National Assembly for Wales

Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Jest nodi ychydig o bwyntiau, cyn cychwyn: cynhelir y cyfarfod hwn ar ffurf hybrid, gyda rhai Aelodau yn Siambr y Senedd ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal. Mae  Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod, ac yr un mor berthnasol i Aelodau yn y Siambr ag ydyn nhw i'r rhai sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynawn yma, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Addysg, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Suzy Davies. 

Diolch, Suzy. Ar hyn o bryd, mae'r panel adolygu'n casglu tystiolaeth ac yn cyfweld â rhanddeiliaid. Byddaf yn derbyn y casgliadau interim, a fydd yn cynnwys ystyriaethau allweddol ar gyfer 2021, fis nesaf.

Diolch. Rwyf ond yn codi'r pwynt na chysylltwyd â rhai yn y sector tan yr wythnos hon, er gwaethaf casgliadau’r adolygiad, sydd i fod i gael eu cyhoeddi erbyn diwedd mis Hydref, felly nid wyf yn siŵr pryd y mae'r un interim i fod i gael ei gyhoeddi. Mae'r hyn a ddywedant yn bwysig os yw’r paratoadau ar gyfer yr haf yn mynd i fod yn ymarferol. Mae grŵp rhanddeiliaid haf 2021 Cymwysterau Cymru i fod i gyfarfod rhwng nawr a mis Rhagfyr. Felly, a allech ddweud wrthym sut y bydd y gwaith hwnnw a gwaith yr adolygiad yn cysylltu â'i gilydd? A pha bryd y bydd ysgolion a cholegau yn gwybod beth yn union fydd angen iddynt ei addysgu a sut yr asesir gwaith disgyblion? Oherwydd ni fydd gwaith Cymwysterau Cymru ar ben tan un rhan o dair o’r ffordd drwy'r flwyddyn academaidd.

Diolch, Suzy. Bydd yr adroddiad interim gan y corff adolygu ar gael i mi fis nesaf, a bydd eu hadolygiad terfynol yn cael ei roi i mi cyn diwedd y flwyddyn. Yn amlwg, yn y cyfamser, mae Cymwysterau Cymru yn gwneud eu gwaith eu hunain yn wir, ond maent eisoes wedi rhoi tystiolaeth i'r panel adolygu, rwy'n credu, a bydd angen iddynt fod yn ymwybodol o unrhyw gasgliadau a roddir i mi gan y panel adolygu annibynnol ac unrhyw benderfyniadau a wnaf o ganlyniad i waith Louise Casella.

Weinidog, fe wyddoch fy mod wedi ysgrifennu atoch ym mis Awst i ofyn am adolygu'r system, yn dilyn cyhoeddi'r canlyniadau, ac rwy'n falch iawn fod yr adolygiad yn mynd rhagddo. Ond rwy'n poeni am arholiadau, neu arholiadau posibl, yr haf nesaf. Ar hyn o bryd, nid ydym yn gwybod beth fydd yn digwydd yr haf nesaf. Ond gwn hefyd fod llawer o athrawon a disgyblion yn poeni beth fydd yn digwydd gydag arholiadau’r haf nesaf. A ydych yn paratoi cynllun B, a allai fod yn seiliedig ar waith a aseswyd gan athrawon unwaith eto, ond y tro hwn, wedi'i gymedroli i sicrhau bod tegwch yn y system a bod pawb yn cael graddau sy'n gyfartal ac yn gyfwerth ledled Cymru?

Diolch, David. Rwy'n cydnabod bod ymarferwyr, rhieni a disgyblion yn poeni beth fydd yn digwydd yn y gyfres o arholiadau yr haf nesaf. Rwyf wedi dweud o'r blaen mai fy ngobaith diffuant yw y bydd arholiadau'n bosibl, ond yn amlwg, mae'n rhaid inni gael cynllun wrth gefn os byddwn mewn sefyllfa, am ba bynnag reswm, lle nad yw'n bosibl cynnal arholiadau. Fel y dywedais mewn ymateb i Suzy Davies, mae panel yr adolygiad interim nid yn unig yn ystyried y gyfres o arholiadau ar gyfer yr haf diwethaf, ond byddant yn gwneud argymhellion ar gyfer yr haf nesaf. Ac fel y dywedais, bydd yr adroddiad interim ar gael i mi ym mis Hydref.

Diolch, Jayne. Rydym wedi cyhoeddi canllawiau ar gyfer darparwyr addysg ôl-16 i'w helpu i weithredu'n ddiogel ar yr adeg hon. Mae’n rhaid i golegau a phrifysgolion gynnal asesiadau risg i sicrhau bod mesurau priodol yn cael eu rhoi ar waith i reoli'r risg o drosglwyddo COVID-19 yn eu sefydliadau.

Diolch, Weinidog. Mae sicrhau bod ein pobl ifanc yn gallu mynychu'r ysgol neu'r coleg yn gam calonogol, a gwn fod y Gweinidog ac athrawon ledled Cymru wedi gweithio'n anhygoel o galed i sicrhau bod hyn wedi digwydd, ac yn parhau i ddigwydd, hyd yn oed yn yr amgylchiadau anodd a newidiol a welwn. Fodd bynnag, mae un pryder a fynegwyd wrthyf gan athrawon a disgyblion yn ymwneud ag addysg ôl-16 mewn ysgolion. Mae'r bobl ifanc sydd yn yr ysgol yn fwy tebygol o weithio'n rhan-amser a chysylltu’n gymdeithasol â phobl y tu allan i'w hysgol. Fodd bynnag, mae'r canllawiau a’r rheolau cadw pellter cymdeithasol yr un fath â'r hyn ydynt ar gyfer plant 11 oed. Ceir canfyddiad fod dosbarthiadau chweched dosbarth yn cynnwys llai o ddisgyblion, ond mewn rhai pynciau, mewn rhai ysgolion, deallaf fod dros 30 o fyfyrwyr mewn dosbarth. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael ynglŷn â’r canllawiau ar gyfer myfyrwyr ôl-16 yng Nghymru, a beth a ddysgwyd, yn dilyn y mis cyntaf, a allai lywio cynlluniau ar gyfer y dyfodol?

Diolch yn fawr iawn, Jayne. Rydych yn llygad eich lle—mae gennym ddosbarthiadau chwech o bob lliw a llun, a gall maint dosbarthiadau amrywio'n sylweddol, ond mae'n wir, weithiau, mewn pynciau poblogaidd mewn ysgolion mawr, y gall dosbarthiadau chweched dosbarth gynnwys nifer o ddisgyblion. Rydym wedi dweud yn glir iawn yn ein canllawiau i ysgolion a cholegau y dylem geisio lleihau cysylltiadau rhwng grwpiau o fyfyrwyr ar yr adeg hon, ac mae'n bwysig iawn fod addysgwyr yn gallu cadw pellter cymdeithasol oddi wrth eu dosbarth.

Yn amlwg, rydym yn parhau i adolygu gweithrediad ysgolion a cholegau yn ofalus iawn, yn dilyn y mis cyntaf, mewn gwirionedd, o weithgarwch. Rwy'n falch o ddweud nad yw'r rhan fwyaf o ysgolion wedi cael achos, a lle rydym wedi cael achosion o COVID mewn disgyblion neu athrawon, achos unigol mewn un sefydliad ydyw fel arfer. Rydym wedi cael achosion yn ein colegau addysg bellach, ond rwy'n falch o ddweud, wrth weithio gyda thimau profi, olrhain a diogelu lleol, fod hynny wedi arwain at gyn lleied o darfu â phosibl ar ddysgu. Ond yn amlwg, rydym yn parhau i adolygu'r canllawiau i ysgolion a cholegau yn gyson o ganlyniad i'r profiadau dros y pedair wythnos ddiwethaf, ac rydym yn bwriadu adolygu’r canllawiau yng ngoleuni'r hyn rydym wedi'i ddysgu hyd yma. Yr hyn sy'n bwysig iawn i'w gofio yw mai'r cyngor hyd yn hyn gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yw nad oes unrhyw dystiolaeth fod ysgolion neu golegau'n fectorau ar gyfer lledaenu'r feirws, ac mae’r achosion a welsom mewn ysgolion yn adlewyrchiad o'r hyn a welwn yn ein cymunedau.

Weinidog, a gaf fi ofyn i chi pa gymorth ychwanegol sydd ar waith i ddysgwyr a chanddynt bobl hynod agored i berygl COVID yn eu cartrefi? Mae gennyf ddysgwr yn fy etholaeth a hoffai barhau gyda'i haddysg ôl-16, ond yn anffodus mae ei choleg lleol wedi dweud wrthi fod yn rhaid iddi fynychu safle'r coleg er mwyn dilyn pynciau Safon Uwch o'i dewis. O ganlyniad i hynny, ni all gymryd rhan mewn addysg ar hyn o bryd. A ydych wedi gallu rhoi cyngor i golegau fel y gallant oresgyn y rhwystr y mae rhai pobl ifanc bellach yn ei wynebu o ganlyniad i fod â brodyr a chwiorydd neu eraill yn eu teuluoedd a allai fod yn hynod agored i berygl?

Diolch, Darren. Rydym wedi cael trafodaethau rheolaidd gydag ysgolion a cholegau ynghylch pa addasiadau rhesymol y gellir eu gwneud i gefnogi myfyrwyr a allai fod yn agored iawn i niwed neu'n teimlo'n agored iawn i niwed ar hyn o bryd. Byddai'n bwysig i'r myfyriwr dan sylw gael trafodaeth gyda'i choleg, ond os hoffech ysgrifennu ataf, Darren, am yr achos penodol hwnnw, fe wnaf ymchwiliadau pellach.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr yn gyntaf, Suzy Davies.

Os gallech chi roi eich meicroffon ymlaen, Suzy Davies—iawn, dechreuwch eto.

Sori am hynny.

Ie, Weinidog, roeddwn yn gwrando ar eich ymateb i Jayne Bryant a'r sylw hwnnw nad yw ysgolion a cholegau yn fectorau ar gyfer lledaeniad COVID. Serch hynny, rydym wedi gweld niferoedd sylweddol yn cael eu hanfon adref o rai ysgolion—200 mewn un achos, dros 400 mewn un arall. Rydych yn dweud eich bod yn monitro'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd, ond a ydych wedi dysgu unrhyw beth eto ynglŷn â pham yr ymddengys bod colegau addysg bellach yn gwneud yn well o ran sicrhau llai o addysg wyneb yn wyneb? Maent yn colli llai o fyfyrwyr nag ysgolion. Pam hynny?

Diolch, Suzy. Fel y dywedoch chi, rydym yn cadw mewn cysylltiad agos â'n hawdurdodau addysg lleol a'n cyfarwyddwyr addysg. Ac yn yr achos y sonioch chi amdano—400 o ddisgyblion yn gadael ysgol—rwyf wedi siarad â'r pennaeth yn yr amgylchiadau hynny i ddeall pam y cododd y sefyllfa honno. Fel y dywedais yn fy ymateb i Jayne Bryant, dyna pam ein bod yn dysgu gwersi'r pedair wythnos hyn, lle mae ysgolion wedi gweithio'n anhygoel o galed i roi’r canllawiau rydym wedi eu darparu iddynt ar waith. Ond yn amlwg, yng ngoleuni'r profiadau hynny, mae angen inni ddeall beth arall y gallwn ei wneud, sut y gallwn wella ein canllawiau mewn ysgolion, fel y gallant gyfyngu ar nifer y cysylltiadau uniongyrchol, a pha gymorth arall y gallwn ei roi i ysgolion drwy ein timau profi, olrhain a diogelu, er mwyn gallu eu helpu i wneud penderfyniadau i sicrhau y gall myfyrwyr aros yn yr ysgol yn ddiogel, a pheidio ag amharu ar eu haddysg, a pha fyfyrwyr, yn wir, fydd yn gorfod ynysu. Felly rydym yn awyddus i adolygu ein canllawiau, ac fel y dywedais, i weithio'n agos gyda'n cydweithwyr yn Iechyd Cyhoeddus Cymru a’r timau profi, olrhain a diogelu i sicrhau bod y cyngor a roddir i benaethiaid cystal ag y mae angen iddo fod, a bod gennym gysondeb ar draws y timau profi, olrhain a diogelu yng Nghymru.

Diolch. Credaf y byddai'n ddefnyddiol hefyd pe bai colegau mewn ardal benodol yn barod i siarad â rhai o'r penaethiaid mewn ysgolion yn eu hardal ynglŷn â rhai o'r syniadau da y maent wedi'u cael.

Mae addysg bellach ac addysg uwch wedi derbyn dros £20 miliwn yr un o bot COVID Llywodraeth Cymru, er gwaethaf y bwlch cyllido a ragwelir o fwy na £400 miliwn ar gyfer addysg uwch. Nodwyd gennych yn nadl y Ceidwadwyr Cymreig yr wythnos diwethaf mai dyna un o'r rhesymau pam nad ydych yn cefnogi gostyngiad rhannol mewn ffioedd i fyfyrwyr sydd wedi colli peth o'r y profiad y maent wedi talu amdano. Ond fel y clywsom, mae rhai myfyrwyr yn gorfod aros yn eu hystafelloedd drud i fewngofnodi pan allent fod wedi gwneud hynny mewn amgylchedd mwy cyfarwydd a rhatach gartref—cartref y bydd llawer o fyfyrwyr yn ei adael am y tro cyntaf. Nid oes ceiniog o'r £27 miliwn ar gyfer addysg uwch wedi'i neilltuo ar gyfer cymorth i fyfyrwyr. Beth y mae prifysgolion yng Nghymru yn ei ddweud wrthych yn awr ynglŷn â faint o'r arian hwnnw sy'n cael ei ddarparu ar gyfer cymorth annisgwyl a chymorth emosiynol a lles meddyliol amserol i fyfyrwyr, ac a fyddant yn gofyn i chi ychwanegu at y £27 miliwn oherwydd hynny?

Suzy, fe fyddwch yn ymwybodol y bydd y £27 miliwn o arian ychwanegol rydym wedi'i roi i Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn cael ei ddarparu i'n sefydliadau gan y cyngor cyllido. Cyfarfûm â chadeirydd a phrif weithredwr ein cyngor cyllido ddoe ddiwethaf. Ac yn fy llythyr cylch gwaith atynt, mae cymorth iechyd meddwl ac emosiynol i fyfyrwyr yn flaenoriaeth i mi, a byddwn yn disgwyl i beth o'r £27 miliwn hwnnw gael ei ddefnyddio i gynorthwyo prifysgolion i ddarparu cymorth iechyd meddwl a lles cadarn i fyfyrwyr ar yr adeg hon, a hefyd, o bosibl, i ddefnyddio peth o'r cyllid hwnnw i sicrhau bod y trallod ariannol y gallai rhai myfyrwyr ei wynebu hefyd yn cael ei ystyried. Yn amlwg, mae gan fyfyrwyr o Gymru sy'n byw yng Nghymru ac sy'n astudio—wel, ble bynnag y maent yn astudio—hawl i'n rhaglen gymorth. Ond rwy'n cydnabod y byddai llawer o fyfyrwyr fel arfer yn ychwanegu at eu hincwm drwy swyddi rhan-amser, a allai fod yn anoddach i’w cael ar yr adeg hon. Felly, mae cymorth ariannol a chymorth iechyd meddwl yn flaenoriaeth i mi, ac yn flaenoriaeth i'r cyngor cyllido, ac rydym yn aros am gynigion gan sefydliadau Cymru i'r pot hwnnw o arian, er mwyn sicrhau bod y cymorth hwnnw ar gael.

Diolch. Mae honno’n neges dda a chryf i brifysgolion, felly rwy'n sicr yn gobeithio eu bod yn ei chlywed, oherwydd ar ryw adeg, wrth gwrs, byddwn yn craffu arnoch mewn perthynas â gwariant y £27 miliwn hwnnw, ac rwy'n siŵr y byddwch am gael y sicrwydd hwnnw yn yr adroddiadau a gewch yn ôl gan brifysgolion maes o law.

Ar fater cysylltiedig—fe fyddwch yn ymwybodol o hyn—mynegwyd pryderon wrthyf, yn fy rhanbarth ac mewn mannau eraill, yn ymwneud â dryswch ynglŷn â myfyrwyr sy'n byw mewn tai amlfeddiannaeth mawr, oddi ar y campws. Nawr, mae peth eiddo yn amlwg yn aelwydydd un person mewn un adeilad, ond gall eraill ddweud yn gwbl onest eu bod yn un cartref dilys o ffrindiau, a’u bod yn rhannu'r holl gyfleusterau a'r costau fel teulu. Bydd hyn yn effeithio ar sut y gall deiliaid yr adeiladau hynny ymateb i gyfyngiadau symud, ac mae’n sicr fod gan y rhai yn y sefyllfa ddiwethaf fantais. Rwy'n derbyn bod hyn yn berthnasol i bobl nad ydynt yn fyfyrwyr hefyd. Ond a allwch ddweud wrthym pa mor bell y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd o ran caniatáu i fyfyrwyr unigol gael cartref estynedig cyfyngedig er lles eu hiechyd meddwl? Ac yn fwy cyffredinol, pa bryderon rydych wedi eu dwyn i sylw'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ynglŷn â dealltwriaeth myfyrwyr ynghylch beth yw ystyr aelwyd estynedig, gan gofio bod gan bob un ohonynt eu teuluoedd eu hunain, a allai fod yn fwy na pharod i dderbyn eu plentyn eu hunain mewn swigen ond nid aelwyd gyfan o ffrindiau?

Diolch yn fawr. A gaf fi hysbysu'r Aelod nad oddi wrth sefydliadau unigol na'r cyngor cyllido yn unig rwy'n ceisio sicrwydd ynglŷn â lefelau’r cymorth y mae sefydliadau yn ei roi tuag at iechyd meddwl? Cyfarfûm yr wythnos hon ag Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru i ddeall ganddynt sut y mae eu haelodau'n teimlo. Byddaf yn cyfarfod â hwy eto yr wythnos nesaf, a byddaf yn parhau i gyfarfod â hwy yn wythnosol er mwyn imi allu cael adroddiadau ganddynt ynglŷn â sut y mae eu haelodau'n teimlo. Felly, mae llawer o wirio a chydbwyso ynghlwm wrth sut rydym yn deall yr hyn sy'n digwydd ar lawr gwlad.

Credaf ei bod yn bwysig iawn, Suzy, ein bod yn nodi'n glir na fydd myfyrwyr yn cael eu trin mewn ffordd lai ffafriol na thrigolion parhaol Cymru. Cymru yw eu cartref bellach. Ein disgwyliad yw eu bod yn cadw at reoliadau a chanllawiau Cymru, ond yn sicr, ni fyddwn yn rhoi cyfyngiadau ychwanegol ar waith. Yn wir, mewn rhai achosion, gan gydnabod rhai o'r heriau sydd ynghlwm wrth ddarpariaethau llety i fyfyrwyr—ar y campws ac oddi ar y campws—mae'r gallu i rannu cyfleusterau wedi'i wneud yn eithriad i rai o'r materion sydd ynghlwm wrth aelwydydd un person. Ond yn amlwg, byddwn yn parhau i weithio gyda'r Gweinidog tai i sicrhau bod y myfyrwyr y gellid eu disgrifio fel aelwydydd un person yn cael yr un ystyriaeth wrth edrych ar y materion ehangach sy'n gysylltiedig ag unigolion sy’n byw ar eu pen eu hunain yn ystod y pandemig—rhai a allai fod yn agored i niwed, rhai nad ydynt yn agored i niwed. Ond mae angen y cyswllt dynol hwnnw ar bob un ohonom, ac fel Llywodraeth, rydym yn ceisio dod o hyd i ffyrdd o ganiatáu i hynny ddigwydd yn ddiogel, gan gydnabod y gall cyfnodau o ynysu i'r rheini sy'n byw ar eu pen eu hunain fod yn arbennig o heriol.

Llefarydd ar ran Plaid Cymru nawr. Helen Mary Jones.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Ddoe, Weinidog, dywedodd y Prif Weinidog mewn ymateb i gwestiwn gan Adam Price ynglŷn â myfyrwyr yn dychwelyd adref dros y Nadolig na fyddai’n trin myfyrwyr yn wahanol i unrhyw un arall. Nawr, rwy'n falch iawn o glywed yr hyn rydych newydd ei ddweud wrth Suzy Davies—na fyddwch yn eu trin yn llai ffafriol—ond byddwn yn awgrymu i'r Llywodraeth fod hwn yn grŵp unigryw iawn o ddinasyddion. Ni all fod llawer o grwpiau eraill o ddinasyddion a fydd yn symud mewn niferoedd mor fawr o un gymuned i'r llall ar adegau penodol.

Os bydd myfyriwr mewn sefyllfa lle byddant mewn prifysgol o dan gyfyngiadau symud dros y Nadolig, a yw hynny'n golygu na allant fynd adref? Mae popeth rydych newydd ei ddweud wrth Suzy Davies am les myfyrwyr a'u llesiant meddyliol ac emosiynol yn galonogol iawn, ond byddwn yn awgrymu i'r Llywodraeth fod angen trin myfyrwyr yn wahanol, ac efallai mai'r hyn sydd ei angen arnom yw system lle gellir profi pob myfyriwr cyn iddynt ddychwelyd adref ar gyfer y Nadolig, fel y gallent ynysu’n gymdeithasol ar ôl cyrraedd adref, os mai dyna fydd angen iddynt ei wneud—os cânt brawf positif. Fel arall, byddwn yn wynebu'r posibilrwydd o grwpiau o bobl ifanc neu bobl ifanc ar eu pen eu hunain dros wyliau'r Nadolig, a gwn na fyddech am weld hynny fwy nag y byddwn i.

Diolch, Helen Mary. Hoffwn roi sicrwydd i’r Siambr, ac yn wir, hoffwn roi sicrwydd i fyfyrwyr a rhieni fod sicrhau y bydd myfyrwyr sy’n preswylio ac yn astudio ym mhrifysgolion Cymru yn gallu dychwelyd adref ar gyfer y Nadolig yn flaenoriaeth i mi, ac yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Dywedaf hynny fel Gweinidog, a dywedaf hynny fel mam sydd newydd anfon fy merch hynaf i’r brifysgol nos Sul. Credwch fi, efallai fod ganddi ei barn ei hun ynglŷn â dod adref ar gyfer y Nadolig, ond rwy’n hynod o awyddus iddi fod gartref gyda mi dros y Nadolig.

Felly, byddwn yn gweithio gyda'n Gweinidog iechyd, yn gweithio gyda'n sefydliadau unigol, ac yn wir, yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau y gellir rhoi'r amgylchiadau ar waith i ganiatáu i hynny ddigwydd. Mae SAGE, yn eu cyngor i Lywodraeth y DU, wedi dweud yn glir iawn fod angen mynd i’r afael â hyn ledled y DU gyfan oherwydd llif y myfyrwyr ar draws ein ffiniau. Bydd myfyrwyr unigol yn dymuno croesi ffiniau siroedd a gwledydd, felly mae angen i Lywodraethau weithio gyda'i gilydd i greu'r amgylchiadau a fydd yn caniatáu i hynny ddigwydd. Trafodais y mater hwn gyda’r Gweinidog prifysgolion yn Llywodraeth y DU ddoe. Byddaf yn ei drafod eto yfory gyda Gavin Williamson, ac rydym yn benderfynol o sicrhau y bydd myfyrwyr yn gallu dychwelyd adref pan fyddant yn dymuno gwneud hynny. Ond yn amlwg, mae angen inni roi'r amgylchiadau ar waith er mwyn iddynt allu gwneud hynny'n ddiogel.

Diolch, Weinidog. Felly, rydych yn dweud wrth y Siambr heddiw y byddwch yn trin myfyrwyr, o bosibl, yn wahanol i grwpiau eraill o bobl. Os yw hynny'n wir, rwy'n falch iawn o'i glywed. Rwy’n llwyr gefnogi eich pwynt ynglŷn â cheisio datblygu ymateb i hyn ar sail y DU gyfan, oherwydd yn amlwg, mae gennym gryn dipyn o lif trawsffiniol. Fodd bynnag, os bydd Llywodraeth y DU, gan weithredu fel Llywodraeth Lloegr, yn methu rhoi trefn ar eu hunain mewn perthynas â hyn, rwy'n dweud wrthych fy mod yn gobeithio y bydd cynllun B gan Lywodraeth Cymru.

Os caf droi, felly, at fyfyrwyr sydd yn y brifysgol ar hyn o bryd ond nad ydynt yn cael unrhyw addysgu wyneb yn wyneb neu ond ychydig o addysg wyneb yn wyneb, bydd rhai o'r myfyrwyr hynny'n dymuno dychwelyd adref a dysgu o bell oddi yno. Beth yw barn y Llywodraeth ar hynny ar hyn o bryd? Er enghraifft, os ydych, gadewch inni ddweud, yn fyfyriwr yn Aberystwyth a bod eich cartref yn RhCT, a oes gan y cyfryw fyfyriwr hawl i ddod o Aberystwyth i RhCT i astudio am gyfnod o wythnosau os ydynt yn teimlo bod angen iddynt wneud hynny, ac a oes ganddynt hawl wedyn i ddychwelyd i'r brifysgol pan fydd modd i ddysgu cyfunol a dysgu wyneb yn wyneb ailgychwyn? Credaf ei bod yn sefyllfa eithaf cymhleth i fyfyrwyr, a chredaf y byddent yn gwerthfawrogi mwy o eglurder.

Tybed a allwch roi syniad inni hefyd y prynhawn yma, Weinidog, gan y gwn y bydd eich bys ar y pwls mewn perthynas â hyn, faint o ddysgu cyfunol sy'n mynd rhagddo, faint o ddysgu wyneb yn wyneb y mae myfyrwyr yn ei wneud. Fel y gwyddoch, nid wyf yn cefnogi safbwynt y Ceidwadwyr sy’n awyddus i weld ffioedd yn cael eu had-dalu i fyfyrwyr, gan nad wyf yn credu y gall ein sefydliadau fforddio hynny, ond os yw myfyrwyr yn cael fawr iawn o addysg wyneb yn wyneb, os o gwbl, rwy'n credu y dylid caniatáu iddynt fynd adref i fod gyda’u teuluoedd, os gallwn wneud hynny’n ddiogel, er mwyn iddynt gael y cymorth emosiynol hwnnw. Bydd llawer ohonynt, yn enwedig myfyrwyr ar eu blwyddyn gyntaf wrth gwrs, yn hunanynysu gyda phobl nad ydynt erioed wedi cyfarfod â hwy o'r blaen o bosibl, ac nid yw hwnnw'n lle hapus i unigolyn 18 oed fod.

