galwaf ar y Llywydd yn awr.
Diolch, Gadeirydd. Hoffwn ddiolch i'r pwyllgor ac i Gadeirydd y pwyllgor am gyflwyno'r adroddiad pwysig yma, sydd wedi helpu i gynnal momentwm y drafodaeth ynghylch gwaith y Senedd i'r dyfodol. Fel mae'r Aelodau'n gwybod, trafododd cylch gwaith y pwyllgor amrywiaeth o bynciau a nodwyd yn adroddiad y panel arbenigol ar ddiwygio etholiadol a sefydlais i ym mis Chwefror 2017.
Fel yr Aelod oedd yn gyfrifol am Ddeddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020, rwy'n falch o'r cynnydd rydym wedi'i wneud hyd yma o ran estyn yr etholfraint, ond ar adeg cydsyniad y Ddeddf honno, mynegais i fy siom bersonol i ynglŷn â'r diffyg consensws o blaid deddfu ar faint y Senedd a'r system bleidleisio a ddefnyddir i'w hethol. Felly, rydw i'n croesawu heddiw gasgliad y pwyllgor ac rydw i'n dyfynnu, fod,
'tystiolaeth glir a chryf bod y Senedd yn rhy fach ar hyn o bryd'.
Mae'r Senedd ei hun hefyd wedi mynegi'r farn hon fwy nag unwaith gyda phleidleisiau o blaid cynyddu nifer yr Aelodau.
Mae nifer wedi cyfeirio eisoes at argyfwng COVID-19, ac mae'n wir i ddweud bod hwn wedi newid y ffordd rŷm ni'n gweithio yma. Mae wedi ein dysgu pa mor anodd yw rhagweld pa heriau y byddwn ni'n eu hwynebu yn y dyfodol ac wedi ein hatgoffa o'r angen am Senedd sy'n fwy hyblyg ac yn fwy cadarn, hyd yn oed. Mae'r pandemig hefyd wedi gwneud y ddadl o ran cydbwysedd rhwng bywyd a gwaith hyd yn oed yn gliriach i ni, ac yma yn y Senedd, fel yn y gymdeithas yn ehangach, rydym yn gofyn i'r Aelodau wneud mwy mewn llai o amser. Ac yn fy marn i, mae mwy o gyfrifoldeb heb fwy o gapasiti'n ein gadael ni'n agored i ddirywiad o ran ansawdd gwaith craffu, sef ein prif swyddogaeth fel Senedd. Oherwydd hyn, rwy'n croesawu'r argymhelliad y dylid cyflwyno deddfwriaeth yn gynnar yn nhymor nesaf y Senedd i ethol rhwng 20 a 30 yn fwy o Aelodau i'r Senedd yn 2026.
Rwyf hefyd yn croesawu'r argymhelliad y dylid gweithredu mesurau i leddfu'r pwysau capasiti yn y chweched Senedd, ac mae nifer wedi cyfeirio at yr angen i wneud hynny hefyd wrth i ni gychwyn gwaith y chweched Senedd. Yn fy marn i, dylem barhau i ystyried pob mesur posib er mwyn lleddfu'r pwysau sy'n wynebu'r 60 Aelod; y rhai ohonom ni yma yn y presennol a'r rhai fydd yma yn y dyfodol yn dilyn yr etholiad nesaf.
Yn fy rolau fel Cadeirydd y Pwyllgor Busnes a Chomisiwn y Senedd, byddaf yn ceisio sicrhau bod adolygiad o'r mesurau a gymerir yn y Senedd hon i fynd i'r afael â phwysau capasiti yn rhan o'r gwaith etifeddiaeth ac yn barod ar gyfer ei weithredu yn y chweched Senedd. Byddai hyn yn cynnwys ystyried sylwadau eraill y pwyllgor ar y ffyrdd o weithio, fel y rhai a amlinellwyd mewn gohebiaeth ddiweddar gan Gadeirydd y Pwyllgor, Dawn Bowden, ataf i, ac rydw i'n ddiolchgar iddi am y sylwadau a'r argymhellion hynny.
Gan droi at yr argymhellion eraill a wnaed i Gomisiwn y Senedd, fel corff, byddwn yn rhoi ystyriaeth ofalus i sut rydym yn monitro effaith ymgyrchoedd gwybodaeth ac addysg gyhoeddus a'r posibilrwydd o ddatblygu dull systematig a rhagweithiol o asesu effaith gwaith craffu a goruchwylio'r Senedd. O'm rhan i, byddaf yn sicrhau bod y Comisiwn yn cyflawni ei rôl yn hyn o beth fel y gallwn ddarparu Senedd sy'n craffu ar y Llywodraeth ac yn gwasanaethu pobl Cymru hyd eithaf ei gallu.
Thank you, Chair. I'd like to thank the committee and the Chair of the committee for presenting this important report, which has helped to maintain the momentum of the debate regarding the future work of the Senedd. As Members know, the committee's remit covered a range of topics identified in the report of the expert panel on Assembly electoral reform, which I established in February 2017.
As the Member in charge of the Senedd and Elections (Wales) Act 2020, I'm pleased with the progress that we've made thus far in extending the electoral franchise, but at the time of the Act's assent, I expressed my personal disappointment at the lack of consensus in favour of legislating on the size of the Senedd and the voting system used to elect its Members. Therefore, I welcome today the committee's conclusion that
'there is clear and compelling evidence that the Senedd is currently undersized'.
The Senedd itself has also expressed this view more than once through votes in favour of increasing the number of Members.
Many have already referred to the COVID-19 crisis, and it's true to say that that has changed the way that we work here. It has taught us how difficult it is to anticipate what challenges we will face in the future and has reminded us of the need for a Senedd that is more flexible and more robust. The pandemic has also made the debate on work-life balance even clearer, and here in the Senedd, as in wider society, we're asking Members to do more in less time. In my view, increased responsibility without increased capacity leaves us vulnerable to a decline in the quality of scrutiny, which is our primary role as a Parliament. For this reason, I welcome the recommendation that legislation be introduced early in the next Senedd term to elect between 20 and 30 additional Members to the Senedd in 2026.
I also welcome the recommendation that measures to alleviate capacity pressures should be implemented in the sixth Senedd, and many have referred to the need to do that as well as we start the work on the sixth Senedd. In my view, we should continue to consider all possible measures to alleviate the pressures facing the 60 current Members; those of us who are here at present and those who will be here following the next election.
In my role as Chair of the Business Committee and Chair of the Senedd Commission, I will seek to ensure that a review of the measures taken in this Senedd to address capacity pressures is part of our legacy work and ready to be implemented in the sixth Senedd. This will include consideration of the committee's other comments on ways of working, such as those outlined in recent correspondence from the committee Chair, Dawn Bowden, to me, and I'm grateful to her for those comments and recommendations.
Turning to the other recommendations made to the Senedd Commission, as a body, we will give careful consideration to how we monitor the impact of public information and education campaigns and the possibility of developing a systematic and proactive approach to assessing the impact of the scrutiny and oversight work of the Senedd. For my part, I will ensure that the Commission fulfils its role in this regard so that we can provide a Senedd that scrutinises Government and serves the people of Wales to the best of its ability.
I call the Minister for Housing and Local Government, Julie James.
Galwaf ar Julie James, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I, too, would like to begin by thanking the committee for their very hard work. This has been an extremely difficult year, and as everyone has pointed out, COVID-19 has absolutely disrupted our processes and taken priority in all of our workloads. But in a time of unprecedented uncertainty where we have all be strained, the committee has produced a very comprehensive report and I'd like to pay particular tribute to the Chair of the committee, Dawn Bowden, for her commitment and hard work in this regard.
The reforms that we are talking about are, of course, already under way. The 2021 Senedd elections will be, for the first time in Wales, ones where 16 and 17-year-olds as well as qualifying foreign citizens will be able to play a full part in our democracy. The committee has outlined a number of recommendations to help the Senedd be a more diverse Parliament and better representative of the people it serves. Many of those recommendations are for the next Senedd to consider, but the committee has also identified a few more immediate issues, and today, acting Presiding Officer, in the interest of time, I'll confine my remarks to those.
I particularly welcome the committee's recommendations on enabling disabled people to stand for election. We've been working on our diversity and democracy agenda since 2018. We're taking action on this in two respects. First, we are bringing forward legislation this autumn to exempt disability-related expenditure from election campaign spending limits. And second, we're establishing a pilot 'access to elected office' fund. This will provide financial assistance to help disabled people stand for election, and it will be open for next year's Senedd election as well as for the local government elections in 2022. By removing barriers in this way, we aim to help create a much more diverse and representative Senedd.
The committee made a number of other linked recommendations, which I think are extremely important. We've already accepted the recommendation about commencing section 106 of the Equality Act 2010, when it was made by the Equality, Local Government and Communities Committee, and we are giving careful consideration to the recommendations about broader expenditure exemptions and financial assistance to help other under-represented groups and those with caring responsibilities.
The idea of a larger Senedd is not a new one, and, as everyone has pointed out, has been recommended both the Richard commission in 2004 and the independent expert panel in 2017. The referendum in 2011 gave a resounding platform for this institution, and I don't think we need to revisit it, as a number of people who have contributed to this debate have sought to do.
I do intend to publish the Welsh Government's formal response to the committee's recommendations in the coming weeks. The Welsh Government welcomes the committee's insight and once again would like to thank them for producing their report despite the extremely challenging circumstances.
It is, of course, acting Deputy Presiding Officer, at times of crisis when we see most acutely the need for a strong and representative Parliament for our nation. The committee's work is a significant contribution to that, and I pay tribute to them. Diolch yn fawr.
Diolch, Ddirprwy Lywydd dros dro. Hoffwn innau hefyd ddechrau drwy ddiolch i'r pwyllgor am eu gwaith caled iawn. Mae hon wedi bod yn flwyddyn eithriadol o anodd, ac fel y mae pawb wedi dweud, mae COVID-19 wedi amharu'n llwyr ar ein prosesau ac wedi cael blaenoriaeth ym mhob un o'n llwythi gwaith. Ond mewn cyfnod o ansicrwydd digynsail lle mae pob un ohonom dan straen, mae'r pwyllgor wedi cynhyrchu adroddiad cynhwysfawr iawn a hoffwn dalu teyrnged arbennig i Gadeirydd y pwyllgor, Dawn Bowden, am ei hymrwymiad a'i gwaith caled yn hyn o beth.
Mae'r diwygiadau y soniwn amdanynt eisoes ar y gweill wrth gwrs. Bydd etholiadau'r Senedd yn 2021, am y tro cyntaf yng Nghymru, yn rhai lle bydd pobl ifanc 16 a 17 oed yn ogystal â dinasyddion tramor cymwys yn gallu chwarae rhan lawn yn ein democratiaeth. Mae'r pwyllgor wedi amlinellu nifer o argymhellion i helpu'r Senedd i fod yn fwy amrywiol ac i gynrychioli'r bobl y mae'n eu gwasanaethu'n well. Mae llawer o'r argymhellion hynny i'r Senedd nesaf eu hystyried, ond mae'r pwyllgor hefyd wedi nodi ychydig o faterion mwy uniongyrchol, a heddiw, Lywydd dros dro, oherwydd diffyg amser, cyfyngaf fy sylwadau i'r rheini.
Rwy'n croesawu'n arbennig argymhellion y pwyllgor ar alluogi pobl anabl i sefyll mewn etholiad. Rydym wedi bod yn gweithio ar ein hagenda amrywiaeth a democratiaeth ers 2018. Rydym yn gweithredu ar hyn mewn dwy ffordd. Yn gyntaf, rydym yn cyflwyno deddfwriaeth yr hydref hwn i eithrio gwariant sy'n gysylltiedig ag anabledd o derfynau gwariant ymgyrch etholiadol. Ac yn ail, rydym yn sefydlu cronfa beilot 'mynediad at swyddi etholedig'. Bydd yn rhoi cymorth ariannol i helpu pobl anabl i sefyll mewn etholiad, a bydd ar agor ar gyfer etholiad y Senedd y flwyddyn nesaf yn ogystal ag ar gyfer etholiadau llywodraeth leol yn 2022. Drwy ddileu rhwystrau fel hyn, ein nod yw helpu i greu Senedd lawer mwy amrywiol a chynrychioliadol.
Gwnaeth y pwyllgor nifer o argymhellion cysylltiedig eraill y credaf eu bod yn eithriadol o bwysig. Rydym eisoes wedi derbyn yr argymhelliad ynghylch cychwyn adran 106 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010, pan gafodd ei wneud gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, ac rydym yn rhoi ystyriaeth ofalus i'r argymhellion ynghylch eithriadau gwariant ehangach a chymorth ariannol i helpu grwpiau eraill heb gynrychiolaeth ddigonol a'r rhai sydd â chyfrifoldebau gofalu.
Nid yw'r syniad o Senedd fwy o faint yn un newydd, ac fel y mae pawb wedi nodi, cafodd ei argymell gan gomisiwn Richard yn 2004 a'r panel arbenigol annibynnol yn 2017. Rhoddodd y refferendwm yn 2011 hwb ysgubol i'r sefydliad hwn, ac nid wyf yn credu bod angen i ni ei ailystyried, fel y mae nifer o bobl sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon wedi ceisio'i wneud.
Rwy'n bwriadu cyhoeddi ymateb ffurfiol Llywodraeth Cymru i argymhellion y pwyllgor yn ystod yr wythnosau nesaf. Mae Llywodraeth Cymru yn croesawu ystyriaeth y pwyllgor ac unwaith eto hoffai ddiolch iddynt am lunio eu hadroddiad er gwaethaf yr amgylchiadau heriol iawn.
Wrth gwrs, Ddirprwy Lywydd dros dro, ar adegau o argyfwng y byddwn yn gweld yn fwyaf amlwg yr angen am Senedd gref a chynrychioliadol i'n cenedl. Mae gwaith y pwyllgor yn cyfrannu'n sylweddol at hynny, ac rwy'n talu teyrnged iddynt. Diolch yn fawr.
I call Dawn Bowden to reply to the debate.
Galwaf ar Dawn Bowden i ymateb i'r ddadl.
Can I thank everybody who's contributed to the debate this afternoon for the largely supportive comments that have been made? Siân, Huw, Dai, the Llywydd and the Minister have all identified some of the key aspects of the report around equality and diversity, political consensus, new ways of working, scrutiny, better legislation, and the need for a stronger Parliament. That is all what this report sets out to do.
In terms of the contributions from Neil Hamilton and Gareth Bennett, they were utterly predictable. Neil Hamilton talks about evidence not being taken on the other alternatives, but of course evidence was taken from a very wide range of stakeholders. Everybody had the opportunity to submit their evidence and to submit their views, and whether they chose to do so was a matter for them. In terms of referenda, again, we've already heard that there is no requirement in law for a referendum. We've had two referenda on the establishment of this place and powers, and a third referendum would not be necessary unless the Member in charge of taking the legislation through the sixth Senedd indicated that that was what they wanted to be a part of the legislative process.
I do think it's important, Llywydd, just to point out that whilst it suits the populist political agenda of some people here to make all this about more Members and try to make that the headlines, and deflect from anything else, we have to acknowledge that is a central plank of the proposed reforms, of course. I truly believe that if we had a representative and deliberative consultation process with the public as we had planned to do—and Neil Hamilton's comments about a citizens' assembly just demonstrated to me that he clearly doesn't understand what a citizens' assembly is and how it works, because it is a very deliberative consultative process. It can join a wide range of people. We had planned to do that until the pandemic hit us, but we still need to convince people of the need for what we have set out to do.
So, there is still very much more to do in relation to the recommendations of this report. It is about how this Senedd truly represents the people of Wales through inclusivity and diversity, and how the people of Wales can deliver representatives who are truly reflective of their views with an electoral system that ensures that everyone in this place is directly accountable to a constituency that elects them. And again, I have to say to Neil Hamilton, I don't know what he does during his time as a Member of the Senedd, but for most of us, this is a 24/7 job, and it's not about three days a week sitting in Tŷ Hywel or in the Senedd. This is about the work we do in our constituencies, with our communities as well as the work that we do in this place.
Llywydd, as far back as 2004, we had a commission set up to look at the many issues of powers and electoral arrangements for this Senedd. That commission recommended more powers and more Members. We got the first, but the second has not yet followed. Despite the commission and the McAllister review, votes in this Senedd and this committee report, we're still debating these fundamental issues. But how many more commissions, reviews and reports do we need to tell us what we already know? It is now about having the courage to take this forward, because this whole package of measures would deliver a more accountable legislature, more responsive to the needs of people of Wales, and more able to ensure good governance and good government. I hope this Senedd approves this report, and that we can build a political and public consensus that will finally deliver the changes proposed.
A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma am y sylwadau cefnogol at ei gilydd a gafodd eu gwneud? Mae Siân, Huw, Dai, y Llywydd a'r Gweinidog i gyd wedi nodi rhai o elfennau allweddol yr adroddiad ar gydraddoldeb ac amrywiaeth, consensws gwleidyddol, ffyrdd newydd o weithio, craffu, gwell deddfwriaeth, a'r angen am Senedd gryfach. Dyna y mae'r adroddiad hwn yn anelu at ei wneud.
O ran cyfraniadau Neil Hamilton a Gareth Bennett, roeddent yn gwbl rhagweladwy. Mae Neil Hamilton yn sôn na chymerwyd tystiolaeth ar y dewisiadau eraill, ond wrth gwrs cymerwyd tystiolaeth gan ystod eang iawn o randdeiliaid. Cafodd pawb gyfle i gyflwyno eu tystiolaeth a chyflwyno eu safbwyntiau, a mater iddynt hwy oedd a oeddent yn dewis gwneud hynny. O ran refferenda, unwaith eto, rydym eisoes wedi clywed nad oes gofyniad yn y gyfraith am refferendwm. Rydym wedi cael dau refferendwm ar sefydlu'r lle hwn ac ar bwerau, ac ni fyddai angen trydydd refferendwm oni bai bod yr Aelod a fyddai'n gyfrifol am fynd â'r ddeddfwriaeth drwy'r chweched Senedd yn nodi mai dyna fyddai'n ei ddymuno i fod yn rhan o'r broses ddeddfwriaethol.
Lywydd, er bod gwneud hyn oll yn fater o fwy o Aelodau, ceisio denu'r penawdau yn y ffordd honno a gwyro oddi wrth unrhyw beth arall yn gweddu i agenda wleidyddol boblyddol rhai o'r bobl yma, rwy'n credu bod yn rhaid inni gydnabod bod honno'n elfen ganolog o'r diwygiadau arfaethedig wrth gwrs. Pe baem wedi cael proses ymgynghori gynrychioliadol ac ystyriol gyda'r cyhoedd fel roeddem wedi bwriadu ei wneud—ac roedd sylwadau Neil Hamilton am gynulliad dinasyddion yn dangos i mi ei bod hi'n amlwg nad yw'n deall beth yw cynulliad dinasyddion a sut y mae'n gweithio, oherwydd mae'n broses ymgynghori gydgynghorol iawn. Gall uno ystod eang o bobl. Roeddem wedi bwriadu gwneud hynny nes i'r pandemig ein taro, ond mae angen o hyd i ni argyhoeddi pobl o'r angen am yr hyn y bwriadwn ei wneud.
Felly, mae llawer mwy i'w wneud o hyd mewn perthynas ag argymhellion yr adroddiad hwn. Mae'n ymwneud â sut y mae'r Senedd hon yn cynrychioli pobl Cymru drwy gynwysoldeb ac amrywiaeth, a sut y gall pobl Cymru ddarparu cynrychiolwyr sydd o ddifrif yn adlewyrchu eu barn gyda system etholiadol sy'n sicrhau bod pawb yn y lle hwn yn uniongyrchol atebol i etholaeth sy'n eu hethol. Ac unwaith eto, mae'n rhaid i mi ddweud wrth Neil Hamilton, nid wyf yn gwybod beth mae'n ei wneud yn ystod ei amser fel Aelod o'r Senedd, ond i'r rhan fwyaf ohonom, mae hon yn swydd 24/7, ac nid tri diwrnod yr wythnos yn eistedd yn Nhŷ Hywel neu yn y Senedd. Mae'n ymwneud â'r gwaith a wnawn yn ein hetholaethau, gyda'n cymunedau yn ogystal â'r gwaith a wnawn yn y lle hwn.
Lywydd, cyn belled yn ôl â 2004, sefydlwyd comisiwn gennym i edrych ar y materion niferus yn ymwneud â phwerau a threfniadau etholiadol ar gyfer y Senedd hon. Argymhellodd y comisiwn hwnnw y dylid cael mwy o bwerau a mwy o Aelodau. Cawsom y cyntaf, ond nid yw'r ail wedi dilyn eto. Er gwaethaf y comisiwn ac adolygiad McAllister, pleidleisiau yn y Senedd ac adroddiad y pwyllgor hwn, rydym yn dal i drafod y materion sylfaenol hyn. Ond faint yn rhagor o gomisiynau, adolygiadau ac adroddiadau sydd eu hangen arnom i ddweud wrthym beth rydym eisoes yn ei wybod? Mae'n ymwneud yn awr â bod yn ddigon dewr i fwrw ymlaen â hyn, oherwydd byddai'r pecyn cyfan o fesurau'n sicrhau deddfwrfa fwy atebol, mwy ymatebol i anghenion pobl Cymru, a mwy abl i sicrhau llywodraethiant da a llywodraeth dda. Rwy'n gobeithio y bydd y Senedd hon yn cymeradwyo'r adroddiad hwn, ac y gallwn greu consensws gwleidyddol a chyhoeddus a fydd o'r diwedd yn cyflawni'r newidiadau arfaethedig.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? [Objection.] I see Members objecting, and I therefore defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwelaf Aelodau'n gwrthwynebu, ac felly gohiriaf y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 9 is a debate on the Equality, Local Government and Communities Committee report, 'Into sharp relief: inequality and the pandemic'. I call the Chair of the committee to move the motion—John Griffiths.
Eitem 9 yw dadl ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, 'Amlygu'r materion: anghydraddoldeb a'r pandemig'. Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—John Griffiths.
Cynnig NDM7406 John Griffiths
Cynnig bod Senedd Cymru:
1. Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau, 'Amlygu’r materion: anghydraddoldeb a’r pandemig', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 10 Awst 2020.
Motion NDM7406 John Griffiths
To propose that the Senedd:
1. Notes the report of the Equality, Local Government and Communities Committee, 'Into sharp relief: inequality and the pandemic', which was laid in the Table Office on 10 August 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr. I'm pleased to open today's debate on the Equality, Local Government and Communities Committee's report on inequality and the COVID pandemic. I would like to start by thanking all those organisations and individuals who, despite the many pressures placed upon them by the pandemic, took the time to share their views and experiences. Our report and our 44 recommendations were very much rooted in this evidence.
Of course, no section of society has been spared the impact of the pandemic, but the very stark reality is that it has been the individuals, households or communities that have the least who have borne the brunt of it—whether that be mortality rates, reduced income or impact on mental health and well-being. Everybody has been affected by the pandemic, but while for many of us the difficulties can be managed, and even some of the sharper edges of the discomfort rubbed off, this is not the case for those who are already the poorest and the most disadvantaged. The pandemic has laid bare those inequalities that have been present in our society for far too long. So, I think it's very apt that in our report we quoted the words of the Secretary General of the United Nations, who said that while we are all in the same sea,
'it's clear that some are in superyachts while others are clinging to drifting debris.'
As I said, we made 44 recommendations, and I'm very pleased that the vast majority have been accepted—34 out of the 44 accepted in full, seven accepted in principle, one accepted in part—and only two rejected. The recommendations cover a wide range of areas from policy development, data, citizen engagement to education, benefits, fair work, accessibility and health and social care. I cannot seek to do justice to all of those in the time available to me, so I'm going to focus my comments today primarily on poverty.
It is worth noting that we published our report in what now feels like a very different stage in the pandemic, in that all-too-brief interlude as the initial lockdown restrictions were eased, but before the resurgence of the virus that has led to almost half of us in Wales being back under some form of localised restrictions. We said in the report that as well as helping to inform the plan for recovery, we hoped our findings could help the response to any further waves of infection, so that the same mistakes are not repeated.
As a committee, we have been calling for a cross-Government tackling-poverty strategy, underpinned by clear targets and data, since 2017. This report was the third time we have made this recommendation; first, in our Communities First report, where it was rejected, and then in our report on making the economy work for people on low incomes, when again it was rejected. So, I'm pleased now to report some progress, in that this time it has been accepted in principle, but I do believe the accompanying commentary to that acceptance in principle could have been fuller and more convincing, in terms of its content and its detail.
We know strategies on their own will not solve the problem of entrenched poverty in Wales, but a clear, strategic approach with targeted actions, focusing on those who are either in poverty or most at risk of falling into poverty, is the only way we can be assured of knowing that the right actions are being taken at the right time and in the right places.
We know the Welsh Government does not have all of the levers necessary to eradicate poverty in Wales, and only a few weeks ago I spoke on the need for further devolution of benefits, but this is why it is so important that the Welsh Government uses all of the tools available to it. It has to maximise the impact of every single action; it needs to have the data and evidence to enable it to evaluate and monitor success and, where necessary, to change tack.
Our committee has not been alone in calling for this strategy; others, including Oxfam, agree with us. In its response, the Welsh Government cites the review into tackling-poverty programmes, but does not provide any detail of the steps that the Government has agreed to take, so I would ask the Minister to tell us what actions will be taken to maximise the incomes of families and, also, individuals.
One of the ways in which the Welsh Government provides support is through the discretionary assistance fund, or DAF. As the head of Oxfam Wales told us,
'If I was in financial crisis today, I would not put the phrase "discretionary assistance fund" into Google.'
She added that not enough people were aware of it. This is a long-standing issue, as we noted in our report, so it is surprising to see the Government describe it as a recognised brand. While we welcome the additional support that is being provided through the pandemic via the DAF, is the Welsh Government really confident that everybody who needs the support offered by it is accessing it?
The pandemic should and must act as the catalyst for us to finally address the inequalities that are far too prevalent in Wales, not just to help with recovery from the pandemic, but to build a fairer and more equal country into the future. I now look forward to hearing contributions from across the Senedd and the Deputy Minister's response. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr. Rwy'n falch o agor y ddadl heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau ar anghydraddoldeb a'r pandemig COVID. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r holl sefydliadau ac unigolion a roddodd o'u hamser i rannu eu safbwyntiau a'u profiadau er gwaethaf y pwysau a roddwyd arnynt gan y pandemig. Roedd ein hadroddiad a'n 44 argymhelliad wedi'u gwreiddio'n fawr yn y dystiolaeth hon.
Wrth gwrs, nid oes yr un rhan o gymdeithas wedi osgoi effaith y pandemig, ond y realiti amlwg iawn yw mai'r unigolion, yr aelwydydd neu'r cymunedau sy'n berchen ar leiaf sydd wedi ysgwyddo'r baich mwyaf—boed yn gyfraddau marwolaeth, incwm is neu effaith ar iechyd meddwl a llesiant. Mae'r pandemig wedi effeithio ar bawb, ond i lawer ohonom, gellir rheoli'r anawsterau, a bydd rhai o ymylon miniog yr anghysur yn cael eu llyfnhau. Nid yw hyn yn wir i'r rheini sydd eisoes yn fwy tlawd a difreintiedig na'r gweddill ohonom. Mae'r pandemig wedi datgelu'r anghydraddoldebau sydd wedi bod yn bresennol yn ein cymdeithas ers llawer gormod o amser. Felly, rwy'n credu ei bod yn addas iawn ein bod ni, yn ein hadroddiad, wedi dyfynnu geiriau Ysgrifennydd Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig, a ddywedodd, er ein bod i gyd ar yr un môr,
mae'n amlwg bod rhai mewn cychod pleser tra bod eraill yn crafangu am y rwbel sy'n arnofio ar wyneb y dŵr.
Fel y dywedais, gwnaethom 44 o argymhellion, ac rwy'n falch iawn fod y mwyafrif llethol wedi'u derbyn—derbyniwyd 34 o'r 44 yn llawn, cafodd saith eu derbyn mewn egwyddor, cafodd un ei dderbyn yn rhannol—a dim ond dau a wrthodwyd. Mae'r argymhellion yn cwmpasu ystod eang o feysydd o ddatblygu polisi, data, ymgysylltu â dinasyddion i addysg, budd-daliadau, gwaith teg, hygyrchedd ac iechyd a gofal cymdeithasol. Ni allaf geisio gwneud cyfiawnder â phob un o'r rheini yn yr amser sydd ar gael i mi, felly rwy'n mynd i ganolbwyntio fy sylwadau heddiw yn bennaf ar dlodi.
Mae'n werth nodi inni gyhoeddi ein hadroddiad yn yr hyn sydd bellach yn teimlo fel cam gwahanol iawn yn y pandemig, yn y seibiant llawer rhy fyr wrth i'r cyfyngiadau symud cychwynnol gael eu llacio, ond cyn yr ail ymchwydd o'r feirws sydd wedi arwain at roi bron hanner pobl Cymru yn ôl dan ryw fath o gyfyngiadau lleol. Yn yr adroddiad dywedasom ein bod yn gobeithio y gallai ein canfyddiadau helpu'r ymateb i unrhyw donnau pellach o haint yn ogystal â helpu i lywio'r cynllun adfer, fel na fyddai'r un camgymeriadau'n cael eu hailadrodd.
Fel pwyllgor, rydym wedi bod yn galw am strategaeth trechu tlodi ar draws y Llywodraeth gyfan wedi'i hategu gan dargedau a data clir ers 2017. Yr adroddiad hwn oedd y trydydd tro i ni wneud yr argymhelliad hwn; yn gyntaf, yn ein hadroddiad Cymunedau yn Gyntaf, lle cafodd ei wrthod, ac yna yn ein hadroddiad ar wneud i'r economi weithio i bobl ar incwm isel, pan gafodd ei wrthod eto. Felly, rwy'n falch o nodi rhywfaint o gynnydd yn awr, yn yr ystyr ei fod wedi'i dderbyn mewn egwyddor y tro hwn, ond rwy'n credu y gallai'r sylwebaeth a ddaw gyda'r derbyniad mewn egwyddor fod wedi bod yn llawnach ac yn fwy argyhoeddiadol, o ran ei chynnwys a'i manylder.
Gwyddom na wnaiff strategaethau ar eu pen eu hunain ddatrys problem tlodi hirsefydlog yng Nghymru, a dull clir a strategol, gyda chamau gweithredu wedi'u targedu yn canolbwyntio ar y rhai sydd naill ai'n byw mewn tlodi neu'n wynebu'r perygl mwyaf o fynd yn dlawd, yw'r unig ffordd y gallwn fod yn sicr o wybod bod y camau cywir yn cael eu cymryd ar yr adeg iawn ac yn y mannau cywir.