Yn gyntaf, o ran atal dysgu wyneb yn wyneb yn Aberystwyth, gwnaed y penderfyniad hwnnw yn hwyr nos Sul; bydd yn cael ei adolygu ddydd Gwener a gwn fod y brifysgol yn gobeithio gallu newid yn ôl i ddull dysgu cyfunol. Bydd cipolwg ar y cyfryngau cymdeithasol yn dangos i chi fod ein sefydliadau ledled Cymru eisoes yn darparu dull dysgu cyfunol, boed yn fyfyrwyr meddygol sydd yn ôl yn dysgu wyneb yn wyneb ym Mhrifysgol Caerdydd, neu fyfyrwyr peirianneg ym mhrifysgol y Drindod Dewi Sant, neu fyfyrwyr hanes yn Abertawe, neu'n wir, rhywbeth sydd o ddiddordeb arbennig i mi, ein haddysg gychwynnol i athrawon, ein myfyrwyr addysg ym Mhrifysgol Metropolitan Caerdydd, sydd allan yn dysgu yn yr awyr agored fel rhan o'u cyfnod sefydlu yn y brifysgol ac yn datblygu eu sgiliau'n darparu gweithgareddau dysgu awyr agored. Felly, mae prifysgolion yn gweithio'n anhygoel o galed i ddarparu’r dull dysgu cyfunol hwnnw.

Yr hyn sy'n bwysig iawn i mi, Helen Mary, ac rwy'n siŵr ei fod yn bwysig i chithau, yw bod angen iddo fod yn brofiad o safon. Mae’n rhaid i ddarlithoedd a ddarperir ar-lein fod yn ddarlithoedd da ac yn brofiadau da, yn ogystal â'r cyswllt wyneb yn wyneb hwnnw. Dyna pam fy mod wedi cael sicrwydd gan CCAUC ddoe y byddant yn monitro ansawdd y dull dysgu cyfunol yn ofalus iawn. A gadewch imi ddweud, nid yng nghyd-destun dysgu yn unig y mae dysgu cyfunol a chyswllt wyneb yn wyneb yn bwysig. Mae'n rhan bwysig o sut y gall prifysgolion gadw llygad ar les eu myfyrwyr, drwy gael cyfle i'w gweld wyneb yn wyneb, a gwn fod llawer iawn o amser, ymdrech ac adnoddau wedi’u rhoi, er enghraifft, i ehangu ystadau prifysgolion a chreu mwy o le i ganiatáu i hynny ddigwydd yn ddiogel. Felly, er enghraifft, yn achos Aberystwyth, maent wedi ailgomisiynu adeiladau nad oeddent yn cael eu defnyddio mwyach fel y gallant ddarparu'r cyswllt wyneb yn wyneb hwnnw mewn grwpiau tiwtorial bach, a gwn eu bod yn awyddus i barhau i wneud hynny cyn gynted â phosibl.

Rwyf wedi dyrannu £400,000 o gyllid i awdurdodau lleol eleni i roi cymorth i deuluoedd sy'n darparu addysg yn y cartref, gan gydnabod y costau ychwanegol y gallai'r teuluoedd hyn eu hwynebu wrth ddarparu adnoddau a chyfleoedd sydd fel arfer ar gael am ddim yn yr ysgol. Mae'r ddarpariaeth hon o gyllid yn unigryw i Gymru.

Rwy'n ddiolchgar iawn am eich ymateb, Weinidog, ac yn ddiolchgar iawn am yr arian sydd ar gael i bobl ifanc sy'n derbyn eu haddysg yn y cartref. Un o'r heriau y mae llawer o'r rheini sy’n derbyn eu haddysg yn y cartref wedi eu hwynebu dros y cyfnod arholi diwethaf, yn amlwg, yw nad ydynt mewn canolfannau lle gallai graddau fod wedi cael eu rhoi iddynt, ac o ganlyniad, mae llawer yn gorfod wynebu'r posibilrwydd o arholiadau y flwyddyn nesaf. A allwch ddweud wrthym pa sicrwydd y gallwch ei roi i rieni dysgwyr sy'n derbyn eu haddysg gartref y byddant yn cael cyfle i sefyll eu harholiadau y flwyddyn nesaf, fel na fydd yn rhaid iddynt fod ar eu colled o gymharu â'u cyfoedion o ran gallu cael y graddau y credant y dylent fod wedi'u cael eleni?

Diolch, Darren, am gydnabod yr adnoddau ariannol sydd wedi’u darparu. Fel y dywedais wrth ateb cwestiynau cynharach, fy ngobaith yw y bydd modd cynnal arholiadau y flwyddyn nesaf. Fodd bynnag, gwyddom fod y feirws hwn a'r pandemig yn anrhagweladwy, felly mae angen inni gael darpariaeth arall ar waith, a bydd angen inni sicrhau y tro hwn—gan fod gennym fwy o amser i gynllunio—fod anghenion penodol plant nad ydynt yn gysylltiedig â ​​chanolfan benodol yn cael cyfle i gael gradd. Felly, gwn fod hyn dan ystyriaeth ar hyn o bryd.

Weinidog, gall addysg yn y cartref fod yn ddewis gwybodus a chadarnhaol i deuluoedd a phlant, felly mae'r cyllid ychwanegol gan Lywodraeth Cymru i’w groesawu’n fawr. Ond ym mis Mehefin, fe gyhoeddoch chi, yn sgil pwysau ymateb i argyfwng COVID, na fyddai modd bwrw ymlaen â'r cynigion a nodwyd yn yr ymgynghoriad ar ganllawiau statudol ar gyfer addysg yn y cartref a rheoliadau drafft y gronfa ddata addysg. Fe ysgrifennoch chi at sefydliad Diogelu Addysg yn y Cartref Cymru i’w darbwyllo eich bod yn gobeithio y byddai’r Llywodraeth nesaf yn bwrw ymlaen â hwy ar y cyfle cyntaf, ac y byddai cynigion newydd neu ddiwygiedig yn destun ymgynghoriad cyhoeddus. Felly, a gaf fi ofyn, Weinidog, a fyddai'r ymgynghoriad hwnnw hefyd yn ystyried unrhyw sylwadau pellach gan Gomisiynydd Plant Cymru neu gan sefydliadau plant a diogelu ar sut y gall y cynigion hyn—gan gydnabod eu bod yn canolbwyntio'n bennaf ar gymorth addysgol—gynorthwyo gwaith diogelu plant yng Nghymru yn ogystal?

Huw, gallaf roi'r sicrwydd i chi y bydd unrhyw ymgynghoriad pellach ar y cynigion hyn yn ystyried barn pob un a chanddynt rywbeth y maent yn teimlo y gallant ei gyfrannu. Mae'n siomedig ein bod mewn sefyllfa lle na allwn fwrw ymlaen yn y ffordd roeddwn wedi bwriadu; mae'n anffodus iawn. Ond er gwaethaf yr anallu ar hyn o bryd, oherwydd pwysau COVID, i fwrw ymlaen â deddfwriaeth newydd, dylwn bwysleisio bod awdurdodau addysg lleol yn dal i fod dan rwymedigaeth gyfreithiol i sicrhau bod pob plentyn yn cael addysg addas, ni waeth ble y darperir yr addysg honno, ac nid yw hynny wedi newid. Fe gyhoeddwyd canllawiau gennym i awdurdodau lleol yn gynharach eleni ynglŷn â sut y gallent barhau i gyflawni'r swyddogaeth honno a chefnogi teuluoedd sy'n darparu addysg yn y cartref yn ystod y pandemig, ac rydym yn awyddus i rannu arferion da ar draws awdurdodau lleol yn hynny o beth, er mwyn sicrhau, lle gall gwelliannau ddigwydd, a lle mae angen iddynt ddigwydd, fod enghreifftiau i’w cael o sut y gellir cyflawni hynny.

Rwyf wedi nodi y dylai cylch gwaith CCAUC gynnwys gweithio gyda phartneriaid yn y sector addysg uwch i fynd i'r afael ag iechyd meddwl a lles myfyrwyr. Er mwyn cefnogi'r gwaith hwn, dyrannais £3.5 miliwn i CCAUC y llynedd i gefnogi iechyd a lles mewn addysg uwch, gan gynnwys iechyd meddwl myfyrwyr.

Diolch, Weinidog. Gwn eich bod yn ymwybodol iawn fy mod yn rhannu’r pryderon a godwyd gan Aelodau eraill ynghylch iechyd meddwl myfyrwyr addysg uwch ar yr adeg anodd hon, a hefyd fod y pwyllgor wedi ysgrifennu at bob is-ganghellor yng Nghymru i ofyn am sicrwydd ynghylch cymorth i fyfyrwyr. Ond yr hyn roeddwn am ofyn amdano’n benodol heddiw oedd atal hunanladdiad. Roeddwn yn ddiolchgar iawn i chi am gyfarfod â mi a James Murray, y bu farw ei fab Ben mewn amgylchiadau trasig drwy hunanladdiad ym mhrifysgol Bryste ddwy flynedd yn ôl. A gaf fi ofyn, yn dilyn y cyfarfod hwnnw, pa ddiweddariad sydd i’w gael o ran annog prifysgolion i ymgorffori canllawiau rhagorol Papyrus, 'Suicide-safer Universities’, yn eu gwaith? Diolch.

Diolch am eich cwestiwn, Lynne, a diolch hefyd am y cyfle i gyfarfod â chi a Mr Murray, ac roedd ei dystiolaeth yn bwerus iawn. Amlinellodd yn glir iawn y camau y gall pob sefydliad eu cymryd i sicrhau eu bod mor ddiogel â phosibl i bobl ifanc. Fel y gwyddoch, gwneuthum ymrwymiad yn y cyfarfod hwnnw y byddem yn mynd i’r afael â mater cyngor Papyrus, i weld pa gamau roedd prifysgolion yn eu cymryd i weithredu'r cyngor hwnnw. Hoffwn sicrhau pob Aelod ein bod wedi gofyn i bob prifysgol baratoi cynlluniau COVID cyn dechrau'r flwyddyn academaidd, ac un o'r cwestiynau roeddem yn eu gofyn yn y cynlluniau hynny yw pa gamau y byddant yn eu cymryd i gefnogi iechyd meddwl ar yr adeg hon. Felly, er bod COVID yn peri heriau newydd, mae'n agwedd arbennig o bwysig ar waith prifysgolion ar hyn o bryd, gan gydnabod y gallai pobl deimlo’n fwy agored i niwed ac yn fwy ynysig, a wynebu pryderon yn ychwanegol at yr hyn y byddem fel arfer yn ei weld ar ddechrau’r flwyddyn academaidd. Byddwn yn parhau i fonitro eu cynnydd drwy'r cyngor cyllido, ac yn wir, drwy fy nghyfarfodydd rheolaidd ag Undeb Cenedlaethol Myfyrwyr Cymru.

Weinidog, mewn cwestiynau cynharach, fe ddywedoch chi fod yn rhaid i hwn fod yn ddull DU gyfan o sicrhau bod myfyrwyr yn cyrraedd adref ar gyfer y Nadolig, a byddwn yn cytuno ar y sail honno, o ystyried y llif trawsffiniol sy'n digwydd gyda myfyrwyr. Fe wnaeth y Gweinidog addysg—yr Ysgrifennydd Gwladol dros Addysg, dylwn ddweud, mae'n ddrwg gennyf, yn Llundain, ddweud wrth Dŷ'r Cyffredin ddoe y gallai weld y bydd amser darlithoedd a thiwtorialau wyneb yn wyneb yn cael eu hatal yn ffurfiol, ac y byddai popeth yn symud ar-lein fel y gallai myfyrwyr ynysu am bythefnos cyn iddynt adael eu prifysgolion i fynd adref cyn y Nadolig. A yw hwnnw'n gam gweithredu rydych yn cytuno ag ef?

Andrew, fel y dywedwch, mae'n bwysig fod gennym ddull ar gyfer y DU gyfan, os oes modd; dyna sydd wedi'i argymell gan SAGE. Ac fel y dywedoch chi, ceir llif trawsffiniol sylweddol o fyfyrwyr—myfyrwyr o Gymru i mewn i Loegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, a’r ffordd arall, ac felly dull cydgysylltiedig sydd orau yn fy marn i. Byddaf yn trafod ystod o opsiynau gyda Gavin Williamson pan fyddaf yn cyfarfod ag ef yn ddiweddarach yr wythnos hon.

Cyhoeddais ganllawiau dysgu yn yr haf a oedd yn nodi ein blaenoriaethau ar gyfer pob senario, gan gynnwys dysgu cyfunol. Rwyf hefyd wedi cyhoeddi rhaglen Recriwtio, Adfer a Chodi Safonau a chymorth ychwanegol i fyfyrwyr Safon Uwch, ac rwyf wedi addasu gofynion y cwricwlwm i leddfu’r pwysau ar ysgolion.

Diolch, Weinidog. Yn anffodus, yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydym wedi darganfod pa mor anodd yw cadw rheolaeth ar y coronafeirws. Yn anffodus, mae rhagor o achosion yn y dyfodol yn anochel. Yr hyn y bydd yn rhaid inni ei wneud yw sicrhau nad yw'r achosion hynny'n tarfu ar un diwrnod o addysg. Weinidog, rydym wedi gweld grwpiau blwyddyn cyfan yn cael eu hanfon adref o ganlyniad i heintiau, ac er ein bod yn gwneud popeth a allwn i atal yr heintiau ac i atal camau o'r fath rhag bod yn angenrheidiol, mae'n rhaid inni hefyd baratoi ar gyfer y gwaethaf. Weinidog, pa gamau y gallwch eu cymryd i sicrhau trosglwyddiad di-dor o ddysgu wyneb yn wyneb i ddysgu ar-lein, ac a wnewch chi sicrhau bod ysgolion yn barod i ddarparu dosbarthiadau rhithwir yn hytrach na bod y dysgwyr yn dysgu ar eu cyflymder eu hunain?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn atodol? Er ein bod wedi gweld tarfu ar addysg y tymor hwn, a gaf fi ddweud yn gwbl glir wrth yr Aelod nad oes 1,299 o’r ysgolion gwladol yng Nghymru wedi cael achos o COVID hyd yn hyn? Felly, credaf fod angen inni gofio hynny, a diolch i'r athrawon, staff cymorth, cyrff llywodraethu ac awdurdodau addysg lleol sy'n gwneud popeth a allant i sicrhau cyn lleied o darfu â phosibl ar blant ar yr adeg hon.

Bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod wedi buddsoddi'n sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf mewn dysgu digidol, o ran y seilwaith ar gyfer ysgolion unigol, darparu darnau ychwanegol o offer ar gyfer myfyrwyr unigol a chysylltedd i fyfyrwyr nad oes cysylltedd ganddynt gartref. Un enghraifft i chi o sut y mae ysgolion yn paratoi i ymdopi â tharfu yw ein bod wedi gweld, ym mis Medi hyd yma, ers i’r ysgolion ailgychwyn, 25,000 o ystafelloedd dosbarth Google yn cael eu sefydlu; mae hynny'n fwy o ystafelloedd dosbarth Google wedi’u sefydlu mewn cyfnod o fis nag a welsom dros gyfnod o flynyddoedd. Mae athrawon ac ysgolion yn rhoi pob cam angenrheidiol ar waith i allu newid i ddysgu di-dor cydamserol ac anghydamserol os ceir tarfu ar grŵp unigol o fyfyrwyr fel y gallant barhau i ddysgu ar yr adeg hon.

Weinidog, prynhawn da. Rwy'n siŵr y gwnewch chi ymuno â mi i gydnabod dewrder a gwytnwch ein plant wrth iddynt ddychwelyd i'r ysgol mewn cyfnod sy'n peri cryn ofid iddynt hwy a'u rhieni. Pa ystyriaeth rydych wedi’i rhoi i ddarparu mwy o gymorth a gofal bugeiliol i blant yng Nghymru, yn enwedig mewn ysgolion cynradd a meithrinfeydd ar yr adeg hon? Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, cafwyd galw cynyddol am wasanaethau cwnsela ymhlith plant ysgol, mater a drafodir yn aml yn y Siambr hon. Yn enwedig gan ein bod bellach yn wynebu pandemig COVID-19, rydym yn gweld rhagor o darfu ar addysg plant. Felly, sut rydych yn bwriadu cynyddu capasiti cwnsela yn ein hysgolion, meithrin gwytnwch a chefnogi plant?

Prynhawn da i chi, Nick. Fel chithau, rwy’n llawn edmygedd at ddewrder a gwytnwch ein pobl ifanc ar yr adeg hon. Mae eu cefnogi gyda'u hiechyd meddwl a'u lles yn bwysig, ac mae hynny'n rheswm pwysig pam ein bod yn benderfynol o ailagor ysgolion yn llawn ar gyfer pob plentyn yn y flwyddyn academaidd hon a'u cadw ar agor, gan ein bod yn deall yr effaith y mae’r cyfyngiadau symud a pheidio â bod yn yr ysgol wedi’i chael ar lawer o blant.

Ond yn amlwg, i rai plant, mae dychwelyd i'r ysgol, er bod hynny’n braf—gallent, yn wir, fod yn bryderus o ganlyniad i'r pandemig neu'r sefyllfa y gallent hwy neu eu teuluoedd fod ynddi. Dyna pam rwyf wedi gweithio'n galed gyda fy nghyd-Aelod y Gweinidog iechyd i ddarparu adnoddau ychwanegol ar gyfer cwnsela mewn ysgolion eleni, gyda phwyslais arbennig ar allu ehangu cymorth yn y sector cynradd, nid drwy ddulliau cwnsela traddodiadol, nad ydynt yn addas ar gyfer ein plant iau mewn gwirionedd, ond gyda ffocws cryf ar therapi teulu a gwaith grŵp fel y gellir cefnogi ein plant ieuengaf ar yr adeg hon.

Tybed a allech ddweud ychydig mwy wrthym am gyfraddau presenoldeb mewn ysgolion, gan y credaf y bydd hynny'n rhoi syniad inni o ba mor effeithiol y mae ysgolion wedi bod wrth estyn allan at bobl ifanc a allai fod yn teimlo'n bryderus iawn ynglŷn â dychwelyd i'r ysgol a’u darbwyllo eu bod yn mynd i fod yn ddiogel, ac y dylent ddychwelyd i'r ysgol er mwyn eu lles?

Diolch, Jenny. Yn gyffredinol, yn genedlaethol, mae cyfraddau presenoldeb oddeutu 80 y cant—ychydig dros 80 y cant—er bod rhai amrywiadau sylweddol o fewn hynny. Nid yw'n syndod fod lefelau presenoldeb uwch yn yr ardaloedd lle mae lefelau trosglwyddiad y feirws yn is. Felly, rydym yn gweld lefelau presenoldeb arbennig o uchel yn Sir Fynwy, yn Sir Benfro ac yn yr ardaloedd hynny, fel y dywedais, lle rydym yn gweld lefelau is o drosglwyddiad. Ond hyd yn oed mewn ardaloedd â throsglwyddiad uwch, mae’r rhan fwyaf o blant yn parhau i fynychu'r ysgol.

Heb os, lle ceir achos, gall hynny gael effaith. Brynhawn ddoe, cefais y fraint a'r pleser o siarad â'r pennaeth yn Ysgol Gynradd Parc Ninian yma yng Nghaerdydd. Fe ddechreuon nhw'r tymor yn gadarnhaol iawn gyda phresenoldeb uchel. Yn anffodus, cawsant un achos, a gostyngodd eu lefelau presenoldeb yn syth ar ôl yr achos hwnnw. Ond erbyn ddoe, roedd eu presenoldeb yn ôl i oddeutu 86 y cant, a hynny oherwydd bod yr athrawon, y pennaeth a'r corff llywodraethu wedi gweithio'n galed iawn i roi'r sicrwydd angenrheidiol i rieni ei bod yn ddiogel i'w plant fod yn ôl yn yr ysgol hyd yn oed gydag achos.

Byddwn yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn eu cefnogi hwy a'r proffesiwn addysgu i roi sicrwydd. Mewn rhai achosion, gwyddom fod rhieni'n bod yn hynod o ofalus ac yn ceisio eu gorau glas. Mae'n dymor annwyd, felly gwn fod ein prif swyddogion meddygol yn gweithio gyda'i gilydd ledled y Deyrnas Unedig i allu darparu mwy o gyngor i rieni i'w helpu i wneud penderfyniadau ynglŷn â pha bryd y mae'n iawn anfon plentyn i'r ysgol a pha bryd y dylid cadw plentyn gartref, efallai, a rhoi prawf iddynt os oes angen. Gwn fod athrawon yn gweithio'n galed iawn i gael y sgyrsiau hynny gyda rhieni ac i roi'r sicrwydd angenrheidiol.

Diolch yn fawr, Helen Mary. Mae cynlluniau strategol Cymraeg mewn addysg awdurdodau lleol yn amlinellu sut y caiff y galw am addysg cyfrwng Cymraeg ei ateb. Mae ein gwaith blynyddol yn monitro cynlluniau yn awgrymu bod cynnydd yn nifer y dysgwyr sy'n cael mynediad at ddarpariaeth cyfrwng Cymraeg yn y rhan fwyaf o Ganolbarth a Gorllewin Cymru. Mae rheoliadau newydd y cynllun strategol Cymraeg mewn addysg yn nodi disgwyliad uwch o ran targedau, ac mae hynny'n cyd-fynd â Cymraeg 2050.

Diolch ichi am eich ateb, Weinidog. Gwn y byddwch am ymuno â mi i longyfarch Cyngor Sir Powys, sydd wedi gosod tendr eto yn ddiweddar i adeiladu Ysgol Gymraeg y Trallwng, sydd â lle i 150 o blant. Fel rhywun a fagwyd yn Sir Drefaldwyn ac a gafodd eu haddysg yno, er bod hynny amser maith yn ôl, rwy'n croesawu'r buddsoddiad hwn yn fawr.

Hoffwn eich holi ynglŷn â’r camau nesaf ar gyfer ysgol Gymraeg newydd Dewi Sant yn Llanelli. Rwy'n ymwybodol fod problemau o hyd gyda dod o hyd i safle priodol. Yn y cyfamser, mae fy mewnflwch yn llawn o bryderon gan bobl sy'n poeni am anawsterau darparu dysgu gan gadw pellter gymdeithasol yn ddiogel ar y safle presennol. A gaf fi eich gwahodd unwaith eto, Weinidog, i ddarbwyllo teuluoedd a staff yr ysgol, pan ddynodir safle newydd, y bydd cyllid ar gael ar gyfer adeilad newydd ac na fydd yn cael ei golli oherwydd yr anallu anffodus iawn, heb fynd i ailadrodd yr amgylchiadau, i fwrw ymlaen ar y safle gwreiddiol?

Fel chithau a llawer o bobl eraill, Helen Mary Jones, mae ailddarparu ysgol newydd ar gyfer y gymuned honno’n parhau i fod yn flaenoriaeth i mi. Edrychaf ymlaen at dderbyn cais gan gyngor Sir Gaerfyrddin fel y gallwn fwrw ymlaen â'r prosiect hwnnw.

Weinidog, dangosodd adroddiad gan Estyn yn gynharach eleni fod angen gwella safonau llythrennedd, rhifedd a Chymraeg ail iaith mewn oddeutu hanner yr ysgolion cynradd a'r holl ysgolion uwchradd a arolygwyd ers 2017 yn Sir Benfro. O gofio bod gwasanaethau addysg llywodraeth leol Sir Benfro yn peri pryder ac yn galw am weithredu dilynol, a allwch chi ddweud wrthym pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda'r awdurdod lleol, a chonsortia rhanbarthol yn wir ynglŷn â chodi safonau a gwella canlyniadau, yn enwedig mewn perthynas ag addysgu Cymraeg fel ail iaith?

Diolch, Paul. Mae gwelliannau wrth addysgu Cymraeg fel ail iaith yn bwysig ledled Cymru, nid yn Sir Benfro yn unig, a bydd yn rhan bwysig o'n cwricwlwm diwygiedig, ein cyfleoedd dysgu proffesiynol a'n darpariaeth newydd addysg gychwynnol i athrawon. Cyfarfûm â chynrychiolwyr, gyda fy swyddogion a chynrychiolwyr o Sir Benfro cyn toriad yr haf i drafod pa gymorth ychwanegol y gall Llywodraeth Cymru ei roi i'r awdurdod addysg lleol hwnnw i helpu i wella safonau yn gyffredinol.

Mae'r Senedd yn craffu ar y Bil ar hyn o bryd ac felly nid wyf yn bwriadu gwneud datganiad annibynnol ar y mater. Er, fel rwyf eisoes wedi’i nodi wrth yr Aelodau, rwy'n agored i drafodaethau ac fe wrandawaf ar bryderon.

Roeddwn ar fin dweud, 'Diolch, Weinidog', ond ni chredaf y gallaf mwyach, a dweud y gwir, gan ei fod yn gwestiwn syml iawn am dystiolaeth. Yr hyn y byddwn wedi’i werthfawrogi fyddai rhywfaint o sôn am dystiolaeth, fel y gallwn gael trafodaeth aeddfed am hyn, o leiaf.

Ar ôl siarad â gweithwyr proffesiynol yn y maes—y bore yma, mewn gwirionedd—unwaith eto, un cwestiwn sy'n dod i'm meddwl yw, 'Os nad yw wedi torri, peidiwch â'i drwsio.' Credaf mai'r hyn sydd ei angen arnom yw dealltwriaeth o'r Gymraeg, yr amodau arbennig sydd eu hangen i ddysgu iaith mewn amgylchiadau trochi. A chredaf fod gwir angen inni roi rhywfaint o sylw, o leiaf, sylw go iawn, i’r ffigur honedig o filiwn o siaradwyr, nad yw’n ddim ond geiriau gwag ar hyn o bryd, gan na welaf unrhyw dystiolaeth.

Rwy'n siomedig ynglŷn â'r diffyg ymgysylltu â'r cwestiwn. Yr unig beth y gofynnais amdano oedd rhywfaint o dystiolaeth, ac mae'n amlwg nad oes gennych unrhyw dystiolaeth. Diolch.

Gallaf roi sicrwydd i’r Aelod, Lywydd, fod digon o sgyrsiau aeddfed yn digwydd ynglŷn â sut y gallwn gyflawni targedau Cymraeg 2050. Rwy’n gwbl ymwybodol o lwyddiant y model trochi yn helpu plant i ddysgu Cymraeg. Mae fy mhlant fy hun wedi elwa ohono. Nid oes unrhyw beth yn y Bil ar hyn o bryd a fydd yn atal trochi rhag digwydd, ond rwy’n ymwybodol o bryderon ynglŷn â sut y gallai’r Bil, yn anfwriadol, wneud trochi neu’r cynnydd mewn trochi yn anoddach ac felly, fel y dywedais, rwy’n barod i wrando ar y pryderon hynny ac i ymgysylltu'n gadarnhaol â'r bobl sy'n ymgysylltu'n gadarnhaol â mi.