Gwyddom nad yw Llywodraeth Cymru yn meddu ar yr holl ysgogiadau sy'n angenrheidiol i ddileu tlodi yng Nghymru, ac ychydig wythnosau yn ôl siaradais am yr angen i ddatganoli budd-daliadau ymhellach, ond dyma pam ei bod mor bwysig i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r holl arfau sydd ar gael iddi. Rhaid iddi sicrhau bod pob gweithred yn cael yr effaith fwyaf sy'n bosibl; mae angen iddi gael y data a'r dystiolaeth i'w galluogi i werthuso a monitro llwyddiant a lle bo angen, i newid cyfeiriad.
Nid ein pwyllgor ni yn unig sy'n galw am y strategaeth hon; mae eraill, gan gynnwys Oxfam, yn cytuno â ni. Yn ei hymateb, mae Llywodraeth Cymru yn dyfynnu'r adolygiad o'r rhaglenni trechu tlodi, ond nid yw'n rhoi unrhyw fanylion am y camau y mae'r Llywodraeth wedi cytuno i'w cymryd, felly gofynnaf i'r Gweinidog ddweud wrthym pa gamau a gymerir i gynyddu incwm teuluoedd, ac unigolion hefyd.
Un o'r ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn darparu cymorth yw drwy'r gronfa cymorth dewisol. Fel y dywedodd pennaeth Oxfam Cymru wrthym,
Pe bawn mewn argyfwng ariannol heddiw, ni fyddwn yn rhoi'r ymadrodd "cronfa cymorth dewisol" i mewn i Google.
Ychwanegodd nad oedd digon o bobl yn ymwybodol ohoni. Mae hwn yn fater hirsefydlog, fel y nodwyd gennym yn ein hadroddiad, felly mae'n syndod gweld y Llywodraeth yn ei ddisgrifio fel brand cyfarwydd. Er ein bod yn croesawu'r cymorth ychwanegol sy'n cael ei ddarparu drwy'r pandemig drwy gyfrwng y gronfa cymorth dewisol, a yw Llywodraeth Cymru o ddifrif yn hyderus fod pawb sydd angen y cymorth a gynigir ganddi yn ei gael?
Dylai'r pandemig fod yn gatalydd inni fynd i'r afael o'r diwedd â'r anghydraddoldebau sy'n llawer rhy gyffredin yng Nghymru, nid yn unig i helpu adferiad ar ôl y pandemig, ond i adeiladu gwlad decach a mwy cyfartal ar gyfer y dyfodol. Edrychaf ymlaen yn awr at glywed cyfraniadau o bob rhan o'r Senedd ac at ymateb y Dirprwy Weinidog. Diolch yn fawr.
Although our report notes that since March
'the Welsh Government has taken a number of measures to address the specific or unequal effects on certain groups of people',
it also states that many respondents to our inquiry stressed the need for immediate action rather than the production of more strategies, and that
'in drawing up policies and actions that address these issues, there must be real and meaningful engagement with those most affected.'
The Welsh Government's response to our report's first recommendation states that they will
'look to learn the lessons of the past few months to ensure that consideration of impact continues to be an integral part of how decisions are made by the Welsh Government.'
However, as our report evidences, this is more a matter of becoming, rather than continuing to be, an integral part of how the Welsh Government makes decisions. As our report also notes, it is important that decisions by the Welsh Government and other public bodies are
'informed by lived experience to make sure that existing equalities are not entrenched, but addressed.'
In responding to our recommendation 4, the Welsh Government states that when resources become available, public sector equality duty review work will be restarted. However, it is now nine and a half years since the public sector equality duty came into force in Wales, underpinned by specific duties including engagement, involving and consulting people and assessing the impact of policies. Although this duty applies to all listed public authorities in Wales, my casework pre and post COVID is jam packed with examples of public authorities creating further barriers to the real detriment of people with protected characteristics, particularly disability. Failure to resource and prioritise this now will exacerbate inequality during this pandemic and put greater pressure on public resources at every level.
The Welsh Government's acceptance in principle only of our recommendation that it should publish a cross-Government poverty reduction strategy, with targets and performance indicators, is frankly unacceptable. And their statement that they remain committed to developing their approach to anti-poverty policies and programmes in the future would be risible if this wasn't so serious.
As our report states, we have repeatedly made the case for the need for a cross-cutting, comprehensive tackling poverty strategy, with clear targets, deliverables and milestones that progress can be assessed against, as our Chair has previously emphasised. The Bevan Foundation has stated we need an anti-poverty strategy that clearly sets the steps that the Welsh Government intend to take to reduce the number of people living in poverty in Wales.
In accepting our recommendation 17, the Welsh Government states that it wants to make it as easy as possible for people to claim devolved benefits, such as free school meals and council tax reductions, adding that they're working with local authorities and other key stakeholders to identify potential solutions. However, it's now almost two years since Community Housing Cymru called for the Welsh Government and local authorities to work with Jobcentre Plus in Wales to co-locate services and enable applications for local authority benefits to be made at the same time as universal credit. The Bevan Foundation has again recently called for the Welsh Government to encourage local authorities to establish a single point of access for free school meals, the pupil development grant access and the council tax reduction scheme.
In accepting recommendation 37, the Welsh Government state they've set up an accessible communications group, including organisations that have testified to the difficulties those who are deaf or hard of hearing, blind or visually impaired, with learning difficulties or are autistic experienced when trying to access clear and concise information during the coronavirus pandemic. However, one of the organisations that attended told me: 'The meeting was far from accessible for those there. It was honestly like a sitcom on how not to run a meeting with disabled and deaf people and would have been funny in any other circumstance.'
Finally, in accepting our recommendation 38, the Welsh Government states that it is continuing to consider opportunities to improve support for those with no recourse to public funds. However, specialist services are now calling for clarity on how homelessness support for survivors with no recourse to public funds will continue. To be effective in supporting all survivors with no recourse to public funds, the Welsh Government must therefore tell us whether it will agree a sustainable funding model with specialist violence against women, domestic abuse and sexual violence services and local authorities this Senedd term to ensure safe, secure accommodation. Diolch yn fawr.
Er bod ein hadroddiad yn nodi, ers mis Mawrth
'mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd nifer o fesurau i fynd i'r afael â'r effeithiau penodol neu anghyfartal ar grwpiau arbennig o bobl',
mae hefyd yn nodi bod llawer o ymatebwyr i'n hymchwiliad wedi pwysleisio'r angen am weithredu ar unwaith yn hytrach na chynhyrchu mwy o strategaethau, ac:
'Wrth lunio polisïau a chamau gweithredu sy'n mynd i'r afael â'r materion hyn, rhaid ymgysylltu mewn ffordd wirioneddol ac ystyrlon â'r rheini y mae hyn yn effeithio arnynt fwyaf.'
Mae ymateb Llywodraeth Cymru i argymhelliad cyntaf ein hadroddiad yn datgan y byddant yn
'ceisio dysgu gwersi o'r misoedd diwethaf er mwyn sicrhau bod ystyried effaith yn parhau i fod yn rhan hanfodol o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau.'
Fodd bynnag, fel y mae ein hadroddiad yn dangos, mae hyn yn fwy o fater o ddod, yn hytrach na pharhau i fod, yn rhan annatod o'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru yn gwneud penderfyniadau. Fel y noda ein hadroddiad hefyd, mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus eraill yn ymgysylltu mewn ffordd ystyrlon
'fel bod profiad byw yn cael cymaint o ddylanwad â phosibl ar benderfyniadau, a hynny i sicrhau bod gwaith yn digwydd i fynd i’r afael ag anghydraddoldeb presennol yn hytrach na’i gadarnhau.'
Wrth ymateb i'n hargymhelliad 4, dywed Llywodraeth Cymru, pan fydd adnoddau ar gael, y bydd gwaith adolygu dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yn cael ei ailgychwyn. Fodd bynnag, mae naw mlynedd a hanner bellach ers i ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus ddod i rym yng Nghymru, wedi'i hategu gan ddyletswyddau penodol gan gynnwys ymgysylltu â phobl, eu cynnwys ac ymgynghori â hwy ac asesu effaith polisïau. Er bod y ddyletswydd hon yn berthnasol i bob awdurdod cyhoeddus rhestredig yng Nghymru, mae fy ngwaith achos cyn ac ar ôl COVID yn llawn o enghreifftiau o awdurdodau cyhoeddus yn creu rhwystrau pellach er anfantais wirioneddol i bobl â nodweddion gwarchodedig, yn enwedig anabledd. Bydd methu ariannu a blaenoriaethu hyn yn awr yn gwaethygu anghydraddoldeb yn ystod y pandemig hwn ac yn rhoi mwy o bwysau ar adnoddau cyhoeddus ar bob lefel.
Mae'r ffaith bod Llywodraeth Cymru ond yn derbyn mewn egwyddor yn unig ein hargymhelliad y dylai gyhoeddi strategaeth lleihau tlodi ar gyfer y Llywodraeth gyfan, gyda thargedau a dangosyddion perfformiad, yn annerbyniol a dweud y gwir. A byddai eu datganiad eu bod yn parhau'n ymrwymedig i ddatblygu eu dull o ymdrin â pholisïau a rhaglenni gwrthdlodi yn y dyfodol yn chwerthinllyd pe na bai hyn mor bwysig.
Fel y dywed ein hadroddiad, rydym wedi dadlau dro ar ôl tro fod angen strategaeth drawsbynciol, gynhwysfawr i fynd i'r afael â thlodi, gyda thargedau, cyflawniadau a cherrig milltir clir y gellir asesu cynnydd yn eu herbyn, fel y pwysleisiodd ein Cadeirydd o'r blaen. Mae Sefydliad Bevan wedi datgan bod angen strategaeth gwrthdlodi sy'n gosod yn glir y camau y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu eu cymryd i leihau nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru.
Wrth dderbyn ein hargymhelliad 17, dywed Llywodraeth Cymru ei bod am ei gwneud mor hawdd â phosibl i bobl hawlio budd-daliadau datganoledig, megis prydau ysgol am ddim a gostyngiadau yn y dreth gyngor, gan ychwanegu eu bod yn gweithio gydag awdurdodau lleol a rhanddeiliaid allweddol eraill i nodi atebion posibl. Fodd bynnag, mae bron i ddwy flynedd bellach ers i Cartrefi Cymunedol Cymru alw ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i weithio gyda'r Ganolfan Byd Gwaith yng Nghymru i gydleoli gwasanaethau a galluogi ceisiadau am fudd-daliadau awdurdodau lleol i gael eu gwneud ar yr un pryd â'r credyd cynhwysol. Unwaith eto, mae Sefydliad Bevan wedi galw ar Lywodraeth Cymru i annog awdurdodau lleol i sefydlu un pwynt mynediad ar gyfer prydau ysgol am ddim, mynediad at y grant datblygu disgyblion a chynllun gostyngiadau'r dreth gyngor.
Wrth dderbyn argymhelliad 37, mae Llywodraeth Cymru yn datgan ei bod wedi sefydlu grŵp cyfathrebu hygyrch, gan gynnwys sefydliadau sydd wedi tystio i'r anawsterau y profodd rhai sy'n fyddar neu'n drwm eu clyw, yn ddall neu â nam ar eu golwg, sydd ag anawsterau dysgu neu'n awtistig wrth geisio cael gafael ar wybodaeth glir a chryno yn ystod y pandemig coronafeirws. Fodd bynnag, dywedodd un o'r sefydliadau a'i mynychodd wrthyf: 'Roedd y cyfarfod ymhell o fod yn hygyrch i'r rhai a oedd yno. O ddifrif, roedd fel comedi sefyllfa ar sut i beidio â chynnal cyfarfod gyda phobl anabl a phobl fyddar a byddai wedi bod yn ddoniol mewn unrhyw amgylchiadau eraill.'
Yn olaf, wrth dderbyn ein hargymhelliad 38, dywed Llywodraeth Cymru ei bod yn parhau i ystyried cyfleoedd i wella cymorth i'r rheini na allant gael arian cyhoeddus. Fodd bynnag, mae gwasanaethau arbenigol bellach yn galw am eglurder ynglŷn â sut y bydd cymorth digartrefedd i oroeswyr nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus yn parhau. Er mwyn cefnogi pob goroeswr nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus yn effeithiol, rhaid i Lywodraeth Cymru ddweud wrthym felly a fydd yn cytuno ar fodel ariannu cynaliadwy gyda gwasanaethau arbenigol trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ac awdurdodau lleol yn ystod tymor y Senedd hon i sicrhau eu bod yn cael llety saff a diogel. Diolch yn fawr.
I'd like to thank our committee Chair, Members and the clerking team for the work that they've put into this inquiry and this report. We should all be angry about how COVID-19 has affected some people in our society more than others. That anger shouldn't fade. We should use the anger to compel us to make sure we change the way our society functions, because COVID-19 has not been a leveller. People in the poorest communities have not only experienced higher mortality, as we've heard, but they've also been more likely to lose income, have employment reduced and faced periods of restrictions and lockdown in a smaller space. Housing has been recognised not just as a functionality, but a provider of security and solace, and people without that security and solace have been exposed to an unnecessary and unconscionable risk.
The lockdown and now the restrictions are also having a disproportionate impact on people in the poorest communities. As our report makes clear, children with the lowest educational attainment before the pandemic will have fallen further behind their peers. Disabled people are more likely to face difficulties because of the challenges to the environment caused by social distancing. And, of course, those with caring responsibilities being more likely than not women—though not always—are more likely to face difficulties in employment, as facilities like childcare, education and routine social care become less available.
Now, I'm not arguing that we shouldn't have restrictions, but we should be more targeted on keeping the virus out of our communities altogether, and we should have mitigation plans for dealing with the effect of the restrictions. But poverty is not the only inequality we should consider. Seventeen and 18-year-olds went through the A-level debacle and are now either in university in very difficult circumstances or facing levels of unemployment not seen since the 1980s. Young people and children have missed out on seeing friends and socialising, which is important for development, but also mental health and joy. The importance of joy in all our lives should not be discounted. We must find ways of giving young people hope again.
Llywydd dros dro, another group that's faced unprecedented strain and worry these past few months has been older people. It was noted yesterday that the Government's report looking at recovery after COVID-19 does not make much mention of older people, which is an oversight that must be corrected. Because older people, residents of care homes especially, have been marginalised; they've been made to feel like their lives don't matter as much. More than 1,000 residents of care homes were discharged from hospitals without tests, and an investigation by the Equality and Human Rights Commission and the older people's commissioner into whether the human rights of older people were breached is ongoing.
There is an obligation on all of us to ensure that this narrative of marginalisation doesn't set in. Ninety-four per cent of everyone who has died from COVID-19 has been over the age of 60. Damage has been done and there's a further danger that older people and the many ills done to them will not be part of the story that this Government wants to tell. They must be central, because if we don't learn the lessons about the myriad inequalities that have been exposed by this virus, the same pattern will be repeated.
Let's look at the early response to the pandemic, particularly the UK Government's complacency, and compare it with other tragedies that have befallen our poorest communities. We see worrying patterns. In Grenfell, warning signs went unheeded for years because the people who were crying out weren't listened to. The British establishment has spent the past few years determined to not learn lessons, to not acknowledge responsibility and to not concede that poverty doesn't just strip people in this state of wealth, but of a voice. That can't be allowed to continue.
Likewise with COVID-19, a decade or more of austerity meant that there were insufficient stocks of personal protective equipment, whilst our defective social security system left many people unable to self-isolate when they needed to. Our society should be built around the needs of our most vulnerable citizens. Inequality cannot be a catalyst for disease. Our anger should not diminish. This should be a rallying cry, a chance for things to change, not just a report that gets noted. Diolch.
Hoffwn ddiolch i Gadeirydd ein pwyllgor, yr Aelodau a'r tîm clercio am y gwaith y maent wedi'i wneud ar gyfer yr ymchwiliad a'r adroddiad hwn. Dylem i gyd fod yn ddig am y ffordd y mae COVID-19 wedi effeithio mwy ar rai pobl yn ein cymdeithas nag eraill. Ni ddylai'r dicter hwnnw bylu. Dylem ddefnyddio'r dicter i'n gorfodi i sicrhau ein bod yn newid y ffordd y mae ein cymdeithas yn gweithredu, oherwydd nid yw COVID-19 wedi gosod pawb ar yr un lefel. Mae pobl yn y cymunedau tlotaf nid yn unig wedi gweld cyfraddau marwolaeth uwch, fel y clywsom, maent hefyd wedi bod yn fwy tebygol o golli incwm, o gael llai o waith ac o wynebu cyfnodau o gyfyngiadau symud mewn gofod llai. Ceir cydnabyddiaeth fod tai nid yn unig yn cyflawni swyddogaeth ymarferol, ond hefyd eu bod yn darparu diogelwch a chysur, ac mae pobl heb y diogelwch a'r cysur hwnnw wedi bod yn agored i risg ddiangen a digydwybod.
Mae'r cyfyngiadau symud cenedlaethol a'r cyfyngiadau lleol nawr hefyd yn cael effaith anghymesur ar bobl yn y cymunedau tlotaf. Fel y mae ein hadroddiad yn nodi'n glir, bydd plant sydd â'r cyrhaeddiad addysgol isaf cyn y pandemig wedi disgyn ymhellach ar ôl eu cyfoedion. Mae pobl anabl yn fwy tebygol o wynebu anawsterau oherwydd yr heriau i'r amgylchedd a achosir gan gadw pellter cymdeithasol. Ac wrth gwrs, mae'r rheini sydd â chyfrifoldebau gofalu yn fwy tebygol o fod yn fenywod—er nad bob amser—ac yn fwy tebygol o wynebu anawsterau mewn cyflogaeth, gyda llai o gyfleusterau fel gofal plant, addysg a gofal cymdeithasol arferol ar gael.
Nawr, nid wyf yn dadlau na ddylem gael cyfyngiadau, ond dylem eu targedu'n well ar gadw'r feirws allan o'n cymunedau'n gyfan gwbl, a dylem gael cynlluniau lliniaru ar gyfer ymdrin ag effaith y cyfyngiadau. Ond nid tlodi yw'r unig anghydraddoldeb y dylem ei ystyried. Aeth pobl ifanc 17 a 18 oed drwy'r llanast Safon Uwch ac maent bellach naill ai yn y brifysgol mewn amgylchiadau anodd iawn neu'n wynebu lefelau diweithdra nas gwelwyd ers y 1980au. Mae pobl ifanc a phlant wedi methu gweld ffrindiau a chymdeithasu, sy'n bwysig i'w datblygiad, a hefyd i'w iechyd meddwl a'u llawenydd. Ni ddylid diystyru pwysigrwydd llawenydd ym mywyd neb ohonom. Rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd o roi gobaith i bobl ifanc unwaith eto.
Lywydd dros dro, grŵp arall sydd wedi wynebu straen a phryder digynsail dros y misoedd diwethaf yw pobl hŷn. Nodwyd ddoe nad yw adroddiad y Llywodraeth sy'n edrych ar adferiad ar ôl COVID-19 yn sôn llawer am bobl hŷn, sy'n amryfusedd y mae'n rhaid ei gywiro. Oherwydd mae pobl hŷn, preswylwyr cartrefi gofal yn arbennig, wedi'u hymyleiddio; maent wedi cael eu gwneud i deimlo nad yw eu bywydau'n cyfrif cymaint. Rhyddhawyd dros 1,000 o breswylwyr cartrefi gofal o ysbytai heb brofion, ac mae ymchwiliad ar y gweill gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a'r comisiynydd pobl hŷn i weld a dorrwyd hawliau dynol pobl hŷn.
Mae dyletswydd ar bob un ohonom i sicrhau nad yw naratif ymyleiddio yn magu gwraidd. Mae 94 y cant o bawb a fu farw o COVID-19 wedi bod dros 60 oed. Mae niwed wedi'i wneud ac mae perygl pellach na fydd pobl hŷn a'r cam mawr a wnaed â hwy yn rhan o'r stori y mae'r Llywodraeth hon am ei hadrodd. Rhaid iddynt fod yn ganolog, oherwydd os na ddysgwn y gwersi am y llu o anghydraddoldebau a amlygwyd gan y feirws hwn, bydd yr un patrwm yn cael ei ailadrodd.
Gadewch inni edrych ar yr ymateb cynnar i'r pandemig, yn enwedig agwedd hunanfodlon Llywodraeth y DU, a'i gymharu â thrychinebau eraill sydd wedi dod i ran ein cymunedau tlotaf. Gwelwn batrymau sy'n peri pryder. Yn Grenfell, ni chymerwyd sylw o arwyddion rhybudd am flynyddoedd am nad oedd neb yn gwrando ar y bobl a oedd yn codi llais. Mae'r sefydliad Prydeinig wedi treulio'r blynyddoedd diwethaf yn benderfynol o beidio â dysgu gwersi, peidio â chydnabod cyfrifoldeb a chyfaddef bod tlodi'n amddifadu pobl yn y wladwriaeth hon o gyfoeth, a hefyd o lais. Ni ellir caniatáu i hynny barhau.
Yn yr un modd â COVID-19, golygodd degawd neu fwy o gyni nad oedd digon o stociau o gyfarpar diogelu personol ar gael, tra bod ein system nawdd cymdeithasol ddiffygiol wedi golygu bod llawer o bobl wedi methu hunanynysu pan oedd angen. Dylid adeiladu ein cymdeithas o amgylch anghenion ein dinasyddion mwyaf agored i niwed. Ni all anghydraddoldeb fod yn gatalydd ar gyfer clefydau. Ni ddylai ein dicter leihau. Dylai hon fod yn alwad i'r gad, yn gyfle i bethau newid, nid dim ond adroddiad a nodwyd. Diolch.
Alun Davies.
Alun Davies.
I'm grateful to you, acting Presiding Officer. I have to say that this report is an excellent piece of work and I think all of us should be very grateful to John Griffiths as Chair, but all Members across all sides of this Chamber who contributed to this report, and, of course, the staff who worked on it as well. I think it reflects poorly on some of those Members who were here to contribute to the previous debate, but have disappeared back into the depths of their mansions for this debate, when this debate demonstrates the power of this place, the power of the committee system and the power of democracy to hold a Government to account. I was very proud to be a Member of this Senedd when I read this report, because I was very proud of the thoroughness and the work that had gone into the detail of this report. I think all of us will be grateful to see and have the opportunity to examine how this report will shape and influence Government policy in the future.
Rwy'n ddiolchgar i chi, Lywydd dros dro. Rhaid imi ddweud bod yr adroddiad hwn yn ddarn rhagorol o waith a chredaf y dylai pob un ohonom fod yn ddiolchgar iawn i John Griffiths fel Cadeirydd, ac i'r holl Aelodau ar bob ochr i'r Siambr a gyfrannodd at yr adroddiad hwn, ac wrth gwrs, y staff a fu'n gweithio arno hefyd. Credaf ei fod yn adlewyrchu'n wael ar rai o'r Aelodau a oedd yma i gyfrannu yn y ddadl flaenorol, ond sydd wedi diflannu'n ôl i ddyfnder eu plastai ar gyfer y ddadl hon, pan fo'r ddadl hon yn dangos pŵer y lle hwn, pŵer y system bwyllgorau a phŵer democratiaeth i ddwyn Llywodraeth i gyfrif. Roeddwn yn falch iawn o fod yn Aelod o'r Senedd hon pan ddarllenais yr adroddiad, oherwydd roeddwn yn falch iawn o'r trylwyredd a'r gwaith a wnaed ar fanylion yr adroddiad hwn. Credaf y bydd pob un ohonom yn falch o weld a chael cyfle i archwilio'r modd y bydd yr adroddiad yn llywio ac yn dylanwadu ar bolisi Llywodraeth yn y dyfodol.
The findings, acting Presiding Officer, are as stark as any of us would expect and anticipate and any of us have seen in our own communities over recent months—the impact that the virus, the pandemic, has had on people living in poverty, on older people, on ethnicity in and across Wales. We've seen how the virus has not been a virus that has hit people equally, but has had a disproportionate impact on those people who are, in some ways, the weakest and most vulnerable in our society, but also the people who need the support of a community and a Government that has to be on their side. And I think the report sets that out clearly, and all of us need to take note of this.
I'll be interested to hear how the Minister responds to this debate, but I'm grateful to Ministers—and I say 'Ministers'—over the last few months for the way in which they've put people first. It's very difficult responding to a pandemic when the science will change, our experience will grow and our knowledge will grow over time, because people will point to a decision taken in March and then ask why a different decision was taken in May or June. People will seek certainty in a science that simply doesn't exist and therefore Ministers and officials and scientists need to take decisions. And those decisions are based, obviously and clearly, on our knowledge and experience, but they're also based on our values—what is important. What we've seen in Wales is a Government rooted in the values of putting people's health and people's well-being first, and I think that's something that has united people across the country. And I hope that opposition parties will also recognise that, not only in this debate but in the months to come.
There are two points I wish to make, acting Presiding Officer. In the same way as the virus has targeted, if you like, the most vulnerable in society, so must Government support. The Government needs to look hard at ensuring that, when we are imposing regulations—and I think the Government has acted in an entirely proportionate way, in dealing with these matters—the measures that have been put in place to deal with the pandemic are being proportional to the threat from the pandemic, but are also, of course, disproportional in their impact on particular people in our communities. We know that poor people, women, we know that older people and children have been disproportionately impacted by the regulations, and we know why that is happening, and we understand why that is happening, but it does mean that the Government's support needs to be targeted at those people as well.
And if I could, acting Presiding Officer, say a particular word about the situation facing children with additional learning needs and children who come from deprived backgrounds. We know that these children are the people who are the most at threat from disruption to services and to the support that they require on a day-to-day, week-by-week basis. And I hope that, throughout all of our actions, we will always ensure that there is the support for children who are from deprived backgrounds and who have additional learning needs that means they must have the support available, because they cannot catch up quickly in six months or catch up in a couple of months, or have the sort of private support that is provided in some places.
In the same way as the measures to address the pandemic have to be supported by measures that support the people, so must the recovery. The recovery must be targeted at those who have lost the most, and I thought the report was very, very convincing on this particular issue. We need to ensure that we are able to put in the funding and to put in the resources to ensure that the communities who will be most greatly affected by the regulations that are in place, but also by the economic disruption that has been created by the pandemic, have a safety net, if you like, but that there's also investment in those people and in those places at the end of the day. I'm looking at my screen now and I can see my colleague Dawn Bowden, who represents the next-door constituency. She knows and I know how Merthyr and Rhymney and Tredegar are intricately linked, and that the communities just across the hill from where I am at the moment in Rhymney will be as affected as my own community here in Tredegar, and we need to ensure that we have support in place.
I won't, acting Presiding Officer—
Mae'r canfyddiadau, Lywydd dros dro, mor llwm ag y byddai unrhyw un ohonom yn ei ddisgwyl a'i ragweld ac y byddai unrhyw un ohonom wedi gweld yn ein cymunedau ein hunain dros y misoedd diwethaf—yr effaith y mae'r feirws, y pandemig, wedi'i chael ar bobl sy'n byw mewn tlodi, ar bobl hŷn, ar ethnigrwydd ym mhob rhan o Gymru. Rydym wedi gweld sut nad yw'n feirws sydd wedi taro pobl yn gyfartal, ond sut y mae wedi cael effaith anghymesur ar y bobl sydd, mewn rhai ffyrdd, yn wannach ac yn fwy agored i niwed na neb arall yn ein cymdeithas, ond hefyd y bobl sydd angen cefnogaeth cymuned a Llywodraeth a ddylai fod ar eu hochr hwy. A chredaf fod yr adroddiad yn nodi hynny'n glir, ac mae angen i bob un ohonom gymryd sylw ohono.
Bydd gennyf ddiddordeb mewn clywed sut y mae'r Gweinidog yn ymateb i'r ddadl hon, ond rwy'n ddiolchgar i Weinidogion—ac rwy'n dweud 'Gweinidogion'—dros y misoedd diwethaf am y ffordd y maent wedi rhoi pobl yn gyntaf. Mae'n anodd iawn ymateb i bandemig pan fydd y wyddoniaeth yn newid, pan fydd ein profiad yn tyfu a phan fydd ein gwybodaeth yn tyfu dros amser, oherwydd bydd pobl yn cyfeirio at benderfyniad a wnaed ym mis Mawrth ac yna'n gofyn pam y gwnaed penderfyniad gwahanol ym mis Mai neu fis Mehefin. Bydd pobl yn ceisio sicrwydd mewn gwyddoniaeth nad yw'n bodoli ac felly mae angen i Weinidogion a swyddogion a gwyddonwyr wneud penderfyniadau. Ac mae'r penderfyniadau hynny'n seiliedig, yn amlwg ac yn glir, ar ein gwybodaeth a'n profiad, ond maent hefyd yn seiliedig ar ein gwerthoedd—yr hyn sy'n bwysig. Yr hyn a welsom yng Nghymru yw Llywodraeth sydd wedi'i gwreiddio yng ngwerthoedd rhoi iechyd pobl a lles pobl yn gyntaf, a chredaf fod hynny'n rhywbeth sydd wedi uno pobl ar draws y wlad. A gobeithio y bydd y gwrthbleidiau hefyd yn cydnabod hynny, nid yn unig yn y ddadl hon ond yn y misoedd i ddod.
Hoffwn wneud dau bwynt, Lywydd dros dro. Yn yr un modd ag y mae'r feirws wedi targedu, os mynnwch, y rhai mwyaf agored i niwed mewn cymdeithas, rhaid i gymorth Llywodraeth wneud hynny hefyd. Mae angen i'r Llywodraeth edrych yn galed ar sicrhau, pan fyddwn yn gosod rheoliadau—a chredaf fod y Llywodraeth wedi gweithredu mewn ffordd gwbl gymesur wrth ymdrin â'r materion hyn—fod y mesurau sydd wedi'u rhoi ar waith i ymdrin â'r pandemig yn gymesur â bygythiad y pandemig, ond maent hefyd, wrth gwrs, yn anghymesur o ran eu heffaith ar bobl benodol yn ein cymunedau. Gwyddom fod y rheoliadau wedi effeithio'n anghymesur ar bobl dlawd, menywod, pobl hŷn a phlant, a gwyddom pam mae hynny'n digwydd, a deallwn pam mae hynny'n digwydd, ond mae'n golygu bod angen targedu cymorth y Llywodraeth at y bobl hynny hefyd.
Ac os caf ddweud gair yn arbennig, Lywydd dros dro, am y sefyllfa sy'n wynebu plant ag anghenion dysgu ychwanegol a phlant sy'n dod o gefndiroedd difreintiedig. Gwyddom mai'r plant hyn yw'r bobl sy'n fwyaf tebygol o wynebu bygythiad yn sgil tarfu ar wasanaethau ac ar y cymorth y maent ei angen o ddydd i ddydd, o wythnos i wythnos. A gobeithio, drwy ein holl weithredoedd, y byddwn bob amser yn sicrhau bod cymorth ar gael i blant sy'n dod o gefndiroedd difreintiedig ac sydd ag anghenion dysgu ychwanegol sy'n golygu bod yn rhaid iddynt gael cymorth, oherwydd ni allant ddal i fyny'n gyflym ymhen chwe mis na dal i fyny ymhen mis neu ddau, neu gael y math o gymorth preifat a ddarperir mewn rhai mannau.
Yn yr un modd ag y mae'n rhaid i'r mesurau sy'n mynd i'r afael â'r pandemig gael eu hategu gan fesurau sy'n cefnogi'r bobl, rhaid i'r adferiad wneud yr un peth. Rhaid targedu'r adferiad at y rhai sydd fwyaf ar eu colled, ac roeddwn yn meddwl bod yr adroddiad yn argyhoeddiadol iawn ar y mater hwn. Mae angen inni sicrhau ein bod yn gallu darparu cyllid a darparu adnoddau i sicrhau bod rhwyd ddiogelwch, os mynnwch, gan y cymunedau yr effeithir arnynt fwyaf gan y rheoliadau sydd ar waith, ond hefyd gan yr aflonyddwch economaidd a grëwyd gan y pandemig, ond bod buddsoddi'n digwydd hefyd yn y bobl hynny ac yn y lleoedd hynny yn y pen draw. Rwy'n edrych ar fy sgrin yn awr a gallaf weld fy nghyd-Aelod Dawn Bowden, sy'n cynrychioli'r etholaeth drws nesaf. Mae hi'n gwybod ac rwyf innau'n gwybod sut mae Merthyr Tudful a Rhymni a Thredegar wedi'u cysylltu'n agos, a bydd y cymunedau dros y bryn o'r fan lle rwyf ar hyn o bryd yn Rhymni wedi'u heffeithio lawn cymaint â fy nghymuned i yma yn Nhredegar, ac mae angen inni sicrhau bod gennym gymorth yn ei le.
Lywydd dros dro, ni wnaf—
Alun, you are way out of time. I've been very generous to you, especially when you were making those felicitations to your neighbour, but we will have to leave it there. Caroline Jones.
Alun, mae eich amser wedi hen orffen. Rwyf wedi bod yn hael iawn, yn enwedig pan oeddech yn rhoi'r geiriau canmoliaethus hynny i'ch cymydog, ond bydd yn rhaid i ni ei gadael yno. Caroline Jones.
Diolch, acting Presiding Officer. I would like to thank our committee Chair and the committee clerks for their amazing work throughout this inquiry. COVID-19 certainly meant that this was no ordinary inquiry. Remote working made holding such an inquiry even more challenging. However, the challenges faced by committee members pale into insignificance when compared with the challenges faced by the wider community.
COVID-19 has caused the deaths of over 1 million people around the globe, and over 1,600 people in Wales. Sadly, even those who do recover from this awful disease can be left with long-term, life-limiting conditions. I have had constituents tell me that they still struggle to breathe months offer recovering from COVID-19. The long-term impacts of long COVID are only starting now to be understood, but Governments must help those impacted and ensure that they receive all the necessary support. The toll that COVID-19 is having continues to rise as infections continue to spread, and, in order to try to halt an exponential rise in the death toll, Governments closed down large parts of the economy, causing one of the biggest economic collapses in history.
As our committee discovered, the downturn has hit and disproportionately impacted the most disadvantaged in our society, and limited the life chances of younger generations. Measures designed to limit the spread have also disproportionately impacted the mental health and well-being of older people and those with disabilities. While we take measures to stop the spread of coronavirus, we have to mitigate the impact that they have on people's lives, and the best way we can limit the impact that COVID has on people's lives is to move away from lockdowns. Unfortunately, we can only do that if everyone obeys social distancing, wears a mask in public places and practices good hand hygiene, because the selfish actions of a few have led to outbreaks and the inevitable imposing of stricter restrictions on people's lives, restrictions that have an impact on people's mental health and economic well-being, restrictions that have had a disproportionate impact on younger generations. Young people have had their schooling interrupted, their exams cancelled and university life changed dramatically.
As the committee discovered, shutdown measures have hit the youngest workers the hardest, with employees under the age of 25 almost three times as likely to have been working in shutdown sectors. Those same young workers will be the ones left footing the bill for the billions of pounds that have been spent and will continue to be spent dealing with the impacts of this pandemic—the very same generation that will be left struggling with the devastating impacts of climate change and ecological disaster. The biggest inequality of this pandemic has been the fact that, although young people are the least likely to suffer the serious effects of the SARS-CoV-2 virus, they are the most likely to be impacted by measures aimed at curbing its spread. I urge the Welsh Government to do all it can to mitigate the impacts, to do all it can to ensure there won't be any further lockdowns and to provide additional support to improve the life chances of the under-25s. Diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd dros dro. Hoffwn ddiolch i Gadeirydd ein pwyllgor a chlercod y pwyllgor am eu gwaith anhygoel drwy gydol yr ymchwiliad hwn. Yn sicr, fe olygodd COVID-19 na fu hwn yn ymchwiliad cyffredin. Roedd gweithio o bell yn gwneud cynnal ymchwiliad o'r fath hyd yn oed yn fwy heriol. Fodd bynnag, mae'r heriau a wynebir gan aelodau'r pwyllgor yn pylu'n ddim o'u cymharu â'r heriau a wynebir gan y gymuned ehangach.
Mae COVID-19 wedi achosi marwolaeth dros 1 filiwn o bobl ledled y byd, a thros 1,600 o bobl yng Nghymru. Yn anffodus, gall hyd yn oed y rheini sy'n gwella o'r clefyd ofnadwy hwn wynebu cyflyrau hirdymor sy'n cyfyngu ar fywyd. Cefais etholwyr yn dweud wrthyf eu bod yn dal i'w chael hi'n anodd anadlu fisoedd ar ôl gwella o COVID-19. Nid yw effeithiau COVID hirdymor ond yn dechrau cael eu deall, ond rhaid i Lywodraethau helpu'r rhai yr effeithir arnynt a sicrhau eu bod yn cael yr holl gymorth angenrheidiol. Mae'r effaith y mae COVID-19 wedi'i chael yn parhau i gynyddu wrth i nifer yr heintiau barhau i ledaenu, ac er mwyn ceisio atal cynnydd esbonyddol yn y gyfradd sy'n marw, caeodd Llywodraethau rannau helaeth o'r economi, gan achosi un o'r cwympiadau economaidd mwyaf mewn hanes.
Fel y darganfu ein pwyllgor, mae'r dirywiad wedi taro ac wedi effeithio'n anghymesur ar y rhai mwyaf difreintiedig yn ein cymdeithas, ac wedi cyfyngu ar gyfleoedd bywyd cenedlaethau iau. Mae mesurau a gynlluniwyd i gyfyngu ar y lledaeniad hefyd wedi cael effaith anghymesur ar iechyd meddwl a lles pobl hŷn a phobl ag anableddau. Er ein bod yn cymryd camau i atal y coronafeirws rhag lledaenu, rhaid inni liniaru'r effaith a gaiff ar fywydau pobl, a'r ffordd orau y gallwn gyfyngu ar yr effaith COVID ar fywydau pobl yw symud oddi wrth y cyfyngiadau symud. Yn anffodus, ni allwn wneud hynny heb i bawb ufuddhau i fesurau cadw pellter cymdeithasol, gwisgo masg mewn mannau cyhoeddus ac arfer hylendid dwylo da, oherwydd mae gweithredoedd hunanol rhai pobl wedi arwain at gynnydd yn nifer yr achosion a chamau anochel i osod cyfyngiadau llymach ar fywydau pobl, cyfyngiadau sy'n effeithio ar iechyd meddwl a lles economaidd pobl, cyfyngiadau sydd wedi cael effaith anghymesur ar genedlaethau iau. Amharwyd ar addysg pobl ifanc, cafodd eu harholiadau eu canslo a newidiodd bywyd prifysgol yn ddramatig.
Fel y darganfu'r pwyllgor, y gweithwyr ieuengaf sydd wedi'u taro galetaf gan y mesurau cau, gyda chyflogeion o dan 25 oed bron deirgwaith yn fwy tebygol o fod yn gweithio mewn sectorau a gaewyd. Yr un gweithwyr ifanc hynny fydd yn gorfod talu'r bil am y biliynau o bunnoedd a wariwyd ac a fydd yn parhau i gael eu gwario i ymdrin ag effeithiau'r pandemig hwn—yr un genhedlaeth ag a adewir i frwydro yn erbyn effeithiau dinistriol newid yn yr hinsawdd a thrychineb ecolegol. Er mai pobl ifanc yw'r lleiaf tebygol o ddioddef effeithiau difrifol yn sgil feirws SARS-CoV-2, anghydraddoldeb mwyaf y pandemig hwn yw mai hwy sy'n fwyaf tebygol o gael eu heffeithio gan fesurau sy'n ceisio cyfyngu ar ei ledaeniad. Rwy'n annog Llywodraeth Cymru i wneud popeth yn ei gallu i liniaru'r effeithiau, i wneud popeth yn ei gallu i sicrhau na fydd unrhyw gyfyngiadau pellach ac i ddarparu cymorth ychwanegol i wella cyfleoedd bywyd pobl dan 25 oed. Diolch yn fawr.
Huw Irranca-Davies.
Huw Irranca-Davies.
Acting Presiding Officer, thank you—I will try scaling Everest once again.
Lywydd dros dro, diolch—fe geisiaf ddringo Everest unwaith eto.
My thanks to my fellow committee members, and our Chair and our clerks, and especially those who gave evidence for helping us to bring forward wide-ranging recommendations in respect of our committee's report on inequality during the COVID-19 pandemic.
One thing is crystal clear: the harsh social and economic inequalities that have always been present have sharpened as a result of the pandemic. As such, the committee is equally clear that the responses to the pandemic must focus on those who have been most exposed by this virus and who are at greatest risk of suffering the deepening and entrenching of that inequality: those who are in poverty already, in precarious work on low incomes; those with lower educational attainment and skills, in the worst housing, and overcrowded and poor standard private rented housing; single parents, the vast majority of whom are women; low earners from certain ethnic groups working in that low-paid, precarious employment, exposed to the economic slowdown and the health inequalities affecting men and older people, but with a virus perniciously targeting people from certain black, Asian and minority ethnic groups; the women who, in the majority, have taken on the additional unpaid caring roles for children and older relatives that have arisen through COVID-19; children with low educational attainment, who will have fallen further behind; children with special education needs or additional learning needs, who will be likewise affected by the absence of educational and wider support during the pandemic; disabled people who've seen their world shrink because of necessary COVID measures; carers and older people receiving care at home, or in a residential setting, who have also seen the COVID world closing around them; and migrants, who are most likely to work in those shut-down sectors, and are even more exposed through their restricted access to benefits and other public funds.
These are the same people, collectively and individually—because behind this there are thousands upon thousands of individual human stories—who were already vulnerable to poverty and inequality before, but the harsh winds of coronavirus have shaken violently what defences were previously in place. So, I'm pleased, therefore, that the Government has indeed accepted, or largely accepted, or accepted in principle, the vast majority of our recommendations—so, for example, on equality impact assessments, to comply with our human rights obligations and public sector equality duties; on health and care and coronavirus-related data gathering; on the impact of the Coronavirus Act 2020 on measures affecting social care and mental health duties; on poverty reduction strategies and targets and performance indicators; on school meals and summer holidays; on fair work measures to a values-led recovery, and implementation of the Fair Work Commission's recommendations; on additional funding to advice services on benefits and employment and discrimination, especially for BAME and disabled employees; on a benefits take-up campaign; on exploring automatic entitlement to devolved benefits; on reviewing and rolling out the BAME advisory group's assessment tool; on promoting fair and flexible work to all employers receiving Welsh Government support; maximising the income of unpaid carers through council tax discounts; on reviewing the accessibility and availability of mental health services, especially for men from lower socioeconomic groups; on delivering a sustainable funding model for the violence against women, domestic abuse and sexual violence sector before the end of this Senedd; on data collection for older abuse victims; on updating and reviewing community cohesion and hate crime plans and frameworks; and, I have to say, on lobbying the UK Government for the lifting of 'no recourse to public funds' restrictions; on migrant awareness training for front-line public staff; and on targeting employment support at those who are furthest from the labour market, and so on.
Now, the Government has rejected a couple of our recommendations with reasons, and some are accepted only in principle, as I say. But I welcome the fact that we have a Government that has responded positively to the vast majority of recommendations, and indeed has not waited to act on many of them already. It's clearly committed to tackling the inequalities that have been brought into such sharp relief by this pandemic. If anything positive at all comes out of this personal and human tragedy of COVID-19, in which many have lost their lives and their loved ones, then it must be, surely, the redoubling of our efforts to reduce the inequalities in life that are there by chance of birth and chance of geography. Let's extend our hands further to help people up when the world must seem to them to be always knocking them down. Thank you.
Diolch i fy nghyd-aelodau ar y pwyllgor, a'n Cadeirydd a'n clercod, ac yn enwedig y rhai a roddodd dystiolaeth am ein helpu i gyflwyno argymhellion eang eu cwmpas mewn perthynas ag adroddiad ein pwyllgor ar anghydraddoldeb yn ystod pandemig COVID-19.
Mae un peth yn gwbl glir: mae'r anghydraddoldebau cymdeithasol ac economaidd llym sydd wedi bod yn bresennol erioed wedi miniogi o ganlyniad i'r pandemig. O'r herwydd, mae'r pwyllgor yr un mor glir fod yn rhaid i'r ymatebion i'r pandemig ganolbwyntio ar y rhai sydd wedi bod yn fwyaf agored i niwed yn sgil y feirws hwn ac sy'n wynebu'r perygl mwyaf o weld yr anghydraddoldeb hwnnw'n dyfnhau ac yn magu gwraidd: rhai sydd mewn tlodi eisoes, mewn gwaith ansicr ar incwm isel; rhai sydd â chyrhaeddiad addysgol a lefel sgiliau is, yn y tai gwaethaf, a thai rhent preifat gorlawn ac ansafonol; rhieni sengl, gyda'r mwyafrif helaeth ohonynt yn fenywod; rhai sy'n ennill cyflogau is o grwpiau ethnig sy'n gweithio mewn cyflogaeth ansicr am gyflogau isel, yn agored i'r arafu economaidd a'r anghydraddoldebau iechyd sy'n effeithio ar ddynion a phobl hŷn, ond gyda feirws niweidiol yn targedu pobl o grwpiau penodol o bobl dduon, pobl Asiaidd a phobl o leiafrifoedd ethnig; y menywod sydd, gan mwyaf, wedi ymgymryd â rolau gofalu di-dâl ychwanegol am blant a pherthnasau hŷn yn sgil COVID-19; plant â chyrhaeddiad addysgol isel, a fydd wedi syrthio ymhellach ar ei hôl hi; plant ag anghenion addysgol arbennig neu anghenion dysgu ychwanegol, y bydd diffyg cymorth addysgol a chymorth ehangach hefyd yn effeithio arnynt yn ystod y pandemig; pobl anabl sydd wedi gweld eu byd yn crebachu oherwydd mesurau COVID angenrheidiol; gofalwyr a phobl hŷn sy'n derbyn gofal gartref, neu mewn lleoliad preswyl, sydd hefyd wedi gweld byd COVID yn cau o'u cwmpas; ac ymfudwyr, sy'n fwyaf tebygol o fod yn gweithio yn y sectorau sydd wedi cau, ac sydd hyd yn oed yn fwy agored i niwed drwy eu mynediad cyfyngedig at fudd-daliadau a chronfeydd cyhoeddus eraill.
Dyma'r un bobl, ar y cyd ac fel unigolion—oherwydd y tu ôl i hyn mae miloedd ar filoedd o straeon dynol unigol—a oedd eisoes yn agored i dlodi ac anghydraddoldeb o'r blaen, ond mae gwyntoedd llym coronafeirws wedi chwalu'n rhacs yr amddiffynfeydd a oedd ar waith yn flaenorol. Felly, rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi derbyn, neu wedi derbyn i raddau helaeth neu mewn egwyddor, y mwyafrif helaeth o'n hargymhellion—felly, er enghraifft, ar asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb, i gydymffurfio â'n rhwymedigaethau hawliau dynol a'n dyletswyddau cydraddoldeb y sector cyhoeddus; ar iechyd a gofal a chasglu data sy'n gysylltiedig â'r coronafeirws; ar effaith Deddf Coronafeirws 2020 ar fesurau sy'n effeithio ar ddyletswyddau gofal cymdeithasol ac iechyd meddwl; ar strategaethau lleihau tlodi a thargedau a dangosyddion perfformiad; ar brydau ysgol a gwyliau'r haf; ar fesurau gwaith teg i adferiad a arweinir gan werthoedd, a gweithredu argymhellion y Comisiwn Gwaith Teg; ar gyllid ychwanegol i wasanaethau cynghori ar fudd-daliadau a chyflogaeth a gwahaniaethu, yn enwedig ar gyfer cyflogeion BAME ac anabl; ar ymgyrch i annog pobl i hawlio budd-daliadau; ar archwilio hawl awtomatig i fudd-daliadau datganoledig; ar adolygu a chyflwyno offeryn asesu grŵp cynghorol BAME; ar hyrwyddo gwaith teg a hyblyg i bob cyflogwr sy'n cael cymorth gan Lywodraeth Cymru; cynyddu incwm gofalwyr di-dâl drwy ostyngiadau yn y dreth gyngor; ar adolygu hygyrchedd ac argaeledd gwasanaethau iechyd meddwl, yn enwedig i ddynion o grwpiau economaidd-gymdeithasol is; ar ddarparu model ariannu cynaliadwy ar gyfer y sector trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol cyn diwedd y Senedd hon; ar gasglu data ar gyfer dioddefwyr hŷn sydd wedi dioddef camdriniaeth; ar ddiweddaru ac adolygu cydlyniant cymunedol a chynlluniau a fframweithiau troseddau casineb; a rhaid i mi ddweud, ar lobïo Llywodraeth y DU am godi cyfyngiadau i'r rheini 'nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus'; ar hyfforddiant ymwybyddiaeth ymfudwyr i staff cyhoeddus ar y rheng flaen; ac ar dargedu cymorth cyflogaeth at y rhai sydd bellaf o'r farchnad lafur, ac yn y blaen.
Nawr, mae'r Llywodraeth wedi gwrthod un neu ddau o'n hargymhellion gyda rhesymau, a dim ond mewn egwyddor y maent wedi derbyn rhai ohonynt, fel y dywedais. Ond rwy'n croesawu'r ffaith bod gennym Lywodraeth sydd wedi ymateb yn gadarnhaol i'r mwyafrif llethol o'r argymhellion, ac yn wir nid yw wedi oedi cyn gweithredu ar lawer ohonynt yn barod. Mae'n amlwg wedi ymrwymo i fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau sydd wedi'u hamlygu i'r fath raddau gan y pandemig hwn. Os daw unrhyw beth cadarnhaol o gwbl allan o drasiedi bersonol a dynol COVID-19, lle mae llawer wedi colli eu bywydau a'u hanwyliaid, does bosibl nad ailgadarnhau ein hymdrechion i leihau'r anghydraddoldebau mewn bywyd sy'n deillio ar hap o amgylchiadau geni a daearyddiaeth pobl fydd hynny. Gadewch i ni estyn ein dwylo ymhellach i helpu pobl i godi ar eu traed pan fydd y byd i'w weld bob amser yn eu llorio. Diolch.
I call the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt.
Thank you, acting Presiding Officer. I'd like to start by thanking John Griffiths and the Equality, Local Government and Communities Committee for bringing forward this debate today, for the work that the committee has undertaken to produce a very comprehensive report, 'Into sharp relief: inequality and the pandemic'. I have to say that this is a report that is very fundamentally important to the Welsh Government in terms of our responses and in terms of the wide spread of issues and recommendations that you have brought forward. Of course, we've responded to the committee on each recommendation, addressing the policies and responses to the pandemic from across the Welsh Government, and I think that's a crucial point to make. The committee inquiry took evidence from across the spectrum of Welsh Government responsibilities, and many Ministers are engaged and responding, requiring a cross-Government response to assess that impact of the pandemic and the inequalities it has exposed, which you've all so powerfully spoken of in this debate. And I do agree with the Chair, John Griffiths, that we need to use all the tools available to us to tackle poverty and inequality, and your report and the responses that we have given demonstrate how we can address this and particularly, across all the recommendations, really, do relate to your recommendation 7.
I think the focus on equality and human rights is fundamental. It's key to the report's themes and recommendations. It accords with our commitment to high positive equality impact decisions set out in our 'Leading Wales out of the coronavirus pandemic: a framework for recovery', and also 'Unlocking our society and economy', and, indeed, the report on reconstructing Wales that the Counsel General presented yesterday afternoon. But what's clear from the report, and what we know as we go about our daily lives, and as you've all given such clear evidence of, is that no aspect of society has been untouched by this pandemic. And we know that the impact of the pandemic has not fallen equally, with disproportionate impacts on our black, Asian and minority ethnic citizens, our older people, disabled people, those in poverty, on children, people with co-morbidities—you've spoken about all of these who are most disadvantaged—those who are suffering mental health issues and those who are homeless, among others; in short, the most disadvantaged members of our society. And these disproportionate impacts are at the forefront of our work, and I'm grateful to the many people and organisations who not only gave evidence to you but have actually joined with us in the Welsh Government to help us design appropriate actions. As we've responded to this health crisis, our goal has been to protect the most disadvantaged, seeking to identify and address the disproportionate impacts as they emerge.
I spoke a lot yesterday in the race debate—the debate against racism and race inequalities—about the work that we've already undertaken, which you acknowledge in the report: the BAME COVID-19 advisory group, under the leadership of Judge Ray Singh, advising us on action to address the horrifying disparity in deaths from COVID-19 among BAME people; the risk assessment tool mentioned in the debate, developed by Professor Keshav Singhal, used now to protect people's lives in the health service, social care and beyond; and, of course, Professor Ogbonna's recommendations to the socioeconomic group, which are being implemented.
Equality and human rights considerations have been fundamental to all decisions on how to respond to the health crisis and work towards recovery, and we have to reflect on some of the steps we've taken and, again, it's important—this scrutiny through your report helps us with those reflections. And one point I'd like to make in terms of recommendations is that we fully understand the unease that the committee and others have expressed about the Coronavirus Act 2020, section 12, which relates to social care— shared amongst many of our key partners and stakeholders affected. The Deputy Minister for Health and Social Services has asked her officials to undertake a rapid engagement exercise to seek stakeholders' views, and will use the results to inform decisions about suspension or retention of these provisions. This consultation began on 2 October, closing on 2 November, with decisions being made shortly after. If the outcome is to remove the provisions, we anticipate the necessary secondary legislation, made in November or early December, could come into force very quickly, subject to the Senedd's consideration. So, we are already responding to those recommendations.
Diolch, Lywydd dros dro. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i John Griffiths a'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau am gyflwyno'r ddadl hon heddiw, am y gwaith y mae'r pwyllgor wedi'i wneud i gynhyrchu adroddiad cynhwysfawr iawn, 'Amlygu'r materion: anghydraddoldeb a'r pandemig'. Rhaid imi ddweud bod hwn yn adroddiad sy'n sylfaenol bwysig i Lywodraeth Cymru o ran ein hymatebion ac o ran cwmpas eang y materion a'r argymhellion a gyflwynwyd gennych. Wrth gwrs, rydym wedi ymateb i'r pwyllgor ar bob argymhelliad, gan fynd i'r afael â'r polisïau a'r ymatebion i'r pandemig o bob rhan o Lywodraeth Cymru, a chredaf fod hwnnw'n bwynt hollbwysig i'w wneud. Cymerodd ymchwiliad y pwyllgor dystiolaeth o bob rhan o sbectrwm cyfrifoldebau Llywodraeth Cymru, ac mae llawer o Weinidogion yn ymgysylltu ac yn ymateb, gan alw am ymateb ar draws y Llywodraeth i asesu effaith y pandemig a'r anghydraddoldebau y mae wedi'u hamlygu, mater y gwnaethoch siarad mor rymus amdano yn y ddadl hon. Ac rwy'n cytuno â'r Cadeirydd, John Griffiths, fod angen inni ddefnyddio'r holl arfau sydd ar gael i ni i fynd i'r afael â thlodi ac anghydraddoldeb, ac mae eich adroddiad a'r ymatebion a roesom yn dangos sut y gallwn fynd i'r afael â hyn ac yn arbennig, ar draws yr holl argymhellion mewn gwirionedd, mae'n ymwneud â'ch argymhelliad 7.
Credaf fod y ffocws ar gydraddoldeb a hawliau dynol yn sylfaenol. Mae'n allweddol i themâu ac argymhellion yr adroddiad. Mae'n cyd-fynd â'n hymrwymiad i benderfyniadau cadarnhaol iawn o ran yr effaith ar gydraddoldeb a nodir yn ein 'Arwain Cymru allan o'r pandemig coronafeirws: fframwaith ar gyfer adferiad', a hefyd 'Llacio'r cyfyngiadau ar ein cymdeithas a'n heconomi', ac yn wir yr adroddiad ar ailadeiladu Cymru a gyflwynwyd gan y Cwnsler Cyffredinol brynhawn ddoe. Ond yr hyn sy'n glir o'r adroddiad, a'r hyn rydym yn ei wybod wrth i ni fyw ein bywydau bob dydd, ac fel rydych chi i gyd wedi rhoi tystiolaeth mor glir ohono, yw bod y pandemig hwn wedi cyffwrdd â phob agwedd ar gymdeithas. A gwyddom nad yw effaith y pandemig wedi'i deimlo'n gyfartal, gydag effeithiau anghymesur ar ein dinasyddion duon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ein pobl hŷn, pobl anabl, pobl dlawd, ar blant, pobl â chydafiacheddau—rydych wedi siarad am bob un o'r rhain sydd dan fwyaf o anfantais—y rhai sy'n dioddef problemau iechyd meddwl a'r rhai sy'n ddigartref, ymhlith eraill; yn fyr, aelodau mwyaf difreintiedig ein cymdeithas. Ac mae'r effeithiau anghymesur hyn ar flaen ein gwaith, ac rwy'n ddiolchgar i'r nifer o bobl a sefydliadau sydd nid yn unig wedi rhoi tystiolaeth i chi ond wedi ymuno â ni yn Llywodraeth Cymru i'n helpu i gynllunio camau gweithredu priodol. Wrth inni ymateb i'r argyfwng iechyd hwn, ein nod oedd diogelu'r rhai mwyaf difreintiedig, gan geisio nodi a mynd i'r afael â'r effeithiau anghymesur wrth iddynt ddod yn amlwg.
Siaradais yn helaeth ddoe yn y ddadl ar hil—y ddadl yn erbyn hiliaeth ac anghydraddoldebau ar sail hil—am y gwaith rydym eisoes wedi'i wneud, gwaith rydych chi'n ei gydnabod yn yr adroddiad: grŵp cynghorol iechyd BAME Cymru ar COVID-19, dan arweinyddiaeth y Barnwr Ray Singh, sy'n ein cynghori ar gamau gweithredu i fynd i'r afael â'r gwahaniaeth arswydus yn nifer y marwolaethau o COVID-19 ymhlith pobl BAME; yr offeryn asesu risg a grybwyllwyd yn y ddadl, ac a ddatblygwyd gan yr Athro Keshav Singhal, sy'n cael ei ddefnyddio yn awr i ddiogelu bywydau pobl yn y gwasanaeth iechyd, gofal cymdeithasol a thu hwnt; ac wrth gwrs, argymhellion yr Athro Ogbonna i'r grŵp economaidd-gymdeithasol, sy'n cael eu gweithredu.
Mae ystyriaethau cydraddoldeb a hawliau dynol wedi bod yn sylfaenol i bob penderfyniad ynglŷn â sut i ymateb i'r argyfwng iechyd a gweithio tuag at adferiad, ac mae'n rhaid i ni ystyried rhai o'r camau rydym wedi'u cymryd ac unwaith eto, mae'n bwysig—mae'r craffu hwn drwy eich adroddiad yn ein helpu gyda'r ystyriaethau hynny. Ac un pwynt yr hoffwn ei wneud o ran argymhellion yw ein bod yn deall yn iawn yr anesmwythyd y mae'r pwyllgor ac eraill wedi'i fynegi ynglŷn â Deddf Coronafeirws 2020, adran 12, sy'n ymwneud â gofal cymdeithasol—anesmwythyd a rennir ymysg llawer o'n partneriaid allweddol a'n rhanddeiliaid yr effeithir arnynt. Mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi gofyn i'w swyddogion gynnal ymarfer ymgysylltu cyflym i ofyn am safbwyntiau rhanddeiliaid, a bydd yn defnyddio'r canlyniadau i lywio penderfyniadau ynglŷn ag atal neu gadw'r darpariaethau hyn. Dechreuodd yr ymgynghoriad hwn ar 2 Hydref, a daw i ben ar 2 Tachwedd, gyda phenderfyniadau'n cael eu gwneud yn fuan wedyn. Os mai'r canlyniad yw dileu'r darpariaethau, rhagwelwn y gallai'r is-ddeddfwriaeth angenrheidiol, o'i gwneud ym mis Tachwedd neu ddechrau mis Rhagfyr, ddod i rym yn gyflym iawn, yn amodol ar ystyriaeth y Senedd. Felly, rydym eisoes yn ymateb i'r argymhellion hynny.
Turning to the recommendations that we should build on implementing the public health communications that have been recommended in the BAME advisory group, I fully accept that recommendation, as I said yesterday, and we are continuing to ensure that we get it right about how we message and how we work with disadvantaged groups, and that we get those communications right. That's why our disability equality forum is so important, and the accessible communication group can learn from those with lived experience, disabled people, who join us to tell us how we should get this right.
We've worked with Public Health Wales to ensure that their coronavirus information pages are translated into over 100 languages, and distributed through our networks. And also, our nation of sanctuary website is providing translated information for refugees and asylum seekers. I mentioned yesterday our funding of the BAME helpline outreach workers in each health board for working with BAME citizens, and also recognising this is about building trust and everyone having access to relevant support and advice.
So, your report covers so many policy areas but education is key, and has been mentioned in the debate. It's clear that many learners have not progressed as much as they might and that some have been impacted more seriously than others. To address this, as you know—you've said in the report—the education Minister announced an investment of £29 million to recruit, recover and raise standards to ensure schools and pupils have the support they need.