Diolch am eich ateb i Mr McEvoy ac am eich atebion blaenorol i'r un neu ddau o gwestiynau diwethaf, gan fod y cyfan yn ymwneud â’r un thema. Ond credaf mai'r gwir rwystr rhag gallu darparu a chyflawni targed Cymraeg 2050 yw'r anhawster o gael mwy o athrawon sy'n siarad Cymraeg. Mae arnom angen mwy ohonynt, ac mae arnom eu hangen yn yr holl wahanol ardaloedd yng Nghymru. Ceir rhai rhannau o Gymru lle mae'n eithriadol o anodd cael athrawon sy'n siarad Cymraeg. Ar y llaw arall, mae gennym bobl ifanc hefyd sy'n hyfforddi fel athrawon nad ydynt yn siarad Cymraeg eto, ac maent yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i swyddi weithiau lle nad oes angen gallu yn y Gymraeg. Felly, sut rydych yn mynd i fynd i'r afael â'r cydbwysedd hwnnw er mwyn cyflawni targed Cymraeg 2050? A sut y gallwn annog mwy o bobl i ddod yn athrawon sy’n siarad Cymraeg fel y gallwn nid yn unig ddarparu addysg drochi, ond dysgu hefyd yn yr ysgolion nad ydynt yn ysgolion Cymraeg?

Diolch yn fawr, Angela. Y peth cyntaf y mae'n rhaid inni ei wneud yw cynyddu nifer y myfyrwyr sy'n astudio'r Gymraeg ar lefel Safon Uwch, gan y gwyddom fod y cymhwyster hwnnw'n aml yn arwain at bobl yn mynd yn eu blaenau i astudio'r Gymraeg ar lefel uwch a mynd yn eu blaen wedyn i mewn i addysgu Cymraeg, ac rydym yn hyrwyddo cynllun i annog pobl i wneud Safon Uwch yn y Gymraeg er mwyn hyrwyddo'r pwnc hwnnw fel bod mwy o fyfyrwyr yn ei astudio. Ym maes addysg gychwynnol i athrawon, rydym yn darparu cyfleoedd i'r myfyrwyr nad oes ganddynt sgiliau Cymraeg ar hyn o bryd allu dysgu’r sgiliau hynny fel rhan o'u haddysg gychwynnol i athrawon, felly, hyd yn oed os nad ydynt yn bwriadu mynd i addysgu mewn ysgol Gymraeg, gallant ddarparu gwersi Cymraeg o safon yn y sector cyfrwng Saesneg.

I athrawon sy’n bwriadu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg, rydym wedi darparu cyllid—er, mae'n rhaid i mi gyfaddef bod COVID wedi tarfu ar y rhaglen hon i raddau—a fydd yn caniatáu i athrawon ysgolion cynradd cymwysedig newid i allu addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn y sector uwchradd, gan mai dyna lle mae gennym brinder penodol—yn y sector uwchradd. Ac yn wir, mae'r rheini sy'n dymuno dilyn gyrfa yn addysgu drwy gyfrwng y Gymraeg yn parhau i ddenu'r lefel uchaf o gymhellion ariannol addysg gychwynnol i athrawon os ydynt yn dewis astudio am gymhwyster addysgu yn y Gymraeg.

Yr wythnos diwethaf, cyfarfûm â’r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i drafod beth arall y gallant ei wneud, gan ddysgu o'r arbenigedd sydd ganddynt eisoes yn ehangu darpariaeth cyfrwng Cymraeg yn y sector addysg uwch—beth arall y gallant ei wneud i weithio gyda'n gwahanol sefydliadau addysg uwch a Chyngor y Gweithlu Addysg i sicrhau y gallwn gynyddu nifer y bobl sy'n dysgu’r sgiliau sy'n angenrheidiol i addysgu'r Gymraeg yn llwyddiannus mewn ysgol cyfrwng Gymraeg neu mewn ysgol cyfrwng Saesneg.

Rwy'n falch o ddweud bod gennym gynnydd yn nifer y recriwtiaid i addysg gychwynnol i athrawon eleni, ond un wennol ni wna wanwyn, ac mae angen inni barhau i roi pwyslais ar yr agenda hon.

Yn olaf, cwestiwn 8, Rhianon Passmore.

Ar gyfer yr wythnos 14 i 18 Medi, deallaf fod lefel presenoldeb mewn ysgolion a gynhelir yng Nghaerffili yn 77 y cant.

Diolch, Weinidog. Diolch am eich ateb. Mae Prif Weinidog Llafur Cymru, Mark Drakeford, wedi nodi bod cadw ysgolion ar agor yn brif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. I'r rhieni a'r plant yn Islwyn, mae'n hanfodol er eu lles cymdeithasol a meddyliol eu bod yn gallu parhau â'u haddysg yn yr ysgol gyda'r holl ragofalon angenrheidiol. O Ysgol Gynradd Rhisga yn y sector cynradd i Ysgol Gyfun y Coed Duon yn y sector uwchradd, mae plant wedi gorfod gadael yr ysgol i hunanynysu am gyfnod o amser.

O ddata Llywodraeth Cymru a welais ddydd Mercher, roedd wyth o bob 10 plentyn yng Nghymru yn yr ysgol, o gymharu â chwech o bob 10 yn yr wythnos flaenorol. Felly, Weinidog, gyda lefelau presenoldeb yn codi, sut y gall Llywodraeth Cymru bwysleisio'r neges i'n cymunedau, er mwyn i’n plant gael eu haddysgu, fod angen sicrwydd ar sail iechyd y cyhoedd? Pryd y bydd gofyn iddynt gadw draw o'r ysgol, a pha gamau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i annog lefelau uwch o bresenoldeb yn yr ysgol ymysg plant Islwyn?

A gaf fi ddiolch i'r Aelod am ei chwestiwn? Ac a gaf fi roi sicrwydd iddi fy mod i fel Gweinidog addysg Democratiaid Rhyddfrydol Cymru yn cymryd yr holl gamau gweithredu angenrheidiol i sicrhau cyn lleied o darfu â phosibl ar addysg plant,  yng Nghaerffili, neu'n wir, yn unrhyw le arall yng Nghymru?

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf, felly, yw cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Jayne Bryant.

Diolch am eich cwestiwn. Er ein bod wedi gweld cynnydd sydyn yn nifer yr achosion mewn rhai ardaloedd, nid yw'r cyngor penodol i bobl sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn flaenorol wedi newid ar hyn o bryd. Nid oes angen iddynt roi camau gwarchod caeth ar waith yn awr. Mae Prif Swyddog Meddygol Cymru yn ymgysylltu â phrif swyddogion meddygol ledled y DU ynglŷn â chyngor i'r grŵp hwn ar leihau eu risg o niwed, a byddwn yn ysgrifennu at y rheini sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol yn y dyddiau nesaf.

Diolch, Weinidog. Gwn fod y mesurau a roddwyd ar waith gan Lywodraeth Cymru i gefnogi'r rhai mwyaf agored i niwed wedi eu croesawu’n fawr. Fodd bynnag, rwyf bellach yn cael gohebiaeth gan y rheini sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol, ac maent yn gofyn am arweiniad pellach. Felly, rwy'n falch o glywed y bydd rhywfaint o ohebiaeth. Nid yw'r rheini sy'n cysylltu â mi yn gofyn am gael ailgychwyn gwarchod, ond yn hytrach, pan wneir cyhoeddiadau ar unrhyw gyfyngiadau, maent am weld cyfathrebu'n digwydd hefyd gyda'r rheini sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol. Yn benodol, gan fod y cyfyngiadau lleol ar waith, mae pobl yn dymuno cael cysur eu bod yn gwneud y peth mwyaf diogel a’r peth iawn. Er fy mod yn deall ein bod yn dysgu mwy am y feirws drwy'r amser, pa drafodaethau rydych chi'n eu cael gydag eraill ynglŷn â chyfathrebu â'r bobl fwyaf agored i niwed?

Diolch am eich cwestiwn dilynol. Wrth gwrs, cawsom gyfle i drafod rhywfaint o hyn yn y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yn gynharach y bore yma. Felly, yn ogystal â’r cyswllt uniongyrchol rydym yn ei ddisgwyl o ohebiaeth y prif swyddog meddygol â phobl yn y categori hwnnw o bobl sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol, byddwn yn defnyddio ein sianeli amrywiol, ac a bod yn deg, mae cymaint o ddiddordeb wedi bod yn y grŵp o bobl sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol fel fy mod yn disgwyl y cawn gryn dipyn o sylw yn y cyfryngau cenedlaethol a lleol pan fyddwn yn ailddatgan ble rydym arni.

Credaf ei bod yn bwysig pwysleisio'r gwersi rydym wedi'u dysgu o'r chwe mis cyntaf. Credwn ein bod wedi atal niwed sylweddol i bobl ar y rhestr honno o grwpiau i’w gwarchod, ond nid oedd hynny heb gost. Bu cost o ran iechyd meddwl a lles pobl, gan fod llawer o'r bobl yn teimlo'n unig, hyd yn oed gyda'r gefnogaeth a roddwyd. Felly, nid yw gwarchod yn ddiben ynddo'i hun heb unrhyw niwed ynghlwm wrtho; mae bob amser yn gydbwysedd. Gwyddom hefyd nad yw'r dull blaenorol o gael rhestr o gyflyrau meddygol yn ystyried yr holl dystiolaeth o niwed yn sgil COVID. Os ydych yn llai cyfoethog, gwyddom eich bod yn fwy tebygol o ddioddef niwed mwy sylweddol—cafodd y pwynt ynglŷn ag anghydraddoldebau iechyd ei ailbwysleisio’n ddiamwys yng nghyfnod cyntaf y pandemig. A hefyd, os ydych yn edrych yn debyg i fi, rydych yn fwy tebygol o ddioddef niwed, felly nid yw'r pwynt am darddiad ethnig yn cael ei ystyried mewn rhestr o gyflyrau meddygol. Ac yn yr un modd, os ydych chi'n edrych yn debyg i fi, a phe bawn yn pwyso tair neu bedair stôn yn drymach, byddwn innau hefyd mewn mwy o berygl eto. Nid yw'r holl bethau hynny’n cael eu nodi mewn rhestr o gyflyrau meddygol, felly rydym yn dysgu o'r hyn sydd wedi digwydd. Bydd yn rhaid inni gymhwyso hynny, gyda'r cyngor a gawn gan y prif swyddogion meddygol, wrth gynghori pobl ar y ffordd orau i ofalu amdanynt eu hunain. Ond bydd hynny'n bendant yn golygu cyswllt uniongyrchol â phobl sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol.

Prynhawn da, Weinidog. Gwnaeth grwpiau cymorth a chefnogaeth coronafeirws lleol, fel Feed Newport ym Mhillgwenlli, a’r rhai a sefydlais yn Wyesham a Brynbuga, waith gwych yn ystod y cyfyngiadau symud cenedlaethol wrth amddiffyn pobl agored i niwed, gan sicrhau nad oeddent yn teimlo’n ynysig, a dosbarthu bwyd a phresgripsiynau i'r rheini a oedd ar y rhestr warchod yn y gorffennol ac yn hunanynysu. Mae'r bobl agored i niwed hyn bellach mewn perygl gan fod y feirws ar gynnydd eto. Cyflwynwyd gwarchod ar gyfer pobl hynod agored i niwed ar ddechrau'r pandemig ym mis Mawrth, a dim ond yn ddiweddar y codwyd y mesurau hyn. Fodd bynnag, cyngor eich Llywodraeth, fel rydych newydd ddatgan, yw nad oes angen i'r bobl hyn warchod ar hyn o bryd. A allwch chi egluro eich rhesymau dros y penderfyniad hwnnw ymhellach, Weinidog? Ac ym mha amgylchiadau y byddech yn teimlo'r angen i ailystyried y cyngor hwn i'r rheini sy'n gwarchod, gan ei fod yn peri dryswch i bobl, fel y nodwyd gan Jayne Bryant? Mae angen mwy o gyfathrebu a chyfathrebu manylach, ac rwy'n croesawu'r ffaith eich bod yn mynd i anfon llythyrau allan, ond hefyd er mwyn i grwpiau COVID baratoi i gynorthwyo’r bobl sy'n gwarchod unwaith eto. A Weinidog, a wnewch chi achub ar y cyfle hwn yn awr i ymuno â mi i ddiolch am yr holl waith gwych a wnaed gan grwpiau gwirfoddol drwy gydol y pandemig yn cynorthwyo’r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas?

Rwy'n fwy na pharod i ailadrodd y diolch rwyf fi a Gweinidogion eraill, ac arweinwyr awdurdodau lleol ym mhob rhan o Gymru, wedi'i roi i'r holl bobl sydd wedi gwirfoddoli i helpu pobl eraill, wrth frwydro yn erbyn unigrwydd ac ynysigrwydd a helpu gyda gwasanaethau, o'r cynlluniau penodol rydym wedi'u cael i ddarparu meddyginiaeth fferyllol i gyfeillio mwy cyffredinol, os mynnwch, a rhyw fath o gyswllt cymdeithasol, er nad y cyswllt corfforol rydym wedi arfer ag ef ac yn ei werthfawrogi. Gwn fod hwn hefyd yn fater lle mae teuluoedd a ffrindiau yn gofalu am ei gilydd y tu allan i weithgarwch wedi'i drefnu. Rwyf wedi parhau i siopa i fy mam, at ei gilydd, a mynd ag ef iddi bob wythnos. Ni chaf fynd i mewn i'w chartref, am fy mod yn creu mwy o risg iddi nag y mae fy chwaer, sy’n dod i gysylltiad â llai o bobl, ac mae'r holl gyfrifiadau unigol hynny ynglŷn â rheoli risgiau'n digwydd mewn teuluoedd a chymunedau ledled y wlad.

Fel y dywedais wrth ateb Jayne Bryant, mae angen inni ystyried yr hyn a ddysgwyd yn ystod chwe mis cyntaf y pandemig, o'n dealltwriaeth o fanteision ac anfanteision rhestr o gyflyrau meddygol, a byddwn yn nodi hynny ar gyfer pobl sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol, ond ar gyfer y wlad yn gyffredinol, oherwydd, er ein bod yn gweld cynnydd yn nifer yr achosion o’r coronafeirws, rydym wedi dweud yn glir iawn y dylai pobl sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol fod yn arbennig o wyliadwrus a dilyn y cyngor ar gyfyngu ar nifer y cysylltiadau sydd ganddynt, oherwydd mewn gwirionedd, mae rheoli eich cysylltiadau eich hunan, eu cyfyngu i gyn lleied ag sydd angen, cadw at y rheolau, sicrhau eich bod yn dilyn mesurau hylendid dwylo da a dilyn y gofynion ar gyfer y wlad gyfan yn arbennig o bwysig i'r grŵp hwnnw o bobl sy’n agored i niwed yn feddygol. Ond fel y dywedaf, mae angen inni fabwysiadu ymagwedd fwy cyflawn, a daw hynny o ddysgu nid yn unig o'r ffigurau, ond hefyd o'n cyswllt uniongyrchol â phobl sydd wedi bod ar y rhestr warchod yn y gorffennol, ac rwy'n fwy na pharod i roi’r wybodaeth ddiweddaraf nid yn unig i’r Siambr ond i’r wlad am y cyngor sy'n newid a'r penderfyniadau a wnawn.

Weinidog, diolch am eich atebion i'r cwestiynau ar hyn eisoes. Credaf y byddwch yn cytuno â mi mai un o'r prif bethau sydd wedi bod o gymorth i bobl wrth iddynt gael eu gwarchod yw'r slotiau dosbarthu siopa blaenoriaethol y mae archfarchnadoedd wedi'u cynnig iddynt. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, o siarad ag etholwyr, mae llawer o archfarchnadoedd bellach yn rhoi’r gorau i ddarparu slotiau blaenoriaethol, ar adeg pan fo’r coronafeirws ar gynnydd mewn cymaint o’n cymunedau. Mae hyn yn rhywbeth sy'n peri pryder nid yn unig i fy etholwyr, ond i minnau hefyd, felly a gaf fi ofyn pa drafodaethau a gawsoch gyda Gweinidogion eraill ynglŷn â'r slotiau dosbarthu hyn ar gyfer bobl sy’n gwarchod, a’ch annog i weithredu ar hyn?

Credaf fod hwnnw'n bwynt pwysig gan Vikki Howells am y gefnogaeth ymarferol y mae pobl wedi'i chael. Mewn gwirionedd, ni chyrhaeddodd y cynllun dosbarthu bwyd niferoedd enfawr o bobl, am nad oedd ei angen arnynt. Cafodd pawb oedd eu hangen nwyddau wedi’u dosbarthu iddynt drwy’r cynllun bwyd am ddim, ond ar ôl i archfarchnadoedd ehangu eu slotiau dosbarthu ar-lein eu hunain yn sylweddol, a blaenoriaethu pobl ar y rhestr warchod, roedd yr angen am gynllun dosbarthu bwyd am ddim yn llai na'r hyn a ragwelwyd yn wreiddiol. Felly, mae angen i'r cynnydd sylweddol a welwyd yn nifer y slotiau ar-lein barhau, a byddaf yn sicr yn mynd i’r afael â hyn ac yn cael sgwrs gyda fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths, sy’n cysylltu’n rheolaidd â manwerthwyr archfarchnadoedd ar ystod o fesurau, ac mae'n ddefnyddiol iawn eich bod wedi dwyn hyn i fy sylw heddiw, oherwydd yn sicr, mae'n rhywbeth i fwrw ymlaen ag ef, gan nad wyf wedi derbyn gwybodaeth uniongyrchol o'r blaen fod gostyngiad yn nifer y slotiau. Rydym yn sicr am weld hynny'n parhau, wrth inni wynebu'r hyn a fydd, yn ddi-os, yn aeaf a hydref heriol iawn.

Diolch. Y gaeaf hwn, gyda phresenoldeb parhaus, neu atgyfodiad COVID-19 yn wir, rydym am sicrhau bod mwy o bobl nag erioed yn derbyn brechlyn ffliw. Dyna pam ein bod wedi ymestyn y meini prawf cymhwysedd. Rydym yn gweithio gyda phartneriaid allweddol i sicrhau'r nifer fwyaf sy'n bosibl o frechlynnau ffliw, a bydd cyflenwad ychwanegol o'r brechlyn ar gael i gefnogi'r galw cynyddol a ragwelir.

Diolch am eich ateb. Yn ei sesiwn dystiolaeth gyda phwyllgor iechyd y Senedd yr wythnos diwethaf, dywedodd Dr Quentin Sandifer o Iechyd Cyhoeddus Cymru

mewn cyfnod cyffredin byddem yn anelu at ddarparu brechlyn ffliw i 75 y cant o'r bobl sydd mewn grwpiau cymwys

ac y byddai hynny'n ‘ymestyn yr effaith amddiffynnol i'r eithaf’. Felly, yn amlwg, hoffem gyflawni o leiaf hynny eleni. Felly, beth sy'n cael ei wneud i sicrhau ein bod yn cyflawni'r gyfradd fwyaf sy'n bosibl? A yw'r GIG wedi cysylltu â phawb sy'n gymwys i gael y brechlyn ffliw am ddim, ac a yw'r stociau a'r trefniadau logistaidd ar waith i ddarparu'r nifer uchaf erioed o ddosau mewn pryd? O ystyried y cynnydd a welsom yn nifer y profion coronafeirws ac absenoldebau ar ddechrau'r tymor ysgol newydd, ac o ystyried y perygl cynyddol o gael y coronafeirws a'r ffliw ar yr un pryd, ble rydym arni o ran y niferoedd sy'n manteisio ar y brechlyn ffliw drwy chwistrelliad trwynol a'i ddarparu mewn ysgolion cynradd?

Diolch am y cwestiynau hynny. Ac mae'n ymgyrch wirioneddol bwysig, eleni yn fwy nag erioed. Mewn tymor ffliw cyfartalog, mae 8,000 i 10,000 o bobl ledled y DU yn colli eu bywydau o ganlyniad i ffliw, felly mae'n achos marwolaeth sylweddol ar adegau arferol. O ystyried risg ychwanegol y coronafeirws, mae'n bwysicach nag erioed i bobl fanteisio ar y cynnig i gael pigiad ffliw am ddim gan y GIG, ac yn wir i aelodau eraill o'r cyhoedd ddiogelu eu hunain, os gallant wneud hynny.

Gyda gwledydd eraill y DU, rydym wedi caffael mwy o'r brechlyn ffliw nag erioed o'r blaen—tua 50 y cant yn fwy. Bydd hynny'n sicrhau bod y nifer fwyaf sy'n bosibl o bobl yn manteisio ar y cynnig yn y grwpiau risg, a hysbysir y bobl hynny'n rheolaidd drwy eu darparwyr gofal iechyd a byddant yn cael yr un hysbysiad. Er hynny, rydym eisoes yn gweld tystiolaeth gadarnhaol o gynnydd yn y galw am bigiad ffliw y GIG, felly mae hynny'n newyddion da. Ond mae hynny'n golygu bod angen sicrhau bod pobl yn gallu cael y pigiad boed mewn practis cyffredinol neu fferyllfeydd cymunedol—ein dwy brif system gyflenwi ar gyfer y pigiad rhag y ffliw i oedolion a phobl ifanc—ac mae'n bwysig bod hynny'n parhau.

Ar y chwistrell drwynol i blant iau, yn y cyfnod cyn-ysgol ac mewn addysg gynnar, unwaith eto mae mwy o gyflenwadau ar gael i ni, ac mae hynny'n cael ei gyflwyno ym mhob bwrdd iechyd wrth inni siarad. Felly, dros yr wythnosau nesaf—. Cawsom lythyr ar fy aelwyd fy hun yn gofyn am ein cydsyniad i'n plentyn oedran ysgol gynradd gael y chwistrell drwynol ar gyfer y ffliw yn ystod y tymor.

Mae'n bwysig ein bod yn gwneud cymaint ag y gallwn cyn dechrau mis Rhagfyr. Felly rydym am i gynifer o bobl gael eu brechu ag sy'n bosibl erbyn mis Tachwedd, os oes modd o gwbl, oherwydd mae'r ffliw'n tueddu i ledaenu'n fwy eang, i fwy o niferoedd, o fis Rhagfyr ymlaen. Felly rwy'n hyderus y bydd y proffil uwch sydd i'r ymgyrch hon eleni yn arwain at alw cyson o gryf am y brechlyn, ac os gallwn gael y lefel uchel honno o frechu ymhlith ein categorïau sy'n wynebu fwyaf o risg, byddwn yn cyflwyno ymgyrch arall ar gyfer pobl dros 65 oed a rhai dros 50 oed wedyn.

Ond mae wedi bod yn ddechrau da hyd yma ac rwy'n credu o ddifrif ein bod wedi gweld proffil llawer uwch i'r ymgyrch brechu rhag y ffliw. Fel arfer gwelir cyfnod o ddiddordeb am gyfnod byr o wythnosau ac yna mae'n tueddu i leihau, ond gyda bygythiadau ychwanegol coronafeirws, rwy'n credu y gwelwn fwy a mwy o bobl yn awyddus i fanteisio ar y cynnig. 

Weinidog, mae'r cynnydd yn y galw i'w groesawu'n fawr iawn, fel y mae ymestyn y meini prawf cymhwysedd, ond yn anffodus, mae gennyf bobl yn fy etholaeth sydd wedi cael clywed na allant drefnu apwyntiad i gael pigiad rhag y ffliw yn eu meddygfeydd am fis arall, sy'n amlwg yn gwbl annerbyniol, yn enwedig i'r rheini yn y categorïau agored i niwed rydych eisoes wedi cyfeirio atynt. Ac wrth gwrs, nid dim ond y brechlyn ffliw y mae pobl am ei gael; ceir brechlyn niwmococol hefyd i ddiogelu pobl rhag niwmonia, ac rwy'n ymwybodol fod yna brinder o'r brechlyn hwnnw ledled Cymru a rhannau eraill o'r DU ar hyn o bryd. Pa gamau rydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod digon o gapasiti yn y system i allu diwallu'r galw am frechiad i bawb sydd ei angen?

Mae'r ddarpariaeth yn gymysg. Felly mae Llywodraeth y DU fel arfer yn caffael cyflenwadau o'r brechlyn ffliw ar gyfer y DU gyfan, a dyna lle rydym wedi cytuno i gael ymarfer caffael mwy eang yn y DU, ac mae amryw o bractisau meddygon teulu hefyd yn caffael eu brechlyn eu hunain. Rydym yn ymwybodol o heriau yn y cyflenwad a phroblemau yn y tymor byr yw'r rheini yn ôl ein dealltwriaeth ni. Felly, er enghraifft, mae un o'r prif weithgynhyrchwyr wedi penderfynu rhyddhau'r brechlyn ffliw fesul cam eleni, a dyna pam y bydd rhai fferyllfeydd cymunedol a rhai practisau'n profi oedi ac yn mynd ati i ddarparu'r brechlyn fesul cam.

O ran yr hyn sy'n dderbyniol neu'n annerbyniol, rwy'n credu ei bod yn wir, fel y dywedais, oherwydd bod lledaeniad y ffliw yn tueddu i ddigwydd yn ddiweddarach yn y gaeaf, drwy fis Rhagfyr, y pwynt pwysig yw defnyddio mis Medi, mis Hydref a mis Tachwedd i gael cynifer o bobl â phosibl wedi'u brechu er mwyn darparu lefel o ddiogelwch cyn i'r tymor ffliw gyrraedd ei anterth. Byddwn yn parhau i weithio gyda meddygon teulu a fferylliaeth gymunedol. A byddwn yn dweud, os oes heriau gwirioneddol yn y cyflenwad, yn hytrach na bod y cyflenwad yn cael ei ryddhau fesul cam, oherwydd mae'r ddau'n wahanol, fel bob amser byddwn yn parhau i weithio ar hynny mewn ffordd adeiladol ledled y DU. Mae'n un o'r meysydd lle mae gan bob un o'r pedair Llywodraeth, waeth pwy yw'r arweinwyr gwleidyddol, ffordd aeddfed ac effeithiol iawn o weithio gyda'i gilydd yn fy marn i.

Teimlaf fod cwestiwn Joyce Watson yn eithriadol o bwysig, yn enwedig yng ngoleuni'r argyfwng COVID, lle mae ffigurau'n dangos bod y nifer sy'n manteisio ar frechlynnau ffliw yn llawer llai ymhlith y rhai mwyaf agored i niwed. Efallai mai'r rheswm am hyn yw bod pobl yn ofni mynychu meddygfeydd—rhywbeth a allai ddeillio o amharodrwydd meddygon i ymgysylltu â phawb heblaw pobl sy'n ddifrifol wael. Mae'r nifer isel sy'n manteisio ar y brechlyn yn peri pryder arbennig o gofio bod y ffliw wedi lladd 10 gwaith cymaint o bobl â COVID yn ystod y 14 wythnos diwethaf. A yw hyn yn rhan o'r ystadegau a fyddai'n annog rhai gwyddonwyr i ddweud y gallai'r cyfyngiadau ladd 75,000 o bobl? Weinidog, o gofio'r effeithiau dinistriol y mae cyfyngiadau symud yn eu cael ar gymdeithas yn gyffredinol, a allwch chi sicrhau pobl Cymru mai dim ond ar ôl cael yr holl gyngor gwyddonol sydd ar gael y bydd y cyfyngiadau'n digwydd ac y byddant yn dod i ben cyn gynted ag y ceir data nad yw'n cefnogi'r cyfyngiadau?

Ofnaf fod llawer iawn o gamddealltwriaeth yn rhan gyntaf y cwestiwn hwnnw. Mae cwestiwn Joyce Watson yn bwysig iawn oherwydd y risgiau ychwanegol y gwyddom eu bod yn dod, nid yn unig mewn tymor ffliw arferol, lle mae 8,000 i 10,000 o bobl ledled y DU, fel y dywedais, yn colli eu bywydau o ganlyniad i'r ffliw a'i effeithiau bob blwyddyn, ond mewn gwirionedd rydym mewn sefyllfa lle rydym eisoes yn gweld mwy o bobl yn manteisio ar y brechlyn. Nid yw pobl yn amharod i gael y brechlyn ffliw eleni—i'r gwrthwyneb. Mae pobl yn awyddus, nid yn unig yng Nghymru, ond yn ôl yr hyn a ddeallaf o rannu gwybodaeth rhwng y pedair gwlad, mae pobl ym mhob un o bedair gwlad y DU yn awyddus i fanteisio ar y brechlyn ffliw ac am ei gael yn gynnar, sy'n newyddion da i bob un ohonom.

O ran y cyfyngiadau a roddwyd ar waith, y mesurau lleol presennol sydd gennym ac yn wir y cyfyngiadau symud llawnach a gyflwynwyd ym mis Mawrth, cânt eu cyflwyno'n unig ar sail y wybodaeth sydd ar gael i ni: ar sail y wybodaeth feddygol a gwyddonol am ledaeniad y feirws, ar ei effaith a'i effaith debygol os na chaiff mesurau eu cymryd i atal ei ledaeniad. Ni fyddwn ond yn cyflwyno'r mesurau hyn lle ceir sylfaen dystiolaeth i'w cefnogi a bydd yn lleihau niwed coronafeirws, a byddwn yn eu codi pan fydd y dystiolaeth yno nad ydynt bellach yn ymyrraeth gymesur yn y ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau. 

Rydym yn gweithredu nawr i osgoi'r math o niwed a welsom yn y don gyntaf o'r coronafeirws. Nid wyf am aros nes bydd ein hysbytai'n llawn a minnau'n gorfod adrodd ar ffigurau marwolaethau sy'n sylweddol uwch bob dydd cyn inni fod yn barod i weithredu. Mae gweithredu yn awr yn osgoi gosod cyfyngiadau hyd yn oed yn fwy llym ar y ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau, ac yn osgoi niwed mwy sylweddol eto i deuluoedd a chymunedau ledled y wlad.

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth. 

Diolch, Llywydd, a gwnaf innau bigo i fyny ar y cwestiynau pwysig yna ynglŷn â brechlyn y ffliw. Gaf i dynnu eich sylw chi at astudiaeth ddiweddar yn yr Eidal sydd wedi nodi perthynas rhwng cyfraddau brechu'r ffliw a chyfraddau symptomau a goroesi coronafeirws? Mewn rhanbarthau lle'r oedd mwy o bobl dros 65 oed wedi manteisio ar y brechlyn ffliw y llynedd, mi oedd yna lai o farwolaethau neu bobl yn gorfod mynd i'r ysbyty oherwydd coronafeirws eleni. Gallwn ni ddim ond dyfalu ar y pwynt yma beth ydy'r rheswm am hynny, ond gan ein bod ni yn eiddgar i gyfyngu ar ledaeniad y ffliw beth bynnag, mi oedd yn fy nharo i y gallai gwneud yn siŵr bod y brechlyn ffliw ar gael i bawb sydd eisiau ei gael o, nid dim ond grwpiau targed, yn fuddsoddiad gwerthfawr iawn, nid yn unig wrth fynd i'r afael â phwysau arferol y gaeaf ar yr NHS, ond hefyd i leihau effaith coronafeirws. Felly, yn ogystal â'r ymrwymiad i gael mwy o bobl i gael y brechlyn, a fyddech yn fodlon ymrwymo i rywbeth pellach, sef ei ehangu fo i bawb gan y gallai hynny fod yn fuddsoddiad da?

Wel, yn gyntaf, er mwyn cynllunio a chyflwyno ymgyrch brechlyn ffliw tymhorol effeithiol, a hon fydd ein hymgyrch ffliw tymhorol fwyaf erioed—rydym yn disgwyl y byddwn yn darparu mwy o frechlynnau ffliw nag erioed o'r blaen i bobl Cymru y gaeaf hwn—mae angen inni wneud dewisiadau cyn y tymor er mwyn gallu gwneud hynny, ac rydym wedi dewis targedu a chynyddu'n sylweddol faint o frechlynnau ffliw rydym yn eu caffael i bobl Cymru, brechlynnau y byddwn yn eu darparu yn sgil hynny wedyn.

Mae'r cwestiwn a ddylem ymestyn ymgyrch y GIG i gynnwys y boblogaeth gyfan ychydig y tu hwnt i gwmpas yr hyn y gellir ei wneud yn ein sefyllfa ar hyn o bryd, ond mae'n rhywbeth y gallwn ei ystyried yn y dyfodol. Nid yw'n cael ei gefnogi ar hyn o bryd gan y cydbwyllgor sy'n cynghori Llywodraeth Cymru a holl Lywodraethau'r DU ar ddarparu rhaglenni brechu. Ond fel arfer, wrth i'r sylfaen dystiolaeth newid, rydym yn barod i addasu a newid ein safbwynt wrth gwrs, gan mai'r amcan yma yw sut rydym yn diogelu cynifer o fywydau â phosibl, ac osgoi cymaint o niwed â phosibl, boed yn sgil COVID, y ffliw neu'n wir, ystod o glefydau a chyflyrau heintus eraill y gwyddom eu bod yn her reolaidd i'r ffordd rydym yn byw ein bywydau heddiw.

Diolch. Mi symudaf i ymlaen. Wrth i fwy o gyfyngiadau gael eu rhoi ar bobl ledled Cymru, mae hi'n bwysig iawn dangos ein bod ni wedi dysgu gwersi o'r cyfnod clo llawn gwreiddiol. A dwi wedi gweld un adroddiad sy'n dweud bod cymaint â 50 y cant o bobl jest ddim eisiau mynd i weld gweithwyr iechyd proffesiynol ynglŷn â chyflwr meddygol yn ystod y cyfnod clo yna, achos yn syml iawn doedden nhw ddim eisiau poeni yr NHS. Rŵan, er bod y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon y bore yma wedi clywed bod niferoedd ymweliadau at feddygon ac i adrannau brys, ac yn y blaen, wedi codi erbyn hyn—mae hynny'n beth da—mae Tenovus Cancer Care yn amcangyfrif y gallai fod yna 2,000 o bobl yn byw efo canser heb ddiagnosis yn dal ddim wedi mynd at y meddyg teulu eto o ganlyniad i'r pandemig. Pa sicrwydd allwch chi ei roi i'r bobl hynny—pobl sydd, wrth gwrs, yn teimlo'n fwy nerfus rŵan wrth i'r cyfyngiadau newydd ddod i mewn—fod yr NHS yn dal ar agor i bawb, ac annog y cleifion hynny sydd ar goll yn y system i fynd i chwilio am gyngor meddygol?

Wel, rwy'n credu ein bod wedi bod yn glir ac yn gyson iawn ynglŷn â'r pryder a oedd gennym am y niwed a achosir o ganlyniad i gyflyrau nad ydynt yn rhai COVID. Mae hynny'n cynnwys y niwed y gellid bod wedi'i achosi pe bai ein system iechyd a gofal cymdeithasol yn cael ei llethu—ac ni chafodd ei llethu; roedd o dan bwysau sylweddol mewn gwahanol rannau o Gymru, ond ni chafodd ei llethu—a hefyd y niwed a achosir gan gyflyrau nad ydynt yn rhai COVID am nad yw pobl yn cael triniaeth, naill ai am eu bod yn optio allan o driniaeth oherwydd y pryderon sydd ganddynt, a gwelsom hynny yn sicr, neu'n wir am nad yw'n bosibl oherwydd bod y system yn cael ei llethu.

Fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud droeon dros y misoedd diwethaf am y pryderon a oedd gennym ynglŷn â gostyngiad yn nifer y derbyniadau brys. Mae hynny'n rhannol oherwydd nad oedd ac nad oes gwir angen i rai pobl—ac rydym yn trafod hyn bob blwyddyn—fynd i adran achosion brys, ceir llwybrau eraill ar gyfer eu gofal, ond y pryder llawer mwy oedd bod pobl sydd angen gofal brys yn peidio â throi at y gwasanaeth iechyd. Ac nid canser yn unig yw hynny; strôc, gwyddom fod gostyngiad sylweddol yn nifer y bobl sy'n troi at y gwasanaeth iechyd gwladol oherwydd cyflyrau strôc. Nawr, nid wyf yn credu bod hynny'n golygu'n sydyn fod gostyngiad sylweddol yn nifer yr achosion o strôc ar draws Cymru, ac nid oes tystiolaeth i gefnogi hynny. Mae'n ymwneud â sut roedd pobl yn ymddwyn, a'u pryderon.

Rydym yn bendant wedi dysgu o'r chwe mis cyntaf. Ac felly mae gennym ffrydio yn awr i barthau lle na cheir achosion o COVID neu barthau COVID gwyrdd, a pharthau COVID coch lle cafwyd achosion positif neu achosion posibl o COVID. Mae hynny'n bwysig er mwyn rhoi hyder i bobl, a'r ffordd rydym yn rheoli cleifion sy'n dod i mewn i'n gwasanaeth iechyd drwy un o'r llwybrau hynny, yn bennaf ar gyfer ysbytai, ond rydym wedi gorfod newid y ffordd y mae gofal sylfaenol wedi gweithio hefyd. Felly, bu cynnydd sylweddol yn y gallu i gynnal ymgyngoriadau rhithwir â phobl, i siarad â phobl dros y ffôn, a dylai hynny roi mwy o hyder i bobl. Ond y neges gennyf fi, a'n system gofal iechyd gwladol yn ei chyfanrwydd, yw ein bod ar agor, rydym wedi dysgu o'r chwe mis cyntaf, ac os oes gennych gyflwr gofal iechyd difrifol, dylech ddal i ddod i ofyn am gyngor, cymorth a thriniaeth, boed drwy ofal sylfaenol neu ofal ysbyty yn wir, oherwydd yn sicr nid yw'r GIG wedi cau ac edrychwn ymlaen at weld pobl yn dychwelyd mewn niferoedd mwy. Caiff yr achos dros ddiwygio ein system gofal iechyd ei ail-wneud ynghylch yr angen i newid y ffordd y gweithiwn, ond mae hynny'n golygu bod angen i bobl ofyn am gymorth cyn gynted â phosibl i ganiatáu inni allu rhoi'r driniaeth leiaf ymyrrol sy'n bosibl.

Ond mae yna bobl sydd eisoes yn y system ac sydd wedi wynebu taith lawer hwy nag y byddai wedi bod. A byddwch wedi fy nghlywed yn gwneud galwadau mynych am yr angen i strwythuro gwasanaethau mewn ffordd a fydd yn caniatáu i driniaethau ailddechrau, i wasanaethau diagnosis ailddechrau, ac yn y blaen, yn llawer cyflymach nag ar hyn o bryd. Unwaith eto yr wythnos hon rwyf wedi clywed pryderon gan lawfeddygon—un o'r colegau brenhinol—nad yw hyn yn digwydd i'r graddau sydd ei angen o hyd.

Efallai ei bod yn ddealladwy fod camau i gyhoeddi data rhwng atgyfeirio a thriniaeth wedi'u gohirio ar ddechrau'r pandemig, ond dyma ni bellach ar ddiwrnod olaf mis Medi a chyhoeddwyd y data diwethaf a oedd ar gael ym mis Mawrth, a ffigurau ar gyfer mis Ionawr oedd y rheini. Mae data rhwng atgyfeirio a thriniaeth yn rhoi cipolwg hollbwysig ar ba mor hir y mae pobl yn y system, am ba hyd y maent yn aros, ar draws pob bwrdd iechyd, ym mhob arbenigedd. Ac fel y gwyddom, gyda gwasanaethau dewisol ledled Cymru wedi'u cyfyngu'n aruthrol gan y pandemig, heb y data nid oes gennym unrhyw ffordd o wybod maint yr ôl-groniad rydym yn ei wynebu yn GIG Cymru. Ac mae pob ystadegyn yn glaf yn aros mewn poen yn aml iawn. Felly, gan ein bod bellach dros chwe mis i mewn i'r pandemig, a wnewch chi sicrhau bod y data ar gael i'r cyhoedd ar fyrder?

Yn y pwyllgor iechyd y bore yma, darparais i a phrif weithredwr GIG Cymru, Dr Goodall, ystod o wybodaeth am faint yr ôl-groniad sydd wedi datblygu ac amrywiaeth yr ôl-groniad hwnnw. Byddaf yn sicr yn edrych i weld sut a phryd y byddwn yn rhyddhau gwybodaeth i roi mwy o fanylion am hynny. Rwy'n credu y byddai dychwelyd at gyhoeddi ffigurau a chanrannau rhwng atgyfeirio a thriniaeth yn hynod o ddi-fudd am y byddai'n rhoi'r argraff bod y GIG rywsut yn methu, pan fo'n ymwneud mewn gwirionedd â sut rydym yn llwyddo i ymdopi â'r galw a ffordd wahanol iawn o weithio. Nid ydym mewn sefyllfa lle byddwn yn gallu lleihau'r ôl-groniad hwnnw drwy'r gaeaf. Rydym yn dal i fod yn ceisio goroesi'r pandemig a chynnal cymaint o weithgarwch â phosibl, ond rwyf wedi bod yn agored iawn fod hynny'n golygu na fyddwn yn ymgymryd â'r un lefel o weithgarwch. Byddai'n gwbl afrealistig, ac yn gosod tasg amhosibl o annheg i'r GIG, i fynnu eu bod yn paratoi ar gyfer y pandemig ac yn ei reoli, er nad yw wedi dod i ben, ac yn lleihau'r amseroedd aros sydd wedi datblygu. Nid y darlun yma yng Nghymru yn unig yw hwnnw; mae'n digwydd ar draws y DU, ac rwy'n siŵr y byddwch wedi nodi sylwadau gan Goleg Brenhinol y Llawfeddygon mewn ymateb i adroddiad Cydffederasiwn y GIG am Loegr a'r heriau y maent yn eu hwynebu, lle maent wedi bod yn feirniadol iawn o ymgais i leihau'r ôl-groniad pan nad yw eu staff wedi cael seibiant yn dilyn cyfnod cyntaf y pandemig.

Felly, rwy'n dal i gredu y bydd yn cymryd tymor Senedd Cymru llawn i ymdrin â'r gweithgarwch nad yw wedi digwydd, a'r ffaith na all pobl sy'n gwisgo cyfarpar diogelu personol ychwanegol gyflawni'r un faint o weithgarwch ag y byddem wedi'i ddisgwyl ym mis Chwefror eleni. Felly, rwy'n hapus i edrych eto ar sut rydym yn darparu gwybodaeth i roi gwybod i bobl ynglŷn â maint y sefyllfa rydym ynddi, nid dim ond y bobl sydd am ddarllen y trawsgrifiad o'r sesiwn dystiolaeth y bore yma gyda'r pwyllgor, ond i aelodau'r cyhoedd, a chynrychiolwyr etholedig wrth gwrs, allu gweld sut rydym yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n rheolaidd ac yn ddibynadwy.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies. 

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn y newyddion heddiw rydym wedi gweld y clwstwr o achosion yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac yn drasig dywedwyd bod wyth o bobl wedi colli eu bywydau. Anfonwn ein cydymdeimlad at deuluoedd y rhai sydd wedi colli eu bywydau. Mae 83 o achosion o COVID yn yr ysbyty hwnnw. Yn gynharach yn y flwyddyn, cawsom nifer o achosion yn Ysbyty Maelor Wrecsam. Mae gan y ddau ysbyty adrannau damweiniau ac achosion brys mawr ar gyfer eu hardaloedd, ac mae gennym 13 o adrannau o'r fath ledled Cymru. A allwch ddweud heddiw p'un a oes unrhyw debygrwydd rhwng y ddau glwstwr o achosion ac os oes tebygrwydd, sut y gallwch sicrhau na fydd hyn yn digwydd mewn ysbytai eraill sydd ag adrannau damweiniau ac achosion brys? Oherwydd wrth inni nesu at fisoedd y gaeaf, mae'n amlwg ein bod yn gwybod beth y mae pwysau'r gaeaf yn ei wneud, ond gyda'r aflonyddwch y mae clwstwr o achosion fel hyn yn ei achosi, yn ogystal â thrasiedi colli bywyd a'r gofid cyffredinol y mae'n ei achosi, mae hyn yn rhywbeth rydym am ei osgoi yn yr ysbytai eraill ledled Cymru.

Rwy'n credu bod yna wahaniaethau yn ogystal â thebygrwydd. Nodasom y problemau yn Ysbyty Maelor Wrecsam, ac yn sicr, fe wnaethom ddysgu o'r hyn a ddigwyddodd yn Ysbyty Maelor Wrecsam, am yr angen am arweinyddiaeth weithredol glir a chefnogaeth y grŵp staff yn ei gyfanrwydd i'r mesurau y byddai angen eu cymryd, ynglŷn ag ynysu prydlon ac atgyfnerthu mesurau estynedig ar gyfer atal a rheoli heintiau. Felly, dysgodd ein system gyfan lawer o'r hyn a ddigwyddodd yn Ysbyty Maelor Wrecsam, ac mae'r gwersi hynny'n cael eu cymhwyso yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Dyna pam ein bod, er enghraifft, yn cynnal profion ar y staff sy'n gweithio ar y safle hwnnw, dyna pam y caewyd nifer o wardiau, dyna pam y cafodd gweithgarwch ei ddargyfeirio'n gynnar o'r ysbyty, i ganiatáu i'r ysbyty reoli ac ymadfer, a dyna pam yr atgyfnerthwyd yr angen i gynnal profion ar gleifion wrth eu derbyn, boed yn gleifion triniaeth frys neu driniaeth ddewisol.

Mae hefyd yn wir fod rhywfaint o'r trosglwyddiad yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, fel gydag Ysbyty Maelor Wrecsam, yn deillio o drosglwyddiad o fewn yr ysbyty, rhwng cleifion neu staff. Yr hyn sy'n wahanol, serch hynny, am Ysbyty Brenhinol Morgannwg yw bod gennym gronfa fwy o'r coronafeirws yn y gymuned gyfagos. Felly, mae nifer o bobl wedi dod i mewn i'r ysbyty ac angen triniaeth oherwydd coronafeirws, a gwyddom hefyd fod rhywfaint o drosglwyddiad wedi digwydd yn yr ysbyty ei hun. Mae risgiau ym mhob ysbyty ac amgylchedd caeedig os yw'r coronafeirws yn lledaenu ymhlith y staff neu'r grŵp o bobl sydd naill ai'n derbyn gofal neu'n byw yn yr amgylchedd hwnnw. Dyna pam ein bod yn parhau â'n rhaglen brofi mewn cartrefi gofal. Rwy'n disgwyl y cawn fwy o wybodaeth gan y bwrdd iechyd, ac y bydd ffocws parhaus hefyd ar weld a fydd y gyfradd heintio'n cyrraedd penllanw, fel y gwnaeth yn Ysbyty Maelor Wrecsam, ac yn gwella, a pha mor hir y bydd hynny'n para. Felly, rwy'n disgwyl cael y wybodaeth ddiweddaraf yn rheolaidd gan y bwrdd iechyd ei hun am y darlun yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg bob dydd. A gwn fod prif weithredwr y bwrdd iechyd yn disgwyl gwneud datganiadau pellach i'r wasg am y mesurau sydd wedi'u cymryd a'r camau gweithredu, gan gynnwys dargyfeirio cleifion o'r safle hwnnw fel y dywedais. 

Diolch am yr ateb hwnnw, Weinidog. Fel y dywedoch, mae cronfa'r haint yn y gymuned leol yn amlwg yn un mater y mae angen ei ddeall, a'i drosglwyddiad i'r ysbyty yn ogystal ag o fewn yr ysbyty ei hun. Y prynhawn yma, rydym wedi cael gwybodaeth gan Iechyd Cyhoeddus Cymru eu bod wedi dod yn ymwybodol o 2,000 o ganlyniadau profion nad oeddent yn ymwybodol ohonynt o gwbl, ac yn amlwg, pan fyddwch yn ceisio deall data lleol, mae gallu deall canlyniadau profion yn elfen hanfodol o allu olrhain y feirws mewn cymunedau. Heddiw, rwy'n croesawu'r newyddion wrth gwrs fod gan Rhondda, er enghraifft, a Merthyr Tudful eu mapiau lleol eu hunain yn awr sy'n dangos lefel y cyfraddau heintio yn y cymunedau hynny—rhywbeth y bûm yn galw arnoch i'w gyflwyno ar gyfer gweddill Cymru. Felly, mae'n amlwg fod y wybodaeth honno gennych. Mae dwy ran i hyn, os caf ofyn am sicrwydd gennych: a allwch ein goleuo ynglŷn â'r 2,000 o ganlyniadau y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cael gwybod amdanynt, pam na wnaeth y system dynnu sylw Iechyd Cyhoeddus Cymru at y canlyniadau hynny, o ystyried eu pwysigrwydd; ac yn ail, a wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod y data y mae Merthyr Tudful a Rhondda yn tynnu sylw ato heddiw ar gael ynglŷn â chyfraddau heintio mewn cymunedau lleol fel y gall pobl ddeall pa mor gyffredin yw'r feirws yn eu cymunedau?

Ar yr ail bwynt, rwyf eisoes wedi dweud fy mod yn edrych i weld sut y gallwn sicrhau bod y wybodaeth honno'n cael ei darparu'n rheolaidd fel nad ar sail ad hoc yn unig y mae'n digwydd. Ac rydym yn edrych ar yr hyn y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru eisoes yn ei gyhoeddi i adael i bobl wybod beth sy'n digwydd ar lefel leol. Ac nid ardal Rhondda'n unig; rwy'n credu bod Rhondda Cynon Taf i gyd yn cynhyrchu mapiau sy'n dangos y cyfraddau sy'n bodoli, yn ogystal â Merthyr Tudful. Credaf y byddai'n ddefnyddiol darparu'r wybodaeth honno ar sail reolaidd yn ôl y disgwyl. Felly, rwyf eisoes yn edrych ar sut y gwnawn hynny ac i weld beth y mae Iechyd Cyhoeddus Cymru eisoes yn ei ddarparu.

Ar eich pwynt cyntaf, yn anffodus gwelwyd nam yn y data o'r labordai goleudy. Nid yw'r data wedi dod i mewn i Wasanaeth Gwybodeg GIG Cymru i'w ddarparu i Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac felly mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi ein hysbysu eu bod yn aros am yr oddeutu 2,000 o ganlyniadau profion o'r labordai goleudy. Mae'n fater a godwyd drwy ein trefniadau rheoli a gwybodaeth arferol gyda chydweithwyr yn rhaglen brofi'r DU. Cyn gynted ag y bydd y ffigurau hynny ar gael, bydd angen inni sicrhau ein bod yn deall ble maent a pha mor bell yn ôl y mae'r canlyniadau hynny'n mynd hefyd, gan ein bod wedi gweld peth gwelliant o ran yr oedi cyn darparu canlyniadau'r labordai goleudy, ac felly byddaf am ddeall sut y mae hynny'n mynd yn ôl ac yn newid ein dealltwriaeth o'r darlun sy'n newid o achosion positif o'r coronafeirws ledled Cymru. Felly, yn sicr nid yw'n ddelfrydol, ond fel y dywedais, rwy'n disgwyl y gwnawn ni ddatrys hynny gyda'r bobl sy'n gyfrifol am raglen brofi'r labordai goleudy.

Yn gynharach yn yr ymateb i fy nghwestiynau, fe wnaethoch dynnu sylw, ac fe wnes innau dynnu eich sylw chi at yr aflonyddwch y mae'r clwstwr o achosion yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn ei achosi i wasanaethau, a heddiw yn y newyddion clywn fod miliwn o apwyntiadau sgrinio canser y fron wedi'u colli oherwydd y pandemig COVID ledled y Deyrnas Unedig. Yn amlwg, pan fydd gan feddygon teulu bryderon a'u bod yn atgyfeirio cleifion at y system iechyd, mae'n bwysig iawn fod pobl yn cael y profion diagnostig sydd eu hangen arnynt ac yna'r driniaeth o fewn y GIG. Yng Nghastell-nedd Port Talbot, mae canolfan ddiagnosteg gyflym eisoes ar gael ar gyfer gwasanaeth o'r fath, ond mae'n amlwg fod angen canolfannau o'r fath ledled gweddill Cymru. A wnewch chi ymrwymo heddiw i ehangu'r canolfannau diagnosteg cyflym ar fyrder, er mwyn i feddygon teulu gael yr opsiwn hwnnw ac fel bod cleifion, pan amheuir bod angen archwiliadau pellach arnynt mewn perthynas â thriniaethau canser, yn gallu mynd i mewn i'r system, cael y diagnosis a chael gwybod naill ai nad oes canser arnynt neu symud ymlaen o fewn y gwasanaeth iechyd, ble bynnag y maent yn byw yng Nghymru? Oherwydd rydym i gyd yn gwybod, mewn perthynas â chanser, fod amser yn hollbwysig, ac os ceir aflonyddwch yn y gwasanaeth, fel y gwyddom sy'n digwydd yn sgil COVID, mae angen inni ddefnyddio'r arferion gorau sydd ar gael i ni, a byddwn yn awgrymu bod canolfannau diagnosteg cyflym yn un o'r llwybrau y mae angen eu hagor.