I fully accept the need for better data on equalities. We've taken steps to improve the quality of data on ethnicity and coronavirus mortality through the implementation of the e-form, including for health workers. And we will continue to work with partners in the NHS and social care to encourage better recording of equality data in both staff and wider health records, and overcome the reluctance some citizens have in providing information. And we are actively working with agencies such as the Office for National Statistics and Public Health Wales to provide new insights into the data that we hold. Fundamentally—and again mentioned yesterday—our emerging plans for a race disparity unit will strengthen our capacity and capability to act on what the data is telling us.
Understandably, the review of the Welsh public sector equality duty was temporarily halted during the pandemic, but in a similar way, of course, PSED reporting obligations were suspended for six months by the Equality and Human Rights Commission. But we are restarting that work, building on the work already under way to improve the findings and the publication of employment and other equalities data. And the findings of that research to strengthen the equality and human rights in Wales will be an important source of evidence for the PSED review work.
We are fully committed to the priorities and ambitions for a fair work nation set out in 'Fair Work Wales', and accept the recommendations of the committee that we secure a values-led recovery by adopting additional fair work measures. I do want to mention advice services, the single advice fund that is helping to meet increasing demand for access to advice services, which is crucial in terms of tackling poverty; £8.2 million grant funding has been awarded to providers, including specialist services on welfare benefits, employment and discrimination.
A couple of final points before I finish. I think the point about the discretionary assistance fund and your recommendations about it are important, because since 2013 we've made over 370,000 awards, with more than £66.4 million being spent in grant funding supporting the most vulnerable people. I think the flexibilities to the discretionary assistance fund during the pandemic have been key, and I know you welcome them; they've been responsive to people's needs. Currently, 66 per cent of the fund relates to emergency payments. And we are in the process of establishing a VAWDASV commissioner group that will support more strategic and sustainable approaches to commissioning VAWDASV services, including children and young people services across Wales.
Members have mentioned recommendation 38. I welcome the fact that you are asking us to lobby the UK Government for the lifting of the no recourse to public funds restrictions and that you're joining the Welsh Government, because we are advocating for changes to the immigration system and we welcome your support. But we have had no response to the Counsel General's letter, as we say in response to the recommendation, urging the Home Secretary to lift the restrictions during the COVID-19 crisis. But it is the Welsh Government that's responded to improve support for those with no recourse to public funds. But the committee can help us in that lobbying of the UK Government, and our Welsh Conservatives, indeed, can do that.
The pandemic has brought into sharp relief the inequalities in our society, and Welsh Government's commitment to reducing these inequalities and to eradicating child poverty has not wavered, and we're continuing to work to achieving our goals. And next week I look forward to making my statement on the hate crime framework that we're developing—indeed, it'll be National Hate Crime Awareness Week. I know that the issues that you've brought forward in your report will be addressed not just by myself as Minister for equalities, but by every Minister in the Welsh Government. I thank you and your committee, Chair, for producing this very important report for us in the Senedd in these very challenging times. Diolch yn fawr.
Gan droi at yr argymhellion y dylem adeiladu ar weithredu'r cysylltiadau iechyd cyhoeddus sydd wedi'u hargymell yng ngrŵp cynghorol BAME, rwy'n derbyn yr argymhelliad hwnnw'n llwyr, fel y dywedais ddoe, ac rydym yn parhau i sicrhau ein bod yn ei gael yn iawn o ran sut rydym yn cyfleu'r neges a sut rydym yn gweithio gyda grwpiau difreintiedig, a'n bod yn cael y cyfathrebu'n iawn. Dyna pam y mae ein fforwm cydraddoldeb i bobl anabl mor bwysig, a gall y grŵp cyfathrebu hygyrch ddysgu oddi wrth y rhai sydd â phrofiad byw, pobl anabl, sy'n ymuno â ni i ddweud wrthym sut y dylem gael hyn yn iawn.
Rydym wedi gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru i sicrhau bod eu tudalennau gwybodaeth ar y coronafeirws yn cael eu cyfieithu i dros 100 o ieithoedd, a'u dosbarthu drwy ein rhwydweithiau. A hefyd, mae ein gwefan cenedl noddfa yn darparu gwybodaeth wedi'i chyfieithu ar gyfer ffoaduriaid a cheiswyr lloches. Soniais ddoe am ein cyllid ar gyfer gweithwyr allgymorth llinell gymorth BAME ym mhob bwrdd iechyd ar gyfer gweithio gyda dinasyddion BAME, a chydnabod hefyd fod hyn yn ymwneud ag adeiladu ymddiriedaeth a phawb yn gallu cael cymorth a chyngor perthnasol.
Felly, mae eich adroddiad yn ymdrin â chynifer o feysydd polisi ond mae addysg yn allweddol, ac fe'i crybwyllwyd yn y ddadl. Mae'n amlwg nad yw llawer o ddysgwyr wedi datblygu cymaint ag y gallent a bod rhai wedi cael eu heffeithio'n fwy difrifol nag eraill. Er mwyn mynd i'r afael â hyn, fel y gwyddoch—rydych wedi dweud yn yr adroddiad—cyhoeddodd y Gweinidog addysg fuddsoddiad o £29 miliwn i recriwtio, adfer a chodi safonau er mwyn sicrhau bod ysgolion a disgyblion yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt.
Rwy'n derbyn yn llwyr yr angen am well data ar gydraddoldebau. Rydym wedi cymryd camau i wella ansawdd data ar ethnigrwydd a marwolaethau coronafeirws drwy weithredu'r e-ffurflen, gan gynnwys ar gyfer gweithwyr iechyd. A byddwn yn parhau i weithio gyda phartneriaid yn y GIG a gofal cymdeithasol i annog camau i gofnodi data cydraddoldeb yn well mewn cofnodion staff a chofnodion iechyd ehangach, a goresgyn amharodrwydd rhai dinasyddion i ddarparu gwybodaeth. Ac rydym wrthi'n gweithio gydag asiantaethau fel y Swyddfa Ystadegau Gwladol ac Iechyd Cyhoeddus Cymru i roi cipolwg newydd ar y data sydd gennym. Yn y bôn—ac unwaith eto, crybwyllwyd hyn ddoe—bydd ein cynlluniau sy'n datblygu ar gyfer uned gwahaniaethau ar sail hil yn cryfhau ein capasiti a'n gallu i weithredu ar yr hyn y mae'r data'n ei ddweud wrthym.
Yn ddealladwy, ataliwyd yr adolygiad o ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yng Nghymru dros dro yn ystod y pandemig, ond mewn ffordd debyg, wrth gwrs, ataliwyd rhwymedigaethau adrodd dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus am chwe mis gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Ond rydym yn ailgychwyn y gwaith hwnnw, gan adeiladu ar y gwaith sydd eisoes ar y gweill i wella'r canfyddiadau a chyhoeddi data ar gyflogaeth a chydraddoldebau eraill. A bydd canfyddiadau'r gwaith ymchwil ar gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol yng Nghymru yn ffynhonnell bwysig o dystiolaeth ar gyfer gwaith adolygu dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus.
Rydym wedi ymrwymo'n llwyr i'r blaenoriaethau a'r uchelgeisiau ar gyfer cenedl gwaith teg a nodir yn 'Gwaith Teg Cymru', ac yn derbyn argymhellion y pwyllgor ein bod yn sicrhau adferiad a arweinir gan werthoedd drwy fabwysiadu mesurau gwaith teg ychwanegol. Rwyf am sôn am wasanaethau cynghori, yr un gronfa gyngor sy'n helpu i ateb y galw cynyddol am fynediad at wasanaethau cynghori, sy'n hollbwysig ar gyfer trechu tlodi; dyfarnwyd £8.2 miliwn o arian grant i ddarparwyr, gan gynnwys gwasanaethau arbenigol ar gyfer budd-daliadau lles, cyflogaeth a gwahaniaethu.
Ychydig o bwyntiau terfynol cyn i mi orffen. Rwy'n credu bod y pwynt am y gronfa cymorth dewisol a'ch argymhellion yn ei chylch yn bwysig, oherwydd ers 2013 rydym wedi gwneud dros 370,000 o ddyfarniadau, gyda mwy na £66.4 miliwn yn cael ei wario mewn cyllid grant i gefnogi'r bobl fwyaf agored i niwed. Credaf fod yr hyblygrwydd i ddefnyddio'r gronfa cymorth dewisol yn ystod y pandemig wedi bod yn allweddol, a gwn eich bod yn ei groesawu; mae wedi ymateb i anghenion pobl. Ar hyn o bryd, mae 66 y cant o'r gronfa'n ymwneud â thaliadau brys. Ac rydym wrthi'n sefydlu grŵp comisiynydd trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a fydd yn cefnogi dulliau mwy strategol a chynaliadwy o gomisiynu gwasanaethau trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, gan gynnwys gwasanaethau plant a phobl ifanc ledled Cymru.
Mae Aelodau wedi sôn am argymhelliad 38. Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod yn gofyn i ni lobïo Llywodraeth y DU i godi'r cyfyngiadau i'r rheini nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus a'ch bod yn ymuno â Llywodraeth Cymru, oherwydd rydym yn dadlau dros newidiadau i'r system fewnfudo ac rydym yn croesawu eich cefnogaeth. Ond nid ydym wedi cael ymateb i lythyr y Cwnsler Cyffredinol, fel y dywedwn mewn ymateb i'r argymhelliad, yn annog yr Ysgrifennydd Cartref i godi'r cyfyngiadau yn ystod argyfwng COVID-19. Ond Llywodraeth Cymru sydd wedi ymateb i wella'r gefnogaeth i'r rheini nad oes ganddynt hawl i arian cyhoeddus. Ond gall y pwyllgor ein helpu i lobïo Llywodraeth y DU, ac yn wir gall ein Ceidwadwyr Cymreig wneud hynny.
Mae'r pandemig wedi amlygu'r anghydraddoldebau yn ein cymdeithas, ac nid yw ymrwymiad Llywodraeth Cymru i leihau'r anghydraddoldebau hyn ac i ddileu tlodi plant wedi llacio, ac rydym yn parhau i weithio i gyflawni ein nodau. A'r wythnos nesaf edrychaf ymlaen at wneud fy natganiad ar y fframwaith troseddau casineb rydym yn ei ddatblygu—yn wir, fe fydd yn Wythnos Genedlaethol Ymwybyddiaeth o Droseddau Casineb. Gwn y bydd pob Gweinidog yn Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'r materion a gyflwynwyd gennych yn eich adroddiad. Diolch i chi a'ch pwyllgor, Gadeirydd, am gynhyrchu'r adroddiad pwysig hwn i ni yn y Senedd yn y cyfnod heriol hwn. Diolch yn fawr.
And John Griffiths to reply to the debate.
A John Griffiths i ymateb i'r ddadl.
Diolch yn fawr. Well, I'd like to thank everybody, obviously, for their contributions, which were very wide ranging, as is the report, but also, I think, showed a real passion for these concerns that we all have, and a real force to the arguments and the points made to find better ways of addressing the inequalities and the vulnerabilities that we have in Wales, which, as so many Members said, were brought into stark relief, as we say in the title of the report, by the pandemic.
Yes, the recovery must be targeted at those who have lost the most, and when we talk about building back better, it must be about rectifying these existing inequalities. So, it was very good to hear from the Minister, Jane Hutt, just how engaged the whole of the Welsh Government is in these matters and in making sure that the response to the challenges is everything that it needs to be. I think that commitment and, again, that passion came through very clearly.
Yes, it is wide ranging in terms of the issues, and it is very challenging, but we know that some things have already been done, because, obviously, it's about the short term during the pandemic as well as the medium and longer term. I think one example of Welsh Government action, which was very welcome, was the way that the issues around rough-sleepers were dealt with, with additional funding, but also clear thinking and strong partnerships that meant that that funding was used to best effect. Then, to follow it up with further funding so that we don't slip back from the progress made was just what all of those who were delivering the services to rough-sleepers and homeless people were calling for and wanted. So, that's one good example, I think, where, difficult though the challenges are, we can, here in Wales, take effective action and make necessary progress, and it's good to have those examples to draw on.
People rightly mentioned the issues around our black and ethnic minority communities and, again, I think we have examples here where Welsh Government acted quickly in setting up the working group with Professor Ogbonna. That group produced some practical ways forward, including the toolkit to assess risk, and then act on that assessed risk, again showing that it is perfectly possible, with the right sort of commitment and organisation, to act quickly and meaningfully. So, daunting though the challenges are, it's another example of how they can be effectively addressed and dealt with. We do need those examples because I think we need to take heart ourselves and make sure that all of those out there delivering the services understand that it's perfectly possible to deal with the scale of the challenge in working together.
Diolch yn fawr. Wel, hoffwn ddiolch i bawb, yn amlwg, am eu cyfraniadau, a oedd yn eang iawn eu cwmpas, fel yr adroddiad, ond hefyd, rwy'n meddwl eu bod yn dangos angerdd gwirioneddol dros y pryderon sydd gennym i gyd, a grym gwirioneddol y dadleuon a'r pwyntiau a wnaed i ddod o hyd i ffyrdd gwell o fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau a'r gwendidau sydd gennym yng Nghymru, a gafodd eu hamlygu'n eglur iawn, fel y dywedodd cynifer o'r Aelodau, ac fel y nodwn yn nheitl yr adroddiad, gan y pandemig.
Oes, mae'n rhaid targedu'r adferiad at y rhai sydd wedi colli fwyaf, a phan soniwn am adeiladu'n ôl yn well, rhaid iddo ymwneud ag unioni'r anghydraddoldebau sydd eisoes yn bodoli. Felly, roedd yn dda iawn clywed gan y Gweinidog, Jane Hutt, pa mor ymrwymedig yw Llywodraeth Cymru drwyddi draw i'r materion hyn ac i sicrhau bod yr ymateb i'r heriau yn bopeth y mae angen iddo fod. Credaf fod yr ymrwymiad hwnnw, ac unwaith eto, yr angerdd hwnnw, wedi dod drwodd yn glir iawn.
Ydy, mae'n eang ei gwmpas o ran y materion sy'n codi, ac mae'n heriol iawn, ond gwyddom fod rhai pethau eisoes wedi'u gwneud, oherwydd, yn amlwg, mae'n ymwneud â'r tymor byr yn ystod y pandemig yn ogystal â'r tymor canolig a'r tymor hwy. Credaf mai un enghraifft o weithredu ar ran Llywodraeth Cymru, enghraifft a oedd i'w chroesawu'n fawr, oedd y ffordd yr ymdriniwyd â materion yn ymwneud â phobl sy'n cysgu ar y stryd, gyda chyllid ychwanegol, ond hefyd meddwl clir a phartneriaethau cryf a olygai fod y cyllid hwnnw wedi'i ddefnyddio yn y ffordd fwyaf effeithiol. A'i ddilyn wedyn â chyllid pellach fel nad ydym yn llithro'n ôl o'r cynnydd a wnaed, sef yn union yr hyn roedd pawb a oedd yn darparu'r gwasanaethau i bobl sy'n cysgu ar y stryd a phobl ddigartref yn galw amdano a'i eisiau. Felly, dyna un enghraifft dda, rwy'n meddwl, lle gallwn ni yng Nghymru, er mor anodd yw'r heriau, gymryd camau effeithiol a gwneud y cynnydd angenrheidiol, ac mae'n dda cael yr enghreifftiau hynny i'w hadrodd.
Soniodd pobl yn briodol am y materion sy'n ymwneud â'n cymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig ac unwaith eto, credaf fod gennym enghreifftiau yma lle gweithredodd Llywodraeth Cymru yn gyflym i sefydlu'r gweithgor gyda'r Athro Ogbonna. Cynhyrchodd y grŵp hwnnw ffyrdd ymarferol ymlaen, gan gynnwys y pecyn cymorth i asesu risg, ac i weithredu ar y risg asesedig honno, gan ddangos unwaith eto ei bod yn berffaith bosibl, gyda'r math iawn o ymrwymiad a threfniadaeth, i weithredu'n gyflym ac yn ystyrlon. Felly, er mor frawychus yw'r heriau, mae'n enghraifft arall o sut y gellir mynd i'r afael â hwy'n effeithiol ac ymdrin â hwy. Mae angen yr enghreifftiau hynny arnom oherwydd credaf fod angen inni ymgalonogi a sicrhau bod pawb sydd allan yno'n darparu'r gwasanaethau yn deall ei bod yn berffaith bosibl ymdopi â maint yr her drwy gydweithio.
Many Members and the Minister mentioned the need to engage meaningfully and effectively, and I know Mark Isherwood mentioned this, and he rightly very often does: we have to find new ways to make sure that we really are reaching out into our communities, into those that are most vulnerable and in the greatest difficulty and to those providing the services to them, to really understand their situations and to make sure that we're moving forward together in that spirit of co-production, which I know Mark Isherwood, again, rightly, is also very keen on.
So, it's clear, isn't it, that one size doesn't fit all and that policies, interventions, funding and legislation do have to be targeted and tailored for different needs and experiences. The only way that we can do that is through that level and depth and breadth of engagement. I'm confident from what we've heard that Welsh Government will move forward in that spirit and in that way. I do believe that the recommendations in the report are practical and that they are short to medium-term actions in the main, but they will help produce a fairer country, which is what we all want.
It was really good to hear Members and particularly, I think, Alun Davies, who isn't a member of the committee, paying tribute to the work of the committee staff as well as the committee members and all those who gave evidence. Because I do believe that our committees here in the Assembly fulfil a very important role, and the staff that back them up do an amazing job. Too often, although we are, I think, consistent in making those points, in Wales as a whole, perhaps, too often, we're not really singing from the rooftops what our committees do and the importance of the work and just what practical effect it has in partnership with Government.
So, housing was mentioned by Delyth Jewell, and that, I think, is something that the committee has concentrated on quite a lot over a period of time, and rightly so, because insecurities in housing, overcrowding in housing, poor-quality housing, insecurity of tenure and so on really did come across strongly in terms of the impact that they have on people's lives in general, but also their health. And in the pandemic it was an important part of the vulnerability that certain sections of our society have, and they are the people with the protected characteristics, and very often there is that intersectionality between them that really does put them in very difficult positions, and housing is very often at the very base of that.
We do have to deal with the data issues again, as the Minister said, because it's so obvious, isn't it, that unless we're in a position to know where we are and whether we're moving forward effectively through meaningful data, then we're never going to know whether our policies are having the impact that we require from them. We have to work at this to produce more meaningful data, otherwise we'll never have the evidence base that we need, and when we talk about evidence-based policy, we won't really be able to back that up in terms of the data situation that we have.
I know I'm getting dangerously close to the time available to me, so let me just finish by saying, in terms of the tackling poverty strategy that we've consistently called for as a committee, it is something that we will follow up further with the work that we do in the remainder of this Assembly term, but it would be really good to see Welsh Government setting out some detail and timing in terms of the steps it will take to produce that, I think, vital tackling poverty cross-Government strategy. We've called for it consistently over a long period of time because of the evidence that we've had and because of the backing from key organisations in Wales that are working to understand and tackle poverty. So, I do think that recommendation has real force. I'm pleased that it is now accepted in principle, but we do need to see detail and timing behind that acceptance in principle as we move forward. Diolch yn fawr.
Soniodd llawer o'r Aelodau a'r Gweinidog am yr angen i ymgysylltu'n ystyrlon ac yn effeithiol, a gwn fod Mark Isherwood wedi sôn am hyn, ac mae'n aml iawn yn gwneud hynny, yn briodol ddigon: rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd newydd o sicrhau ein bod yn estyn allan at ein cymunedau mewn gwirionedd, at y rhai sy'n fwyaf agored i niwed ac yn yr anhawster mwyaf ac at y rhai sy'n darparu'r gwasanaethau iddynt, er mwyn deall eu sefyllfaoedd yn iawn a sicrhau ein bod yn symud ymlaen gyda'n gilydd mewn ysbryd cydgynhyrchiol, y gwn fod Mark Isherwood, yn briodol iawn unwaith eto, hefyd yn frwd iawn yn ei gylch.
Felly, mae'n amlwg, onid yw, na cheir un ateb sy'n addas i bawb a bod yn rhaid targedu a theilwra polisïau, ymyriadau, cyllid a deddfwriaeth ar gyfer gwahanol anghenion a phrofiadau. Yr unig ffordd y gallwn wneud hynny yw drwy lefel a dyfnder ac ehangder yr ymgysylltu. Rwy'n hyderus o'r hyn a glywsom y bydd Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen yn yr ysbryd hwnnw ac yn y ffordd honno. Credaf fod yr argymhellion yn yr adroddiad yn ymarferol a'u bod yn gamau gweithredu yn y tymor byr i'r tymor canolig yn bennaf, ond byddant yn helpu i gynhyrchu gwlad decach, sef yr hyn y mae pawb ohonom am ei gael.
Roedd yn dda iawn clywed Aelodau ac yn enwedig, rwy'n credu, Alun Davies, nad yw'n aelod o'r pwyllgor, yn talu teyrnged i waith staff y pwyllgor yn ogystal ag aelodau'r pwyllgor a phawb a roddodd dystiolaeth. Oherwydd rwy'n credu bod ein pwyllgorau yma yn y Cynulliad yn cyflawni rôl bwysig iawn, ac mae'r staff sy'n eu cefnogi yn gwneud gwaith anhygoel. Yn rhy aml, er ein bod, rwy'n credu, yn gwneud y pwyntiau hynny'n gyson, yng Nghymru gyfan, efallai, yn rhy aml, nid ydym yn canu clodydd yr hyn y mae ein pwyllgorau'n ei wneud a phwysigrwydd y gwaith a'r effaith ymarferol y mae'n ei chael mewn partneriaeth â'r Llywodraeth.
Felly, soniodd Delyth Jewell am dai, a chredaf fod hynny'n rhywbeth y mae'r pwyllgor wedi canolbwyntio cryn dipyn arno dros gyfnod o amser, a hynny'n gwbl briodol, am fod ansicrwydd ym maes tai, gorlenwi tai, tai o ansawdd gwael, ansicrwydd deiliadaeth ac yn y blaen wedi'i fynegi'n gryf o ran yr effaith a gânt ar fywydau pobl yn gyffredinol, ond hefyd ar eu hiechyd. Ac yn y pandemig roedd yn rhan bwysig o natur agored i niwed rhai rhannau o'n cymdeithas, sef y bobl â nodweddion gwarchodedig, ac yn aml iawn ceir y croestorri hwnnw rhyngddynt sy'n eu rhoi mewn sefyllfaoedd anodd iawn, ac mae tai yn aml iawn yn sylfaenol i hynny.
Mae'n rhaid inni ymdrin â'r problemau data eto, fel y dywedodd y Gweinidog, oherwydd mae mor amlwg, onid yw, oni bai ein bod mewn sefyllfa i wybod ble rydym ac a ydym yn symud ymlaen yn effeithiol drwy ddata ystyrlon, nid ydym byth yn mynd i wybod a yw ein polisïau'n cael yr effaith rydym angen iddynt ei chael. Rhaid inni weithio ar hyn i gynhyrchu data mwy ystyrlon, neu fel arall ni chawn byth mo'r sylfaen dystiolaeth sydd ei hangen arnom, a phan soniwn am bolisi sy'n seiliedig ar dystiolaeth, ni fyddwn yn gallu cefnogi hynny'n iawn â'r data sydd gennym.
Rwy'n gwybod fy mod yn mynd yn beryglus o agos at yr amser sydd ar gael i mi, felly gadewch i mi orffen drwy ddweud, o ran y strategaeth trechu tlodi y buom yn galw amdani'n gyson fel pwyllgor, mae'n rhywbeth y byddwn yn mynd ar ei drywydd ymhellach gyda'r gwaith a wnawn dros weddill tymor y Cynulliad hwn, ond byddai'n dda iawn gweld Llywodraeth Cymru yn nodi rhywfaint o fanylion ac amserlen ar gyfer y camau y bydd yn eu cymryd i gynhyrchu'r strategaeth trechu tlodi hanfodol honno ar gyfer y Llywodraeth gyfan. Rydym wedi galw amdani'n gyson dros gyfnod hir oherwydd y dystiolaeth a gawsom ac oherwydd y gefnogaeth gan sefydliadau allweddol yng Nghymru sy'n gweithio i ddeall a threchu tlodi. Felly, credaf fod grym gwirioneddol i'r argymhelliad hwnnw. Rwy'n falch ei fod bellach yn cael ei dderbyn mewn egwyddor, ond mae angen i ni weld y manylion a'r amserlen y tu ôl i'r derbyniad mewn egwyddor wrth inni symud ymlaen. Diolch yn fawr.
Thank you. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? I see no Member objecting, and therefore the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Ni welaf unrhyw Aelod yn gwrthwynebu, ac felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We will now suspend proceedings to allow for change-overs in the Chamber.
Fe wnawn atal y trafodion yn awr er mwyn caniatáu ar gyfer newid personél yn y Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:30.
Plenary was suspended at 17:30.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:37, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:37, with the Llywydd in the Chair.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 2, 3 a 9 yn enw Darren Millar, a gwelliannu 4, 5 ac 8 yn enw Rebecca Evans. Yn unol â Rheol Sefydlog 12.23(iii), ni ddewiswyd gwelliannau 1, 6, 7, 10, 11, 12 a 13 a gyflwynwyd i’r cynnig hwn. Os derbynnir gwelliant 3, bydd gwelliant 4 yn cael ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendments 2, 3 and 9 in the name of Darren Millar, and amendments 4, 5 and 8 in the name of Rebecca Evans. In accordance with Standing Order 12.23(iii) amendments 1, 6, 7, 10, 11, 12 and 13 tabled to the motion have not been selected. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected.
Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw dadl Plaid Cymru ar yr heriau sy'n wynebu sectorau celfyddydau, diwylliant a threftadaeth, a dwi'n galw ar Siân Gwenllian i wneud y cynnig.
The next item on the agenda this afternoon is the Plaid Cymru debate on the challenges facing the arts, culture and heritage sectors, and I call on Siân Gwenllian to move the motion.
Cynnig NDM7421 Sian Gwenllian
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd sectorau celfyddydau, diwylliant a threftadaeth Cymru a’r heriau y mae’r sectorau hyn yn eu wynebu yn sgil COVID-19.
2. Yn croesawu’r archwilio o’r newydd sydd wedi bod ar dreftadaeth amrywiol Cymru yn ystod misoedd y pandemig yng ngoleuni mudiad Mae Bywydau Duon o Bwys ac ymgyrchoedd eraill.
3. Yn cefnogi galwadau i sicrhau y caiff ein treftadaeth ei hyrwyddo a’i chyflwyno mewn modd sensitif a chynhwysol o’i holl amrywiaeth gyfoethog yn y dyfodol.
4. Yn gresynu at y ffaith bod cynllun cefnogi swyddi Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn annhebygol o achub llawer o leoliadau celfyddydol a cherddoriaeth byw ac atyniadau diwylliannol rhag cael eu cau, nac achub gyrfaoedd gweithwyr y celfyddydau (llawrydd a chyflogedig) er gwaetha’r ffaith yr oeddent yn hyfyw cyn COVID-19.
5. Yn gwrthwynebu cynigion i ddatblygu un neu ragor o amgueddfeydd milwrol ym Mae Caerdydd.
6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) gweithio gyda Cyngor y Celfyddydau, Tasglu Llawrydd Cymru, a grwpiau a sefydliadau eraill ym maes y celfyddydau a diwylliant i weithredu argymhellion yr adroddiad: ‘Ailfantoli ac Ailddychmygu: Strategaethau i Gefnogi Gweithwyr Llawrydd ym Maes y Celfyddydau a Pherfformio';
b) defnyddio’r gyfundrefn gynllunio i gyfyngu ar a rheoli’r gallu i adeiladau a ddefnyddid at ddibenion celfyddydol, diwylliannol a threftadaeth cyn i Ddeddf Coronafeirws 2020 ddod i rym gael caniatâd cynllunio newid defnydd tra bo’r pandemig yn parhau i effeithio ar y gallu i ddefnyddio’r lleoliadau hynny at eu prif ddiben;
c) archwilio creu amgueddfa genedlaethol hanes a threftadaeth pobl ddu a phobl o liw i’w lleoli yn Tiger Bay fel cynnig amgen posibl i’r cynnig ar gyfer un neu ragor o amgueddfeydd milwrol;
d) sicrhau mwy o gyfranogiad pobl ddu a phobl o liw yn y celfyddydau a chyrff diwylliannol, fel y gelwir amdano yn y Maniffesto ar gyfer Cymru Gwrth-hiliaeth gan Gynghrair Hil Cymru;
e) sicrhau bod y Gymraeg yn cael lle canolog yng ngweithlu ac allbwn sector y celfyddydau yn ei chyfanrwydd wrth symud ymlaen;
f) cyflwyno gwarchodaeth statudol i atal colli enwau lleoedd Cymraeg o’r amgylchedd naturiol a’r amgylchedd adeiledig; a
g) sicrhau bod pob adran o’r llywodraeth yn gweithredu yn strategol tuag at gyflawni chweched nod llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, sef Cymru â ddiwylliant bywiog lle mae’r Gymraeg yn ffynnu, ac i ymgysylltu'n drylwyr ac yn ystyrlon gyda sectorau’r celfyddydau, diwylliant a threftadaeth wrth wneud hynny.
Motion NDM7421 Sian Gwenllian
To propose that the Senedd:
1. Recognises the importance of the Welsh Arts, Culture and Heritage sectors, and the challenges these sectors face as a result of COVID-19.
2. Welcomes the renewed exploration of Wales’s diverse heritage during the months of the pandemic in light of the Black Lives Matter movement and other campaigns.
3. Supports calls to ensure that our heritage is promoted and presented in a sensitive manner and inclusive of all of its rich diversity in future.
4. Regrets that the UK Government’s job support scheme is unlikely to save many arts and live music venues and cultural attractions from closure, and to save arts workers’ careers (freelance and salaried), despite the fact that they were viable prior to COVID-19.