Dau bwynt: y cyntaf yw ein bod eisoes wedi ailgychwyn gwasanaethau sgrinio, fel y soniais wrth yr Aelodau eisoes. Yr ail yw: efallai nad ydych wedi nodi hyn, ond mae Tom Crosby wedi cadarnhau y cafwyd cytundeb o fewn GIG Cymru i gyflwyno rhaglen genedlaethol o ganolfannau diagnosteg, yn dilyn y treialon a gynhaliwyd yng Nghastell-nedd Port Talbot, ac yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg mewn gwirionedd, yn y ganolfan ddiagnosteg yno hefyd. Felly, byddaf yn rhoi manylion priodol i'r Aelodau am y rhaglen gyflwyno honno, ond mae'n gyfle da i ddweud bod y treial y buom yn ei gynnal yng Nghymru wedi bod yn llwyddiannus, ac rydym yn disgwyl i hynny ddigwydd yn genedlaethol. Felly, rwy'n meddwl efallai ein bod eisoes hanner cam ar y blaen i'r cwestiwn a ofynnwyd heddiw.

Gwnaf. Rydym yn cydnabod yr her o ddarparu gwasanaethau hanfodol a llawdriniaethau rheolaidd yn ystod pandemig COVID-19. Mae gwybodaeth reoli yn dangos bod gweithgarwch triniaeth tua 40 i 50 y cant o'r hyn ydoedd cyn y pandemig COVID. Mae gweithgarwch cleifion allanol wyneb yn wyneb ychydig dros hanner yr hyn ydoedd ond mae'n cynyddu bob mis. Rydym yn parhau i weld newidiadau yn y modd y caiff gwasanaethau eu darparu, ac mae arolygiadau rhithwir mewn apwyntiadau newydd ac apwyntiadau dilynol i gleifion allanol wedi cynyddu'n sylweddol, 700 y cant, o gymharu mis Mawrth 2020 â'n dealltwriaeth bresennol o ffigurau mis Medi 2020.

Weinidog, rwy'n falch o glywed, wrth gwrs, fod lefelau ailddechrau gwasanaethau'n cynyddu mewn gwirionedd, ond mae etholwr wedi cysylltu â mi i ddweud ei bod yn aros i'w mab gael triniaeth ddeintyddol ac wedi cael gwybod gan y bwrdd iechyd lleol mai 81 wythnos yw'r amser aros yn fras, er iddo gael ei ychwanegu at restr flaenoriaethol ar gyfer cael triniaeth theatr. Nawr, rwy'n siŵr y cytunwch fod aros 81 wythnos yn gwbl annerbyniol. Felly, a allwch ddweud wrthym pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda byrddau iechyd ynglŷn ag archwilio ffyrdd eraill i gleifion gael triniaeth, megis rhoi triniaethau ar gontract allanol, fel nad yw etholwyr fel fy un i'n wynebu amser aros o 81 wythnos?

O ran y manylion, credaf y byddai'n helpu—a byddwn yn fodlon edrych ar hyn—i gael manylion y mater y mae'r Aelod yn ei godi am ei etholwr, i ddeall y manylion sy'n sail i hynny ac i allu rhoi ateb mwy defnyddiol am yr etholwr hwnnw. Rwyf am gynorthwyo gyda hynny.

Ar y pwynt ehangach am yr amseroedd aros, nid oes capasiti enfawr o fewn y sector annibynnol yma yng Nghymru, a'r her o hyd, wrth inni symud drwy'r pandemig, yw sut y mae'r sector annibynnol eisoes yn ceisio gwneud cymaint o waith ag y gall yn unigol, ac yn wir, mae gennym ddarpariaeth o hyd gyda'r sector annibynnol i'n helpu fel rhan o'n cynllun diogelu'r gaeaf a'r gallu i gael capasiti ymchwydd. Bydd yn cymryd cyfnod sylweddol o amser i adfer yr holl weithgarwch sydd wedi'i ohirio o ganlyniad i'r pandemig COVID. Fel y dywedais wrth ateb cwestiynau cynharach, mae adroddiad Cydffederasiwn y GIG ar gyfer Lloegr yn nodi darlun tebyg iawn yn y wlad honno am yr ystod o weithgarwch a'r amser y bydd yn ei gymryd i wella.

Credaf mai'r farn wrthrychol fyddai fod pawb yn deall mai dyna sydd wedi digwydd, gyda'r nifer sylweddol o fywydau a gollwyd eisoes a'r risg o golli cryn dipyn yn rhagor o fywydau hyd yn oed os na chaiff camau eu rhoi ar waith i sicrhau nad ydym yn dioddef yng nghyfnod nesaf y pandemig coronafeirws. Ond mae hynny'n creu canlyniadau i weddill ein gweithgarwch gwasanaeth iechyd gwladol. Efallai mai dyna'r farn wrthrychol, ond os ydych yn rhywun sy'n aros am gyfnod hir am driniaeth, ac yn byw gydag anghysur, efallai na fydd hynny o lawer o gysur i chi'n bersonol. Dyna pam y bydd gennym dasg sylweddol o'n blaenau yng Nghymru ac ym mhob gwlad arall yn y DU i ddeall sut y gallwn adfer hynny'n llwyddiannus ar ôl inni oroesi'r pandemig a chael dealltwriaeth o'r hyn y gallwn ei wneud i ddarparu brechlyn, gobeithio, neu driniaeth wrthfeirysol effeithiol. Ac fel y dywedaf, dyna pam rwy'n credu y bydd yn cymryd tymor Senedd Cymru llawn i ymdopi â hynny. Nid codi bwganod yw hynny; dyna fi'n bod yn ddidwyll ac yn onest gyda phobl am lefel yr her y gallwn i gyd ei hwynebu.

Diolch am y cwestiwn. Mae data a gynhyrchwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn adrodd bod 460 o farwolaethau'n gysylltiedig â COVID-19 wedi'u cofrestru ymhlith trigolion Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr mewn ysbytai hyd at 29 Medi. Dyna'r ffigurau diweddaraf sydd gennyf.

Wrth i rannau helaeth o'r gogledd symud i gyfyngiadau lleol yfory wrth gwrs, mae arnom angen sicrwydd yn awr gan y Llywodraeth hon fod gwersi wedi'u dysgu o'r clystyrau o achosion a gafwyd yr haf hwn mewn ysbytai megis Ysbyty Maelor Wrecsam. Cafwyd 32 o farwolaethau'n gysylltiedig â COVID mewn chwe wythnos—nawr, nid yw'n feirniadaeth o staff y rheng flaen sydd wedi gweithio'n ddiflino drwy gydol y pandemig, ond mae'n codi cwestiynau difrifol am y ffordd y mae Llywodraeth Cymru a'r uwch reolwyr yn ymdrin â'r mater. Mae angen i bobl wybod pam yr anfonwyd staff ar wardiau COVID yn ôl i weithio ar wardiau eraill heb gael eu profi, pam y gosodwyd cleifion a dderbyniwyd i adrannau damweiniau ac achosion brys ar wardiau cyn i ganlyniadau eu profion COVID gael eu dychwelyd, pam y rhyddhawyd cleifion yn ôl i'r gymuned cyn cael gwybod beth oedd canlyniad eu profion, pam y gosodwyd cleifion COVID a chleifion heb COVID ar yr un ward. Rydych chi'n mynd i'r ysbyty i wella, Weinidog, ond yn sicr nid oedd hynny'n wir yn achos rhai o'r bobl yn Ysbyty Maelor Wrecsam dros yr haf. Felly, o gofio bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr wedi bod dan reolaeth uniongyrchol eich Llywodraeth dros y pum mlynedd diwethaf, a wnewch chi dderbyn eich rhan yn y methiant hwn, a pha gamau a gymerwch yn awr i sicrhau nad yw hynny'n digwydd eto?

Wel, wrth gwrs, fi sy'n gyfrifol am y gwasanaeth iechyd gwladol yma yng Nghymru, ac rwy'n falch o wneud hynny. Pan fydd y gwasanaeth iechyd yn gwneud pethau'n anghywir, fi yw'r Gweinidog sy'n gyfrifol am y gwasanaeth iechyd, yn union fel pan fydd y gwasanaeth iechyd yn gwneud gwahaniaeth enfawr yn achub bywydau a gofalu am bobl yn y ffordd dosturiol rydym wedi dod i'w disgwyl fel realiti arferol bob dydd yr hyn y mae ein gwasanaeth iechyd yn ei wneud am y mwyafrif helaeth o'r amser.

Fel y dywedais wrth ateb cwestiynau Andrew R.T. Davies yn gynharach, rydym yn bendant wedi dysgu o'r achosion yn Ysbyty Maelor Wrecsam yn gynharach yn yr haf, ac mae'r gwersi hynny'n cael eu cymhwyso yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ar hyn o bryd. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i ddysgu wrth i'r pandemig coronafeirws barhau. Felly, roedd yr arweinyddiaeth gan Gill Harris yn benodol, fel y cyfarwyddwr nyrsio, sydd bellach yn brif weithredwr dros dro nes i'r prif weithredwr newydd gyrraedd yn ddiweddarach yn y flwyddyn, yn arbennig o bwysig, fel roedd y ffordd y daethpwyd â rhanddeiliaid at ei gilydd—nid y tîm arwain yn unig, ond y staff a chynrychiolwyr undebau llafur hefyd—a'r modd y cyfathrebwyd â theuluoedd.

Mae risgiau'r feirws hwn yn real ac yn sylweddol, ac mae pob un o'r clystyrau hyn—boed mewn cartref gofal, ysbyty neu drwy drosglwyddiad cymunedol—yn amlygu'r risgiau a pham ei bod yn bwysig i'n gweithwyr gofal iechyd proffesiynol gadw at y cyngor gorau ar atal a rheoli heintiau, a hefyd pam y mae angen i aelodau o'r cyhoedd eu helpu i wneud hynny. Felly, wrth gwrs, mae gwersi i'w dysgu, a chredaf y gallai fod yn ddefnyddiol, nid yn unig mewn perthynas â chwestiwn yr Aelod, ond wrth ymwneud â'r pwyllgor o bosibl, inni nodi ac amlygu'r hyn y credwn yw rhai o'r gwersi a ddysgwyd wrth inni fynd drwy'r heriau y mae Cwm Taf Morgannwg yn eu hwynebu yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ar hyn o bryd, a deall lle credwn fod lle i wella a beth y mae hynny'n ei olygu. Fe fyddwch eisoes yn gweld, serch hynny, fod adran y prif swyddog meddygol eisoes wedi ysgrifennu at bob bwrdd iechyd yn ailadrodd amrywiaeth o ganllawiau a chyngor, ac yn wir mae'r prif swyddog nyrsio hefyd wedi ailadrodd y cyngor a'r disgwyliadau mewn perthynas ag atal a rheoli heintiau ar draws y gwasanaeth cyfan.

Mae staff ambiwlans yng ngogledd-ddwyrain Cymru wedi cysylltu â mi i fynegi pryder y gallai diffyg profion i staff ambiwlans gyfrannu at farwolaethau COVID-19 mewn ysbytai yng ngogledd Cymru. Pan euthum ar drywydd hyn gydag ymddiriedolaeth ambiwlans GIG Cymru, dywedodd y prif weithredwr nad ystyrir bod cynnal profion ar bersonél ambiwlans asymptomatig yn briodol nac yn ddibynadwy. Dywedodd eu dirprwy brif weithredwr, 'Os a phan fo'r dystiolaeth wyddonol yn cefnogi profion mynych i unigolion asymptomatig, bydd yn dod yn bolisi Llywodraeth Cymru a chaiff ei fabwysiadu gennym bryd hynny'. Felly, sut rydych chi'n ymateb i'r hyn a ddywedodd y staff ambiwlans wrthyf, sef, er ei bod o'r pwys mwyaf fod criwiau ambiwlans yn cael eu diogelu rhag trosglwyddiad y feirws COVID-19, nad yw'r rhan fwyaf o griwiau ambiwlans wedi cael unrhyw brawf rheolaidd, ac mai staff sy'n dangos symptomau yn unig sydd wedi cael profion? Does bosibl na fyddai'r dystiolaeth wyddonol sy'n mynnu bod angen cynnal profion ar staff cartrefi gofal yn berthnasol i griwiau ambiwlans, sydd hefyd yn gweithio'n agos at bobl hŷn, pobl agored i niwed a chleifion â phroblemau iechyd isorweddol difrifol a allai farw yn yr ysbyty?

Mae datganiadau'r prif weithredwr a'r dirprwy brif weithredwr yn gywir. Nid yw'r dystiolaeth wyddonol a meddygol bresennol yn cefnogi cynnal profion cyffredinol ar staff ambiwlans asymptomatig. Pe bai'n gwneud hynny, byddem yn newid ein safbwynt ac yn sicrhau bod y capasiti'n cael ei ddefnyddio gennym yn unol â'r cyngor hwnnw. Mae profion cadw golwg ar gyfer staff cartrefi gofal wedi sicrhau hyder yn y sector, ac wedi golygu ein bod wedi gallu darparu profion i bobl sy'n mynd i mewn i ofal preswyl, yn enwedig pan gânt eu rhyddhau o'r ysbyty, a bod y staff eu hunain yn teimlo eu bod wedi'u diogelu a'n bod wedi gallu deall ble mae achosion yn digwydd. Mae natur arbennig o fregus preswylwyr cartrefi gofal yn ffactor gwahanol i'r ffordd y mae parafeddygon yn gwneud eu gwaith a'r amrywiaeth o bobl y dônt i gysylltiad â hwy. Mae hefyd yn ffaith nad ydym yn gweld yr un lefel o newid staff o fewn cysylltiad uniongyrchol yn y gwasanaeth ambiwlans ac o ymdrin â phobl yn y gymuned. Nid yw honno'n sefyllfa y gellir ei chymharu mewn gwirionedd â'r timau rheolaidd o bobl sydd eu hangen i ofalu am bobl mewn cartrefi gofal. Os bydd y dystiolaeth yn newid byddwn yn hapus i newid ein safbwynt wrth gwrs. Nid oes dim sy'n anghyson â'r penderfyniad polisi presennol a'r dystiolaeth a'r cyngor gwyddonol gorau a diweddaraf.

Y Dirprwy Weinidog i ymateb.

Rydym wedi darparu £400,000 i Age Cymru i sefydlu gwasanaeth cyfeillio cenedlaethol dros y ffôn i ddarparu cymorth emosiynol i bobl hŷn. Rydym hefyd wedi gweithio gyda llywodraeth leol a'r trydydd sector i sicrhau bod cymorth ymarferol ac emosiynol ehangach ar waith, megis cynlluniau cynhwysiant digidol a chyfeillio.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb? Mae llawer o bobl hŷn, yn enwedig rhai sy'n byw ar eu pen eu hunain, yn dioddef o unigrwydd. A wnaiff y Llywodraeth hyrwyddo sesiynau Zoom i'r rhai sy'n byw ar eu pen eu hunain er mwyn iddynt allu gweld a siarad â'u ffrindiau pan fydd TGCh ar gael iddynt? A hefyd, a ellir gwneud mwy i gynyddu nifer y bobl sy'n cael budd o wasanaeth cyfeillio dros y ffôn ardderchog Age Cymru?

Diolch yn fawr iawn i Mike Hedges am y cwestiwn hwnnw. Gwn fod llawer o bobl, gan gynnwys pobl hŷn, yn unig. Ceir llawer o bobl hefyd nad ydynt yn hyderus yn ddigidol, nid ydynt yn defnyddio'r rhyngrwyd ac nid oes ganddynt fynediad at y dyfeisiau priodol, a dyna pam y gwnaethom ariannu Age Cymru i sefydlu gwasanaeth cyfeillio dros y ffôn, ac fel y dywedais, rydym wedi rhoi £400,000 iddynt ar gyfer y gronfa. Teimlwn fod y gwasanaeth Ffrind mewn Angen yn wasanaeth rhagorol, fel y dywed Mike Hedges, ac mae ein swyddogion yn Llywodraeth Cymru wedi gweithio gydag Age Cymru i sicrhau bod cysylltiadau'n cael eu gwneud ym mhob awdurdod lleol i sicrhau bod yr hyn y mae Ffrind mewn Angen yn ei ddarparu yn cyd-fynd â'r hyn y mae'r awdurdodau lleol yn ei wneud hefyd. A thrwy Cymunedau Digidol Cymru, rydym yn cydlynu mentrau mewn cymunedau lleol i bobl, gan gynnwys pobl hŷn, allu meithrin sgiliau a chael ysgogiad a hyder i gymryd rhan mewn cyfarfodydd Zoom, fel y dywed Mike Hedges. Ond rwy'n credu ei fod wedi gofyn cwestiwn pwysig iawn ac rydym yn sicr yn gweithio i'r perwyl hwnnw.

Ddirprwy Weinidog, dywedant mai'r lle  mwyaf unig i fod ynddo yn aml iawn yw mewn torf ac fe fyddwch yn gwybod am adroddiad y comisiynydd pobl hŷn a gyhoeddwyd yn gynharach ar gartrefi gofal ac unigrwydd, ynysigrwydd, yr holl waharddiadau cyffredinol rydym yn eu cael mewn cartrefi gofal a pha mor anodd yw hi gyda'r holl gyfyngiadau symud. Cyn inni fynd ar y trywydd hwnnw eto, sut y gall Llywodraeth Cymru sicrhau y gallwn fod yn llawer mwy tosturiol y tro hwn a thargedu'n well y modd rydym yn trin pob un o'r unigolion sy'n rhan o'r senario hon? Oherwydd efallai fod gennym bobl mewn cartrefi gofal, ond mae llawer iawn o'r bobl yno'n ei chael hi'n anodd iawn ymgysylltu â'r staff, yn eithriadol o anodd ymgysylltu â chyd-breswylwyr yn y cartrefi gofal—pobl sydd o gwmpas eu pethau, pobl sy'n deall beth sy'n digwydd, ond nad yw eu cyrff yn gryf; mae eu meddyliau'n hollol iawn. Rwyf wedi cael un hanes gofidus ar ôl y llall yn dweud wrthyf am bobl a oedd yn teimlo eu bod wedi'u anghofio yn ystod y cyfnod diwethaf o gyfyngiadau symud a'r gwaharddiadau cyffredinol yn dweud, 'Ni chewch weld y bobl rydych chi'n eu caru, a dyna ddiwedd ar y mater', pan oeddent dan glo, neu pan oeddent yn teimlo'u bod dan glo, yn eu hystafelloedd ar eu pen eu hunain, heb fawr ddim cysylltiad cymdeithasol ag unrhyw un.

Diolch am y cwestiwn hwnnw, Angela. Yn sicr, rydym yn ymwybodol iawn o'r mater pwysig hwn ynglŷn â sut i alluogi pobl hŷn mewn cartrefi gofal i gael cysylltiad â'u hanwyliaid. Mae'n fater o droedio ffin anodd iawn rhwng diogelu iechyd pobl hŷn yn y cartrefi gofal a'r staff, a'u hiechyd meddwl o ran cael y cysylltiad y maent ei angen a'i eisiau â'u hanwyliaid. Felly, yn sicr nid ydym yn cefnogi unrhyw waharddiadau cyffredinol; rydym yn disgwyl i awdurdodau lleol geisio ymdrin â hyn ar sail unigol a gweld ble y gellir ymweld yn ddiogel. Credwn hefyd ei bod yn bwysig iawn defnyddio'r holl dechnoleg sydd ar gael i breswylwyr cartrefi gofal allu cadw mewn cysylltiad â'u hanwyliaid. Darparwyd £800,000 gennym tuag at ddyfeisiau digidol ar gyfer cartrefi gofal a hosbisau i alluogi hynny i ddigwydd, ond rwy'n derbyn y pwynt yn llwyr fod yna lawer o drigolion na fyddant yn gallu manteisio ar y dyfeisiau digidol hynny. Felly, rydym wedi rhoi canllawiau ynglŷn ag ymweld yn yr awyr agored, ac yn ystod y cyfnod byr hwn—yn sicr nid heddiw—ond am beth amser cyn y daw'r gaeaf, gallai ymweliadau awyr agored barhau. Yn amlwg, mater i'r darparwr a'r awdurdod lleol yw hwn, ond gyda'n canllawiau, rydym am annog cymaint o hyblygrwydd â phosibl ac rydym yn derbyn yn llwyr ei bod yn bwysig iawn i drigolion cartrefi gofal weld eu hanwyliaid pryd bynnag y bo'n bosibl iddynt wneud hynny'n ddiogel.

Weinidog, eich meicroffon.

Dyna ni. Mae'r ffordd arall rownd fel arfer.

Rydym yn parhau i fonitro effaith y pandemig ar iechyd meddwl a lles drwy amrywiaeth o arolygon a thystiolaeth arall, yng Nghymru a ledled y DU. Byddaf yn gwneud datganiad manwl am ein camau gweithredu i ymateb i anghenion iechyd meddwl sy'n newid yn y dyfodol agos.

Weinidog, edrychwn ymlaen at y datganiad hwnnw, oherwydd po hiraf y bydd y coronafeirws gyda ni a pho hiraf y bydd yn rhaid inni addasu ein bywydau, y mwyaf dwys yw'r effaith bosibl ar iechyd meddwl a lles. Ond effeithiwyd yn fwy difrifol ar rai oherwydd ynysigrwydd cymdeithasol gorfodol a'r angen i warchod, oherwydd colled ariannol neu golli swyddi, a'r pryder parhaus ynglŷn â dod i gysylltiad â'r haint, yn enwedig ymhlith y rhai sy'n gweithio yn ein sectorau iechyd a gofal a'n sectorau manwerthu hefyd. Ychwanegwch at hyn ymosodiad dyddiol y cyfryngau cymdeithasol a'r cyfryngau traddodiadol—mae'n golygu, hyd yn oed pan fyddwch yn ymlacio yng nghysur eich cartref eich hun, fod y feirws fel pe bai'n sleifio i mewn i'ch ystafell fyw hefyd. Mae clybiau a sefydliadau fel corau, rygbi, clybiau gwau, bingo cymunedol, chwaraeon a'r celfyddydau, sydd fel arfer yn darparu rhwyd ddiogelwch o ffrindiau a chymorth i bob oedran, wedi tawelu hefyd. Felly, Weinidog, wrth i gyfyngiadau COVID fygwth ymestyn i mewn i'r misoedd i ddod, sut y gall Llywodraeth Cymru a phartneriaid ddarparu adnoddau a chymorth i wrthsefyll y storm gynyddol o unigrwydd ac ynysigrwydd a phroblemau iechyd meddwl sy'n ein hwynebu?

Diolch. Byddwn yn parhau i weithredu ein strategaeth unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol i bob oed a gyhoeddwyd gennym ym mis Chwefror, ond yn fwy penodol, rydym yn ystyried arolygon a thystiolaeth gennym ni a'n partneriaid am effaith uniongyrchol unigrwydd ac ynysigrwydd ar iechyd meddwl a lles, sy'n rhan o realiti'r mesurau y bu'n rhaid inni eu cymryd i gadw Cymru'n ddiogel ac i ddiogelu'r nifer fwyaf posibl o fywydau. Y mesurau rydym wedi'u cymryd mewn cyfyngiadau lleol, lle bu'n rhaid inni, yn anffodus, ddileu swigod yr aelwydydd estynedig—rwy'n cydnabod bod canlyniad i hynny. Felly, mae'r hyn a wnaethom o ran gweithio gyda phartneriaid yn ymateb yn uniongyrchol i'r pandemig ac yn cynllunio ar gyfer y dyfodol mewn gwirionedd. Mae ein gwaith wedi canolbwyntio yn y cam uniongyrchol ar fynediad at gymorth haen 0 a haen 1—sef ymyrraeth a chymorth lefel isel—ac mae'r gwelliannau presennol yn cynnwys cryfhau'r llinell gymorth iechyd meddwl graidd, lansio pecyn cymorth iechyd meddwl pobl ifanc, a SilverCloud, sef rhaglen therapi gwybyddol ymddygiadol ar-lein. Rydym hefyd yn darparu cyllid ychwanegol i'r trydydd sector i helpu i lenwi bylchau yn y cyfnod hwn.

Rydym hefyd yn edrych ymlaen at y dyfodol ac yn deall ein bod yn disgwyl lefel uwch o bryder ymhlith y cyhoedd yn gyffredinol y gallai fod angen inni wneud rhywbeth yn ei gylch, a'r hyn y byddwn yn gallu ei wneud o ran mynediad at wasanaethau iechyd meddwl arbenigol, ond hefyd, mae angen inni fwrw ati i feddwl beth y gallwn ei wneud o ran anghenion iechyd meddwl ac anghenion cymorth ein staff, yn enwedig staff iechyd a gofal cymdeithasol rheng flaen. Mae effaith yr hyn y bu'n rhaid i'n staff ei wneud i gadw pobl yn fyw, yn ddiogel ac yn iach yn rhywbeth sy'n effeithio ar bobl nawr, ond gŵyr pawb ohonom fod yna sylfaen dystiolaeth amlwg na fydd rhywfaint o'r effaith honno'n amlygu ei hun am gyfnod o amser. Felly, dros y cyfnod nesaf, tymor nesaf y Senedd hon yng Nghymru, bydd angen inni fod wedi cynllunio ar gyfer ein staff, a deall sut y gallwn helpu i'w cefnogi, a dyna pam ein bod eisoes wedi cyflwyno mecanweithiau cymorth ychwanegol ledled Cymru ar gyfer staff iechyd a gofal cymdeithasol.

Diolch am y cwestiwn. Yn dilyn cynnydd sydyn yn nifer yr achosion yn Rhondda Cynon Taf, cyflwynwyd cyfyngiadau newydd ar 17 Medi i leihau lledaeniad coronafeirws a diogelu iechyd y cyhoedd. Adolygodd Gweinidogion Cymru y cyfyngiadau hyn ar 24 Medi, a bryd hynny cytunwyd i gadw'r cyfyngiadau am o leiaf saith diwrnod arall.

Weinidog, diolch ichi am yr ateb hwnnw. Bydd trigolion yn fy etholaeth yn pryderu'n fawr ynglŷn â'r newyddion am y nifer fawr o achosion o COVID-19 yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, sydd, gwaetha'r modd, wedi arwain at farwolaeth wyth claf, gyda chwech arall yn yr uned gofal dwys, Weinidog. Hoffwn fynegi fy nhristwch a fy syndod o glywed y newyddion hwn, ond wrth gwrs, mae ein meddyliau gyda'u teuluoedd yn awr.