5. Opposes proposals to develop one or more military museums in Cardiff Bay.
6. Calls on the Welsh Government to:
a) work with the Arts Council of Wales, the Wales Freelance Task Force and other groups and organisations within the arts and culture sector to implement the recommendations of the report, 'Rebalancing and Reimagining: Strategies to Support Arts and Performance Freelancers';
b) use the planning system to restrict and manage the ability of buildings that were used for arts, cultural and heritage purposes prior to the Coronavirus Act 2020 to receive planning permission for a change of use whilst the pandemic continues to impact on the ability to use those venues for their intended purpose;
c) explore the creation of a National Museum for Black and People of Colour History and Heritage, to be based in Tiger Bay as a potential alternative to the proposal for one or more military museums;
d) ensure more black and people of colour involvement in arts and cultural bodies, as called for in Race Alliance Wales’s Manifesto for An Anti-Racist Wales;
e) ensure that the Welsh language is at the heart of the workforce and output of the arts sector in its entirety going forward;
f) introduce statutory protections to prevent the loss of Welsh language place names from the built and natural environments.
g) ensure that each government department works strategically towards the delivery of the sixth pillar of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, a Wales of vibrant culture and thriving Welsh language, and, in so doing, engages deeply and meaningfully with the arts, culture and heritage sectors.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Mae'n ddrwg gen i am yr oedi. Mae'r celfyddydau yng Nghymru yn cyffwrdd pob un ohonom a phob cymuned. Mae Cymru yn un pair o dalent. Rydyn ni'n genedl lle mae diwylliant yn greiddiol i'n ffordd ni o fyw. Sut fyddai'r misoedd diwethaf wedi bod oni bai am y celfyddydau? Heb yr adloniant, y cyfle i adlewyrchu a'r cyfle i ddod at ein gilydd tra'n aros ar wahân. Mi ddylai Llywodraeth ein gwlad uchafu pwysigrwydd y celfyddydau i'r economi, i gymdeithas, ei rôl ataliol a'i rôl ysbrydol, eneidiol. Ond, nid felly mae hi. Ddoe, cyhoeddwyd 'Ail-greu ar ôl COVID-19: yr heriau a'r blaenoriaethau' gan y Cwnsel Cyffredinol Jeremy Miles, ond prin ydy'r sôn am ddiwylliant; dydy diwylliant ddim yn cael ei ystyried fel mater o flaenoriaeth. Cymdeithas, yr economi, yr amgylchedd, iechyd, gofal cymdeithasol a llesiant, ymgysylltu gwleidyddol a thechnegol ddigidol—dyna ydy'r chwe ardal benodol o flaenoriaeth. Mae un flaenoriaeth fawr ar goll, sef diwylliant a'r celfyddydau. Dyma faes sy'n greiddiol i adferiad y genedl ar ôl COVID. Mae'r ffaith nad ydy o'n cael ei restru yn hynod siomedig, ac yn dweud y cwbl: dydy Llywodraeth Cymru ddim yn gweld ein celfyddydau a'n diwylliant fel blaenoriaeth. Ac yn nogfen Jeremy Miles, does fawr o sôn am unrhyw beth fyddai'n helpu amddiffyn y sector, ei adeiladu nôl yn well na'i ddefnyddio fel arf bwysig yn yr adferiad.
Thank you, Llywydd. I apologise for that slight delay. The arts in Wales touch each and every one of us and every community in Wales. Wales is a melting pot of talent. We are a nation where culture is at the heart of our way of life. How would the past few months have been if it hadn't been for the arts? Without the entertainment, the time to reflect and the opportunity to come together whilst remaining apart. The Government of our nation should also espouse the importance of the arts for the economy, for society, for its preventative and spiritual role. But, that isn't how it is. Yesterday, 'Coronavirus reconstruction: challenges and priorities' was published by the Counsel General Jeremy Miles, but there is little mention of culture; culture isn't considered as a priority. Society, the economy, the environment, health, social care and well-being, political engagement and digital technology—those are the six specific areas of priority. There is one major priority missing, and that is culture and the arts. This is an area that is central to the redevelopment of the nation post COVID. The fact that it isn't listed is very disappointing, and says it all: the Welsh Government doesn't see our arts and culture as a priority. And in Jeremy Miles's document, there's little talk of anything that would help to safeguard the sector, to help it rebuild stronger or to use it as an important tool in that recovery.
Yn Iwerddon, mae deialog cyson, cadarnhaol rhwng y sector a'r Llywodraeth a gwerthfawrogiad llawn o bwysigrwydd y celfyddydau yn y cynlluniau adfer. Yn Seland Newydd, mae'r sector yn ganolog i'w hadferiad; fe roddwyd gwaith i gannoedd o artistiaid yn ysgolion y wlad fel rhan o'u cynlluniau adferiad. Mae nifer fawr o wahanol gynlluniau a chronfeydd o gefnogaeth, a rhaglen benodol adferiad celfyddydau a diwylliant sy'n cynnwys pob rhan o'r sector. O, am gael gweledigaeth ddychmygus o'r math yma yng Nghymru.
Yng Nghymru, mae'r celfyddydau a'r sector creadigol mewn cors ar hyn o bryd, neu fel llong fawr, hardd heb gapten wrth y llyw. Wrth siarad â rhanddeiliaid ar draws Cymru, yr un ydy'r neges: does gan y Llywodraeth ddim gweledigaeth glir; mae yna ddiffyg arweiniad a diffyg cyfathrebu efo'r sector drwyddi draw, gan gynnwys efo'r undebau creadigol, gyda llaw.
Mae yna ambell i ddatblygiad positif, oes, fel y gweithgareddau yn Theatr Clwyd i enwi ond un, ond, ar y cyfan, mae'r cyfnod clo wedi tanlinellu'r gwendidau mawr oedd yno yn barod. Model o'r top i lawr sydd gennym ni yng Nghymru, efo cyngor y celfyddydau yn cael arian i weinyddu, a hwnnw yn 'trickle-o' lawr. Ond, nid dyna weledigaeth Plaid Cymru. Yn hytrach, rydyn ni'n rhoi'r pwyslais ar ddiwylliant llawr gwlad yn bwydo i fyny ac yn porthi'r sefydliadau.
Un ecoleg fawr gron ydy'r celfyddydau yng Nghymru, gyda'r gwahanol elfennau yn atgyfnerthu ei gilydd. Ond, i'r olwyn ecolegol gelfyddydol weithio'n iawn, rhaid parchu pob rhan ohoni hi a chefnogi pob rhan. Heb weithwyr llawrydd, byddai'r system yn dymchwel; heb y sefydliadau, fyddai yna ddim prosiectau na seilwaith i gefnogi ymarferwyr artistig unigol.
Ond, ble mae pwyslais Llywodraeth Cymru? Ar ddenu cwmnïau ffilm o'r tu allan a'u canoli yng Nghaerdydd, yn hytrach na meithrin ein creadigrwydd cynhenid ein hunain o'r gwaelod i fyny. Daeth yna gyhoeddiad dros y penwythnos fod Llywodraeth Cymru wedi taro bargen efo cwmni Great Point, sy'n dod i Seren Stiwdios—enw newydd Pinewood. Pam na all Llywodraeth Cymru ffocysu ar helpu'r sector a chwmnïau Cymreig ar lawr gwlad, yn hytrach na chwmnïau mawr rhyngwladol?
Mae'r sector cyfrwng Cymraeg dan fygythiad penodol. Mae tystiolaeth gan Gomisiynydd y Gymraeg i'r pwyllgor diwylliant a'r Gymraeg yn nodi bod angen i'r sector Cymraeg ei iaith dderbyn cefnogaeth benodol oherwydd y cyfleoedd y mae'n eu cynnig i siaradwyr Cymraeg gymdeithasu yn y Gymraeg, ac mae angen sicrwydd yn y tymor hir fod y Gymraeg yn cael lle canolog yng ngweithlu ac allbwn sector y celfyddydau yn ei gyfanrwydd wrth symud ymlaen.
Dwi'n troi at ein sefydliadau diwylliannol cenedlaethol allweddol, a dwi am sôn am dri yn unig. Mae'r llyfrgell genedlaethol wedi dioddef o ganlyniad i dangyllido systematig gan Lywodraeth Cymru dros nifer o flynyddoedd, ac mae'r adolygiad teilwredig sydd newydd ei gyhoeddi yn mynegi pryder mawr ynghylch dyfodol y llyfrgell genedlaethol, gan nodi'r glir iawn nad ydy'r sefyllfa bresennol yn gynaliadwy.
Mae sefyllfa'r amgueddfa genedlaethol yn fregus hefyd, ac yn sicr mae tanfuddsoddi wedi bod, yn arbennig o ran isadeiledd a chynnal a chadw'r safleoedd. Yr Urdd: mae Urdd Gobaith Cymru yn wynebu'r hyn a ddisgrifiwyd gan ei brif weithredwr fel cyfnod mwyaf heriol ei 98 mlynedd o hanes o ganlyniad i'r sefyllfa COVID-19. Mae'r mudiad yn wynebu gostyngiad incwm o £14 miliwn dros y ddwy flynedd nesaf.
Mae'n rhaid i ni wrthwynebu'r amarch sy'n cael ei ddangos tuag at ein sefydliadau cenedlaethol; at y celfyddydau drwyddi draw ac at y gweithwyr yn y diwydiant. Fe welwyd enghraifft berffaith o'r amarch yma ddoe gan Rishi Sunak. Fe aeth ati i gynddeiriogi cerddorion efo'i sylwadau amharchus.
Mi roedd Llywodraeth San Steffan yn gyndyn iawn o roi cymorth ariannol i'r celfyddydau pan oedd y pandemig ar ei anterth, a phan ddaeth cyfran o'r arian hwnnw i Gymru, yn llawer rhy hwyr yn y dydd, roedd £6 miliwn ohono fo ar goll. A dim ond wythnos diwethaf y cyhoeddwyd cronfa gwerth £7 miliwn ar gyfer gweithwyr llawrydd—yr arian coll yn ffeindio'i ffordd i'r artistiaid o'r diwedd bellach? Ond yn rhy hwyr i lawer sydd wedi hen roi'r gorau i geisio cynnal bywoliaeth yn y celfyddydau, ac mae'n gwlad ni ar ei cholled o'r herwydd.
Mae'r cyfnod clo wedi tynnu sylw at bwysigrwydd y celfyddydau, yn ymgais y ddynoliaeth i wneud synnwyr o'r byd o'n cwmpas, ond mae o hefyd wedi tynnu sylw at ba mor fregus ydy'r sector yng Nghymru a bod yna lawer iawn o waith i'w wneud cyn gwireddu gweledigaeth Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, sydd am weld diwylliant a'r celfyddydau yn rhan gwbl ganolog o bopeth yr ydyn ni yn ei wneud yng Nghymru.
Mae angen gwreiddio gweithgarwch diwylliannol yn y gymdeithas a'r economi a chreu cydberthynas fywiol, ryngweithiol rhwng y celfyddydau a phob agwedd ar fywyd y genedl. Nid dyna le'r ydyn ni ar hyn o bryd, ond dyna le'r ydyn ni'n mynd pan fydd Plaid Cymru mewn grym yn y lle hwn.
In Ireland, there is an ongoing, positive dialogue between the sector and the Government, and a full appreciation of the importance of the arts in the recovery programmes. In New Zealand, the sector is central to their recovery; work has been given to hundreds of artists in the nation's schools as part of their recovery programmes, and there are many different funds and proposals in place, as well as a particular arts and culture recovery programme in place that includes all parts of the sector. Oh, to have an imaginative vision of that kind here in Wales.
In Wales, the arts and the creative sector are in the mire at the moment, or like a beautiful ship without a captain. In speaking to stakeholders across Wales, the message is the same: the Government has no clear vision; there is a lack of leadership and a lack of communication with the sector as a whole, including with the unions representing creative people.
There are positive developments, yes, such as the activities in Theatr Clwyd to name but one, but, on the whole, the lockdown has highlighted the great weaknesses that already existed. A top-down model—that's what we have here in Wales, with the arts council given funding to administer, with that trickling down. That's not the Plaid Cymru vision; rather, we put the emphasis on building from the bottom up and feeding our institutions.
The arts are one ecology here in Wales, with the various elements reinforcing and strengthening each other. But, for that arts-ecology wheel to turn effectively, you have to respect every part of it and to support every part of it. Without freelance workers, the system would collapse; without the institutions, there wouldn't be projects or infrastructure to support artistic practitioners.
But, where is the Welsh Government's emphasis? On attracting film companies from outside of Wales and centring them in Cardiff, rather than nurturing our inherent creativity from the bottom up. There was an announcement over the weekend that the Welsh Government had made a deal with Great Point, which will come to Seren Stiwdios—the new name for Pinewood. Why couldn't the Welsh Government focus on assisting the sector and Welsh companies working on the ground, rather than multinationals?
The Welsh-medium sector is under specific threat. Evidence from the Welsh Language Commissioner to the culture and Welsh language committee notes that the Welsh language sector needs specific support because of the opportunities it provides for Welsh speakers to socialise through the medium of Welsh. We need assurances in the longer term that the Welsh language is given a central role in the workforce and output of the arts sector in its entirety as we move forward.
I turn now to our cultural institutions, and I want to mention just three. The national library has suffered as a result of systematic underfunding from the Welsh Government over a period of years. The recent tailored review, which has just been published, expresses major concern about the future of the national library, noting very clearly that the current situation is not sustainable.
The situation of our national museum is very vulnerable too. Certainly, underinvestment has been notable in terms of infrastructure and maintenance of sites. The Urdd—Urdd Gobaith Cymru—is facing what's been described by its chief executive as its most challenging period in its 98 years of history as a result of COVID-19. The organisation is facing a reduction of income of £14 million over the next two years.
We must stand against the disrespect shown to our national institutions and to the arts in general, as well as those working in the industry. We saw a perfect example of that disrespect just yesterday from Rishi Sunak, who infuriated musicians with his disrespectful comments.
The UK Government were very reticent to provide financial support to the arts when the pandemic was at its height, and when a percentage of that funding came to Wales, far too late in the day, £6 million of it was missing. And just last week there was the announcement of a fund worth £7 million for freelance workers—the missing funding finding its way to the artists, perhaps? But it's too late in the day for many, who have long since given up trying to make a living in the arts, and our nation is losing out because of that.
The lockdown has highlighted the importance of the arts, in humanity's efforts to make sense of the world around us, but it has also drawn attention to just how vulnerable the sector is in Wales and that there's a great deal of work to be done before we deliver the ambitions of the well-being of future generations Act, which wants to see culture and the arts as a central part of everything that we do here in Wales.
We need to ensure that cultural activity takes root in our society and our economy and to create an interrelationship that is interactive and vibrant between the arts and all aspects of national life. That's not where we are at the moment, but that's where we will go when Plaid Cymru is in power in this place.
Rwyf wedi dethol chwech o'r 13 gwelliant a gyflwynwyd i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 3, caiff gwelliant 4 ei ddad-ddethol. Ac yn unol â Rheol Sefydlog 12.23, nid wyf wedi dethol gwelliannau 1, 10, 11, 12 ac 13 a gyflwynwyd yn enw Neil Hamilton, na gwelliannau 6 a 7 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Dwi'n galw nawr ar Laura Anne Jones i gynnig gwelliannau 2, 3 a 9 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Laura Anne Jones.
I have selected six of the 13 amendments tabled to the motion. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected. And in accordance with Standing Order 12.23, I have not selected amendments 1, 10, 11, 12 and 13 tabled in the name of Neil Hamilton, nor amendments 6 and 7 tabled in the name of Darren Millar. I call now on Laura Anne Jones to move amendments 2, 3 and 9 tabled in the name of Darren Millar. Laura Anne Jones.
Gwelliant 2—Darren Millar
Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:
Yn croesawu pecyn achub y celfyddydau gwerth £1.57 biliwn gan Lywodraeth Ei Mawrhydi a'r swm canlyniadol o £59 miliwn sy'n deillio ohono i Gymru.
Amendment 2—Darren Millar
Delete point 4 and replace with:
Welcomes Her Majesty's Government's £1.57 billion arts rescue package and the £59 million consequential arising from it for Wales.
Gwelliant 3—Darren Millar
Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:
Yn croesawu cynlluniau ar gyfer amgueddfa meddygaeth filwrol ym Mae Caerdydd ac yn cydnabod pwysigrwydd lleoliadau ledled Cymru sy'n dathlu treftadaeth filwrol gyfoethog Cymru.
Amendment 3—Darren Millar
Delete point 5 and replace with:
Welcomes plans for a museum of military medicine in Cardiff Bay and acknowledges the importance of venues across Wales which celebrate Wales's rich military heritage.
Gwelliant 9—Darren Millar
Ychwanegu is-bwynt newydd ar ddiwedd pwynt 6:
yn nodi canlyniad yr adolygiad annibynnol o ariannu Llyfrgell Genedlaethol Cymru ac yn galw am gynnydd o £1.445 miliwn mewn cyllid sylfaenol yn y flwyddyn ariannol nesaf i roi cyllid y sefydliad ar sail gynaliadwy ar gyfer y dyfodol.
Amendment 9—Darren Millar
Add as new sub-point at end of point 6:
notes the outcome of the independent review into funding of the National Library of Wales and calls for an increase of £1.445 million in baseline funding in the next financial year to put the finances of the institution on a sustainable footing for the future.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 9.
Amendments 2, 3 and 9 moved.
Thank you, Presiding Officer. I move the amendments in the name of Darren Millar. We all recognise the value of arts and culture in our society. As well as enriching our lives, arts and culture have a wider more measurable impact on our economy, health and well-being, society and education. The current pandemic is continuing to have a devastating impact on our arts and creative industries. Theatres, galleries, music venues, heritage sites, museums, libraries, archives, festivals and cinemas are all at risk.
The UK Conservative Government appreciates the grave challenges the arts face and the need to preserve them for future generations. That is why in July they announced a huge rescue package of over £1.5 billion to help weather the impact of the coronavirus. Thousands of organisations across a range of sectors are able to access the emergency grants and loans. This represents the biggest ever one-off investment in UK culture, providing a vital lifeline to the cultural and heritage organisations across this country. As a result of this new funding, Wales receives a consequential and additional £59 million, as outlined earlier, which we welcome in amendment 2.
The Deputy Minister, however, announced in his cultural recovery fund that it would not consist of the full amount of the funding provided. As my colleague David Melding said at the time, the arts had been shortchanged by Welsh Ministers. I would ask the Deputy Minister: where has the additional funding gone, why isn't it being used to secure livelihoods in our creative industries and why isn't that money helping to secure the future of leisure and heritage venues and other organisations that contribute to the rich tapestry of Welsh life?
Not all the problems of the culture sector have been because of the coronavirus. The recent review of the National Library of Wales came after 10 years of financial problems, with income decreasing steadily year on year and a 23 per cent drop in staff numbers from 2008 to 2019. The reviewers concluded that the national library had not been as effective or consistent as it could have been in driving change, and they remained concerned about the lack of medium to long-term strategic plan. Our amendment 9 notes the outcome of the independent review and calls for an increase in baseline funding in the next financial year to put the finances of the institution on a more sustainable footing for the future.
Our amendment 3 seeks to erase Plaid Cymru's opposition to planned military museums in Cardiff Bay. The first museum referred to is the museum of military medicine. It would tell the history of the four corps of the Army Medical Services: the Royal Army Medical Corps, the Royal Army Veterinary Corps, Royal Army Dental Corps and the Queen Alexandra's Royal Army Nursing Corps. The museum's archives, which go back to the Napoleonic wars, would be used by researchers in medicine and medical history. The second proposed museum is the museum of army music. I'm so disappointed to see that these proposals should be opposed by Plaid Cymru. In no way can it be claimed that museums of military medicine and music somehow glorify war. By letting their innate pacifism cloud their judgment, Plaid Cymru has exposed its contempt for those who serve and have served in these branches in our armed forces, and it again tries to pander to the cancel culture that would whitewash the history of a proud nation. Remembering war and commemorating sacrifice serves to ensure that mankind does not repeat the same mistakes.
Presiding Officer, these are challenging times for the arts and culture sector. I believe that recent funding provided by the UK Conservative Government demonstrates its understanding of the importance of our cultural assets and activities. If we act now, we can ensure that our arts and culture sector can grow and thrive once this crisis is over.
Diolch, Lywydd. Rwy'n cynnig y gwelliannau yn enw Darren Millar. Rydym i gyd yn cydnabod gwerth y celfyddydau a diwylliant yn ein cymdeithas. Yn ogystal â chyfoethogi ein bywydau, mae'r celfyddydau a diwylliant yn cael effaith ehangach sy'n haws ei mesur ar ein heconomi, ein hiechyd a'n lles, ein cymdeithas a'n haddysg. Mae'r pandemig presennol yn parhau i gael effaith ddinistriol ar ein diwydiannau celfyddydol a chreadigol. Mae theatrau, orielau, lleoliadau cerddoriaeth, safleoedd treftadaeth, amgueddfeydd, llyfrgelloedd, archifdai, gwyliau a sinemâu oll mewn perygl.
Mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn deall bod heriau difrifol yn wynebu'r celfyddydau a'r angen i'w cadw ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Dyna pam y cyhoeddasant becyn achub enfawr o dros £1.5 biliwn ym mis Gorffennaf i helpu i oroesi effaith y coronafeirws. Gall miloedd o sefydliadau ar draws ystod o sectorau gael gafael ar y grantiau a'r benthyciadau brys. Dyma'r buddsoddiad untro mwyaf erioed yn niwylliant y DU, gan ddarparu achubiaeth hanfodol i sefydliadau diwylliannol a threftadaeth ym mhob cwr o'r wlad. O ganlyniad i'r cyllid newydd hwn, mae Cymru'n cael £59 miliwn o arian canlyniadol ychwanegol, fel yr amlinellwyd yn gynharach, ac rydym yn croesawu hynny yng ngwelliant 2.
Fodd bynnag, cyhoeddodd y Dirprwy Weinidog yn ei gronfa adferiad diwylliannol na fyddai'n cynnwys swm llawn y cyllid a ddarperir. Fel y dywedodd fy nghyd-Aelod, David Melding, ar y pryd, mae Gweinidogion Cymru wedi gwneud cam â'r celfyddydau. Carwn ofyn i'r Dirprwy Weinidog: i ble mae'r cyllid ychwanegol wedi mynd, pam nad yw'n cael ei ddefnyddio i ddiogelu bywoliaeth pobl yn ein diwydiannau creadigol a pham nad yw'r arian hwnnw'n helpu i sicrhau dyfodol lleoliadau hamdden a threftadaeth a sefydliadau eraill sy'n cyfrannu at dapestri cyfoethog bywyd Cymru?
Nid yw holl broblemau'r sector diwylliant wedi deillio o'r coronafeirws. Daeth yr adolygiad diweddar o Lyfrgell Genedlaethol Cymru ar ôl 10 mlynedd o broblemau ariannol, gydag incwm yn gostwng yn raddol o flwyddyn i flwyddyn a gostyngiad o 23 y cant yn nifer y staff rhwng 2008 a 2019. Daeth yr adolygwyr i'r casgliad nad oedd y llyfrgell genedlaethol wedi bod mor effeithiol nac mor gyson ag y gallai fod wrth ysgogi newid, ac roeddent yn parhau i bryderu am y diffyg cynllun strategol ar gyfer y tymor canolig i'r tymor hir. Mae ein gwelliant 9 yn nodi canlyniad yr adolygiad annibynnol ac yn galw am gynyddu cyllid llinell sylfaen yn y flwyddyn ariannol nesaf i roi cyllid y sefydliad ar sail fwy cynaliadwy ar gyfer y dyfodol.
Mae ein gwelliant 3 yn ceisio dileu gwrthwynebiad Plaid Cymru i'r cynlluniau ar gyfer amgueddfeydd milwrol ym Mae Caerdydd. Yr amgueddfa gyntaf y cyfeirir ati yw'r amgueddfa meddygaeth filwrol. Byddai'n adrodd hanes pedwar corfflu Gwasanaethau Meddygol y Fyddin: Corfflu Meddygol Brenhinol y Fyddin, Corfflu Milfeddygol Brenhinol y Fyddin, Corfflu Deintyddol Brenhinol y Fyddin a Chorffluoedd Nyrsio Brenhinol y Frenhines Alexandra. Byddai archifau'r amgueddfa, sy'n mynd yn ôl i'r rhyfeloedd Napoleonig, yn cael eu defnyddio gan ymchwilwyr ym maes meddygaeth a hanes meddygol. Yr ail amgueddfa arfaethedig yw amgueddfa cerddoriaeth y fyddin. Rwyf mor siomedig o weld bod Plaid Cymru yn gwrthod y cynigion hyn. Ni ellir honni mewn unrhyw ffordd fod amgueddfeydd meddygaeth a cherddoriaeth filwrol rywsut yn gogoneddu rhyfel. Drwy adael i'w heddychiaeth gynhenid gymylu eu barn, mae Plaid Cymru wedi amlygu ei dirmyg tuag at y rhai sy'n gwasanaethu ac wedi gwasanaethu yn y canghennau hyn o'n lluoedd arfog, ac unwaith eto mae'n ceisio porthi'r diwylliant canslo a fyddai'n gwyngalchu hanes cenedl falch. Mae cofio rhyfel a choffáu aberth yn sicrhau nad yw'r ddynoliaeth yn ailadrodd yr un camgymeriadau.
Lywydd, mae hwn yn gyfnod heriol i'r sector celfyddydau a diwylliant. Credaf fod cyllid diweddar a ddarparwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn dangos ei dealltwriaeth o bwysigrwydd ein hasedau a'n gweithgareddau diwylliannol. Os gweithredwn yn awr, gallwn sicrhau y gall ein sector celfyddydau a diwylliant dyfu a ffynnu pan ddaw'r argyfwng hwn i ben.
Galwaf ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i gynnig yn ffurfiol gwelliannau 4, 5 ac 8 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
I call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism to move formally amendments 4, 5 and 8 tabled in the name of Rebecca Evans.
Gwelliant 4—Rebecca Evans
Dileu pwynt 5 ac ailrifo yn unol â hynny.
Amendment 4—Rebecca Evans
Delete point 5 and renumber accordingly.
Gwelliant 5—Rebecca Evans
Ym mhwynt 6, dileu is-bwyntiau b) a c) a rhoi yn eu lle:
b) yn cydnabod y pwyslais y mae Polisi Cynllunio Cymru yn ei roi ar les diwylliannol drwy greu cynlluniau a phenderfyniadau cynllunio, sy’n cefnogi’r gwaith o barhau i ddarparu defnyddiau diwylliannol ar gyfer cymunedau drwy ei ddull o greu lleoedd.
c) yn gweithio i sicrhau bod hanes Pobl Dduon ac Asiaidd a Lleiafrifoedd Ethnig yn cael ei gynnwys a’i adlewyrchu ar draws rhwydwaith amgueddfeydd Cymru a thrafod ag arweinwyr cymunedau opsiynau i’r dyfodol er mwyn sicrhau sylw cyfiawn i’r hanes yma.
Amendment 5—Rebecca Evans
In point 6, delete sub-points b) and c) and replace with:
b) recognise the importance Planning Policy Wales places on cultural well-being through plan making and planning decisions, which supports the continued provision of cultural uses for communities through its approach to place making;
c) work to ensure that BAME history is embedded and reflected throughout the museum network in Wales and explore with community leaders future options to ensure this history is given rightful prominence.
Gwelliant 8—Rebecca Evans
Ym mhwynt 6, dileu is-bwyntiau e) a f) a rhoi yn eu lle:
e) yn gweithio i sicrhau bod y Gymraeg wrth wraidd gweithlu ac allbwn sector y celfyddydau;
f) yn cydnabod pwysigrwydd enwau lleoedd Cymraeg ac yn parhau i ystyried opsiynau er mwyn sicrhau na fyddant yn cael eu colli o’r amgylcheddau adeiledig a naturiol.
Amendment 8—Rebecca Evans
In point 6, delete sub-points e) and f) and replace with:
e) work to ensure the Welsh language is at the heart of the workforce and output of the arts sector;
f) recognise the importance of Welsh language place names and continue to explore options to prevent them from being lost from the built and natural environments.
Cynigiwyd gwelliannau 4, 5 ac 8.
Amendments 4, 5 and 8 moved.
Yn ffurfiol, diolch.
Formally, thank you.
Yn ffurfiol. Diolch yn fawr i'r Dirprwy Weinidog. Ac felly dwi'n galw nesaf ar Leanne Wood.
Formally. Thank you to the Deputy Minister. So, I next call Leanne Wood.
On the weekend, I was tagged into a tweet of a photograph from 1965 asking me if I could identify the location from the background surroundings. The photograph was entitled 'Brass band, Wales', and it was taken by Evelyn Hofer. It turned out to be a picture of the Mid-Rhondda Band, which is still going strong despite the challenges that all entertainers face because of COVID. When I shared the photograph on my local Facebook page, it quickly became apparent that generations of the same families have played in that band, and the descendants and family members of the men in the photograph were popping up on my page, and we even saw family members united for the first time as a result of that photo share.
So, a picture taken on the site of a former colliery in 1965 in my home patch of Penygraig says so much about our culture, our history and the importance of music in it. And, of course, now, all of these bands are struggling. They've been playing together and making music for decades. They've been through thick and thin and now their futures may be threatened by COVID. Our choirs are the same; they can't practice and they can't entertain us. Of course, we all understand the reasoning and that the priority has to be to stop the spread of COVID, but we must also not lose sight of how much people get from music making and what happens to us when we can't access it. We have to find ways, where we can, to enable music making to happen. It's so important to so many people.
Returning to that photograph, it reminded me of the words of one of my favourites, Welsh Marxist cultural critic Raymond Williams, when he said, 'Culture is ordinary'. To me, that short and simple statement is so important. So many aspects of our everyday culture have been changed or taken away. I talked about the impact of music, but the same is the case with the performing arts, comedy and all other forms of live entertainment. People work hard, earn money, and on weekends we may like to escape with the help of the arts or by going down the pub or the club or even the local bingo hall. Culture is ordinary, and so the culture of workingmen's clubs is as significant and it is as worthy of protecting as the more traditionally thought of aspects of our culture. And that goes for venues that are important to people of colour, like the Paddle Steamer Cafe, or the black history museum in Butetown that would serve many more people than military museums looking at music or medicine. How is this happening on Labour's watch?
So many communities have lost their local library, and pubs and shops may have closed, as well as community centres. The pub or the workingmen's club may be the only venue left. If that goes, that's it, cultural connections will be lost. It also goes for those venues that are important to our young people or gay people, like nightclubs and late-night music venues often located in prime spots in town centres or city centres. These venues need protecting so that club culture can carry on after COVID, because in nightclubs, people can party in a safe environment instead of being potentially attracted to alternative events like illegal raves.
I'm making these points to ensure that this debate includes all forms of culture. There cannot and should not be a hierarchy; different groups have different cultural expressions and all are valid and all need protecting.
Ar y penwythnos, cefais fy nhagio mewn trydariad o ffotograff a dynnwyd yn 1965 yn gofyn i mi a allwn adnabod y lleoliad o'r cefndir. Teitl y ffotograff oedd 'Brass band, Wales', ac fe'i tynnwyd gan Evelyn Hofer. Roedd yn ddarlun o Fand Canol Rhondda, sy'n dal i fynd er gwaethaf yr heriau y mae pob diddanwr yn eu hwynebu oherwydd COVID. Pan rannais y ffotograff ar fy nhudalen Facebook leol, daeth yn amlwg yn gyflym fod cenedlaethau o'r un teuluoedd wedi chwarae yn y band hwnnw, ac roedd disgynyddion ac aelodau o deuluoedd y dynion yn y ffotograff yn ymddangos ar fy nhudalen, a gwelsom aelodau o deuluoedd yn cyfarfod am y tro cyntaf hyd yn oed o ganlyniad i rannu'r llun hwnnw.
Felly, mae llun a dynnwyd ar safle hen lofa yn 1965 yn ardal fy nghartref, Penygraig, yn dweud cymaint am ein diwylliant, ein hanes a phwysigrwydd cerddoriaeth ynddo. Ac wrth gwrs, yn awr, mae'r holl fandiau hyn yn ei chael hi'n anodd. Maent wedi bod yn chwarae gyda'i gilydd ac yn gwneud cerddoriaeth ers degawdau. Maent wedi bod drwy bob math o bethau gyda'i gilydd ac erbyn hyn mae'n bosibl fod COVID yn bygwth eu dyfodol. Mae ein corau yr un fath; ni allant ymarfer ac ni allant ein diddanu. Wrth gwrs, rydym i gyd yn deall y rhesymeg ac mai'r flaenoriaeth o reidrwydd yw atal lledaeniad COVID, ond rhaid inni hefyd beidio â cholli golwg ar faint o fudd y mae pobl yn ei gael o wneud cerddoriaeth a'r hyn sy'n digwydd i ni pan nad oes modd gwneud hynny. Rhaid inni ddod o hyd i ffyrdd, lle gallwn, o alluogi cerddoriaeth i ddigwydd. Mae mor bwysig i gynifer o bobl.
Gan ddychwelyd at y ffotograff hwnnw, fe'm hatgoffodd o eiriau un o'm ffefrynnau, y beirniad diwylliannol Marcsaidd Cymreig, Raymond Williams, pan ddywedodd, 'Mae diwylliant yn gyffredin'. I mi, mae'r datganiad byr a syml hwnnw mor bwysig. Mae cymaint o agweddau ar ein diwylliant bob dydd wedi cael eu newid neu eu dwyn oddi wrthym. Soniais am effaith cerddoriaeth, ond mae'r un peth yn wir am y celfyddydau perfformio, comedi a phob math arall o adloniant byw. Mae pobl yn gweithio'n galed, yn ennill arian, ac ar benwythnosau efallai yr hoffem ddianc gyda chymorth y celfyddydau neu drwy fynd i lawr i'r dafarn neu'r clwb neu hyd yn oed i'r neuadd bingo leol. Mae diwylliant yn gyffredin, ac felly mae diwylliant clybiau gweithwyr yr un mor arwyddocaol a'r un mor deilwng o gael ei warchod ag agweddau mwy traddodiadol ar ein diwylliant. Ac mae hynny'n wir am leoliadau sy'n bwysig i bobl liw, fel caffi Paddle Steamer, neu'r amgueddfa hanes pobl ddu yn Butetown a fyddai'n gwasanaethu llawer mwy o bobl nag amgueddfeydd milwrol sy'n edrych ar gerddoriaeth neu feddygaeth. Sut y mae hyn yn digwydd dan reolaeth Llafur?
Mae cynifer o gymunedau wedi colli eu llyfrgell leol, ac efallai fod tafarndai a siopau wedi cau, yn ogystal â chanolfannau cymunedol. Efallai mai'r dafarn neu'r clwb gweithwyr yw'r unig leoliad sydd ar ôl. Os yw'r rheini'n mynd, dyna ni, bydd cysylltiadau diwylliannol yn cael eu colli. Mae hefyd yn wir am y lleoliadau sy'n bwysig i'n pobl ifanc neu bobl hoyw, fel clybiau nos a lleoliadau cerddoriaeth hwyr y nos sy'n aml wedi'u lleoli yn y mannau gorau yng nghanol trefi neu ganol dinasoedd. Mae angen amddiffyn diogelu'r lleoliadau hyn fel y gall diwylliant clybiau barhau ar ôl COVID, oherwydd mewn clybiau nos, gall pobl bartïa mewn amgylchedd diogel yn hytrach na chael eu denu o bosibl i ddigwyddiadau eraill fel rêfs anghyfreithlon.
Rwy'n gwneud y pwyntiau hyn i sicrhau bod y ddadl hon yn cynnwys pob math o ddiwylliant. Ni ellir ac ni ddylid cael hierarchaeth; mae gan wahanol grwpiau wahanol ffyrdd o fynegi eu hunain yn ddiwylliannol ac mae pob un ohonynt yn ddilys ac mae angen eu diogelu i gyd.
Well, this is the week that Cineworld has announced that it is closing all of its cinemas across the UK, affecting 5,500 jobs. Staff will be made temporarily redundant. There are two sites in north Wales, in Llandudno and Broughton. My heart goes out to anyone affected by the decision. This announcement was immediately followed by Odeon announcing the same thing. I am particularly upset by this development, as the cinema was my very first experience of going out to be entertained when I was a child. Seeing something new and exciting, it was a real occasion. I think that seeing a film on a big screen is many people's first experience of the arts, and for children the pictures and the annual pantomime, if you are lucky, is filled with wonderment, escapism and enjoyment. And just like that, it's gone. And there are venues up and down the country, small theatres, live music venues, comedy clubs—some may have tried to open to schedule events, only to be thwarted by local lockdowns. It's one step forward and many steps back.
When I first saw the title of the debate, I thought it was a timely and sensitive intervention by Plaid, but I was wrong yet again as I read on. I really do take exception, and I've stated this before, to hanging any sort of hat on the Black Lives Matter hook. Though this is great sentiment, I have deep concerns about the core aims of the actual movement, although Plaid can make its own case for supporting a movement that wants to dismantle the state.
We usually sit in Cardiff Bay. It used to be Tiger Bay, and its heritage is steeped in inclusivity and the coming together of different communities and a welcome home of its maritime heritage. It's a shame that before devolution education in Wales was very light on Welsh history; I think, and I hope, that this has now changed. I know my children held annual eisteddfods and went to school dressed up on 1 March every year, but while these festivals are in our DNA, I'm not convinced that we have been told or remember the historical or cultural significance of them. So, I think that more can be done to instil in our children a real sense of where they come from and how this fits into the UK and the wider world. But I do question where Plaid was when they were in Government between 2007 and 2011, or would they use the excuse that they were merely a junior partner? And where is the Welsh Government? They've been in power since 1999.
I'm a little disconcerted at the motion's focus only on artists, though. I'm deeply concerned about the cleaners, the door staff and the people who hang works of art on walls. There is also a complete supply chain for the entertainment industry who will be worrying about paying their bills too. I have to admit that you lost me on point 5 of your motion.
I reiterate what Laura Jones said earlier: my own understanding is that the proposal is for a museum of military medicine in Cardiff Bay. So, as a mum with a son who is a serving soldier, I am deeply proud of his military service, deeply proud of any veteran and deeply proud of the medical boundaries pushed during battlefield medical procedures. Plaid is scoring an epic own goal here, because a stated aim of this museum is to collect stories of Welsh soldiers serving in Welsh regiments. So, well done, Plaid—not.
I think that the financial support package compiled by the UK Government has been pretty comprehensive, although I know that many, especially self-employed people, have lost out and are hanging by a thread. There are many jobs that were viable before COVID and many that won't survive lockdown measures. This week's announcement will no doubt be followed by many others. You may have guessed that I do not advocate—[Inaudible.]—measures, and my group has never voted for the lockdown restrictions, because of things like this. This is the result you get through those. So, to those who voted for the lockdown measures and continue to do so: please own it.
Wel, dyma'r wythnos y mae Cineworld wedi cyhoeddi eu bod yn cau ei holl sinemâu ledled y DU, gan effeithio ar 5,500 o swyddi. Bydd staff yn cael eu diswyddo dros dro. Ceir dau safle yng ngogledd Cymru, yn Llandudno a Brychdyn. Mae fy nghalon yn gwaedu dros unrhyw un y mae'r penderfyniad yn effeithio arnynt. Dilynwyd y cyhoeddiad ar unwaith gan Odeon yn cyhoeddi'r un peth. Cefais fy siomi'n arbennig gan y datblygiad hwn, gan mai'r sinema oedd fy mhrofiad cyntaf un o fynd allan i gael fy niddanu pan oeddwn yn blentyn. Roedd gweld rhywbeth newydd a chyffrous yn achlysur gwirioneddol. Credaf mai gweld ffilm ar sgrin fawr yw profiad cyntaf llawer o bobl o'r celfyddydau, ac i blant mae'r lluniau a'r pantomeim blynyddol, os ydych yn lwcus, yn llawn o ryfeddod, dihangfa a mwynhad. Ac mewn amrantiad, mae wedi mynd. Ac mae lleoliadau ar hyd a lled y wlad, theatrau bach, lleoliadau cerddoriaeth fyw, clybiau comedi—efallai fod rhai wedi ceisio agor i drefnu digwyddiadau, dim ond i gael eu rhwystro gan gyfyngiadau lleol. Mae'n un cam ymlaen ac yn gamau lawer yn ôl.
Pan welais deitl y ddadl, roeddwn yn meddwl ei fod yn ymyriad amserol a sensitif gan Blaid Cymru, ond roeddwn yn anghywir unwaith eto wrth i mi ddarllen mwy. Fel rwyf wedi datgan o'r blaen, rwy'n hynod wrthwynebus i hongian unrhyw fath o het ar fachyn Black Lives Matter. Er bod y rhain yn deimladau gwych, mae gennyf bryderon mawr ynglŷn â nodau craidd y mudiad ei hun, er y gall Plaid gyflwyno ei hachos ei hun dros gefnogi mudiad sydd am ddatgymalu'r wladwriaeth.
Fel arfer, rydym yn eistedd ym Mae Caerdydd. Arferai fod yn Tiger Bay, ac mae treftadaeth yr ardal wedi'i thrwytho mewn cynwysoldeb a gwahanol gymunedau'n dod at ei gilydd a chartref cysurus i'w threftadaeth forol. Mae'n drueni bod addysg yng Nghymru cyn datganoli yn brin iawn o hanes Cymru; rwy'n credu ac yn gobeithio bod hyn wedi newid erbyn hyn. Rwy'n gwybod bod fy mhlant wedi cynnal eisteddfodau blynyddol ac wedi mynd i'r ysgol wedi gwisgo i fyny ar 1 Mawrth bob blwyddyn, ond er bod y gwyliau hyn yn ein DNA, nid wyf wedi fy argyhoeddi ein bod wedi cael clywed nac yn cofio eu harwyddocâd hanesyddol neu ddiwylliannol. Felly, credaf y gellir gwneud mwy i feithrin ymdeimlad gwirioneddol o ble y maent wedi dod yn ein plant a sut y mae hyn yn cymryd ei le yn y DU a'r byd ehangach. Ond rwy'n cwestiynu ble roedd Plaid Cymru pan oeddent mewn Llywodraeth rhwng 2007 a 2011, neu a fyddent yn defnyddio'r esgus mai partner iau yn unig oeddent? A ble mae Llywodraeth Cymru? Maent wedi bod mewn grym ers 1999.
Ond rwy'n anghysurus braidd ynglŷn â ffocws y cynnig ar artistiaid yn unig. Rwy'n pryderu'n fawr am y glanhawyr, staff y drws a'r bobl sy'n hongian gweithiau celf ar waliau. Ceir cadwyn gyflenwi gyfan ar gyfer y diwydiant adloniant a fydd yn poeni ynglŷn â thalu eu biliau hwythau hefyd. Rhaid i mi gyfaddef eich bod wedi fy ngholli ar bwynt 5 eich cynnig.
Fe ailadroddaf yr hyn a ddywedodd Laura Jones yn gynharach: fy nealltwriaeth i yw mai cynnig ar gyfer amgueddfa meddygaeth filwrol ym Mae Caerdydd ydyw. Felly, fel mam i fab sy'n gwneud gwasanaeth milwrol, rwy'n falch iawn o'i wasanaeth milwrol, yn falch iawn o unrhyw gyn-filwr ac yn falch iawn o'r ffiniau meddygol a wthiwyd yn ystod llawdriniaethau meddygol mewn rhyfeloedd. Mae Plaid Cymru yn sgorio gôl yn ei rhwyd ei hun yma, oherwydd un o nodau datganedig yr amgueddfa hon yw casglu straeon am filwyr o Gymru sy'n gwasanaethu mewn catrodau Cymreig. Felly, da iawn chi, Blaid Cymru—neu ddim.
Credaf fod y pecyn cymorth ariannol a luniwyd gan Lywodraeth y DU wedi bod yn eithaf cynhwysfawr, er fy mod yn gwybod bod llawer o bobl, yn enwedig pobl hunangyflogedig, ar eu colled a phrin yn gallu ymdopi. Ceir llawer o swyddi a oedd yn hyfyw cyn COVID a llawer na fyddant yn goroesi'r cyfyngiadau. Mae'n siŵr y bydd llawer o gyhoeddiadau eraill yn dilyn y cyhoeddiad yr wythnos hon. Efallai eich bod wedi dyfalu nad wyf yn dadlau—[Anghlywadwy.]—mesurau, ac nid yw fy ngrŵp erioed wedi pleidleisio dros y cyfyngiadau, oherwydd pethau fel hyn. Dyma yw'r canlyniad a gewch yn sgil y rheini. Felly, i'r rhai a bleidleisiodd dros y cyfyngiadau ac sy'n parhau i wneud hynny: cyfaddefwch mai dyma yw'r canlyniad.
I have to say I never enjoy contributions by Members who have absolutely nothing constructive to say. Some people love tearing into other people's motions and have absolutely nothing positive to say, so, well done, Mandy Jones—not.
Rhaid i mi ddweud nad wyf byth yn mwynhau cyfraniadau gan Aelodau nad oes ganddynt unrhyw beth adeiladol i'w ddweud o gwbl. Mae rhai pobl wrth eu bodd yn rhwygo cynigion pobl eraill ac nid oes ganddynt unrhyw beth cadarnhaol i'w ddweud, felly da iawn, Mandy Jones—neu ddim.
Gaf i ffocysu yn fy sylwadau i ar y system gynllunio a sut mae angen i'r gyfundrefn honno newid er mwyn gwneud ei rhan i helpu amddiffyn y celfyddydau, diwylliant a'n treftadaeth ni? Efallai nad oes yna gysylltiad amlwg rhwng y ddau beth, ond dŷn ni'n gwybod bod yna nifer o leoliadau sydd wedi eu defnyddio at y dibenion yma bellach dan fygythiad oherwydd y pandemig. Mae nifer wedi eu gorfodi i gau oherwydd amgylchiadau ac, o ganlyniad i hynny, wedi colli incwm, ac mae rhywun yn poeni y byddwn ni yn colli rhai o'r safleoedd yma gan y byddan nhw efallai'n gorfod cau'n barhaol. Bydd eraill, efallai, yn mynd i drafferthion ariannol, a bydd hynny i gyd yn creu pwysau wedyn pan fydd hi'n dod i'r asedau maen nhw'n berchen, yr adeiladau, neu, wrth gwrs, os ydyn nhw'n eu rhentu, efallai'n gorfod symud. Mae llawer o'r cyrff a'r endidau yma yn bodoli mewn lleoliadau sy'n hynod o ddymunol mewn ardaloedd trefol, mewn adeiladau trawiadol, adeiladau cyfnod yn aml iawn, a dŷn ni'n gallu gweld yn barod, dwi'n meddwl, sut y byddai datblygwyr, hapfasnachwyr yn eu gweld nhw yn prospect atyniadol iawn o safbwynt gwneud ambell i geiniog, ac mae rhywun yn poeni y byddwn ni'n gweld fflatiau ac apartments a phob mathau o bethau yn cael eu datblygu yn y safleoedd yma.
Felly, heb gefnogaeth ddigonol gan Lywodraethau Cymru a'r Deyrnas Unedig, mae yna risg y byddwn ni'n colli nifer o'r safleoedd a'r lleoliadau pwysig yma yn y dyfodol. Ond mae yna ffordd effeithiol a di-gost i'r Llywodraeth fynd ati i amddiffyn y mannau yma, trwy wneud mwy o fewn y drefn cynllunio i reoli newid defnydd yr adeiladau yma—nid gwahardd newid defnydd yn llwyr, ond fel mae'r cynnig yn ei ddweud,
'defnyddio’r gyfundrefn gynllunio i gyfyngu ar a rheoli’r gallu'
i newid eu defnydd tra bo'r pandemig yn parhau i effeithio ar y gallu i ddefnyddio'r lleoliadau hynny at eu prif ddiben. Hynny yw, defnyddio'r system gynllunio i greu rhyw fath o firewall dros dro o gwmpas y lleoliadau celfyddydol pwysig yma a diwylliannol arwyddocaol iawn tan i'r sector gael yn ôl ar ei thraed. Oherwydd os collwn ni'r lleoliadau yma yn y cyfnod hwn, ddown nhw ddim yn ôl. Unwaith y byddan nhw wedi eu gwerthu a'u datblygu, mi fydd yr adnoddau celfyddydol, diwylliannol, cymunedol bwysig, cymdeithasol bwysig yma sydd wedi bod yn nodwedd mor bwysig o dreftadaeth cymaint o gymunedau ar draws Cymru wedi cael eu colli am byth.
Rŷn ni'n cofio sut y gwnaeth y system gynllunio fethu amddiffyn lleoliadau cerddoriaeth yn y gorffennol—nifer wedi cau am ei bod hi'n fwy proffidiol i ddatblygwyr wneud rhywbeth â nhw yn hytrach nag iddyn nhw barhau fel lleoliadau cerddoriaeth. Rŷn ni'n cofio ymgyrch arbed Stryd Womanby yng Nghaerdydd a dynnodd sylw at ba mor hurt oedd hi fod lleoliadau cerddoriaeth oedd wedi eu sefydlu dros flynyddoedd maith yn gorfod mynd i gost sylweddol i wrthseinio neu 'soundproof-io' eu hadeiladau, am fod adeiladau cyfagos wedi eu trosi at ddefnydd preswyl. Mi gollwyd lleoliadau fel Barfly a'r Point yng Nghaerdydd i'r anghyfiawnder yna flynyddoedd cyn bod lleoliadau Stryd Womanby dan fygythiad, a dydyn ni ddim eisiau gweld yr un fath o sefyllfaoedd yn codi eto yn y cyd-destun yma oherwydd y pandemig.
Dwi ishie sôn hefyd am y ffaith ein bod ni yn parhau i wynebu sefyllfa lle nad oes gan enwau lleoedd hanesyddol Cymru unrhyw fath o amddiffyniad rhag cael eu newid a'u colli. Mae'r diffyg amddiffyniad statudol yma yn warthus yn fy marn i, yn enwedig wrth ystyried pwysigrwydd yr enwau yma yng nghyd-destun treftadaeth a hanes ein gwlad. Mae yna dair blynedd bellach ers i Dai Lloyd gynnig Bil yn y Senedd yma, nôl yn 2017 a fyddai wedi rhoi'r amddiffyniad hwnnw i enwau llefydd hanesyddol Cymru, ond, wrth gwrs, rydym ni i gyd yn cofio sut y gwnaeth y Llywodraeth yma wrthwynebu'r bwriad hwnnw. Mae enwau tai, ffermydd, caeau a nodweddion naturiol yn aml yn gofnod pwysig o arferion amaethyddol, diwydiannau lleol, sut mae'r dirwedd wedi newid, ond doedd y Llywodraeth, wrth gwrs, ddim am weithredu. Yr enwau yma sy'n dweud wrthym ni pwy ŷn ni, ac o ble rŷn ni wedi dod. Maen nhw'n cael eu colli, ac mi fyddan nhw'n cael eu colli yn gynt yn y blynyddoedd nesaf yma oherwydd, wrth gwrs, ein bod ni'n gweld mwy a mwy o bobl yn symud i mewn ein cymunedau, a diau fydd enwau pellach yn cael eu colli.
Mae'r gwelliant gan y Llywodraeth i newid y cymal yma yn y cynnig yn dweud y cyfan, yn fy marn i: 'parhau i ystyried opsiynau' yw bwriad y Llywodraeth er mwyn sicrhau na fydd yr enwau yma yn cael eu colli. Ble ŷch chi wedi bod ers tair blynedd? Beth ŷch chi wedi bod yn ei wneud ers i Blaid Cymru ddod â'r Bil arfaethedig ymlaen yn 2017? Faint o amser i ystyried sydd ei angen ar y Llywodraeth yma? Mae gwledydd eraill fel Seland Newydd wedi gweithredu; maen nhw wedi creu Deddf. Mae yna enghreifftiau allan yna y gallem ni eu hefelychu pe byddem ni'n dymuno gwneud. Mae yna 18,000 o bobl wedi arwyddo deiseb dros yr haf yn galw ar y Senedd i ddeddfu i atal newid enwau Cymraeg cartrefi. Mae'r tân yn llosgi, Dirprwy Weinidog. Rŷch chi wedi cael hen ddigon o amser i ystyried opsiynau. Does bosib, nawr, fod yr amser wedi dod i weithredu.
May I focus my comments on the planning system and how that system needs to change in order to do its part in safeguarding our culture, the arts and our heritage? There may not be a clear connection between the two things, but we know that many locations that have been used to this end are now under threat because of the pandemic. Many have been forced to close because of the circumstances and, as a result, have lost income, and one is concerned that we will lose some of the sites because they may have to close permanently. Others may face financial difficulties, and all of that will create problems and pressures when it comes to the assets that they own, the buildings, or, if they rent, they may have to move. Many of these organisations and entities exist in locations that are very desirable, in urban locations, in striking buildings, period buildings very often, and we are already seeing how developers would see them as a very attractive prospect in terms of making a profit, and one is concerned that we would see flats and apartments and all sorts of things developed on these sites.
So, without sufficient support from the Welsh and UK Governments, there is a risk that we will lose many of these important venues and locations in the future. But there is an effective and cost-free way for the Government to safeguard these areas, by, of course, doing more within the planning system to control change of use—not to prevent change of use entirely, but as the motion says, to use
'the planning system to restrict and manage the ability'
to change use while the pandemic continues to impact on the ability of those venues to fulfil their intended purposes. So, this would mean using the planning system to create some temporary firewall around these important arts venues, which are culturally very important, until the sector is back on its feet. Because if we lose these venues during this period, they won’t return. Once they’re sold and developed, the cultural, artistic and community and socially important venues that have been such an important feature of the heritage of so many communities across Wales will have been lost forever.
We recall how the planning system failed to protect music venues in the past. Many have closed because it’s more profitable for developers to do something with them rather than them remaining as music venues. We remember the Womanby Street campaign in Cardiff, which highlighted how absurd it was that music venues that were well established over many years had to face substantial costs in order to soundproof their buildings because nearby buildings had been used for residential purposes. Barfly and the Point, for example, in Cardiff were lost before Womanby Street was under threat, and we don’t want to see the same kind of scenarios arising again in this context because of the pandemic.
I also want to mention the fact that we continue to face a situation where historic Welsh place names have no defence from being changed and lost. This lack of statutory protection is disgraceful, in my view, particularly given the importance of these names in the context of the history and heritage of our nation. It’s three years since Dai Lloyd proposed a Bill in this Parliament, back in 2017, which would have provided that protection to historic place names in Wales. But, of course, we all recall how the Government opposed that. The names of fields, farms, houses and natural features are very important elements in terms of agricultural practices, local industries and of how the landscape has changed, but the Government refused to take action. It's these names that tell us who we are and where we've come from, and they are being lost, and they will be lost at an even quicker rate in years to come because we are seeing more and more people moving into our communities, and there's no doubt that further names will be lost.
The Government amendment to change this clause of the motion says it all, in my view: 'continue to explore options'. That's the Government's aim, in order to ensure that these names aren't lost. Well, where have you been for the last three years? What have you been doing since Plaid Cymru brought that proposed Bill forward, back in 2017? How much time does this Government need to consider this? Nations such as New Zealand have already taken action; they have already legislated. There are examples out there that we can emulate if we choose to do so. There are 18,000 people who signed a petition over the summer calling on the Senedd to legislate in order to prevent the loss of Welsh names. This fire is already burning, Deputy Minister. You've had plenty of time to consider options. Surely, the time has now come to take action.
Thank you very much to Plaid for putting forward this debate. I think it's given us an opportunity to discuss some of the more subtle challenges of beating this pandemic.
It seems to me that our arts and culture are so rich in Wales because so many of us care so much about our history, our storytelling and our music. But I want to start by thanking David Stacey, who has chaired the board of the Sherman Theatre for no less than 35 years, and who only stood down last week. He has been an indefatigable champion of the Sherman Theatre's innovative, challenging and award-winning work. The passion with which he has served the organisation since its inception is exemplary. Even though he is standing down from that role, I'm absolutely confident he will continue to hold people to account for promises made that are currently on hold because of the pandemic.
The Sherman's path-breaking work through the Sherman 5 to reach out to communities who do not normally go to the theatre—disabled people, low-income households, ethnic minority communities—is well recognised by the Arts Council of Wales and, I'm sure, the Welsh Government. This has given the Sherman the agility and the imagination to adapt its creative storytelling role, carrying on within the restrictions required to contain the COVID pandemic. The 'Tydfil Tales' is an excellent example of their way of working. Before the pandemic descended, students from Merthyr College had been visiting a local care home to interview residents about their lives as the basis for a new play. When COVID made live performances impossible, they simply adapted their dramatisation of the stories they had gathered into an audio format, so that care home residents have been able to share the 'Tydfil Tales' together. We hope that, in the future, we'll all be able to hear and indeed see the 'Tydfil Tales'. It's typical of how organisations can and must adapt to the current restrictions or risk falling silent forever.
Another amazing organisation in my constituency is Rubicon Dance, whose eclectic mix of dance opportunities for people of every age and ability has not ceased during the restrictions imposed by COVID. Many of you will have seen the quality of their work in the Senedd in better times. So, they initially started by making sure that they contacted people at the time when they normally attended classes in order to reach out and befriend people during lockdown, and now, like Mr Motivator or Joe Wicks, their online dance classes continue to offer exercise and creative expression to their students, and have been particularly enthusiastically received by the shyest students, who no longer feel inhibited to give full expression to their feelings, expressed through dance.
This doesn't mean that these organisations do not face challenges. The roof still leaks at the Sherman, and they no longer have receipts from ticket sales and cafe takings to pay for that. They have relied on an arts council stabilisation fund grant to invest in the IT infrastructure needed to hold their creative team together, and they managed to furlough 70 per cent of their staff through the coronavirus job retention scheme, which, however, comes to an end at the end of this month. They cannot extend their online performances without upgrading their website, for which they have now applied to the Welsh Government's cultural recovery fund.
Rubicon, too, had to suspend its renovation of the Roath library building on Newport Road, which was a community asset transfer from Cardiff Council. The roof leaks there, too, and the boiler is absolutely bust and does not work at all, so it's impossible to reopen it at the moment, but normal fundraising is impossible at the moment and so they've only managed to retain the current level of activity because of the dedication of their creatives and the generosity of some charitable trusts. How long they can go on for without additional funding is something that we all need to worry about.
The people I worry most about are the musicians in our communities, because, for them, the coronavirus restrictions have been particularly onerous. I know that Clwb Ifor Bach did attempt to reopen during the summer, when the lockdown was lifted, and were doing a reasonable business just as a bar in the city centre, on Womanby Street, but, when the 10 o'clock restrictions came, they felt they just had to close because 70 per cent of their takings were after 10 o'clock in the evening. So, now it is hard to know what organisations like Clwb Ifor Bach face, who have been so important in ensuring that we have a vibrant music industry in Cardiff and for developing the musical abilities and success of so many of our bands. So, I fear for the future for some of these organisations, particularly our musicians, and, so far, the support that's been available, particularly for freelancers, is insufficient to retain these people in the industries for which they are so well suited. So, we have very varied challenges and very significant challenges ahead, and we are absolutely not out of the woods.
Diolch yn fawr iawn i Blaid Cymru am gyflwyno'r ddadl hon. Rwy'n credu ei bod wedi rhoi cyfle inni drafod rhai o'r heriau mwy cynnil yn y gwaith o guro'r pandemig hwn.
Mae'n ymddangos i mi fod ein celfyddydau a'n diwylliant mor gyfoethog yng Nghymru oherwydd bod cynifer ohonom yn poeni cymaint am ein hanes, ein straeon a'n cerddoriaeth. Ond hoffwn ddechrau drwy ddiolch i David Stacey, sydd wedi cadeirio bwrdd Theatr y Sherman ers 35 mlynedd, ac a orffennodd yn y swydd yr wythnos diwethaf. Mae wedi cefnogi gwaith arloesol, heriol ac arobryn Theatr y Sherman yn ddiflino. Mae angerdd eu wasanaeth i'r sefydliad ers ei sefydlu yn rhagorol. Er ei fod yn camu o'r rôl honno, rwy'n gwbl hyderus y bydd yn parhau i ddwyn pobl i gyfrif am addewidion a wnaed sydd wedi'u gohirio ar hyn o bryd oherwydd y pandemig.
Mae gwaith arloesol y Sherman drwy'r Sherman 5 yn estyn allan at gymunedau nad ydynt fel arfer yn mynd i'r theatr—pobl anabl, aelwydydd incwm isel, cymunedau lleiafrifoedd ethnig—yn cael ei gydnabod yn dda gan Gyngor Celfyddydau Cymru a chan Lywodraeth Cymru rwy'n siŵr. Mae hyn wedi rhoi ystwythder a dychymyg i'r Sherman allu addasu ei rôl yn adrodd straeon creadigol, gan barhau o dan y cyfyngiadau sydd eu hangen i gyfyngu ar y pandemig COVID. Mae'r 'Tydful Tales' yn enghraifft wych o'u ffordd o weithio. Cyn y pandemig, ymwelodd myfyrwyr o Goleg Merthyr â chartref gofal lleol i gyfweld preswylwyr am eu bywydau fel sail ar gyfer drama newydd. Pan olygodd COVID nad oedd modd cynnal perfformiadau byw, aethant ati i addasu eu dramateiddiadau o'r straeon a gasglwyd ganddynt mewn fformat sain, fel bod preswylwyr cartrefi gofal wedi gallu rhannu'r 'Tydful Tales' gyda'i gilydd. Yn y dyfodol, rwy'n gobeithio y bydd pawb ohonom yn gallu clywed y 'Tydful Tales', a'u gweld yn wir. Mae'n nodweddiadol o'r modd y gall ac y dylai sefydliadau addasu i'r cyfyngiadau presennol neu wynebu'r risg o fynd yn fud am byth.
Sefydliad anhygoel arall yn fy etholaeth i yw Rubicon Dance, nad yw ei gymysgedd eclectig o gyfleoedd dawns i bobl o bob oed a gallu wedi dod i ben yn ystod y cyfyngiadau a osodwyd yn sgil COVID. Bydd llawer ohonoch wedi gweld ansawdd eu gwaith yn y Senedd ar adegau gwell. Felly, fe wnaethant ddechrau drwy sicrhau eu bod yn cysylltu â phobl ar yr adeg pan fyddent fel arfer yn mynychu dosbarthiadau er mwyn estyn allan a chyfeillio â phobl yn ystod y cyfyngiadau, ac yn awr, fel Mr Motivator neu Joe Wicks, mae eu dosbarthiadau dawns ar-lein yn parhau i gynnig ymarfer corff a mynegiant creadigol i'w myfyrwyr, ac wedi cael derbyniad arbennig o frwdfrydig gan y myfyrwyr mwyaf swil nad ydynt bellach yn teimlo'n rhy ddihyder i roi mynegiant llawn i'w teimladau drwy ddawns.
Nid yw hyn yn golygu nad yw'r sefydliadau hyn yn wynebu heriau. Mae'r to'n dal i ollwng yn y Sherman, ac nid ydynt yn cael arian o werthu tocynnau a derbyniadau caffi i dalu am hynny mwyach. Maent wedi dibynnu ar grant cronfa sefydlogi cyngor y celfyddydau i fuddsoddi yn y seilwaith TG sydd ei angen i gynnal eu tîm creadigol, a llwyddasant i roi 70 y cant o'u staff ar ffyrlo drwy'r cynllun cadw swyddi drwy gyfnod y coronafeirws, sydd, er hynny, yn dod i ben ddiwedd y mis. Ni allant ymestyn eu perfformiadau ar-lein heb uwchraddio eu gwefan, ac maent bellach wedi gwneud cais ar gyfer gwneud hynny i gronfa adferiad diwylliannol Llywodraeth Cymru.
Bu'n rhaid i Rubicon hefyd atal eu gwaith ar adnewyddu adeilad llyfrgell y Rhath ar Heol Casnewydd, a oedd yn drosglwyddiad ased cymunedol oddi wrth Gyngor Caerdydd. Mae'r to'n gollwng yno hefyd, ac mae'r boeler wedi torri ac nid yw'n gweithio o gwbl, felly mae'n amhosibl ei ailagor ar hyn o bryd, ond mae ffyrdd arferol o godi arian yn amhosibl ar hyn o bryd ac felly nid ydynt ond wedi llwyddo i gadw'r lefel bresennol o weithgarwch oherwydd ymroddiad eu pobl greadigol a haelioni ymddiriedolaethau elusennol. Mae am ba hyd y gallant barhau heb gyllid ychwanegol yn rhywbeth y mae angen i bob un ohonom boeni yn ei gylch.
Y bobl rwy'n poeni fwyaf amdanynt yw'r cerddorion yn ein cymunedau, oherwydd, iddynt hwy, mae'r cyfyngiadau coronafeirws wedi bod yn arbennig o feichus. Gwn fod Clwb Ifor Bach wedi ceisio ailagor yn ystod yr haf, pan gafodd y cyfyngiadau eu codi, a'i fod yn gwneud busnes rhesymol fel dim ond bar yng nghanol y ddinas, ar Stryd Womanby, ond pan ddaeth y cyfyngiadau 10 o'r gloch, teimlent fod yn rhaid iddynt gau oherwydd eu bod yn gwneud 70 y cant o'u harian ar ôl 10 o'r gloch y nos. Felly, nawr mae'n anodd gwybod beth y mae sefydliadau fel Clwb Ifor Bach yn ei wynebu, sefydliadau sydd wedi bod mor bwysig yn sicrhau bod gennym ddiwydiant cerddoriaeth bywiog yng Nghaerdydd ac yn datblygu galluoedd cerddorol a llwyddiant cynifer o'n bandiau. Felly, mae arnaf ofn sut ddyfodol y mae rhai o'r sefydliadau hyn yn ei wynebu, yn enwedig ein cerddorion, a hyd yma, nid yw'r cymorth sydd wedi bod ar gael, yn enwedig i weithwyr llawrydd, yn ddigon i gadw'r bobl hyn yn y diwydiannau y maent mor addas ar eu cyfer. Felly, mae gennym heriau amrywiol iawn a heriau sylweddol iawn o'n blaenau, ac nid ydym yn agos at ddod allan o hyn.
Well, there's much in this motion that I can agree with, in particular the importance of the arts. Having been a performer myself and appeared in shows at the Grand Theatre in Swansea and the New Theatre in Cardiff, as well as, I think, having had four sell-out shows at the Edinburgh festival, nobody needs to tell me of the importance of support for the arts in this country, and it is a tragedy what is now happening to it. But we also have to recognise that this is fundamentally, of course, ultimately, the result of COVID-19, but more immediately it's a result of the policy choices that have been made by the UK Government and the Welsh Government in how to deal with COVID-19.
It didn't need to be like this. The problems of the arts could have been so much more manageable but for the lockdown policies that have been imposed upon us all. Things like a maximum of 50 people in an auditorium in earlier times, and so on—no, sorry, this is something that is not found in other countries, like Sweden, for example, where a maximum of 50 people in a theatre was imposed, but nevertheless their industries have survived. The Swedish cinema chain Svenska Bio has remained operational and, as a result, has become Europe's biggest operator by box office revenue. And the latest figures for Sweden are that the number of people suffering critically or seriously from COVID in hospital has gone up from 15 to 20 in the entire country, whilst ours has been going up very rapidly because what we did as a result of the lockdown measures was not to stop the spread of the virus, but only to delay it. And the consequence has been vast economic damage as well as artistic damage done widely throughout the country.
Of course, I agree entirely with what Leanne Wood said—it doesn't happen very often, but there was nothing in her speech that I disagreed with. Wales's social history, in all its diversity, does need to be commemorated, and I certainly do think that the role of ethnic minorities is a part of our history that we need to recognise and learn about, because that is part of Wales's history, but I don't believe that we should see everything through the prism of a kind of Black Lives Matter-skewed vision. Black Lives Matter, as I pointed out yesterday and as Mandy Jones has repeated, is actually a violent group, evidently anti-British and anti-Welsh. Their activists have desecrated war memorials, memorials of people who've given their lives to fight against racism and fascism, and they want to tear down statues like that of Sir Thomas Picton or the obelisk in Carmarthen. Picton, as David Melding has pointed out, was a flawed man but a man of his time, but, nevertheless, his military achievements were absolutely essential in winning the Napoleonic wars, and therefore keeping this country free from the clutches of a megalomaniac dictator who wanted to impose his rule on the whole of Europe and, in the process, re-impose slavery in the French West Indies.
So, yes, history is a checkerboard with black and white squares on it, and we should recognise them all. Black Lives Matter policies are open Marxism and Leanne Wood did refer to a Marxist philosopher in the course of her speech, but I don't know how many people who vote for Plaid Cymru actually believe in the kind of Marxist ideals that Black Lives Matter stands for—defunding the police, scrapping the army, opening the prisons and so on and so forth, dismantling capitalism, et cetera. Nobody in Wales beyond a few crackpots wants that.
I think the motion is spoilt by these kinds of references, because otherwise there's much at a practical level in this that I could vote for: for example, recognising the role of freelancers and properly supporting them; using the planning system imaginatively to enable arts institutions to survive; introducing statutory protections to avoid the loss of Welsh language place names—I can agree with that, and I can agree on the importance of preserving and developing and enhancing the Welsh language. But we have to recognise ultimately that the arts are going to be permanently damaged by the overall legislative scheme that all the people who are going to vote for this motion today have voted through this Senedd. I know these are hard policy choices to make but, fundamentally, the overreaction to COVID and, instead of concentrating on protecting the vulnerable, imposing a sledgehammer lockdown on everybody, has done enormous damage to our economy, enormous damage to our social life and, ultimately, to the mental well-being of the people of Wales.
Wel, mae llawer yn y cynnig hwn y gallaf gytuno ag ef, yn enwedig pwysigrwydd y celfyddydau. Ar ôl bod yn berfformiwr fy hun ac ymddangos mewn sioeau yn Theatr y Grand yn Abertawe a'r Theatr Newydd yng Nghaerdydd, yn ogystal â phedair sioe, rwy'n credu, pan werthwyd pob tocyn yng ngŵyl Caeredin, nid oes angen i neb ddweud wrthyf pa mor bwysig yw cymorth i'r celfyddydau yn y wlad hon, ac mae'r hyn sy'n digwydd iddynt yn awr yn drasiedi. Ond mae'n rhaid inni gydnabod hefyd mai canlyniad COVID-19 yw hyn yn y pen draw wrth gwrs, ond yn fwy uniongyrchol, mae'n ganlyniad i'r dewisiadau polisi a wnaed gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â COVID-19.
Nid oes angen iddi fod fel hyn. Gallai problemau'r celfyddydau fod wedi bod yn llawer haws eu datrys oni bai am y polisïau ar gyfyngiadau a orfodwyd ar bawb ohonom. Pethau fel uchafswm o 50 o bobl mewn awditoriwm ar adeg gynharach, ac yn y blaen—na, mae'n ddrwg gennyf, mae hyn yn rhywbeth nas gwelwyd mewn gwledydd eraill, fel Sweden, er enghraifft, lle cafodd rheol uchafswm o 50 o bobl mewn theatr ei gorfodi, ond serch hynny mae eu diwydiannau wedi goroesi. Mae cadwyn sinema Sweden, Svenska Bio, wedi parhau'n weithredol ac o ganlyniad, mae wedi dod yn weithredwr mwyaf Ewrop yn ôl refeniw tocynnau. A'r ffigurau diweddaraf ar gyfer Sweden yw bod nifer y bobl sy'n dioddef yn ddifrifol o COVID yn yr ysbyty wedi codi o 15 i 20 yn y wlad gyfan, tra bod ein ffigurau ni wedi bod yn codi'n gyflym iawn am mai'r hyn a wnaethom o ganlyniad i'r cyfyngiadau symud oedd gohirio lledaeniad y feirws, nid ei atal. A'r canlyniad yw niwed economaidd enfawr yn ogystal â niwed artistig eang ledled y wlad.
Wrth gwrs, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd Leanne Wood—nid yw'n digwydd yn aml iawn, ond nid oedd unrhyw beth yn ei haraith y gallwn anghytuno ag ef. Mae angen coffáu hanes cymdeithasol Cymru yn ei holl amrywiaeth ac yn sicr, rwy'n credu bod rôl lleiafrifoedd ethnig yn rhan o'n hanes y mae angen inni ei chydnabod a dysgu amdani, oherwydd mae'n rhan o hanes Cymru, ond nid wyf yn credu y dylem weld popeth drwy brism rhyw fath o weledigaeth Black Lives Matter. Mae Black Lives Matter, fel y dywedais ddoe ac fel y mae Mandy Jones wedi ailadrodd, yn grŵp treisgar mewn gwirionedd, ac yn amlwg yn wrth-Brydeinig ac yn wrth-Gymreig. Mae eu hymgyrchwyr wedi difrodi cofebau rhyfel, cofebau pobl sydd wedi rhoi eu bywydau i ymladd yn erbyn hiliaeth a ffasgaeth, ac maent am ddymchwel cerfluniau fel un Syr Thomas Picton neu'r obelisg yng Nghaerfyrddin. Roedd Picton, fel y mae David Melding wedi nodi, yn ddyn amherffaith ond yn ddyn ei amser, ond serch hynny, roedd ei gyflawniadau milwrol yn gwbl allweddol i fuddugoliaeth yn y rhyfeloedd Napoleonig, a chadw'r wlad hon yn rhydd o afael unben megalomanaidd a oedd am ddod ag Ewrop gyfan o dan ei reolaeth ac ailddyrchafu caethwasiaeth yn India'r Gorllewin Ffrengig.
Felly, ydy, mae hanes fel bwrdd gwyddbwyll gyda sgwariau du a gwyn arno, a dylem eu cydnabod i gyd. Marcsiaeth agored yw polisïau Black Lives Matter a chyfeiriodd Leanne Wood at athronydd Marcsaidd yn ei haraith, ond ni wn faint o bobl sy'n pleidleisio dros Blaid Cymru sy'n credu yn y math o ddelfrydau Marcsaidd y mae Black Lives Matter yn sefyll drostynt mewn gwirionedd—dadariannu'r heddlu, cael gwared ar y fyddin, agor y carchardai ac yn y blaen, datgymalu cyfalafiaeth, ac ati. Nid oes neb yng Nghymru y tu hwnt i ambell ynfytyn am gael hynny.
Rwy'n credu bod y cynnig wedi ei ddifetha gan y mathau hyn o gyfeiriadau, oherwydd fel arall mae llawer ar lefel ymarferol yn hyn y gallwn bleidleisio drosto: er enghraifft, cydnabod rôl gweithwyr llawrydd a'u cefnogi'n briodol; defnyddio'r system gynllunio'n ddychmygus i alluogi sefydliadau celfyddydol i oroesi; cyflwyno amddiffyniadau statudol i osgoi colli enwau lleoedd Cymraeg—gallaf gytuno â hynny, a gallaf gytuno ar bwysigrwydd cadw a datblygu a gwella'r Gymraeg. Ond mae'n rhaid inni gydnabod yn y pen draw y bydd y celfyddydau'n cael eu niweidio'n barhaol gan y cynllun deddfwriaethol cyffredinol y mae'r holl bobl sy'n mynd i bleidleisio dros y cynnig hwn heddiw wedi ei basio drwy'r Senedd hon. Gwn fod y rhain yn ddewisiadau polisi anodd i'w gwneud ond yn y bôn, mae'r gorymateb i COVID a gosod cyfyngiadau llawdrwm ar bawb yn hytrach na chanolbwyntio ar ddiogelu pobl sy'n agored i niwed wedi gwneud niwed enfawr i'n heconomi, niwed enfawr i'n bywyd cymdeithasol ac yn y pen draw, i les meddyliol pobl Cymru.
The UK Tory Chancellor, Rishi Sunak, yesterday was asked what was his message to musicians, actors and freelancers in the arts, and the Chancellor eventually told ITN that everyone is having to adapt. Quite frankly, that is not good enough. Llywydd, musicians, actors and freelancers in the arts are integral to the cultural and economic soul of our great nation. It is imperative that this Senedd, this Welsh Parliament, refuses to let the UK Government stand by idly and sacrifice our cultural landscape during this pandemic.
Since my election to this place, I have strived to establish musical events and I'm privileged to now chair the cross-party group on music. Through this group, we have sought to bring together key stakeholders from across the entire music sector in Wales, from music educators to world-class orchestras, community choirs, brass bands and international artists. From the meeting of this key group, it was very apparent how devastating the impact of COVID-19 has been to the entire music sector in Wales.
From this meeting, three key themes emerged from the challenges facing musicians: guidance around assuming activities; financial support for professionals in the music sector; a strategy for their sustainability. These challenges were shared with key Ministers from Welsh Government, and further to my correspondence I was grateful to the Deputy Minister for culture for meeting urgently with me to discuss these issues raised by the CPG. I know that we will all want to, as stated already, see music practice and performance resume safely as soon as this is possible and, of course, this has got to be guided by science.
However, there remains a need for greater clarity in the existing Welsh Government guidance around music, and this needs urgent specification now. For instance, music teachers who work in private practice and in people's homes need clarity over how they can continue their work as safely as possible, complying with the rules. Community bands and choirs want clarification on how they can return safely to socially distanced rehearsal. There's also a need for specific guidance to be provided for musical instrumental performance teaching in schools. Music education, as the Minister knows, is key to skills, well-being, career pathways and attainment.
The need, though, for further cultural UK Treasury funding to Wales means that these measures are continually adapting, but I would strongly articulate during this debate that assurances on those matters raised with the Minister be provided to the Senedd as a matter of urgency, and that further and specific guidance, as called for by the sector, will be issued for musicians by the Welsh Government.
The second major issue raised was the number of musicians that have fallen between the gaps, despite Welsh Government efforts and the funding provided by furlough and other schemes. So, I greatly welcomed last week's Welsh Government launch of the freelance £2,500 grant. But I hear, as in successive schemes, today that, just days on, it is oversubscribed and closed in the first phase. So, this demonstrates, surely, the level and scale of the benefit to the economy of music in Wales, and demonstrates the underestimation of the need for this Wales-only fund. We need more funding, though, from the UK. So, how is this being articulated by the Minister to the UK Government as the Minister responsible for music in Wales?
Finally, Llywydd, the letter from the CPG outlined the sector's continuing and deepening call for a national music strategy for Wales, and an underpinning music education plan and the actioning of the Welsh Government feasibility study on the future of music support services across Wales. A Welsh network of accessible, equitable pupil access to a music support service and instrumental tuition should not in Wales, surely, be based on postcode, the whim of a headteacher and, overall, the depth of a parent's pocket.
We must be creating made-in-Wales employment pathways and professional interaction with the new curriculum in areas of creative learning. Class practitioners often have no or little experience. Wales must lead the way here, and I call again for the resolution of this and an end to the erosion of instrumental teaching across Wales. Culture, historically, has always felt the poor relation in public spending, but I also know that the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Lord Elis-Thomas, values greatly and understands that this is not just about the economy, culture or livelihoods—it is also about the type of Wales this Government sees for the future and sells to the wider world, and I know he has a deep passion for Wales's cultural soul and the need to save it. So, now, Minister, is that time, and you will have my full and unequivocal support in doing that. I support the motion.
Ddoe gofynnwyd i Ganghellor Torïaidd y DU, Rishi Sunak, beth oedd ei neges i gerddorion, actorion a gweithwyr llawrydd yn y celfyddydau, a dywedodd y Canghellor yn y diwedd wrth ITN fod pawb yn gorfod addasu. A bod yn onest, nid yw hynny'n ddigon da. Lywydd, mae cerddorion, actorion a gweithwyr llawrydd yn y celfyddydau yn rhan annatod o enaid diwylliannol ac economaidd ein cenedl wych. Mae'n hanfodol fod y Senedd hon, y Senedd hon yng Nghymru, yn gwrthod gadael i Lywodraeth y DU wneud dim i atal ein tirwedd ddiwylliannol rhag cael ei haberthu yn ystod y pandemig hwn.
Ers fy ethol i'r lle hwn, rwyf wedi ymdrechu i sefydlu digwyddiadau cerddorol ac mae'n fraint cael cadeirio'r grŵp trawsbleidiol ar gerddoriaeth. Drwy'r grŵp hwn, rydym wedi ceisio dod â rhanddeiliaid allweddol o bob rhan o'r sector cerddoriaeth yng Nghymru at ei gilydd, o addysgwyr cerddoriaeth i gerddorfeydd o'r radd flaenaf, corau cymunedol, bandiau pres ac artistiaid rhyngwladol. Wrth gyfarfod â'r grŵp allweddol hwn, roedd yn amlwg iawn pa mor ddinistriol yw effaith COVID-19 wedi bod i'r sector cerddoriaeth cyfan yng Nghymru.
O'r cyfarfod hwn, daeth tair thema allweddol i'r amlwg o'r heriau sy'n wynebu cerddorion: canllawiau ar gynnal gweithgareddau; cymorth ariannol i weithwyr proffesiynol yn y sector cerddoriaeth; strategaeth ar gyfer eu cynaliadwyedd. Rhannwyd yr heriau hyn â Gweinidogion allweddol yn Llywodraeth Cymru, ac yn sgil fy ngohebiaeth roeddwn yn ddiolchgar i'r Dirprwy Weinidog diwylliant am gyfarfod â mi ar frys i drafod y materion a godwyd gan y grŵp trawsbleidiol. Fel y dywedwyd eisoes, gwn y byddwn i gyd am weld ymarfer a pherfformio cerddoriaeth yn ailddechrau'n ddiogel cyn gynted ag y bo modd ac wrth gwrs, rhaid iddo gael ei arwain gan wyddoniaeth.
Fodd bynnag, mae angen mwy o eglurder yng nghanllawiau presennol Llywodraeth Cymru ynghylch cerddoriaeth, ac mae angen pennu hyn ar frys yn awr. Er enghraifft, mae angen eglurder ar athrawon cerddoriaeth sy'n gweithio'n breifat ac yng nghartrefi pobl ynglŷn â sut y gallant barhau â'u gwaith mor ddiogel â phosibl, gan gydymffurfio â'r rheolau. Mae bandiau a chorau cymunedol am gael eglurhad ynglŷn â sut y gallant ddychwelyd yn ddiogel i ymarfer gan gadw pellter cymdeithasol. Mae angen darparu canllawiau penodol hefyd ar gyfer addysg perfformio offerynnau cerddorol mewn ysgolion. Mae addysg gerddorol, fel y gŵyr y Gweinidog, yn allweddol i sgiliau, lles, llwybrau gyrfa a chyrhaeddiad.
Fodd bynnag, mae'r angen am ragor o gyllid diwylliannol gan Drysorlys y DU i Gymru yn golygu bod y mesurau hyn yn addasu'n barhaus, ond carwn fynegi'n gryf yn y ddadl hon y dylid rhoi sicrwydd ynglŷn â'r materion a godwyd gyda'r Gweinidog i'r Senedd fel mater o frys, ac y bydd Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi canllawiau penodol pellach, fel y mae'r sector yn galw amdanynt.
Yr ail fater pwysig a godwyd oedd nifer y cerddorion sydd wedi disgyn i'r bylchau, er gwaethaf ymdrechion Llywodraeth Cymru a'r cyllid a ddarparwyd gan gynlluniau ffyrlo a chynlluniau eraill. Felly, roeddwn yn falch iawn yr wythnos diwethaf o weld Llywodraeth Cymru yn lansio'r grant llawrydd o £2,500. Ond rwy'n clywed heddiw, ddyddiau'n unig yn ddiweddarach, fel gyda chynlluniau olynol, fod gormod o geisiadau wedi'u gwneud iddo, a bod y cyfnod cyntaf eisoes wedi cau. Felly, mae hyn yn sicr yn dangos lefel a maint budd cerddoriaeth i economi Cymru, ac mae'n dangos bod amcangyfrif rhy isel wedi'i wneud o'r angen am y gronfa hon i Gymru'n unig. Ond mae angen mwy o gyllid gan y DU. Felly, sut y caiff hyn ei fynegi gan y Gweinidog i Lywodraeth y DU fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am gerddoriaeth yng Nghymru?
Yn olaf, Lywydd, amlinellai'r llythyr gan y grŵp trawsbleidiol alwad barhaus a mwyfwy dwys y sector am strategaeth gerddoriaeth genedlaethol i Gymru, a chynllun addysg gerddorol sylfaenol a gweithredu astudiaeth ddichonoldeb Llywodraeth Cymru ar ddyfodol gwasanaethau cymorth cerddoriaeth ledled Cymru. Does bosibl y dylid seilio rhwydwaith Gymreig o fynediad hygyrch a theg i ddisgyblion at wasanaeth cymorth cerddoriaeth a hyfforddiant offerynnol yng Nghymru ar god post, ar fympwy penaethiaid ac yn gyffredinol, ar ddyfnder poced rhiant.
Rhaid inni greu llwybrau cyflogaeth wedi'u gwneud yng Nghymru a rhyngweithio proffesiynol â'r cwricwlwm newydd mewn meysydd dysgu creadigol. Yn aml, nid oes gan addysgwyr dosbarth fawr ddim profiad, os o gwbl. Rhaid i Gymru arwain y ffordd yma, a galwaf eto am ddatrys hyn a rhoi terfyn ar erydu addysgu offerynnol ledled Cymru. Mae diwylliant, yn hanesyddol, bob amser wedi teimlo fel perthynas dlawd mewn gwariant cyhoeddus, ond gwn hefyd fod y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, yr Arglwydd Elis-Thomas, yn gweld gwerth hyn yn fawr ac yn deall nad yw'n ymwneud yn unig â'r economi, diwylliant na bywoliaeth yn unig—mae hefyd yn ymwneud â'r math o Gymru y mae'r Llywodraeth hon yn ei weld ar gyfer y dyfodol ac yn ei werthu i'r byd ehangach, a gwn ei fod yn teimlo'n angerddol ynglŷn ag enaid diwylliannol Cymru a'r angen i'w achub. Felly, Weinidog, nawr yw'r adeg, ac fe gewch fy nghefnogaeth lawn a diamwys i wneud hynny. Rwy'n cefnogi'r cynnig.
Dwi'n galw nawr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth i gyfrannu—Dafydd Elis-Thomas. Bydd angen i chi—
I call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism to contribute—Dafydd Elis-Thomas. You need to—
Diolch, dwi'n ei wneud o nawr. Ydy hynny'n iawn?
Thank you, I'm doing that now. Can you hear me now?
Ardderchog.
Excellent.
Dyna ni. Diolch yn fawr iawn ichi. Diolch i Blaid Cymru am ddod â'r cynnig gerbron, sydd wedi golygu ein bod ni wedi cael dadl mor amrywiol a gwerthfawr. Dwi'n meddwl mai dyma'r ddadl fwyaf cynhwysol ar y celfyddydau ac ar ddiwylliant rydym ni wedi ei chael yn ystod fy nghyfnod i yn y swydd yma. Fe geisiaf i ateb rhai o'r pwyntiau a wnaed gan bob un a siaradodd os bydd yr amser yn ddigon. Mae gen i ryw wyth munud, oes, Llywydd, gobeithio? Rhywbeth fel yna, ie?
Fe soniodd Siân Gwenllian nad oeddwn i neu nad oedd y Llywodraeth yn uchafu pwysigrwydd y celfyddydau. Wel, gyda phob parch, rydym ni wedi gosod Cymru Greadigol yn ganolog yn ein polisïau ac rydym ni yn datblygu yn arbennig erbyn hyn y gweithgaredd drwy Cymru Greadigol ac yn buddsoddi ynddo fo. Fe feirniadwyd y buddsoddiad yn Seren Stiwdios, ond, wrth gwrs, mae datblygu ffilm ryngwladol ochr yn ochr yn ein polisi ni gyda datblygu y diwydiant yng Nghymru, a drwy i bobl gael profiad o weithio'n rhyngwladol mae safonau yn gallu codi.
Okay, thank you very much. I'd like to thank Plaid Cymru for bringing this motion forward, which has given us an opportunity to have such a varied and valuable debate. I think this is the most comprehensive debate on culture and the arts that we've had during my period in this role. I will seek to respond to some of the points made by everyone who contributed if I have enough time. I think I have around eight minutes, do I, Llywydd? Something of that nature.
Siân Gwenllian said that I and the Government didn't place the arts at the heart of our activities, but we have placed Creative Wales at the centre of our policies and we are now developing activity through Creative Wales and investing in that. The investment in Seren Stiwdios was criticised, but, of course, developing international film output along with the development of the industry in Wales goes hand in hand. As people have an opportunity of working on the international stage, then standards can be raised.
Laura Anne Jones discussed the future potential of a military medical museum in Wales. Of course, we already have a small military museum, the Firing Line, which I was associated with years ago, and I think it is important that we realise that these developments will be private developments—they're not part our national museum system—and therefore I doubt very much whether we will be called upon to fund or support them.
Leanne Wood took us back into that wonderful world of brass bands—again a tradition that I know she appreciates and, with family coming from Blaenau Ffestiniog as I do, I also appreciate it, and this is a central part of our musical tradition and one that we must struggle to maintain, even throughout these difficult times. And of course she ingratiated herself to me once again by quoting my great mentor, Raymond Williams. 'Culture is ordinary' is the strapline of this department of culture, and always will be.
She referred to the development of a black history museum. This is something we have not actually discussed in detail. The question that we have to face is whether this should be a further distinctive museum or whether we should recognise that the nationality of Wales must—must—give appropriate and full status, especially in this part of south-east Wales, to the black and other minority communities and the diverse nationalities that are part of our history. So, it's a question of how we develop that.
Mandy Jones stressed the importance of the cinema, and again I warm to that because in the dim and distant past I was a member of the British Film Institute. I think the experience of cinema and the public enjoyment of film is a very difficult thing to restore, but I hope that will develop soon.
Trafododd Laura Anne Jones botensial amgueddfa feddygaeth milwrol yng Nghymru yn y dyfodol. Wrth gwrs, mae gennym eisoes amgueddfa filwrol fach, y Firing Line, amgueddfa roeddwn yn gysylltiedig â hi flynyddoedd yn ôl, a chredaf ei bod yn bwysig inni sylweddoli y bydd y datblygiadau hyn yn ddatblygiadau preifat—nid ydynt yn rhan o'n system amgueddfeydd genedlaethol—ac felly rwy'n amau'n fawr a fydd galw arnom i'w hariannu neu eu cefnogi.
Aeth Leanne Wood â ni'n ôl i fyd gwych y bandiau pres—unwaith eto traddodiad y gwn ei bod yn ei werthfawrogi a chyda theulu'n dod o Flaenau Ffestiniog fel sydd gennyf i, rwyf innau hefyd yn ei werthfawrogi, ac mae hyn yn rhan ganolog o'n traddodiad cerddorol ac yn un y mae'n rhaid inni ymdrechu i'w chynnal, hyd yn oed drwy gydol y cyfnod anodd hwn. Ac wrth gwrs, fe enillodd fy ffafr unwaith eto drwy ddyfynnu fy mentor mawr, Raymond Williams. 'Mae diwylliant yn gyffredin' yw arwyddair yr adran ddiwylliant hon, a dyna fydd bob amser.
Cyfeiriodd at ddatblygu amgueddfa hanes pobl ddu. Mae hyn yn rhywbeth nad ydym wedi'i drafod yn fanwl mewn gwirionedd. Y cwestiwn y mae'n rhaid inni ei wynebu yw a ddylai hon fod yn amgueddfa benodol arall neu a ddylem gydnabod bod yn rhaid—rhaid—rhoi statws priodol a llawn, yn enwedig yn y rhan hon o dde-ddwyrain Cymru, i'r cymunedau du a lleiafrifoedd eraill a'r cenhedloedd amrywiol sy'n rhan o'n hanes. Felly, mae'n fater o sut rydym yn datblygu hynny.
Pwysleisiodd Mandy Jones bwysigrwydd y sinema, ac unwaith eto rwy'n cydymdeimlo â hynny oherwydd yn y gorffennol pell roeddwn yn aelod o Sefydliad Ffilm Prydain. Credaf fod profiad sinema a mwynhad y cyhoedd o ffilmiau yn rhywbeth anodd iawn i'w adfer, ond gobeithio y bydd hynny'n datblygu'n fuan.
Diolch yn fawr, Llyr, am y drafodaeth ar y gyfundrefn gynllunio. Mi ydym ni'n awyddus iawn fel Llywodraeth i weld sut y gallwn ni ddefnyddio'r gyfundrefn gynllunio er mwyn diogelu adeiladau hanesyddol ac mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn barod yn nodi sut y gall lleoliadau cerddoriaeth neu gelfyddydau gael eu cynnal fel rhan o adfywio, a hefyd rydym ni'n ymwybodol ei bod hi'n bwysig bod y gorchymyn dosbarthiadau defnydd yn caniatáu rhai newidiadau i ddefnydd heb fod angen cais cynllunio, ond mae hyn yn gyfyngedig ar gyfer defnyddiau celfyddydol, diwylliannol a threftadaeth, ac dwi'n awyddus i sicrhau ein bod ni'n gallu cadw hynny.
Thank you very much, Llyr, for addressing the issues around the planning system. We are very eager as a Government to see how we can use the planning system in order to safeguard historic buildings. 'Planning Policy Wales' already sets out how music and arts venues can be supported as part of regeneration, and we are aware also that it's important that the class use order does allow some changes to use without there being a need for a planning application, but this is limited to heritage, arts and cultural activity, and I'm eager to ensure that we can retain that.
Thank you, Jenny Rathbone, for your references to David Stacey and the great legacy of Sherman Theatre and also your support for Rubicon Dance, with which I have strong connections. I was pleased to be able to visit the Roath library building and I hope that what is a central building, really, in the middle of Cardiff, and has great architectural value—I very much hope that there can be funding, a combination of private and public funding, made available for the revitalisation of this place for Rubicon Dance.
Clwb Ifor Bach: I was one of the original contributors to the setting up of that club, and, again, you're absolutely right, we must try and ensure that we can find a way of ensuring that these music venues—which we have funded, by the way; we have given limited funding to music venues already. It was one of the first things we did as a Government as this crisis developed.
Neil Hamilton regaled us with his performance at the Edinburgh festival; I wish I could have seen it. But he also emphasised the importance of the public health impact of lockdown measures and made some comparisons with Sweden. Well, unfortunately, Wales is not Sweden, and the kind of social and political culture that exists there is not exactly replicated in Wales. But he also said some supportive things about the position of ethnic minorities, but I don't think he was so keen on Black Lives Matter. I think Black Lives Matter is very important because it's an international movement of the black community and is very much strongly reflected in the black communities in north and south Wales, and I think it's our duty as a Government to indicate that where we can we support activities that are community-based around the black community.
Rhianon Passmore is always very strong on support for music and she asked for greater clarity on guidance, especially guidance for private music teachers, and, certainly, I will have another look at this following our discussion.
I think I've referred to most of the people who have spoken, so again, I'm very grateful for this opportunity to respond, and I will study anything else that was said in the debate that I haven't specifically referred to.
Diolch, Jenny Rathbone, am eich cyfeiriadau at David Stacey a gwaddol mawr Theatr y Sherman a hefyd am eich cefnogaeth i Rubicon Dance, y mae gennyf gysylltiadau cryf â hwy. Roeddwn yn falch o allu ymweld ag adeilad llyfrgell y Rhath ac rwy'n gobeithio bod yr adeilad canolog yng nghanol Caerdydd, ac sydd o werth pensaernïol mawr—rwy'n mawr obeithio y gellir cael cyllid, cyfuniad o gyllid preifat a chyhoeddus, i adfywio'r lle hwn ar gyfer Rubicon Dance.
Clwb Ifor Bach: roeddwn yn un o'r cyfranwyr gwreiddiol i sefydlu'r clwb hwnnw, ac unwaith eto, rydych chi'n llygad eich lle, rhaid inni geisio sicrhau y gallwn ddod o hyd i ffordd o wneud yn siŵr fod y lleoliadau cerddoriaeth hyn—sydd wedi cael arian gennym, gyda llaw; rydym eisoes wedi rhoi cyllid cyfyngedig i leoliadau cerddoriaeth. Dyna un o'r pethau cyntaf a wnaethom fel Llywodraeth wrth i'r argyfwng hwn ddatblygu.
Soniodd Neil Hamilton wrthym am ei berfformiad yng ngŵyl Caeredin; byddai'n dda gennyf fod wedi'i weld. Ond pwysleisiodd hefyd bwysigrwydd effaith cyfyngiadau ar iechyd y cyhoedd a gwnaeth rai cymariaethau â Sweden. Wel, yn anffodus, nid Sweden yw Cymru, ac nid yw'r math o ddiwylliant cymdeithasol a gwleidyddol sy'n bodoli yno i'w weld yn yr un ffordd yng Nghymru. Ond dywedodd rai pethau cefnogol am sefyllfa lleiafrifoedd ethnig hefyd, ond nid wyf yn credu ei fod mor frwd ynghylch Black Lives Matter. Rwy'n credu bod Black Lives Matter yn bwysig iawn am ei fod yn fudiad rhyngwladol i'r gymuned ddu a chaiff ei adlewyrchu'n gryf iawn yn y cymunedau du yng ngogledd a de Cymru, a chredaf mai ein dyletswydd ni fel Llywodraeth yw nodi hynny lle gallwn gefnogi gweithgareddau yn y gymuned mewn perthynas â'r gymuned ddu.
Mae Rhianon Passmore bob amser yn gryf iawn ei chefnogaeth i gerddoriaeth a gofynnodd am fwy o eglurder ynglŷn â chanllawiau, yn enwedig canllawiau i athrawon cerddoriaeth preifat, ac yn sicr, fe edrychaf eto ar hyn yn dilyn ein trafodaeth.
Rwy'n credu fy mod wedi cyfeirio at y rhan fwyaf o'r bobl sydd wedi siarad, felly unwaith eto, rwy'n ddiolchgar iawn am y cyfle hwn i ymateb, a byddaf yn astudio unrhyw beth arall a ddywedwyd yn y ddadl nad wyf wedi cyfeirio ato'n benodol.
Dwi ddim wedi gallu cyfeirio at bopeth, ond fe wnawn ni edrych ar y ddadl yma yn ôl, ac fe fyddaf i'n cysylltu ag unrhyw Aelodau nad ydw ddim wedi gallu cyfeirio atyn nhw. Diolch yn fawr am gael cyfle i ddathlu goleuni celfyddyd ynghanol y tywyllwch rydyn ni ynddo fo ar hyn o bryd oherwydd y pla presennol. Diolch yn fawr.
I haven't been able to refer to everything, but we will have a look at the Record, and I will be in touch with any Members that I haven't referred to already. So, thank you for the opportunity to celebrate the light of the arts in the darkness that we are currently in because of the pandemic. Thank you very much.
Galwaf ar Helen Mary Jones i ymateb i'r ddadl.
I call on Helen Mary Jones to reply to the debate.
Diolch, Llywydd, and can I thank everybody who has contributed to this debate? I think the number of people who've contributed—and indeed the number of amendments that were tabled—show us how important the parties across this Senedd take our responsibilities towards the arts sector. I should be clear at this point that I am speaking for my party here, not as Chair of the culture committee, but much of the evidence that the culture committee has taken has influenced our motion today.
Siân Gwenllian has painted a very stark picture of the position of the sector now; she talks about the interconnectedness and the vital need to support the Welsh-medium sector, and to support our institutions.
Laura Anne Jones's contribution was a little bit confused to me, really. I very much welcome what she had to say about amendment 9; we're accepting that, we feel that that's very important. I know that my colleagues Elin Jones, the Llywydd, and Ben Lake have written to the Government with their concerns, as have I, about our national library. It is a vital institution, of course.
With regard to amendment 2, I mean, nobody is going to say 'no' to money, but other speakers in this debate have referred to what Rishi Sunak said yesterday, and I think that shows a lack of respect, to be honest.
When it comes to a amendment 3, we need to be clear here: I am nobody's pacifist, and as to disrespect for the military, my father served on active service all the way through the second world war, so there is no disrespect to the military from this side of the house. But these are questions of priorities. Our current museums are full of military history in many, many aspects. When you look at our—[Interruption.] I wish I could take an intervention, but the current rules do not allow, Darren Millar, as well you know. It is about priorities. Our museums are full of military memorabilia; they could often, I'm sure, be better portrayed and the story better told, but we believe that a museum to reflect this community in which we sit, a museum for black people and people of colour, is a higher priority, and I was glad to hear the Minister say that despite their amendment, they're not taking this off the table. I'm quite surprised, given what I thought was an excellent contribution by Laura Anne Jones to yesterday's anti-racist debate, that she doesn't agree with me that this is important.
Leanne Wood's contribution was about how deeply rooted arts and music are in our history and in our culture. I love the phrase—as does the Minister indeed—that culture is ordinary; it is ordinary and extraordinary at the same time, and all forms of culture matter.
I think Llyr Gruffydd has said probably everything that needs to be said in response to Mandy Jones. Llyr, of course, speaks very strongly about the importance of protecting our venues and the long-term consequences if they are not protected. It is clear that the current planning system does not allow for that: the evidence that was taken by the committee made that very clear, and it's the same situation with our ancient place names. We are losing ancient place names on a daily, weekly basis in many of the communities that I represent, and we can't wait while more options are considered.
I felt that Jenny Rathbone's contributions about the importance of arts in her own constituency were extremely valuable and very welcome, as were Rhianon Passmore's. Her passion for music is well known and she made some very positive and strong contributions here.
I'm grateful to the Deputy Minister for his positive response to the debate, and I suppose I should also be grateful to him that the Government has paid our motion more respect than to do that all-too-common 'delete all and replace', but we can't accept their amendments. I don't have time to go through all of the reasons why, but essentially what the Government amendments do is to water down our motion. It's a little bit back to telling us that everything is all right. Well, people who work in the sector tell us, people who need the sector for their emotional well-being tell us that not everything is right. It is not, of course, Llywydd, our contention that the Government has done and is doing nothing, but they have not done enough.
In conclusion, we know that the arts and cultural sector are a vital industry in Wales. If we added up all the jobs that are at risk, they would be as big a threat to our economy as many of our big institutions like Airbus, like the steel industry. But because they're made up so much by individuals, freelancers, small institutions, we perhaps don't see that economic importance as we should, and we must value that vital economic contribution.
But, as other speakers have said in this debate, arts and culture is about much more than that. The arts is about who we are, about how we express ourselves, how we explain ourselves to each other, how we understand our past and our present and how we map our future. I think this is true globally, but here in Wales our history tells us how important the arts have always been, from the middle ages onwards. We must protect them through these hard times or future generations will never forgive us. The Welsh Government's response is not enough, and I commend our motion as it stands, amended by amendment 9, to the Senedd.
Diolch, Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon? Rwy'n credu bod nifer y bobl sydd wedi cyfrannu—ac yn wir nifer y gwelliannau a gyflwynwyd—yn dangos inni pa mor bwysig yw ein dyletswyddau tuag at sector y celfyddydau i'r pleidiau ar draws y Senedd. Dylwn fod yn glir ar y pwynt hwn fy mod yn siarad ar ran fy mhlaid yma, nid fel Cadeirydd y pwyllgor diwylliant, ond mae llawer o'r dystiolaeth a gymerodd y pwyllgor diwylliant wedi dylanwadu ar ein cynnig heddiw.
Rhoddodd Siân Gwenllian ddarlun llwm iawn o sefyllfa'r sector ar hyn o bryd; mae'n sôn am y rhyng-gysylltedd a'r angen allweddol i gefnogi'r sector cyfrwng Cymraeg, ac i gefnogi ein sefydliadau.
Roedd cyfraniad Laura Anne Jones ychydig yn ddryslyd i mi. Rwy'n croesawu'r hyn a oedd ganddi i'w ddweud am welliant 9; rydym yn derbyn hynny, teimlwn fod hynny'n bwysig iawn. Gwn fod fy nghyd-Aelodau Elin Jones, y Llywydd, a Ben Lake wedi ysgrifennu at y Llywodraeth gyda'u pryderon ynglŷn â'n llyfrgell genedlaethol, fel y gwnes innau. Mae'n sefydliad allweddol, wrth gwrs.
Mewn perthynas â gwelliant 2, hynny yw, nid oes neb yn mynd i ddweud 'na' wrth arian, ond mae siaradwyr eraill yn y ddadl hon wedi cyfeirio at yr hyn a ddywedodd Rishi Sunak ddoe, a chredaf fod hynny'n dangos diffyg parch, a dweud y gwir.
Ar welliant 3, mae angen inni fod yn glir yma: nid wyf yn heddychwr, ac o ran diffyg parch tuag at y fyddin, gwnaeth fy nhad wasanaeth milwrol gweithredol yr holl ffordd drwy'r ail ryfel byd, felly nid oes diffyg parch i'r fyddin ar yr ochr hon i'r tŷ. Ond cwestiynau ynglŷn â blaenoriaethau yw'r rhain. Mae ein hamgueddfeydd presennol yn llawn o hanes milwrol mewn sawl ffordd wahanol. Pan edrychwch ar ein—[Torri ar draws.] Byddai'n dda gennyf pe bawn i'n cael derbyn ymyriad, ond nid yw'r rheolau presennol yn caniatáu hynny, Darren Millar, fel y gwyddoch. Mae'n ymwneud â blaenoriaethau. Mae ein hamgueddfeydd yn llawn o femorabilia milwrol; gallent yn aml, rwy'n siŵr, gael eu portreadu'n well a dweud y stori'n well, ond credwn fod amgueddfa i adlewyrchu'r gymuned hon rydym wedi ein lleoli ynddi, amgueddfa ar gyfer pobl dduon a phobl liw, yn flaenoriaeth uwch, ac roeddwn yn falch o glywed y Gweinidog yn dweud, er gwaethaf eu gwelliant, nad ydynt yn cau'r drws ar hyn. Rwy'n synnu'n fawr, o ystyried yr hyn a oedd yn gyfraniad rhagorol gan Laura Anne Jones i'r ddadl wrth-hiliaeth ddoe, nad yw'n cytuno â mi fod hyn yn bwysig.
Roedd cyfraniad Leanne Wood yn ymwneud â pha mor ddwfn y mae'r celfyddydau a cherddoriaeth wedi'u gwreiddio yn ein hanes a'n diwylliant. Rwyf wrth fy modd â'r ymadrodd—fel y Gweinidog yn wir—fod diwylliant yn gyffredin; mae'n gyffredin ac yn anghyffredin ar yr un pryd, ac mae pob math o ddiwylliant yn bwysig.
Rwy'n credu bod Llyr Gruffydd wedi dweud popeth sydd angen ei ddweud, mae'n debyg, mewn ymateb i Mandy Jones. Mae Llyr, wrth gwrs, yn siarad yn gryf iawn am bwysigrwydd diogelu ein lleoliadau a'r canlyniadau hirdymor os na chânt eu diogelu. Mae'n amlwg nad yw'r system gynllunio bresennol yn caniatáu hynny: gwnaed hynny'n glir iawn yn y dystiolaeth a gymerodd y pwyllgor, a'r un yw'r sefyllfa gyda'n henwau lleoedd hynafol. Rydym yn colli enwau lleoedd hynafol bob dydd mewn llawer o'r cymunedau rwy'n eu cynrychioli, ac ni allwn aros tra bod mwy o opsiynau'n cael eu hystyried.
Teimlwn fod cyfraniadau Jenny Rathbone am bwysigrwydd y celfyddydau yn ei hetholaeth yn hynod werthfawr ac i'w groesawu, fel roedd cyfraniad Rhianon Passmore. Mae ei brwdfrydedd dros gerddoriaeth yn enwog a gwnaeth gyfraniadau cadarnhaol a chryf iawn yma.
Rwy'n ddiolchgar i'r Dirprwy Weinidog am ei ymateb cadarnhaol i'r ddadl, ac mae'n debyg y dylwn fod yn ddiolchgar iddo hefyd fod y Llywodraeth wedi talu mwy o barch i'n cynnig na gwneud y 'dileu popeth a a rhoi yn ei le' sy'n digwydd yn rhy aml, ond ni allwn dderbyn eu gwelliannau. Nid oes gennyf amser i fynd drwy'r holl resymau pam, ond yn y bôn yr hyn y mae gwelliannau'r Llywodraeth yn ei wneud yw glastwreiddio ein cynnig. Mae ychydig bach fel mynd yn ôl i ddweud wrthym fod popeth yn iawn. Wel, mae pobl sy'n gweithio yn y sector yn dweud wrthym, mae pobl sydd angen y sector ar gyfer eu lles emosiynol yn dweud wrthym nad yw popeth yn iawn. Lywydd, nid ydym yn dadlau, wrth gwrs, nad yw'r Llywodraeth wedi gwneud, ac nad yw'n gwneud dim, ond nid ydynt wedi gwneud digon.
I gloi, gwyddom fod sector y celfyddydau a diwylliant yn ddiwydiant allweddol yng Nghymru. Pe baem yn cyfrif yr holl swyddi sydd mewn perygl, byddent yn gymaint o fygythiad i'n heconomi â llawer o'n sefydliadau mawr fel Airbus, fel y diwydiant dur. Ond oherwydd eu bod yn cynnwys cymaint o unigolion, gweithwyr llawrydd, sefydliadau bach, efallai nad ydym yn gweld y pwysigrwydd economaidd hwnnw fel y dylem, a rhaid inni weld gwerth y cyfraniad economaidd hanfodol hwnnw.
Ond fel y mae siaradwyr eraill wedi dweud yn y ddadl hon, mae'r celfyddydau a diwylliant yn ymwneud â llawer mwy na hynny. Mae'r celfyddydau'n ymwneud â phwy ydym ni, ynglŷn â sut y mynegwn ein hunain, sut yr esboniwn ein hunain i'n gilydd, sut y deallwn ein gorffennol a'n presennol a sut y cynlluniwn ein dyfodol. Credaf fod hyn yn wir yn fyd-eang, ond yma yng Nghymru mae ein hanes yn dweud wrthym pa mor bwysig yw'r celfyddydau wedi bod erioed, o'r canol oesoedd ymlaen. Rhaid inni eu diogelu drwy'r cyfnod anodd hwn neu ni fydd cenedlaethau'r dyfodol byth yn maddau i ni. Nid yw ymateb Llywodraeth Cymru yn ddigon, ac rwy'n cymeradwyo ein cynnig fel y mae, fel y'i diwygiwyd gan welliant 9, i'r Senedd.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Dwi wedi derbyn gwrthwynebiadau. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais ar yr eitem tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I've heard some objections. Therefore, I defer voting under this item until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Cyn cyrraedd y cyfnod pleidleisio, rwyf wedi cytuno y gall Alun Davies wneud cynnig gweithdrefnol yn unol â Rheol Sefydlog 12.32 i ohirio ei ddadl fer i Gyfarfod Llawn dydd Mercher nesaf. Dwi'n galw arno i wneud ei gynnig—Alun Davies. Yn ffurfiol, Alun Davies.
Before going to voting time, I have agreed that Alun Davies may move a procedural motion under Standing Order 12.32 to postpone today's short debate to next Wednesday's meeting. I call on him to move the motion—Alun Davies. Formally, Alun Davies.
Cynnig
Cynnig bod Senedd Cymru, o dan Reol Sefydlog 12.32, yn gohirio’r ddadl fer a gyflwynwyd yn enw Alun Davies nes Cyfarfod Llawn 14 Hydref.
Motion
To propose that the Welsh Parliament, under Standing Order 12.32, postpones the short debate tabled in the name of Alun Davies until Plenary on 14 October.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Dwi'n cynnig yn ffurfiol.
I move formally.
Diolch. Dwi ddim wedi derbyn unrhyw geisiadau i siarad ar y cynnig yna. Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Dwi ddim yn gweld unrhyw wrthwynebiad. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Thank you very much. I haven't received any requests to speak on that motion. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? I don't see any objection. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod a ni at y cyfnod pleidleisio. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 34.14D, bydd egwyl o bum munud nawr cyn cynnal y cyfnod pleidleisio.
Which brings us to voting time. Therefore, in accordance with Standing Order 34.14D, there will be a break of at least five minutes before voting time takes place.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 18:37.
Plenary was suspended at 18:37.
Ailymgynullodd y Senedd am 18:42, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 18:42, with the Llywydd in the Chair.
Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y ddadl ar adroddiad y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd, 'Diwygio’r Senedd: y camau nesaf', a dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Dawn Bowden. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, neb yn ymatal, 14 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.
The first vote this afternoon is on the debate on the Committee for Electoral Reform report, 'Senedd Reform: the next steps', and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Dawn Bowden. Open the vote. Close the vote. In favour 38, no abstentions, 14 against. And therefore, the motion is agreed.
Dadl ar adroddiad y Pwyllgor ar Ddiwygio Etholiadol y Senedd - 'Diwygio'r Senedd: y camau nesaf': O blaid: 38, Yn erbyn: 14, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Debate on the Committee for Electoral Reform report - 'Senedd reform: the next steps': For: 38, Against: 14, Abstain: 0
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar ddadl Plaid Cymru ar yr heriau sy'n wynebu sectorau'r celfyddydau, diwylliant a threftadaeth. Dwi'n galw am bleidlais yn gyntaf ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 10, neb yn ymatal, 42 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod.
The next vote is on the Plaid Cymru debate, on the challenges facing the arts, culture and heritage sectors. And I call for a vote first of all on the motion tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 10, no abstentions, 42 against. And therefore, the motion is not agreed.
Dadl Plaid Cymru - Yr heriau sy'n wynebu sectorau'r Celfyddydau, Diwylliant a Threftadaeth, cynnig heb ei ddiwygio - cyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian: O blaid: 10, Yn erbyn: 42, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
Plaid Cymru Debate - The challenges facing the Arts, Culture and Heritage sectors, motion without amendment - tabled in the name of Siân Gwenllian: For: 10, Against: 42, Abstain: 0
Motion has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf felly ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 14, un yn ymatal, 37 yn erbyn. Ac felly, mae'r gwelliant wedi'i wrthod.
The next vote is on amendment 2, tabled in the name Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 14, one abstention, 37 against. And therefore, the amendment is not agreed.
Dadl Plaid Cymru - Gwelliant 2, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 14, Yn erbyn: 37, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
Plaid Cymru debate - Amendment 2, tabled in the name of Darren Millar: For: 14, Against: 37, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Gwelliant 3 yw'r gwelliant nesaf. Os derbynnir gwelliant 3, bydd gwelliant 4 yn cael ei ddad-ddethol. Pleidlais, felly, ar welliant 3 yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 15, neb yn ymatabl, 37 yn erbyn. Ac felly, mae'r gwelliant wedi'i wrthod.
The next amendment is amendment 3. If amendment 3 is agreed, amendment 4 will be deselected. A vote, therefore, on amendment 3, in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 15, no abstentions, 37 against. And therefore, the amendment is not agreed.
Dadl Plaid Cymru - Gwelliant 3, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 15, Yn erbyn: 37, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Plaid Cymru debate - Amendment 3, tabled in the name of Darren Millar: For: 15, Against: 37, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Gwelliant 4, felly, yn enw Rebecca Evans yw'r gwelliant nesaf. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, tri yn ymatal, 12 yn erbyn. Ac felly, mae'r gweliiant wedi'i gymeradwyo.
Amendment 4 next, in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 37, three abstentions, 12 against. And therefore, the amendment is agreed.
Dadl Plaid Cymru - Gwelliant 4, cyflwynwyd yn enw Rebecca Evans: O blaid: 37, Yn erbyn: 12, Ymatal: 3
Derbyniwyd y gwelliant
Plaid Cymru debate - Amendment 4, tabled in the name of Rebecca Evans: For: 37, Against: 12, Abstain: 3
Amendment has been agreed
Gwelliant 5 yw'r gwelliant nesaf, yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 32, pedwar yn ymatal, 16 yn erbyn. Ac felly, mae'r gweliiant wedi'i dderbyn.
Amendment 5 is the next amendment, again in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 32, four abstentions, 16 against. And therefore, the amendment is agreed.
Dadl Plaid Cymru - Gwelliant 5, cyflwynwyd yn enw Rebecca Evans: O blaid: 32, Yn erbyn: 16, Ymatal: 4
Derbyniwyd y gwelliant
Plaid Cymru debate - Amendment 5, tabled in the name of Rebecca Evans: For: 32, Against: 16, Abstain: 4
Amendment has been agreed
Gwelliant 9 yw'r gwelliant nesaf. Gwelliant 9, yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais—[Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, gwelliant 8 yw'r gwelliant nesaf, ac mae'r gwelliant hynny yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 36, tri yn ymatal, 13 yn erbyn. Ac felly, mae'r gweliiant wedi'i dderbyn.
Amendment 9 is the next amendment. Amendment 9, in the name of Darren Millar. Open the vote—[Interruption.] I apologise, amendment 8 is the next amendment and that is in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 36, three abstentions, 13 against. And therefore, the amendment is agreed.
Dadl Plaid Cymru - Gwelliant 8, cyflwynwyd yn enw Rebecca Evans: O blaid: 36, Yn erbyn: 13, Ymatal: 3
Derbyniwyd y gwelliant
Plaid Cymru debate - Amendment 8, tabled in the name of Rebecca Evans: For: 36, Against: 13, Abstain: 3
Amendment has been agreed
Gwelliant 9 yw'r gwelliant nesaf nawr, ac mae'r gwelliant hynny yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 27 yn erbyn. Ac felly, mae'r gweliiant wedi'i wrthod.
Amendment 9 is the next amendment and that's in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 27 against. And therefore, the amendment is not agreed.
Dadl Plaid Cymru - Gwelliant 9, cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 24, Yn erbyn: 27, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Plaid Cymru debate - Amendment 9, tabled in the name of Darren Millar: For: 24, Against: 27, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Galwaf nawr am bleidlais ar y cynnig wedi'i ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7421 fel y'i diwygiwyd:
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn cydnabod pwysigrwydd sectorau celfyddydau, diwylliant a threftadaeth Cymru a’r heriau y mae’r sectorau hyn yn eu wynebu yn sgil COVID-19.
2.Yn croesawu’r archwilio o’r newydd sydd wedi bod ar dreftadaeth amrywiol Cymru yn ystod misoedd y pandemig yng ngoleuni mudiad Mae Bywydau Duon o Bwys ac ymgyrchoedd eraill.
3. Yn cefnogi galwadau i sicrhau y caiff ein treftadaeth ei hyrwyddo a’i chyflwyno mewn modd sensitif a chynhwysol o’i holl amrywiaeth gyfoethog yn y dyfodol.
4. Yn gresynu at y ffaith bod cynllun cefnogi swyddi Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn annhebygol o achub llawer o leoliadau celfyddydol a cherddoriaeth byw ac atyniadau diwylliannol rhag cael eu cau, nac achub gyrfaoedd gweithwyr y celfyddydau (llawrydd a chyflogedig) er gwaetha’r ffaith yr oeddent yn hyfyw cyn COVID-19.
5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) gweithio gyda Cyngor y Celfyddydau, Tasglu Llawrydd Cymru, a grwpiau a sefydliadau eraill ym maes y celfyddydau a diwylliant i weithredu argymhellion yr adroddiad: ‘Ailfantoli ac Ailddychmygu: Strategaethau i Gefnogi Gweithwyr Llawrydd ym Maes y Celfyddydau a Pherfformio';
b) yn cydnabod y pwyslais y mae Polisi Cynllunio Cymru yn ei roi ar les diwylliannol drwy greu cynlluniau a phenderfyniadau cynllunio, sy’n cefnogi’r gwaith o barhau i ddarparu defnyddiau diwylliannol ar gyfer cymunedau drwy ei ddull o greu lleoedd.
c) yn gweithio i sicrhau bod hanes Pobl Dduon ac Asiaidd a Lleiafrifoedd Ethnig yn cael ei gynnwys a’i adlewyrchu ar draws rhwydwaith amgueddfeydd Cymru a thrafod ag arweinwyr cymunedau opsiynau i’r dyfodol er mwyn sicrhau sylw cyfiawn i’r hanes yma.
d) sicrhau mwy o gyfranogiad pobl ddu a phobl o liw yn y celfyddydau a chyrff diwylliannol, fel y gelwir amdano yn y Maniffesto ar gyfer Cymru Gwrth-hiliaeth gan Gynghrair Hil Cymru;
e) yn gweithio i sicrhau bod y Gymraeg wrth wraidd gweithlu ac allbwn sector y celfyddydau;
f) yn cydnabod pwysigrwydd enwau lleoedd Cymraeg ac yn parhau i ystyried opsiynau er mwyn sicrhau na fyddant yn cael eu colli o’r amgylcheddau adeiledig a naturiol; a
g) sicrhau bod pob adran o’r llywodraeth yn gweithredu yn strategol tuag at gyflawni chweched nod llesiant Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015, sef Cymru â ddiwylliant bywiog lle mae’r Gymraeg yn ffynnu, ac i ymgysylltu'n drylwyr ac yn ystyrlon gyda sectorau’r celfyddydau, diwylliant a threftadaeth wrth wneud hynny.
Motion NDM7421 as amended:
To propose that the Senedd:
1. Recognises the importance of the Welsh Arts, Culture and Heritage sectors, and the challenges these sectors face as a result of COVID-19.
2. Welcomes the renewed exploration of Wales’s diverse heritage during the months of the pandemic in light of the Black Lives Matter movement and other campaigns.
3. Supports calls to ensure that our heritage is promoted and presented in a sensitive manner and inclusive of all of its rich diversity in future.
4. Regrets that the UK Government’s job support scheme is unlikely to save many arts and live music venues and cultural attractions from closure, and to save arts workers’ careers (freelance and salaried), despite the fact that they were viable prior to COVID-19.
5. Calls on the Welsh Government to:
a) work with the Arts Council of Wales, the Wales Freelance Task Force and other groups and organisations within the arts and culture sector to implement the recommendations of the report, 'Rebalancing and Reimagining: Strategies to Support Arts and Performance Freelancers’'.
b) recognise the importance Planning Policy Wales places on cultural well-being through plan making and planning decisions, which supports the continued provision of cultural uses for communities through its approach to place making;
c) work to ensure that BAME history is embedded and reflected throughout the museum network in Wales and explore with community leaders future options to ensure this history is given rightful prominence.
d) ensure more black and people of colour involvement in arts and cultural bodies, as called for in Race Alliance Wales’s Manifesto for An Anti-Racist Wales;
e) work to ensure the Welsh language is at the heart of the workforce and output of the arts sector;
f) recognise the importance of Welsh language place names and continue to explore options to prevent them from being lost from the built and natural environments; and
g) ensure that each government department works strategically towards the delivery of the sixth pillar of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, a Wales of vibrant culture and thriving Welsh language, and, in so doing, engages deeply and meaningfully with the arts, culture and heritage sectors.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, un yn ymatal, 23 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi ei gymeradwo.
Open the vote. Close the vote. In favour 28, one abstention, 23 against. And therefore, the motion as amended is agreed.
Dadl Plaid Cymru - Yr heriau sy'n wynebu sectorau'r Celfyddydau, Diwylliant a Threftadaeth, cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 28, Yn erbyn: 23, Ymatal: 1
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
Plaid Cymru Debate - The challenges facing the Arts, Culture and Heritage sectors, Motion as amended: For: 28, Against: 23, Abstain: 1
Motion as amended has been agreed
Mae hynny'n dod â ni at derfyn ein gwaith am y dydd. Diolch yn fawr.
That brings today's proceedings to a close. Thank you.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:50.
The meeting ended at 18:50.