Cyfarfûm â chadeirydd y bwrdd iechyd heddiw, ac rwy'n cefnogi'r camau sy'n cael eu cymryd gan y bwrdd iechyd i sicrhau bod y clwstwr o achosion wedi'i gyfyngu'n llawn. Weinidog, a allech roi'r wybodaeth ddiweddaraf i mi am y sefyllfa ddiweddaraf o safbwynt Llywodraeth Cymru, ac yn arbennig, a allwch chi roi manylion y cymorth a ddarperir gan Lywodraeth Cymru i helpu i reoli'r achosion? A allech chi hefyd roi unrhyw fanylion am y goblygiadau i'r rheini y bu'n rhaid gohirio eu llawdriniaethau? Ac yn olaf, Weinidog, byddwn yn ddiolchgar am y wybodaeth ddiweddaraf am y ffordd y mae'r cyfyngiadau lleol yn Rhondda Cynon Taf yn mynd rhagddynt o ran y cyfraddau heintio, a chan gadw'r achosion yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg mewn cof, a ydych chi'n gweld angen i dargedu adnoddau profi pellach ar gyfer RhCT?

Diolch am y gyfres honno o gwestiynau. O ran y camau y mae'r bwrdd iechyd yn eu cymryd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, cawsant gyfarfod ddoe â phartneriaid lleol, a'r awdurdod lleol yn fwyaf pwysig, lle trafodwyd ac y cytunwyd ar yr ystod o fesurau sy'n cael eu cymryd, a chredaf fod lleihau gofal rheolaidd yn fesur diogelwch synhwyrol a hwythau'n wynebu clwstwr o achosion o'r haint. Mae hynny'n golygu y bydd llawdriniaethau'n cael eu gohirio a'u hail-drefnu ar gyfer dyddiad diweddarach, ond mae hynny er lles gorau'r cleifion hynny—peidio â'u derbyn ar safle ar gyfer llawdriniaethau rheolaidd lle deallwn fod clwstwr o achosion yn peri niwed. Ac mae hwnnw'n fesur dros dro tra bo'r achosion yn cael eu rheoli.

Ar hyn o bryd, mae prif weithredwr GIG Cymru mewn cysylltiad rheolaidd â'r bwrdd iechyd i gael dealltwriaeth briodol o'r mesurau sy'n cael eu cymryd, a throsolwg, fel y nodwyd yn gynharach, ar y mesurau a'r camau rheoli i ddeall yr hyn sy'n digwydd, gyda'r profion sydd ar waith i staff, i ddeall a oes angen gwneud mwy. Yn sgil canlyniadau profion staff, gallwn weld ble mae'r clwstwr o achosion mewn gwirionedd, a gweld pa mor dda y mae'n cael ei reoli. Felly, rydym yn dysgu ac yn cymhwyso'r mesurau o Ysbyty Maelor Wrecsam.

Ar eich pwynt ehangach ynglŷn â mesurau yn y gymuned, credaf ei bod yn bwysig ystyried, er nad ydym wedi gweld yr un gostyngiad yn nifer yr achosion a welsom, yn ffodus, yng Nghaerffili—ac mae Casnewydd hefyd yn gwneud cynnydd da—fod rhywfaint o dystiolaeth ofalus dros feddwl y gallem fod yn gweld lefelau mwy gwastad. Mae'n dal ar lefel uchel iawn, ond byddwn eisiau deall a yw hynny'n wir mewn gwirionedd, a bydd hynny'n rhoi rhywfaint o obaith pellach inni ar gyfer y dyfodol. Ond tystiolaeth Caerffili yw ei bod yn bosibl gweld gostyngiad yn y cyfraddau, ac nad yw'n esgyn un ffordd tuag at fwy a mwy o gyfyngiadau. Byddwn yn parhau i bwyso a mesur a oes angen gwneud mwy i helpu i reoli lledaeniad y feirws ar draws ardal Rhondda Cynon Taf. 

Y pwynt allweddol yw mai mater i bobl yn eu cymunedau yw gofalu am ei gilydd, ac mae'r rheolau yno er budd pawb. Os cawn lefel uchel o gydymffurfiaeth â hynny, gallwn ddisgwyl gweld gostyngiad yn lledaeniad coronafeirws a'r niwed y gwyddom ei fod eisoes wedi'i achosi ac yn debygol o'i achosi. Byddwn yn parhau i adolygu materion yn rheolaidd; mae hynny'n cynnwys darparu gwasanaethau profi. Rydym wedi gweld gostyngiad yn nifer y bobl sy'n manteisio ar y gwasanaethau profi sydd ar gael, felly nid yw'r bwrdd iechyd yn pryderu nad oes gennym ddigon o brofion fel y cyfryw, ond yn hytrach, nad yw pobl a ddylai gael prawf yn cael un. Felly, unwaith eto, mae'n apêl ar bobl i ddefnyddio'r adnoddau profi sydd ar gael yn Rhondda Cynon Taf, a byddwn yn parhau i adolygu sut a ble y cânt eu darparu i sicrhau eu bod ar gael yn rhwydd i'r cymunedau a ddylai gael mynediad atynt. 

Weinidog, mae'n amlwg fod y digwyddiad yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn un difrifol iawn. Mae'n fis Medi—pan wynebwn bwysau'r gaeaf ddiwedd mis Tachwedd, mis Rhagfyr a mis Ionawr, gallem fod dan bwysau mwy difrifol eto. Nawr, ledled Cymru, gwn mai rhan o'r broses o reoli risg COVID yw symud rhai llawdriniaethau i gyfleusterau eraill—llawdriniaethau canser, er enghraifft, i ysbyty Vale ac yng Nghaerdydd i ysbyty Spire. Ac mae triniaethau canser yn mynd rhagddynt, yn ôl yr hyn a ddeallaf—bydd triniaethau brys yn parhau yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ond mae'r holl ofal dewisol arall bellach wedi dod i ben. Rhaid diogelu cleifion canser yn enwedig rhag cael eu heintio—gall arwain at ganlyniadau gwael iawn os ydych wedi cael llawdriniaeth a'ch bod ar gyffuriau imiwnoataliol. Felly, a allwch chi ein sicrhau bod creu parthau mewn ysbytai, neu symud mathau penodol o ofal i safleoedd penodol, yn digwydd ac y byddant yn ffordd o sicrhau y gellir darparu lefelau uwch o ofal canser na fel arall pan fyddwn yn wynebu'r mathau hyn o argyfyngau?

Gallaf, rwy'n hapus i roi'r sicrwydd uniongyrchol hwnnw—dyna'n union y mae'r bwrdd iechyd yn cynllunio ar ei gyfer gyda'u partneriaid. Maent wedi gweithio gyda phartneriaid awdurdod lleol ynglŷn â'r angen i gael pobl i adael yr ysbyty er mwyn creu mwy o le yn gyffredinol, ond ar eich pwynt ehangach a mwy penodol am wasanaethau canser, maent eisoes yn gweithio gyda phartneriaid eraill hefyd i weld beth y gellir ei symud er mwyn sicrhau bod triniaethau'n parhau cyn belled ag y bo modd. Felly, rwy'n hapus i roi'r sicrwydd uniongyrchol y mae'r Aelod yn gofyn amdano.

Rwy'n pryderu'n fawr am y clwstwr o achosion a'r marwolaethau o COVID-19 yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg a beth fydd hyn yn ei olygu i gleifion a staff. Yn amlwg, rwy'n cydymdeimlo â phawb yr effeithiwyd arnynt.

Mae llawer o lawdriniaethau dewisol eisoes wedi'u gohirio yn ystod y pandemig, ac yn awr mae'r ôl-groniad yn mynd i waethygu. Bydd cleifion brys yn cael eu trosglwyddo mewn ambiwlans yn awr i ysbytai eraill, gan ychwanegu oedi a allai fod yn dyngedfennol o ran cael triniaeth sy'n achub eu bywyd.

Rwyf am wybod beth y gall y Llywodraeth ei wneud i ddod â'r argyfwng hwn yn yr ysbyty i ben yn gyflym a chreu amgylchedd diogel i gleifion a staff. Gallwch wella'r rhaglen brofi. A allwch chi roi hwb i'r capasiti profi ar y safle fel y gallwn olrhain y feirws yn well? A allwch chi wella'r amser ar gyfer dychwelyd canlyniadau er mwyn i bobl gael y canlyniadau hynny'n gyflymach? Mae staff angen gweld gwelliannau yn y rhaglen brofi a phrofion cyflymach, felly beth allwch chi ei wneud i helpu gyda hynny? Yn olaf, a oes gennych unrhyw hyder ar ôl yn y labordai goleudy bellach?

Rwy'n credu bod amrywiaeth o bethau i'w trafod, a rhoi rhywfaint o sicrwydd i'r Aelod, gobeithio, ac i unrhyw bobl sy'n gwylio. O ran clystyrau o achosion a rheoli achosion, fe fyddwch wedi gweld o'r achosion blaenorol yn Ysbyty Maelor Wrecsam ein bod wedi cynnal profion ar staff ac ar gleifion pan gafodd y clwstwr o achosion ei ddatgan drwy ein labordai Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac fe wnaethant ddarparu canlyniadau'n gyflym iawn. Mae'r profion ar gyfer clwstwr o achosion yn cael eu blaenoriaethu, felly daw'r canlyniadau'n ôl yn gyflym iawn, a gallwch ddisgwyl y lefelau o 90 y cant a mwy a gyflawnwyd gennym yn Wrecsam o ran darparu canlyniad o fewn diwrnod.

Felly, rydym yn defnyddio profion GIG Cymru ar gyfer hyn, ar gyfer rheoli'r clwstwr o achosion, a dyna'n union yw'r bwriad, gyda'r capasiti ychwanegol a'r capasiti ymchwydd sy'n bodoli yn ein system. Dylai hynny roi sicrwydd i staff ac yn wir, i bobl sy'n mynd ar y safle hefyd. Os oes angen triniaeth arnynt o hyd ac mai dyna'r lle iawn iddynt gael eu triniaeth, dylid eu profi. Unwaith eto, gallant ddisgwyl i hynny ddigwydd drwy labordai Iechyd Cyhoeddus Cymru hefyd.

O ran y sicrwydd ynglŷn â phobl yn cael eu trosglwyddo i safleoedd eraill, bydd pobl yn cael eu trosglwyddo gan weithwyr proffesiynol yn ymddiriedolaeth gwasanaethau ambiwlans Cymru, a gallant ddisgwyl cael gofal o ansawdd uchel. Rydym yn y sefyllfa ffodus fod yna ysbytai sy'n gymharol agos at safle presennol Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac nid wyf yn credu bod sail i bobl boeni y gallai'r trosglwyddiad arwain at oedi gormodol yn y driniaeth achub bywyd. Fel bob amser, mae'n gydbwysedd rhwng trosglwyddo pobl o'r safle hwnnw os oes angen, a'r risg i'r bobl hynny o'u derbyn fel arall, a dyna'r risg sy'n rhaid ei chydbwyso a'r penderfyniad sy'n rhaid ei wneud. Mae gennyf hyder yn arweinyddiaeth y bwrdd iechyd; mae gennyf hyder yn y ffordd y maent wedi gweithio gyda phartneriaid i wneud hynny. Rwy'n credu y gallwn edrych ymlaen at weld y clwstwr o achosion yn cael ei reoli. Yn sicr, ni cheir diffyg o ran profi ac argaeledd profion ar y safle i bobl y mae gwir angen iddynt gael prawf, a chredaf inni ddangos hynny gyda'r ymateb blaenorol i'r clwstwr o achosion yn Ysbyty Maelor Wrecsam.

Gwnaf, rhoddais groeso i adroddiad diweddar Archwilio Cymru ar y cynllun ailddatblygu yn Ysbyty Glan Clwyd. Fel y cydnabyddir yn yr adroddiad hwnnw, mae gweithdrefnau llywodraethu a sicrwydd gwell ar gyfer prosiectau cyfalaf wedi'u cyflwyno ac maent bellach wedi'u hymgorffori ym mhrosesau'r byrddau iechyd a Llywodraeth Cymru.

Cawn weld am hynny eto, Weinidog, oherwydd yn 2012 cymeradwyodd Llywodraeth Cymru brosiect i gael gwared ar asbestos ac adnewyddu Ysbyty Glan Clwyd. Cwblhawyd y prosiect yn 2019, ar gost o £170 miliwn—55 y cant yn fwy na'r gyllideb wreiddiol. Nawr, yn adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru, mae'r canfyddiadau'n frawychus: ni chymeradwyodd Llywodraeth Cymru achos busnes amlinellol y bwrdd iechyd yn ffurfiol; cyhoeddodd archwilwyr farn 'dim sicrwydd' ar drefniadau'r bwrdd iechyd ar gyfer llywodraethu a rheoli'r prosiect; ac wrth gymeradwyo'r achosion busnes, ni wnaeth Llywodraeth Cymru ystyried y risgiau a oedd ynghlwm wrthynt yn ddigonol gyda'u cynghorwyr; pryderon hefyd nad oedd cynllun a chostau prosiectau wedi'u datblygu'n ddigonol. Nawr, fel y sonioch chi, rwy'n sylweddoli bod camau wedi'u cymryd i wella trefniadau ar gyfer cymeradwyo achosion busnes, ond gadewch inni fod yn onest, chi oedd, a chi yw'r Gweinidog sy'n gyfrifol. Felly, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'r Senedd hon na fyddwch yn caniatáu rheolaeth ariannol mor wael yn y bwrdd iechyd hwn eto? Diolch.

Wel, pan gytunwyd ar y prosiect yn 2012, nid oeddwn yn Weinidog yn y Llywodraeth. Mae'n bwysig gwneud y pwynt ffeithiol hwnnw er cywirdeb. Mewn gwirionedd, mae'r modd y mae'r Aelod yn disgrifio'r adroddiad yn unochrog. Mae'r sylwadau a wneuthum mewn ateb uniongyrchol ar y dechrau yn dod o gasgliadau adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru ei hun. Roedd yn cydnabod gwendidau ar y pryd, roedd yn cydnabod mai'r rhesymeg dros hynny oedd awydd i weld y gwaith unioni'n cael ei wneud, mae hefyd yn cydnabod bod amgylchedd clinigol llawer gwell i gleifion a staff weithio ynddo o ganlyniad i'r gwaith a wnaed, ac mae hefyd yn cydnabod bod gwelliannau yn y broses ac yn y trefniadau llywodraethu ar gyfer prosiectau cyfalaf, nid yn unig o fewn Betsi Cadwaladr ar gyfer gogledd Cymru, ond ar draws y gwasanaeth hefyd. Mae hwnnw'n arolwg mwy gonest a chyflawn o'r adroddiad, yn hytrach na'r fersiwn unochrog a roddodd yr Aelod yn ei hail gwestiwn.

Diolch i'r Gweinidog.

Yr eitem nesaf nawr fydd y datganiadau 90 eiliad, gan nad oedd yna unrhyw gwestiynau amserol wedi cael eu cytuno.

Felly, y datganiad 90 eiliad cyntaf y prynhawn yma yw'r un gan Mike Hedges.

Diolch, Lywydd. Tua'r adeg hon bob blwyddyn, bydd yr Aelodau o'r Senedd o bob plaid yn gwisgo eitemau pinc fel rhan o ymgyrch Gwisgwch Binc canser y fron. Mae'r ffotograffau hyn yn mynd ar y cyfryngau cymdeithasol ac i bapurau lleol. Eleni, oherwydd y pandemig, ni allwn gymryd rhan mewn digwyddiad yn y Senedd, ond nid wyf am golli'r cyfle i ddangos fy nghefnogaeth i ymgyrch canser y fron. Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn.

Er bod gennym bandemig COVID, nid yw canser y fron wedi diflannu. Ers ei lansio yn 2002, mae Gwisgwch Binc wedi codi dros £33 miliwn ar gyfer ymchwil canser y fron, sy'n gyflawniad ardderchog yn fy marn i. Rwy'n annog pawb i gefnogi ymgyrch Gwisgwch Binc a helpu tuag at ymchwil sy'n achub bywydau i ganser y fron a chymorth sy'n newid bywyd i'r rhai y mae'r clefyd yn effeithio arnynt.

Bob blwyddyn yng Nghymru, mae tua 3,000 o fenywod yn cael diagnosis o ganser y fron ac mae dros 550 o fenywod yn marw o'r clefyd. Dyna pam rwy'n annog pawb heddiw i gefnogi diwrnod ymwybyddiaeth canser y fron. Ni allwn wisgo pinc i gyfarfod â goroeswyr canser y fron, ond gallwn ddangos ein cefnogaeth i elusennau canser y fron, ac rwy'n ceisio gwneud hynny heddiw.

Diolch. Nawr, gyda phleser arbennig, galwaf ar Elin Jones, y Llywydd.

Radio Bronglais yw gorsaf radio ysbyty Bronglais, yn darlledu drwy'r dydd, bob dydd, a'r wythnos yma mae Radio Bronglais yn dathlu ei phen-blwydd yn 50 oed. Dechreuodd yr orsaf yn 1970 pan gyflwynodd aelodau o glwb ieuenctid Bow Street raglen geisiadau ar nos Sul i'r cleifion. Ers hynny, mae'r orsaf wedi mynd o nerth i nerth. Agorwyd stiwdio barhaol gyda chefnogaeth y loteri yn 2001, ac ers 2013 mae Radio Bronglais yn ffrydio dros y we i bedwar ban y byd.

Mae'r orsaf yn cael ei rhedeg gan dîm mawr o wirfoddolwyr ac yn cynnig platfform i dalent newydd lleol. Y mwyaf adnabyddus o'r rhain, siŵr o fod, yw Aled Haydn Jones, a gyfrannodd yn gyntaf i'r orsaf pan oedd e'n ddisgybl 14 oed yn ysgol Penweddig. Mae Aled bellach newydd ei benodi yn bennaeth ar BBC Radio 1. O Radio Bronglais i Radio 1. Da iawn ti, Aled, mae Aberystwyth yn browd iawn ohonot ti.

Mae'r orsaf wedi'i henwebu am lith o wobrau ar hyd y blynyddoedd. Mae rhai o'r cyfweliadau anoddaf, ac yn sicr rai o'r rhai hiraf, dwi wedi eu cael erioed wedi bod ar Radio Bronglais. Ac, wrth gwrs, mae'r orsaf yn cael ei gwerthfawrogi gan gleifion a staff yr ysbyty.

Yn nwyster y pandemig iechyd yma, dewch inni ddiolch a dathlu cyfraniad pob radio ysbyty, ac yn benodol dymuno pen-blwydd hapus i Radio Bronglais.

Diolch yn fawr. Bydd egwyl am 10 munud yn awr i ganiatáu ar gyfer newid staff yn y Siambr.

Trefn, trefn. Dyma ailddechrau trafodion y Senedd.

Symudwn at eitem 5, sef dadl ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar effaith COVID-19, a'r modd y mae'n cael ei reoli, ar iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru, a galwaf ar gadeirydd y pwyllgor i gyflwyno'r cynnig. Dai Lloyd.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn o gael agor y ddadl yma heddiw ar adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar COVID-19.

Cyn imi siarad am ein canfyddiadau, hoffwn dalu teyrnged i ymrwymiad ac ymroddiad pawb sydd wedi cyfrannu at y gwaith o sicrhau bod ein gwasanaethau rheng flaen yn parhau i weithredu o dan amgylchiadau anodd dros ben. Er y byddwn yn meddwl yn awtomatig am y sector iechyd a gofal cymdeithasol, rhaid cydnabod hefyd ymdrechion diflino cynifer o sectorau a phroffesiynau eraill, a hynny'n aml y tu ôl i'r llenni.

Mae'r cyhoedd hefyd wedi aberthu llawer, ac mae angen cydnabod hynny. Cafodd teuluoedd a chyfeillion eu gwahanu, a chafodd y rhai mwyaf agored i niwed eu hynysu oddi wrth eu rhwydweithiau cymorth ehangach. Mae eu hymdrechion i gadw at y cyfyngiadau symud wedi atal y feirws rhag lledaenu'n sylweddol. Yn anffodus, rydyn ni'nawr yn wynebu heriau tebyg eto, ac rydyn ni'n gofyn i bobl Cymru ddangos yr un ysbryd eto i gyd-ymdrechu i helpu i ffrwyno'r feirws llechwraidd yma unwaith eto.

Pan gadarnhawyd yr achos cyntaf o'r coronafeirws yng Nghymru ym mis Mawrth eleni, ychydig iawn ohonom, gredwn i, oedd yn sylweddoli y byddai'r feirws yn cael effaith mor ddinistriol a hirhoedlog arnom ni i gyd. Mae wedi bod yn greulon ac yn ddidostur ac mae wedi cipio cyfeillion ac anwyliaid oddi arnom. Fel pwyllgor, roeddem yn teimlo ei bod yn bwysig ystyried effaith y coronafeirws, a'r modd y cafodd ei reoli, ar y gwasanaeth iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru. Rydyn ni wedi ystyried ymateb Llywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus perthnasol, yn ogystal â’r effaith ar staff, cleifion ac eraill sy'n cael gofal neu driniaeth yn y gymuned neu mewn lleoliadau clinigol. Ein diben wrth ymgymryd â'r gwaith hwn oedd ceisio helpu i ddangos beth weithiodd yn dda a beth na weithiodd cystal, a hynny er mwyn dysgu gwersi a'u cymhwyso'n gyflym, efo'r cynnydd yn y gyfradd heintio sy'n digwydd nawr.

Rydyn ni wedi cael tystiolaeth gan amrywiaeth eang o weithwyr proffesiynol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, cyrff cyhoeddus a rhanddeiliaid, ac rydyn ni'n parhau i wneud hynny. Cynhaliwyd arolwg o staff rheng flaen, cleifion, gofalwyr, a'r rhai sy'n derbyn gofal neu driniaeth, i ddeall yr effaith y mae'r pandemig wedi ei gael arnynt. Hefyd, roedd gwahoddiad agored i unrhyw rai a oedd yn dymuno rhannu eu profiadau efo ni. Hoffem ddiolch i bawb a roddodd o'u hamser i gyfrannu at ein gwaith.

Mae ein hadroddiad yn cynnwys 28 o argymhellion, ac mae 21 ohonynt wedi'u derbyn yn llawn, a hoffwn ddiolch i'r Gweinidog yn fawr am ei ymateb manwl. Ni fydd gennyf amser i ymdrin â phob argymhelliad, ond byddaf yn ceisio ymdrin â rhai o'r negeseuon allweddol, gan droi yn gyntaf at gyfarpar diogelu personol, PPE. Nawr, yn ystod dyddiau cynnar y pandemig, rhoddwyd cryn dipyn o sylw i'r pryder ynglŷn â sicrhau cyflenwad digonol a pharhaus o gyfarpar diogelu personol. Roedd llawer o'r dystiolaeth gynnar a gawsom yn tanlinellu ofnau a phryderon staff rheng flaen ynghylch cyfarpar diogelu personol priodol. Yn ôl arolwg a gynhaliodd Cymdeithas Feddygol Prydain, nid oedd 67 y cant o feddygon yng Nghymru yn teimlo eu bod wedi'u diogelu'n llawn rhag COVID-19 yn y gwaith, ac roedd 60 y cant ohonyn nhw wedi gorfod prynu eitemau o gyfarpar diogelu personol yn uniongyrchol, neu wedi derbyn cyflenwadau fel rhodd allanol, oherwydd nad oedd y gwasanaeth iechyd yn gallu caffael cyflenwadau digonol.

Dywedodd y Coleg Nyrsio Brenhinol hefyd fod nifer fawr o'u haelodau, yn enwedig timau nyrsio cymunedol, wedi ffonio am eu bod yn poeni nad oeddent yn gallu cael gafael ar gyfarpar diogelu personol. Dywedodd fod 74 y cant o staff nyrsio wedi dweud eu bod yn poeni am brinder cyfarpar diogelu personol, a bod dros hanner wedi teimlo dan bwysau i ofalu am glaf heb amddiffyniad digonol. Yn wir, dywedodd y Gweinidog iechyd wrthym fod y sefyllfa yn peri pryder gwirioneddol i'r Llywodraeth hefyd ar y pryd.

Mae'r sefyllfa hon wedi gwella, ac rydyn ni'n falch iawn o hynny, ond ni allwn orffwys ar ein rhwyfau. Mae angen sicrwydd arnom y bydd cyflenwadau PPE yn parhau, yn enwedig o gofio'r cynnydd yn y gyfradd heintio'n ddiweddar. Gwnaethom, felly, argymell y canlynol: rhaid i Lywodraeth Cymru fynd ati ar fyrder i gyhoeddi strategaeth i sicrhau cyflenwad gwydn o gyfarpar diogelu personol; i gasglu ynghyd lefelau digonol o gyfarpar diogelu personol priodol ar gyfer unrhyw achos yn y dyfodol; i adolygu’r cyfarpar diogelu personol y mae wedi’i gasglu ynghyd i sicrhau ei fod yn parhau i fod o ansawdd digonol a’i fod yn addas at y diben; i gyhoeddi strategaeth ar gyfer sicrhau gwydnwch y trefniadau dosbarthu; i weithio gyda phartneriaid i sicrhau bod canllawiau ar gyfarpar diogelu personol yn cael eu diweddaru yng ngoleuni’r cyngor gwyddonol diweddaraf, a chyfathrebu’r cyngor hwn yn glir i’r staff. Dyna argymhelliad 1. Dwi'n falch iawn o ddweud bod yr argymhelliad hwn wedi’i dderbyn a bod cynllun strategol ar gyfer caffael cyfarpar diogelu personol ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn cael ei ddatblygu.

O gofio bod Cymru, yn draddodiadol, yn dibynnu’n gryf ar gyflenwadau o Tsieina a gwledydd eraill yn Asia, mae’n hanfodol ein bod yn cefnogi cynhyrchwyr yng Nghymru i ddatblygu ein cyflenwad cartref ein hunain. Gwnaethom argymell felly fod Llywodraeth Cymru yn adolygu ei systemau i sicrhau bod y mecanweithiau ar waith i alluogi gweithgynhyrchwyr yng Nghymru i ymateb yn gyflym wrth gyflenwi cyfarpar diogelu personol priodol pe bai unrhyw achosion yn y dyfodol. Dyna argymhelliad 2. Wrth dderbyn yr argymhelliad hwn, roedd y Gweinidog yn cydnabod rôl bwysig busnesau Cymru yn y gwaith o gryfhau ein gallu i wrthsefyll ail don o COVID-19. A dywedodd y bydd y cynllun caffael PPE ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn gyfuniad o gyflenwadau lleol a rhyngwladol.

I droi at gartrefi gofal rŵan, roedd cynnal profion mewn cartrefi gofal yn fater dadleuol, a chafodd Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru eu beirniadu, fel rydym ni'n gwybod, am fethu â chynnal digon o brofion mewn lleoliadau gofal. Mae ffigurau’r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn dangos y bu 663 o farwolaethau oherwydd COVID-19 yng nghartrefi gofal Cymru.

Yn ôl Fforwm Gofal Cymru, roedd y drefn o ryddhau cleifion o’r ysbytai i gartrefi gofal wedi cyfrannu’n sylweddol at y ffaith bod yr haint wedi lledaenu mor frawychus o gyflym mewn cartrefi gofal. Dywedodd Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru ei bod yn pryderu nad oedd hawliau pobl hŷn wedi’u diogelu’n ddigonol. Roedd nifer y marwolaethau yn gysylltiedig â COVID mewn cartrefi gofal yn peri pryder mawr i ni. Rydym ni'n credu bod agwedd gychwynnol Llywodraeth Cymru tuag at gynnal profion mewn cartrefi gofal yn ddiffygiol ar y dechrau, ac roedd ei hymateb i’r argyfwng cynyddol yn rhy araf wedyn. O ganlyniad, roedd nifer y marwolaethau mewn cartrefi gofal yn cyfrif am 28 y cant o’r holl farwolaethau cysylltiedig â choronafeirws yng Nghymru.

Roedd argymhelliad 9 yn ein hadroddiad yn galw ar i Lywodraeth Cymru sicrhau bod pob claf sy’n cael ei ryddhau o’r ysbyty yn uniongyrchol i gartref gofal wedi cael prawf, yn unol â’r arfer gorau diweddaraf, i sicrhau bod preswylwyr a staff yn cael eu diogelu cystal ag y bo modd. Cafodd yr argymhelliad hwn ei dderbyn mewn egwyddor. Dywedodd y Gweinidog fod yn rhaid cael canlyniadau’r profion cyn rhyddhau cleifion o’r ysbyty. Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am y sicrwydd hwn ac am dderbyn ein hargymhelliad.

I droi at brofi, olrhain a diogelu yn olaf, cyn imi orffen ar y dechrau yma, hoffwn sôn am y strategaeth profi, olrhain a diogelu—system olrhain cysylltiadau Llywodraeth Cymru. Mae gan y rhaglen profi ac olrhain o dan y strategaeth nifer o ddibenion allweddol, gan gynnwys: gwneud diagnosis o'r clefyd; cadw golwg ar iechyd y boblogaeth; olrhain cysylltiadau; a pharhad busnes, gan alluogi gweithwyr allweddol i ddychwelyd i’r gwaith yn gyflymach ac yn fwy diogel.

Mae nifer o dystion wedi tynnu sylw at bwysigrwydd dychwelyd canlyniadau profion yn gyflym er mwyn sicrhau llwyddiant y strategaeth profi, olrhain a diogelu. Fel y dywedodd Syr David King, aelod o SAGE Annibynnol, mae’n hanfodol bwysig bod canlyniadau’r profion ar gael yn gyflym.

Dwi'n dyfynnu: 'Os daw’r canlyniad bum niwrnod ar ôl cynnal y prawf, ac mae’r person hwnnw’n dal yn crwydro o amgylch ei gymuned, dychmygwch faint o bobl y gall eu heintio yn ystod y cyfnod hwnnw.'

Rydym ni'n cytuno y bydd cyflymder y profi, yr amser mae’n ei gymryd i brosesu canlyniadau, a chywirdeb y canlyniadau hynny yn hanfodol i lwyddiant y strategaeth profi, olrhain a diogelu. Po hiraf yw’r amser prosesu o’r dechrau i’r diwedd, o gasglu sampl i roi canlyniadau i unigolion, po fwyaf yw’r oedi ar yr adeg pan mae’r clefyd ar ei fwyaf heintus, neu po fwyaf tebygol yw hi y bydd pobl—[Anghlywadwy.]

[Anghlywadwy.]—argymell felly fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru, gan weithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru, geisio sicrhau bod canlyniadau pob prawf yn cael eu dychwelyd o fewn 24 awr. Dyna argymhelliad 19, a chafodd yr argymhelliad hwnnw hefyd ei dderbyn mewn egwyddor.

Clywsom hefyd y byddai cefnogaeth y cyhoedd yn allweddol i lwyddiant y strategaeth. Mae angen i bobl fod yn barod i fod yn onest wrth rannu manylion am eu symudiadau a'u cysylltiadau, a hunanynysu os gallent fod mewn perygl, a hynny er budd y gymuned ehangach. Gwnaethom argymell, felly, fod yn rhaid i Lywodraeth Cymru, gan weithio gyda’i phartneriaid, sicrhau ei bod yn cyflwyno negeseuon cyhoeddus clir, a’u hailadrodd yn gyson ar lefel genedlaethol a lleol, yn tanlinellu cyfrifoldeb unigolion i hunanynysu os oes ganddynt symptomau a phwysigrwydd gofyn am brawf ar unwaith. Dyna argymhelliad 25, a derbyniwyd yr argymhelliad hwnnw.

Wrth gwrs, os bydd y broses o olrhain cysylltiadau yn llwyddiannus, mae’n bosib y bydd yn rhaid i bobl hunanynysu sawl gwaith, ac mae hyn yn bryder arbennig i bobl sydd mewn swyddi cyflog isel, gan na fyddant yn gallu fforddio aros gartref o'r gwaith. Yn ôl y canllawiau presennol, mae gan unrhyw un sy'n hunanynysu hawl i dâl salwch statudol, sef £95 yr wythnos, ond nid yw hwn yn gyflog cynaliadwy nac yn gyflog byw. Mae’r demtasiwn i anwybyddu symptomau a chyngor a mynd i’r gwaith yn bryder gwirioneddol, felly, ac yn faes y mae angen i Lywodraeth Cymru roi sylw brys iddo, yn enwedig o ystyried nad yw trefniadau tâl salwch statudol wedi’u datganoli. Rydym felly wedi galw ar i Lywodraeth Cymru fynd ati, fel mater o frys, i holi Llywodraeth y Deyrnas Unedig am y trefniadau tâl salwch statudol ar gyfer gweithwyr gofal cymdeithasol ac eraill yng Nghymru sy’n gorfod hunanynysu. Rwy’n croesawu’r ffaith bod y Gweinidog yn derbyn yr argymhelliad yma a’i sicrwydd ei fod yn parhau i dynnu sylw Gweinidogion y Deyrnas Unedig at y pryderon am effaith ariannol hunanynysu.

I gloi, hoffwn gydnabod bod maint yr her sy’n wynebu Llywodraethau a’u partneriaid wrth iddynt ymdopi ag effeithiau COVID-19 wedi bod yn ddigynsail hollol. Gwnaed ymdrechion aruthrol yn gyffredinol a llwyddwyd i gyflawni gwyrthiau. Yn anffodus, mae cyfraddau heintio yn codi unwaith eto. Rhaid inni ddefnyddio'r profiad a gawsom a’r cyfan a ddysgwyd wrth frwydro yn erbyn y don gyntaf o'r clefyd i sicrhau bod unrhyw fesurau newydd a gyflwynir i reoli'r feirws yn effeithiol yn amserol ac yn gymesur. Diolch yn fawr.

Rwy'n croesawu'r cyfle i gyfrannu at y ddadl hon heddiw. Rwy'n sylweddoli nad oeddwn ar y pwyllgor pan gynhaliwyd yr adolygiad hwn, neu’r ymchwiliad hwn, ond hoffwn dalu teyrnged i fy rhagflaenydd, Angela Burns, am y gwaith a wnaeth yn ystod ei hamser ar y pwyllgor, a hefyd i Gadeirydd y pwyllgor, y staff a'r Aelodau eraill sydd wedi cynhyrchu gwaith manwl a chryno, gyda rhai argymhellion allweddol, a dweud y lleiaf. Ac mae'r Llywodraeth, ar y cyfan, wedi ymgysylltu â'r argymhellion hynny, er fy mod, a minnau’n wleidydd ers oddeutu 13 mlynedd, bob amser ychydig yn betrus wrth glywed 'cytunwyd mewn egwyddor' oherwydd yn aml iawn, yn anffodus, yn aml iawn ni chaiff hynny ei gyflawni, a byddai llawer, os nad pob un o'r argymhellion hyn, o'u derbyn yn eu cyfanrwydd, yn ychwanegu’n aruthrol at gynnig gwell, ymateb gwell, a ninnau bellach, fisoedd ar ôl cyhoeddi'r adroddiad hwn, yn gweld yr hyn y byddai llawer yn ei galw'n ail don o COVID yn taro llawer o'n trefi a'n dinasoedd a'n cymunedau ledled Cymru.

Yn yr adroddiad, bron â bod fel trydydd person yn dod ato, o’i ddarllen o glawr i glawr, credaf fod y mynegai o’r dyddiadau yn y cefn yn atgoffa'n amserol o ba mor gyflym rydym wedi teithio eleni, o fis Ionawr hyd at pan gyhoeddwyd yr adroddiad hwn ym mis Gorffennaf, a'r lefel, y nifer, y trawsnewidiad llwyr mewn gwasanaethau, yn y ffordd y mae'r Llywodraeth yn ymateb—nid oes ond angen i chi edrych ar ein gwaith yma heddiw a ddoe i weld sut y mae COVID wedi llyncu popeth a wnawn gan ei fod yn hollgwmpasol.

Wrth ddarllen rhai o'r sylwadau ynghylch cyfarpar diogelu personol a'r argymhellion ynghylch cyfarpar diogelu personol, roedd yn atgof amserol o'r heriau gwirioneddol y mae'r sectorau’n eu hwynebu, yn enwedig y sector iechyd a'r sector gofal. Ac wrth ei ddarllen, roedd yn pwysleisio'r pwynt ynglŷn â sut y mae angen ystyried y sector iechyd a'r sector gofal yn bartneriaid cyfartal, yn hytrach na bod un sector yn cael darpariaeth o gyfarpar diogelu personol yn y lle cyntaf, a bod y sector gofal yn cael yr hyn sydd dros ben ac efallai’n gorfod dal i fyny. Mae angen cywiro hynny, os bydd y sefyllfa honno’n codi eto gyda chyflenwadau cyfyngedig. Ac rwy'n falch o glywed sicrwydd y Gweinidog fod y cyflenwad o gyfarpar diogelu personol wedi'i gynyddu’n helaeth ers dechrau'r argyfwng, ond mae'n bwysig iawn clywed a deall y parch cydradd hwnnw. Yn benodol, pe gallai’r Gweinidog dynnu sylw yn ei ymateb at y cynnydd a wnaed mewn perthynas â’r gwaith y mae’r Llywodraeth wedi’i gomisiynu gan Deloitte ar fapio’r galw am gyfarpar diogelu personol, unwaith eto, byddai hynny’n dda er mwyn deall sut y ceir tegwch ledled Cymru yn y gadwyn gyflenwi cyfarpar diogelu personol pe bai'r pwysau'n cynyddu yn ystod misoedd y gaeaf.

Mae profi, fel y clywn yn aml y dyddiau hyn, a'r pryderon ynglŷn â phrofi—yn absenoldeb brechlyn, profi yw ein hunig amddiffyniad i gadw rheolaeth ar y feirws ac i ddeall ble mae'r achosion o'r feirws, ac yn y pen draw, sut y mae'n lledaenu drwy ein cymunedau. Mae darllen rhai o'r argymhellion a wnaed, ac yn bwysig iawn, sut y cânt eu rhoi ar waith yn hanfodol bwysig, yn enwedig pan feddyliwch am gynyddu nifer y profion a fydd ar gael. Mae braidd yn ddigalon gweld, ym mis Gorffennaf eleni, fod capasiti profi Llywodraeth Cymru yn 15,000; yma, tua deufis yn ddiweddarach, ym mis Medi, mae'n dal i fod yn 15,000, a'r sylwadau a wnaeth y Prif Weinidog ei hun—rwy’n ei ganmol am ei onestrwydd—y byddem, efallai'n gallu ymdrin â hynny ar sail ddyddiol, ond na fyddai defnyddio’r capasiti llawn hwnnw’n gynaliadwy dros unrhyw gyfnod hirdymor o amser. Ac felly, gweithio ar y cyd ar draws y Deyrnas Unedig, er gwaethaf problemau’r labordai goleudy, fydd yr unig ateb er mwyn dod â lefel go iawn o brofion yma i Gymru, ac yn wir, i rannau eraill o’r Deyrnas Unedig. Rwy'n gobeithio'n fawr y gellir datrys llawer o'r namau sydd wedi amharu ar y system.

Rwy'n gobeithio y gall y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â sut y defnyddir y nifer o brofion, oherwydd yn aml iawn, fel gwleidyddion, fel y noda’r adroddiad, rydym yn canolbwyntio ar gapasiti, ond mae a wnelo hyn â gallu'r system gyfan i weithio, o'r capasiti i nifer y profion a gyflawnir, a'r gyfradd ymateb, fel y nododd y Cadeirydd, a phwysigrwydd cael yr ymateb yn ôl o fewn 24 awr. Mae’n rhaid i unrhyw system brofi effeithiol sicrhau bod o leiaf 90 y cant o'i chanlyniadau yn ôl o fewn 24 awr. Os na all wneud hynny, rydym yn methu'r nod o sicrhau bod y gyfundrefn brofi mor effeithiol ag y bo modd.

Rwy'n sylweddoli bod fy mhum munud bron ar ben ar y cloc. Profi, olrhain, diogelu: mae graddfa’r cynllun profi, olrhain a diogelu’n enfawr, fel y noda’r adroddiad, a soniodd tystiolaeth Cymdeithas Feddygol Prydain yn benodol am y rhaglen enfawr hon y bydd ei hangen, o rhwng 7,500 ac 8,000 o gysylltiadau mewn diwrnod, i hyd at 0.5 miliwn o bobl ar un adeg yn y system. Mae hynny'n rhoi syniad o raddfa'r gwaith rydym yn sôn amdano, a phe bai pobl wedi dweud wrth wleidyddion ddechrau'r flwyddyn hon, 'Beth y credwch fydd eich pum prif her?', ni chredaf y byddai unrhyw un wedi crybwyll argyfwng COVID a'i natur hollgwmpasol.

Felly, rwy'n cymeradwyo'r adroddiad i'r cyhoedd yn gyffredinol, ac rwy'n cymeradwyo gweithgarwch y pwyllgor yn cyflawni'r adroddiad hwn, ac edrychaf ymlaen at barhau â gwaith y pwyllgor pan fydd yn ailedrych ar rai o'r argymhellion i weld eu bod wedi'u rhoi ar waith yn y dyfodol. Diolch, Ddirprwy Lywydd.

Unwaith eto, mae ein Cadeirydd wedi rhoi cyflwyniad trylwyr a chryf iawn i’r adroddiad yn ei gyfraniad y prynhawn yma, a hoffwn ategu ei deyrnged i holl staff y GIG a’r gweithwyr gofal cymdeithasol ledled Cymru am yr hyn a wnaethant pan oedd y pandemig ar ei anterth ac ers hynny, a'r hyn y maent yn parhau i’w wneud yn awr ac y byddant yn ei wneud drwy'r gaeaf rwy'n siŵr. Buom yn curo dwylo iddynt bob wythnos bryd hynny, ond maent yn haeddu cymaint mwy na hynny. Mae eu hymrwymiad yn ddiamheuol ac yn ddi-ben-draw.

Credaf fod angen inni atgoffa ein hunain hefyd pam y gwnaethom gyflwyno'r adroddiad, gan ei fod yn ymwneud ag effaith y feirws a pha wersi y byddem yn eu dysgu o hynny. Mae'n dal i fod cymaint o deuluoedd wedi eu dinistrio gan y feirws hwnnw ac ar ôl colli anwyliaid, mae eraill wedi dioddef cyflyrau iechyd difrifol o ganlyniad i ddal y feirws ac wedi treulio amser maith yn yr ysbyty, ac mae’n rhaid inni beidio ag anghofio'r bobl hynny ym mhopeth a wnawn.

Ond rydym wedi dod yn bell ers dechrau'r pandemig, ac wedi dysgu llawer gobeithio. Mae llawer i'w ddysgu, oherwydd os edrychwn ar yr adroddiad a rhai o'r materion a godir, ac rwy'n ailadrodd rhai o'r sylwadau a wnaeth Dai Lloyd, ond os edrychwch arnynt, maent yn dal yn berthnasol heddiw, nid ydynt wedi diflannu. Y cwestiwn ynghylch cyfarpar diogelu personol: rwy'n falch iawn fod gennym gyfarpar diogelu personol digonol bellach, ond pan ddaeth hwn allan, nid oedd hynny’n wir. Ni waeth faint o eitemau y credem oedd gennym, nid oedd hynny'n wir. Rwy'n falch iawn hefyd fod busnesau lleol bellach yn defnyddio cyfleoedd i greu a datblygu cyfarpar diogelu personol—mae gennyf un yn fy etholaeth fy hun, Rototherm, sydd wedi trawsnewid ei hun. Mae gwaith rhagorol yn mynd rhagddo i sicrhau bod gan Gymru gyflenwad o fusnesau lleol yn cynhyrchu'r cyfarpar diogelu personol.

Ond hefyd, gadewch inni beidio ag anghofio’r hyn y mae gwisgo'r cyfarpar diogelu personol yn ei wneud i staff, oherwydd pe baem yn darllen ein harolwg o'r staff, a rhai o'r sylwadau a wnaethant, roeddent yn ei chael yn anodd iawn gweithio o dan yr amgylchiadau hynny, a chafodd hynny effaith arnynt. Weithiau, mae angen inni fyfyrio ar hynny, fel ein bod yn sicrhau ein bod yn diogelu ein staff hefyd, a'n bod yn gwneud pethau’n iawn mewn perthynas â’r cyfarpar diogelu personol hwn. Nid ydym am roi pobl mewn sefyllfa lle maent yn wynebu sefyllfaoedd lle mae eu bywydau yn y fantol pan fyddant yn mynd i ofalu am bobl am nad oes gennym gyfarpar diogelu personol ar eu cyfer. Mae'n rhaid inni gael hynny'n iawn. Gwn y bydd y Gweinidog yn dweud ein bod yn gwneud hynny; mae gennym fwy o gyfarpar diogelu personol bellach, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr. Ond hoffwn ofyn iddo hefyd, efallai—oherwydd hanner ffordd drwy’r pandemig, newidiwyd y canllawiau ar gyfer cyfarpar diogelu personol, a hoffwn ofyn a oes mwy o newidiadau i ddod i’r canllawiau hynny oherwydd y gwersi a ddysgwyd yn ystod y pandemig hwnnw, a gallu pobl—. Oherwydd mae parafeddygon yn dweud eu bod weithiau'n mynd i sefyllfa'n gwisgo ffedog a menyg yn unig, ac nid yw hynny’n ddigonol ar brydiau. Mae angen inni sicrhau bod ein staff yn cael eu diogelu.

A gaf fi hefyd godi mater cartrefi gofal? Gwyddom yn iawn eu bod, ar y cychwyn, yn agored i niwed, ac yn anffodus, roedd preswylwyr, sy'n agored i niwed eu hunain, yn dal y feirws. Gwelsom lawer iawn o breswylwyr yn mynd i’r ysbyty, ac yn anffodus, ni oroesodd rhai o'r rheini. Mae Dai wedi nodi bod dros 600 ohonynt. Rydym mewn sefyllfa bellach lle rydym wedi rhoi gwell mesurau diogelwch ar waith, ond gwnaethom ofyn am gynnal profion yn rheolaidd. Gwn fod hynny'n digwydd, ac rwy'n falch iawn am hynny, ac mae’n rhaid inni sicrhau bod hynny’n parhau, ond rwy'n dal i bryderu ynglŷn â’r agenda profi gartref ac ansawdd yr hyfforddiant a roddir i bobl wneud hynny. Mae gormod o ganlyniadau negatif ffug a chanlyniadau positif ffug yn dod drwy'r system brofi, ac mae'n rhaid inni gyfyngu ar y rheini. Un o'r ffyrdd o leihau hynny yw drwy ddilyn argymhelliad 10, pwynt bwled 2, sy'n dweud y dylid sicrhau 'bod profion o’r fath yn cael eu gwneud gan unigolion sydd wedi cael hyfforddiant addas'. Mae llawer o nyrsys eisoes yn cael eu cyflogi mewn cartrefi gofal, a gallai fod rhai eraill yn cael eu defnyddio yn y rheini sydd heb gael hyfforddiant o'r fath, felly ni chredaf ei fod yn rhywbeth y dylai'r Llywodraeth fod wedi'i wrthod. Credaf y dylai'r Llywodraeth fod wedi derbyn hynny, a sicrhau bod pobl sydd wedi cael hyfforddiant addas yn gwneud y profion hynny i sicrhau cyn lleied â phosibl o ganlyniadau negatif ffug a chanlyniadau positif ffug, gan fod hynny'n rhoi gwybodaeth gamarweiniol, ac yn rhoi hyder camarweiniol ar brydiau, felly mae angen inni fynd i'r afael â hynny.

Y mater arall, yn amlwg, yw profi—mae pobl wedi sôn am brofi—yn gyffredinol, a chodwyd y cwestiwn hwn gennym am brofi a pharatoi. Mewn gwirionedd, dywedasom, yn argymhelliad 8 rwy'n credu, fod angen inni baratoi ar gyfer ail don, ac y dylem weithio gyda phartneriaid i gymryd camau i sicrhau capasiti digonol. Serch hynny, rydym yn dal i sôn am gapasiti. Rydym yn dal i drafod a ydym yn defnyddio labordai goleudy ai peidio. Mae cwestiwn yno sy’n dal i gael ei godi. Rwy'n derbyn bod y Gweinidog wedi clywed hyn sawl tro yn barod, ond gobeithio ei fod yn ystyried y ffaith na fydd profion yn rhywbeth a fydd yn diflannu—mae'n rhywbeth a fydd yn gyrru'r agenda yn ei blaen, ac mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn mynd i’r afael â mater capasiti, o ran y gallu i gymryd y prawf, ond y gallu i ddadansoddi’r profion hefyd. Oherwydd dyna ble mae pobl yn drysu; maent yn meddwl, 'O, gallaf gael prawf', ond peidiwch ag anghofio bod yn rhaid ei ddadansoddi a bod yn rhaid i’r canlyniadau gael eu darparu. Roeddem yn dweud bryd hynny ein bod am gael rhagor o fewn 24 awr, ac nid ydym yn gweld rhai o'r ffigurau hynny’n cynyddu o hyd. Mae angen inni fynd i'r afael â'r pwynt hwnnw.

Rwyf am gloi drwy ddiolch yn fawr i staff y pwyllgor. Nid yw llawer o bobl yn sylweddoli hyn bob amser, ond mae staff y pwyllgor wedi gweithio'n ddi-baid drwy gydol y cyfnod, a thros yr haf, i sicrhau bod gennym y dystiolaeth roedd ei hangen arnom i ddarparu'r adroddiad hwn. Mae'n rhaid inni ddiolch iddynt ac i'r tystion a roddodd y dystiolaeth i ni. Mae'r tystion hynny'n cynrychioli'r bobl ar y rheng flaen, ac ni allwn anghofio hynny, chwaith. Felly, diolch yn fawr iawn. Ac os gwelwch yn dda, Weinidog, rwy'n sylweddoli ein bod wedi dod yn bell, ac rwy'n sylweddoli nad ydym lle roeddem yn ôl ym mis Mawrth, ond gadewch inni sicrhau bod y gwersi’n cael eu dysgu a bod y cyngor yn cael ei ddilyn. Diolch.

Un siaradwr arall yn unig sydd gennyf cyn i mi alw ar y Gweinidog, a Rhun ap Iorwerth yw'r siaradwr hwnnw.

Diolch yn fawr iawn, Gadeirydd. Mi fuaswn i'n licio ategu'r diolch yna i waith rhyfeddol tîm y pwyllgor, y tîm clercio ac ymchwil ac yn y blaen, sydd wedi gweithio mor ddiflino drwy'r cyfnod yma. Dwi wedi bod yn falch iawn o allu bod yn rhan o'r ymchwiliad yma—ymchwiliad sy'n parhau, wrth gwrs, a pharhau fydd o am sbel. Yr adroddiad cyntaf mewn cyfres ydy hwn, yn canolbwyntio ar nifer o feysydd penodol. Af fi drwy'r rheini. Un o'r elfennau mawr, wrth gwrs, y buon ni'n edrych arno fo oedd profi, sy'n rhan mor, mor allweddol o'r frwydr yn erbyn y feirws. Rydyn ni'n gwybod bod y system ddim mor gadarn ag y dylai fo fod. Mae yna nifer fawr o fy etholwyr i wedi bod yn cysylltu efo fy swyddfa i—pobl yn methu cael profion cartref ac yn gorfod teithio'n bell i ganolfannau profi; pobl yn methu cael profion oherwydd bod ganddyn nhw ddim cyfeiriad e-bost a ffôn symudol—does gan bawb ddim o hyd—pobl sy'n cael trafferth gyrru, hyd yn oed, i ganolfannau profi. Mae'n rhaid inni sicrhau bod yr elfen yma yn cael ei chryfhau. 

Dwi yn falch bod y Llywodraeth wedi derbyn argymhelliad 8, sef y dylen nhw asesu'n ofalus y galw tebygol am brofion yn y dyfodol a chymryd camau i sicrhau bod yna ddigon o allu i brofi, fel y bydd unrhyw un sydd angen prawf yn gallu cael un yn gyflym ac yn hawdd. Ond y gwir amdani ydy bod yna fethiant i gyrraedd y galw presennol, wrth gwrs, heb sôn am y galw cynyddol y bydd yna dros y gaeaf. Ac mae eisiau gwahaniaethu'n bendant rhwng capasiti a faint o brofi sy'n digwydd yn ymarferol. Mi soniodd y Prif Weinidog yr wythnos yma am gapasiti o 15,000 o brofion y dydd yng Nghymru, ond yn aml iawn 2,500 i 3,000 o brofion oedd yn cael eu gwneud. 

Dwi'n gwybod bod problemau cael prawf wedi dod i'r amlwg fwyaf wrth i ysgolion ailagor. Mi aeth capasiti yn brin ar yr union amser oedd angen iddo fo gynyddu. Mi fuaswn i wedi disgwyl y buasai yna fwy o baratoi wedi bod am hynny, mwy o adeiladu gwytnwch yn y system erbyn dechrau y tymor ysgol. Ac er gwaethaf addewidion y bydd pethau'n well mewn ychydig wythnosau o ran labordai lighthouse, dydy o ddim yn rhoi llawer o ffydd i rywun o ran y gwytnwch fydd ei angen dros y gaeaf, wrth i'r ail don barhau i dyfu. 

Dwi'n falch bod y Llywodraeth hefyd yn derbyn ein hargymhelliad 7 ni, fod angen datblygu cynllun clir ar gyfer profion rheolaidd ac ailadroddus ar gyfer staff iechyd a gofal cymdeithasol, yn cynnwys staff ansymptomatig—rhywbeth dwi wedi bod yn galw amdano fo yn gyson. Mae yna dal gormod o bobl ar y rheng flaen sy'n nerfus iawn. Dwi'n clywed straeon am nyrsys cymunedol, er enghraifft, sydd ddim yn cael cynnig profion yn bryderus iawn am fynd i gartrefi cleifion, rhag ofn iddyn nhw basio'r feirws ymlaen. Mae'n rhaid inni ehangu sgôp y profi ansymptomatig i gynnwys gofalwyr yn y cartref hefyd, er enghraifft. 

Mater arall y buon ni'n sbio arno fo oedd y goblygiadau ariannol ar lywodraeth leol gydol y pandemig yma. Dwi'n croesawu'r gydnabyddiaeth bod angen i'r Llywodraeth gadarnhau fel mater o flaenoriaeth y pecyn cymorth ariannol i awdurdodau lleol i gefnogi'r gwaith o gyflogi gweithwyr olrhain proffesiynol, yn dibynnu beth maen nhw wedi bod yn ei wneud dros y misoedd o ran adleoli staff. Argymhelliad 24 ydy hwnnw. Mi oedd hwn yn rhywbeth y gwnes i godi efo'r Gweinidog cyllid ym mis Gorffennaf. Timau gwirfoddol oedd yna o fewn y cynghorau sir bryd hynny yn gwneud y gwaith—gweithwyr oedd wedi cael eu tynnu o adrannau eraill i mewn i'r tîm olrhain. Dwi'n meddwl ei bod hi'n amlwg, er bod y nifer o staff olrhain wedi tyfu'n arw erbyn hyn, fel y clywon ni yn y pwyllgor y bore yma, y bydd angen cefnogaeth bellach gan ein cynghorau ni ar y ffrynt yma. 

Gwaith arall pwysig y mae llywodraeth leol wedi bod yn arwain arno fo ydy helpu pobl a fu'n gwarchod neu'n 'shield-o'. Mi welwch chi sawl cyfeiriad yn yr adroddiad am gefnogi pobl oedd yn cael eu gwarchod, a gwneud yn siŵr bod pobl yn cael bwyd, ac yn y blaen. Ac ar y pwynt hwnnw, mae'n rhaid imi ddweud, roeddwn i'n siomedig efo'r ymateb y ces i yr wythnos yma i lythyr gen i yn gofyn am sicrhau cymorth i lywodraeth leol allu cynllunio ar gyfer darparu bwyd ac ati i bobl fregus yn ystod ail don. Roedd yna bartneriaeth wych yn Ynys Môn, yn cael ei arwain gan y cyngor, efo Menter Môn, Medrwn Môn a busnesau lleol fel bwyty Dylan's, ac ati, i wneud yn siŵr bod pecynnau bwyd yn cael eu dosbarthu. Mi oedd Dylan's yn awyddus i weld bod paratoadau mewn lle i allu ymateb yn gyflym i'r ail don. Roedd yr ymateb yn gyflym iawn yn Ynys Môn y tro cyntaf, ond wrth gwrs mi oedd yn rhaid dysgu wrth fynd. Y tro yma, mae'r wybodaeth a'r cefndir gennym ni. Mae angen gwneud yn siŵr bod yna well paratoi, a doeddwn i ddim yn clywed hynny yn y llythyr yma, felly mi liciwn i glywed sicrwydd bod gwaith cynllunio yn mynd ymlaen. 

Ac yn olaf, dwi'n ategu'r argymhellion am gael cyfarpar diogelu PPE digonol yn ystod y pandemig yma. Mi glywsom ni'r gair 'diolch' yn cael ei ddweud dro ar ôl tro i'n gweithwyr iechyd a gofal ond, wrth gwrs, beth maen nhw'n chwilio amdano fo, beth mae angen iddyn nhw wybod rŵan ac yn y dyfodol ydy bod yr adnoddau yno sy'n eu galluogi nhw wneud eu gwaith yn ddiogel.

Diolch yn fawr. Galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.

Diolch, Ddirprwy Lywydd dros dro. A gaf fi ddechrau yn gyntaf drwy ddiolch i'r pwyllgor am eu hamser yn ystyried y pwnc pwysig hwn, a’r hyn sy'n adroddiad interim? Mae'r craffu’n parhau; cefais y pleser o dreulio mwy na dwy awr yng nghwmni’r pwyllgor heddiw yn ateb cwestiynau am y gwaith parhaus a wnawn ar sut rydym yn cadw Cymru’n ddiogel, ac ymateb ein system iechyd a gofal cymdeithasol. Hoffwn gofnodi fy niolch i'r staff ar draws ein sector iechyd a gofal cymdeithasol, nid yn unig am eu gwaith caled anhygoel a'u hymroddiad i ofalu am bobl sydd â COVID-19 a'u tosturi a'u gwytnwch anhygoel—maent yn glod i bob un ohonom—ond hefyd y gwaith y maent wedi'i wneud gydag eraill wrth fynd i'r afael ag anghenion iechyd a gofal brys i ddiogelu'r rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymuned.

Rwy'n cefnogi ac yn derbyn, neu'n derbyn mewn egwyddor, y rhan fwyaf o argymhellion y pwyllgor. Mae cynllun diogelu’r gaeaf bellach wedi'i gyhoeddi ac mae hwn yn gynllun trosfwaol sy'n nodi ein disgwyliadau ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn llywio ymgysylltiad â phartneriaid a rhanddeiliaid ehangach. Bydd y cynllun uchelgeisiol hwn yn ceisio ymgorffori’r hyn rydym wedi’i ddysgu o'r adroddiad i gryfhau ein dull o weithredu dros y gaeaf sydd i ddod.

Ar brofi, mae'r strategaeth brofi a gyhoeddwyd ar 15 Gorffennaf yn amlinellu ein cynllun ar gyfer profi staff iechyd a gofal cymdeithasol, ac yn ddiweddar rwyf wedi darparu datganiad ysgrifenedig ar y blaenoriaethau ar gyfer profi ar ddechrau'r wythnos hon. Mae ein strategaeth yn seiliedig ar y dystiolaeth ddiweddaraf. Fel erioed, gallai newid gan y gallai'r sylfaen dystiolaeth newid yn ystod y pandemig. A byddwn yn dweud yn ofalus wrth y pwyllgor y byddant yn clywed, ac y byddant yn parhau i glywed, galwadau anecdotaidd am brofion asymptomatig. Ni all y pwyllgor fynnu dull eang sy'n seiliedig ar dystiolaeth a mynnu ymlyniad at y dystiolaeth wyddonol a meddygol i helpu i gadw Cymru'n ddiogel, a dewis wedyn pryd i ddewis a dethol, a chwyddo galwadau a wneir i wrthdroi'r dystiolaeth rydym yn dibynnu arni i helpu i gadw Cymru’n ddiogel.

Rydym wedi nodi'n agored y sylfaen dystiolaeth gan y grŵp cyngor technegol, ac mae'r pwyllgor wedi cael cyfle i glywed tystiolaeth gan gyd-gadeiryddion y grŵp cyngor technegol, gan gynnwys y prif gynghorydd gwyddonol ar iechyd yn ogystal â mynediad at y prif swyddog meddygol. Rydym yn parhau i gyhoeddi'r dystiolaeth honno'n agored ac i wneud dewisiadau yn seiliedig arni.

Rydym yn ymwybodol iawn o'r heriau a achosir gan oedi yn y profi gan labordai goleudy; amlygwyd hynny eto heddiw yn y cwestiynau gan Andrew R.T. Davies a dynnodd sylw at yr oedi cyn cael 2,000 o ganlyniadau yn ôl o labordai goleudy i lifo i mewn i'n system, ac mae hwnnw'n ffactor pwysig. Yn rhaglen brofi'r labordai goleudy yn gyffredinol, nid yw'r 2,000 o brofion hynny yn swm sylweddol, ond mewn gwirionedd, o ran y niferoedd cyffredinol ar gyfer Cymru, gallent wneud gwahaniaeth sylweddol i’n dealltwriaeth o ba mor gyffredin yw'r haint mewn cymunedau ledled Cymru. Felly, rwy'n cydnabod bod honno'n her wirioneddol i ni ac, fel y dywedaf, mae'n rhywbeth rydym yn bwriadu gweithio'n adeiladol arno gyda gwahanol swyddogion a gwahanol Weinidogion yn wir a byddaf yn parhau i gael y trafodaethau hynny nid yn unig gydag Ysgrifennydd Gwladol y DU dros iechyd, ond hefyd gyda Gweinidogion cyfatebol yn yr Alban a Gogledd Iwerddon.

Pan roddais dystiolaeth i'r pwyllgor, roeddem yn disgwyl i'r labordy goleudy yng Nghasnewydd agor dros yr haf; mae oedi mewn perthynas â hwnnw bellach a disgwylir iddo agor ym mis Hydref. Dylai hynny ein helpu i gynyddu nifer y profion sydd ar gael ond mae rhywbeth yma hefyd am drylwyredd a’r mynediad at y sylfaen boblogaeth fwyaf yng Nghymru. Felly, dylai hwnnw fod yn gam cadarnhaol ymlaen i ni. Ond mae capasiti labordai Cymru eisoes yn cael ei ddefnyddio ar gyfer profi pobl yn gyflym yn dilyn clystyrau o achosion a digwyddiadau, ac ar gyfer GIG Cymru. Rydym yn parhau i weithio ar frys gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru a'n GIG i adeiladu ar y gwaith sydd eisoes yn digwydd i ychwanegu at gapasiti labordai goleudy â'r labordai sy'n cael eu gweithredu gan Iechyd Cyhoeddus Cymru.

Unwaith eto, llwyddais i sôn am rywfaint o hyn gyda’r pwyllgor y bore yma, gyda'r diweddariad, er enghraifft, am y cynnydd yn argaeledd profion a fydd gennym yng ngogledd Cymru lle rydym yn disgwyl cynyddu capasiti profi oddeutu 40 y cant yr wythnos hon. Mae hynny i raddau helaeth oherwydd ein defnydd o brofion labordai Iechyd Cyhoeddus Cymru. Byddwn yn defnyddio ac yn blaenoriaethu capasiti labordai Cymru wrth inni weld pwysau a galw yn cynyddu ledled y DU ac wrth gwrs, i ymdrin â mannau lle ceir llawer o achosion yma yng Nghymru. Rwy’n cydnabod bod amseroedd dychwelyd canlyniadau profion yn hollbwysig i weithrediad effeithiol ein system profi, olrhain a diogelu. Ac mae profi, olrhain a diogelu yn system ac yn ddarpariaeth arloesol a llwyddiannus yng Nghymru, wedi'i chynllunio a'i darparu gan iechyd a llywodraeth leol mewn partneriaeth, ar draws daearyddiaeth a gwleidyddiaeth wahanol llywodraeth leol, gan weithio gyda gwasanaeth iechyd lleol a gwladol. Cyhoeddais gyllid ychwanegol o £32 miliwn yn ddiweddar i gynyddu'r capasiti i brosesu profion yn labordai Iechyd Cyhoeddus Cymru. Mae hynny'n cynnwys chwe labordy gwib newydd sydd i fod i agor ym mis Tachwedd, ac ymestyn labordai rhanbarthol i weithredu ar sail 24 awr a ddylai ddigwydd cyn diwedd mis Hydref. Ac yn yr wythnos ddiweddaraf rydym wedi gallu cyhoeddi ffigurau ar ei chyfer, olrheiniwyd 94 y cant o achosion newydd yn llwyddiannus drwy ein gwasanaeth profi, olrhain a diogelu, yn ogystal ag 86 y cant o'u cysylltiadau.

Rwy'n cydnabod y sylwadau a wnaed gan aelodau'r pwyllgor am gefnogaeth i bobl sy'n hunanynysu. Mae ein gwasanaeth profi, olrhain a diogelu yn cysylltu â phobl sy'n ynysu. Dyma sut y maent yn deall i ba raddau y mae pobl yn llwyddo i ynysu. Rwyf wedi cael adborth gan fy etholwyr fy hun ac eraill am y gwahaniaeth y mae'r alwad honno iddynt wedi'i wneud o ran eu llwyddiant i barhau i hunanynysu. Ond rwy'n cydnabod y materion a godwyd nid yn unig yn adroddiad Cronfa'r Brenin ond hefyd gan y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau (SAGE) ac eraill am y pryder nad yw pobl yn hunanynysu'n llwyddiannus. Felly, roedd yn rhywbeth i'w groesawu pan gadarnhaodd Michael Gove, mewn galwad gyda'r Prif Weinidogion ledled y DU, y dylai fod arian newydd ar gael i gyfateb i'r cynnig polisi a gyhoeddwyd eisoes yn Lloegr—sef taliad ychwanegol o £500 ar ben tâl salwch statudol i weithwyr ar gyflogau isel. Rydym yn awr yn disgwyl i Drysorlys y DU anrhydeddu'r ymrwymiad hwnnw, felly mae Prif Weinidog Cymru wedi bod mewn sefyllfa i gadarnhau y byddwn yn cyflwyno'r taliad hwnnw i sicrhau y gall pobl hunanynysu'n llwyddiannus.

Mae darparwyr cartrefi gofal, yn ogystal â phobl sy'n byw ac yn gweithio mewn cartrefi gofal, wedi wynebu her na welwyd ei thebyg o'r blaen eleni, ac rwy'n cydymdeimlo â'r rheini sydd wedi wynebu misoedd o fod ar wahân oddi wrth deulu a ffrindiau, ac yn enwedig i'r rhai sydd wedi colli anwyliaid. Gwnaethom gefnogi'r sector drwy'r cyfnod eithriadol o anodd hwn, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Byddwn yn cyhoeddi'r cynllun gweithredu ar gyfer cartrefi gofal y mae'r Dirprwy Weinidog wedi ymrwymo iddo. Bydd hwnnw'n nodi'r camau rydym yn eu cymryd i sicrhau bod y sector cartrefi gofal yn cael cefnogaeth dda cyn heriau'r gaeaf.

Rydym wedi cael ein herio—clywsom hyn eto heddiw—ynglŷn â'n dull o ryddhau pobl o'r ysbyty i gartrefi gofal yn ystod cyfnod cychwynnol y pandemig. Ac os caf fanteisio ar y cyfle hwn i dynnu sylw'r pwyllgor at waith ymchwil diweddar a wnaed gan Iechyd Cyhoeddus Cymru mewn partneriaeth â Phrifysgol Abertawe. Ni chanfu'r gwaith hwnnw unrhyw dystiolaeth fod rhyddhau cleifion o'r ysbyty yn gysylltiedig â risg sylweddol o achosion newydd mewn cartref gofal mewn gwirionedd. Fodd bynnag, canfuwyd bod maint cartrefi gofal yn gysylltiedig â risg o'r fath. Mae ymchwil i sut y gallai ffactorau eraill, gan gynnwys polisïau'n ymwneud â staff ac ymwelwyr, effeithio ar risg yn parhau i gael blaenoriaeth i gefnogi ein hymdrechion i leihau neu ddileu achosion mewn cartrefi gofal.

Mae cyfyngu ar ymweliadau â chartrefi gofal wedi bod yn eithriadol o anodd, ac yn dorcalonnus mewn gwirionedd, a chlywsom hyn eto heddiw yn y pwyllgor. Ond mae wedi bod yn un o'r mesurau angenrheidiol y bu'n rhaid inni eu gweithredu ar wahanol gamau yn y pandemig i leihau'r risg o haint i gartrefi gofal. Rydym wedi cydweithio â'r sector i gynhyrchu canllawiau i gynorthwyo darparwyr i ailgyflwyno ymweliadau'n ddiogel wrth i gyfyngiadau symud gael eu llacio dros yr haf. Mae'r gwaith hwnnw'n parhau, a gwn fod y grŵp wedi cyfarfod eto yr wythnos hon i ystyried sut y mae'r canllawiau'n gweithio'n ymarferol, ac unwaith eto, y ddealltwriaeth na ddylid mabwysiadu polisi cyffredinol—dylid gwneud penderfyniadau yn ôl amgylchiadau unigol bob amser lle gellid neu lle dylid diwallu anghenion gofal yr unigolyn hwnnw drwy ymweliadau.

Mae cyfyngiadau lleol diweddar yn golygu bod awdurdodau lleol unwaith eto wedi gorfod gwneud rhai penderfyniadau anodd iawn ynglŷn ag ymweliadau â chartrefi gofal, gan sicrhau cydbwysedd rhwng llesiant parhaus pobl a'r risg o gynyddu trosglwyddiad cymunedol. Ac unwaith eto, rwy'n annog ein partneriaid yn yr awdurdodau lleol i ymgysylltu ag Iechyd Cyhoeddus Cymru, gan weithio gyda'u timau rheoli digwyddiadau lleol i wneud y penderfyniadau hynny. Rwy'n disgwyl i gyfyngiadau fod yn rhai dros dro, i gyfyngu cyn lleied ag sy'n ddiogel, ac i gael eu hadolygu'n barhaus. Mae system ymateb cyflym ar waith i fyrddau iechyd lleol fynd ag unedau profi symudol i gartrefi gofal lle ceir achos positif, ac mae porth profi cartrefi gofal penodol ar gael i brofi staff cartrefi gofal yn barhaus.

Mewn perthynas â chyfarpar diogelu personol, mater y treuliodd y cadeirydd amser yn ei gyflwyno, mae'n werth nodi bod Partneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru wedi dosbarthu 342.3 miliwn o eitemau ar draws ein system iechyd a gofal cymdeithasol ers 9 Mawrth, ac mae 167 miliwn o eitemau wedi'u rhoi i ofal cymdeithasol—sef 48 y cant o gyfanswm yr eitemau. Ac rydym yn dal i ddosbarthu tua 13 miliwn o eitemau yr wythnos. Mae maint y gweithgarwch yn dal i fod yn sylweddol, ac ers dyddiau cynnar iawn y pandemig, rydym wedi darparu’r eitemau’n rhad ac am ddim i ddarparwyr cartrefi gofal. Cyfrifoldeb cyfreithiol cyflogwyr yw darparu cyfarpar diogelu personol ar gyfer eu gweithlu. Bu'n rhaid i Bartneriaeth Cydwasanaethau GIG Cymru gamu i mewn oherwydd fel arall byddai risg annerbyniol o niwed wedi bod i staff a'r bobl y maent yn gofalu amdanynt, ac rwy'n falch o weld bod Lloegr wedi cyhoeddi'n ddiweddar y byddant yn dilyn yr arweiniad rydym wedi'i roi drwy sicrhau bod cyfarpar diogelu personol ar gael yn rhad ac am ddim i'r sector cartrefi gofal.

Hefyd, rydym wedi gallu darparu cymorth cilyddol i wledydd eraill y DU, mae gennym gadwyn gyflenwi iach o archebion yn y dyfodol, rydym mewn sefyllfa lawer mwy cadarn ac rydym yn pentyrru stoc ar gyfer y gaeaf sydd i ddod ac ar gyfer darpariaeth yn y dyfodol. Mewn gwirionedd, rwy'n credu bod ein system wedi llwyddo'n dda i wrthsefyll y pwysau eithriadol arni a'r tynhau sydyn iawn a welsom yn y farchnad ryngwladol. Mae hynny'n wir o ran archebu a darparu mwy o gyfarpar diogelu personol i'r wlad, ac mewn gwirionedd, rydym wedi darparu rhywfaint o gymorth yn y sgyrsiau â Lloegr lle bu'n rhaid iddynt ailadeiladu gweithgarwch prynu a chaffael canolog a gollwyd yn niwygiadau Lansley. Ond yn fwy na hynny, fel y soniodd Dai Rees, rydym hefyd wedi gweld busnesau a gweithgynhyrchwyr Cymru yn ymateb yn sylweddol i'r her o greu mwy o gyfarpar diogelu personol. Ac yn y dyfodol, bydd angen inni gael cydbwysedd gwahanol yn yr hyn rydym yn ei  gaffael o wledydd eraill a'r hyn rydym yn parhau i'w ddarparu gan wneuthurwyr yma yng Nghymru. Efallai y bydd cost ychwanegol fesul eitem i hynny, ond dyna'r peth iawn i'w wneud i sicrhau bod gennym system fwy cadarn ar waith.

Weinidog, rydych wedi cymryd 11 munud bellach. Nid ydym dan bwysau—[Torri ar draws.] Gan bwyll. Nid ydym dan bwysau o ran amser ac mae hon yn ddadl bwysig, felly os cymerwch funud neu ddwy i gloi, mae hynny'n iawn, ond mae'n rhaid inni roi rhywfaint o sylw i'r terfynau amser.

Diolch. Yn ffodus, rwy'n tynnu at ddiwedd fy sylwadau, sef yr hyn rydym wedi'i ddysgu o'r chwe mis cyntaf. Rydym wedi dysgu am weithio'n agos gydag awdurdodau lleol ac arbenigwyr iechyd y cyhoedd ar yr holl fesurau cyfyngu lleol. Rydym wedi cyfarfod ag arweinwyr awdurdodau lleol ni waeth ble maent yng Nghymru na beth fo'u lliwiau gwleidyddol, ac mae hynny'n gryfder gwirioneddol o ran y safbwynt rydym wedi'i gymryd yma yng Nghymru, yn wahanol i rai o'r dewisiadau lle mae arweinwyr wedi canfod hynny mewn rhannau eraill o'r DU, yn enwedig yn Lloegr.

Ond mae gan bob un ohonom ran i'w chwarae i gadw Cymru'n ddiogel: y Llywodraeth, iechyd, gofal cymdeithasol, gwasanaethau cyhoeddus, busnesau, ac yn hollbwysig, ni fel aelodau unigol o'n teuluoedd a'n cymunedau. Mae'r rheolau ar waith i bob un ohonom, maent yn berthnasol i bob un ohonom, maent er budd pob un ohonom, ac os yw pob un ohonom yn chwarae ein rhan, gyda'n gilydd gallwn gadw Cymru'n ddiogel. Diolch.

Galwaf ar Dai Lloyd i ymateb i'r ddadl.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n ymwybodol o'r amser. A gaf fi ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl hon yn gyntaf oll? Cyfraniadau rhagorol gan bawb, yn gwneud amrywiaeth o bwyntiau sy'n deillio o'n dadansoddiad yn ein hadroddiad cyntaf ar COVID-19 fel pwyllgor iechyd, gan gyflawni ein rôl graffu fel pwyllgor ac fel aelodau o'r pwyllgor. Mae adroddiadau eraill i ddilyn.

Nawr, mae'n deg dweud, yn amlwg, ei bod wedi bod yn flwyddyn gwbl ddinistriol. Roedd ofn gwirioneddol ar ein wardiau ysbytai yn ystod y dyddiau cynnar hynny ym mis Chwefror, Mawrth—ofn gwirioneddol—ac mae'n amlwg ein bod wedi clywed am yr heriau hefyd, heriau a amlinellwyd gan ein cyd-Aelodau, Andrew R.T. Davies, David Rees a Rhun ap Iorwerth: heriau'n ymwneud â phrofi yn y dyddiau cynnar hynny ac mae'r heriau hynny'n ein hwynebu o hyd mewn perthynas â phrofi, ac yn yr un modd gyda chyfarpar diogelu personol, er bod y sefyllfa'n ymddangos yn llawer iachach gyda chyfarpar diogelu personol.

Rydym wedi cael llawer o dystiolaeth am ofal cymdeithasol a sut rydym ni fel cymdeithas yn gweld gofal cymdeithasol. Ac os nad yw argyfwng y pandemig hwn wedi gwneud unrhyw beth arall, rhaid ei fod wedi crisialu ein barn fod angen inni wneud rhywbeth ynglŷn â'r ffordd rydym yn trefnu ac yn gweld gofal cymdeithasol yn gyffredinol. Os ydym yn credu ei fod yn haeddu'r un parch â'r gwasanaeth iechyd, oni ddylem geisio ad-drefnu gofal yn yr un ffordd ag y trefnwn iechyd? Yn ogystal, mae problemau iechyd meddwl wedi bod yn amlwg mewn llawer o'r dystiolaeth a gawsom, ac nid yw'n syndod, a dyna fydd sail yr adroddiad nesaf gan y pwyllgor iechyd.

Ond wrth gloi, a gaf fi dalu teyrnged enfawr, fel y gwneuthum ar y dechrau ac fel y mae eraill wedi'i wneud, i'r ymateb enfawr, arwrol ac epig i'r pandemig hwn, nid yn unig yn y sector iechyd a gofal cymdeithasol, ond hefyd, fel y clywsom gan Rhun, mae awdurdodau lleol wedi bod ar eu gorau yn ystod hyn—mae awdurdodau lleol wedi disgleirio yn wir. Yn ogystal â miloedd o wirfoddolwyr yn y cefndir sydd wedi bod yn gwneud popeth o ddarparu bwyd a meddyginiaethau, gwnïo gynau, gwnïo masgiau, a hefyd y miloedd o ofalwyr di-dâl sydd wedi teimlo straen y chwe mis diwethaf yn fawr. Bu'n gyfnod erchyll i lawer, ac mae rhai sydd wedi gwella wedi'u gwanychu gan COVID hirdymor yn awr, wrth inni siarad—cronig, gwanychol ac maent yn dal i ddioddef. Bydd gwasanaethau adsefydlu'n allweddol wrth i amser fynd yn ei flaen, a bydd hynny'n sail i adroddiad pellach gan y pwyllgor iechyd hwn. Hoffwn ddiolch hefyd i glercod ac ymchwilwyr a gweithwyr cymorth cyfreithiol, a phawb sy'n gwneud i'r pwyllgor iechyd hwn weithredu mor dda. Mae'n adroddiad rhagorol, fel rwyf wedi clywed llawer yn ei ddweud, ac mae llawer o'r diolch am hynny i waith ymchwil rhagorol a gwaith clercio rhagorol.

Felly, i gloi, dywedwn hyn: sefwch yn gadarn a gwnewch y pethau sylfaenol drwy gadw pellter cymdeithasol, golchi dwylo, gwisgo masg a chyfyngu ar eich cysylltiadau cymdeithasol—dyna sydd angen i ni barhau i'w wneud—a chefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr.