Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
29/09/2020Cynnwys
Contents
Yn y fersiwn ddwyieithog, mae’r golofn chwith yn cynnwys yr iaith a lefarwyd yn y cyfarfod. Mae’r golofn dde yn cynnwys cyfieithiad o’r areithiau hynny.
In the bilingual version, the left-hand column includes the language used during the meeting. The right-hand column includes a translation of those speeches.
Cyfarfu'r Senedd yn y Siambr a thrwy gynhadledd fideo am 13:31 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met in the Chamber and by video-conference at 13:31 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn i ni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Cynhelir y Cyfarfod Llawn hwn ar ffurf hybrid, gydag Aelodau yn Siambr y Senedd, ac eraill yn ymuno drwy gyswllt fideo. Bydd yr holl Aelodau sy'n cymryd rhan yn nhrafodion y Senedd, ble bynnag y bônt, yn cael eu trin yn gyfartal heddiw. Mae pob Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo, yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru, yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer Cyfarfod Llawn heddiw, ac mae'r rhain wedi'u nodi ar eich agenda chi. A dwi eisiau atgoffa Aelodau fod y Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn berthnasol i'r cyfarfod hyn, ac yr un mor berthnasol i'r Aelodau sydd yn y Siambr ag ydyn nhw i'r rheini sy'n ymuno drwy gyswllt fideo.
Welcome to this Plenary session. Before we begin, I want to set out a few points. This meeting will be held in a hybrid format, with some Members in the Senedd Siambr, and others joining by video-conference. All Members participating in proceedings of the Senedd, wherever they may be, will be treated equitably. A Plenary meeting held using video-conference, in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament, constitute Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting, and these are noted on your agenda. And I would remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, and apply equally to Members in the Siambr as to those joining virtually.
Cwestiynau i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf ar yr agenda, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Michelle Brown.
Questions to the First Minister is our first agenda item, and the first question is from Michelle Brown.
1. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i adeiladu'n ôl yn wyrddach ar ôl pandemig COVID-19? OQ55625
1. What plans does Welsh Government have to build back greener after the COVID-19 pandemic? OQ55625
Llywydd, I thank the Member for that question. Across the Welsh Government, we prepare for a green reconstruction post COVID. The actions we are taking will generate a more sustainable and resilient future economy, tackle the climate emergency, and address the decline in biodiversity.
Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Ar draws Llywodraeth Cymru, rydym ni'n paratoi ar gyfer ailadeiladu gwyrdd ar ôl COVID. Bydd y camau yr ydym ni'n eu cymryd yn creu economi fwy cynaliadwy a chydnerth yn y dyfodol, yn mynd i'r afael ag argyfwng yr hinsawdd, ac yn mynd i'r afael â'r dirywiad i fioamrywiaeth.
Thank you for that answer, First Minister. Your friends at the Trades Union Congress have said this green recovery must be good for the environment, and the Future Generations Commissioner for Wales says that we have a once-in-a-lifetime—
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae eich ffrindiau yng Nghyngres yr Undebau Llafur wedi dweud bod yn rhaid i'r adferiad gwyrdd hwn fod yn dda i'r amgylchedd, ac mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru yn dweud bod gennym ni gyfle unwaith mewn oes—
Michelle, can I just stop you there? I think we might have missed the start of your supplementary question. If you can start again.
Michelle, a gaf i eich atal am funud? Rwy'n credu efallai ein bod ni wedi colli dechrau eich cwestiwn atodol. Os gallwch chi ddechrau eto.
Okay. Thank you for your answer, First Minister. Your friends at the Trades Union Congress have said that any recovery must benefit the environment and the Future Generations Commissioner for Wales says we have a once-in-a-lifetime opportunity to come up with visionary ideas and transformative investment to address health, the economy, and the ongoing climate and nature crises, for the sake of Wales's long-term future. She says we need a new definition of prosperity based on well-being and a fairer, greener way of living. So, what's one of your imaginative ideas? Build yet another road—the red route—a road that won't preserve nature and the environment, as the TUC, the future generations commissioner and the Welsh people want, but will destroy it. You scrapped the M4 relief road because it would damage the environment in south Wales. So, it's a shame for the people of north Wales that you don't care as much about us, but instead care more about lorry drivers who want to cross into and out of Ireland. Initially, you said it was chosen because it was the cheapest option, but the cost estimate has already risen by £20 million. We need every penny we have to be spent on recovery projects. When will the Government stop the rhetoric and put the money towards projects that will help our recovery, and do so in a way that does not destroy forever ancient woodlands and farmland?
Iawn. Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Mae eich ffrindiau yng Nghyngres yr Undebau Llafur wedi dweud bod yn rhaid i unrhyw adferiad fod er lles yr amgylchedd ac mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru yn dweud bod gennym ni gyfle unwaith mewn oes i lunio syniadau gweledigaethol a buddsoddiad trawsnewidiol i fynd i'r afael ag iechyd, yr economi, a'r argyfyngau hinsawdd a natur parhaus, er mwyn dyfodol hirdymor Cymru. Mae hi'n dweud ein bod ni angen diffiniad newydd o ffyniant yn seiliedig ar lesiant a ffordd decach a gwyrddach o fyw. Felly, beth yw un o'ch syniadau llawn dychymyg? Adeiladu ffordd arall eto—y llwybr coch—ffordd na fydd yn diogelu natur a'r amgylchedd, fel y mae'r TUC, comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a phobl Cymru ei eisiau, ond a fydd yn eu dinistrio. Diddymwyd ffordd liniaru'r M4 gennych chi gan y byddai'n niweidio'r amgylchedd yn y de. Felly, mae'n drueni i bobl y gogledd nad ydych chi'n poeni cymaint amdanom ni, ond yn hytrach yn poeni mwy am yrwyr lorïau sydd eisiau croesi i mewn ac allan o Iwerddon. Dywedasoch yn wreiddiol iddo gael ei ddewis oherwydd mai dyma'r dewis rhataf, ond mae'r amcangyfrif o'r gost eisoes wedi codi gan £20 miliwn. Rydym ni angen i bob ceiniog sydd gennym ni gael ei gwario ar brosiectau adfer. Pa bryd fydd y Llywodraeth yn rhoi'r gorau i'r rhethreg ac yn neilltuo arian i brosiectau a fydd yn helpu ein hadferiad, ac yn gwneud hynny mewn modd nad yw'n dinistrio coetiroedd a thir fferm hynafol am byth?
Well, Llywydd, I have with me here, as Members can see, the stakeholder briefing that was distributed to Members and others about the plans for development of the Flintshire corridor scheme. In case the Member hasn't had an opportunity to see that document, let me just assure her that it makes it clear that the stage we are at with the red route is a preliminary design process, which will look at all the environmental and engineering issues raised during consultation in more detail. The preferred route will be developed further as a result of that consideration, including environmental, traffic and economic appraisals, and, as the stakeholder briefing makes clear, all of that will be designed to minimise the impact of the improvements—the very necessary improvements—on local residents, the landscape, air quality and biodiversity. So, I don't dismiss for a moment the concerns that the Member has raised. They're right and proper ones, but the process that we are embarked upon is designed exactly to explore with local people and with local stakeholders the issues the Member raises and to resolve them in a way that takes account of those important matters.
Wel, Llywydd, mae gen i gyda mi yma, fel y gall yr Aelodau ei weld, y briff i randdeiliaid a ddosbarthwyd i Aelodau ac eraill am y cynlluniau ar gyfer datblygu cynllun coridor Sir y Fflint. Rhag ofn nad yw'r Aelod wedi cael cyfle i weld y ddogfen honno, gadewch i mi ei sicrhau ei bod yn ei gwneud yn eglur mai proses ddylunio ragarweiniol yw'r cam yr ydym ni arno gyda'r llwybr coch, a fydd yn edrych yn fwy manwl ar yr holl faterion amgylcheddol a pheirianneg a godwyd yn ystod yr ymgynghoriad. Bydd y llwybr a ffefrir yn cael ei ddatblygu ymhellach o ganlyniad i'r ystyriaeth honno, gan gynnwys arfarniadau amgylcheddol, traffig ac economaidd, ac, fel y mae'r briff i randdeiliaid yn ei gwneud yn eglur, bydd hynny i gyd yn cael ei ddylunio i sicrhau bod effaith y gwelliannau—y gwelliannau angenrheidiol iawn—cyn lleied â phosibl ar drigolion lleol, y dirwedd, ansawdd aer a bioamrywiaeth. Felly, nid wyf i'n diystyru am eiliad y pryderon y mae'r Aelod wedi eu codi. Maen nhw'n rhai cywir a phriodol, ond mae'r broses yr ydym ni wedi cychwyn arni wedi ei llunio yn union i archwilio gyda phobl leol a chyda rhanddeiliaid lleol y materion y mae'r Aelod yn eu codi a'u datrys nhw mewn modd sy'n cymryd y materion pwysig hynny i ystyriaeth.
First Minister, obviously if we are to build back and build back greener, it's important that businesses can survive the various stages of either regional or local lockdowns, or indeed national lockdowns. What confidence can you give businesses that they will be there at the end of this coronavirus outbreak, and in particular that, once we do suppress it now—the second time of asking—there's not going to be a third lockdown later in the winter, a fourth lockdown, which will have a massive impact on business and business confidence, as well as on liquidity of those businesses to be there to build back better, build back greener?
Prif Weinidog, yn amlwg os ydym ni'n mynd i adeiladu yn ôl ac adeiladu yn ôl yn wyrddach, mae'n bwysig y gall busnesau oroesi gwahanol gyfnodau cyfyngiadau symud rhanbarthol neu leol, neu gyfyngiadau symud cenedlaethol yn wir. Pa hyder allwch chi ei roi i fusnesau y byddan nhw yno ar ddiwedd yr argyfwng coronafeirws hwn, ac yn arbennig, ar ôl i ni ei drechu nawr—ar yr ail gynnig—na fydd trydydd cyfnod o gyfyngiadau symud yn ddiweddarach yn y gaeaf, pedwerydd cyfnod o gyfyngiadau symud, a fydd yn cael effaith enfawr ar fusnesau a hyder busnesau, yn ogystal ag ar hylifedd y busnesau hynny i fod yno i adeiladu yn ôl yn well, i adeiladu yn ôl yn wyrddach?
Llywydd, the Member makes two points there. He will welcome, I know, the announcement by my colleague Ken Skates of £60 million to help businesses specifically affected by the local health protection restrictions, and my colleague will be making a statement on the floor of the Senedd later this afternoon and will be able to explain more of the detail of that then.
The second point that Andrew R.T. Davies makes is about events further into the year. And there, what I want to say is this: that will depend, crucially, on the extent to which Welsh citizens continue to observe all the measures that will make a difference to further spikes in coronavirus in the future. So, the Government will do all the things that we can do. The health service, local authorities, public health organisations, the police—all those organisations that are working so hard to try and protect people and keep Wales safe—will play their part. But, in the end, coronavirus spreads when people meet together in circumstances that they shouldn't, when they travel unnecessarily, when they come into contact with others in ways that could be avoided, and the chances we have of avoiding further spikes and further local restrictions depends crucially on every one of us playing our part.
Llywydd, mae'r Aelod yn gwneud dau bwynt yn y fan yna. Gwn y bydd yn croesawu'r cyhoeddiad gan fy nghyd-Weinidog Ken Skates o £60 miliwn i helpu busnesau y mae'r cyfyngiadau lleol ar ddiogelu iechyd wedi effeithio arnyn nhw yn benodol, a bydd fy nghyd-Weinidog yn gwneud datganiad ar lawr y Senedd yn ddiweddarach y prynhawn yma a bydd yn gallu egluro mwy o'r manylion bryd hynny.
Mae'r ail bwynt y mae Andrew R.T. Davies yn ei wneud yn ymwneud â digwyddiadau yn ddiweddarach yn y flwyddyn. Ac yn hynny o beth, hoffwn ddweud hyn: bydd hynny yn dibynnu, yn hollbwysig, ar y graddau y mae dinasyddion Cymru yn parhau i gyd-fynd â'r holl fesurau a fydd yn gwneud gwahaniaeth i gynnydd i achosion o'r coronafeirws yn y dyfodol. Felly, bydd y Llywodraeth yn gwneud yr holl bethau y gallwn ni eu gwneud. Bydd y gwasanaeth iechyd, awdurdodau lleol, sefydliadau iechyd cyhoeddus, yr heddlu—yr holl sefydliadau hynny sy'n gweithio mor galed i geisio diogelu pobl a chadw Cymru yn ddiogel—yn chwarae eu rhan. Ond, yn y pen draw, mae coronafeirws yn lledaenu pan fydd pobl yn cyfarfod gyda'i gilydd o dan amgylchiadau na ddylen nhw, pan fyddan nhw'n teithio yn ddiangen, pan fyddan nhw'n dod i gysylltiad ag eraill mewn ffyrdd y gellid eu hosgoi, ac mae'r siawns sydd gennym ni o osgoi rhagor o achosion o gynnydd a chyfyngiadau lleol pellach yn dibynnu yn hollbwysig ar bob un ohonom ni yn chwarae ein rhan.
2. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda Phrif Weinidog y DU ynghylch cynigion Llywodraeth y DU ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yng Nghymru? OQ55600
2. What discussions has the First Minister had with the UK Prime Minister regarding the UK Government's proposals for regional investment in Wales? OQ55600
Well, Llywydd, no discussions have been offered by the Prime Minister on this matter. We discuss our plans with other UK Government Ministers, but progress remains slow, despite only three months remaining until EU funding enters its final phase.
Wel, Llywydd, nid yw Prif Weinidog y DU wedi cynnig unrhyw drafodaethau ynghylch y mater hwn. Rydym ni'n trafod ein cynlluniau gyda Gweinidogion eraill Llywodraeth y DU, ond mae cynnydd yn dal i fod yn araf, er mai dim ond tri mis sydd ar ôl tan y bydd cyllid yr UE ar ei gyfnod olaf .
Well, First Minister, I'm disappointed to find that no discussions have gone on at that very top level of Government, but I don't put it at your door whatsoever. In Wales, with our established reserved-powers model of devolution and the spending priorities flowing from clear, legally constituted policy framework underpinned by the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, we can argue in the Senedd over the social and economic and environmental priorities, our success and failures, in an open and accountable and democratic way, and we do. But, I have a worry, First Minister. In England, prior to the last general election, we now know that nine out of 10 of the top beneficiaries of increased education spend were Conservative marginal seats in affluent areas. And the National Audit Office has revealed that some of the most deprived parts of England were left out of a £3.6 billion scheme to regenerate town centres. Sixty-one of those towns were chosen by Ministers led by the Secretary of State for Housing, Communities and Local Government, Robert Jenrick. All but one were Tory-held seats or targets.
So, First Minister, do you share my worries that, in the absence of clarity on the UK shared prosperity fund, the absence of engagement by the Prime Minister and the absence of a UK policy framework, there is a clear and present danger that Mr Johnson may be persuaded by those with—[Inaudible.]—and lack of understanding of devolution to view replacement EU funds as an opportunity for party political gerrymandering in Wales?
Wel, Prif Weinidog, rwy'n siomedig o weld nad oes unrhyw drafodaethau wedi eu cynnal ar y lefel uchaf honno o Lywodraeth, ond nid wyf i'n rhoi'r bai arnoch chi o gwbl. Yng Nghymru, gyda'n model cadw pwerau sefydledig o ddatganoli a'r blaenoriaethau gwario yn deillio o fframwaith polisi eglur, a gyfansoddwyd yn gyfreithiol, yn seiliedig ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, gallwn ddadlau yn y Senedd ynghylch y blaenoriaethau cymdeithasol ac economaidd ac amgylcheddol, ein llwyddiant a'n methiannau, mewn ffordd agored ac atebol a democrataidd, ac rydym ni'n gwneud hynny. Ond, mae gen i bryder, Prif Weinidog. Yn Lloegr, cyn yr etholiad cyffredinol diwethaf, rydym ni'n gwybod erbyn hyn mai seddi ymylol y Ceidwadwyr mewn ardaloedd cefnog oedd naw o'r 10 prif fuddiolwr y cynnydd i wariant ar addysg . Ac mae'r Swyddfa Archwilio Genedlaethol wedi datgelu bod rhai o rannau mwyaf difreintiedig Lloegr wedi cael eu gadael allan o gynllun gwerth £3.6 biliwn i adfywio canol trefi. Dewiswyd chwe deg un o'r trefi hynny gan Weinidogion dan arweiniad Robert Jenrick, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Dai, Cymunedau a Llywodraeth Leol. Roedd pob un ond un yn seddi yr oedd y Torïaid yn eu cynrychioli neu a oedd yn dargedau iddynt.
Felly, Prif Weinidog, a ydych chi, fel finnau, yn poeni, yn absenoldeb eglurder ynghylch cronfa ffyniant gyffredin y DU, yn absenoldeb ymgysylltiad gan Brif Weinidog y DU ac yn absenoldeb fframwaith polisi DU, bod perygl eglur presennol y gallai Mr Johnson gael ei berswadio gan y rhai sydd â—[Anghlywadwy.] —a diffyg dealltwriaeth o ddatganoli i ystyried cronfeydd i ddisodli rhai'r UE fel cyfle ar gyfer jerimandro pleidiol yng Nghymru?
Well, Llywydd, I think Huw Irranca-Davies makes a very important point, and he does so with all the authority of someone who has chaired our regional investment steering group, who chairs the European structural funds monitoring committee and chairs our European advisory group. So, the things that he says to the Senedd come with all the authority and the information that he has been able to draw together in those very important jobs.
Now, the plans for future investment in Wales that he has drawn up with those colleagues, a made-in-Wales arrangement reflecting international best practice, meeting the specific needs of different sectors and parts of Wales with greater delegation of decision making to regions, that is an approach that has been endorsed not simply by the Senedd, but by the all-party parliamentary group chaired by our colleague Stephen Kinnock at Westminster, the Welsh Local Government Association, Universities Wales, the Financial Standards Authority, the Confederation of British Industry, the Wales Council for Voluntary Action and independent think tanks like the Joseph Rowntree Foundation.
The danger is now that, in pursuit of narrow sectional party political advantage, the UK Government is engineering a position where they will take decisions away from the democratically elected Senedd and put them in the hands of an unelected—as far as Wales is concerned—Secretary of State for Wales, and I'm afraid all the warnings that Huw Irranca-Davies has made this afternoon are very likely to turn out to be true unless we can stop those plans in their tracks, and we will be working as hard as we can to achieve exactly that.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod Huw Irranca-Davies yn gwneud pwynt pwysig iawn, ac mae'n gwneud hynny gyda holl awdurdod rhywun sydd wedi cadeirio ein grŵp llywio buddsoddi rhanbarthol, sy'n cadeirio pwyllgor monitro'r cronfeydd strwythurol Ewropeaidd ac sy'n cadeirio ein grŵp cynghori Ewropeaidd. Felly, mae'r pethau y mae'n eu dweud wrth y Senedd yn dod gyda'r holl awdurdod a'r wybodaeth y mae wedi gallu eu dwyn ynghyd yn y swyddi pwysig iawn hynny.
Nawr, mae'r cynlluniau ar gyfer buddsoddiad yng Nghymru yn y dyfodol y mae wedi eu llunio gyda'r cyd-Aelodau hynny, trefniant wedi'i wneud yng Nghymru sy'n adlewyrchu arfer gorau rhyngwladol, gan ddiwallu anghenion penodol gwahanol sectorau a rhannau o Gymru gyda mwy o ddirprwyo penderfyniadau i ranbarthau, mae hwnnw'n ddull sydd wedi ei gymeradwyo nid yn unig gan y Senedd, ond gan y grŵp seneddol hollbleidiol dan gadeiryddiaeth ein cydweithiwr Stephen Kinnock yn San Steffan, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Prifysgolion Cymru, yr Awdurdod Safonau Ariannol, Cydffederasiwn Diwydiant Prydain, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a melinau trafod annibynnol fel Sefydliad Joseph Rowntree.
Y perygl nawr yw bod Llywodraeth y DU, wrth geisio mantais bleidiol adrannol gul, yn llunio sefyllfa lle byddan nhw yn cymryd penderfyniadau oddi wrth y Senedd a etholwyd yn ddemocrataidd ac yn eu rhoi yn nwylo Ysgrifennydd Gwladol Cymru nas etholwyd—o safbwynt Cymru—ac mae gen i ofn bod yr holl rybuddion y mae Huw Irranca-Davies wedi eu gwneud y prynhawn yma yn debygol iawn o fod yn wir oni allwn ni atal y cynlluniau hynny rywsut, a byddwn yn gweithio mor galed ag y gallwn i wneud yn union hynny.
First Minister, the Organisation for Economic Co-operation and Development report into the future of regional development and public investment in Wales found that the labour market links between the communities of mid Wales and south-west Wales weren't particularly very strong. That recommendation is of no surprise to me. The report proceeded to recommend that it would be beneficial to separate mid Wales from south-west Wales to create four distinct economic regions, as opposed to the current three. I wonder what considerations you and the Welsh Government have given to this particular recommendation and the other recommendations for regional investment within the OECD report.
Prif Weinidog, canfu adroddiad y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd ar ddyfodol datblygu rhanbarthol a buddsoddiad cyhoeddus yng Nghymru nad oedd y cysylltiadau marchnad lafur rhwng cymunedau'r canolbarth a'r de-orllewin yn arbennig o gryf. Nid yw'r argymhelliad hwnnw yn syndod o gwbl i mi. Aeth yr adroddiad ymlaen i argymell y byddai'n fuddiol gwahanu'r canolbarth oddi wrth y de-orllewin i greu pedwar rhanbarth economaidd ar wahân, yn hytrach na'r tri rhanbarth presennol. Tybed pa ystyriaethau yr ydych chi a Llywodraeth Cymru wedi eu rhoi i'r argymhelliad penodol hwn a'r argymhellion eraill ar gyfer buddsoddi rhanbarthol yn adroddiad yr OECD.
Llywydd, I thank Russell George for that question. He draws attention to the very important OECD report that we commissioned, as part of, as I said earlier, our determination that regional economic development policy in Wales should be informed by international best practice. The report is being considered by the groups chaired by Huw Irranca-Davies, and that will inform our thinking in the Welsh Government and we will respond in full to the OECD's recommendations. But the point I make more generally, Llywydd, is this: that the report gives us in this Senedd—Members here—the opportunity to bring all their experience and local knowledge to bear on the way that these decisions are made in Wales. The idea that these decisions should be taken away from us and made by a person sitting behind a desk in Whitehall, who will know very, very little about mid Wales, south-west Wales or any other parts that need to benefit from our funding in future, I think poses a real danger to us and would mean that, in future, the sorts of questions that Russell George has very properly raised here this afternoon would no longer be part of our considerations or our decision making.
Llywydd, diolchaf i Russell George am y cwestiwn yna. Mae'n tynnu sylw at adroddiad pwysig iawn yr OECD a gomisiynwyd gennym ni, yn rhan o'n penderfyniad, fel y dywedais yn gynharach, y dylai polisi datblygu economaidd rhanbarthol yng Nghymru gael ei lywio gan arfer gorau rhyngwladol. Mae'r adroddiad yn cael ei ystyried gan y grwpiau a gadeirir gan Huw Irranca-Davies, a bydd hynny'n llywio ein syniadau yn Llywodraeth Cymru a byddwn yn ymateb yn llawn i argymhellion yr OECD. Ond y pwynt yr wyf i'n ei wneud yn fwy cyffredinol, Llywydd, yw hwn: bod yr adroddiad yn rhoi cyfle i ni yn y Senedd hon—Aelodau yma—gyfrannu eu holl brofiad a'u gwybodaeth leol at y ffordd y mae'r penderfyniadau hyn yn cael eu gwneud yng Nghymru. Mae'r syniad y dylai'r penderfyniadau hyn gael eu cymryd oddi wrthym ni ni a chael eu gwneud gan rywun sy'n eistedd y tu ôl i ddesg yn Whitehall, a fydd yn gwybod ychydig iawn, iawn am ganolbarth Cymru, de-orllewin Cymru nac unrhyw rannau eraill sydd angen elwa ar ein cyllid yn y dyfodol, rwy'n credu yn berygl gwirioneddol i ni a byddai'n golygu, yn y dyfodol, na fyddai'r mathau o gwestiynau y mae Russell George wedi eu codi yn briodol iawn yma y prynhawn yma yn rhan o'n hystyriaethau na'n penderfyniadau mwyach.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd y Ceidwadwyr Cymreig, Paul Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the Welsh Conservatives, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, there's now been a series of important policy statements issued by Welsh Government Ministers to the media instead of this Chamber. Of course, it's vital that Members are given the opportunity to respond to Welsh Government announcements on behalf of the people of Wales. Last week, you chose to make an announcement to the media that affected hundreds of thousands of people right across south Wales. You failed to answer questions on the timings of your statement, and this week you've decided not to even turn up in person. First Minister, that disregard for Welsh democracy is unacceptable, and will you now guarantee that any future decisions will firstly be made in this Chamber so that, in the spirit of openness and transparency, elected Members will have the opportunity to appropriately scrutinise the Welsh Government?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, cyhoeddwyd cyfres o ddatganiadau polisi pwysig gan Weinidogion Llywodraeth Cymru erbyn hyn i'r cyfryngau yn hytrach nac i'r Siambr hon. Wrth gwrs, mae'n hanfodol bod Aelodau yn cael y cyfle i ymateb i gyhoeddiadau Llywodraeth Cymru ar ran pobl Cymru. Yr wythnos diwethaf, fe wnaethoch ddewis gwneud cyhoeddiad i'r cyfryngau a oedd yn effeithio ar gannoedd o filoedd o bobl ledled y de. Methoch ag ateb cwestiynau ar amseriad eich datganiad, a'r wythnos hon rydych chi wedi penderfynu peidio ag ymddangos yn bersonol hyd yn oed. Prif Weinidog, mae'r diystyrwch hwnnw o ddemocratiaeth Cymru yn annerbyniol, ac a wnewch chi sicrhau nawr y bydd unrhyw benderfyniadau yn y dyfodol yn cael eu gwneud yn y Siambr hon yn gyntaf fel y bydd gan Aelodau etholedig, yn yr ysbryd o fod yn agored ac yn dryloyw, gyfle i graffu yn briodol ar Lywodraeth Cymru?
Llywydd, you said in introducing this afternoon's session that every Member of the Senedd is equally able to participate, whether that is remotely or in person, so I will leave you to deal with the remarks that the leader of the opposition made about where people choose to take part in these proceedings.
I say to people in Wales all the time that they should avoid unnecessary journeys, and I believe that I'm equally able to answer questions in the way that we are doing now as I would be if I were in the Chamber. It is entirely wrong for the Government to ask people in Wales to take action in one direction and then not to behave in the same way ourselves. I think the Member is quite wrong to suggest that somehow, because I'm answering questions in the way that I am, that that is not satisfactory. But that's a point for you, Llywydd, I believe, rather than for me.
As to the other point, it's plainly nonsensical. I answer questions on the floor of this Assembly, I make statements on the floor of this Assembly absolutely regularly. I did so all the way through the recess, when his Government at Westminster wasn't available to answer a single question from any elected representative, and there's nothing at all that this Government has to apologise for or answer for in being available and answerable to the Senedd of Wales.
Llywydd, dywedasoch wrth gyflwyno sesiwn y prynhawn yma bod gan bob Aelod o'r Senedd yr un cyfle i gymryd rhan, boed hynny o bell neu'n bersonol, felly gadawaf i chi ymdrin â'r sylwadau a wnaeth arweinydd yr wrthblaid ynghylch ble mae pobl yn dewis cymryd rhan yn y trafodion hyn.
Rwy'n dweud wrth bobl yng Nghymru drwy'r amser y dylen nhw osgoi teithiau diangen, ac rwy'n credu bod yr un gallu gen i i ateb cwestiynau yn y ffordd yr ydym ni'n ei wneud nawr ag y byddai gen i pe bawn i yn y Siambr. Mae'n gwbl anghywir i'r Llywodraeth ofyn i bobl yng Nghymru weithredu mewn un cyfeiriad ac yna peidio ag ymddwyn yn yr un ffordd ein hunain. Rwy'n credu bod yr Aelod yn hollol anghywir i awgrymu, rywsut, gan fy mod i'n ateb cwestiynau yn y ffordd yr wyf i'n ei wneud, nad yw hynny'n foddhaol. Ond mae hwnnw'n bwynt i chi, Llywydd, rwy'n credu, yn hytrach nag i mi.
O ran y pwynt arall, mae'n amlwg yn lol. Rwy'n ateb cwestiynau ar lawr y Cynulliad hwn, rwy'n gwneud datganiadau ar lawr y Cynulliad hwn yn gwbl reolaidd. Fe wnes i hynny drwy'r toriad, pan nad oedd ei Lywodraeth ef yn San Steffan ar gael i ateb yr un cwestiwn gan unrhyw gynrychiolydd etholedig, ac nid oes unrhyw beth o gwbl y mae'n rhaid i'r Llywodraeth hon ymddiheuro amdano na bod yn atebol amdano o ran bod ar gael ac yn atebol i Senedd Cymru.
Well, Llywydd, I'm not going to take any lectures off the First Minister. I put it to you, First Minister, that you can turn up to your Government offices in Cathays Park, but you can't turn up to the heart of Welsh democracy, which is also your place of work. And when it comes to making statements outside this Chamber, I'm afraid you've got a track record as a Government. More than 2 million people across Wales are now living under your Government's restrictions; the very least that you can do is offer their elected representatives a chance to question you on your decision making, and that's why firstly making statements to this Chamber is so important.
Now, there are some very real concerns about the impact of local lockdowns on people who are living alone, and it's vital that the Welsh Government looks at the restrictions with a view to finding some way of allowing single-person households to mix with another person. There has been little recognition of the serious impact that this could have on people's mental health, particularly given that so many single-person households have already had to shield for most of this year. And I know you've said that you're concerned about those elderly people living on their own who, at the moment, are not able to mix with anybody else indoors. Therefore, can you tell us what you’re doing about it, because you’re aware of the Scottish model that allows a single person to form an extended household with one other? Knowing how desperately isolated some people across Wales must be feeling, can you tell us why the Welsh Government hasn't already changed the regulations in relation to single-person households, as I'm sure you'd agree, we have to offer these people hope?
Wel, Llywydd, nid wyf i'n mynd i gymryd unrhyw bregethau gan y Prif Weinidog. Awgrymaf i chi, Prif Weinidog, eich bod yn gallu dod i swyddfeydd eich Llywodraeth ym Mharc Cathays, ond na allwch chi ddod i galon democratiaeth Cymru, sydd hefyd yn weithle i chi. A phan ddaw'n fater o wneud datganiadau y tu allan i'r Siambr hon, mae gen i ofn bod gennych chi gryn hanes fel Llywodraeth. Mae dros 2 filiwn o bobl ledled Cymru yn byw o dan gyfyngiadau eich Llywodraeth erbyn hyn; y peth lleiaf y gallwch chi ei wneud yw cynnig cyfle i'w cynrychiolwyr etholedig eich holi am eich penderfyniadau, a dyna pam mae gwneud datganiadau i'r Siambr hon yn gyntaf mor bwysig.
Nawr, ceir rhai pryderon gwirioneddol am effaith cyfyngiadau symud lleol ar bobl sy'n byw ar eu pennau eu hunain, ac mae'n hanfodol bod Llywodraeth Cymru yn edrych ar y cyfyngiadau gyda'r bwriad o ddod o hyd i ryw ffordd o ganiatáu i aelwydydd un person gymysgu â pherson arall. Prin fu'r gydnabyddiaeth o'r effaith ddifrifol y gallai hyn ei chael ar iechyd meddwl pobl, yn enwedig o gofio bod cynifer o aelwydydd un person eisoes wedi gorfod amddiffyn yn ystod y rhan fwyaf o eleni. A gwn eich bod chi wedi dweud eich bod yn pryderu am y bobl oedrannus hynny sy'n byw ar eu pennau eu hunain nad ydyn nhw, ar hyn o bryd, yn cael cymysgu ag unrhyw un arall o dan do. Felly, a allwch chi ddweud wrthym ni beth yr ydych chi'n ei wneud yn ei gylch, oherwydd rydych chi'n ymwybodol o fodel yr Alban sy'n caniatáu i un person ffurfio aelwyd estynedig gydag un arall? O wybod pa mor anobeithiol o ynysig y mae'n rhaid bod rhai pobl ledled Cymru yn teimlo, a allwch chi ddweud wrthym ni pam nad yw Llywodraeth Cymru eisoes wedi newid y rheoliadau o ran aelwydydd un person, oherwydd rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno, mae'n rhaid i ni gynnig gobaith i'r bobl hyn?
Well, Llywydd, I believe I'm at the heart of Welsh democracy now, and I'm answering the Member's questions, so I continue to fail to see what he thinks he has to complain about.
As for people who live in single-person households, I think that is an important issue. I've been discussing it with leaders of local authorities who are under local restrictions. I've been taking an interest in the Scottish model of doing so. It is being considered as part of the 21-day review that we carry out here in Wales. So, in Wales, we have stuck throughout to the pattern of reviewing our regulations every three weeks. That consideration for single-adult households is part of the current three-week review, which was discussed by Cabinet colleagues this morning. I'm hopeful that we will be able to complete the necessary regulations and the advice that we need to take from the chief medical officer and others in order to complete our consideration of it within the three-week review that culminates this week.
Wel, Llywydd, rwy'n credu fy mod yng nghalon democratiaeth Cymru nawr, ac rwy'n ateb cwestiynau'r Aelod, felly rwy'n dal i fethu â gweld beth mae e'n ei gredu sydd ganddo i gwyno amdano.
O ran pobl sy'n byw mewn aelwydydd un person, rwy'n credu bod hwnnw'n fater pwysig. Rwyf i wedi bod yn ei drafod gydag arweinyddion awdurdodau lleol sy'n destun cyfyngiadau lleol. Rwyf i wedi bod yn cymryd diddordeb ym model yr Alban o wneud hynny. Mae'n cael ei ystyried yn rhan o'r adolygiad 21 diwrnod yr ydym ni'n ei gynnal yma yng Nghymru. Felly, yng Nghymru, rydym ni wedi cadw at y patrwm o adolygu ein rheoliadau bob tair wythnos. Mae'r ystyriaeth honno ar gyfer aelwydydd un oedolyn yn rhan o'r adolygiad tair wythnos presennol, a drafodwyd gan gyd-Weinidogion yn y Cabinet y bore yma. Rwy'n obeithiol y byddwn ni'n gallu cwblhau'r rheoliadau angenrheidiol a'r cyngor y mae angen i ni ei gael gan y prif swyddog meddygol ac eraill er mwyn cwblhau ein hystyriaeth ohonyn nhw yn yr adolygiad tair wythnos sy'n dod i ben yr wythnos hon.
First Minister, as more and more people across Wales are now living under stricter restrictions, it's absolutely essential that the Welsh Government's testing programme is as effective as possible, and that capacity is being used. Last weekend, you told us that, currently in Wales, we’re operating around 2,000 to 3,000 tests a day from Welsh capacity, which is even significantly under the 9,000 tests a day target the Welsh Government initially promised. And yet, a week earlier, you said that an additional 28,000 tests per week could be processed, with further capacity available to manage outbreaks across Wales.
First Minister, it's absolutely vital that the system is capable of responding to spikes in testing that arise from outbreaks, and yet you've made it clear that for Wales to reach its full capacity, it would be difficult on a day-to-day basis. Given that you've invested a further £32 million to speed up turnaround times for coronavirus test results, can you tell us what fundamental changes have been delivered to our laboratory services to increase their capacity and resilience, and what urgent steps are you taking to ensure that all labs in Wales are open and working? And more generally, how confident are you that Wales has a testing system that is capable of supporting our people over the winter months?
Prif Weinidog, gan fod mwy a mwy o bobl ledled Cymru yn byw o dan gyfyngiadau llymach erbyn hyn, mae'n gwbl hanfodol bod rhaglen brofi Llywodraeth Cymru mor effeithiol â phosibl, a bod capasiti yn cael ei ddefnyddio. Y penwythnos diwethaf, dywedasoch wrthym ein bod ni'n gweithredu yng Nghymru ar hyn o bryd tua 2,000 i 3,000 o brofion y dydd o gapasiti Cymru, sydd hyd yn oed yn sylweddol is na'r targed o 9,000 o brofion y dydd a addawodd Llywodraeth Cymru yn wreiddiol. Ac eto, wythnos yn gynharach, dywedasoch y gellid prosesu 28,000 o brofion ychwanegol yr wythnos, gyda chapasiti ychwanegol ar gael i reoli cynnydd i achosion ledled Cymru.
Prif Weinidog, mae'n gwbl hanfodol bod y system yn gallu ymateb i gynnydd sydyn mewn profion sy'n deillio o gynnydd i achosion, ac eto rydych chi wedi ei gwneud yn eglur i Gymru gyrraedd ei chapasiti llawn, y byddai'n anodd o ddydd i ddydd. O gofio eich bod chi wedi buddsoddi £32 miliwn arall i gyflymu amseroedd derbyn canlyniadau profion coronafeirws, a allwch chi ddweud wrthym ni pa newidiadau sylfaenol sydd wedi cael eu cyflwyno i'n gwasanaethau labordy i gynyddu eu capasiti a'u cydnerthedd, a pha gamau brys ydych chi'n eu cymryd i sicrhau bod pob labordy yng Nghymru yn agored ac yn gweithio? Ac yn fwy cyffredinol, pa mor ffyddiog ydych chi bod gan Gymru system brofi sy'n gallu cefnogi ein pobl dros fisoedd y gaeaf?
Llywydd, I think if the Member wants to quote me he should try to do so accurately. I said at the weekend that the testing numbers this week would be over 5,000 and that it would rise to 8,000 within the Welsh system very shortly. The real struggle we face in the Welsh system at the moment are the problems faced by the lighthouse labs for which his party are responsible. Now, we've had an assurance from those lighthouse labs that they will be able to increase the service they provide to Wales from the 9,400 tests we currently have to 14,000 by the start of October and 19,000 by the start of November. I hope very much that that will turn out to be true and that the lighthouse labs will be able to return to the level of service that they were providing to Wales some four weeks ago. But if you want to know where the struggle in Wales has been over recent weeks, it has been in the pressure that the lighthouse labs system has come under and the difficulties that his Government at Westminster have experienced in coping with those pressures and putting that system back on track again.
Llywydd, rwy'n meddwl os yw'r Aelod eisiau fy nyfynnu y dylai geisio gwneud hynny yn gywir. Dywedais dros y penwythnos y byddai'r niferoedd profi yr wythnos hon dros 5,000 ac y byddai'n codi i 8,000 o fewn system Cymru yn fuan iawn. Y gwir frwydr sy'n ein hwynebu yn system Cymru ar hyn o bryd yw'r problemau sy'n wynebu'r labordai goleudy y mae ei blaid ef yn gyfrifol amdanynt. Nawr, rydym ni wedi cael sicrwydd gan y labordai goleudy hynny y byddan nhw'n gallu cynyddu'r gwasanaeth y maen nhw'n ei ddarparu i Gymru o'r 9,400 o brofion sydd gennym ni ar hyn o bryd i 14,000 erbyn dechrau mis Hydref a 19,000 erbyn dechrau mis Tachwedd. Rwy'n gobeithio'n fawr y bydd hynny yn profi i fod yn wir ac y bydd y labordai goleudy yn gallu dychwelyd i'r lefel o wasanaeth yr oedden nhw'n ei darparu i Gymru tua pedair wythnos yn ôl. Ond os ydych chi eisiau gwybod ym mhle y bu'r trafferthion yng Nghymru dros yr wythnosau diwethaf, mae wedi bod yn y pwysau y mae'r system labordai goleudy wedi eu dioddef a'r anawsterau y mae ei Lywodraeth ef yn San Steffan wedi eu cael yn ymdopi â'r pwysau hynny ac yn rhoi'r system honno ar y trywydd iawn unwaith eto.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. Many of us will have been surprised and somewhat alarmed at the scenes from the top of Snowdon over the weekend, with long queues of people attempting to reach the summit with complete disregard, it would appear, for social distancing guidelines, but it raises a wider issue of course. Many of these will have been visitors and there's nothing set out in the guidelines at the moment that stops someone from a COVID hotspot elsewhere in the UK travelling to areas of Wales currently with low community transmission. Why is it the case, First Minister, that you can't travel from Aberafan to Abergavenny, but you can travel from Manchester to Mynytho?
Diolch, Llywydd. Bydd llawer ohonom ni wedi cael ein synnu a'n dychryn braidd gan y golygfeydd o ben yr Wyddfa dros y penwythnos, gyda chiwiau hir o bobl yn ceisio cyrraedd y copa gan ddiystyru yn llwyr, mae'n ymddangos, canllawiau cadw pellter cymdeithasol, ond mae'n codi mater ehangach wrth gwrs. Bydd llawer o'r rhain wedi bod yn ymwelwyr ac nid oes dim wedi'i nodi yn y canllawiau ar hyn o bryd sy'n atal rhywun sy'n dod o fan lle ceir nifer fawr o achosion o COVID mewn rhannau eraill yn y DU rhag teithio i ardaloedd o Gymru sydd â throsglwyddiad cymunedol isel ar hyn o bryd. Pam, Prif Weinidog, na chewch chi deithio o Aberafan i'r Fenni, ond y cewch chi deithio o Fanceinion i Fynytho?
Well, Llywydd, can I begin by agreeing with Adam Price that those were alarming pictures? Let me make a number of points in reply, however. To begin with, it's really important and we've had lots of anxiety over the summer in holiday destinations about people travelling from elsewhere in the United Kingdom and the risk that that might pose to the spread of the virus in those areas. Actually, the evidence has turned out to be much more positive than that and we don't have examples where the virus has got out of control in those holiday areas because it's been imported from elsewhere. So, I think it's very important to be guided by the evidence and the evidence is that that hasn't caused difficulties, and I think that that is a tribute to two things: it is because people have heard our message about, 'Visit Wales safely', and it's a tribute to the efforts that have been made in those communities to welcome people from elsewhere, which is so important to the local economy, while doing it in a way that does not cause a risk to public health.
However, I think the Member makes an important point. In Wales, when we get a hotspot area, we ask people not to travel outside that area other than for certain narrowly specified purposes, and going on holiday is not one of them. I wrote to the Prime Minister yesterday urging him to do the same in England. I don't think it is right for us to institute a set of border controls trying to prevent people from elsewhere visiting Wales: I think that would lead us into all sorts of anomalous and difficult territory. But I do think that as we act to prevent people who live in hotspots in Wales from travelling to England and taking the risk of the virus with them, so the Prime Minister in his capacity as the Prime Minister of England in this case ought to do the same to prevent people from English hotspots from travelling elsewhere in England to Wales or other parts of the United Kingdom because of the risk that that undoubtedly poses. I wrote to him yesterday asking him to do that, urging him to call a COBRA meeting for this week, as the First Minister of Scotland did at the weekend, and I look forward to a reply.
Wel, Llywydd, a gaf i ddechrau drwy gytuno ag Adam Price bod y rheini yn lluniau a oedd yn peri pryder? Gadewch i mi wneud nifer o bwyntiau mewn ymateb, fodd bynnag. I ddechrau, mae'n bwysig iawn ac rydym ni wedi cael llawer o bryder dros yr haf mewn cyrchfannau gwyliau ynghylch pobl yn teithio o fannau eraill yn y Deyrnas Unedig a'r risg y gallai hynny ei pheri o ran lledaeniad y feirws yn yr ardaloedd hynny. Mewn gwirionedd, mae'r dystiolaeth wedi bod yn llawer mwy cadarnhaol na hynny ac nid oes gennym ni enghreifftiau lle mae'r feirws wedi mynd allan o reolaeth yn yr ardaloedd gwyliau hynny gan ei fod wedi cael ei fewnforio o fannau eraill. Felly, rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cael ein harwain gan y dystiolaeth a'r dystiolaeth yw nad yw hynny wedi achosi anawsterau, a chredaf fod hynny'n deyrnged i ddau beth: y rheswm yw bod pobl wedi clywed ein neges am ymweld â Chymru yn ddiogel, ac mae'n deyrnged i'r ymdrechion a wnaed yn y cymunedau hynny i groesawu pobl o fannau eraill, sydd mor bwysig i'r economi leol, ond gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n peri risg i iechyd y cyhoedd.
Fodd bynnag, rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig. Yng Nghymru, pan fydd gennym ni ardal â nifer fawr o achosion, rydym ni'n gofyn i bobl beidio â theithio y tu allan i'r ardal honno heblaw at ddibenion penodol cyfyngedig, ac nid yw mynd ar wyliau yn un ohonyn nhw. Ysgrifennais at Brif Weinidog y DU ddoe yn ei annog i wneud yr un peth yn Lloegr. Nid wyf i'n credu ei bod hi'n iawn i ni sefydlu cyfres o reolaethau ar y ffin yn ceisio atal pobl o fannau eraill rhag ymweld â Chymru: rwy'n credu y byddai hynny yn ein harwain at bob math o sefyllfaoedd anghyson ac anodd. Ond rwy'n credu, wrth i ni weithredu i atal pobl sy'n byw mewn mannau â nifer fawr o achosion yng Nghymru rhag teithio i Loegr a chymryd y risg o'r feirws gyda nhw, y dylai Prif Weinidog y DU yn rhinwedd ei swydd fel Prif Weinidog Lloegr yn yr achos hwn wneud yr un peth i atal pobl o fannau â nifer fawr o achosion yn Lloegr rhag teithio o fannau eraill yn Lloegr i Gymru neu i rannau eraill o'r Deyrnas Unedig oherwydd y risg y mae hynny'n sicr yn ei hachosi. Ysgrifennais ato ddoe yn gofyn iddo wneud hynny, gan ei annog i drefnu cyfarfod COBRA ar gyfer yr wythnos hon, fel y gwnaeth Prif Weinidog yr Alban dros y penwythnos, ac edrychaf ymlaen at gael ateb.
First Minister, the summer has been an extremely anxious time for young people, as you know. As a consequence of the A-level debacle, many were left not knowing if they were going to university at all, let alone which one. Having arrived on campus last week, the worry now will be whether they will be allowed to return home for Christmas. Students like Meg, a first-year law student from Brecon, studying at Bath, need clarity. She says the message from the Government is clearly confusing and could definitely be communicated better, particularly for students who've moved to a different country with different regulations. So, can you answer these specific questions? To what extent is education exempt from rules allowing students to form new households? Can students studying and living in a restricted area in Wales but who live elsewhere return home? Can students studying and living in areas where no restrictions apply travel home, even if home is within an area of local restrictions? And finally, can students studying in one locally restricted area travel to another locally restricted area if this means getting home?
Prif Weinidog, mae'r haf wedi bod yn gyfnod pryderus iawn i bobl ifanc, fel y gwyddoch. O ganlyniad i'r llanast Safon Uwch, gadawyd llawer ohonyn nhw ddim yn gwybod a oedden nhw'n mynd i'r brifysgol o gwbl, heb sôn am ba un. Ar ôl cyrraedd y campws yr wythnos diwethaf, y pryder nawr fydd a fyddan nhw'n cael dychwelyd adref ar gyfer y Nadolig. Mae myfyrwyr fel Meg, myfyriwr y gyfraith blwyddyn gyntaf o Aberhonddu, sy'n astudio yng Nghaerfaddon, angen eglurder. Mae hi'n dweud bod neges y Llywodraeth yn amlwg yn ddryslyd ac yn sicr y gallai gael ei chyfleu yn well, yn enwedig i fyfyrwyr sydd wedi symud i wahanol wlad sydd â gwahanol reoliadau. Felly, a allwch chi ateb y cwestiynau penodol hyn? I ba raddau y mae addysg wedi'i heithrio o reolau sy'n caniatáu i fyfyrwyr ffurfio aelwydydd newydd? A gaiff myfyrwyr sy'n astudio ac yn byw mewn ardal dan gyfyngiad yng Nghymru ond sy'n byw mewn mannau eraill ddychwelyd adref? A gaiff myfyrwyr sy'n astudio ac yn byw mewn ardaloedd lle nad oes cyfyngiadau ar waith deithio adref, hyd yn oed os yw'r cartref mewn ardal lle ceir cyfyngiadau lleol? Ac yn olaf, a gaiff myfyrwyr sy'n astudio mewn un ardal sydd dan gyfyngiadau lleol deithio i ardal arall sy'n destun cyfyngiadau lleol os yw hyn yn golygu cyrraedd adref?
Llywydd, the rules governing young people in Wales are the same rules as govern everybody else. I am not prepared to single out young people for adverse treatment in the way that is sometimes being suggested. I agree with what Adam Price said in opening that second set of questions, that young people have had a very difficult time during coronavirus, and the Welsh Government with the sector in Wales is working very hard to make sure that even in these most difficult sets of circumstances, young people's welfare goes on being properly safeguarded, that their access to a high-quality education is preserved throughout this term, and that they are not treated any differently to any other Welsh citizen. And the answers to Adam Price's questions are that the rules that would apply to any person in Wales would apply to a young person who is studying as well, and all of that is available to people who need to have answers to those questions, both on the Welsh Government website, but also in the specific advice from different higher education institutions working hard to communicate to people who have arrived to study at them.
Llywydd, mae'r rheolau sy'n llywodraethu pobl ifanc yng Nghymru yr un rheolau â'r rhai sy'n llywodraethu pawb arall. Nid wyf i'n barod i bwyntio'r bys at bobl ifanc ar gyfer triniaeth andwyol yn y modd sy'n cael ei awgrymu weithiau. Rwy'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Adam Price wrth agor yr ail gyfres yna o gwestiynau, bod pobl ifanc wedi cael amser anodd iawn yn ystod coronafeirws, ac mae Llywodraeth Cymru gyda'r sector yng Nghymru yn gweithio'n galed iawn i wneud yn siŵr bod lles pobl ifanc, hyd yn oed yn y gyfres anoddaf hyn o amgylchiadau, yn parhau i gael ei ddiogelu yn briodol, bod eu gallu i gael mynediad at addysg o ansawdd uchel yn cael ei gadw drwy gydol y tymor hwn, ac nad ydyn nhw'n cael eu trin yn wahanol i unrhyw ddinesydd arall yng Nghymru. A'r atebion i gwestiynau Adam Price yw y byddai'r rheolau a fyddai'n berthnasol i unrhyw berson yng Nghymru yn berthnasol i berson ifanc sy'n astudio hefyd, ac mae hynny i gyd ar gael i bobl sydd angen cael atebion i'r cwestiynau hynny, ar wefan Llywodraeth Cymru, ond hefyd yn y cyngor penodol gan wahanol sefydliadau addysg uwch sy'n gweithio'n galed i gyfathrebu â phobl sydd wedi cyrraedd i astudio ynddyn nhw.
On 4 September, First Minister, SAGE warned that there was a significant risk that higher education could amplify local and national transmission of COVID-19. The risk, they said, required national oversight, and once again, they identified testing as critically important. On 15 July, you said, 'Today we can carry out 15,000 tests a day.' On Sunday, you said, '15,000 is not a sustainable day-to-day target.' So as universities have been opening their doors, the testing system is failing, and if the problem is the lighthouse lab network, why did you buy into it and place your trust in it in the way that you did? Now, the advice from SAGE at the beginning of this month was that a co-ordinated outbreak response strategy should urgently be put in place between Government, HE institutions and local public health teams, but it seems currently, First Minister, there is no clear plan to support students, no clear plan to support the higher education sector. Christmas is only 12 weeks away; when can we expect that plan?
Ar 4 Medi, Prif Weinidog, rhybuddiodd SAGE bod risg sylweddol y gallai addysg uwch chwyddo trosglwyddiad COVID-19 yn lleol ac yn genedlaethol. Dywedasant fod angen trosolwg cenedlaethol o'r risg, ac unwaith eto, nodwyd ganddyn nhw bod profi yn hollbwysig. Ar 15 Gorffennaf, dywedasoch chi, 'Heddiw gallwn gynnal 15,000 o brofion y dydd.' Ddydd Sul, dywedasoch, 'nid yw 15,000 yn darged cynaliadwy o ddydd i ddydd.' Felly, wrth i brifysgolion agor eu drysau, mae'r system brofi yn methu, ac os mai'r broblem yw'r rhwydwaith labordai goleudy, pam wnaethoch chi gyd-fynd ag ef a rhoi eich ymddiriedaeth ynddo yn y ffordd y gwnaethoch chi? Nawr, y cyngor gan SAGE ddechrau'r mis hwn oedd y dylid gweithredu strategaeth gydgysylltiedig ar frys ar gyfer ymateb i gynnydd mewn achosion, rhwng y Llywodraeth, sefydliadau addysg uwch a thimau iechyd cyhoeddus lleol, ond mae'n ymddangos ar hyn o bryd, Prif Weinidog, nad oes cynllun eglur i gefnogi myfyrwyr, dim cynllun eglur i gefnogi'r sector addysg uwch. Dim ond 12 wythnos sydd tan y Nadolig; pa bryd y gallwn ni ddisgwyl y cynllun hwnnw?
Llywydd, that plan exists, and the Member is quite wrong to just spray around accusations that it doesn't exist when it very plainly does, and so very many people are working so hard to make sure that students in Wales are well looked after. He is quite wrong to say that the testing system is failing in Wales. We have over 100,000 students in Wales and about 100 of them have been tested as having a positive case of coronavirus. Of our TTP system, 93 per cent of close contacts continue to be contacted, 94 per cent of positive cases reached—85 per cent of those within 24 hours, 92 per cent within 48 hours. The system in Wales—and indeed the system in Scotland—is standing up to the testing time that we are going through. It's very much unlike what is happening elsewhere.
As far as the lighthouse labs are concerned, I was urged many times on the floor of the Senedd to make sure that Wales took full advantage of the capacity that it would provide to us. It was right that we should do that, and as I said, until a number of weeks ago, the system was serving Wales very well. We want to see that system restored. We want to see it back providing the volume of tests and the timeliness of tests that we know Wales needs. I urge UK Ministers to make sure that they do everything they can to put us in that position, and then we will be very glad indeed, again, to be part of that system, which is providing thousands of tests to Welsh people and is part of the infrastructure that we will all be relying upon as we go further into the autumn and winter.
Llywydd, mae'r cynllun hwnnw yn bodoli, ac mae'r Aelod yn hollol anghywir i ledaenu cyhuddiadau nad yw'n bodoli pan fo'n amlwg iawn ei fod, a bod cynifer o bobl yn gweithio mor galed i wneud yn siŵr bod myfyrwyr yng Nghymru yn derbyn gofal da. Mae'n hollol anghywir i ddweud bod y system brofi yn methu yng Nghymru. Mae gennym ni dros 100,000 o fyfyrwyr yng Nghymru ac mae tua 100 ohonyn nhw wedi cael eu profi fel achosion positif o coronafeirws. O'n system Profi Olrhain Diogelu, mae 93 y cant o gysylltiadau agos yn dal i gael eu cysylltu, cyrhaeddwyd 94 y cant o achosion positif—85 y cant o'r rheini o fewn 24 awr, 92 y cant o fewn 48 awr. Mae'r system yng Nghymru—a'r system yn yr Alban yn wir—yn gwrthsefyll y cyfnod anodd yr ydym ni'n byw drwyddo. Mae'n wahanol iawn i'r hyn sy'n digwydd mewn mannau eraill.
O ran y labordai goleudy, cefais fy annog droeon ar lawr y Senedd i wneud yn siŵr bod Cymru yn manteisio'n llawn ar y capasiti y byddai'n ei gynnig i ni. Roedd hi'n iawn i ni wneud hynny, ac fel y dywedais, tan nifer o wythnosau yn ôl, roedd y system yn gwasanaethu Cymru yn dda iawn. Rydym ni eisiau gweld y system honno yn cael ei hailgyflwyno. Rydym ni eisiau ei gweld yn ôl yn darparu nifer y profion a phrydlondeb y profion yr ydym ni'n gwybod sydd eu hangen ar Gymru. Anogaf Weinidogion y DU i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud popeth yn eu gallu i'n rhoi ni yn y sefyllfa honno, ac yna byddwn ni'n falch iawn yn wir, unwaith eto, o fod yn rhan o'r system honno, sy'n darparu miloedd o brofion i bobl Cymru ac sy'n rhan o'r seilwaith y byddwn ni i gyd yn dibynnu arno wrth i ni fynd ymhellach i'r hydref a'r gaeaf.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
First Minister, when you put Cardiff into local lockdown, and through the force of law required people to work from home if reasonably practicable, did you consider the potential impact of that on our proceedings in the Senedd? Now, if you're correct when you say Members are equally able to participate, whether remotely or in person, doesn't that imply that it is reasonably practicable for Members to work from home? And if Members take a different view, given that is law, may they be receiving a knock on the door from South Wales Police? You said earlier that, 'My colleague will be making a statement on the floor of the Chamber later today'. Can I infer from that that some Ministers will be coming in person to the Chamber, even if you will not yourself? And you haven't said whether you're speaking from a well-appointed hut at the rear of your garden, or whether you're speaking from your office in Cathays Park. If you are speaking from your office, then presumably you've determined it's not reasonably practicable to work from home, so why don't you come to the Chamber? And, overall, when you say people must work from home by law if reasonable practicable, would you ask people to do as you say, or to follow the examples set by our Presiding Officer and the leader of the opposition?
Prif Weinidog, pan wnaed Caerdydd yn destun cyfyngiadau symud lleol gennych chi, a thrwy rym y gyfraith ei gwneud yn ofynnol i bobl weithio gartref os oedd yn rhesymol ymarferol, a wnaethoch chi ystyried effaith bosibl hynny ar ein trafodion yn y Senedd? Nawr, os ydych chi'n gywir pan fyddwch chi'n dweud bod gan Aelodau yr un gallu i gymryd rhan, boed o bell neu'n bersonol, onid yw hynny'n awgrymu ei bod hi'n rhesymol ymarferol i Aelodau weithio gartref? Ac os oes gan Aelodau farn wahanol, o ystyried mai dyna'r gyfraith, a allen nhw gael cnoc ar y drws gan Heddlu De Cymru? Dywedasoch yn gynharach, 'Bydd fy nghyd-Weinidog yn gwneud datganiad ar lawr y Siambr yn ddiweddarach heddiw'. A allaf i gasglu o hynny y bydd rhai Gweinidogion yn dod yn bersonol i'r Siambr, hyd yn oed os na fyddwch chi eich hun? Ac nid ydych chi wedi dweud a ydych chi'n siarad o gwt â phob cyfleuster yng nghefn eich gardd, neu a ydych chi'n siarad o'ch swyddfa ym Mharc Cathays. Os ydych chi'n siarad o'ch swyddfa, yna mae'n debyg eich bod chi wedi penderfynu nad yw'n rhesymol ymarferol gweithio gartref, felly pam na wnewch chi ddod i'r Siambr? Ac, yn gyffredinol, pan eich bod chi'n dweud bod yn rhaid i bobl weithio gartref yn ôl y gyfraith os yw'n rhesymol ymarferol, a fyddech chi'n gofyn i bobl wneud fel y dywedwch, neu ddilyn yr esiampl a roddwyd gan ein Llywydd ac arweinydd yr wrthblaid?
Well, Llywydd, I can assure the Member that when the decision is taken to impose local restrictions in any part of Wales, then all aspects of that decision are carefully considered. It is for individual Members to make a judgment about how they stay within the law. It is reasonably practicable for me to work from my office in Cathays Park, because in order to be able to answer Members' questions, I need the support of staff in the Welsh Government, who help me to make sure that I am as well equipped as I can be to provide answers that Members have a right to expect. So, it is reasonably practicable for me to work from here because I live in Cardiff and need to cross no boundaries to get here. Other Members are bound by the regulations, just as every member of Welsh society in areas where local restrictions are in place, and I think people have an obligation to make sure that they are carefully considering the legal position they are in. I'm on the floor of the Senedd, Llywydd. As you made clear, virtual or physical participation is identical. I'm on the floor of the Senedd now answering questions. My colleague Ken Skates will answer questions remotely, and he will be on the floor as well.
Wel, Llywydd, gallaf sicrhau'r Aelod, pan fydd y penderfyniad yn cael ei wneud i gyflwyno cyfyngiadau lleol mewn unrhyw ran o Gymru, yna caiff pob agwedd ar y penderfyniad hwnnw ei hystyried yn ofalus. Mater i Aelodau unigol yw llunio barn ynghylch sut y maen nhw'n cydymffurfio â'r gyfraith. Mae'n rhesymol ymarferol i mi weithio o'm swyddfa ym Mharc Cathays, oherwydd er mwyn gallu ateb cwestiynau'r Aelodau, rwyf i angen cymorth staff Llywodraeth Cymru, sy'n fy helpu i wneud yn siŵr fy mod i mewn sefyllfa cystal ag y gallaf fod ynddi i ddarparu atebion y mae gan Aelodau hawl i'w disgwyl. Felly, mae'n rhesymol ymarferol i mi weithio o'r fan yma gan fy mod i'n byw yng Nghaerdydd ac nid oes angen i mi groesi unrhyw ffiniau i gyrraedd yma. Mae Aelodau eraill wedi'u rhwymo gan y rheoliadau, yn union fel pob aelod o gymdeithas Cymru mewn ardaloedd lle mae cyfyngiadau lleol ar waith, ac rwy'n credu bod rhwymedigaeth ar bobl i wneud yn siŵr eu bod nhw'n ystyried yn ofalus y sefyllfa gyfreithiol y maen nhw ynddi. Rwyf i ar lawr y Senedd, Llywydd. Fel y'i gwnaed yn eglur gennych chi, mae cyfranogiad rhithwir neu gorfforol yn union yr un fath. Rwyf i ar lawr y Senedd nawr yn ateb cwestiynau. Bydd fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn ateb cwestiynau o bell, a bydd yntau ar y llawr hefyd.
First Minister, you say you're working from your office because it's reasonably practicable to do so, but isn't the law that you must work from home if it is reasonably practicable to do so? And given it's equally possible to participate remotely and physically, would not that be the case? Yet you choose not to come to the Chamber, just as you chose last week to make announcements not in the Chamber, but via the media. You say all these decisions and announcements and regulations that you keep on passing with great variety and regularity around coronavirus are carefully considered, on which note, could I ask whether your policy of making everyone leave pubs and restaurants at the same time is working to help us build herd immunity?
Could I also ask what is happening in terms of our democracy and proposals chaired by an official in your Government to consider postponing the election and extending the term of this Welsh Parliament beyond five years? Wouldn't that be extraordinary given the democratic norms that we have? In the United States, we see the first debate between the presidential contenders tonight. I note that Donald Trump wanted to delay the elections there, but that has been given very short shrift. Is it not the case that we need to vote next May, as required by law, and it would be quite wrong to extend our term further or to delay those elections? As one constituent of mine said today—and I wonder if you could answer this—if we can queue for the supermarket, surely we can queue to vote.
Prif Weinidog, rydych chi'n dweud eich bod chi'n gweithio o'ch swyddfa gan ei bod yn rhesymol ymarferol gwneud hynny, ond onid yw'r gyfraith yn dweud bod yn rhaid i chi weithio gartref os yw'n rhesymol ymarferol gwneud hynny? Ac o ystyried ei bod hi yr un mor bosibl cymryd rhan o bell ac yn gorfforol, onid yw hynny'n wir? Ac eto rydych chi'n dewis peidio â dod i'r Siambr, yn union fel y gwnaethoch ddewis yr wythnos diwethaf i wneud cyhoeddiadau nid yn y Siambr, ond drwy'r cyfryngau. Rydych chi'n dweud bod yr holl benderfyniadau a chyhoeddiadau a rheoliadau hyn yr ydych chi'n dal i'w pasio gydag amrywiaeth a rheoleidd-dra helaeth ynghylch coronafeirws yn cael eu hystyried yn ofalus, ac i'r perwyl hwnnw, a gaf i ofyn a yw eich polisi o wneud i bawb adael tafarndai a bwytai ar yr un pryd yn gweithio i'n helpu i feithrin imiwnedd torfol?
A gaf i ofyn hefyd beth sy'n digwydd o ran ein democratiaeth a chynigion a gadeiriwyd gan swyddog yn eich Llywodraeth i ystyried gohirio'r etholiad ac ymestyn tymor y Senedd Cymru hon y tu hwnt i bum mlynedd? Oni fyddai hynny'n rhyfeddol o ystyried yr arferion democrataidd sydd gennym ni? Yn yr Unol Daleithiau, gwelwn y ddadl gyntaf rhwng y cystadleuwyr arlywyddol heno. Sylwaf fod Donald Trump eisiau gohirio'r etholiadau yno, ond gwrthodwyd hynny yn gyflym iawn. Onid yw'n wir bod angen i ni bleidleisio fis Mai nesaf, fel sy'n ofynnol yn ôl y gyfraith, ac na fyddai'n iawn o gwbl ymestyn ein tymor ymhellach neu ohirio'r etholiadau hynny? Fel y dywedodd un o'm hetholwyr heddiw—ac rwy'n meddwl tybed a allech chi ateb hyn—os gallwn ni giwio i fynd i'r archfarchnad, siawns y gallwn ni giwio i bleidleisio.
Llywydd, the regulations in place in Wales do not require people all to leave the pub at the same time; indeed, it was a very deliberate decision not to do so. In England, everybody must be on the pavement at 10 o'clock at night, whether they are halfway through a meal or have just begun to drink. They must be outside at 10 p.m. and as you have seen in other places, that is clearly causing difficulties of public order and of public health. We decided to take exactly the opposite case here in Wales. People have time after 10 o'clock to complete what they are eating and drinking, and to leave in an orderly way, spread out over that period. Exactly the opposite case obtains in Wales to the one suggested in the question.
Llywydd, let me say that I am very committed to having an election in May of next year. That is absolutely the right thing; that is what I think should happen. It is not right that this Senedd should be extended beyond its current term. I feel very strongly that the Senedd needs a democratic refresh. The opportunity for people in Wales to decide whom they wish to represent them in future should be in their hands, and it should be in their hands in May of next year.
The only point I'd put to the Member is this: none of us knows what the state of coronavirus will be at that time. Just as I want there to be an election, I want there to be an election where every Welsh citizen feels confident about being able to participate, and is not put off from participation by fears that they may have about the risks that they would run to their health if coronavirus were once again to be at a very, very difficult pitch.
So, May is a very long way away, and none of us is in a position to be able to look into that crystal ball. I share the Member's determination that we should vote in May of next year, but I simply put that one point to him: that we want an election in which every Welsh citizen feels that they can go to the polling station and is not put off from doing so because the state of public health at the time might be very off-putting to them. It's just foolish not to be willing to contemplate that and to think about how we would cope with it were we to be faced by it.
Llywydd, nid yw'r rheoliadau sydd ar waith yng Nghymru yn ei gwneud yn ofynnol i bobl i gyd adael y dafarn ar yr un pryd; yn wir, roedd yn benderfyniad bwriadol iawn i beidio â gwneud hynny. Yn Lloegr, mae'n rhaid i bawb fod ar y palmant am 10 o'r gloch yn y nos, pa un a ydyn nhw hanner ffordd drwy bryd o fwyd neu newydd ddechrau yfed. Mae'n rhaid iddyn nhw fod y tu allan am 10 p.m. ac fel yr ydych chi wedi gweld mewn mannau eraill, mae hynny'n amlwg yn achosi anawsterau o ran trefn gyhoeddus ac iechyd y cyhoedd. Fe wnaethom ni benderfynu mabwysiadu'r achos cwbl i'r gwrthwyneb yma yng Nghymru. Mae gan bobl amser ar ôl 10 o'r gloch i orffen yr hyn y maen nhw'n ei fwyta a'i yfed, ac i adael mewn ffordd drefnus, wedi'u gwasgaru dros y cyfnod hwnnw. Mae sefyllfa yn hollol i'r gwrthwyneb ar waith yng Nghymru i'r un a awgrymwyd yn y cwestiwn.
Llywydd, gadewch i mi ddweud fy mod i wedi ymrwymo yn llwyr i gael etholiad ym mis Mai y flwyddyn nesaf. Dyna'n sicr yw'r peth iawn; dyna a ddylai ddigwydd yn fy marn i. Nid yw'n iawn ymestyn y Senedd hon y tu hwnt i'w thymor presennol. Rwy'n teimlo yn gryf iawn bod angen adnewyddu'r Senedd yn ddemocrataidd. Dylai'r cyfle i bobl yng Nghymru benderfynu pwy y maen nhw eisiau i'w cynrychioli yn y dyfodol fod yn eu dwylo nhw, a dylai fod yn eu dwylo nhw ym mis Mai y flwyddyn nesaf.
Yr unig bwynt y byddwn i'n ei wneud i'r Aelod yw hwn: nid oes yr un ohonom ni'n gwybod beth fydd y sefyllfa o ran coronafeirws bryd hynny. Yn union fel yr wyf i eisiau cael etholiad, rwyf i eisiau cael etholiad lle mae pob dinesydd yng Nghymru yn teimlo'n hyderus ynghylch gallu cymryd rhan, ac nad ydyn nhw'n cael eu hatal rhag cymryd rhan gan ofnau a allai fod ganddyn nhw am y risgiau a fyddai'n cael eu peri i'w hiechyd pe byddai coronafeirws ar lefel anodd dros ben unwaith eto.
Felly, mae mis Mai ymhell iawn i ffwrdd, ac nid oes yr un ohonom ni mewn sefyllfa i allu edrych i mewn i'r bêl grisial honno. Rwy'n rhannu penderfyniad yr Aelod y dylem ni bleidleisio ym mis Mai y flwyddyn nesaf, ond gwnaf yr un pwynt hwnnw iddo yn syml: ein bod ni eisiau etholiad lle mae pob dinesydd yng Nghymru yn teimlo y gall fynd i'r orsaf bleidleisio ac nad ydyn nhw'n cael eu hatal rhag gwneud hynny gan y gallai'r sefyllfa o ran iechyd y cyhoedd ar y pryd fod yn annymunol iawn iddyn nhw. Mae'n hurt i beidio â bod yn barod i ystyried hynny a meddwl sut y byddem ni'n ymdopi ag ef pe byddem yn ei wynebu.
3. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru'n eu cael gyda phartneriaid perthnasol ynglŷn a phrofiadau ymwelwyr yng Nghymru yn 2021? OQ55621
3. What discussions is the Welsh Government having with relevant partners about visitor experiences in Wales in 2021? OQ55621
Diolch yn fawr, Llywydd, i Siân Gwenllian am y cwestiwn. Mae’r sector twristiaeth ac adfer profiadau ymwelwyr at y dyfodol yng Nghymru yn cael eu trafod mewn cyfarfodydd rheolaidd o’r tasglu twristiaeth. Mae’r Gweinidog a’r Dirprwy Weinidog sydd â chyfrifoldebau dros dwristiaeth yn mynychu’r cyfarfodydd hyn.
Thank you very much, Presiding Officer. The tourism sector and the future recovery of the visitor experience in Wales are discussed at regular meetings of the tourism taskforce, attended by the Minister and Deputy Minister with tourism responsibilities.
Rydyn ni wedi croesawu llawer mwy o ymwelwyr nag arfer i fannau twristaidd yn fy etholaeth i eleni. Maen nhw wedi dod â hwb haf bach Mihangel i'r economi leol, ond dydy'r profiad ar gyfer yr ymwelydd nac ar gyfer y boblogaeth leol ddim wedi bod yn bleserus ar bob achlysur—problemau parcio a theithio; ciwiau hir, a nid yn unig ar gopa'r Wyddfa; problemau sbwriel. Mae'r rhain i gyd yn cael effaith negyddol ar brofiad yr ymwelydd ac, wrth gwrs, yn creu rhwystredigaeth mawr i'r boblogaeth leol. Ydych chi'n cytuno bod yn rhaid canfod ffyrdd i reoli gordwristiaeth a bod gan y Llywodraeth rôl bwysig i'w chwarae drwy dynnu'r holl bartneriaid perthnasol at ei gilydd er mwyn cynllunio ymlaen at dymor llwyddiannus y flwyddyn nesaf?
We have welcomed far more visitors than usual to tourist areas in my constituency this year. They have brought a boost of a second summer to the local economy, but the experience for the visitor and the local population hasn't always been pleasant—parking problems; travel problems; long queues, and not just on the top of Snowdon; there are also litter problems. These all have a negative impact on the visitor experience and, of course, create huge frustration for the local population. Would you agree that we must find ways of controlling too much tourism and that the Government has a prominent role in bringing all of the relevant partners together in order to forward plan for a successful season next year?
Diolch yn fawr i Siân Gwenllian am y cwestiynau ychwanegol yna. Dwi'n cytuno â hi am y pethau rŷm ni'n trio cadw gyda'i gilydd. Mae'r diwydiant twristiaeth yn bwysig iawn yng ngogledd Cymru, ac mae'r ateb i'r problemau yn dibynnu ar dynnu pobl gyda'i gilydd, rownd y bwrdd gyda'i gilydd, a meddwl am sut dŷn ni'n gallu rhoi profiadau arbennig o dda i bobl sy'n dod aton ni, sy'n rhan o'r economi leol, ac ar yr un amser yn gwarchod y pethau mae pobl yn dod i Gymru i'w gweld ac i'w mwynhau.
A pan dwi'n siarad am bethau fel yna, Llywydd, allaf i jest ddweud—? Cefais i'r fraint o gymryd rhan ddydd Sul mewn seremoni i nodi'r garreg filltir ddiweddaraf yn y daith i sicrhau statws safle treftadaeth y byd i'r diwydiant llechi yng ngogledd-orllewin Cymru, a chroesawu i Gymru Frau Friederike Hansell ac eraill o UNESCO sy'n ymweld â'r ardal. Roedd hwnna'n dangos bod pobl ledled y byd eisiau dod i weld y pethau sydd gyda ni yma yng Nghymru, ond y peth pwysig yw ei wneud e mewn ffordd sy'n gwarchod y pethau maen nhw eisiau eu gweld, ac i dynnu mewn pobl leol, pobl yn y busnesau yna, rownd y bwrdd gyda'r awdurdodau lleol a Llywodraeth Cymru i gynllunio gyda'i gilydd am y dyfodol.
I thank Siân Gwenllian for her supplementary questions. I agree with her on the things that we are trying to keep together. The tourism industry is extremely important to north Wales, and the solution to the problems is dependent on bringing people together around the table to think about how we can give extremely good experiences to people who come to us, that are part of the local economy, and at the same time protect the things that people come to Wales to see and enjoy.
And may I just add there, Llywydd—? I had the privilege of taking part in a ceremony on Sunday evening to note the latest milestone in ensuring world heritage site status to the slate industry in north-west Wales, and welcoming Frau Friederike Hansell and others from UNESCO who were visiting the area. That shows that people throughout the world want to come to see what we have here to offer in Wales, but the important thing to do is to do it in a way that safeguards and protects the things they want to see, and to draw in the local people, and the people in the businesses, around the table with the local authorities and Welsh Government to plan together for the future.
Good afternoon, First Minister. Please forgive me if I cut across anything you've already said; unfortunately, the translation wasn't working on my computer. Many of the visitor experiences in Carmarthen West and South Pembrokeshire are provided by microtourism businesses, whether they are eco tree lodges in the forests of Carmarthenshire or small campsites and businesses along the Pembrokeshire Coast national park. Because they are very distinct and have a particular attraction to certain groups of people, they of course have been quite badly hurt by the COVID-19 pandemic.
I did listen very carefully to your reply to Adam Price earlier about whether or not people should make a journey to see us, but I want to just read you something from Microtourism Wales, who say, 'Our members are now dealing with confused guests looking to cancel or change their holidays because they do not understand the local lockdown policies'. And yesterday, the economy Minister, during the Welsh Government press conference said, and I quote, 'It is vital that people consider carefully whether their journeys are required'.
Microtourism businesses in my patch are already financially under the water because of the earlier lockdown. Are you able to give them any other guidance as to what they should say when someone phones them up from either England or a different part of Wales and says, 'I'm going to cancel my two weeks in your treehouse in Carmarthenshire because I don't think I'm allowed to travel', or, even worse, they ask them whether they should travel or not, which puts the onus of making that decision on the operator?
Prynhawn da, Prif Weinidog. Maddeuwch i mi os byddaf yn torri ar draws unrhyw beth yr ydych chi wedi ei ddweud eisoes; yn anffodus, nid oedd y cyfieithiad yn gweithio ar fy nghyfrifiadur. Darperir llawer o'r profiadau i ymwelwyr yng Ngorllewin Caerfyrddin a De Sir Benfro gan fusnesau microdwristiaeth, boed nhw'n eco-gabanau coed yng nghoedwigoedd Sir Gaerfyrddin neu'n safleoedd gwersylla a busnesau bach ar hyd parc cenedlaethol Arfordir Penfro. Gan eu bod nhw'n wahanol iawn ac yn atyniad arbennig i rai grwpiau o bobl, maen nhw wrth gwrs wedi cael eu taro'n eithaf difrifol gan bandemig COVID-19.
Gwrandewais yn ofalus iawn ar eich ateb i Adam Price yn gynharach ynghylch pa un a ddylai pobl wneud taith i'n gweld ni ai peidio, ond hoffwn ddarllen rhywbeth i chi gan Microdwristiaeth Cymru, sy'n dweud, 'Mae ein haelodau yn ymdrin erbyn hyn â gwesteion dryslyd sydd eisiau canslo neu newid eu gwyliau gan nad ydyn nhw'n deall y polisïau cyfyngiadau symud lleol'. A ddoe, dywedodd Gweinidog yr economi, yn ystod cynhadledd i'r wasg Llywodraeth Cymru, a dyfynnaf, 'Mae'n hanfodol bod pobl yn ystyried yn ofalus a yw eu teithiau yn angenrheidiol'.
Mae busnesau microdwristiaeth yn fy ardal i eisoes o dan y dŵr yn ariannol oherwydd y cyfyngiadau symud cynharach. A allwch chi roi unrhyw gyfarwyddyd arall iddyn nhw ynghylch yr hyn y dylen nhw ei ddweud pan fydd rhywun yn eu ffonio naill ai o Loegr neu o wahanol ran o Gymru ac yn dweud, 'Rwy'n mynd i ganslo fy mhythefnos yn eich tŷ pen coeden yn Sir Gaerfyrddin gan nad wyf i'n credu fy mod i'n cael teithio', neu'n waeth byth, maen nhw'n gofyn iddyn nhw a ddylen nhw deithio ai peidio , sy'n rhoi'r cyfrifoldeb o wneud y penderfyniad hwnnw ar y gweithredwr?
Well, Llywydd, I have tremendous sympathy for the businesses Angela Burns has highlighted. I was able myself to spend a short while in the holiday period in her constituency and could see just how hard people who earn a living through visitors were working to try and make up for the losses that they had sustained earlier in the year. So, the reoccurrence of coronavirus across the United Kingdom is inevitably very challenging for them. We do our best to communicate as clearly as we can through the different networks that we have, through the group that I mentioned in my answer to Siân Gwenllian that meets every week with the Welsh Government, to make sure that, through the regional tourist arrangements, we're conveying those messages.
Today, Ken Skates will make a statement on the floor of the Senedd, which will include a £20 million ring-fenced budget for hospitality and tourism, over and above the £27 million that the sector has been able to draw down from the first two iterations of the economic recovery fund. So, I hope that that will be of some help to the businesses that Angela Burns has highlighted. We were working hard with the sector to try to extend the season so that people would have been able to go on working for longer, and the difficulties that we are experiencing as the virus takes hold once again are a blow, both to those plans and to the hard-working people who have done so much to try to recoup something from the season for the businesses that they have worked so hard to build up.
Wel, Llywydd, mae gen i gydymdeimlad aruthrol â'r busnesau y mae Angela Burns wedi tynnu sylw atyn nhw. Llwyddais fy hun i dreulio amser byr yn ystod cyfnod y gwyliau yn ei hetholaeth hi a gallwn weld yn union pa mor galed yr oedd pobl sy'n ennill bywoliaeth drwy ymwelwyr yn gweithio i geisio gwneud iawn am y colledion yr oedden nhw wedi eu dioddef yn gynharach yn y flwyddyn. Felly, mae'n anochel bod dychweliad coronafeirws ledled y Deyrnas Unedig yn anodd iawn iddyn nhw. Rydym ni'n gwneud ein gorau i gyfathrebu mor eglur ag y gallwn ni drwy'r gwahanol rwydweithiau sydd gennym ni, drwy'r grŵp y soniais amdano yn fy ateb i Siân Gwenllian sy'n cyfarfod bob wythnos gyda Llywodraeth Cymru, i wneud yn siŵr, drwy'r trefniadau twristiaeth rhanbarthol, ein bod ni'n cyfleu'r negeseuon hynny.
Heddiw, bydd Ken Skates yn gwneud datganiad ar lawr y Senedd, a fydd yn cynnwys cyllideb wedi'i neilltuo gwerth £20 miliwn ar gyfer lletygarwch a thwristiaeth, yn ychwanegol at y £27 miliwn y mae'r sector wedi gallu cael gafael arno o ddwy fersiwn gyntaf y gronfa adfer economaidd. Felly, gobeithiaf y bydd hynny yn rhywfaint o gymorth i'r busnesau y mae Angela Burns wedi tynnu sylw atyn nhw. Roeddem ni'n gweithio yn galed gyda'r sector i geisio ymestyn y tymor fel y byddai pobl wedi gallu parhau i weithio'n hwy, ac mae'r anawsterau yr ydym ni'n eu profi wrth i'r feirws gydio unwaith eto yn ergyd, i'r cynlluniau hynny ac i'r bobl sy'n gweithio'n galed ac wedi gwneud cymaint i geisio adennill rhywbeth o'r tymor i'r busnesau y maen nhw wedi gweithio mor galed i'w datblygu.
4. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gyfyngiadau COVID-19 yng Nghasnewydd? OQ55599
4. Will the First Minister provide an update on COVID-19 restrictions in Newport? OQ55599
I thank John Griffiths, Llywydd. Following a sharp increase in cases, local restrictions were introduced in Newport on 22 September. It is too early to make a definitive assessment, but the number of cases is starting to stabilise thanks to the efforts of local people. We monitor the situation daily and formally review local restrictions every week.
Diolchaf i John Griffiths, Llywydd. Yn dilyn cynnydd sydyn i nifer yr achosion, cyflwynwyd cyfyngiadau lleol yng Nghasnewydd ar 22 Medi. Mae'n rhy gynnar i wneud asesiad pendant, ond mae nifer yr achosion yn dechrau sefydlogi diolch i ymdrechion pobl leol. Rydym ni'n monitro'r sefyllfa yn ddyddiol ac yn adolygu'r cyfyngiadau lleol yn ffurfiol bob wythnos.
First Minister, it is important for people to know that complying with restrictions to drive down cases will result in timely easing of those restrictions when it is safe to do so. So, I hear what you say about some indications that matters are moving in the right direction, but is there anything more you can say about compliance and the effectiveness of the local measures and what that might mean for the timing of the lifting of those measures? And where people in local restriction areas had pre-booked holidays that are affected, will you do all that you can to ensure that the travel industry acts responsibly and provides full and unconditional refunds?
Prif Weinidog, mae'n bwysig i bobl wybod y bydd cydymffurfio â chyfyngiadau i leihau achosion yn arwain at lacio'r cyfyngiadau hynny yn brydlon pan fydd hi'n ddiogel gwneud hynny. Felly, rwy'n clywed yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am rai arwyddion bod materion yn symud i'r cyfeiriad iawn, ond a oes unrhyw beth arall y gallwch chi ei ddweud am gydymffurfiad ac effeithiolrwydd y mesurau lleol a'r hyn y gallai hynny ei olygu i amseriad diddymu'r mesurau hynny? A phan oedd gan bobl mewn ardaloedd â chyfyngiadau lleol wyliau a drefnwyd ymlaen llaw sydd wedi'u heffeithio, a wnewch chi wneud popeth o fewn eich gallu i sicrhau bod y diwydiant teithio yn gweithredu'n gyfrifol ac yn darparu ad-daliadau llawn a diamod?
Llywydd, I thank John Griffiths for those points. I'm happy to confirm that the daily figures that I see and am advised on by our public health colleagues have continued to show a small but sustained fall in the number of cases in the Newport county borough council area. I spoke with the chief constable of Gwent Police twice last week and was encouraged by what she had to say about the level of compliance that is being seen in those local authorities subject to local restrictions, and she repeated a point made to me earlier about Caerphilly—that people in Newport want to do the right thing; they're not looking to find ways around the rules, they want to act within the spirit of the rules because they have understood that the more we do, the faster we will get on top of that local spike and the sooner we will be able to lift those restrictions. And I'm hugely grateful, both to the citizens of Newport, but also to local authority officers and the police service, for everything they are doing to help people to do the right thing.
We'll be reviewing restrictions on Thursday of this week and I will be discussing with my officials how we might begin, step by step, to lift those local restrictions. I cannot promise at all that we will be able to begin on that journey on this Thursday, but I want to make sure we are planning for the route out of those local restrictions with local people and with local agencies so we can communicate that clearly to people who live in those localities.
As to the second important point that John Griffiths raised about holiday arrangements, he will know that the Minister for Health and Social Services wrote earlier to the travel industry; he wrote again on 23 September. I am pleased that we have received a reply from the Association of British Insurers confirming that their members are committed to supporting their customers in the circumstances that John Griffiths set out and that they are expecting to pay out £275 million in cancellation claims. What we need to see are those general sentiments, encouraging sentiments, delivered on the ground in the lives of people who have found their holidays disrupted.
Llywydd, diolchaf i John Griffiths am y pwyntiau yna. Rwy'n hapus i gadarnhau bod y ffigurau dyddiol yr wyf i'n eu gweld ac yn cael cyngor arnyn nhw gan ein cydweithwyr ym maes iechyd cyhoeddus wedi parhau i ddangos gostyngiad bach ond parhaus yn nifer yr achosion yn ardal cyngor bwrdeistref sirol Casnewydd. Siaradais â phrif gwnstabl Heddlu Gwent ddwywaith yr wythnos diwethaf ac fe'm calonogwyd gan yr hyn yr oedd ganddi i'w ddweud am lefel y cydymffurfiad a welir yn yr awdurdodau lleol hynny sy'n destun cyfyngiadau lleol, ac ailadroddodd bwynt a wnaed i mi yn gynharach am Gaerffili—bod pobl yng Nghasnewydd eisiau gwneud y peth iawn; dydyn nhw ddim yn ceisio dod o hyd i ffyrdd o osgoi'r rheolau, maen nhw eisiau ymddwyn yn unol ag ysbryd y rheolau gan eu bod nhw wedi deall po fwyaf y byddwn ni'n gwneud hynny, y cyflymaf y byddwn ni'n gostwng y cynnydd lleol hwnnw i achosion a'r cynharaf y byddwn ni'n gallu diddymu'r cyfyngiadau hynny. Ac rwy'n hynod ddiolchgar, i ddinasyddion Casnewydd, ond hefyd i swyddogion awdurdodau lleol a gwasanaeth yr heddlu, am bopeth y maen nhw'n ei wneud i helpu pobl i wneud y peth iawn.
Byddwn yn adolygu'r cyfyngiadau ddydd Iau yr wythnos hon a byddaf yn trafod gyda'm swyddogion sut y gallem ni ddechrau, gam wrth gam, diddymu'r cyfyngiadau lleol hynny. Ni allaf addo o gwbl y byddwn ni'n gallu dechrau ar y daith honno y dydd Iau hwn, ond rwyf i eisiau gwneud yn siŵr ein bod ni'n cynllunio ar gyfer y llwybr allan o'r cyfyngiadau lleol hynny gyda phobl leol a chydag asiantaethau lleol fel y gallwn ni gyfleu hynny yn eglur i bobl sy'n byw yn yr ardaloedd hynny.
O ran yr ail bwynt pwysig a gododd John Griffiths am drefniadau gwyliau, bydd yn gwybod bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi ysgrifennu yn gynharach at y diwydiant teithio; ysgrifennodd eto ar 23 Medi. Rwy'n falch ein bod ni wedi cael ateb gan Gymdeithas Yswirwyr Prydain yn cadarnhau bod eu haelodau wedi ymrwymo i gynorthwyo eu cwsmeriaid o dan yr amgylchiadau a nodwyd gan John Griffiths a'u bod yn disgwyl talu £275 miliwn mewn hawliadau canslo. Yr hyn y mae angen i ni ei weld yw'r teimladau cyffredinol hynny, teimladau calonogol, yn cael eu darparu ar lawr gwlad ym mywydau pobl y tarfwyd ar eu gwyliau.
5. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i roi i fusnesau ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn ystod pandemig y coronafeirws? OQ55613
5. What support has the Welsh Government provided to businesses in Bridgend during the coronavirus pandemic? OQ55613
Can I thank Carwyn Jones, Llywydd? Four hundred and seventy-four Bridgend micro and small and medium-sized enterprises have been awarded funding through the Wales-only economic resilience fund, totalling £88.1 million, with at least 2,500 jobs safeguarded up until the present time. We will continue to support businesses throughout Wales to stay viable through the pandemic and to respond to the inevitable challenges of Brexit.
A gaf i ddiolch i Carwyn Jones, Llywydd? Dyfarnwyd cyllid i 474 o ficrofusnesau a mentrau bach a chanolig eu maint ym Mhen-y-bont ar Ogwr drwy'r gronfa cadernid economaidd Cymru yn unig, yn dod i gyfanswm o £88.1 miliwn, gydag o leiaf 2,500 o swyddi yn cael eu diogelu hyd heddiw. Byddwn yn parhau i gynorthwyo busnesau ledled Cymru i aros yn hyfyw drwy'r pandemig ac i ymateb i heriau anochel Brexit.
I thank the First Minister for that answer. Businesses in Bridgend and across Wales, First Minister, will be very pleased to hear the announcement this week, from the Minister for Economy and Transport, of an extra £60 million-worth of funding for businesses across Wales as they continue to face the challenges of coronavirus. In terms of businesses in Bridgend and across Wales, how might they go about accessing that funding and accessing help, and what sort of sums might they be reasonably expected to receive as a result of those applications?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Bydd busnesau ym Mhen-y-bont ar Ogwr a ledled Cymru, Prif Weinidog, yn falch iawn o glywed y cyhoeddiad yr wythnos hon, gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, o £60 miliwn ychwanegol o gyllid i fusnesau ledled Cymru wrth iddyn nhw barhau i wynebu heriau coronafeirws. O ran busnesau ym Mhen-y-bont ar Ogwr a ledled Cymru, sut y gallen nhw fynd ati i gael gafael ar y cyllid hwnnw a chael gafael ar gymorth, a pha fath o symiau y gellid disgwyl yn rhesymol iddyn nhw eu cael o ganlyniad i'r ceisiadau hynny?
Well, Llywydd, I thank Carwyn Jones for those supplementary questions. There's £140 million altogether in this third phase of the economic resilience fund. The eligibility checker for this latest phase will open on 5 October, and, of course, I hope that any business who, having seen the detail, think that may be eligible for help will make their way to that eligibility checker to make applications as soon as they are able to do so. Microbusinesses will be able to apply for up to £10,000; SMEs will be able to apply for up to £150,000; and large businesses will be able to apply for up to £200,000. Now, of course, there are conditions and rules that apply around all of that, but that gives, I hope, an indication of the sort of scale of help that will be available.
Llywydd, just to give another sense of how the scheme has been working: I answered questions here in the Senedd earlier in the summer about the £5 million fund that we launched at that time to provide help for particularly small businesses, sole traders and so on, and over £4 million of that £5 million has already been awarded. So, I think that that demonstrates that we have a system in place that is not only responsive to the needs of Welsh businesses, but is able to respond, as quickly as we are able to, to get the money from us and into their hands so that they can go on being successful businesses into the future.
Wel, Llywydd, diolchaf i Carwyn Jones am y cwestiynau atodol yna. Ceir cyfanswm o £140 miliwn yn nhrydydd cam y gronfa cadernid economaidd. Bydd y gwiriwr cymhwysedd ar gyfer y cam diweddaraf hwn yn agor ar 5 Hydref, ac, wrth gwrs, rwy'n gobeithio y bydd unrhyw fusnes sy'n credu, ar ôl gweld y manylion, y gallen nhw fod yn gymwys i gael cymorth yn dod o hyd i'r gwiriwr cymhwysedd hwnnw i wneud ceisiadau cyn gynted ag y gallan nhw wneud hynny. Bydd microfusnesau yn cael gwneud cais am hyd at £10,000; Bydd busnesau bach a chanolig yn cael gwneud cais am hyd at £150,000; a bydd busnesau mawr yn cael gwneud cais am hyd at £200,000. Nawr, wrth gwrs, ceir amodau a rheolau sy'n berthnasol yn gysylltiedig â hynny i gyd, ond mae hynna, gobeithio, yn rhoi syniad o faint y cymorth a fydd ar gael.
Llywydd, dim ond i roi awgrym arall o sut y mae'r cynllun wedi bod yn gweithio: atebais gwestiynau yma yn y Senedd yn gynharach yn yr haf am y gronfa gwerth £5 miliwn a lansiwyd gennym ni bryd hynny i ddarparu cymorth yn arbennig i fusnesau bach, unig fasnachwyr ac yn y blaen, a dyfarnwyd dros £4 miliwn o'r £5 miliwn hwnnw eisoes. Felly, rwy'n credu bod hynny'n dangos bod gennym ni system ar waith sydd nid yn unig yn ymateb i anghenion busnesau Cymru, ond sy'n gallu ymateb, cyn gynted ag y gallwn, i gael yr arian oddi wrthym ni ac i'w dwylo nhw fel y gallan nhw barhau i fod yn fusnesau llwyddiannus yn y dyfodol.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gymorth ariannol Llywodraeth Cymru i fusnesau y mae pandemig y coronafeirws wedi cael effaith arnynt? OQ55591
6. Will the First Minister make a statement on Welsh Government financial support for businesses affected by the coronavirus pandemic? OQ55591
I thank the Member for that, Llywydd. Our £1.7 billion business support package is the most generous offer of help anywhere in the United Kingdom. As I've said a number of times this afternoon, the Minister for Economy, Transport and North Wales will provide further details of phase 3 of the economic resilience fund in an oral statement later this afternoon.
Diolchaf i'r Aelod am hynna, Llywydd. Ein pecyn cymorth busnes gwerth £1.7 biliwn yw'r cynnig mwyaf hael o gymorth unrhyw le yn y Deyrnas Unedig. Fel yr wyf i wedi ei ddweud sawl gwaith y prynhawn yma, bydd Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru yn rhoi mwy o fanylion am gam 3 y gronfa cadernid economaidd mewn datganiad llafar yn ddiweddarach y prynhawn yma.
Thank you, First Minister. I welcome what you've done already and look forward to hearing what the Minister has to say this afternoon. But I've been contacted by the owner of a small haulage firm working in the construction sector who needed financial support as building sites and quarries were closing due to the pandemic. He applied for the first phase of funding from the economic resilience fund shortly after it became available, only to find it'd been withdrawn because of the demand. He then contacted Business Wales, who advised him to seek funding through the self-employed scheme, which he did and received a small payment. When he applied for more funding from the ERF, he was refused because he had claimed from HMRC. My constituent said if he'd known this advice would make him ineligible for further ERF funding, he wouldn't have applied. First Minister, are you aware of more cases like this, and do you agree with me that it's simply not right that this firm is now under threat due to advice received from Business Wales?
Diolch, Prif Weinidog. Rwy'n croesawu'r hyn yr ydych chi wedi ei wneud eisoes ac edrychaf ymlaen at glywed yr hyn sydd gan y Gweinidog i'w ddweud y prynhawn yma. Ond mae perchennog cwmni cludo nwyddau bach sy'n gweithio yn y sector adeiladu yr oedd angen cymorth ariannol arno gan fod safleoedd adeiladu a chwareli yn cau oherwydd y pandemig wedi cysylltu â mi. Gwnaeth gais am gam cyntaf y cyllid o'r gronfa cadernid economaidd yn fuan ar ôl iddo ddod ar gael, dim ond i ganfod ei fod wedi cael ei dynnu yn ôl oherwydd y galw. Cysylltodd wedyn â Busnes Cymru, a'i gynghorodd i geisio cyllid drwy'r cynllun hunangyflogedig, a gwnaeth hynny gan dderbyn taliad bach. Pan wnaeth gais am fwy o arian o'r gronfa cadernid economaidd, fe'i gwrthodwyd gan ei fod wedi hawlio gan Gyllid a Thollau Ei Mawrhydi. Dywedodd fy etholwr pe byddai'n gwybod y byddai'r cyngor hwn yn ei wneud yn anghymwys i gael mwy o arian o'r gronfa cadernid economaidd, ni fyddai wedi gwneud cais. Prif Weinidog, a ydych chi'n ymwybodol o fwy o achosion fel hyn, ac a ydych chi'n cytuno â mi nad yw'n iawn bod y cwmni hwn o dan fygythiad erbyn hyn oherwydd cyngor a gafwyd gan Busnes Cymru?
Llywydd, I'm not, I'm afraid, familiar with the details of the specific firm to which the Member refers, but I'm very willing to pursue the points that she has made. If she would like to provide me with details of the firm and the concerns that lie behind the question that she's raised on their behalf this afternoon, I will certainly make sure that they are pursued. And I thank the Member for what she said in opening about welcoming the help that we are able to provide to businesses in Wales more generally.
Llywydd, nid wyf i'n gyfarwydd â manylion y cwmni penodol y mae'r Aelod yn cyfeirio ato, ond rwy'n barod iawn i fynd ar drywydd y pwyntiau y mae wedi eu gwneud. Os hoffai roi manylion y cwmni i mi a'r pryderon sy'n sail i'r cwestiwn y mae wedi ei godi ar ei ran y prynhawn yma, byddaf yn sicr o wneud yn siŵr eu bod nhw'n cael sylw. A diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd ar y cychwyn am groesawu'r cymorth yr ydym ni yn gallu ei roi i fusnesau yng Nghymru yn fwy cyffredinol.
7. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i fynd i'r afael â TB buchol yng Nghymru? OQ55612
7. What plans does the Welsh Government have to tackle bovine TB in Wales? OQ55612
Llywydd, the Welsh Government continues to implement our TB eradication programme, addressing all sources of infection in a cattle herd. New herd incidence last year was the lowest for 15 years, with a 16 per cent decline in incidents in the 12 months to June 2020.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i weithredu ein rhaglen dileu TB, gan fynd i'r afael â phob ffynhonnell haint mewn buches wartheg. Roedd nifer yr achosion newydd mewn buchesi y llynedd yr isaf ers 15 mlynedd, gyda gostyngiad o 16 y cant i ddigwyddiadau yn y 12 mis hyd at fis Mehefin 2020.
Thank you, First Minister. Now, in the 12 months to June 2020, 10,823 cattle were slaughtered due to bovine TB. Now, yes, I agree that is a 12 per cent decrease on the previous 12 months, however I was shocked to hear in the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee the Minister describe this as 'the latest statistics are good.' Well, they are not good if you speak to the farmers across Wales. In fact, they are scandalous, especially as there has been a 56 per cent increase in new herd incidence in the low-risk areas of Wales during the last three years. Whilst 33,512 cattle have been slaughtered, only 16 licences have been issued to capture, mark and eradicate badgers to prevent the spread of this horrendous disease. First Minister, do you consider the latest statistics as being good and what more are you doing to minimise the spread of bovine TB amongst our wildlife? Diolch.
Diolch, Prif Weinidog. Nawr, yn y 12 mis hyd at fis Mehefin 2020, lladdwyd 10,823 o wartheg oherwydd TB mewn gwartheg. Nawr, ydw, rwy'n cytuno bod hynny'n ostyngiad o 12 y cant ar y 12 mis blaenorol, ond cefais sioc o glywed yn y Pwyllgor Newid yn yr Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig y Gweinidog yn disgrifio hyn fel 'mae'r ystadegau diweddaraf yn dda'. Wel, dydyn nhw ddim yn dda os siaradwch chi â'r ffermwyr ledled Cymru. Mewn gwirionedd, maen nhw'n gywilyddus, yn enwedig gan y bu cynnydd o 56 y cant i nifer yr achosion newydd mewn buchesi yn ardaloedd risg isel Cymru yn ystod y tair blynedd diwethaf. Er bod 33,512 o wartheg wedi cael eu lladd, dim ond 16 o drwyddedau a roddwyd i ddal, marcio a difa moch daear er mwyn atal y clefyd erchyll hwn rhag lledaenu. Prif Weinidog, a ydych chi'n ystyried bod yr ystadegau diweddaraf yn dda a beth arall ydych chi'n ei wneud i sicrhau bod lledaeniad TB mewn gwartheg ymhlith ein bywyd gwyllt cyn lleied â phosibl? Diolch.
Well, Llywydd, I think we have to encourage people in the sector who work so hard when we see a 24-consecutive-month decrease in new herd incidence, when we see that number being the lowest for 15 years, and in the first quarter of this year, the lowest in any quarter since figures began to be collected. So, it's important we encourage those people in the sector who are doing everything they can, including farmers, of course, to deal with this dreadful disease by demonstrating that the actions they are taking are having a positive impact, and that is exactly what the Minister was trying to do.
TB is a dreadful disease in cattle, and its impact on those farms who've had to see whole herds slaughtered is devastating, on people who've invested so much in those herds over so many years. The only way of tackling it is by tackling it on every front, through accurate testing, through high biosecurity standards, through individual herd action plans and investing in the science as we do at the TB centre of excellence at Aberystwyth. Those are actions that every part of the sector has to take some responsibility for implementing.
The Member said in her supplementary question to me that it was scandalous—the number of new cases that we are seeing in low-TB areas. But she will know that 82 per cent of new cases in those low areas are traced to cattle that are bought and brought into those areas, bringing TB with them. That's why high biosecurity standards, accurate testing and the other measures that I have mentioned all have their part to play, and in that way, we will succeed together in eliminating this dreadful disease from Wales.
Wel, Llywydd, rwy'n credu bod yn rhaid i ni annog pobl yn y sector sy'n gweithio mor galed pan fyddwn ni'n gweld gostyngiad i nifer yr achosion newydd mewn buchesi 24 mis yn olynol, pan fyddwn ni'n gweld mai'r nifer honno yw'r isaf ers 15 mlynedd, ac yn chwarter cyntaf eleni, yr isaf mewn unrhyw chwarter ers dechrau casglu ffigurau. Felly, mae'n bwysig ein bod ni'n annog y bobl hynny yn y sector sy'n gwneud popeth yn eu gallu, gan gynnwys ffermwyr, wrth gwrs, i ymdrin â'r clefyd ofnadwy hwn drwy ddangos bod y camau y maen nhw'n eu cymryd yn cael effaith gadarnhaol, a dyna'n union yr oedd y Gweinidog yn ceisio ei wneud.
Mae TB yn glefyd echrydus mewn gwartheg, ac mae ei effaith ar y ffermydd hynny sydd wedi gorfod gweld buchesi cyfan yn cael eu lladd yn ofnadwy, ar bobl sydd wedi buddsoddi cymaint yn y buchesi hynny dros gynifer o flynyddoedd. Yr unig ffordd o fynd i'r afael ag ef yw drwy fynd i'r afael ag ef ym mhob agwedd, drwy brofion cywir, drwy safonau bioddiogelwch uchel, drwy gynlluniau gweithredu buchesi unigol a buddsoddi yn yr wyddoniaeth fel yr ydym ni'n ei wneud yn y ganolfan ragoriaeth TB yn Aberystwyth. Mae'r rheini yn gamau y mae'n rhaid i bob rhan o'r sector gymryd rhywfaint o gyfrifoldeb am eu gweithredu.
Dywedodd yr Aelod yn ei chwestiwn atodol i mi ei bod hi'n gywilyddus—nifer yr achosion newydd yr ydym ni'n eu gweld mewn ardaloedd TB isel. Ond bydd hi'n gwybod bod 82 y cant o achosion newydd yn yr ardaloedd isel hynny yn cael eu holrhain i wartheg sy'n cael eu prynu a'u symud i mewn i'r ardaloedd hynny, gan ddod â TB gyda nhw. Dyna pam mae gan safonau bioddiogelwch uchel, profion cywir a'r mesurau eraill yr wyf i wedi sôn amdanyn nhw i gyd eu rhan i'w chwarae, ac yn y modd hwnnw, byddwn yn llwyddo gyda'n gilydd i ddileu'r clefyd ofnadwy hwn o Gymru.
Ac yn olaf, cwestiwn 8—Darren Millar.
Finally, question 8—Darren Miller.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddiogelwch ar y ffyrdd yng ngogledd Cymru? OQ55598
8. Will the First Minister make a statement on road safety in north Wales? OQ55598
Llywydd, I thank Darren Millar for that. Road safety remains a key concern for the Welsh Government. The Minister for Economy, Transport and North Wales has overseen a review of safety issues on trunk roads, and at the other end of the spectrum, the Deputy Minister in that department is taking forward initiatives such as the roll-out of 20 mph speed limits, which, by themselves, will have an impact on road safety in north Wales and in other parts of Wales too.
Llywydd, diolchaf i Darren Millar am hynna. Mae diogelwch ar y ffyrdd yn parhau i fod yn bryder allweddol i Lywodraeth Cymru. Mae Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru wedi goruchwylio adolygiad o faterion diogelwch ar gefnffyrdd, ac ar ben arall y sbectrwm, mae'r Dirprwy Weinidog yn yr adran honno yn bwrw ymlaen â mentrau fel cyflwyno terfynau cyflymder 20 mya, a fydd, ar eu pennau eu hunain, yn cael effaith ar ddiogelwch ar y ffyrdd yn y gogledd ac mewn rhannau eraill o Gymru hefyd.
Thank you for that answer, First Minister. One of the consequences of the increase in people working from home is that we've seen a significant reduction in traffic on many of our roads, and, unfortunately, because there's less traffic, that has often led to an increase in speeding, and that is absolutely true on the A494 trunk road between Ruthin and Mold, much of which is in my constituency. We've had a number of serious accidents, unfortunately, some in which individuals have lost their lives, in the Llanbedr area, and also in the Llanberis area there's been a significant increase in speeding.
Can I urge you, First Minister, to work with the Minister responsible for transport to look at what additional measures might be taken on this particular stretch of road, including whether it may be viable to introduce average speed cameras, which seem to have been so effective in killing speed, rather than people, on dangerous roads elsewhere in the country?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Un o ganlyniadau'r cynnydd i nifer y bobl sy'n gweithio gartref yw ein bod ni wedi gweld gostyngiad sylweddol i draffig ar lawer o'n ffyrdd, ac, yn anffodus, oherwydd bod llai o draffig, mae hynny yn aml wedi arwain at gynnydd mewn goryrru, ac mae hynny'n gwbl wir ar gefnffordd yr A494 rhwng Rhuthun a'r Wyddgrug, y mae llawer ohoni yn fy etholaeth i. Rydym ni wedi cael nifer o ddamweiniau difrifol, yn anffodus, rhai lle mae unigolion wedi colli eu bywydau, yn ardal Llanbedr, a hefyd yn ardal Llanberis bu cynnydd sylweddol mewn goryrru.
A gaf i eich annog, Prif Weinidog, i weithio gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth i ystyried pa fesurau ychwanegol y gellid eu cymryd ar y darn penodol hwn o ffordd, gan gynnwys pa un a allai fod yn ymarferol i gyflwyno camerâu cyflymder cyfartalog, sydd, i bob golwg, wedi bod mor effeithiol o ran lladd cyflymder, yn hytrach na phobl, ar ffyrdd peryglus mewn mannau eraill yn y wlad?
Llywydd, can I thank Darren Millar for those very important follow-up questions? Fatalities in north Wales in September have been very distressing, and I know that he's been directly concerned with some of them. I wanted to thank him for the letter that he sent in to the Minister at the end of August, and I know he's received a reply from Ken Skates specifically regarding road safety on the A494, measures that the Welsh Government has already taken and which need to be monitored now for their effectiveness, but to give him an assurance, as the letter did, that, if those measures are not effective, then other measures will be considered of the sort that he has set out, so that we can do everything we can together to make sure that lives, and young lives, are not lost on roads in north Wales.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Darren Millar am y cwestiynau dilynol pwysig iawn hynny? Mae'r marwolaethau yn y Gogledd ym mis Medi wedi bod yn ofidus iawn, a gwn ei fod ef wedi ymwneud yn uniongyrchol â rhai ohonyn nhw. Roeddwn i eisiau diolch iddo am y llythyr a anfonodd at y Gweinidog ddiwedd mis Awst, a gwn ei fod wedi cael ateb gan Ken Skates yn benodol ynghylch diogelwch ar ffordd yr A494, mesurau y mae Llywodraeth Cymru eisoes wedi'u cymryd ac y mae angen eu monitro nawr am eu heffeithiolrwydd, ond hoffwn roi sicrwydd iddo ef, yn yr un modd â'r llythyr, os nad yw'r mesurau hynny'n effeithiol, yna caiff mesurau eraill eu hystyried o'r math y mae wedi'i nodi, fel y gallwn ni wneud popeth o fewn ein gallu, ar y cyd, i sicrhau nad yw bywydau, a bywydau ifanc, yn cael eu colli ar ffyrdd yn y Gogledd.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
And before we move on, just to say that I've been asked for a point of order at this point by Members, but I'll address the issue in this way. Firstly, all Members—Ministers and other Members—are fully participating equally in this Senedd, whether they do so virtually or here physically in the Chamber. And, secondly, to reassure Members here present this afternoon that you do so in line with regulations and guidance. Now, for the rest of this lengthy afternoon and evening of work that we have in front of us, let's focus on the content of what we have to say rather than where we may be saying it from.
A chyn inni symud ymlaen, dim ond i ddweud bod Aelodau wedi gofyn i mi am bwynt o drefn yn y fan hon, ond byddaf i'n mynd i'r afael â'r mater yn y modd hwn. Yn gyntaf, mae pob Aelod—Gweinidog ac Aelodau eraill—yn cymryd rhan lawn a chyfartal yn y Senedd hon, p'un a ydyn nhw’n gwneud hynny'n rhithiol neu yma'n gorfforol yn y Siambr. Ac, yn ail, i dawelu meddwl yr Aelodau sy'n bresennol y prynhawn yma eich bod yn gwneud hynny yn unol â rheoliadau a chanllawiau. Nawr, am weddill y prynhawn hir hwn a'r noson o waith sydd gennym ni o'n blaenau, gadewch inni ganolbwyntio ar gynnwys yr hyn sydd gennym i'w ddweud yn hytrach nag o ble y gallem ni fod yn ei ddweud.
The next item is the business statement. I call on the Trefnydd to make the business statement. And I'll also draw attention to the fact that this is scheduled by the Government for 15 minutes, but I have very many speakers, of all parties, wishing to contribute to this afternoon, so I put you on warning that you may not be able to be called, due to the 15-minute allocation of time for this item.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad busnes. Rwy'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad busnes. A byddaf i hefyd yn tynnu sylw at y ffaith bod hyn wedi'i amserlennu gan y Llywodraeth am 15 munud, ond mae gennyf i lawer iawn o siaradwyr, o bob plaid, sy'n dymuno cyfrannu at y prynhawn, felly rwy'n eich rhybuddio efallai na fydd modd ichi gael eich galw, oherwydd y dyraniad amser o 15 munud ar gyfer yr eitem hon.
Y Trefnydd i wneud y datganiad. Rebecca Evans.
The Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are several changes to today's agenda. The debate on the four Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) Regulations 2020 will take place immediately after this business statement and announcement. The debate on the Fisheries Bill legislative consent motion has been postponed until next week. And finally, the statement on maternity services and governance improvements at Cwm Taf Morgannwg University Health Board has been postponed until 13 October in order to accommodate a statement to update the Senedd on the local coronavirus restrictions. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae sawl newid i'r agenda heddiw. Bydd y ddadl ar bedwar Rheoliad Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) 2020 yn cael ei chynnal yn syth ar ôl y datganiad a chyhoeddiad busnes hwn. Mae'r ddadl ar gynnig cydsyniad deddfwriaethol y Bil Pysgodfeydd wedi'i gohirio tan yr wythnos nesaf. Ac yn olaf, mae'r datganiad ar wasanaethau mamolaeth a gwelliannau llywodraethu ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf wedi'i ohirio tan 13 Hydref er mwyn darparu ar gyfer datganiad i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd am gyfyngiadau'r coronafeirws leol. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Perhaps I could ask for, Trefnydd, a short statement perhaps from the economy Minister regarding the Ford closure, which, sadly, happened—and we were all waiting for it—last week, just to update us on the final findings of the taskforce there that was set up in order to assist the people working there to find jobs. When we're talking about £100,000 being put aside for this, it seems like pretty small potatoes compared to what we've heard of today. So, that would be very, very welcome.
I think I would also ask for a statement from the environment Minister, an update on her views on discrete support for zoos. I appreciate that we'll be hearing more about the economic resilience fund later on, but the specific demands of visitor attractions that are responsible for animal welfare need specific and close attention, because, obviously, whether an attraction is open or closed doesn't matter, they need the same staff and the same number of people—the same money, sorry—to support levels of animal welfare there.
And then, finally, could we have a letter or a statement, from the environment Minister again, regarding the management of the Kenfig nature reserve in my region? It's a globally important site. No-one has really been in charge of it since the local authority chose not to renew its lease last December, and, while Natural Resources Wales has had some activity there, the discussions between them and the site owners have broken down. Considering that this is an area of such—well, actually—global importance, not just national importance, I would hope that the Minister, with her overarching responsibilities for the environment, would have something important to say on this. Thank you.
Efallai y caf i ofyn am ddatganiad byr, Trefnydd, gan Weinidog yr Economi efallai, ynglŷn â chau Ford, a ddigwyddodd, gwaetha'r modd—ac roeddem ni i gyd yn aros amdano—yr wythnos diwethaf, dim ond i roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am ganlyniadau terfynol y tasglu yno a sefydlwyd er mwyn cynorthwyo'r bobl sy'n gweithio yno i ddod o hyd i swyddi. Pan fyddwn ni'n sôn am roi £100,000 o'r neilltu ar gyfer hyn, mae'n ymddangos fel swm eithaf bach o'i gymharu â'r hyn y clywsom heddiw. Felly, byddai hynny i'w groesawu'n fawr.
Rwy'n credu y byddwn i hefyd yn gofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, yr wybodaeth ddiweddaraf am ei barn hi ynghylch cefnogaeth ar wahân i sŵau. Rwy'n sylweddoli y byddwn ni'n clywed mwy am y gronfa cadernid economaidd yn nes ymlaen, ond mae angen rhoi sylw penodol a manwl i ofynion penodol atyniadau ymwelwyr sy'n gyfrifol am les anifeiliaid, oherwydd, yn amlwg, nid oes unrhyw wahaniaeth a yw atyniad ar agor neu ar gau, mae angen yr un staff a'r un nifer o bobl—yr un arian arnyn nhw, mae'n ddrwg gennyf i—i gefnogi lefelau lles anifeiliaid yno.
Ac yna, yn olaf, a fyddai modd inni gael llythyr neu ddatganiad, gan Weinidog yr Amgylchedd eto, ynghylch rheoli gwarchodfa natur Cynffig yn fy rhanbarth i? Mae'n safle sy'n bwysig yn fyd-eang. Nid oes unrhyw un wedi bod yn gyfrifol amdano mewn gwirionedd ers i'r awdurdod lleol ddewis peidio ag adnewyddu ei brydles fis Rhagfyr diwethaf ac, er bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cael rhywfaint o weithgarwch yno, mae'r trafodaethau rhyngddynt hwy a pherchnogion y safleoedd wedi chwalu. O ystyried bod hwn yn faes o bwysigrwydd—wel, byd-eang—mewn gwirionedd, nid pwysigrwydd cenedlaethol yn unig, byddwn i'n gobeithio y byddai gan y Gweinidog, gyda'i chyfrifoldebau cyffredinol dros yr amgylchedd, rywbeth pwysig i'w ddweud am hyn. Diolch.
Thank you very much to Suzy Davies for raising those three important issues, and I will ask the Minister for economy and transport to write to colleagues with an update on the situation following the sad closure of Ford in Bridgend. I know that the taskforce has worked tirelessly to bring all of the partners together to intensify the efforts to support those who have been affected and to attract new investment and to generate local employment opportunities. And, of course, there's the legacy fund now, which is available for the community to access as well, but I think it would be helpful for the Minister to pull together all of those aspects of the work in order to provide interested colleagues with an update on that, so I'll ensure that that happens.
With regard to the support for zoos, as Suzy says, there is the opportunity, later on today, to potentially seek to raise that with the Minister for economy and transport. But, again, perhaps I would invite Suzy to write to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs with her specific concern about animal welfare as a result of the coronavirus.
And, again, on the issue of the Kenfig nature reserve, I will ask the Minister to write to you with an update to respond to the concerns that you've just raised.
Diolch yn fawr iawn i Suzy Davies am godi'r tri mater pwysig hynny, a gofynnaf i Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ysgrifennu at gyd-Aelodau gyda'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch y sefyllfa ar ôl tristwch cau Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Rwy'n gwybod bod y tasglu wedi gweithio'n ddiflino i ddod â'r holl bartneriaid at ei gilydd i ddwysáu'r ymdrechion i gefnogi'r rheini yr effeithiwyd arnyn nhw ac i ddenu buddsoddiad newydd ac i greu cyfleoedd cyflogaeth lleol. Ac, wrth gwrs, nawr mae'r gronfa etifeddiaeth yn bodoli, sydd ar gael i'r gymuned ei defnyddio hefyd, ond rwy'n credu y byddai'n ddefnyddiol i'r Gweinidog ddwyn ynghyd yr holl agweddau hynny ar y gwaith er mwyn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i gydweithwyr â diddordeb ynghylch hynny, felly byddaf i'n sicrhau bod hynny'n digwydd.
O ran y gefnogaeth i sŵau, fel y dywed Suzy, mae cyfle, yn ddiweddarach heddiw, i geisio codi hynny gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth o bosibl. Ond, unwaith eto, efallai y byddwn i'n gwahodd Suzy i ysgrifennu at Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i fynegi ei phryder penodol o ran lles anifeiliaid o ganlyniad i'r coronafeirws.
Ac, unwaith eto, ar fater gwarchodfa natur Cynffig, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch gyda'r wybodaeth ddiweddaraf i ymateb i'r pryderon yr ydych newydd eu codi.
Many people have been left high and dry by their insurance companies after many places in the south were put into lockdown and people were unable to go on holidays. Now, some policies may have had small print preventing a payout due to COVID-19, but I know this isn't the case with all refusals. In one instance, one company told a customer that advice from the Welsh Government is irrelevant and they only accept advice not to travel from the Foreign and Commonwealth Office. Now, I hope your Government will agree with me that Welsh-imposed restrictions shouldn't be considered any less than Westminster-imposed ones. Will the Government, therefore, make a clear statement on the legal status of these restrictions in Wales and how they should impact on insurance policies? I know that representations have been made to the Association of British Insurers, but it wasn't clear from the First Minister's answer whether a legal statement, which I've asked for, has been made, and they don't appear to have made any guarantees with regard to refunds for all, and they absolutely should. It would be useful for us to have a statement to hear what else the Government can do to ensure that those people who are refused their holiday refunds get them.
Mae llawer o bobl wedi cael eu gadael yn ddiymgeledd gan eu cwmnïau yswiriant ar ôl i gyfyngiadau symud gael eu gosod ar lawer o leoedd yn y De ac nad oedd pobl yn gallu mynd ar wyliau. Nawr, mae'n bosibl bod rhai polisïau wedi cynnwys print mân yn atal taliadau oherwydd COVID-19, ond rwy'n gwybod nad yw hyn yn wir ym mhob achos o wrthod. Mewn un achos, dywedodd un cwmni wrth gwsmer fod cyngor gan Lywodraeth Cymru yn amherthnasol ac mai dim ond cyngor i beidio â theithio gan y Swyddfa Dramor a Chymanwlad y maen nhw'n ei dderbyn. Nawr, rwy'n gobeithio y bydd eich Llywodraeth yn cytuno â mi na ddylai cyfyngiadau wedi'u gorfodi gan Gymru gael eu hystyried yn llai na rhai sy'n cael eu gorfodi gan San Steffan. A wnaiff y Llywodraeth, felly, ddatganiad clir ynghylch statws cyfreithiol y cyfyngiadau hyn yng Nghymru a sut y dylen nhw effeithio ar bolisïau yswiriant? Gwn fod sylwadau wedi'u cyflwyno i Gymdeithas Yswirwyr Prydain, ond nid oedd yn glir o ateb y Prif Weinidog a oes datganiad cyfreithiol, yr wyf i wedi gofyn amdano, wedi'i wneud, ac nid yw'n ymddangos eu bod wedi gwneud unrhyw sicrwydd o ran ad-daliadau i bawb, ac yn ddiamau, y dylen nhw wneud hynny. Byddai'n ddefnyddiol inni gael datganiad i glywed beth arall y gall y Llywodraeth ei wneud i sicrhau bod y bobl hynny yn cael yr ad-daliadau gwyliau sydd wedi'u gwrthod iddynt.
Leanne Wood's right: it's absolutely so disappointing for people who have had their holidays cancelled as a result of the coronavirus and the regulations and restrictions that have had to be put in place. As the First Minister said, we have been taking this up directly with the insurance industry and we had a relatively positive response, I think, back from the industry body. But, as the First Minister and I think Leanne Wood has, also, said, those warm words now need to be translated into action and into payouts for the affected policyholders. But if there is a further update on that, I'll be sure to share that with Leanne.
Mae Leanne Wood yn gywir: mae mor siomedig i bobl bod eu gwyliau wedi'u canslo o ganlyniad i goronafeirws a'r rheoliadau a'r cyfyngiadau y bu'n rhaid eu rhoi ar waith. Fel y dywedodd y Prif Weinidog, rydym wedi bod yn codi hyn yn uniongyrchol gyda'r diwydiant yswiriant a chawsom ymateb cymharol gadarnhaol yn ôl, rwy'n credu, gan gorff y diwydiant. Ond, fel y dywedodd y Prif Weinidog ac rwy'n credu bod Leanne Wood wedi'i ddweud hefyd, mae angen troi'r geiriau teg hynny nawr yn weithredu ac yn daliadau i'r deiliaid polisïau yr effeithiwyd arnynt. Ond os oes diweddariad pellach ar hynny, byddaf i'n siŵr o rannu hynny gyda Leanne.
Can I ask for two oral Government statements—the first one on the provision of free school meals? We've had a number of written statements on the provision, of expanding it, and I'm very pleased with those, but could we have a full statement on exactly where we are? It's well known that my view is that free school meals should go through every holiday and, when children are not in school, they should still get free school meals, because they still have to eat when they're not in school. So, could we have a statement on that, and, second, and this is fairly apt at this time of the year, a statement on the use of fireworks throughout the year, especially this time of the year, and what the Welsh Government or local authorities can do to limit the use of fireworks? Because I can tell you, in Swansea East, not a month goes by without a firework display going off somewhere.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad llafar gan y Llywodraeth—yr un cyntaf o ran darparu prydau ysgol am ddim? Rydym wedi cael nifer o ddatganiadau ysgrifenedig ar y ddarpariaeth, o ran ei hehangu, ac rwy'n falch iawn o'r rheini, ond a allwn ni gael datganiad llawn ar beth yn union yw'r sefyllfa o ran hynny nawr ? Mae fy marn i yn hysbys, y dylai prydau ysgol am ddim barhau trwy bob gwyliau a, phan nad yw plant yn yr ysgol, dylen nhw barhau i gael prydau ysgol am ddim, oherwydd mae'n rhaid iddyn nhw fwyta pan nad ydyn nhw yn yr ysgol. Felly, a allwn ni gael datganiad am hynny, ac, yn ail, ac mae hyn yn weddol addas yr adeg hon o'r flwyddyn, ddatganiad am ddefnyddio tân gwyllt drwy gydol y flwyddyn, yn enwedig yr adeg hon o'r flwyddyn, a'r hyn y gall Llywodraeth Cymru neu awdurdodau lleol ei wneud i gyfyngu ar ddefnyddio tân gwyllt? Oherwydd gallaf i ddweud wrthych chi, yn Nwyrain Abertawe, nad oes mis yn mynd heibio heb i arddangosfa tân gwyllt ddigwydd yn rhywle.
Mike Hedges is absolutely right on that second point. I think I also see those firework displays across Swansea on a regular basis as well. We do recognise that the cancellation of so many organised events this year does risk an increase in the use of fireworks in people's gardens. We know that the powers to make those regulations lie under the Fireworks Act 2003, and that rests with UK Government Ministers, which is why we're seeking to work really closely with the Department for Business, Energy and Industrial Strategy in Westminster, which is responsible for fireworks regulations. We're urging a really strong UK Government response to the recommendations that have been made by the recent House of Commons Petitions Committee report on fireworks, and officials in Welsh Government are also currently working with BEIS on public messaging for the upcoming bonfire season, and also with Global Action Plan to raise awareness of the air-quality impacts of bonfires and fireworks on Clean Air Day as well.
On the first issue, I know Mike Hedges absolutely recognises the vital role that free school meals play in terms of ensuring that children get that healthy meal and don't go hungry during unprecedented times, and particularly so over the course of the summer holidays. Since then, we've made available a further £1.28 million to help local authorities meet the additional costs of free school meals during the first two weeks of the autumn term, when some of the schools are adapting and having that more flexible approach to learning. Again, since then we've agreed funding of at least £420,000 so that those who are in receipt of free school meals will also continue to receive that provision if they aren't able to attend school for any reason, such as having to self-isolate and so on. So, we're trying to make sure that we think of all the different scenarios that children might be affected by.
Mae Mike Hedges yn llygad ei le ar yr ail bwynt hwnnw. Rwy'n credu fy mod yn gweld yr arddangosfeydd tân gwyllt hynny ledled Abertawe yn rheolaidd hefyd. Rydym yn cydnabod bod canslo cynifer o ddigwyddiadau a drefnwyd eleni yn peri'r risg bod pobl yn defnyddio tân gwyllt yn eu gerddi fwyfwy. Gwyddom fod y pwerau i wneud y rheoliadau hynny yn dod o dan Ddeddf Tân Gwyllt 2003, a Gweinidogion Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am hynny, a dyna pam yr ydym ni’n ceisio gweithio'n agos iawn gyda'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol yn San Steffan, sy'n gyfrifol am reoliadau tân gwyllt. Rydym yn annog ymateb cryf iawn gan Lywodraeth y DU i'r argymhellion a wnaed yn adroddiad diweddar Pwyllgor Deisebau Tŷ'r Cyffredin ar dân gwyllt. Ac mae swyddogion yn Llywodraeth Cymru hefyd wrthi'n gweithio gyda BEIS ar negeseuon cyhoeddus ar gyfer tymor y coelcerthi sydd ar ddod, a hefyd gyda'r Cynllun Gweithredu Byd-eang i godi ymwybyddiaeth ynghylch effeithiau ansawdd aer coelcerthi a thân gwyllt ar Ddiwrnod Aer Glân hefyd.
O ran y mater cyntaf, rwy'n gwybod bod Mike Hedges yn cydnabod yn llwyr y rhan hanfodol y mae prydau ysgol am ddim yn ei chwarae o ran sicrhau bod plant yn cael y pryd iach hwnnw ac nad ydyn nhw'n llwglyd yn ystod adegau digynsail, ac yn enwedig felly yn ystod gwyliau'r haf. Ers hynny, rydym wedi darparu £1.28 miliwn arall i helpu awdurdodau lleol i dalu costau ychwanegol prydau ysgol am ddim yn ystod pythefnos cyntaf tymor yr hydref, pan fydd rhai o'r ysgolion yn addasu a bod ganddyn nhw'r dull mwy hyblyg hwnnw o ddysgu. Unwaith eto, ers hynny rydym wedi cytuno ar gyllid o £420,000 o leiaf fel y bydd y rhai sy'n cael prydau ysgol am ddim hefyd yn parhau i gael y ddarpariaeth honno os na allan nhw fynychu'r ysgol am unrhyw reswm, fel gorfod hunanynysu ac yn y blaen. Felly, rydym yn ceisio sicrhau ein bod ni'n ystyried yr holl wahanol senarios a allai effeithio ar blant.
Can I firstly concur with the comments made by Mike Hedges regarding the need for greater regulation of fireworks? Two issues if I may, Llywydd: firstly, Trefnydd, I've been contacted by a number of constituents who are very concerned about the limited number of train carriages being used to get young people to and from Hereford Sixth Form College from Abergavenny station. Despite each child having paid for their season ticket in advance, I'm told that Transport for Wales have laid on buses that are totally inadequate, with no social distancing in operation whatsoever. I wonder if we could have a statement from the Minister for transport outlining any discussions he might have had with Transport for Wales and an explanation as to why young people do seem to be treated differently from adults in this regard.
Secondly and finally, Llywydd, the Musicians' Union have been very active on Twitter recently, and they've been raising some very extremely concerning statistics regarding the plight of musicians through the pandemic. Thirty-six per cent of musicians have no work at all; 87 per cent will be earning less than £20,000 per year. I know that Stephen Crabb has raised this issue in Parliament. Given that the arts are largely devolved to Wales, I wonder if we could have a statement from the Welsh Government as to what support is being given to the arts during this difficult time, particularly music. We know the importance that music has not just for musicians, but for all of us in terms of our mental health. I'm sure we want to listen to music, particularly at the moment, through the pandemic, and I think you'd agree with me that music deserves better.
A gaf i gytuno'n gyntaf â sylwadau Mike Hedges ynglŷn â'r angen am fwy o reoleiddio ar dân gwyllt? Dau fater os caf i, Llywydd: yn gyntaf, Trefnydd, mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi sy'n pryderu'n fawr o ran y nifer cyfyngedig o gerbydau trên sy'n cael eu defnyddio i fynd â phobl ifanc i Goleg Chweched Dosbarth Henffordd ac oddi yno, o orsaf y Fenni. Er bod pob plentyn wedi talu am ei docyn tymor ymlaen llaw, rwyf wedi cael gwybod bod Trafnidiaeth Cymru wedi darparu bysiau sy'n gwbl annigonol, heb gadw pellter cymdeithasol o gwbl. Tybed a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog Trafnidiaeth yn amlinellu unrhyw drafodaethau y gallai fod wedi'u cael â Thrafnidiaeth i Gymru ac esboniad ynghylch pam yr ymddengys bod pobl ifanc yn cael eu trin yn wahanol i oedolion yn hyn o beth.
Yn ail ac yn olaf, Llywydd, mae Undeb y Cerddorion wedi bod yn weithgar iawn ar Twitter yn ddiweddar, ac maen nhw wedi bod yn codi'r mater o ystadegau pryderus iawn am sefyllfa cerddorion drwy'r pandemig. Nid oes gan 36 y cant o gerddorion unrhyw waith o gwbl; bydd 87 y cant yn ennill llai nag £20,000 y flwyddyn. Rwy'n gwybod bod Stephen Crabb wedi codi'r mater hwn yn y Senedd. O gofio bod y celfyddydau wedi'u datganoli i Gymru, i raddau helaeth, tybed a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ynghylch pa gymorth sy'n cael ei roi i'r celfyddydau yn ystod y cyfnod anodd hwn, yn enwedig cerddoriaeth. Rydym yn ymwybodol o bwysigrwydd cerddoriaeth nid yn unig i gerddorion, ond i bob un ohonom ni o ran ein hiechyd meddwl. Rwy'n siŵr ein bod eisiau gwrando ar gerddoriaeth, yn enwedig ar hyn o bryd, yn ystod y pandemig, ac rwy'n credu y byddech yn cytuno â mi bod cerddoriaeth yn haeddu gwell.
I thank Nick Ramsay for raising those issues. I will, if he doesn't mind, invite him to write to the Minister for economy and transport on that first issue, which relates to the number of train carriages to carry young people from Abergavenny station. I think that would be the quickest way to progress that particular query.
And then I absolutely recognise the impact that the coronavirus has had on those people who are working within the music industry, both in terms of organisations and choirs and so on, but also freelancers who earn their living through the music industry as well. That's why we're continuing to work alongside our music stakeholder group to understand the concerns and the impact of the coronavirus, and have also announced funding through the £53 million cultural recovery fund. So, I would advise organisations and individuals to explore whether some financial support might be available to them through that particular fund.
Diolch i Nick Ramsay am godi'r materion hynny. Os nad oes ots ganddo ef, byddaf yn ei wahodd i ysgrifennu at Weinidog yr economi a thrafnidiaeth ar y mater cyntaf hwnnw, sy'n ymwneud â nifer y cerbydau trên i gludo pobl ifanc o orsaf y Fenni. Rwy'n credu mai dyna fyddai'r ffordd gyflymaf o fynd ar ôl yr ymholiad penodol hwnnw.
Ac yna rwy'n cydnabod yn llwyr yr effaith y mae'r coronafeirws wedi'i chael ar y bobl hynny sy'n gweithio o fewn y diwydiant cerddoriaeth, o ran sefydliadau a chorau ac ati, ond hefyd o ran y gweithwyr llawrydd sy'n ennill eu bywoliaeth drwy'r diwydiant cerddoriaeth. Dyna pam rydym ni'n parhau i weithio ochr yn ochr â'n grŵp rhanddeiliaid cerddoriaeth i ddeall pryderon ac effaith y coronafeirws, ac rydym hefyd wedi cyhoeddi cyllid drwy'r gronfa adferiad diwylliannol gwerth £53 miliwn. Felly, byddwn i'n cynghori sefydliadau ac unigolion i wneud ymholiadau i weld a allai rhywfaint o gymorth ariannol fod ar gael iddyn nhw drwy'r gronfa benodol honno.
Today, I rode on an e-scooter, which is permitted to go on the roads under new regulations, and I wondered if we could have a statement on how we can extend that as another mode of transport to complement the reduction in public transport and, obviously, the necessary reduction in the use of private vehicles.
I'd also like a second statement from Lesley Griffiths, as the Minister responsible for food, as to what assessment the Welsh Government has made of the impact of a possible 'no deal' on the threat to food supplies that we currently import from Europe. And I wondered if that could be made to the Senedd.
Heddiw, fe yrrais i e-sgwter, sydd â chaniatâd i fynd ar y ffyrdd dan reoliadau newydd. Tybed a gawn ni ddatganiad ynghylch sut y gallwn ni ymestyn hynny fel dull arall o deithio i ategu'r gostyngiad mewn trafnidiaeth gyhoeddus ac, yn amlwg, y gostyngiad angenrheidiol yn nefnydd cerbydau preifat.
Hoffwn i hefyd gael ail ddatganiad gan Lesley Griffiths, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am fwyd, ynghylch pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o effaith 'dim cytundeb' posibl ar y bygythiad i gyflenwadau bwyd yr ydym yn eu mewnforio o Ewrop ar hyn o bryd. A tybed a fyddai'n bosibl gwneud hynny i'r Senedd.
I thank Jenny Rathbone for raising both of those issues. I've also had the pleasure of trying out an e-scooter and it was a fantastically fun way to get around. I know that this is something that is being explored in various parts of Welsh Government. I understand that some of the issues that are proving more tricky lie around the licensing and regulation in relation to e-scooters, because those items sit with the UK Government. But I know it's something that the Deputy Minister for Economy and Transport has been taking an interest in, and I will ask him to provide you with an update on his thinking in that regard.
And then, again, I will make sure that the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs is aware of your request for that statement on the specific issue of the impact of a potential 'no deal' Brexit on food supplies for us here in Wales.
Diolch i Jenny Rathbone am godi'r ddau fater hynny. Rwyf i hefyd wedi cael y pleser o geisio reidio e-sgwter ac roedd yn ffordd wych o fynd o gwmpas. Rwy'n gwybod bod hyn yn rhywbeth sy'n cael ei archwilio mewn gwahanol rannau o Lywodraeth Cymru. Rwy'n deall bod rhai o'r problemau sy'n peri anhawster yn ymwneud â thrwyddedu a rheoleiddio mewn cysylltiad ag e-sgwteri, oherwydd mae'r eitemau hynny'n dod o dan Lywodraeth y DU. Ond rwy'n gwybod ei fod yn rhywbeth y mae Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi bod yn ymddiddori ynddo, a gofynnaf i iddo roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ei syniadau yn hynny o beth.
Ac yna, unwaith eto, byddaf i'n sicrhau bod Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn ymwybodol o'ch cais ynghylch y datganiad hwnnw ar fater penodol effaith Brexit 'dim cytundeb' posibl ar gyflenwadau bwyd i ni yma yng Nghymru.
Trefnydd, I'd like to ask for a statement from the Chief Whip in her role as Minister with responsibility for equalities, to update the Senedd about the position of the asylum seekers arriving in Penally. I understand that there were further disturbances, albeit, thank goodness, of a minor nature, yesterday. The Government will be aware of a very strongly worded letter that was written by the local health board, the county council, supported by local representatives and faith and civic society leaders in those communities, a copy of which has been received, raising grave concerns about the decision from the Home Office, about the ability particularly to provide the appropriate support, appropriate religious support, for example, and support through the medium of the appropriate languages, and also raising some specific concerns about the conditions of the buildings in which these men are going to be housed. Obviously, we know that the Home Office has not been helpful so far in this regard, but I would submit, Trefnydd, that if the Home Office remains obdurate, it becomes our responsibility as the citizens of Wales to ensure that those men being settled at Penally are supported and protected. So, I'd be grateful for a statement from the Chief Whip as to how the Welsh Government can work with the health board, the local authority and other local agencies to try and ensure that if those young men cannot be resettled in more appropriate centres, they are given the support that they need.
Trefnydd, hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Prif Chwip yn ei swydd fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am gydraddoldeb, i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Senedd ynghylch sefyllfa'r ceiswyr lloches sy'n cyrraedd Penalun. Rwy'n deall bod rhagor o aflonyddwch wedi bod ddoe, er ei fod, diolch byth, o natur ansylweddol. Bydd y Llywodraeth yn ymwybodol o lythyr wedi'i eirio'n gryf iawn gan y bwrdd iechyd lleol, y cyngor sir, gyda chefnogaeth cynrychiolwyr lleol ac arweinwyr ffydd a chymdeithas ddinesig yn y cymunedau hynny. Mae copi ohono wedi dod i law. Mae'n codi pryderon difrifol ynghylch penderfyniad y Swyddfa Gartref o ran, yn benodol, y gallu i ddarparu'r cymorth priodol, y gefnogaeth grefyddol briodol, er enghraifft, a chefnogaeth drwy gyfrwng yr ieithoedd priodol, a hefyd mae'n codi rhai pryderon penodol am amodau'r adeiladau lle caiff y dynion hyn eu cartrefu. Yn amlwg, rydym ym gwybod nad yw'r Swyddfa Gartref wedi bod o gymorth hyd yma yn hyn o beth, ond byddwn i'n awgrymu, Trefnydd, pe bai'r Swyddfa Gartref yn parhau i fod yn bengaled, mai ein cyfrifoldeb ni fel dinasyddion Cymru yw sicrhau bod y dynion hynny sy'n cael eu rhoi i setlo ym Mhenalun yn cael eu cefnogi a'u diogelu. Felly, byddwn i'n ddiolchgar am ddatganiad gan y Prif Chwip ynghylch sut y gall Llywodraeth Cymru weithio gyda'r bwrdd iechyd, yr awdurdod lleol ac asiantaethau lleol eraill i geisio sicrhau, os nad oes modd adsefydlu'r dynion ifanc hynny mewn canolfannau mwy priodol, eu bod yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw.
I'm very happy to speak to the Minister with responsibility for equalities on this point. I think, if I recall correctly, there's a question on this issue to the Minister for Health and Social Services tomorrow, so that might be an early opportunity to explore some of those issues further. But, as I say, I'll ensure that I do have that conversation with the Deputy Minister with responsibility for equalities.
Rwy'n hapus iawn i siarad â'r Gweinidog sy'n gyfrifol am gydraddoldeb ar y pwynt hwn. Rwy'n credu, os cofiaf yn iawn, fod yna gwestiwn ar y mater hwn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yfory, felly gallai hynny fod yn gyfle cynnar i archwilio rhai o'r materion hynny ymhellach. Ond, fel y dywedais, byddaf i'n sicrhau fy mod yn cael y sgwrs honno gyda'r Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am gydraddoldeb.
I'm looking for a statement on building safety, Minister. An EWS1 is a certificate checking the safety of the outside walls of a building—cladding, for example. Now, a resident of Marseille House in Century Wharf, Cardiff, has provided me with evidence that the EWS1 certificate for the building was signed off by an employee of the Mansion Group, with their headquarters in Cheadle, Cheshire, and the person who supposedly signed off this safety certificate has stated in writing that they did not carry out the inspection, they did not sign the form, they had no connection to Specialist Facade Inspections Ltd, based in Newbridge, and the signature on the letter is not the signature of the senior acquisitions surveyor. Now, in this, Specialist Facade Inspections Ltd say they are the victim as well, but the bottom line is that we have a safety certificate and I don't know who it's been signed by. And this really is a pressing matter now. So, I'd like a statement as to when the housing Minister will get a grip on matters, set up a taskforce and sort this out. Diolch.
Rwy'n gofyn am ddatganiad ar ddiogelwch adeiladu, Gweinidog. Mae EWS1 yn dystysgrif sy'n gwirio diogelwch waliau allanol adeilad—y cladin, er enghraifft. Nawr, mae un o drigolion Marseille House yn Century Wharf, Caerdydd, wedi rhoi tystiolaeth i mi fod tystysgrif EWS1 ar gyfer yr adeilad wedi'i llofnodi gan un o gyflogeion y Mansion Group, gyda'u pencadlys yng Nghainle, Swydd Gaer, ac mae'r sawl a lofnododd y dystysgrif ddiogelwch hon wedi datgan yn ysgrifenedig na wnaethon nhw gynnal yr arolygiad, na wnaethon nhw lofnodi'r ffurflen, nad oedd ganddyn nhw unrhyw gysylltiad â Specialist Facade Inspections Ltd, sydd wedi'i leoli yn Nhrecelyn, ac nad llofnod yr uwch syrfëwr caffael yw'r llofnod ar y llythyr. Nawr, mae Specialist Facade Inspections Ltd yn dweud eu bod nhw yn ddioddefwr hefyd, ond y gwir amdani yw bod gennym ni dystysgrif ddiogelwch ac nid wyf yn gwybod pwy sydd wedi'i llofnodi. Ac mae hwn yn fater pwysig iawn nawr. Felly, hoffwn i gael datganiad ynghylch pryd y bydd y Gweinidog Tai yn mynd i'r afael â'r materion, yn sefydlu tasglu ac yn datrys hyn. Diolch.
Well the situation that Neil McEvoy describes is clearly serious, so I would invite him to send that level of detail to the Minister for housing with regard to the concerns about the documents, how they have been processed and the tests that were undertaken in order to inform the signing of those documents. Clearly, that's not something that we can deal with in the business statement this afternoon. The Minister did provide a response to a debate on building safety just a couple of weeks ago, but I know that she's keen to progress this issue. So, if you do send that detailed information, I'm sure that she'll be able to advise on what might be the best course of action for the residents concerned.
Wel, mae'r sefyllfa y mae Neil McEvoy yn ei disgrifio yn amlwg yn un ddifrifol, felly byddwn i'n ei wahodd i anfon y manylion at y Gweinidog Tai ynglŷn â'r pryderon o ran y dogfennau, sut y cawsant eu prosesu a'r profion a gafodd eu cynnal i lywio'r gwaith o lofnodi'r dogfennau hynny. Yn amlwg, nid yw hynny'n rhywbeth y gallwn i ymdrin ag ef yn y datganiad busnes y prynhawn yma. Rhoddodd y Gweinidog ymateb i ddadl ar ddiogelwch adeiladu ychydig wythnosau yn ôl, ond gwn ei bod yn awyddus i ddatblygu'r mater hwn. Felly, os byddwch chi'n anfon yr wybodaeth fanwl honno, rwy'n siŵr y gall gynghori ar y camau gweithredu gorau ar gyfer y preswylwyr dan sylw.
Ac yn olaf, Alun Davies.
Finally, Alun Davies.
Thank you very much, Presiding Officer. I'd like to have a statement on prisons in Wales, to outline that prisoners do have a right to speak and use the Welsh language without facing either discrimination or abuse within the prison estate. That's a matter that has been brought up recently. But also, on prisoners leaving the secure estate, it's always an issue when homelessness is a major issue facing people, particularly during the winter months, but in the middle of a pandemic all those issues are much, much worse. We've seen a report recently from the Wales Governance Centre that outlined the extent of the crisis facing people leaving the secure estate in Wales, and it would be useful, I think, if we all had an update on the devolution of the prison service to ensure that we are able to provide joined-up services in a way that the Thomas commission recommended.
I would also like to have an opportunity to debate the report that was reported on the BBC this morning about the next elections for the Senedd in May. This is a matter for us as Members to determine. I do not believe that our election should be determined by deals behind closed doors or by small groups of individuals. It is a matter upon which we should all be able to vote on, debate and discuss openly. I believe—and I agree with the First Minister—that there must be an election in May and that the relevant authorities, be they Government or the Senedd Commission, must put in place the resources and the legal basis upon which that election may be conducted if circumstances remain very difficult, whether that's an all-postal ballot or another means of ensuring that the ballot is secure. But the ballot must take place, there must be an election in May, and we must have the opportunity to vote on that and to ensure that the people of Wales are not deprived of their democracy.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Fe hoffwn i gael datganiad ynglŷn â charchardai yng Nghymru, i amlinellu bod gan garcharorion yr hawl i siarad a defnyddio'r Gymraeg heb wynebu gwahaniaethu na chamdriniaeth o fewn ystad y carchardai. Mae hwnnw'n fater sydd wedi'i godi'n ddiweddar. Ond hefyd, o ran carcharorion sy'n gadael sefydliadau diogel, mae bob amser yn broblem pan fo digartrefedd yn fater sylweddol sy'n wynebu pobl, yn enwedig yn ystod misoedd y gaeaf, ond yng nghanol pandemig mae'r holl faterion hynny'n llawer, llawer gwaeth. Rydym ni wedi gweld adroddiad yn ddiweddar gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru a amlinellodd faint o argyfwng sy'n wynebu pobl sy'n gadael sefydliadau diogel yng Nghymru, a byddai'n ddefnyddiol, rwy'n credu, pe bai pob un ohonom ni wedi cael yr wybodaeth ddiweddaraf am ddatganoli'r gwasanaeth carchardai i sicrhau ein bod yn gallu darparu gwasanaethau cydgysylltiedig mewn ffordd a argymhellodd comisiwn Thomas.
Hoffwn hefyd gael cyfle i drafod yr adroddiad a gafodd sylw ar y BBC y bore yma am yr etholiadau nesaf ar gyfer y Senedd ym mis Mai. Mater i ni fel Aelodau benderfynu arno yw hwn. Ni chredaf y dylai ein hetholiad gael ei benderfynu drwy gytundebau yn y dirgel neu gan grwpiau bach o bobl. Mae'n fater y dylem ni i gyd allu pleidleisio arno, ei wyntyllu a'i drafod yn agored. Credaf—a chytunaf â'r Prif Weinidog—fod yn rhaid cael etholiad ym mis Mai a bod yn rhaid i'r awdurdodau perthnasol, pa un ai'r Llywodraeth neu Gomisiwn y Senedd, ddarparu'r adnoddau a'r sail gyfreithiol ar gyfer cynnal yr etholiad hwnnw os bydd amgylchiadau'n parhau'n anodd iawn, boed hynny'n rhoi pleidlais drwy'r post i bawb neu'n ffordd arall o sicrhau bod y bleidlais yn ddiogel. Ond rhaid cynnal y bleidlais, rhaid cael etholiad ym mis Mai, a rhaid inni gael y cyfle i bleidleisio ar hynny a sicrhau nad yw pobl Cymru'n cael eu hamddifadu o'u democratiaeth.
Thank you to Alun Davies for raising both of those issues. I'll ensure that the Deputy Minister and Chief Whip is aware of that concern for a debate on prisons in Wales, but I know that the Minister for Housing and Local Government will also be keen to write to you with an update on the work that's been going on during the coronavirus epidemic to ensure that nobody is leaving prison onto the street, and what onward support we can offer to people once they have been put into suitable housing during this crisis, but to ensure then that they retain a roof over their heads as we start to move into the reconstruction phase.
I also completely agree that there must be an election in May, and we're absolutely planning and working on that basis. I haven't yet seen a copy of the report that has been referred to in the press, but it is, as the First Minister set out earlier, absolutely the basis on which we are planning—that there will be and must be an election in May.
Diolch i Alun Davies am godi'r ddau fater yna. Byddaf yn sicrhau bod y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip yn ymwybodol o'r pryder hwnnw ynghylch dadl ynglŷn â charchardai yng Nghymru, ond gwn y bydd y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol hefyd yn awyddus i ysgrifennu atoch chi gyda'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith sydd wedi bod yn digwydd yn ystod epidemig y coronafeirws i sicrhau nad oes neb yn gadael y carchar ac yn cysgu ar y stryd, a pha gymorth y gallwn ni ei gynnig i bobl ar ôl iddyn nhw gael eu rhoi mewn tai addas yn ystod yr argyfwng hwn, ond sicrhau wedyn eu bod yn cadw to dros eu pennau wrth inni ddechrau symud i'r cyfnod ailadeiladu.
Cytunaf yn llwyr hefyd fod yn rhaid cael etholiad ym mis Mai, ac rydym yn cynllunio ac yn gweithio'n llwyr ar y sail honno. Nid wyf eto wedi gweld copi o'r adroddiad y cyfeiriwyd ato yn y wasg, ond fel y nododd y Prif Weinidog yn gynharach, dyna yn bendant y sail yr ydym yn cynllunio arno—y bydd etholiad ym mis Mai, a bod hynny'n angenrheidiol.
Diolch i'r Trefnydd.
Yn unol â Rheol Sefydlog 12.24, oni bai bod Aelod yn gwrthwynebu, bydd y pedwar cynnig o dan eitemau 3, 4, 5 a 6 ar y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Cymru) 2020 yn cael eu grwpio ar gyfer dadl ond gyda pleidleisiau ar wahân. Oes yna unrhyw wrthwynebiad i'r grwpio ar gyfer dadl? Dwi ddim yn gweld gwrthwynebiad i hynny.
I thank the Trefnydd.
In accordance with Standing Order 12.24, unless a Member objects, the four motions under items 3, 4, 5 and 6, on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Wales) 2020, will be grouped for debate but with votes taken separately. Does any Member object to the grouping for debate? I see no objection to that.
Ac felly dwi'n galw ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i gyflwyno'r cynigion—Vaughan Gething.
And therefore I call on the Minister for Health and Social Services to move the motions—Vaughan Gething.
Cynnig NDM7396 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 10) (Rhondda Cynon Taf) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 17 Medi 2020.
Motion NDM7396 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 10) (Rhondda Cynon Taf) Regulations 2020 laid in the Table Office on 17 September 2020.
Cynnig NDM7383 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 8) (Caerffili) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 8 Medi 2020.
Motion NDM7383 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 8) (Caerphilly) Regulations 2020 laid in the Table Office on 8 September 2020.
Cynnig NDM7399 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 11) (Blaenau Gwent, Casnewydd, Merthyr Tudful a Phen-y-bont ar Ogwr etc.) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 22 Medi 2020.
Motion NDM7399 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 11) (Blaenau Gwent, Bridgend, Merthyr Tydfil and Newport etc.) Regulations 2020 laid in the Table Office on 22 September 2020.
Cynnig NDM7395 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 18 Medi 2020.
Motion NDM7395 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) Regulations 2020 laid in the Table Office on 18 September 2020.
Cynigiwyd y cynigion.
Motions moved.
Thank you, Llywydd. I formally move the four sets of motions containing regulations before us today, and ask Members to support them. These regulations were again introduced under the Public Health (Control of Disease) Act 1984 through our emergency procedures to support our ongoing approach to tackling coronavirus. Members will know that the Welsh Government takes a careful and evidence-based approach to our strategy for dealing with coronavirus, including through the formal requirement to review the need for any of these requirements and regulations, and their proportionality, every 21 days.
Diolch, Llywydd. Cynigiaf y pedair cyfres o gynigion sy'n cynnwys rheoliadau ger ein bron heddiw yn ffurfiol, a gofynnaf i Aelodau eu cefnogi. Cyflwynwyd y rheoliadau hyn unwaith eto o dan Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Rheoli Clefydau) 1984 drwy ein gweithdrefnau brys i gefnogi sut yr ydym ni'n mynd ati ar hyn o bryd i ymdrin â'r coronafeirws. Fe ŵyr aelodau bod Llywodraeth Cymru yn mynd i'r afael â'n strategaeth i ymdrin â'r coronafeirws mewn modd pwyllog sy'n seiliedig ar dystiolaeth, gan gynnwys drwy'r gofyniad ffurfiol i adolygu'r angen am unrhyw un o'r gofynion a'r rheoliadau hyn, a'u cymesuredd, bob 21 diwrnod.
The regulations we’re debating today were introduced over a period from 7 September to 17 September. They demonstrate the swift but necessary actions the Welsh Government has had to take to respond to the recent rise in the number of cases in certain parts of Wales. To ensure that we're equipped to do so, we’ve increased the powers of local authorities and implemented local restrictions in Caerphilly, Rhondda Cynon Taf, Blaenau Gwent, Bridgend, Merthyr Tydfil and Newport. Those are the sets of regulations before us. Sadly, as I say, we’ve seen a sharp rise in the number of positive infection rates. Members will also be aware that we have now introduced further local restrictions across Llanelli, Cardiff and Swansea, which came into force at 6 p.m. on 26 September in relation Llanelli, and at 6 p.m. on 27 September in Cardiff and Swansea. Amendments to the principal regulations that apply to Cardiff, Swansea and Llanelli will be debated in the Senedd on 6 October. As we’ve set out in our coronavirus control plan, we have an approach of monitoring cases, and attempt to control localised outbreaks. The restrictions are based on the principles of caution, proportionality and subsidiarity. These measures are kept under constant review. I'll address each of the regulations being considered today in turn.
As a consequence of data demonstrating a rapid increase in COVID-19 cases in Caerphilly, to control the spread of the virus and protect public health across that local authority area, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 8) (Caerphilly) Regulations 2020 were laid on 8 September. I'll refer to each of the subsequent regulations by the number of their amendment to the main regulations. These regulations prohibit households within the area from being part of an extended household or bubble with other households. Where a household from another area has formed an extended household with a household within the area, the household within that area is no longer treated as forming part of that extended household bubble. It prohibits residents of the area from leaving or to remain away from the area without a reasonable excuse. It requires residents of the area to return to work from home unless it is not reasonably practical for them to do so. And it prohibits people from outside of the area entering that area without a reasonable excuse. It requires people present in the area to wear a face covering when in an open premises, subject to the exemptions and exceptions, and it requires the restrictions and requirements introduced by the No. 8 amendment regulations to be reviewed on or before 24 September, and, if they are subsequently re-introduced, at least once every seven days thereafter. Finally, all premises selling alcohol in the local authority area have had additional restrictions applied, so they have to stop all sales of alcohol at 10 p.m. This was originally intended to be 11 p.m., however, based on advice to aid the prevention of the spread of the virus, an all-Wales restriction of 10 p.m. on the sale of alcohol has since been implemented for all licensed outlets.
On 17 September, the No. 10 amendment regulations were introduced to impose the same restrictions as I've described in Rhondda Cynon Taf as were introduced in the borough of Caerphilly. The evidence from recent weeks is clear: where we have seen increases in transmission rates, these have primarily resulted from people not observing social distancing and ignoring the previous restrictions. There has been a steep rise in the number of confirmed COVID-19 cases within RCT. On 22 September, the No. 11 amendment regulations introduced the same restrictions in Blaenau Gwent, Merthyr Tydfil and Newport local authority areas for the same reasons.
Finally, the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) Regulations 2020 provide local authorities with powers to intervene as outbreaks occur so they can take action to close off land or individual local premises and stop local events. These came into force on 14 September. Broadly equivalent powers have been given to local authorities in England and Scotland by regulations made by the UK and Scottish Governments respectively. Under these regulations, a local authority may issue a premises direction, an event direction or a public place direction. These powers provide a means for local authorities to take effective preventative action where circumstances require it. Our current intention is that the principal regulations will expire at the end of the day on 8 January 2021. That is six months from when they were made and introduced. The regulations are therefore intended to expire on the same day.
Llywydd, as we all know, we all have a part to play in keeping Wales safe. These regulations are necessary to our continued efforts to tackle this pandemic and I ask the Senedd to support them.
Cyflwynwyd y rheoliadau yr ydym yn eu trafod heddiw dros gyfnod rhwng 7 Medi ac 17 Medi. Maen nhw'n dangos y camau cyflym ond angenrheidiol y bu'n rhaid i Lywodraeth Cymru eu cymryd i ymateb i'r cynnydd diweddar yn nifer yr achosion mewn rhai rhannau o Gymru. Er mwyn sicrhau ein bod wedi'n harfogi i wneud hynny, rydym ni wedi cynyddu pwerau awdurdodau lleol ac wedi gweithredu cyfyngiadau lleol yng Nghaerffili, Rhondda Cynon Taf, Blaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Merthyr Tudful a Chasnewydd. Dyna'r cyfresi o reoliadau sydd ger ein bron. Yn anffodus, fel y dywedais, rydym ni wedi gweld cynnydd sydyn yn nifer y cyfraddau heintio cadarnhaol. Bydd aelodau hefyd yn ymwybodol ein bod ni erbyn hyn wedi cyflwyno cyfyngiadau lleol pellach ar draws Llanelli, Caerdydd ac Abertawe, a ddaeth i rym am 6 yr hwyr ar 26 Medi yng nghyswllt Llanelli, ac am 6 yr hwyr ar 27 Medi yng Nghaerdydd ac Abertawe. Caiff gwelliannau i'r prif reoliadau sy'n berthnasol i Gaerdydd, Abertawe a Llanelli eu trafod yn y Senedd ar 6 Hydref. Fel yr ydym ni wedi nodi yn ein cynllun rheoli'r coronafeirws, mae gennym ni ddull o fonitro achosion, ac rydym yn ceisio rheoli achosion lleol. Mae'r cyfyngiadau'n seiliedig ar yr egwyddorion o bwyll, cymesuredd a sybsidiaredd. Caiff y mesurau hyn eu hadolygu'n gyson. Byddaf yn mynd i'r afael â phob un o'r rheoliadau sy'n cael eu hystyried heddiw yn eu tro.
O ganlyniad i ddata sy'n dangos cynnydd cyflym mewn achosion COVID-19 yng Nghaerffili, i reoli lledaeniad y feirws ac i ddiogelu iechyd y cyhoedd ar draws ardal yr awdurdod lleol hwnnw, cyflwynwyd Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 8) (Caerffili) 2020 ar 8 Medi. Cyfeiriaf at bob un o'r rheoliadau dilynol yn ôl rhif eu gwelliant i'r prif reoliadau. Mae'r rheoliadau hyn yn gwahardd aelwydydd yn yr ardal rhag bod yn rhan o aelwyd estynedig neu rhag ffurfio swigod gydag aelwydydd eraill. Pan fo aelwyd o ardal arall wedi ffurfio aelwyd estynedig gydag aelwyd o fewn yr ardal, ni chaiff yr aelwyd yn yr ardal honno bellach ei thrin yn rhan o swigen estynedig yr aelwyd honno. Mae'n gwahardd trigolion yr ardal rhag gadael neu gadw draw o'r ardal heb esgus rhesymol. Mae'n ei gwneud hi'n ofynnol i drigolion yr ardal ddychwelyd i weithio o gartref oni bai nad yw'n rhesymol ymarferol iddyn nhw wneud hynny. Ac mae'n gwahardd pobl o'r tu allan i'r ardal rhag dod i mewn i'r ardal honno heb esgus rhesymol. Mae'n ei gwneud hi'n ofynnol i bobl sy'n bresennol yn yr ardal wisgo gorchudd wyneb pan fyddant mewn safle agored, yn amodol ar yr esemptiadau a'r eithriadau, ac mae'n ei gwneud hi'n ofynnol i'r cyfyngiadau a'r gofynion a gyflwynir gan reoliadau diwygio Rhif 8 gael eu hadolygu ar neu cyn 24 Medi, ac, os cânt eu hail-gyflwyno wedyn, o leiaf unwaith bob saith niwrnod wedi hynny. Yn olaf, mae cyfyngiadau ychwanegol wedi'u gosod ar bob safle sy'n gwerthu alcohol yn ardal yr awdurdod lleol, felly rhaid iddyn nhw roi'r gorau i werthu pob math o ddiodydd meddwol am 10 yr hwyr. Bwriadwyd i hyn fod yn 11 yr hwyr yn wreiddiol. Fodd bynnag, yn seiliedig ar gyngor i helpu atal lledaeniad y feirws, mae cyfyngiad ledled Cymru o roi'r gorau i werthu alcohol am 10 yr hwyr wedi'i weithredu ers hynny ar gyfer pob siop sydd â thrwydded i werthu alcohol.
Ar 17 Medi, cyflwynwyd rheoliadau diwygio Rhif 10 i osod yr un cyfyngiadau ag yr wyf wedi'u disgrifio yn Rhondda Cynon Taf ag a gyflwynwyd ym mwrdeistref Caerffili. Mae'r dystiolaeth o'r wythnosau diwethaf yn glir: lle yr ydym ni wedi gweld cynnydd mewn cyfraddau trosglwyddo, mae'r rhain wedi deillio'n bennaf o bobl yn peidio â chadw pellter cymdeithasol ac yn anwybyddu'r cyfyngiadau blaenorol. Bu cynnydd mawr yn nifer yr achosion o COVID-19 a gadarnhawyd yn Rhondda Cynon Taf. Ar 22 Medi, cyflwynodd rheoliadau diwygio Rhif 11 yr un cyfyngiadau yn ardaloedd awdurdodau lleol Blaenau Gwent, Merthyr Tudful a Chasnewydd am yr un rhesymau.
Yn olaf, mae Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol ac ati) (Cymru) 2020 yn rhoi pwerau i awdurdodau lleol ymyrryd wrth i achosion ddigwydd fel y gallant weithredu i gau tir neu safleoedd lleol unigol ac atal digwyddiadau lleol. Daeth y rhain i rym ar 14 Medi. Rhoddwyd pwerau sy'n cyfateb yn fras i'r rhain i awdurdodau lleol yn Lloegr a'r Alban drwy reoliadau a wnaed gan Lywodraethau'r DU a'r Alban. O dan y rheoliadau hyn, caiff awdurdod lleol gyhoeddi cyfarwyddyd safle, cyfarwyddyd digwyddiad neu gyfarwyddyd man cyhoeddus. Mae'r pwerau hyn yn fodd i awdurdodau lleol gymryd camau ataliol effeithiol lle bo amgylchiadau'n gofyn am hynny. Ein bwriad ar hyn o bryd yw y daw'r prif reoliadau i ben ar ddiwedd y dydd ar 8 Ionawr 2021. Mae hynny chwe mis o'r adeg y cawsant eu llunio a'u cyflwyno. Felly, bwriedir i'r rheoliadau ddod i ben ar yr un diwrnod.
Llywydd, fel y gwyddom ni i gyd, mae gan bob un ohonom ni ran i'w chwarae i gadw Cymru'n ddiogel. Mae angen y rheoliadau hyn ar gyfer ein hymdrechion parhaus i fynd i'r afael â'r pandemig hwn a gofynnaf i'r Senedd eu cefnogi.
Minister, thank you for your statement this afternoon. I do regret that it's not on the floor of the Senedd here, but I fully respect that whether you're virtual or in the Senedd it is a part of the proceedings of this institution. But I am concerned greatly by some of the assertions—in fact, an assertion from you today to me on Twitter—that by your actions you are keeping Wales safe, and I am not by attending these parliamentary proceedings. I'd like to seek clarification from you whether the regulations you have put before us today or the regulations that will come next week that cover Cardiff and the Vale of Glamorgan, if you do attend a parliamentary sitting you would be breaking those regulations, because you've insinuated that in a tweet to me. So, can you point me where in these regulations I will be breaking those regulations by attending this Parliament, or indeed, Members of Parliament, such as Kevin Brennan, attending Westminster today, yet his parliamentary colleague from this institution is over in Cathays Park? I think that's an important question that you must answer if you're putting that assertion out there that parliamentarians are breaking the restrictions and not keeping Wales safe. We are all signed up to making sure that Wales is safe and we want to see the end of this virus. That is why today the Welsh Conservatives for the first time in tabling regulations will abstain on these regulations for the way that you're dealing with these matters in such a cavalier way.
I'd also like to seek clarification from you as well: do these regulations start the lockdown process on a more regional footing rather than a localised footing? Is it the case that there is now a lockdown time for pubs and social venues to shut, which is 10:20 rather than 10 o'clock? Because I notice in press comments that you put out last week that, actually, you would expect all social events to close by 10:20 rather than 10 o'clock. Is that included in the regulations or is that merely just your aspiration?
Again, I would ask to seek clarification as to which political leaders, political elected representatives are briefed on these regulations before they are made public, because again, on social media over the weekend, I did notice that some elected Members from other institutions were indicating that they'd spoken to the health Minister prior to these regulations coming out and being publicly available. That is unacceptable. Surely there is equality amongst elected Members, and Members, if they are briefed, should be briefed on an equal basis. I'd be grateful to understand how you go about briefing Members of an elected institution that isn't unanimously included in those briefings if they represent that particular area and play an important role in deciphering that information out to the communities they represent.
Gweinidog, diolch am eich datganiad y prynhawn yma. Mae hi yn ofid i mi na wnaed hynny ar lawr y Senedd yma, ond rwy'n llwyr barchu ei bod yn rhan o drafodion y sefydliad hwn p'un a ydych chi'n rhithwir neu yn y Senedd. Ond rwyf yn pryderu'n fawr am rai o'r honiadau—mewn gwirionedd, haeriad gennych chi heddiw i mi ar Twitter—eich bod, drwy eich gweithredoedd, yn cadw Cymru'n ddiogel, ac nad wyf i drwy fynychu'r trafodion seneddol hyn. Hoffwn ofyn am eglurhad gennych chi a yw'r rheoliadau yr ydych chi wedi'u cyflwyno ger ein bron heddiw neu'r rheoliadau a ddaw i rym yr wythnos nesaf sy'n cwmpasu Caerdydd a Bro Morgannwg, os byddwch yn mynychu cyfarfod seneddol a fyddech yn torri'r rheoliadau hynny, oherwydd rydych chi wedi awgrymu hynny mewn trydariad ataf. Felly, a allwch chi fy nghyfeirio at ble yn y rheoliadau hyn y byddaf yn torri'r rheoliadau hynny drwy fynychu'r Senedd hon, neu yn wir, Aelodau Seneddol, megis Kevin Brennan, yn mynychu San Steffan heddiw, ac eto mae ei gyd-Aelod seneddol o'r sefydliad hwn ym Mharc Cathays? Rwy'n credu bod hwnnw'n gwestiwn pwysig y mae'n rhaid i chi ei ateb os ydych yn cyflwyno'r honiad hwnnw bod seneddwyr yn torri'r cyfyngiadau ac nad ydynt yn cadw Cymru'n ddiogel. Rydym ni i gyd wedi ymrwymo i sicrhau bod Cymru'n ddiogel ac rydym ni eisiau gweld diwedd y feirws yma. Dyna pam heddiw y bydd y Ceidwadwyr Cymreig am y tro cyntaf wrth gyflwyno rheoliadau yn ymatal ar y rheoliadau hyn oherwydd y ffordd yr ydych chi'n ymdrin â'r materion hyn mewn modd mor ddi-hid.
Hoffwn hefyd ofyn am eglurhad gennych chi: a yw'r rheoliadau hyn yn dechrau'r broses o gyfyngiadau symud ar sail fwy rhanbarthol yn hytrach nag ar sail leol? A yw'n wir mai'r amser nawr i dafarndai a lleoliadau cymdeithasol gau o dan y cyfyngiadau yw 10:20 yn hytrach na 10 o'r gloch? Oherwydd sylwaf mewn sylwadau yn y wasg a wnaethoch chi yr wythnos diwethaf y byddech, mewn gwirionedd, yn disgwyl i bob digwyddiad cymdeithasol gau erbyn 10:20 yn hytrach na 10 o'r gloch. A yw hynny wedi'i gynnwys yn y rheoliadau ynteu ai eich dyhead chi yw hynny?
Unwaith eto, hoffwn ofyn am eglurhad ynghylch pa arweinwyr gwleidyddol, cynrychiolwyr etholedig gwleidyddol sy'n cael cyfarwyddyd am y rheoliadau hyn cyn iddynt gael eu cyhoeddi, oherwydd unwaith eto, ar y cyfryngau cymdeithasol dros y penwythnos, sylwais fod rhai Aelodau etholedig o sefydliadau eraill yn nodi eu bod wedi siarad â'r Gweinidog iechyd cyn cyflwyno'r rheoliadau hyn a chyn eu bod ar gael i'r cyhoedd. Mae hynny'n annerbyniol. Siawns nad oes cydraddoldeb ymysg Aelodau etholedig, ac y dylid briffio Aelodau, os cânt eu briffio, ar sail gyfartal. Byddwn yn ddiolchgar cael deall sut yr ydych yn mynd ati i friffio Aelodau sefydliad etholedig nad yw wedi'i gynnwys yn unfrydol yn y sesiynau briffio hynny os ydynt yn cynrychioli'r ardal benodol honno ac yn chwarae rhan bwysig wrth draddodi'r wybodaeth honno i'r cymunedau y maen nhw'n eu cynrychioli.
Rydym ni'n troi eto fan hyn at ran o'n busnes seneddol ni sydd wirioneddol yn arwyddocaol—efallai'r rhan fwyaf arwyddocaol o'n trafodaethau ni ar yr adeg yma. Mae'n ymwneud â'r Senedd yma'n trafod ac, fel rydw i'n disgwyl, yn rhoi sêl bendith i reoliadau sy'n gosod cyfyngiadau difrifol iawn eto ar ryddid unigolion ac ar gymunedau. O ran y rheoliadau yn eitemau agenda 3, 4 a 5 sy'n ymestyn cyfyngiadau COVID i ragor o siroedd, rydym ni yn mynd i fod yn cefnogi, ond—a rydw i'n gwneud y pwynt yma eto—mi ydym ni'n credu y dylid bod yn cyflwyno'r cyfyngiadau ar ardaloedd mor fach â phosib ac y dylid gweithredu yn hyper-lleol, os leiciwch chi, lle bod hynny'n bosib.
Rydw i hefyd yn annog ystyried yn ofalus iawn wahanol elfennau'r cyfyngiadau. Rydym ni'n edrych arnyn nhw yn eu cyfanrwydd, wrth gwrs, ac rydym ni'n cefnogi'r egwyddor gyffredinol, ond mae eisiau edrych yn fanwl iawn ar wahanol elfennau'r cyfyngiadau. Mae'n bosib bydd eisiau tynhau ymhellach, mewn rhai ffyrdd, beth sy'n digwydd ar ôl i'r tafarndai a'r bwytai gau am 10 o'r gloch a'r angen i wasgaru pobl heb iddyn nhw fynd i gartrefi ei gilydd ac yn y blaen, ond ar yr ochr arall, mae eisiau rhoi ystyriaeth ofalus iawn i'r impact ar les ac iechyd meddwl pobl ac ystyried camau, er enghraifft, i ganiatáu mwy o gyswllt i bobl sy'n debyg o ddioddef o unigrwydd. Mae'n bwysig cofio bod y cyfyngiadau yma'n cael impact ddofn iawn ar bobl o fewn ein cymunedau ni.
Hefyd, mae'n bwysig cofio ein bod ni'n delio â dull o ddeddfu sy'n llai na boddhaol. Dwi'n pwysleisio'r angen i ddod â'r rheoliadau yma o'n blaenau ni cyn gynted â phosib, ac er bod yna lai o oedi rhwng gweithredu'r rheoliadau a'u trafod nhw nag yr oedd yr wythnos diwethaf, rydyn ni'n dal yn fan hyn yn trafod rheoliadau ddaeth i rym mor bell yn ôl â 7 Medi, ac mae'n rhaid trio tynhau'r amserlen.
Ac efo eitem agenda 6, er mai technegol ydy o mewn gwirionedd, yn cywiro camgymeriad blaenorol, dwi yn nodi bod y pwyllgor deddfwriaeth wedi ysgrifennu at Lywodraeth Cymru i ofyn am eglurhad o pam bod angen i'r rheoliadau yma fod wedi dod i rym cyn iddyn nhw gael eu gosod gerbron y Senedd, ac mae yna ofynion clir iawn ar y broses ddylai gael ei dilyn yn Neddf Offerynnau Statudol 1946. Dwi'n nodi yn fan hyn fy niolch i'r pwyllgor hwnnw am eu gwaith nhw.
A'n olaf, tra mai beth sydd gennym ni yn fan hyn yng ngwelliannau 10, 8 ac 11 ydy cyfyngiadau newydd sy'n gofyn i drigolion yr ardaloedd dan sylw chwarae eu rhan nhw mewn ceisio gwaredu'r feirws, gadewch inni gofio bod yn rhaid i'r Llywodraeth chwarae eu rhan nhw hefyd, yn arbennig felly pan mae'n dod at brofion. Sortiwch y profion; sicrhewch eu bod nhw ar gael pan fydd pobl eu heisiau nhw; bod canlyniadau yn cael eu dychwelyd yn gyflym er mwyn cael dechrau'r gwaith olrhain, a gobeithio wedyn na fyddwn ni ddim angen cymaint o reoliadau fel y rhai sydd o'n blaenau ni heddiw.
We are again turning to a part of our parliamentary business that is truly significant—perhaps the most important part of our proceedings at this time. It relates to this Senedd discussing, and as I would expect, approving regulations that place very severe restrictions on the freedoms of individuals and communities. In terms of the regulations under items 3, 4 and 5, which extend COVID restrictions to more counties, we will be supporting these, but—and I do make this point once again—we do believe that these restrictions should be as localised as possible and that we should operate on a hyperlocal level wherever possible.
I would also encourage very careful consideration of different elements of the restrictions. We are looking at them in their entirety, of course, and we support the general principles, but we do need to look in great detail at various elements of the restrictions. We may need to tighten further what happens when pubs and restaurants close at 10 o'clock and the need to disperse people without them going to each other's homes and so on and so forth, but on the other hand, we do need to give very careful consideration to the impact on the well-being and mental health of people and to consider, for example, steps to allow more contact for people who are likely to suffer from loneliness and isolation. It's important to bear in mind that these restrictions have a great impact on people within our communities.
It's also important to note that we are dealing with a means of legislating that is less than satisfactory. I emphasise the need to bring these regulations before us as soon as possible, and although there has been less delay in terms of the implementation of the regulations and their debate than there was last week, we are still talking about regulations that came into force as early as 7 September, and we need to tighten that timetable.
And with agenda item 6, although it's technical in nature, correcting a previous error, I do note that the legislation committee have written to the Welsh Government to request clarity on why these regulations needed to come into force before they were laid before this Senedd, and there are very clear requirements on the process that should be followed in the Statutory Instruments Act 1946. I note here my thanks to that committee for their work.
And finally, whilst what we have here in amendments 10, 8 and 11 are new restrictions that require residents in the affected areas to play their part in trying to eradicate the virus, let's bear in mind that the Government has to play its part too, particularly when it comes to testing. Get the testing sorted; ensure that tests are available when people need them; that results are returned swiftly, so that we can start the tracing process, and then, hopefully, we will not need so many of these regulations.
Dwywaith dwi wedi anghofio galw Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, felly dyma ni ar y trydydd tro, dyma fi'n cofio i alw Cadeirydd y pwyllgor deddfwriaeth, Mick Antoniw.
I have twice forgotten to call the Chair of the legislation committee, so on the third time of asking, I call on the Chair of the legislation committee, Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. I had noted, and was waiting in anticipation. This is a report of the Legislation, Justice and Constitution Committee in respect of the four sets of regulations, so it's a composite report. Members will know that the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) Regulations 2020 are the principal regulations on coronavirus in Wales, and the Senedd approved those regulations on 5 August 2020. We reported on the No. 8 amending regulations on 21 September, and yesterday we reported on the No. 10 and No. 11 amending regulations, together with the regulations related to local authority functions. We acknowledge that whilst we are debating these regulations today, the Welsh Government has also made further amending regulations, which, as I said last week, demonstrates the fast-moving nature of the Government's action on these matters.
The No. 8, No. 10 and No. 11 regulations all concern restrictions placed on specific communities. The No. 8 amending regulations came into force on 8 September and, as the Members will know, they introduce restrictions in respect of Caerphilly county borough as a local health protection area. Briefly, the restrictions cover extended households, prohibitions on movement away from and into the area, and requiring residents to work from home unless it is not reasonably practical for them to do so. Subsequently, the No. 10 amending regulations apply similar restrictions to Rhondda Cynon Taf County Borough Council from 17 September, with an additional restriction requiring that all premises licensed to sell alcohol must not open before 6 a.m. and must close at or before 11 p.m. each day. And then from 22 September, the No. 11 amending regulations applied those same restrictions to the local authorities of Blaenau Gwent, Bridgend, Merthyr Tydfil and Newport, and the No. 11 regulations also applied the restrictions on opening hours of licensed premises to Caerphilly county borough.
Now, in our reports, we drew attention to the lack of public consultations or regulatory impact assessments carried out in relation to the amending regulations, and also considered the Welsh Government's assessment of the extent to which any interference with human rights is justified and proportionate in pursuit of the legitimate aim of protecting public health. I therefore draw Members' attention to our reports on the amending regulations.
In our meeting yesterday, we also discussed the meaning of what constitutes 'a reasonable excuse' for the purpose of the regulations. This is an issue that many constituents who want to do the right thing have raised with us all. We believe that the Welsh Government should publish more detailed guidance on this matter and we will be writing to the Minister specifically on this point.
I now return to the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) Regulations 2020. These are regulations that came into force on 18 September. They provide local authorities across Wales with powers by issuing directions to relevant people to close individual premises or impose specific restrictions or requirements on them. They prohibit certain events, or types of event, from taking place, or impose restrictions or requirements on them, and also can restrict access to or close public outdoor events.
Our report makes four merits points, and I wish to highlight three of them briefly. Regulation 9 requires a local authority to have regard to any guidance issued by the Welsh Ministers about the regulations. Our third reporting point notes that the guidance in relation to these regulations does not appear to be published on the Welsh Government website, or at least it is not easily identifiable. We think that making the guidance available or more easily accessible would be a helpful aid for local authorities and members of the public wishing to understand the impact of these regulations. The regulations also require a local authority to take reasonable steps to give prior notice of a premises direction, event direction or public place direction. Our fourth reporting point identifies the difference in treatment between the types of notice in relation to matters set out in regulations 11 and 12, however, it is not clear why this distinction is necessary.
And then, finally, as we are aware, the Welsh Government has now written to the Llywydd, as required by the Statutory Instruments Act 1946, explaining why it was necessary for the regulations to come into force before they were laid before the Senedd. I'd welcome the observations of the health Minister on these points that I've raised on the local authority functions regulations. Thank you, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Roeddwn i wedi sylwi, ac yn disgwyl yn eiddgar. Adroddiad gan y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad yw hwn mewn perthynas â'r pedair cyfres o reoliadau, felly mae'n adroddiad cyfansawdd. Bydd yr Aelodau'n gwybod mai Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) 2020 yw'r prif reoliadau ynglŷn â'r Coronafeirws yng Nghymru, a chymeradwyodd y Senedd y rheoliadau hynny ar 5 Awst 2020. Adroddwyd ar reoliadau diwygio Rhif 8 ar 21 Medi, a ddoe adroddwyd ar reoliadau diwygio Rhif 10 a Rhif 11, ynghyd â'r rheoliadau sy'n ymwneud â swyddogaethau awdurdodau lleol. Rydym yn cydnabod, wrth drafod y rheoliadau hyn heddiw, fod Llywodraeth Cymru hefyd wedi llunio rheoliadau diwygio pellach, sydd, fel y dywedais yr wythnos diwethaf, yn dangos pa mor chwim y mae'r Llywodraeth yn gweithredu ar y materion hyn.
Mae rheoliadau Rhif 8, Rhif 10 a Rhif 11 i gyd yn ymwneud â chyfyngiadau a gyflwynwyd ar gymunedau penodol. Daeth rheoliadau diwygio Rhif 8 i rym ar 8 Medi ac, fel y gŵyr yr Aelodau, maent yn cyflwyno cyfyngiadau mewn cysylltiad â bwrdeistref sirol Caerffili fel ardal diogelu iechyd leol. Yn fyr, mae'r cyfyngiadau'n cwmpasu aelwydydd estynedig, gwaharddiadau ar deithio o'r ardal ac i mewn iddi, ac yn ei gwneud hi'n ofynnol i breswylwyr weithio gartref oni bai nad yw'n rhesymol ymarferol iddyn nhw wneud hynny. Yna, mae rheoliadau diwygio Rhif 10 yn cyflwyno cyfyngiadau tebyg ar Gyngor Bwrdeistref Sirol Rhondda Cynon Taf o 17 Medi ymlaen, gyda chyfyngiad ychwanegol yn ei gwneud hi'n ofynnol i bob safle sydd wedi'i drwyddedu i werthu alcohol beidio ag agor cyn 6 y bore ac iddo gau am 11 yr hwyr neu cyn hynny bob dydd. Ac yna o 22 Medi, cyflwynodd rheoliadau diwygio Rhif 11 yr un cyfyngiadau i awdurdodau lleol Blaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Merthyr Tudful a Chasnewydd, ac roedd rheoliadau Rhif 11 hefyd yn cyfyngu ar oriau agor safleoedd trwyddedig i fwrdeistref sirol Caerffili.
Nawr, yn ein hadroddiadau, fe wnaethom ni dynnu sylw at y diffyg ymgynghori cyhoeddus neu asesiadau effaith rheoleiddiol a gynhaliwyd mewn cysylltiad â'r rheoliadau diwygio, ac ystyried hefyd asesiad Llywodraeth Cymru o'r graddau y mae unrhyw ymyrraeth â hawliau dynol yn gyfiawn ac yn gymesur wrth geisio'r nod cyfiawn o ddiogelu iechyd y cyhoedd. Tynnaf sylw'r Aelodau felly at ein hadroddiadau ar y rheoliadau diwygio.
Yn ein cyfarfod ddoe, buom hefyd yn trafod ystyr yr hyn sy'n gyfystyr ag 'esgus rhesymol' at ddibenion y rheoliadau. Mae hwn yn fater y mae llawer o etholwyr sydd eisiau gwneud y peth iawn wedi'i godi gyda phob un ohonom ni. Credwn y dylai Llywodraeth Cymru gyhoeddi canllawiau manylach ar y mater hwn a byddwn yn ysgrifennu at y Gweinidog yn benodol ar y mater yma.
Dychwelaf yn awr at y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol ac ati) (Cymru) 2020. Rheoliadau yw'r rhain a ddaeth i rym ar 18 Medi. Maen nhw'n rhoi pwerau i awdurdodau lleol ledled Cymru drwy roi cyfarwyddiadau i bobl berthnasol gau safleoedd unigol neu osod cyfyngiadau neu ofynion penodol arnynt. Maen nhw'n gwahardd rhai digwyddiadau, neu fathau o ddigwyddiadau, rhag digwydd, neu yn gosod cyfyngiadau neu ofynion arnynt, a gallant hefyd gyfyngu ar fynediad i ddigwyddiadau awyr agored cyhoeddus neu eu cau.
Mae ein hadroddiad yn gwneud pedwar pwynt rhinwedd, a hoffwn dynnu sylw at dri ohonynt yn fyr. Mae rheoliad 9 yn ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdod lleol roi sylw i unrhyw ganllawiau a gyflwynir gan Weinidogion Cymru ynghylch y rheoliadau. Mae ein trydydd pwynt adrodd yn nodi nad yw'n ymddangos bod y canllawiau mewn cysylltiad â'r rheoliadau hyn yn cael eu cyhoeddi ar wefan Llywodraeth Cymru, neu o leiaf nad yw'n hawdd dod o hyd iddynt. Credwn y byddai sicrhau bod y canllawiau ar gael neu ei bod hi'n haws cael gafael arnynt yn gymorth defnyddiol i awdurdodau lleol ac aelodau o'r cyhoedd sy'n dymuno deall effaith y rheoliadau hyn. Mae'r rheoliadau hefyd yn ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdod lleol gymryd camau rhesymol i roi rhybudd ymlaen llaw o gyfarwyddyd safle, cyfarwyddyd digwyddiad neu gyfarwyddyd man cyhoeddus. Mae ein pedwerydd pwynt adrodd yn nodi'r gwahaniaeth mewn triniaeth rhwng y mathau o hysbysiad o ran y materion a nodir yn rheoliadau 11 a 12, fodd bynnag, nid yw'n glir pam mae angen y gwahaniaeth hwn.
Ac yna, yn olaf, fel y gwyddom ni, mae Llywodraeth Cymru bellach wedi ysgrifennu at y Llywydd, fel sy'n ofynnol gan Ddeddf Offerynnau Statudol 1946, yn esbonio pam yr oedd angen i'r rheoliadau ddod i rym cyn eu cyflwyno gerbron y Senedd. Byddwn yn croesawu sylwadau'r Gweinidog iechyd ar y materion hyn yr wyf wedi'u crybwyll ynghylch y rheoliadau ynglŷn â swyddogaethau awdurdodau lleol. Diolch, Llywydd.
I thank the Minister for his statement. I share Andrew R.T.'s disappointment that he's decided to make it from his office in Cathays Park; he's gone rather further from home to get there than he would to come to the Senedd. I do, though, appreciate we're slightly less delayed doing these regulations than some of the others that we've done before. It's our intention to vote against these regulations for the same reasons I gave last week. The Minister and Members will probably be pleased to hear that I'm not planning to repeat those reasons. May I, though, welcome Andrew R.T. Davies stating that the Conservatives will at least abstain on this set? He says it's the first time they've abstained—I think actually they did abstain on at least one set before. There were a lot of complaints from them about the cruel rule of 5 miles, even though I think they voted for the stay local law under which it was promulgated, but I think another set did attract their abstention at the time, so it's good to see they're now looking at these with a somewhat more critical eye than previously.
Could I ask the Minister—? As you know, Minister, I consider these regulations to be disproportionate and counter-productive, and I'd question how evidence based they are. I wonder, though, could I focus particularly on the three councils that have come in most recently? You set out some principles just now for the regulations we are looking at, and we're talking, at least in the case of Caerphilly, of a rapid increase in coronavirus regulations to justify the regs. The three latest councils that have come in though, it seems almost like you're filling in the gaps within the region. If you look at those councils individually, I just wonder if it can be justified on an individual basis. It strikes me they're even less justified than the other regulations. Take, for example, Torfaen, where one constituent has pointed out to me, at least on the basis of data that's publicly available to them as of yesterday, that we were seeing infections of no more than around seven a day in Torfaen, and generally it seemed you had been looking at a threshold of at least 20 per 100,000 before you considered restrictions, and that's the assessment you were putting on abroad as well. Why have you imposed such stringent regulations and lockdown requirements in Torfaen when the incidence of coronavirus seemed to be significantly below that?
Diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Rwy'n rhannu siom Andrew R.T. ei fod wedi penderfynu mentro i'w swyddfa ym Mharc Cathays; mae wedi mynd ychydig ymhellach o'i gartref i gyrraedd yno nag y byddai i ddod i'r Senedd. Er hynny, rwy'n gwerthfawrogi ein bod ychydig yn llai ar ei hol hi wrth wneud y rheoliadau hyn na rhai o'r lleill yr ydym ni wedi'u gwneud o'r blaen. Ein bwriad ni yw pleidleisio yn erbyn y rheoliadau hyn am yr un rhesymau a roddais yr wythnos diwethaf. Mae'n debyg y bydd y Gweinidog a'r Aelodau'n falch o glywed nad wyf yn bwriadu ailadrodd y rhesymau hynny. Fodd bynnag, a gaf i groesawu datganiad Andrew R.T. Davies y bydd y Ceidwadwyr o leiaf yn ymatal ar y gyfres hon? Mae'n dweud mai dyma'r tro cyntaf iddyn nhw ymatal—rwy'n credu eu bod wedi ymatal ar o leiaf un gyfres o'r blaen. Cafwyd llawer o gwynion ganddyn nhw am y rheol greulon 5 milltir, er fy mod yn credu eu bod wedi pleidleisio dros y gyfraith aros yn lleol a oedd yn gyfrwng i hyrwyddo hynny, ond rwy'n credu iddyn nhw ymatal ar gyfres arall ar y pryd, felly mae'n dda gweld eu bod bellach yn edrych ar y rhain gyda llygad ychydig yn fwy beirniadol nag o'r blaen.
A gaf i ofyn i'r Gweinidog—? Fel y gwyddoch chi, Gweinidog, credaf fod y rheoliadau hyn yn anghymesur ac yn wrthgynhyrchiol, a byddwn yn cwestiynu i ba raddau y maen nhw'n seiliedig ar dystiolaeth. Tybed, serch hynny, a gaf i ganolbwyntio'n benodol ar y tri chyngor a gynhwyswyd yn fwyaf diweddar? Fe wnaethoch chi nodi rhai egwyddorion gynnau fach ar gyfer y rheoliadau dan sylw, ac rydym yn sôn, o leiaf yn achos Caerffili, am gynnydd cyflym mewn rheoliadau ynglŷn â'r coronafeirws i gyfiawnhau'r rheoliadau. Ond gyda'r tri chyngor diweddaraf a gynhwyswyd, mae'n ymddangos bron fel eich bod yn llenwi'r bylchau yn y rhanbarth. Os edrychwch chi ar y cynghorau hynny'n unigol, tybed a ellir cyfiawnhau hynny ar sail unigol. Mae'n fy nharo i fod hyd yn oed llai o alw amdanyn nhw ac am y rheoliadau eraill. Ystyriwch, er enghraifft, Torfaen, lle mae un etholwr wedi dweud wrthyf, o leiaf ar sail data cyhoeddus sydd ar gael iddynt o ddoe ymlaen, ein bod yn gweld dim mwy na thua saith y dydd yn cael eu heintio yn Nhorfaen, ac yn gyffredinol ymddengys y buoch yn edrych ar drothwy o 20 o bob 100,000 o leiaf cyn i chi ystyried cyfyngiadau, a dyna oedd y sail i'ch asesiad yn ymwneud â thramor hefyd. Pam yr ydych chi wedi gosod rheoliadau a gofynion cyfyngiadau symud mor llym yn Nhorfaen pan ymddengys hi fod nifer yr achosion o'r coronafeirws yn sylweddol is na hynny?
The Minister's, once again, taking a sledge hammer to crack a nut, in my view. Is it not inevitable when you relax restrictions that the risk of increasing infection is bound to occur? And, obviously, as we move towards winter, there's a higher risk anyway of any respiratory infection being contracted by individuals. It's overwhelmingly the case that where deaths from COVID are concerned they occur amongst older people. Forty per cent of the deaths are people over 85; 30 per cent in the age group of 75 to 84; and a further 15 per cent in my age group, 65 to 74; whereas the overwhelming bulk of the infections takes place in younger people, and they're not anything like as at risk. In fact, it's calculated that somebody over the age of 85 is 1,000 times more likely to die of COVID than somebody who's under 65.
So, these regulations are not proportionate, in my opinion, as the Minister says. What he has done—I wonder whether he'd agree with this—in fact is to turn south Wales in particular into a kind of series of gulags that constrain people within the boundaries of the local authority in which they live. They're not likely to be effective unless they're continued indefinitely, and we will carry on having lockdown after lockdown after lockdown if we don't accept the inevitable: that until a vaccine is effective and widely distributed, the risk of infection must continue.
Mae'r Gweinidog, unwaith eto, yn cymryd gordd i dorri cneuen, yn fy marn i. Onid yw hi'n anochel pan fyddwch yn llacio'r cyfyngiadau bod y risg o gynyddu haint yn sicr o ddigwydd? Ac, yn amlwg, wrth i ni ddynesu at y gaeaf, mae mwy o risg beth bynnag y bydd pobl yn dal unrhyw haint anadlol. Mae'n bennaf wir, lle ceir marwolaethau o COVID, eu bod yn digwydd ymhlith pobl hŷn. Pobl dros 85 oed yw 40 y cant o'r marwolaethau; 30 y cant yn y grŵp oedran o 75 i 84; a 15 y cant arall yn fy ngrŵp oedran i, 65 i 74; tra bod y rhan fwyaf o'r heintiau'n digwydd mewn pobl iau, ac nid ydyn nhw mewn perygl sylweddol o gwbl. Yn wir, cyfrifir bod rhywun dros 85 oed 1,000 gwaith yn fwy tebygol o farw o COVID na rhywun sydd o dan 65 oed.
Felly, nid yw'r rheoliadau hyn yn gymesur, yn fy marn i, fel y dywed y Gweinidog. Yr hyn y mae wedi'i wneud—tybed a fyddai'n cytuno â hyn—mewn gwirionedd yw troi'r de yn arbennig yn fath o gyfres o 'gulags' sy'n cyfyngu pobl o fewn ffiniau'r awdurdod lleol y maen nhw'n byw ynddo. Nid ydyn nhw yn debygol o fod yn effeithiol oni bai eu bod yn parhau am gyfnod amhenodol, a byddwn yn parhau i weld cyfyngiadau symud dirifedi os nad ydym yn derbyn yr anochel: hyd nes y bydd brechlyn yn effeithiol ac wedi'i ddosbarthu'n eang, rhaid i'r risg o haint barhau.
I'll be voting against the local lockdowns today. I don't think it is right to stop Welsh people from moving around our own country when the border, the ports and the airports are open, and open without testing as well. So, why should people from across the border with much higher rates of infection be allowed into Wales to travel freely, whilst Welsh people here, in some circumstances, cannot even travel to the next town? I'm not going to vote to lock down my own city and country but leave it open to everybody else to come here as they like.
We've already had talk of mandatory vaccines, curfews and even use of the army, and I'm not sure what science says that we need to close entertainment establishments at 10 p.m. Where is the science behind that? Why are DJs not allowed to play? We should be treating people like adults, because some businesses have tried really, really hard and have spent a lot of money on precautions. I, myself, went to Mocka Lounge in Cardiff and was extremely impressed by the precautions taken—very well organised. I know there are other places like that as well.
In these regulations there are so many contradictions. We have segregation in school, yet on the bus everybody mixes. There's little education about masks, in terms of how often you should change your masks. I see people walking around in visors, thinking that they're protecting themselves from breathing things in and protecting others from what they breathe out, but visors don't do that. Where are the bins for masks to be deposited and got rid of safely? Where are they? You see masks all over the floor.
The approach is chaotic and reactionary. I said in this Senedd in March that you cannot fight a pandemic without testing. The World Health Organization has told us from the very beginning, 'Test, test, test'; otherwise, it's like trying to put out a fire blindfolded. What we should be doing is thinking about processes and thinking about how we can protect the elderly and the vulnerable from picking up this virus. How do we shield people?
In essence, what we really must do is test. How many of us have been ill these last few months and don't know whether we've had coronavirus because the antibody test has not been available? How many of us have some kind of immunity to the virus but we don't know it? We're not going to get any further forward until we identify and isolate this virus. In the meantime, these lockdowns—there'll be another one and another one and another one. It will be unending, so I will not support the proposals today, and this is the first time.
Byddaf yn pleidleisio yn erbyn y cyfyngiadau symud lleol heddiw. Dydw i ddim yn credu ei bod hi'n iawn atal Cymry rhag symud o gwmpas ein gwlad ein hunain pan fydd y ffin, y porthladdoedd a'r meysydd awyr ar agor, ac yn agored heb brofion hefyd. Felly, pam y dylid caniatáu i bobl o dros y ffin sydd â chyfraddau heintio llawer uwch deithio'n rhydd, pan na all pobl Cymru yma, mewn rhai amgylchiadau, deithio i'r dref nesaf hyd yn oed? Dydw i ddim yn mynd i bleidleisio i gyflwyno cyfyngiadau symud yn fy ninas a'm gwlad fy hun ond ei gadael yn agored i bawb arall ddod yma fel y mynnont.
Rydym ni eisoes wedi sôn am frechlynnau gorfodol, cyrffyw a hyd yn oed defnyddio'r fyddin, ac nid wyf yn siŵr beth mae gwyddoniaeth yn ei ddweud ynghylch yr angen i ni gau sefydliadau adloniant am 10 yr hwyr. Ble mae'r wyddoniaeth sy'n sail i hynny? Pam na chaniateir i DJs chwarae? Dylem fod yn trin pobl fel oedolion, oherwydd mae rhai busnesau wedi ymdrechu'n wirioneddol galed ac wedi gwario llawer o arian ar ragofalon. O'm rhan fy hun, es i Mocka Lounge yng Nghaerdydd a chafodd y rhagofalon a gymerwyd argraff fawr arnaf—roedden nhw wedi'u trefnu'n dda iawn. Gwn fod lleoedd eraill fel hynny hefyd.
Yn y rheoliadau hyn mae cymaint o wrthddywediadau. Mae gennym ni wahanu yn yr ysgol, ac eto ar y bws mae pawb yn cymysgu. Ychydig iawn y mae pobl yn ei wybod am fygydau, o ran pa mor aml y dylech newid eich mygydau. Rwy'n gweld pobl yn cerdded o gwmpas mewn sgriniau wyneb, yn meddwl eu bod yn amddiffyn eu hunain rhag anadlu pethau i mewn ac amddiffyn eraill rhag yr hyn y maen nhw yn ei anadlu allan, ond nid yw sgriniau wyneb yn gwneud hynny. Ble mae'r biniau i roi mygydau ynddyn nhw a chael gwared arnyn nhw'n ddiogel? Ble maen nhw? Rydych chi'n gweld mygydau ar lawr ym mhobman.
Mae'r dull gweithredu yn anhrefnus ac yn adweithiol. Dywedais yn y Senedd hon ym mis Mawrth na allwch chi ymladd pandemig heb brofion. Mae Sefydliad Iechyd y Byd wedi dweud wrthym ni o'r cychwyn cyntaf, 'Profwch, profwch, profwch'; fel arall, mae fel ceisio diffodd tân gyda mwgwd dros eich llygaid. Yr hyn y dylem ni fod yn ei wneud yw meddwl am brosesau a meddwl am sut y gallwn ni amddiffyn yr henoed a'r rhai sy'n agored i niwed rhag dal y feirws yma. Sut mae gwarchod pobl?
Yn ei hanfod, yr hyn y mae'n rhaid inni ei wneud mewn gwirionedd yw profi. Faint ohonom ni sydd wedi bod yn sâl yn ystod y misoedd diwethaf a heb wybod a fu'r coronafeirws arnom ni oherwydd nad yw'r prawf gwrthgyrff wedi bod ar gael? Faint ohonom ni sydd â rhyw fath o imiwnedd i'r feirws ond na wyddom ni hynny? Nid ydym ni yn mynd i symud ymlaen ymhellach nes ein bod yn canfod ac yn ynysu'r feirws yma. Yn y cyfamser, mae'r cyfyngiadau symud hyn—bydd un arall ac un arall ac un arall. Bydd yn ddi-ben-draw, felly ni chefnogaf y cynigion heddiw, a dyma'r tro cyntaf.
Y Gweinidog iechyd i ymateb i'r ddadl—Vaughan Gething.
The Minister for health to reply to the debate—Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. I thank the Members for their contribution to the debate. I'll try to deal with each one in turn briefly. Starting with Andrew R.T. Davies, I obviously regret the approach that he and his group are taking. From what they say, they're abstaining not because they disagree with the measures or that the measures that are being put in place are somehow not appropriate, but it's a question about process rather than outcome in terms of how we keep people in Wales safe.
I can absolutely say, hand on heart, to any and every person in Wales that there is nothing cavalier in our approach. It takes a huge amount of time, energy and effort from Ministers, our officials and colleagues in local authorities, who also have incredibly difficult choices to make right across the political spectrum. We've worked very hard with them, with the police and, indeed, with our health service in coming up with and trying to understand the pattern of infection that is taking place. Rather than searching for conflict, I think that elected representatives should be searching for an answer to how we try to suppress the virus and to protect Wales from harm.
It's also worth confirming, of course, that we're taking an approach to making these regulations that takes account of our processes here in Wales. The main affirmative procedure requires these regulations to have the support of the Senedd or they fall. Of course, in England, the equivalent regulations are introduced by ministerial decrees without Parliament needing to vote on them. I think our process is absolutely democratically more superior and provides deliberate and regular scrutiny, as it is meant to do.
The First Minister confirmed the issues about travel and the travel restrictions. I am required to be here because it's not reasonably practical for me to do all of my job without a range of other officials here as well. On other days, I will be undertaking work from home, when it's reasonably practical for me to do so. In terms of briefing Members, if there's been an oversight in the Member not being contacted, then that is definitely something for us to look at. That is not a deliberate attempt. We make, again, great efforts to speak to elected representatives across the political spectrum when we are having to make these choices as well. And on the point about closing time for the hospitality trade, it is in the regulations; it's 10 o'clock for ending of the sale of alcohol, and 10.20 p.m. in the evening when those premises must close.
I take on board Rhun ap Iorwerth's points about looking for a local area within a council area where possible. That's exactly what we have done within Carmarthenshire, because Llanelli is a distinct area. If Llanelli was not part of Carmarthenshire we would not be contemplating taking action in Carmarthenshire looking at the rest of the rates that exist. We consider this every time we take forward the potential to introduce these regulations—whether it is possible to take an approach that is less than the whole local authority. On each occasion up to that point we found it wasn't really possible in line with the evidence of the spread of the virus across that local authority area.
These are local restrictions for the county, they're not regional ones. So, it doesn't mean you can travel anywhere you like across the wider south Wales area where the restrictions are in place. It's within the individual local authority in which you live—again, on the point about a reasonable excuse that I'll come to later for travel. We do have a regular conversations with local authorities about what we are doing and why, and that'll continue to be the case. It's a deliberately pluralistic approach that we take. We don't simply decide to impose these measures and then inform local authorities of our decisions afterwards. The Member will know, I'm sure, from his own contacts, that that's been a very deliberate and careful approach that we've taken.
On the point about testing that the Member made, we are now undertaking 10,000 to 11,000 tests a day across Wales. Now, 3,000 to 4,000 of those tests are Public Health Wales lab tests and we expect more of those to be introduced over the coming days as we both increase not just the number and access to places for testing to take place, but the volume of testing available as well. The Member will see, as we roll out not just more of those tests but the consistent lanes in drive-through centres I've previously announced, that also we're going to have a generation of walk-in centres, then we're also looking to have Public Health Wales tests available at those as well, to make sure we can not just plug the gaps being created by the lighthouse lab programme challenges at present, but we'll have extra capacity in any event within the field. We're also using our mobile testing resources as infection rates climb in different parts of Wales.
In terms of Mick Antoniw's points, on the point about reasonable excuse to travel, I think we've done all that we can in terms of trying to set out the guidance that is available about what is and isn't a reasonable excuse for travel. The challenge is that, if we provide even more extensive and detailed guidance, we'll end up with a thicket of rules, and it's a challenge for us. We will consider the points made in the reports from the legislation and justice committee, but we do need to think about when we get to a point when it's still practical for people to understand—and some of this does rely on the judgment of individual members of the public about what really is a reasonable excuse, to think about how they comply with the regulations rather than looking for a way to avoid them. And on your point about the local authority regulations and the guidance, we'll look at the guidance to see if that's there; I take on board your point and I'll check to see what is publicly available and where it is. I also take on board the point about the clerical error in the laying of the regulations—that was a one-off, and we have written to the Llywydd, I believe, to confirm that that is the case. We'll make sure that the committee are aware of that in the formal response to your report.
Turning to Mark Reckless, he is being consistent—I don't agree with him and he doesn't agree with me, but he's consistent in the position he's taken throughout the course of these regulations. In terms of the rising tide, to give you the example of Torfaen that he particularly focused upon, seven days ago, the rate per 100,000 in Torfaen was 22.3, today it's 47.9; you can see a significant increase in levels of the virus. And because we understand that the headline rates are likely to be an underestimation of the real position—and that's partly because of the lag in lighthouse lab testing—we can plot from that the level of people who may not be coming forward for testing.
The other point I think it's important to remember to look at is the positivity rates—the numbers of people in every 100 who are testing positive—and again, the rate in Torfaen has increased over the last seven and 14 days. It really does, I think, justify—and it's supported by all local stakeholders—the measures that have been taken. Admittedly, we'll debate and the Senedd will be asked to vote on those regulations for the Vale of Glamorgan, Torfaen and Neath Port Talbot in the future.
I think Neil Hamilton is, again, being consistent with his deliberately offensive reference in saying that south Wales had been turned into a gulag. I think people who have families who have suffered in actual gulags will find that deeply unpleasant and in no way an appropriate reference to make in the democratic choices that we are making here today, and in the threat that we face in a public health pandemic.
In terms of Neil McEvoy's comments, the challenge is broadly driven by indoor contact in hospitality venues, but in particular within the home. I think there was an attempt to say that we should not lock down areas and we should not introduce local restrictions within Wales, because others are not taking different action in other parts of the UK. I think doing nothing because others are not acting is to surrender our ability to make choices in Wales to protect and keep Wales safe. And I don't think that that's an appropriate course of action at all. I think there was also a misunderstanding of the point and the purpose of testing. I think that it may be worth his while reading the specific advice that we had from our technical advisory group. I think that may help with some of the comments he made. He then also said that it was important to isolate the virus, whilst demanding that we had no travel restrictions in place at all. I think that's entirely a real misunderstanding of what we are trying to achieve and the point and purpose of these regulations. So, a rather disappointing and misplaced contribution.
The regulations that have been debated today reflect the careful consideration of how we balance individual freedom with managing the continuing threat of coronavirus and it weighs very heavily on the minds of Ministers who are making these choices that we are making really significant choices about people's individual freedoms, whilst, of course, trying to do the right thing to keep Wales safe. Our approach has been guided as always be the advice of the chief medical officer and his department, our scientific advisers, the technical advisory group and the study they do of evidence from within Wales, across the UK and beyond.
As I said, I believe that we're taking specific and proportionate action in response to the rising tide of coronavirus cases within specific local authority areas. But, to finish, each one of us has a continuing responsibility to make choices and to follow the measures to keep us, our families, our loved ones and our communities safe. That means to keep a distance from each other when we're out and about, to wash our hands often and to work from home wherever possible. We need to wear a face covering in indoor public places, we need to stay at home if we've got symptoms and while we're waiting for a test result, and we need to follow any local restrictions that are in place. I ask Members of the Senedd to support these regulations and do our part, as elected Members, to help keep Wales safe.
Diolch, Llywydd. Diolch i'r Aelodau am eu cyfraniad i'r ddadl. Byddaf yn ceisio ymdrin â phob un yn ei dro yn fyr. Gan ddechrau gydag Andrew R.T. Davies, mae'n amlwg fy mod yn gresynu at ei ymagwedd yntau a'i grŵp. O'r hyn y maen nhw yn ei ddweud, maen nhw'n ymatal nid am eu bod yn anghytuno â'r mesurau neu nad yw'r mesurau sy'n cael eu gweithredu rywsut yn briodol, ond mae'n gwestiwn ynglŷn â phroses yn hytrach na chanlyniad o ran sut yr ydym yn cadw pobl yng Nghymru'n ddiogel.
Gallaf ddweud yn llwyr, yn gwbl ddidwyll, wrth bawb a phopeth yng Nghymru nad oes dim byd di-hid yn ein dull gweithredu. Mae'n cymryd llawer iawn o amser, egni ac ymdrech gan Weinidogion, ein swyddogion a'n cyd-Aelodau mewn awdurdodau lleol, sydd hefyd â dewisiadau eithriadol o anodd eu gwneud ar draws y sbectrwm gwleidyddol. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn gyda nhw, gyda'r heddlu ac, yn wir, gyda'n gwasanaeth iechyd wrth gynnal a cheisio deall patrwm yr haint sy'n amlygu ei hun. Yn hytrach na chwilio am wrthdaro, credaf y dylai cynrychiolwyr etholedig fod yn chwilio am ateb i sut yr ydym yn ceisio atal y feirws ac amddiffyn Cymru rhag niwed.
Mae'n werth cadarnhau hefyd, wrth gwrs, ein bod yn cyflwyno'r rheoliadau hyn mewn modd sy'n ystyried ein prosesau yma yng Nghymru. Mae'r brif weithdrefn gadarnhaol yn ei gwneud hi'n ofynnol i'r rheoliadau hyn gael cefnogaeth y Senedd neu maen nhw'n methu. Wrth gwrs, yn Lloegr, cyflwynir y rheoliadau cyfatebol gan orchmynion gweinidogol heb i Senedd y DU orfod pleidleisio arnynt. Rwy'n credu bod ein proses yn well o lawer yn ddemocrataidd ac yn rhoi cyfle i graffu mewn modd bwriadol a rheolaidd, fel y mae i fod i'w wneud.
Cadarnhaodd y Prif Weinidog y materion yn ymwneud â theithio a'r cyfyngiadau teithio. Mae'n ofynnol i mi fod yma gan nad yw'n rhesymol ymarferol i mi wneud fy holl waith heb amrywiaeth o swyddogion eraill yma hefyd. Ar ddyddiau eraill, byddaf yn gwneud gwaith o gartref, pan fydd yn weddol ymarferol i mi wneud hynny. O ran briffio Aelodau, os na chysylltwyd â'r Aelod drwy amryfusedd, yna mae hynny'n sicr yn rhywbeth i ni edrych arno. Nid yw hynny'n ymgais fwriadol. Unwaith eto, rydym yn ymdrechu'n galed i siarad â chynrychiolwyr etholedig ar draws y sbectrwm gwleidyddol pan fo'n rhaid i ni wneud y dewisiadau hyn hefyd. Ac o ran y sylw ynghylch yr amser cau ar gyfer y fasnach letygarwch, mae hynny yn y rheoliadau; 10 o'r gloch ar gyfer rhoi terfyn ar werthu alcohol, a 10.20 gyda'r nos pan fo'n rhaid i'r safle hwnnw gau.
Derbyniaf sylwadau Rhun ap Iorwerth am chwilio am ardal leol o fewn ardal cyngor lle bo hynny'n bosibl. Dyna'n union yr ydym ni wedi'i wneud yn Sir Gaerfyrddin, oherwydd mae Llanelli yn ardal benodol. Pe na bai Llanelli yn rhan o Sir Gaerfyrddin ni fyddem yn ystyried gweithredu yn Sir Gaerfyrddin o ystyried gweddill y cyfraddau sy'n bodoli. Ystyriwn hyn bob tro y byddwn yn bwrw ymlaen â'r posibilrwydd o gyflwyno'r rheoliadau hyn—a yw'n bosib gweithredu mewn modd sy'n effeithio ar ardal sy'n llai na'r awdurdod lleol cyfan. Ar bob achlysur hyd at y cyfnod hwnnw, gwelsom nad oedd hi'n bosib mewn gwirionedd yn unol â'r dystiolaeth bod y feirws wedi lledaenu ar draws ardal yr awdurdod lleol hwnnw.
Cyfyngiadau lleol i'r sir yw'r rhain, nid ydynt yn rhai rhanbarthol. Felly, nid yw'n golygu y gallwch chi deithio i unrhyw le o'ch dewis ar draws ardal ehangach de Cymru lle mae'r cyfyngiadau ar waith. Mae'n berthnasol i'r awdurdod lleol unigol yr ydych yn byw ynddo—unwaith eto, o ran y sylw am esgus rhesymol y deuaf ato'n ddiweddarach ar gyfer teithio. Rydym ni yn trafod yn rheolaidd gydag awdurdodau lleol am yr hyn yr ydym ni yn ei wneud a pham, a bydd hynny'n parhau. Rydym yn mynd ati mewn sawl ffordd yn gwbl fwriadol. Nid penderfynu gorfodi'r mesurau hyn yr ydym ni yn ei wneud ac yna rhoi gwybod i awdurdodau lleol am ein penderfyniadau wedyn. Bydd yr Aelod yn gwybod, rwy'n siŵr, o'i gysylltiadau ei hun, ein bod ni wedi mynd ati mewn modd bwriadol a gofalus iawn.
O ran y pwynt am brofion a wnaeth yr Aelod, rydym ni nawr yn cynnal 10,000 i 11,000 o brofion y dydd ledled Cymru. Erbyn hyn, mae 3,000 i 4,000 o'r profion hynny'n brofion labordy Iechyd Cyhoeddus Cymru a disgwyliwn i fwy o'r rheini gael eu cyflwyno dros y dyddiau nesaf wrth i ni gynyddu nid yn unig nifer y mannau profi a'r mynediad iddynt, ond faint o brofion sydd ar gael hefyd. Bydd yr Aelod yn gweld, wrth i ni gyflwyno nid yn unig mwy o'r profion hynny ond y lonydd cyson mewn canolfannau profi drwy ffenest y car yr wyf wedi'u cyhoeddi o'r blaen, y bydd gennym ni hefyd gyfres o ganolfannau galw heibio, yna rydym ni hefyd yn ceisio sicrhau bod profion Iechyd Cyhoeddus Cymru ar gael yn y mannau hynny hefyd, er mwyn sicrhau y gallwn ni nid yn unig llenwi'r bylchau sy'n cael eu creu gan heriau rhaglen labordai Goleudy ar hyn o bryd, ond y bydd gennym ni gapasiti ychwanegol beth bynnag o fewn y maes. Rydym ni hefyd yn defnyddio ein hadnoddau profi symudol wrth i gyfraddau heintio gynyddu mewn gwahanol rannau o Gymru.
O ran sylwadau Mick Antoniw, ynghylch y sylw am esgus rhesymol dros deithio, rwy'n credu ein bod wedi gwneud popeth o fewn ein gallu o ran ceisio nodi'r canllawiau sydd ar gael o ran yr hyn sydd yn esgus ac nad yw'n esgus rhesymol dros deithio. Yr her yw, os byddwn yn darparu canllawiau hyd yn oed yn fwy helaeth a manwl, y bydd gennym ni drwch o reolau yn y pen draw, ac mae'n her i ni. Byddwn yn ystyried y pwyntiau a wnaed yn adroddiadau'r pwyllgor deddfwriaeth a chyfiawnder, ond mae angen inni feddwl ynglŷn â phryd y byddwn ni mewn sefyllfa pan fo hi'n dal yn ymarferol i bobl ddeall—ac mae rhywfaint o hyn yn dibynnu ar farn aelodau unigol o'r cyhoedd am yr hyn sy'n esgus rhesymol mewn gwirionedd, i feddwl ynglŷn â sut maen nhw yn cydymffurfio â'r rheoliadau yn hytrach na chwilio am ffordd o'u hosgoi. Ac o ran eich sylw am reoliadau'r awdurdodau lleol a'r canllawiau, byddwn yn edrych ar y canllawiau i weld a yw hynny wedi ei gynnwys; derbyniaf eich sylw a byddaf yn gwirio i weld beth sydd ar gael i'r cyhoedd ac ymhle. Derbyniaf hefyd y sylw am y camgymeriad clerigol wrth gyflwyno'r rheoliadau—roedd hynny'n rhywbeth a ddigwyddiodd unwaith yn unig, ac rydym ni wedi ysgrifennu at y Llywydd, rwy'n credu, i gadarnhau bod hynny'n wir. Byddwn yn sicrhau bod y pwyllgor yn ymwybodol o hynny yn yr ymateb ffurfiol i'ch adroddiad.
Gan droi at Mark Reckless, mae'n gyson—nid wyf yn cytuno ag ef ac nid yw'n cytuno â mi, ond mae'n gyson yn y safbwynt y mae wedi ei arddel drwy gydol y rheoliadau hyn. O ran yr ymchwydd cynyddol, gan ddefnyddio enghraifft Torfaen y canolbwyntiodd yn benodol arni, saith diwrnod yn ôl, y gyfradd fesul 100,000 yn Nhorfaen oedd 22.3, heddiw mae'n 47.9; gallwch weld cynnydd sylweddol yn lefelau'r feirws. Ac oherwydd ein bod yn deall bod y prif gyfraddau'n debygol o fod yn llai na'r sefyllfa wirioneddol—ac mae hynny'n rhannol oherwydd yr oedi mewn profion yn labordai Goleudy—gallwn faentumnio o hynny nifer y bobl nad ydynt efallai'n dod o'u gwirfodd i gael eu profi.
Y pwynt arall rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cofio ei ystyried yw'r cyfraddau cadarnhaol—nifer y bobl ym mhob 100 sy'n profi'n gadarnhaol—ac eto, mae'r gyfradd yn Nhorfaen wedi cynyddu dros y saith a 14 diwrnod diwethaf. Credaf ei fod mewn gwirionedd yn cyfiawnhau—ac mae cefnogaeth i hyn ymysg yr holl randdeiliaid lleol—y mesurau a weithredwyd. Rhaid cyfaddef y byddwn yn trafod ac fe ofynnir i'r Senedd bleidleisio ar y rheoliadau hynny ar gyfer Bro Morgannwg, Torfaen a Chastell-nedd Port Talbot yn y dyfodol.
Credaf fod Neil Hamilton, unwaith eto, yn gyson â'i gyfeiriad bwriadol sarhaus wrth ddweud bod de Cymru wedi'i throi'n gulag. Credaf y bydd pobl sydd â theuluoedd sydd wedi dioddef mewn gwir gulags yn gweld hynny'n annymunol iawn ac yn gyfeiriad cwbl amhriodol i'w wneud yn y dewisiadau democrataidd yr ydym ni yn eu gwneud yma heddiw, ac yn y bygythiad yr ydym ni yn ei wynebu mewn pandemig iechyd cyhoeddus.
O ran sylwadau Neil McEvoy, mae'r her yn seiliedig yn fras ar gyswllt dan do mewn lleoliadau lletygarwch, ond yn enwedig yn y cartref. Credaf fod ymgais i ddweud na ddylem ni gyflwyno cyfyngiadau symud mewn ardaloedd ac na ddylem ni gyflwyno cyfyngiadau lleol yng Nghymru, oherwydd nad yw eraill yn gweithredu'n wahanol mewn rhannau eraill o'r DU. Credaf fod gwneud dim oherwydd nad yw eraill yn gweithredu yn ildio ein gallu i wneud dewisiadau yng Nghymru i ddiogelu a chadw Cymru'n ddiogel. Ac nid wyf yn credu bod hynny'n gam gweithredu priodol o gwbl. Credaf fod camddealltwriaeth hefyd o amcan a diben y profion. Credaf y gallai fod yn ddefnydd da o'i amser petai'n darllen y cyngor penodol a gawsom ni gan ein grŵp cynghori technegol. Credaf y gallai hynny helpu gyda rhai o'r sylwadau a wnaeth. Dywedodd hefyd wedyn ei bod hi'n bwysig ynysu'r feirws, gan fynnu ar yr un gwynt peidio â chael unrhyw gyfyngiadau teithio o gwbl. Rwy'n credu bod hynny'n gamddealltwriaeth gwirioneddol o'r hyn yr ydym ni yn ceisio'i gyflawni ac amcan a diben y rheoliadau hyn. Felly, cyfraniad braidd yn siomedig ac anaddas.
Mae'r rheoliadau sydd wedi'u trafod heddiw yn adlewyrchu ystyriaeth ofalus o sut yr ydym ni yn cydbwyso rhyddid unigol â rheoli bygythiad parhaus y coronafeirws ac mae'n pwyso'n drwm iawn ar feddyliau Gweinidogion sy'n gwneud y dewisiadau hyn ein bod yn gwneud dewisiadau gwirioneddol arwyddocaol ynghylch rhyddid unigol pobl, gan geisio gwneud y peth cywir, wrth gwrs, i gadw Cymru'n ddiogel. Mae ein dull gweithredu yn seiliedig, fel y bu erioed, ar gyngor y prif swyddog meddygol a'i adran, ein cynghorwyr gwyddonol, y grŵp cynghori technegol a'r astudiaeth a wnânt o dystiolaeth o Gymru, ledled y DU a thu hwnt.
Fel y dywedais, credaf ein bod yn cymryd camau penodol a chymesur mewn ymateb i'r ymchwydd cynyddol o achosion o'r coronafeirws mewn ardaloedd awdurdodau lleol penodol. Ond, i orffen, mae gan bob un ohonom ni gyfrifoldeb parhaus i wneud dewisiadau ac i ddilyn y mesurau i'n cadw ni, ein teuluoedd, ein hanwyliaid a'n cymunedau'n ddiogel. Mae hynny'n golygu cadw pellter oddi wrth ein gilydd pan fyddwn ni allan, i olchi ein dwylo'n aml ac i weithio gartref lle bynnag y bo modd. Mae angen i ni wisgo gorchudd wyneb mewn mannau cyhoeddus dan do, mae angen i ni aros gartref os oes gennym ni symptomau ac wrth i ni aros am ganlyniad prawf, ac mae angen i ni ddilyn unrhyw gyfyngiadau lleol sydd ar waith. Gofynnaf i Aelodau'r Senedd gefnogi'r rheoliadau hyn a gwneud ein rhan, fel Aelodau etholedig, i helpu cadw Cymru'n ddiogel.
Diolch i'r Gweinidog. Y cwestiwn, felly, yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 3? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Diolch. Felly, mae'r bleidlais o dan eitem 3 wedi'i gohirio tan y cyfnod pleidleisio.
Thank you, Minister. The proposal is to agree the motion under item 3. Does any Member object? [Objection.] Thank you. Therefore, the vote is deferred until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 4? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais o dan eitem 4 hefyd tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion under item 4. Does any Member object? [Objection.] I will again defer voting under item 4 until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 5? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais.
The proposal is to agree the motion under item 5. Does any Member object? [Objection.] I will therefore defer voting.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig o dan eitem 6? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Oes. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais ar eitem 6 hefyd tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion under item 6. Does any Member object? [Objection.] Yes. I will therefore defer voting on item 6 until voting time too.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Mae hynny'n dod â ni nawr at gyfnod o doriad. Fe fyddwn ni'n torri am gyfnod byr i alluogi newidiadau i'r Siambr. Felly, torri'r darllediad.
That brings us now to a break. We will break for a brief period to allow changeovers in the Siambr. So, please suspend the broadcast.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 15:30.
Ailymgynullodd y Senedd am 15:36, gyda David Melding yn y Gadair.
Plenary was suspended at 15:30.
The Senedd reconvened at 15:36, with David Melding in the Chair.
Order. Order. The Senedd is back in session.
Rwy'n galw am drefn. Mae'r Senedd yn eistedd unwaith eto.
Item 7 is a statement by the Minister for Economy, Transport and North Wales: the economic resilience fund—phase 3. And I call the Minister, Ken Skates.
Eitem 7 yw datganiad gan Weinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru: Y Gronfa Cadernid Economaidd—Cam3. Ac rwy'n galw ar y Gweinidog, Ken Skates.
Diolch yn fawr iawn. As we have said before, the economic picture is stark and unstable, and its future path is intrinsically linked to that of the pandemic and, indeed, the end of the EU transition period. As the picture of the economic position emerges, this intricate balance between public health and the economy has been brought into even sharper focus over recent days, with the announcement of further national and local restrictions to control the spread of the virus as we enter the autumn and winter period. Given this fluid and rapidly evolving context, and as we look to find the balance between rescue and recovery, it's clear that there is a strong rationale for continued support for businesses, for people and for communities in Wales to help improve their short to medium-term prospects.
The UK Government's coronavirus job retention scheme, which will end next month, has been essential in protecting Welsh jobs, and it's delivered support at an unprecedented scale that can only be provided by the UK Government. We've consistently urged the UK Government to put in place new arrangements in parallel with the coronavirus job retention scheme being wound down. In particular, we've pressed for increased support for those sectors hit hardest, for greater efforts towards job creation as well as job security and more investment in training and skills, all of which would assist the economy to recover more rapidly.
Support should be offered to help workers who are being made redundant now, and those who will be made redundant in the weeks ahead, as current employment subsidy schemes disappear. More needs to be done to help people find new jobs and incentivise employers to hire workers. So we welcome the Chancellor's decision to extend the value added tax reduction for the hospitality and tourism sector until March 2021, to extend repayment deadlines for businesses that have deferred VAT and to provide more flexible terms for businesses that have taken out Government-backed loans. However, overall, the measures announced, unfortunately, are unlikely to be sufficient to prevent a large rise in unemployment in the months ahead. More needs to be done, and we will continue to press the UK Government to take bolder steps to assuring our economic recovery and supporting future prosperity for businesses and for people across the UK.
To date, our economic resilience fund has already supported 13,000 businesses, helping to secure more than 100,000 jobs for our citizens. Our £1.7 billion business support package, equivalent to 2.6 per cent of our gross value added, aims to complement and supplement other UK Government schemes, and means that companies in Wales have access to the most generous offer of help anywhere in the United Kingdom.
Now, following the principles of providing enhanced support, yesterday I announced that the Welsh Government is making an additional £140 million available to businesses to help them deal with the economic challenges of COVID-19 and the UK's impending exit from the EU. The funding from the third phase of the ERF will see wider support being provided to secure jobs and help businesses develop, as well as additional help for firms affected by local restrictions. This new phase of the ERF will see £80 million being made available to help businesses develop and secure the employment of their workforces, through business development grants, but they will require firms to commit some of their own resources in return. Some £20 million of this budget will be allocated to supporting tourism and hospitality businesses that I know are facing particular constraints and challenges as we enter the winter months. The scheme will also reward those businesses that create new job opportunities for under 25-year-olds. Meanwhile, an additional £60 million will be allocated to support in areas that are subject to local restrictions.
Diolch yn fawr iawn. Fel y dywedwyd o'r blaen, mae'r darlun economaidd yn llwm ac yn ansefydlog, a'i lwybr i'r dyfodol yn gwbl gysylltiedig â chwrs y pandemig ac, yn wir, â diwedd cyfnod pontio'r UE. Wrth i'r darlun o'r sefyllfa economaidd ddod yn fwy amlwg, rydym wedi gorfod canolbwyntio'n llymach dros y dyddiau diwethaf ar y cydbwyso cymhleth hwn a geir rhwng iechyd y cyhoedd ar y naill law a'r economi ar y llaw arall, a chyhoeddwyd cyfyngiadau pellach yn genedlaethol ac yn lleol i reoli cylchrediad y feirws wrth inni fynd i mewn i gyfnod yr hydref a'r gaeaf. O ystyried y cyd-destun ansefydlog hwn sy'n datblygu'n gyflym, ac wrth inni geisio dod o hyd i'r cydbwysedd rhwng amddiffyn ac adferiad, mae'n amlwg fod yna sail resymegol gref dros barhau i gefnogi busnesau, pobl a chymunedau Cymru er mwyn helpu i wella eu rhagolygon yn y tymor byr a chanolig.
Mae'r cynllun i amddiffyn swyddi gan Lywodraeth y DU yn sgil coronafeirws, a fydd yn dod i ben y mis nesaf, wedi bod yn hanfodol i ddiogelu swyddi yng Nghymru, ac mae hwn wedi darparu cymorth ar raddfa ddigynsail y gellir ond ddod gan Lywodraeth y DU. Rydym wedi annog Llywodraeth y DU yn gyson i roi trefniadau newydd ar waith wrth i'r cynllun i amddiffyn swyddi yn sgil coronafeirws ddod i ben. Yn arbennig, rydym wedi pwyso am fwy o gefnogaeth i'r sectorau hynny sy'n cael eu taro galetaf, am fwy o ymdrechion i greu swyddi yn ogystal â diogelu swyddi a mwy o fuddsoddi mewn hyfforddiant a sgiliau, ac fe fyddai pob un ohonyn nhw'n cynorthwyo gydag adferiad cyflymach i'r economi.
Fe ddylid cynnig cymorth i helpu gweithwyr sy'n cael eu diswyddo ar hyn o bryd, a'r rheini fydd yn colli eu swyddi yn yr wythnosau i ddod, wrth i'r cynlluniau cymhorthdal cyflogaeth presennol ddiflannu. Mae angen gwneud mwy i helpu pobl i ddod o hyd i swyddi newydd a chymell cyflogwyr i gyflogi gweithwyr. Felly rydym yn croesawu penderfyniad y Canghellor i ymestyn y gostyngiad mewn treth ar werth ar gyfer y sector lletygarwch a thwristiaeth tan fis Mawrth 2021, i ymestyn terfynau amser i ad-dalu ar gyfer busnesau sydd wedi gohirio TAW a rhoi telerau sy'n fwy hyblyg i fusnesau sydd wedi cael benthyciadau a gefnogir gan y Llywodraeth. Serch hynny, yn gyffredinol, mae'r mesurau a gyhoeddwyd, yn anffodus, yn annhebygol o fod yn ddigonol i atal cynnydd mawr mewn diweithdra yn y misoedd i ddod. Mae angen gwneud mwy, ac fe fyddwn ni'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i gymryd camau sy'n fwy eofn i sicrhau ein hadferiad economaidd ni a chefnogi ffyniant busnesau a phobl ledled y DU i'r dyfodol.
Hyd yma, mae ein cronfa cadernid economaidd eisoes wedi cefnogi 13,000 o fusnesau, gan helpu i sicrhau mwy na 100,000 o swyddi i'n dinasyddion. Nod ein pecyn cymorth busnes gwerth £1.7 biliwn, sy'n cyfateb i 2.6 y cant o'n gwerth ychwanegol crynswth, yw atgyfnerthu ac ategu cynlluniau eraill gan Lywodraeth y DU, ac mae hyn yn golygu mai cwmnïau yng Nghymru sy'n cael y cynnig mwyaf hael o gymorth yn unman yn y Deyrnas Unedig.
Nawr, yn dilyn yr egwyddorion i ddarparu cymorth gwell, fe gyhoeddais i ddoe fod Llywodraeth Cymru yn darparu £140 miliwn ychwanegol i fusnesau i'w helpu nhw i ymdrin â heriau economaidd COVID-19 ac ymadawiad arfaethedig y DU â'r UE. Fe fydd y cyllid o drydydd cam y Gronfa Cadernid Economaidd yn gweld cymorth ehangach yn cael ei roi i ddiogelu swyddi a helpu busnesau i ddatblygu, yn ogystal â chymorth ychwanegol i gwmnïau y mae cyfyngiadau lleol yn effeithio arnyn nhw. Fe fydd y cyfnod newydd hwn o'r Gronfa Cadernid Economaidd yn golygu y bydd £80 miliwn ar gael i helpu busnesau i ddatblygu a diogelu cyflogaeth eu gweithluoedd, drwy grantiau datblygu busnes, ond yn gyfnewid am hynny bydd gofyn i gwmnïau ymrwymo rhai o'u hadnoddau nhw eu hunain. Fe fydd tua £20 miliwn o'r gyllideb hon yn cael ei ddyrannu i gefnogi busnesau twristiaeth a lletygarwch y gwn eu bod yn wynebu cyfyngiadau a heriau penodol wrth inni wynebu misoedd y gaeaf. Yn ogystal â hynny, fe fydd y cynllun yn gwobrwyo'r busnesau sy'n creu cyfleoedd gwaith newydd i'r rheini dan 25 oed. Yn y cyfamser, fe fydd £60 miliwn yn ychwanegol yn cael ei ddyrannu i gynorthwyo ardaloedd lle mae cyfyngiadau lleol yn weithredol.
Finally, I am considering how to use the Development Bank of Wales to consolidate and secure long-term patient capital to small and medium-sized enterprises in Wales as we navigate through the coming months. The business development grants will be open to businesses of all sizes. Microbusinesses, those that are employing between one and nine people, will be able to apply for up to £10,000, on the condition that they match this with their own investment of at least 10 per cent. SMEs, those businesses that employ between 10 and 249 people, will be able to apply for up to £150,000. Now, small businesses will be required to match this with their own funds of at least 10 per cent, and medium-sized businesses with at least 20 per cent of their own funding. Large businesses, those that employ over 250 people, will be able to apply for up to £250,000, on the condition that they match this with their own investment of at least 50 per cent. There will be an element of discretion in the fund to enable higher levels of support for microbusinesses and SMEs in the tourism and hospitality industries.
The eligibility checker, for companies to find out if they can access funding from the third phase of the ERF, will be live next week. Companies that received grant funding through phase 1 and/or 2 of the ERF, or non-domestic rate-linked grants, could also be eligible for further support through the third phase of the ERF. A further £60 million, as I've said, will be provided to support companies that are forced to close or are materially impacted by the current local restrictions.
The nature of local restrictions may vary according to differing circumstances, and may create a financial pressure for the Welsh Government if it is not mitigated in full by any UK Government response. I can say, in designing this next phase of support, we carefully analysed the economic data and incorporated learning from other areas of the UK that have been subjected to local restrictions, including, importantly, Leicester and Aberdeen. We are conscious that introducing local restrictions will impact on local economies, on businesses and employees alike, and we are working with our local partners to explore ways in which businesses may need to be supported during this time to meet their needs and those of workers and communities.
Business Wales remains the first port of call for advice for businesses, and our existing range of financial support options for businesses still remains in place. COVID-19 is an issue affecting the whole of the UK. The UK Government has a continued role to play in shaping and providing local economic support. I'm in active dialogue with UK Government Ministers on this.
We are going through a time like no other. Coronavirus and the increasing risk of the UK reaching the end of the European Union transition period without a deal have placed incredible challenge on our businesses. This announcement, though, provides the reassurance that our businesses need at a time they need it most, that further support will be available. It also leaves us with the flexibility to respond to circumstances, as they may arise, which will be important over the coming tumultuous months. As a Welsh Government, we continue to do all that we can to back our businesses, our communities and our workers.
Yn olaf, rwy'n rhoi ystyriaeth i sut y gellid defnyddio Banc Datblygu Cymru i atgyfnerthu a sicrhau cyfalaf tymor hir i fusnesau bach a chanolig yng Nghymru wrth inni ymlwybro drwy'r misoedd nesaf. Fe fydd y grantiau datblygu busnes yn agored i fusnesau o bob maint. Fe fydd microfusnesau, y rhai sy'n cyflogi rhwng un a naw o bobl, yn gallu gwneud cais am hyd at £10,000, ar yr amod eu bod nhw'n cyfateb hynny â buddsoddiad ganddyn nhw eu hunain o 10 y cant o leiaf. Fe fydd BBaChau, y busnesau hynny sy'n cyflogi rhwng 10 a 249 o bobl, yn gallu gwneud cais am hyd at £150,000. Nawr, fe fydd yn ofynnol i fusnesau bach gyfateb hynny â 10 y cant o leiaf o'u harian nhw eu hunain, a busnesau canolig eu maint gydag o leiaf 20 y cant o'u harian nhw eu hunain. Fe all busnesau mawr, y rhai sy'n cyflogi dros 250 o bobl, wneud cais am hyd at £250,000, ar yr amod eu bod yn cyfateb hyn â'u buddsoddiad eu hunain o 50 y cant o leiaf. Fe fydd elfen o ddisgresiwn yn y gronfa i alluogi lefelau uwch o gymorth i ficrofusnesau a busnesau bach a chanolig sydd yn y diwydiannau twristiaeth a lletygarwch.
Fe fydd y gwirydd cymhwysedd, i gwmnïau gael gwybod a fyddan nhw'n gallu cael cyllid o drydydd cam y Gronfa Cadernid Economaidd, ar gael o'r wythnos nesaf ymlaen. Fe allai cwmnïau a gafodd arian grant drwy gam 1 a/neu 2 o'r Gronfa, neu grantiau annomestig sy'n gysylltiedig â chyfraddau, fod yn gymwys i gael cymorth pellach hefyd drwy drydydd cam y Gronfa. Fe fydd £60 miliwn arall, fel y dywedais i, yn cael ei ddarparu i gefnogi cwmnïau sy'n cael eu gorfodi i gau neu sy'n cael eu heffeithio'n sylweddol gan y cyfyngiadau lleol ar hyn o bryd.
Fe all natur cyfyngiadau lleol amrywio yn ôl amgylchiadau amrywiol, ac fe all hyn roi pwysau ariannol ar Lywodraeth Cymru os na chaiff ei liniaru'n llawn gan unrhyw ymateb gan Lywodraeth y DU. Gallaf ddweud, wrth gynllunio'r cam cymorth nesaf hwn, ein bod ni wedi dadansoddi'r data economaidd yn ofalus ac wedi cynnwys yr hyn a ddysgwyd mewn ardaloedd eraill yn y DU sydd wedi gweld cyfyngiadau lleol, gan gynnwys, yn arwyddocaol iawn, Gaerlŷr ac Aberdeen. Rydym yn ymwybodol y bydd cyflwyno cyfyngiadau lleol yn effeithio ar economïau lleol, ar fusnesau a gweithwyr fel ei gilydd, ac rydym yn gweithio gyda'n partneriaid lleol i archwilio ffyrdd o gefnogi busnesau yn ystod y cyfnod hwn i ddiwallu eu hanghenion nhw ac anghenion y gweithwyr a'r cymunedau.
Dylai busnesau o hyd fynd at Busnes Cymru yn y lle cyntaf i gael cyngor, ac mae ein hamrywiaeth bresennol ni o ddewisiadau ar gyfer cael cymorth ariannol i fusnesau yn parhau. Mae COVID-19 yn fater sy'n effeithio ar y DU gyfan. Mae gan Lywodraeth y DU swyddogaeth barhaol i lunio a darparu cymorth economaidd lleol. Rwyf wrthi'n cynnal trafodaethau gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU ynglŷn â hyn.
Ni welwyd cyfnod fel hwn erioed o'r blaen. Mae'r coronfeirws a'r perygl cynyddol y bydd y DU yn cyrraedd diwedd cyfnod pontio'r Undeb Ewropeaidd heb gytundeb wedi gosod her anhygoel ar ein busnesau ni. Eto i gyd, mae'r cyhoeddiad hwn yn rhoi'r sicrwydd sydd ei angen ar ein busnesau ni ar yr adeg y mae'r angen mwyaf amdano, y bydd yna gymorth pellach ar gael. Mae hyn yn rhoi'r hyblygrwydd inni ymateb i amgylchiadau hefyd, wrth iddynt ddod i'r amlwg, a fydd yn bwysig dros y misoedd cynhyrfus nesaf. Fel Llywodraeth i Gymru, rydym yn parhau i wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi ein busnesau ni, ein cymunedau ni a'n gweithwyr ni.
Can I thank the Minister for his statement this afternoon and for, also, the additional support that he has announced to support businesses here in Wales? I do appreciate, Minister, as well, in your statement, your welcoming of the various schemes that the Chancellor has announced to support businesses across the United Kingdom. I'm sure that you will also agree with me, Minister, that measures such as the job support scheme will give employers the breathing space that they need to protect employees' jobs whilst navigating what is likely to be, as you have said, Minister, a very difficult winter. A subject to further protect businesses by extending loan deadlines and deferring VAT for tourism and hospitality sectors I think will also provide welcome benefit to many businesses here in Wales.
Turning to your statement, Minister, it's been my view that the funding that was provided by the UK Government to the Welsh Government should be allocated directly to businesses sooner rather than later to prevent businesses falling through the gap. I do appreciate that the Welsh Government has sought to mitigate some of the gaps and tailor certain policies with policies that have been brought forward by the UK Government. As of last month, I think I'm right to say—you will correct me if I'm wrong on this, but—only half of the £500 million from the economic resilience fund had actually been distributed. So, it would be useful to have a breakdown of that £500 million allocation: what was spent on phase 1 and phase 2, what was left over from phase 2, and how much, if anything, you expect to be left over at the end of phase 3.
I also welcome the news that £60 million will be specifically for areas where lockdowns have been reimposed, because I think businesses, specially smaller businesses and SMEs, need clarity on how to access the funds. I think it's crucial that those funds get to those businesses as soon as possible. If the funding is there, then it should certainly be distributed as quickly as possible, and perhaps you could tell us more about how these particular funds will be getting to the right businesses in a timely manner.
The Treasury announced that businesses in England that are required to shut because of local lockdowns will be able to claim £1,500 per property every three weeks. Now, I do appreciate that businesses are not required to close as part of local lockdown measures here, but that may be necessary, and also, effectively, some businesses are shut down by the restrictions in place. So, have you given any consideration to the introduction of a similar scheme here in Wales? I can see that wasn't mentioned in First Minister's questions and it wasn't mentioned in the statement, but I'm hoping that you might be able to give us some more information in that area.
We do need some targeted economic support for communities and different business sectors that are most adversely affected by the pandemic, and I appreciate you've ring-fenced funding for the tourism and hospitality sector, but I do wonder if you've considered specific support for other specific sectors.
I was a bit concerned—I've had some correspondence in regards to businesses being concerned that they have to, effectively, be unionised before receiving some funding. So, it would be helpful if you could perhaps allay some concerns of businesses in that regard, because, clearly, being part of a union is not always suitable for some businesses, employers or employees, and that would, obviously, disenfranchise quite a number of businesses across Wales.
Finally, I wonder what consideration has been brought forward for a more comprehensive spending review of priorities, perhaps looking at other areas within your portfolio that are perhaps less essential during this particular period in order to redirect funds appropriately during the pandemic, and I wonder what spending considerations you've given over the recent months in that regard. Thank you, acting Presiding Officer.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma a hefyd am y gefnogaeth ychwanegol a gyhoeddodd ef i gefnogi busnesau yma yng Nghymru? Rwy'n gwerthfawrogi, Gweinidog, hefyd, yn eich datganiad, eich bod chi'n croesawu'r gwahanol gynlluniau a gyhoeddodd y Canghellor i gefnogi busnesau ledled y Deyrnas Unedig. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi hefyd, Gweinidog, y bydd mesurau fel y cynllun cefnogi swyddi yn rhoi'r cyfle sydd ei angen ar gyflogwyr i ddiogelu swyddi gweithwyr wrth inni ymlwybro trwy'r hyn sy'n debygol o fod, fel y dywedwch, Gweinidog, yn aeaf anodd iawn. Fe fydd rhywbeth i ddiogelu busnesau ymhellach, drwy ymestyn terfynau amser benthyciadau a gohirio TAW ar gyfer y sectorau twristiaeth a lletygarwch, yn fendith i'w chroesawu hefyd i lawer o fusnesau yma yng Nghymru.
Gan droi at eich datganiad, Gweinidog, fy marn i yw y dylai'r cyllid a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU i Lywodraeth Cymru gael ei ddyrannu'n uniongyrchol i fusnesau cyn gynted ag y bo modd er mwyn atal busnesau rhag syrthio rhwng dwy stôl. Rwy'n sylweddoli bod Llywodraeth Cymru wedi ceisio lliniaru rhai o'r bylchau a theilwra rhai polisïau drwy bolisïau a gyflwynodd Llywodraeth y DU. Ers y mis diwethaf, rwy'n credu fy mod yn iawn i ddweud—fe wnewch chi fy nghywiro i os ydw i'n anghywir, ond—dim ond hanner y £500 miliwn o'r gronfa cadernid economaidd a gafodd ei ddosbarthu mewn gwirionedd. Felly, peth da fyddai cael dadansoddiad o'r dyraniad hwnnw o £500 miliwn: yr hyn a wariwyd ar gam 1 a cham 2, yr hyn a oedd dros ben o gam 2, a faint, os o gwbl, yr ydych chi'n disgwyl ei weld dros ben ar ddiwedd cam 3.
Rwy'n croesawu'r newyddion hefyd y bydd £60 miliwn ar gael yn benodol i ardaloedd sydd wedi gweld cyfnodau clo unwaith eto, oherwydd rwy'n credu bod angen eglurder ar fusnesau, yn enwedig y busnesau llai a busnesau bach a chanolig, ynghylch sut i gael gafael ar yr arian. Rwy'n credu ei bod yn hanfodol i'r arian hwn gyrraedd y busnesau hynny cyn gynted ag y bo modd. Os yw'r cyllid ar gael, yna fe ddylid ei ddosbarthu ar fyrder, yn sicr, ac efallai y gallech ddweud rhagor wrthym am sut y bydd yr arian penodol hwn yn cyrraedd y busnesau cywir mewn da bryd.
Fe gyhoeddodd y Trysorlys y gall busnesau yn Lloegr, y mae'n ofynnol iddynt gau oherwydd cyfnodau clo lleol, hawlio £1,500 fesul safle bob tair wythnos. Nawr, rwy'n sylweddoli nad yw'n ofynnol i fusnesau gau fel rhan o fesurau cloi lleol yma, ond efallai y daw hynny'n angenrheidiol, a hefyd, i bob pwrpas, mae rhai busnesau yn cael eu cau gan y cyfyngiadau sydd ar waith. Felly, a ydych chi wedi ystyried cyflwyno cynllun tebyg yma yng Nghymru? Gallaf weld na soniwyd am hynny yng nghwestiynau'r Prif Weinidog ac ni soniwyd amdano yn y datganiad, ond rwy'n gobeithio y gwnewch chi roi rhagor o wybodaeth inni yn hynny o beth.
Mae angen rhywfaint o gymorth economaidd wedi ei dargedu ar gymunedau a gwahanol sectorau o fusnes yr effeithir arnynt fwyaf oherwydd y pandemig, ac rwy'n sylweddoli eich bod wedi neilltuo cyllid ar gyfer y sector twristiaeth a lletygarwch, ond tybed a ydych chi wedi ystyried cymorth penodol i sectorau penodol eraill.
Roeddwn i braidd yn ofidus—rwyf wedi cael rhywfaint o ohebiaeth ynglŷn â phryderon busnesau fod yn rhaid iddyn nhw, i bob pwrpas, berthyn i undeb llafur cyn iddyn nhw gael unrhyw arian. Felly, byddai'n ddefnyddiol pe gallech chi efallai dawelu rhai o bryderon busnesau yn hynny o beth, oherwydd, yn amlwg, nid yw bod yn rhan o undeb llafur bob amser yn addas i rai busnesau, cyflogwyr neu weithwyr, ac fe fyddai hynny, yn amlwg, yn difreinio cryn nifer o fusnesau ledled Cymru.
Yn olaf, tybed pa ystyriaeth a gafodd ei rhoi i adolygiad gwariant mwy cynhwysfawr o flaenoriaethau, gan edrych ar feysydd eraill o fewn eich portffolio chi, efallai, nad ydyn nhw mor hanfodol yn ystod y cyfnod penodol hwn er mwyn ailgyfeirio arian mewn ffordd briodol yn ystod y pandemig, ac rwy'n meddwl tybed pa ystyriaethau o ran gwariant a wnaethoch chi dros y misoedd diwethaf yn hyn o beth. Diolch, Llywydd dros dro.
Can I thank Russell George for his questions and very constructive and positive response to the statement today? Can I put on record my thanks to Russell George and all opposition spokespeople for the regular opportunity to discuss the economic crisis that we face? I find their contributions, their ideas and their critique very welcome indeed. There were a number of important questions that Russell George posed, but can I just say that he was absolutely right in identifying the Welsh Government's role as being a supportive role in terms of the work that we do with the UK Government in trying to save jobs? We are all in the business of trying to rescue businesses and save jobs right now. We are working closely together. I have very regular calls with UK Government Ministers, and I have to say that, on occasions, the UK Government has responded to the Welsh Government's critique and to the Welsh Government's calls for changes to systems, and they've done so in a positive way. I can identify one specific case where that's happened, and this is important in regard to the jobs support scheme. With regard to the coronavirus business interruption loan scheme, we called for a number of changes to be made and those changes were made, and, as a consequence of that, more Welsh businesses were able to secure support through that particular scheme.
I welcome the jobs support scheme, very much so. It's absolutely vital that we avoided a cliff edge at the end of October. However, in our immediate assessment of the jobs support scheme, it has become apparent that a number of sectors and a significant number of businesses may not be able to draw down the support required in order to avoid job losses—that the intervention rate may not be significant enough. Therefore, whilst I welcome the jobs support scheme, I'd also urge UK Government Ministers to keep an open mind, to be very vigilant as to whether the scheme is operating as intended, and, if not, to make the necessary adjustments to ensure that as many businesses and as many workers as possible benefit. As I say, that happened with CBILS, and I hope that it will happen, if necessary, with the jobs support scheme.
We always intended to deploy the economic resilience fund in phases. We simply couldn't have spent the £500 million in a single phase and expected businesses to weather a storm that could, and is likely to, last beyond the autumn of this year. It was always our intention, therefore, to retain funding for further rounds of support for business. I believe that is the right thing to do. We've allocated to date £480 million of the £500 million of the economic resilience fund. That, of course, is in addition to the £768 million that has been invested in businesses across Wales through the rates-related grant scheme. That means that we have £20 million in reserve, and that is important for a potential further round of local restrictions-linked support in the winter. I recognise that there's great urgency required in terms of how we deploy our funding, and Business Wales, as I said in my statement, will be going live with their eligibility checker next week. By the end of October, applications will have been made by businesses and I think, as we've shown in previous rounds of support, we'll be getting money out of the door into business accounts in no time at all once those applications have been processed.
I can confirm as well that we're operating pretty much the same scheme as has been utilised in parts of England in terms of the grants that are being made available. And I should just say that no business is—as Russell George rightly said, no business is forced to close by the regulations, but it may well be that business owners feel that there is no option but to close, because of a loss of footfall and custom, and therefore there is the likelihood of a serious loss of income, of turnover, and therefore, in turn, it's vitally important that we step in and support those businesses on a rolling basis.
We've modelled how many businesses we can support with the £60 million of the local lockdown fund. We believe that, based on the current scenario across Wales, the current landscape, we'd be able to provide two rounds of funding to businesses through local lockdown interventions. That's a very significant period of support, because each period would likely last three weeks, and therefore this takes us through to the new year, when I say—. And I've already said, we've got £20 million in our reserve to deploy potentially a further round. That £20 million could also be utilised for not so much sector-specific support, but any particular sub-regional activity that needs to take place, if there is a significant loss of jobs in a particular area. And we're working with local stakeholders, with local government leaders, to ensure that, where there is a particular challenge, we're able to deploy funds in that area, working closely together with local authority officials.
But there are other sectors that require urgent support—aerospace is perhaps the most obvious one. We've regularly called for a sector deal for aerospace, in light of the challenges that businesses are facing because of coronavirus. A taskforce has been established, led by Tom Williams, a superb expert in aerospace and aviation, and it's absolutely vital that we as a Welsh Government and the other devolved administrations play a full role in any activity concerning the response to the challenges that aerospace and aviation businesses face.
Can I just also touch on another important point that was raised? It's not true that union recognition is an absolute requirement of funding, because it's not always viable for union recognition in every instance, but what we have said is that, as a consequence of receiving economic resilience funds, it's absolutely vital that a business has signed up to the principles of the economic contract and then develops a firm economic contract. And, as part of the process of developing that firm economic contract, we have invited trade unions to engage with businesses that have benefited from the public purse. And I think that's absolutely right as we strive to build back better, as we strive to ensure that the recovery is just and fair. We make no apologies for doing all we can to support not just businesses but employees as well.
A gaf i ddiolch i Russell George am ei gwestiynau a'i ymateb adeiladol a chadarnhaol iawn i'r datganiad heddiw? A gaf i ddiolch ar goedd i Russell George a holl lefarwyr y gwrthbleidiau am y cyfle sy'n dod yn rheolaidd i drafod yr argyfwng economaidd sy'n ein hwynebu ni? Rwy'n croesawu eu cyfraniadau nhw, eu syniadau nhw a'u beirniadaethau nhw'n fawr iawn. Fe ofynnodd Russell George nifer o gwestiynau pwysig, ond a gaf i ddweud ei fod yn llygad ei le wrth nodi mai swyddogaeth gefnogol sydd gan Lywodraeth Cymru o ran y gwaith a wnawn ni gyda Llywodraeth y DU wrth geisio diogelu swyddi? Ein gwaith ni i gyd yw ceisio achub busnesau ac amddiffyn swyddi ar hyn o bryd. Rydym yn gweithio'n agos â'n gilydd. Rwy'n cael galwadau rheolaidd iawn gan Weinidogion Llywodraeth y DU, ac mae'n rhaid imi ddweud bod Llywodraeth y DU, ar adegau, wedi ymateb i feirniadaeth Llywodraeth Cymru a galwadau Llywodraeth Cymru am newidiadau i systemau, ac maen nhw wedi gwneud hynny mewn ffordd gadarnhaol. Fe allaf i nodi un achos penodol lle mae hynny wedi digwydd, ac mae hyn yn bwysig o ran y cynllun cymorth swyddi. O ran y cynllun benthyciadau amharu ar fusnes oherwydd coronafeirws, roeddem ni'n galw am wneud nifer o newidiadau ac fe ddigwyddodd y newidiadau hynny, ac, o ganlyniad i hynny, roedd modd i fwy o fusnesau yng Nghymru gael eu cefnogi drwy'r cynllun arbennig hwnnw.
Rwy'n croesawu'r cynllun i gefnogi swyddi, ydw wir. Mae'n gwbl hanfodol ein bod ni wedi osgoi dod â hwnnw i ben yn ddisymwth ar ddiwedd mis Hydref. Er hynny, yn ein hasesiad uniongyrchol ni o'r cynllun cymorth swyddi, fe ddaeth yn amlwg na fydd nifer o sectorau na nifer sylweddol o fusnesau, efallai, yn gallu cael y cymorth sydd ei angen i osgoi colli swyddi—efallai na fydd y gyfradd ymyrraeth yn ddigon mawr. Felly, er fy mod i'n croesawu'r cynllun cymorth swyddi, fe fyddwn i'n annog Gweinidogion Llywodraeth y DU i gadw meddwl agored hefyd, a bod yn wyliadwrus iawn fod y cynllun yn gweithredu fel y'i bwriadwyd, ac, os nad na, i wneud yr addasiadau angenrheidiol i sicrhau bod cynifer o fusnesau a chymaint o weithwyr â phosibl yn elwa arno. Fel y dywedais, fe ddigwyddodd hynny gyda'r Cynllun Benthyciadau Amharu ar Fusnesau oherwydd Coronafeirws, ac rwy'n gobeithio y bydd hynny'n digwydd, pe byddai angen, gyda'r cynllun cymorth swyddi.
Roeddem bob amser wedi bwriadu defnyddio'r gronfa cadernid economaidd cam wrth gam. Ni allem fod wedi gwario'r £500 miliwn ar un cam a disgwyl i fusnesau ddod trwy'r gwaethaf a allai barhau y tu hwnt i'r hydref eleni, ac sy'n debygol o wneud hynny. Ein bwriad ni bob amser, felly, oedd cadw cyllid ar gyfer cylchoedd pellach o gymorth i fusnesau. Rwy'n credu mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Rydym wedi dyrannu £480 miliwn hyd yn hyn o'r £500 miliwn o'r gronfa cadernid economaidd. Mae hynny, wrth gwrs, dros ben y £768 miliwn a fuddsoddwyd mewn busnesau ledled Cymru drwy'r cynllun grant sy'n gysylltiedig ag ardrethi. Mae hynny'n golygu bod gennym £20 miliwn wrth gefn, ac mae hynny'n bwysig ar gyfer cylch arall bosibl o gymorth lleol sy'n gysylltiedig â chyfyngiadau yn y gaeaf. Rwy'n cydnabod bod angen brys i benderfynu ar sut i ddefnyddio ein cyllid, ac fe fydd Busnes Cymru, fel y dywedais i yn fy natganiad, yn rhoi eu gwirydd cymhwysedd nhw ar waith yr wythnos nesaf. Erbyn diwedd mis Hydref, fe fydd ceisiadau wedi cael eu gwneud gan fusnesau ac rwy'n credu, fel yr ydym ni wedi dangos mewn cylchoedd o gymorth yn flaenorol, y byddwn ni'n gweld yr arian yng nghyfrifon busnesau mewn dim o amser wedi i'r ceisiadau hynny gael eu prosesu.
Gallaf gadarnhau hefyd ein bod ni'n gweithredu fwy neu lai yr un cynllun ag a ddefnyddir mewn rhannau o Loegr o ran y grantiau sydd ar gael. Ac fe ddylwn i ddweud nad oes unrhyw fusnes—fel y dywedodd Russell George yn gywir, nad oes unrhyw fusnes yn cael ei orfodi i gau gan y rheoliadau, ond mae'n ddigon posibl bod perchnogion busnes yn teimlo nad oes dewis ganddyn nhw ond cau, oherwydd diffyg ymwelwyr a chwsmeriaid, ac felly mae'n debygol y caiff incwm sylweddol iawn ei golli, o ddiffyg gwerthiant, ac felly, yn ei dro, mae'n hanfodol bwysig ein bod ni'n dod i'r adwy ac yn cefnogi'r busnesau hynny ar sail dreigl.
Rydym wedi modelu faint o fusnesau y gallwn ni eu cefnogi gyda'r £60 miliwn o'r gronfa cyfnodau clo lleol. Rydym o'r farn, yn seiliedig ar y sefyllfa bresennol ledled Cymru, y darlun presennol, y byddem yn gallu darparu dau gylch o gyllid i fusnesau drwy ymyriadau cyfnodau clo lleol. Mae hwnnw'n gyfnod sylweddol iawn o gefnogaeth, oherwydd fe fyddai pob cyfnod yn debygol o bara am dair wythnos, ac felly mae hyn yn mynd â ni drwodd i'r flwyddyn newydd, pan ddywedaf i—. Ac rwyf wedi dweud eisoes, mae gennym £20 miliwn yn ein cronfa wrth gefn i ddefnyddio un cylch arall o bosibl. Fe ellid defnyddio'r £20 miliwn hwnnw hefyd ar gyfer nid yn gymaint gymorth sy'n benodol i'r sector, ond unrhyw weithgarwch is-ranbarthol penodol y mae angen ei gynnal, os collir llawer o swyddi mewn ardal benodol. Ac rydym yn gweithio gyda rhanddeiliaid lleol, gydag arweinwyr llywodraeth leol, i sicrhau, lle ceir her benodol, ein bod ni'n gallu defnyddio arian yn y maes hwnnw, gan gydweithio'n agos â swyddogion yr awdurdodau lleol.
Ond fe geir sectorau eraill y mae angen cymorth brys arnynt—y sector awyrofod yw'r un amlycaf efallai. Rydym wedi galw am fargen sector ar gyfer awyrofod yn gyson iawn, yng ngoleuni'r heriau a wynebir gan fusnesau oherwydd coronafeirws. Cafodd tasglu ei sefydlu, dan arweiniad Tom Williams, arbenigwr gwych ym maes awyrofod ac awyrennau, ac mae'n gwbl hanfodol ein bod ni, fel Llywodraeth Cymru, a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill, â rhan lawn i'w chwarae mewn unrhyw weithgaredd sy'n ymwneud ag ymateb i'r heriau y mae'r busnesau awyrofod ac awyrennau yn eu hwynebu.
A gaf i hefyd gyfeirio at bwynt pwysig arall a gafodd ei godi? Nid yw'n wir fod cydnabod undeb llafur yn un o'r gofynion pendant ar gyfer cael cyllid, oherwydd nid yw bob amser yn ymarferol cydnabod undeb llafur ym mhob achos. Ond yr hyn y gwnaethom ni ei ddweud yw, o ganlyniad i dderbyn arian o gronfeydd cadernid economaidd, mae'n gwbl hanfodol bod busnes wedi ymrwymo i egwyddorion y contract economaidd ac yna ddatblygu contract economaidd cadarn. Ac, yn rhan o'r broses o ddatblygu'r contract economaidd cadarn hwnnw, rydym wedi gwahodd undebau llafur i ymgysylltu â busnesau sydd wedi elwa ar bwrs y wlad. Ac rwy'n credu bod hynny'n hollol iawn wrth inni ymdrechu i ddod 'nôl yn gryfach, wrth i ni ymdrechu i sicrhau bod yr adferiad yn un teg. Nid ydym yn ymddiheuro am wneud popeth o fewn ein gallu i gefnogi nid yn unig y busnesau ond y gweithwyr hefyd.
I'm grateful to the Minister for his statement today and for the positive engagement that he and Russell George have already referred to, across parties, during this crisis. And I'm very grateful that, in some of the announcements that the Minister has made today, he clearly has actively engaged with those discussions and has taken that on board, and particularly referencing here that I know that we've raised with him the potential impact of local lockdowns, and it's really pleasing to see the investment that he intends to make.
Can I begin by asking for a little bit more detail on the likely eligibility for local lockdown resources? It may very well be, as the Minister said in response to Russell George, that businesses aren't required to close, and some of them may not close, but the impact on their trading may be really severe. They may feel that it's better to keep going on, particularly if it's only, let's say, a three-week lockdown, but their profits may absolutely fall through the floor. So, is the Minister anticipating that businesses will have to actually close before they can apply for support, or will there be some potential flexibility there? And can he tell us a little bit more about how those local lockdown grants are likely to be delivered? The Minister, obviously quite rightly, says that Business Wales will be the first port of call for the bulk of the economic resilience fund, but I'd submit that there may be a case for local government to be involved there.
The Minister welcomes the job support scheme and, of course, everybody is glad to see the UK Government taking action, but, as the Minister has said, there are some businesses for whom that is not going to be helpful, that putting people potentially onto part-time work won't work.
I very much welcome the Minister's announcement of £20 million for tourism and hospitality businesses, but he also refers to businesses needing to use their own resources. Now, because of the impact that tourism and hospitality businesses faced earlier in the summer when they couldn't open at all, and, when they have opened in a responsible way, the business levels have dropped, and also, I'm sad to say, still some very bad practice by insurance companies of those businesses, some of those businesses, I would put it to the Minister, may very well not have resources that they can invest, and this would also be true for cultural businesses, like venues where gigs are held. So, I wonder if he can provide us with some reassurance that that will be taken into account and that, for those businesses that, for good reasons, don't have resources of their own to put in and may have exhausted their capacity to borrow, there will be some support available for them.
I wonder if he can tell us whether or not microbusinesses and sole traders are likely to benefit from this round. And I'd also like to ask whether the Minister is confident that Business Wales has got the capacity to deal with this new round of very welcome funding. We do need, as the Minister said himself, to get it out of the door.
Finally, I'm very pleased to hear the Minister say that he's in active dialogue with the UK Government. I wonder if that dialogue—and it might not be his portfolio, but across Government—includes ongoing discussions about increasing the borrowing powers of Welsh Government, because it seems to me that in the longer term—a good partnership with the UK Government is, of course, desirable—but longer term, Welsh Ministers may wish to make substantial investments that their current borrowing powers won't allow. The Minister mentions the specific sector of aerospace, and I wonder if his dialogues with the UK Government—I'm sure they do—relate to support for the steel industry, because that is beyond the current capacity of Welsh Government financially.
And finally, in those ongoing discussions with UK Government, can I ask the Minister once again if he will consider raising the case of those who have not been helped, particularly the people who were not helped by the furlough scheme? Some of them, of course, have successfully moved on, they're in other jobs, but some of them had to use all their savings. I've dealt with young people who've lost deposits for houses and people who've been partly self-employed who've had to spend their tax savings. So, can I ask him if he will agree with me that the campaign, ExcludedUK, does still have a case to make, and to ask the Chancellor whether there is any support that could be given to those who were not helped? I would, of course, ask if that could be done at a Welsh level, but I do understand what the Minister has said in the past about the capacity of the Welsh budget and needing to target support at keeping jobs going. But I think it is important for those many thousands of Welsh citizens who find themselves in that position at least that we acknowledge in this place that, by us, they are not forgotten.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw ac am yr ymgysylltu cadarnhaol y cyfeiriodd Russell George ac yntau ato eisoes, sydd ar draws y pleidiau, yn ystod yr argyfwng hwn. Ac rwy'n ddiolchgar iawn ei fod ef, yn rhai o'r cyhoeddiadau a wnaeth y Gweinidog heddiw, yn amlwg wedi ymgysylltu'n weithredol gyda'r trafodaethau hynny ac wedi rhoi ystyriaeth i hynny, ac yn cyfeirio'n neilltuol yn y fan hon fy mod i'n gwybod ein bod ni wedi codi effaith bosibl cyfnodau clo lleol gydag ef, ac mae'n braf iawn gweld y buddsoddiad y bwriada ei wneud.
A gaf i ddechrau drwy ofyn iddo am ychydig mwy o fanylion am y cymhwysedd tebygol ar gyfer yr adnoddau ar gyfer cyfnodau clo lleol? Mae'n ddigon posibl, fel y dywedodd y Gweinidog mewn ymateb i Russell George, nad yw'n ofynnol i fusnesau gau, ac efallai na fydd rhai ohonyn nhw yn cau, ond efallai fod yr effaith ar eu masnachu nhw'n un ddifrifol iawn. Efallai eu bod nhw'n teimlo y byddai'n well iddyn nhw ddal ati, yn enwedig os mai dim ond, dywedwch, cyfnod clo o dair wythnos fydd gyda ni, ond fe all eu helw nhw ddiflannu'n llwyr. Felly, a yw'r Gweinidog yn rhagweld y bydd yn rhaid i fusnesau gau mewn gwirionedd cyn y gallan nhw wneud cais am gymorth, yn hytrach na chael rhywfaint o hyblygrwydd posibl yn hynny o beth? Ac a wnaiff ddweud ychydig mwy wrthym ni ynglŷn â sut mae'r grantiau cyfnod clo lleol hynny'n debygol o gael eu cyflwyno? Mae'r Gweinidog, yn amlwg yn gwbl briodol, yn dweud mai Busnes Cymru fydd y man cyswllt cyntaf ar gyfer y rhan fwyaf o'r gronfa cadernid economaidd, ond rwy'n awgrymu y gallai fod yna achos o blaid cynnwys llywodraeth leol yn hyn o beth.
Mae'r Gweinidog yn croesawu'r cynllun i gefnogi swyddi ac, wrth gwrs, mae pawb yn falch o weld Llywodraeth y DU yn cymryd camau, ond, fel y dywedodd y Gweinidog, mae yna rai busnesau na fydd hynny'n ddefnyddiol iddynt, ac na fydd rhoi pobl ar waith rhan-amser o bosibl yn gweithio.
Rwy'n croesawu'n fawr gyhoeddiad y Gweinidog y bydd £20 miliwn ar gael ar gyfer busnesau twristiaeth a lletygarwch, ond mae hefyd yn cyfeirio at fusnesau y mae angen iddyn nhw ddefnyddio eu hadnoddau nhw eu hunain. Nawr, oherwydd yr effaith a wynebodd busnesau twristiaeth a lletygarwch yn gynharach yn yr haf, pan nad oedden nhw'n gallu agor o gwbl, a phan maen nhw'n agor mewn ffordd gyfrifol, mae lefelau'r busnes wedi gostwng. A hefyd, mae'n ddrwg gennyf ddweud, ceir arferion gresynus iawn o hyd gan gwmnïau yswiriant y busnesau hynny, i rai o'r busnesau hynny, ac rwyf am roi hyn gerbron y Gweinidog, mae'n ddigon posibl nad oes ganddyn nhw'r adnoddau i'w buddsoddi, ac fe allai hyn fod yn wir am fusnesau diwylliannol hefyd, fel lleoliadau i gynnal cyngherddau. Felly, tybed a wnaiff roi rhywfaint o sicrwydd inni y rhoddir ystyriaeth i hynny, i'r busnesau hyn nad oes ganddynt, am resymau da, yr adnoddau eu hunain ac efallai eu bod wedi cyrraedd terfyn eu capasiti i fenthyca, y bydd rhywfaint o gymorth ar gael i'r rhain.
Tybed a all ddweud wrthym ni a yw microfusnesau ac unig fasnachwyr yn debygol o elwa ar y cylch hwn ai peidio. Ac fe hoffwn i ofyn hefyd a yw'r Gweinidog yn hyderus bod gan Fusnes Cymru y capasiti i ymdrin â'r cylch newydd hwn o gyllid sydd i'w groesawu yn fawr. Fel y dywedodd y Gweinidog ei hun, mae angen i ni gael y cyllid i'r man priodol yn gyflym.
Yn olaf, rwy'n falch iawn o glywed y Gweinidog yn dweud ei fod mewn sgwrs â Llywodraeth y DU ar hyn o bryd. Tybed a yw'r sgwrs honno—ac efallai nad yw hyn yn ei bortffolio ef, ond ar draws y Llywodraeth—yn cynnwys trafodaethau parhaus am gynyddu pwerau benthyca Llywodraeth Cymru, oherwydd mae'n ymddangos i mi yn y tymor hwy—bod partneriaeth dda â Llywodraeth y DU, wrth gwrs, yn ddymunol—ond yn y tymor hwy, efallai y bydd Gweinidogion Cymru yn dymuno gwneud buddsoddiadau sylweddol na fydd eu pwerau benthyca presennol nhw'n caniatáu i hynny ddigwydd. Mae'r Gweinidog yn sôn am y sector awyrofod yn benodol, a tybed a yw ei sgyrsiau ef â Llywodraeth y DU—rwy'n siŵr eu bod nhw—yn ymwneud â chefnogaeth i'r diwydiant dur, oherwydd mae hynny y tu hwnt i gapasiti presennol Llywodraeth Cymru yn ariannol.
Ac yn olaf, yn y trafodaethau parhaus hynny gyda Llywodraeth y DU, a gaf i ofyn i'r Gweinidog unwaith eto a fydd ef yn ystyried codi achos y rhai nad ydyn nhw wedi cael cymorth, yn enwedig y bobl nad oedden nhw'n cael cymorth gan y cynllun ffyrlo? Mae rhai ohonyn nhw, wrth gwrs, wedi symud ymlaen yn llwyddiannus, maen nhw mewn swyddi eraill, ond fe fu'n rhaid i rai ohonyn nhw ddefnyddio eu holl gynilion. Rwyf i wedi ymdrin â phobl ifanc sydd wedi colli blaendaliadau ar gyfer tai a phobl a fu'n rhannol hunangyflogedig sydd wedi gorfod gwario eu cynilion treth. Felly, a gaf i ofyn iddo ef a wnaiff gytuno â mi fod gan yr ymgyrch, ExcludedUK, achos i'w gyflwyno o hyd, a gofyn i'r Canghellor a oes unrhyw gefnogaeth y gellid ei rhoi i'r rhai na roddwyd cymorth iddyn nhw? Rwy'n gofyn, wrth gwrs, a ellid gwneud hynny ar lefel Cymru, ond rwy'n deall yr hyn a ddywedodd y Gweinidog yn y gorffennol am gapasiti cyllideb Cymru a'r angen i dargedu cymorth at amddiffyn swyddi. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig i'r miloedd lawer hynny o ddinasyddion Cymru sy'n eu cael eu hunain yn y sefyllfa hon, ein bod ni'n cydnabod yn y fan hon o leiaf nad ydyn nhw wedi mynd yn anghof gennym ni.
Can I thank Helen Mary Jones for her questions and her contribution, and can I say that Helen Mary Jones has had a hand in ensuring that the Welsh Government responds correctly and adequately to business needs? The regular conversations that we've had have helped to shape all three phases of the economic resilience fund, and I'm incredibly grateful for not just the support but the constructive criticism that has been offered.
I'm going to try to respond to all of the important queries that have been raised in the order that they were raised by Helen Mary Jones. First of all, with regard to eligibility, some businesses will not require co-investment. The £20 million fund for tourism and hospitality businesses allowed for discretion and therefore an 100 per cent intervention rate. It won't be necessary for all those businesses, therefore, who are applying for this support to co-invest. And I very much agree with Helen Mary Jones that a huge number of businesses in the tourism and hospitality sectors simply do not have any more financial resource to invest, and they've also in many instances exhausted all borrowing as well. Therefore, a 100 per cent intervention level will be required for many, many businesses.
In terms of eligibility and the question of whether businesses will be required to close, the answer is 'no'. Businesses will not be required to close in order to secure funding. They'll have to be able to prove that they've been materially affected over the course of local restrictions being imposed, and that will amount to a drop in turnover of at least 40 per cent. We're working incredibly closely with local government friends and colleagues in terms of administering this third phase of support. I have to put on record my thanks to local government colleagues for the tirelessness of their endeavours in making sure that the first two phases of the ERF and the rates related grants were administered swiftly, and that support in terms of signposting businesses towards Business Wales was done correctly as well.
I have to say that alongside the support that we announced yesterday, my friend and colleague Lord Dafydd Elis-Thomas also announced a £7 million fund for freelancers in the creative industries. This is proving to be a lifeline for many, many talented creative people, and I was delighted to see Dafydd Elis-Thomas make that announcement.
And in response to the question about where additional flexibility is required by the Welsh Government, the Minister for finance has regularly spoken of the need for Welsh Government to be able to operate with a greater degree of flexibility, to be able to borrow more, and so forth, and that position remains the case.
Steel is hugely important to the Welsh economy, and likewise automotive and aerospace businesses that are facing particular pressure and which require support beyond what the Welsh Government is able to afford. And in our regular discussions with UK Government counterparts, I impress upon Ministers the need to bring forward bold action to support these hugely important manufacturing sectors.
We'll also go on pressing the UK Government to be responsive and responsible in terms of supporting those who continue to fall through the gaps, who have yet to receive support that is absolutely required in order to ensure that their enterprises can survive this pandemic. I have to say that those discussions are not always fruitful, but equally, in many instances, as I outlined in my answers to Russell George, there have been positive responses on a number of occasions from counterparts, particularly within the Department for Business, Energy and Industrial Strategy and the Wales Office.
A gaf i ddiolch i Helen Mary Jones am ei chwestiynau a'i chyfraniad, ac a gaf i ddweud bod Helen Mary Jones wedi bod â rhan yn sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn ymateb yn briodol ac yn ddigonol i anghenion busnesau? Mae'r sgyrsiau rheolaidd a gawsom wedi helpu i lunio pob un o dri cham y gronfa cadernid economaidd, ac rwy'n hynod ddiolchgar iddi hi am nid yn unig y gefnogaeth ond y feirniadaeth adeiladol a roddwyd.
Rwyf i am geisio ymateb i'r holl ymholiadau pwysig a godwyd ganddi, yn y drefn y'u codwyd gan Helen Mary Jones. Yn gyntaf oll, o ran cymhwysedd, ni fydd angen cyd-fuddsoddi ar rai busnesau. Roedd y gronfa o £20 miliwn ar gyfer busnesau twristiaeth a lletygarwch yn caniatáu disgresiwn ac felly cyfradd ymyrraeth o 100 y cant. Ni fydd angen i'r holl fusnesau hynny, felly, sy'n gwneud cais am y cymorth hwn gyd-fuddsoddi. Ac rwy'n cytuno'n llwyr â Helen Mary Jones nad oes gan nifer enfawr o fusnesau yn y sectorau twristiaeth a lletygarwch ragor o adnoddau ariannol i'w buddsoddi, ac maen nhw mewn llawer o achosion wedi cyrraedd terfyn eu capasiti i fenthyca hefyd. Felly, fe fydd angen lefel ymyrraeth o 100 y cant ar lawer o fusnesau.
O ran cymhwysedd a'r cwestiwn a fydd yn ofynnol i fusnesau gau, yr ateb yw 'na'. Ni fydd yn ofynnol i fusnesau gau er mwyn sicrhau cyllid. Fe fydd yn rhaid iddynt allu profi iddynt gael eu heffeithio'n sylweddol yn ystod cyfnodau clo lleol, a bod hynny'n golygu gostyngiad o 40 y cant o leiaf yn eu trosiant. Rydym yn gweithio'n eithriadol o agos gyda chyfeillion a chydweithwyr mewn llywodraeth leol o ran gweinyddu'r trydydd cam hwn o gymorth. Mae'n rhaid imi ddiolch ar goedd i gydweithwyr mewn llywodraeth leol am eu hymdrechion diflino i sicrhau bod dau gam cyntaf y Gronfa a'r grantiau sy'n gysylltiedig ag ardrethi wedi cael eu gweinyddu ar garlam, ac fe gyflwynwyd cymorth o ran cyfeirio busnesau at Fusnes Cymru yn briodol hefyd.
Mae'n rhaid mi ddweud, ochr yn ochr â'r gefnogaeth a gyhoeddwyd gennym ddoe, bod fy nghyfaill a'm cyd-Aelod, Arglwydd Dafydd Elis-Thomas, wedi cyhoeddi cronfa o £7 miliwn hefyd i weithwyr llawrydd yn y diwydiannau creadigol. Mae hon yn achubiaeth i lawer o bobl greadigol a thalentog, ac roeddwn i wrth fy modd o weld Dafydd Elis-Thomas yn gwneud y cyhoeddiad hwnnw.
Ac mewn ymateb i'r cwestiwn ynghylch lle bydd angen hyblygrwydd ychwanegol gan Lywodraeth Cymru, mae'r Gweinidog cyllid wedi sôn yn rheolaidd am yr angen i Lywodraeth Cymru allu gweithredu gyda mwy o hyblygrwydd, i allu benthyca mwy, ac yn y blaen, ac mae'r sefyllfa honno'n un sy'n parhau.
Mae dur yn eithriadol o bwysig i economi Cymru, ac yn yr un modd fusnesau modurol ac awyrofod sy'n wynebu pwysau arbennig ac sydd ag angen cymorth y tu hwnt i'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei fforddio. Ac yn ein trafodaethau rheolaidd ni â chymheiriaid yn Llywodraeth y DU, fe fyddaf i'n pwysleisio'r angen i Weinidogion gyflwyno camau beiddgar i gefnogi'r sectorau gweithgynhyrchu hynod bwysig hyn.
Fe fyddwn ni'n parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU hefyd i fod yn ymatebol ac yn gyfrifol o ran cefnogi'r rhai sy'n parhau i syrthio rhwng dwy stôl, nad ydyn nhw wedi cael cymorth eto y mae ei angen yn fawr arnynt i sicrhau y gall eu mentrau nhw barhau y tu hwnt i'r pandemig hwn. Mae'n rhaid imi ddweud nad yw'r trafodaethau hynny'n dwyn ffrwyth bob amser, ond yn yr un modd, mewn llawer o achosion, fel yr amlinellais i yn fy atebion i Russell George, fe gafwyd ymatebion cadarnhaol sawl gwaith gan gymheiriaid, yn enwedig o fewn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol ac yn Swyddfa Cymru.
Thank you, Minister, for your statement, and can I endorse Helen Mary's comments with regard to our ability to have discourse with you, which allows us some input and gives us greater insight into your thinking behind the Welsh Government interventions?
There is no doubt that these interventions will be welcome news for those many businesses who are struggling, not just to stay open throughout COVID, but to survive in the long term. My party acknowledges here that your support over and above that given by the UK Government has been invaluable, and I have had many businesspeople confirm this to me. In fact, I even had one tell me he was thinking of voting Labour for the first time. Of course, I had to talk him out of that one. [Laughter.]
However, figures speak for themselves: phase 1 is said to have saved 56,000 jobs, followed by a further 18,000 in phase 2. I think you may have better figures than that, actually, Minister. However, Minister, do you not agree these are simply short-term measures, a fact which can be seen if we look at the funds available to qualifying microbusinesses—that is £10,000 if they put up 10 per cent themselves? Ten per cent, I feel, is a reasonable figure to ask of those businesses, by the way. But £10,000, even for microbusinesses, will only sustain them for a short period. What they desperately need to do is to carry on trading at the levels prior to COVID.
It is crucial, therefore, Minister, that Government lockdowns are only initiated when absolutely necessary. I'm sure you will agree, Minister, that pressure on all business operations is mounting daily, and we know the consequences will last for a long period of time. So, again, Minister, I thank you for these latest interventions, but if we continue with these lockdowns, I fear a large proportion of the business community will be lost forever.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad chi, ac a gaf i ategu sylwadau Helen Mary ynglŷn â'n gallu i gael sgwrs â chi, sy'n rhoi rhywfaint o fewnbwn i ni ac yn rhoi mwy o ddealltwriaeth o'ch syniadau chi sydd wrth wraidd ymyriadau Llywodraeth Cymru?
Nid oes unrhyw amheuaeth na fydd yr ymyriadau hyn yn newyddion i'w groesawu i'r busnesau niferus hynny sy'n ei chael hi'n anodd, nid yn unig i aros ar agor drwy COVID, ond i oroesi yn y tymor hir. Mae fy mhlaid i'n cydnabod yn y fan hon bod eich cefnogaeth chi, sy'n fwy na'r hyn a roddwyd gan Lywodraeth y DU, wedi bod yn amhrisiadwy, ac rwyf wedi clywed llawer o bobl busnes yn cadarnhau hyn i mi. Yn wir, fe glywais i un yn dweud wrthyf ei fod yn ystyried pleidleisio i'r Blaid Lafur am y tro cyntaf. Wrth gwrs, fe fu'n rhaid i mi ei ddarbwyllo yn hynny o beth. [Chwerthin.]
Fodd bynnag, mae'r ffigurau yn siarad drostynt eu hunain: fe ddywedir bod cam 1 wedi arbed 56,000 o swyddi, ac yna fe arbedwyd 18,000 arall yng ngham 2. Rwy'n credu efallai fod eich ffigurau yn well na hynny, mewn gwirionedd, Gweinidog. Er hynny, Gweinidog, onid ydych chi'n cytuno mai mesurau tymor byr yw'r rhain yn unig, ffaith y gellir ei gweld os edrychwn ni ar yr arian sydd ar gael i ficrofusnesau cymwys—sef £10,000 os byddan nhw'n codi 10 y cant eu hunain? Rwy'n teimlo bod deg y cant yn ffigur rhesymol i'w ofyn i'r busnesau hynny, gyda llaw. Ond dim ond am gyfnod byr y bydd £10,000 yn eu cynnal nhw, hyd yn oed y microfusnesau. Yr hyn y mae angen mawr iddyn nhw ei wneud yw parhau i fasnachu ar y lefelau a oedd yn bod cyn COVID.
Mae'n hollbwysig, felly, Gweinidog, mai dim ond pan fydd hynny'n gwbl angenrheidiol y gorfodir cyfnodau clo gan Lywodraeth. Rwy'n siŵr y gwnewch chi gytuno, Gweinidog, bod pwysau'n cynyddu trwy'r amser ar bob busnes, ac fe wyddom ni y bydd y canlyniadau yn para am gyfnod hir. Felly, unwaith eto, Gweinidog, diolch i chi am yr ymyriadau diweddaraf hyn, ond os byddwn ni'n parhau gyda'r cyfnodau clo hyn, rwy'n ofni y bydd cyfran fawr o'r gymuned fusnes yn cael ei cholli am byth.
Well, can I thank David Rowlands for the way that he has endorsed our actions to date? I really am very grateful for the comments that he's made today. And, yes, our actions have led to a very significant number of jobs being secured: more than 106,000 to date through the first two phases of the economic resilience fund and, of course, 16,000 jobs have been secured through the support that was brought forward by the development bank.
Members will be aware of the current rate of unemployment in Wales: 3.1 per cent. That's a full 1 per cent less than the UK average. Now, we know unemployment is going to rise, it’s going to rise sharply, but that 1 per cent difference between the Welsh average and the UK average amounts, in real terms, to about 15,000 people—15,000 people who may well have been unemployed at this point in time had it not been for the added value that we've brought through the first two phases of the economic resilience fund. And as I said just yesterday, to put that into perspective, that's the entire working population of Brynmawr and Ebbw Vale, or of Mold and Buckley. It's a huge intervention and I'm proud of the jobs that we have therefore saved, and I'm proud of the businesses that we have kept alive during this incredibly difficult period. But all of that hard work and investment could have counted for nothing had the job retention scheme ended with a cliff edge at the end of October, and that's why the job support scheme's so very important, and why our third phase of the economic resilience fund has to complement the job support scheme.
Now, business development grants—that £80 million of support that I've outlined—are about building resilience and adapting to the economy of tomorrow, but we also recognise that in order to reach the economy of tomorrow, many businesses required bridges, bridges through the autumn and the winter, and that's why we're rolling out that £60 million of support for those businesses that are going to be faced in the coming weeks and months by local restrictions. As I said in my answers to Helen Mary Jones, we are not requiring any businesses to close in order to draw down that funding, just to demonstrate that they are materially affected, and the amount of support that's being offered is, I think, sufficient for businesses to be able to survive those difficult periods of restrictions.
Business development grants and the ask for match funding, I think, demonstrate our desire to be able to move beyond coronavirus in a way that recognises certain sectors have great opportunities for jobs growth, and therefore the requirement of a contribution from businesses is absolutely right if we are to ensure that we maximise opportunities for growth in those sectors that are resilient and that are able to emerge rapidly. But, equally, there are some hugely important sectors, such as tourism and hospitality, where the intervention rate will be 100 per cent because, as I've already said, businesses are simply not able to borrow any more money or are not able to invest any of their own resources in their survival and their adaptation to the new norm.
Wel, a gaf i ddiolch i David Rowlands am y ffordd y mae ef wedi cymeradwyo ein camau ni hyd yn hyn? Rwy'n ddiolchgar iawn iddo am y sylwadau a wnaeth heddiw. Ac, ydynt, mae ein camau ni wedi arwain at ddiogelu nifer fawr iawn o swyddi: dros 106,000 yn ystod dau gam cyntaf y gronfa cadernid economaidd ac, wrth gwrs, diogelwyd 16,000 o swyddi drwy'r cymorth a gyflwynodd y banc datblygu.
Fe fydd yr Aelodau yn ymwybodol o'r gyfradd ddiweithdra yng Nghymru ar hyn o bryd: 3.1 y cant. Mae hynny 1 y cant yn llai na chyfartaledd y DU. Nawr, fe wyddom ni y bydd diweithdra yn cynyddu, a hynny'n gyflym, ond mae'n ddigon posibl y bydd yna wahaniaeth o 1 y cant rhwng cyfartaledd Cymru a symiau cyfartalog y DU, mewn termau real, o tua 15,000 o bobl—mae'n ddigon posibl y gallai 15,000 o bobl fod yn ddi-waith ar hyn o bryd oni bai am y gwerth ychwanegol a gynigiwyd gennym ni drwy ddau gam cyntaf y gronfa cadernid economaidd. Ac fel y dywedais i ddoe, i'w roi yn ei gyd-destun, mae hynny'r golygu'r holl boblogaeth mewn gwaith ym Mrynmawr a Glynebwy, neu'r Wyddgrug a Bwcle. Mae'n ymyrraeth enfawr ac rwy'n falch o'r swyddi a achubwyd felly, ac rwy'n falch o'r busnesau yr ydym ni wedi eu cadw'n fyw yn ystod y cyfnod hynod anodd hwn. Ond fe allai'r holl waith caled a'r buddsoddiad hwnnw fod wedi mynd i'r gwellt pe bai'r cynllun amddiffyn swyddi wedi dod i ben yn ddisymwth ar ddiwedd mis Hydref, a dyna pam mae'r cynllun cefnogi swyddi mor bwysig, a pham mae'n rhaid i drydydd cam y gronfa cadernid economaidd ategu'r cynllun cymorth swyddi.
Nawr, mae grantiau datblygu busnes—yr £80 miliwn hwnnw o gymorth a amlinellais—yn ymwneud â meithrin cydnerthedd ac addasu i economi'r yfory, ond rydym yn cydnabod hefyd bod angen codi pontydd, pontydd drwy'r hydref a'r gaeaf, ar lawer o fusnesau er mwyn cyrraedd economi'r yfory, a dyna pam rydym ni'n cyflwyno'r £60 miliwn hwn o gymorth i'r busnesau hynny a fydd yn wynebu cyfnodau clo lleol yn ystod yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Fel y dywedais i yn fy atebion i Helen Mary Jones, nid ydym yn mynnu bod unrhyw fusnesau yn cau ar gyfer cael cyfran o'r cyllid hwnnw, yr unig beth sy'n rhaid iddynt ei wneud yw dangos iddynt gael eu heffeithio'n fawr, a bydd maint y cymorth a gynigir, yn fy marn i, yn ddigon i fusnesau allu oroesi'r cyfnodau anodd hynny o gyfyngiadau.
Mae grantiau datblygu busnes a'r cais am arian cyfatebol, rwy'n credu, yn dangos ein hawydd ni i allu symud y tu hwnt i goronafeirws mewn ffordd sy'n cydnabod bod rhai sectorau â chyfleoedd ardderchog i feithrin swyddi, ac felly mae'r gofyniad am gyfraniad gan fusnesau yn gwbl briodol os ydym am sicrhau ein bod yn manteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i dyfu yn y sectorau hynny sy'n wydn ac sy'n gallu ymddangos yn gyflym. Ond, yn yr un modd, mae rhai sectorau sy'n hynod bwysig, megis twristiaeth a lletygarwch, lle bydd y gyfradd ymyrraeth yn 100 y cant oherwydd, fel y dywedais i eisoes, na all busnesau fenthyca mwy o arian neu na allant fuddsoddi unrhyw gyfran o'u hadnoddau nhw eu hunain yn eu hymgais i oroesi ac addasu i'r normal newydd.
Now, I've got five Labour Members and one more opposition Member who wants to contribute, so just a minute, please. I do intend to call you all, this is an important statement, but we are pressed for time also this afternoon. Dawn Bowden.
Nawr, mae gennyf i bump o Aelodau Llafur ac un Aelod arall o wrthblaid sy'n dymuno gwneud cyfraniad, felly arhoswch funud, os gwelwch chi'n dda. Rwy'n bwriadu galw ar bob un ohonoch chi, mae hwn yn ddatganiad pwysig, ond mae'n gyfyng arnom o ran amser y prynhawn yma hefyd. Dawn Bowden.
Thank you, acting Presiding Officer. Can I thank you, Minister, for your statement and for the additional information you've given us today because I'm sure that the further grants and support that you've announced will assist a number of businesses in my constituency, many of which— particularly in the hospitality sector—have contacted me expressing serious concern about how they can continue to operate within the new local restrictions that now apply in Merthyr Tydfil and Rhymney, however necessary these restrictions might be? So, the £60 million for businesses specifically in these areas is particularly welcome.
However, one issue that I've been considering closely is the plight of major activity attractions in my constituency, like BikePark Wales and Rock UK Summit Centre, given that the local restrictions in Merthyr Tydfil have taken away their customer base, which is primarily from out of county. You've talked about particular support for the tourist industry, so can you tell me whether any consideration is specifically being given to such businesses that provide activities predominantly either outdoors or in facilities that have very large internal spaces? For example, is it possible that some limited easing of travel restrictions could be considered to allow these businesses in the environments that I've outlined to seek some resumption of activity, or are you confident, given the additional information you've given us today, that the additional support measures that you've announced will be sufficient to get these particular businesses through the current phase of new local restrictions?
Diolch, Llywydd dros dro. A gaf i ddiolch i chi, Gweinidog, am eich datganiad ac am yr wybodaeth ychwanegol y gwnaethoch chi ei rhoi i ni heddiw? Oherwydd rwy'n siŵr y bydd y grantiau a'r cymorth pellach a gyhoeddwyd yn cynorthwyo nifer o fusnesau yn fy etholaeth i, y mae llawer ohonyn nhw—yn y sector lletygarwch yn arbennig—wedi cysylltu â mi yn mynegi pryder difrifol ynghylch sut y gallan nhw barhau i weithredu yn ystod y cyfyngiadau lleol newydd sy'n berthnasol ym Merthyr Tudful a Rhymni erbyn hyn, pa mor angenrheidiol bynnag y gallai'r cyfyngiadau hyn fod. Felly, mae'r £60 miliwn i fusnesau yn benodol yn y meysydd hyn i'w groesawu yn arbennig.
Fodd bynnag, un mater yr wyf i wedi bod yn ei ystyried yn ofalus yw trafferthion atyniadau gweithgareddau mawr yn fy etholaeth i, fel BikePark Wales a Chanolfan Gopa Rock UK, o gofio bod y cyfyngiadau lleol ym Merthyr Tudful wedi dihysbyddu eu cwsmeriaid nhw, sy'n dod yn bennaf yno o'r tu allan i'r sir. Rydych chi wedi sôn am gefnogaeth benodol i'r diwydiant twristiaeth, felly a wnewch chi ddweud wrthyf a roddir unrhyw ystyriaeth yn benodol i fusnesau o'r fath sy'n darparu gweithgareddau naill ai yn yr awyr agored yn bennaf neu mewn cyfleusterau sydd â safleoedd dan do mawr iawn? Er enghraifft, a yw'n bosibl y gellid ystyried llacio ychydig ar rai cyfyngiadau teithio i ganiatáu i'r busnesau hyn yn yr amgylcheddau a ddisgrifiais geisio ailddechrau eu gweithgarwch, neu a ydych chi'n hyderus, o ystyried yr wybodaeth ychwanegol y gwnaethoch chi ei rhoi i ni heddiw, y bydd y mesurau cymorth ychwanegol a gyhoeddwyd yn ddigonol i gario'r busnesau arbennig hyn drwy gam presennol y cyfyngiadau lleol newydd?
Well, can I thank Dawn Bowden for her question and say that we start from a position of prioritising public health? We have to ensure that we get the virus under control within those areas that are subject to local restrictions. That's crucially important not just to the well-being and welfare and health of people, but also to the well-being of local economies and the economies of communities that Dawn Bowden has identified.
In terms of support for activity attractions that rely on footfall from beyond their borders, we cannot, I don't think, make exceptions to the rule. It's absolutely vital that we remain consistent because businesses across all sectors, I think, could make a very, very valid case for exemptions from the rules, and once you allow one, then you open the door to others seeking exemption from local restrictions. Instead, we believe that it's more important to offer a pan-economic response, and that's what we're doing with the £60 million of funding, but equally we recognised that businesses such as activity attractions that form part of tourism and hospitality required additional support, and that is why we have a further £20 million available for businesses to be able to get through this difficult period.
But in terms of local restrictions, the support is provided on the basis of this being a short-term temporary measure to see businesses through a period of around three weeks. That is the aim for the local lockdown fund, and it's based on having learnt from places like Aberdeen and Leicester that have gone through the process of applying local restrictions and supporting businesses. We are confident that, based on successful models elsewhere, the model here in Wales will be successful in getting businesses through very, very difficult periods.
Wel, a gaf i ddiolch i Dawn Bowden am ei chwestiwn hi a dweud mai ein man cychwyn ni yw blaenoriaethu iechyd y cyhoedd? Mae'n rhaid inni sicrhau ein bod ni'n rheoli'r feirws yn yr ardaloedd hynny sydd dan gyfyngiadau lleol. Mae hynny'n hollbwysig nid yn unig i fuddiannau a lles ac iechyd pobl, ond hefyd i les economïau lleol ac economïau'r cymunedau a nodwyd gan Dawn Bowden.
O ran cefnogaeth i atyniadau gweithgareddau sy'n dibynnu ar niferoedd yr ymwelwyr o'r tu hwnt i'w ffiniau, nid oes modd inni wneud eithriadau i'r rheol, yn fy marn i. Mae'n gwbl hanfodol ein bod ni'n parhau gyda chysondeb oherwydd fe allai busnesau ar draws pob sector, rwy'n credu, gyflwyno achos dilys iawn dros eithriadau i'r rheolau, a phan rowch chi ganiatâd i un, rydych chi'n agor y drws wedyn i rai eraill sy'n ceisio cael eu heithrio rhag cyfyngiadau lleol. Yn hytrach na hynny, rydym ni o'r farn ei bod yn bwysicach cynnig ymateb i'r economi gyfan, a dyna'r hyn yr ydym ni'n ei wneud gyda'r £60 miliwn o gyllid, ond yn yr un modd roeddem ni'n cydnabod bod yna angen cymorth ychwanegol ar fusnesau fel atyniadau gweithgareddau sy'n rhan o dwristiaeth a lletygarwch, a dyna pam mae gennym £20 miliwn arall ar gael i fusnesau i'w galluogi i fynd drwy'r cyfnod anodd hwn.
Ond o ran cyfyngiadau lleol, mae'r cymorth yn cael ei roi ar y sail mai mesur dros dro, byrdymor yw hwn i amddiffyn busnesau am gyfnod o ryw dair wythnos. Dyna nod y gronfa cyfnodau clo lleol, ac mae'n seiliedig ar yr hyn a ddysgwyd o ardaloedd fel Aberdeen a Chaerlŷr sydd wedi mynd drwy'r broses o gymhwyso cyfyngiadau lleol a chefnogi busnesau. Rydym ni'n hyderus, yn seiliedig ar fodelau llwyddiannus mewn mannau eraill, y bydd y model hwn yn llwyddo yng Nghymru wrth amddiffyn busnesau drwy gyfnodau anodd iawn.
Jenny Rathbone.
Jenny Rathbone.
Thank you. I think you can hear me now. Thank you very much. I think manufacturing is absolutely crucial to the well-being of our future economy, and we saw what great work was done with getting manufacturers to make PPE during the pandemic. Most recently, we had the closure of the Ford Bridgend car plant, a victim of the UK's refusal to remain in the single European market, and the American multinational has now taken its investment elsewhere in Europe; our loss, some other country's gain.
So, I want to explore your strategy for redeploying those manufacturing skills of the Ford workforce amid this upheaval. For example, as you may have heard earlier, I today tried out an e-scooter, which has the potential to eliminate 17 car journeys for every e-scooter, and is obviously a great contribution to the climate emergency, because it only uses 2 per cent of the carbon emissions of a car. But it's currently manufactured in China; it could easily be manufactured in Wales, and the sort of skills that the Ford workers have could easily be redeployed.
Equally, I know that secondary headteachers in my constituency are crying out to source bicycles for their pupils who live further afield, to enable them to avoid the risk of having to travel by bus. These are things we could be doing in Wales, so is this something that you are centrally focusing on as one of your top priorities to ensure that we have the things in Wales that are fundamental to our foundational economy?
Diolch. Rwy'n credu y gallwch chi fy nghlywed i nawr. Diolch yn fawr iawn. Rwyf i o'r farn fod gweithgynhyrchu yn gwbl hanfodol i les ein heconomi ni i'r dyfodol, ac fe welsom waith rhagorol yn cael ei wneud i gael gweithgynhyrchwyr i gynhyrchu cyfarpar diogelu personol yn ystod y pandemig. Yn fwyaf diweddar, fe welsom ni gau gwaith ceir Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, oherwydd bod y DU yn gwrthod aros yn y farchnad sengl Ewropeaidd, ac mae'r cwmni rhyngwladol Americanaidd bellach wedi mynd â'i fuddsoddiad i fannau eraill yn Ewrop; ein colled ni, yn elw i ryw wlad arall.
Felly, rwy'n awyddus i archwilio eich strategaeth chi ar gyfer adleoli sgiliau gweithgynhyrchu gweithlu Ford yng nghanol y cythrwfl hwn. Er enghraifft, fel y clywsoch chi'n gynharach efallai, fe roddais i gynnig ar reidio e-sgwter heddiw. Mae potensial i bob un e-sgwter gymryd lle 17 o deithiau mewn car, sy'n amlwg yn gyfraniad mawr i'r argyfwng yn yr hinsawdd, oherwydd dim ond 2 y cant o allyriadau carbon car y mae'n ei ddefnyddio. Ond yn Tsieina y caiff hwnnw ei weithgynhyrchu ar hyn o bryd; fe ellid ei weithgynhyrchu yng Nghymru'n hawdd, ac fe ellid defnyddio'r math o sgiliau sydd gan weithwyr Ford unwaith eto'n rhwydd.
Yn yr un modd, gwn fod penaethiaid ysgolion uwchradd yn fy etholaeth i yn ymbil am feiciau i'w disgyblion nhw sy'n byw ymhellach o'r ysgol, i'w galluogi nhw i osgoi'r risg o orfod teithio ar fws. Mae'r rhain yn bethau y gallem ni fod yn eu gwneud yng Nghymru, felly a yw'n rhywbeth yr ydych chi'n canolbwyntio arno fel un o'ch prif flaenoriaethau er mwyn sicrhau bod y pethau hyn gyda ni yng Nghymru sy'n hanfodol i'n heconomi sylfaenol ni?
Can I thank Jenny Rathbone for the important points that she makes about manufacturing? Manufacturing businesses employ 10 per cent of the Welsh workforce. Across the UK, the equivalent percentage is 8 per cent, and so manufacturing is more important to Wales than it is to the UK generally in terms of the value that it adds the economy. Members may be aware that I recently launched a manufacturing plan for consultation. It's out for consultation until the middle of October; I'd encourage all Members to make their thoughts and views known in regard to the plan. It contains proposed actions that directly touch on what Jenny Rathbone has outlined: a need to reskill, a need to identify new opportunities for manufacturing businesses and workers.
I can say that in terms of the closure of Ford, I was listening diligently to questions to my friend and colleague Rebecca Evans earlier. A written statement regarding the closure of the Bridgend plant was issued on 24 September, and pretty much every member of staff at that plant received support from Careers Wales, through the regional employment response team, helping them identify what their skills are and how they might be able to capture employment opportunities at other businesses—or crucially, start their own business, and a good number of people at Ford have started their own businesses.
Jenny Rathbone will be aware that a jobs and skills matching service is being operated by Working Wales and that we recently announced an additional £40 million of funding for individuals to gain the skills or to reskill in areas of activity where we know jobs will be in existence in the years to come. I think COVID has demonstrated how many of our manufacturers are able to turn their hand to new opportunities as well. We know that, for example, at the advanced manufacturing research centre, a very significant number of aerospace workers turned their hands to producing PPE, and as a result of that work, we are now stealing a march on some international manufacturers in terms of producing vital equipment for our domestic market. So within the manufacturing plan, which is out for consultation at the moment, there is a very, very significant focus on shortening supply chains and reshoring manufacturing opportunities here in Wales.
A gaf i ddiolch i Jenny Rathbone am y pwyntiau pwysig y mae hi'n eu gwneud am weithgynhyrchu? Mae busnesau gweithgynhyrchu'n cyflogi 10 y cant o'r gweithlu yng Nghymru. Ledled y DU, y ganran gyfatebol yw 8 y cant, ac felly mae gan weithgynhyrchu le pwysicach yng Nghymru nag yn y DU yn gyffredinol o ran ei gyfraniad i'r economi. Efallai fod yr Aelodau yn ymwybodol fy mod i wedi lansio cynllun gweithgynhyrchu ar gyfer ymgynghoriad yn ddiweddar. Ymgynghorir arno tan ganol mis Hydref; rwy'n annog pob Aelod i fynegi ei farn a'i safbwynt ynglŷn â'r cynllun. Mae'n cynnwys camau gweithredu arfaethedig sy'n cyffwrdd yn uniongyrchol â'r hyn a amlinellodd Jenny Rathbone: yr angen am ailsgilio, yr angen am nodi cyfleoedd newydd i fusnesau a gweithwyr gweithgynhyrchu.
Gallaf ddweud fy mod i, o ran cau Ford, yn gwrando'n astud ar y cwestiynau i'm cyfaill a'm cyd-Aelod Rebecca Evans yn gynharach. Fe gyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig ynghylch cau gwaith Pen-y-bont ar Ogwr ar 24 Medi, ac fe gafodd bron pob aelod o staff yn y gwaith hwnnw gymorth gan Gyrfa Cymru, drwy'r tîm ymateb cyflogaeth rhanbarthol, gan eu helpu nhw i nodi pa sgiliau sydd ganddyn nhw a sut y gallen nhw gael cyfleoedd cyflogaeth mewn busnesau eraill—neu'n hollbwysig, y gallen nhw ddechrau eu busnesau eu hunain, ac mae nifer dda o bobl a oedd yn Ford wedi dechrau eu busnesau eu hunain.
Bydd Jenny Rathbone yn ymwybodol bod gwasanaeth paru swyddi a sgiliau yn cael ei weithredu gan Gyrfa Cymru a'n bod ni wedi cyhoeddi £40 miliwn ychwanegol o gyllid yn ddiweddar i unigolion ar gyfer ennill y sgiliau neu ailsgilio mewn meysydd o weithgarwch lle gwyddom y bydd swyddi'n bodoli yn y blynyddoedd i ddod. Rwy'n credu bod COVID wedi dangos bod cymaint o'n gweithgynhyrchwyr ni'n gallu troi eu llaw at gyfleoedd newydd hefyd. Fe wyddom, er enghraifft, yn y ganolfan ymchwil gweithgynhyrchu uwch, fod nifer sylweddol iawn o weithwyr awyrofod wedi troi eu llaw at gynhyrchu Cyfarpar Diolgelwch Personol, ac o ganlyniad i'r gwaith hwnnw, rydym nawr yn achub y blaen ar rai gweithgynhyrchwyr rhyngwladol o ran cynhyrchu offer hanfodol ar gyfer ein marchnad ddomestig ni. Felly, o fewn y cynllun gweithgynhyrchu, yr ymgynghorir arno ar hyn o bryd, mae yna ganolbwyntio mawr iawn ar gwtogi cadwyni cyflenwi a chynnal cyfleoedd o ran gweithgynhyrchu unwaith eto yma yng Nghymru.
I'm grateful to the Minister for his statement this afternoon. I particularly welcome, like others, the additional £60 million of support for businesses in the areas with special restrictions at the moment, and I know that is something that will be warmly welcomed in Blaenau Gwent. Can I ask the Minister to ensure that this additional support reaches small businesses particularly, and reaches people who are self-employed? I've been contacted by a number of businesses who are really very, very worried about the future, and they need this bridge to get them through these next few months to enable them to succeed in the future. Minister, could you also confirm that this is support for businesses who already comply with all their existing regulatory and legal responsibilities? We want to see a fair recovery from COVID, and we want to ensure that we play fair with businesses who are supporting the community already, and that the economic and social contract you've spoken about remains true as part of this additional support. And finally, Minister, you and I launched the Tech Valleys initiative some three years ago now in Ebbw Vale, to help provide significant investment into the local economy there. Can you confirm that the Welsh Government remains committed to that vision that we outlined some years ago, and that the Welsh Government will continue with that investment programme, through the COVID crisis, to ensure that we are able to continue to build an economic—to ensure that the economy of Blaenau Gwent continues to have this sort of investment that we require? Thank you.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma. Croesawaf yn arbennig, fel eraill, y £60 miliwn ychwanegol o gymorth i fusnesau yn yr ardaloedd sydd â chyfyngiadau arbennig ar hyn o bryd, a gwn fod hynny'n rhywbeth fydd yn cael croeso cynnes ym Mlaenau Gwent. A gaf i ofyn i'r Gweinidog sicrhau bod y cymorth ychwanegol hwn yn cyrraedd busnesau bach yn arbennig, ac yn cyrraedd pobl hunangyflogedig? Mae nifer o fusnesau sy'n poeni'n fawr am y dyfodol wedi cysylltu â mi, ac mae angen y bont hon arnynt i'w gweld trwy'r misoedd nesaf hyn er mwyn eu galluogi i lwyddo yn y dyfodol. Gweinidog, a allech gadarnhau hefyd mai cymorth i fusnesau sydd eisoes yn cydymffurfio â'u holl gyfrifoldebau rheoleiddio a chyfreithiol presennol yw hwn? Rydym eisiau gweld adferiad teg o COVID, ac rydym eisiau sicrhau ein bod yn chwarae'n deg gyda busnesau sy'n cefnogi'r gymuned eisoes, a bod y contract economaidd a chymdeithasol yr ydych wedi sôn amdano yn dal yn wir fel rhan o'r cymorth ychwanegol hwn. Ac yn olaf, Gweinidog, lansiwyd menter y Cymoedd Technoleg gennych tua thair blynedd yn ôl yng Nglyn Ebwy, i helpu i fuddsoddi'n sylweddol yn yr economi leol yno. A allwch gadarnhau bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo o hyd i'r weledigaeth honno a amlinellwyd gennym rai blynyddoedd yn ôl, ac y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau â'r rhaglen fuddsoddi honno, drwy argyfwng COVID, i sicrhau ein bod yn gallu parhau i adeiladu economi—i sicrhau bod economi Blaenau Gwent yn parhau i gael y math hwn o fuddsoddiad sydd ei angen arnom? Diolch.
Can I thank Alun Davies for his comments and his questions? Normally, during the course of a recession, inequalities are blown wide open, and we are working tirelessly to make sure that, as we recover from coronavirus, we narrow inequalities within our regions and across the regions. And so, investment in the Tech Valleys initiative and investment in communities that the Member serves will continue. We are determined to ensure that, as we build back better, we do so in a way that is green, that is fair and is just. Economic contracts will be developed with those businesses that are in receipt of the business development grants, and the UK Government is working on replacement support for the self-employment support scheme. We need to ensure that our support for self-employed people dovetails with anything the UK Government brings forward in the weeks to come. I have to say that businesses that break any restrictions will not benefit from public investment if they are putting public health at risk. And so, there are powers that are available to local authorities; we made them available on 14 September. If they utilise them in regard to a business that is not following the restrictions, then we would refuse support to those businesses, because, as I say, we will not be rewarding businesses that put public health at risk.
A gaf i ddiolch i Alun Davies am ei sylwadau a'i gwestiynau? Fel arfer, yn ystod dirwasgiad, mae anghydraddoldebau'n gwaethygu, ac rydym yn gweithio'n ddiflino i sicrhau, wrth i ni adfer o'r coronafeirws, ein bod yn lleihau anghydraddoldebau yn ein rhanbarthau ac ar draws y rhanbarthau. Ac felly, bydd buddsoddi ym menter y Cymoedd Technoleg a buddsodd yn y cymunedau y mae'r Aelod yn eu gwasanaethu yn parhau. Rydym yn benderfynol o sicrhau, wrth i ni adeiladu'n ôl yn well, ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n wyrdd, yn deg ac yn gyfiawn. Bydd contractau economaidd yn cael eu datblygu gyda'r busnesau hynny sy'n cael y grantiau datblygu busnes, ac mae Llywodraeth y DU yn gweithio ar gymorth newydd i ddod yn lle'r cynllun cymorth hunangyflogaeth. Mae angen inni sicrhau bod ein cefnogaeth i bobl hunangyflogedig yn cyd-fynd ag unrhyw beth y mae Llywodraeth y DU yn ei gyflwyno yn yr wythnosau i ddod. Rhaid i mi ddweud na fydd busnesau sy'n torri unrhyw gyfyngiadau yn elwa o fuddsoddiad cyhoeddus os ydyn nhw'n peryglu iechyd y cyhoedd. Ac felly, mae pwerau sydd ar gael i awdurdodau lleol; sicrhawyd eu bod ar gael ar 14 Medi. Os ydyn nhw'n eu defnyddio gyda busnes sydd ddim yn dilyn y cyfyngiadau, yna byddem yn gwrthod cymorth i'r busnesau hynny, oherwydd, fel y dywedais, ni fyddwn yn gwobrwyo busnesau sy'n peryglu iechyd y cyhoedd.
Thank you, Minister, for your statement. My entire region is in lockdown now, so they will be very grateful to hear about the £60 million you refer to. But I've got some very specific asks from the tourism sector, the first of which you've already answered. I was very grateful to you for your answer to Helen Mary Jones that these businesses won't necessarily need to comply with certain conditions. But they are called development grants, and I'd be grateful if you could confirm today that they will available for a wide range of needs, not least staff retention and overheads, because this will still be about cash flow, rather than a fundamental flaw in business plans for so many of these businesses, particularly those who've taken a second lockdown hit. But I think the differences matter as well between these organisations, and that's why I raised animal attractions as needing very specific attention when I was speaking earlier today. I don't think the ERF can fully cover the needs of animal attractions without an understanding of animal welfare and additional requirements for that.
Another issue, thereafter, is some certainty. No doubt you'll say that we need to respond to the virus, but visitor attractions are responding to the virus—they're COVID compliant or they're not open, as we were just saying now. So, what can you say to attractions who need to plan now for a COVID compliant Christmas offer, particularly as they may need to turn to the ERF in order for them to prepare for that offer?
Finally, as this is part of your department as well, can you give us a little indication about how you're promoting this message to the public—that the visitor attractions are safe and open outside lockdown areas, and even within lockdown areas residents can still visit them for their physical and mental health? Diolch.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae fy holl ranbarth dan gyfyngiadau symud bellach, felly byddant yn ddiolchgar iawn o glywed am y £60 miliwn yr ydych yn cyfeirio ato. Ond mae gen i rai cwestiynau penodol iawn gan y sector twristiaeth, ac rydych chi eisoes wedi ateb y cyntaf ohonynt. Roeddwn yn ddiolchgar iawn i chi am eich ateb i Helen Mary Jones na fydd o reidrwydd angen i'r busnesau hyn gydymffurfio â rhai amodau. Ond fe'u gelwir yn grantiau datblygu, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech gadarnhau heddiw y byddant ar gael ar gyfer ystod eang o anghenion, yn enwedig cadw staff a gorbenion, oherwydd bydd hyn yn dal i ymwneud â llif arian parod, yn hytrach na diffyg sylfaenol mewn cynlluniau busnes ar gyfer cynifer o'r busnesau hyn, yn enwedig y rhai sydd wedi cael ergyd o ail gyfyngiadau symud. Ond rwy'n credu bod y gwahaniaethau rhwng y sefydliadau hyn yn bwysig hefyd, a dyna pam y codais atyniadau anifeiliaid fel rhai sydd angen sylw penodol iawn pan oeddwn yn siarad yn gynharach heddiw. Nid wyf yn credu y gall y Gronfa ddarparu'n llawn ar anghenion atyniadau anifeiliaid heb ddealltwriaeth o les anifeiliaid a'r gofynion ychwanegol ar gyfer hynny.
Mater arall, wedi hynny, yw rhywfaint o sicrwydd. Mae'n siŵr y byddwch yn dweud bod angen inni ymateb i'r feirws, ond mae atyniadau ymwelwyr yn ymateb i'r feirws—maen nhw'n cydymffurfio â rheolau COVID neu nid ydynt ar agor, fel yr oeddem yn ei ddweud yn awr. Felly, beth allwch chi ei ddweud wrth atyniadau y mae angen iddynt gynllunio nawr ar gyfer cynnig Nadolig sy'n cydymffurfio â COVID, yn enwedig gan y gallai fod angen iddynt droi at y Gronfa Cadernid Economaidd er mwyn paratoi ar gyfer y cynnig hwnnw?
Yn olaf, gan fod hyn yn rhan o'ch adran chi hefyd, a allwch roi syniad inni o sut yr ydych yn hyrwyddo'r neges hon i'r cyhoedd—bod yr atyniadau i ymwelwyr yn ddiogel ac ar agor y tu allan i ardaloedd sydd dan gyfyngiadau symud, a hyd yn oed mewn ardaloedd sydd dan gyfyngiadau y gall preswylwyr barhau i ymweld â nhw er lles eu hiechyd corfforol a meddyliol? Diolch.
Minister, I do realise the Member didn't hear me stop her after 1 minute and 30 seconds—
Gweinidog, rwy'n sylweddoli na chlywodd yr Aelod fi'n ei hatal ar ôl 1 munud a 30 eiliad—
Oh, sorry.
O, mae'n ddrwg gen i.
—so I do apologise to the other Members, but I was trying to indicate that that contribution was too long, especially the final point that was made. But, Minister, please answer as crisply as possible.
—felly ymddiheuraf i'r Aelodau eraill, ond roeddwn yn ceisio dweud bod y cyfraniad hwnnw'n rhy hir, yn enwedig y pwynt olaf a wnaed. Ond, Gweinidog, atebwch mor gryno â phosibl.
Thank you. With regard to tourism-related businesses, we're obviously in ongoing dialogue with the UK Government. My friend and colleague Dafydd Elis-Thomas is in very, very regular contact with counterparts in the UK Government and has been pressing the case for a tourism and hospitality-related support package from the UK Government. Business development grants will require a business to demonstrate how they have a plan to get beyond coronavirus, to survive not just the immediate challenge but to thrive in the future.
I take on board very much the points raised regarding animal welfare issues. We're in discussions across departments within the Welsh Government regarding support that's required by animal visitor attractions. But, it has to be said that through the first two phases of the economic resilience fund we were able to invest very heavily indeed in zoos and other animal attractions.
In terms of the COVID-compliant Christmas offer that the Member suggested, I think it's probably retail that needs the greatest help in this regard. When I spoke to the Welsh Retail Consortium recently, they said that their message to consumers is to buy now and don't wait until just before Christmas—pace your purchasing—and I'd very much support that message to the population of Wales.
In regard to getting the message out more widely regarding attractions that are open, of course, the Welsh Association of Visitor Attractions has an important role in this regard, in making sure that the public are aware that visitor attractions are operating in a very safe, COVID-proof way. Dafydd Elis-Thomas and I both speak with visitor attractions that have shown incredible resource in adapting to coronavirus, that are operating safely and that are enjoying good customer feedback as a consequence of the responsible actions that they've taken. We want to be able to help businesses like those through the deployment of those business development grants, which will not just offer the bridge through coronavirus but an opportunity to bounce back once we're through this pandemic.
Diolch. O ran busnesau sy'n gysylltiedig â thwristiaeth, rydym yn amlwg yn cynnal trafodaethau parhaus â Llywodraeth y DU. Mae fy nghyfaill a'm cyd-Aelod Dafydd Elis-Thomas mewn cysylltiad rheolaidd iawn â chymheiriaid yn Llywodraeth y DU ac mae wedi bod yn trafod pecyn cymorth sy'n gysylltiedig â thwristiaeth a lletygarwch gan Lywodraeth y DU. Bydd grantiau datblygu busnes yn gofyn i fusnesau ddangos sut y mae ganddynt gynllun i fynd y tu hwnt i'r coronafeirws, er mwyn goroesi nid yn unig yr her uniongyrchol ond ffynnu yn y dyfodol.
Derbyniaf y pwyntiau a godwyd ynglŷn â materion lles anifeiliaid yn fawr iawn. Rydym mewn trafodaethau ar draws adrannau o fewn Llywodraeth Cymru ynghylch y cymorth sy'n ofynnol gan atyniadau ymwelwyr anifeiliaid. Ond, mae'n rhaid dweud ein bod, drwy ddau gam cyntaf y gronfa cadernid economaidd, wedi gallu buddsoddi'n helaeth iawn mewn sŵau ac atyniadau anifeiliaid eraill.
O ran y cynnig Nadolig sy'n cydymffurfio â rheolau COVID a awgrymwyd gan yr Aelod, rwy'n credu mai manwerthu, mae'n debyg, sydd angen y cymorth mwyaf yn hyn o beth. Pan siaradais â Chonsortiwm Manwerthu Cymru yn ddiweddar, dywedon nhw mai eu neges i ddefnyddwyr yw prynu nawr a pheidio ag aros tan yn agos i'r Nadolig—prynwch gam wrth gam—ac rwy'n sicr yn cefnogi'r neges honno i boblogaeth Cymru.
O ran cyfleu'r neges yn ehangach ynglŷn ag atyniadau sydd ar agor, wrth gwrs, mae gan Gymdeithas Atyniadau Ymwelwyr Cymru ran bwysig i'w chwarae yn hyn o beth, sef sicrhau bod y cyhoedd yn ymwybodol bod atyniadau ymwelwyr yn gweithredu mewn ffordd ddiogel iawn sy'n rhydd rhag COVID. Mae Dafydd Elis-Thomas a minnau, ein dau, yn siarad ag atyniadau ymwelwyr sydd wedi dangos adnoddau anhygoel wrth addasu i'r coronafeirws, sy'n gweithredu'n ddiogel ac sy'n derbyn adborth da gan gwsmeriaid o ganlyniad i'r camau cyfrifol a gymerwyd ganddynt. Rydym eisiau gallu helpu busnesau fel y rhain drwy ddefnyddio'r grantiau datblygu busnes hynny, a fydd nid yn unig yn cynnig pont drwy'r coronafeirws ond cyfle i adfer pan fyddwn wedi dod trwy'r pandemig hwn.
Minister, thank you for your statement this afternoon and for the work the Welsh Government is actually doing to support our businesses throughout this pandemic. I echo the concerns of Helen Mary Jones regarding the steel sector. I listened to your answers, but I have lost confidence in the UK Government at this point in time, particularly as Project Birch seems to have come to a halt. Therefore, I ask you not just to speak to them but to actually shout out loudly and call them out on Project Birch.
In relation to phase 3 of the ERF, can you confirm that businesses that may already have applied for support can still apply for more support from this fund? For example, I have a business in my constituency that provides sound engineering for major concerts and outdoor events. Now, they've not had any business since lockdown started, and they're unlikely to have any business for the next several months. They cannot, probably, afford to include funding to support that because they've had no income in that time. Can you confirm that businesses such as that are able to get funding from this fund to ensure that they can survive? Because they offer a fantastic service to the industry and the entertainment sector, but without that support they may not be here in six months' time.
Gweinidog, diolch am eich datganiad y prynhawn yma ac am y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gynorthwyo ein busnesau drwy gydol y pandemig hwn. Ategaf bryderon Helen Mary Jones ynglŷn â'r sector dur. Gwrandewais ar eich atebion, ond rwyf wedi colli hyder yn Llywodraeth y DU ar hyn o bryd, yn enwedig gan ei bod yn ymddangos bod Prosiect Birch wedi dod i ben. Felly, gofynnaf i chi nid yn unig i siarad â nhw ond i weiddi'n uchel a'u galw allan ar Brosiect Birch.
O ran cam 3 y Gronfa Cadernid Economaidd, a allwch gadarnhau y gall busnesau sydd o bosibl eisoes wedi gwneud cais am gymorth wneud cais am fwy o gymorth o'r gronfa hon? Er enghraifft, mae gennyf fusnes yn fy etholaeth i sy'n darparu peirianneg sain ar gyfer cyngherddau mawr a digwyddiadau awyr agored. Nawr, nid ydynt wedi cael unrhyw fusnes ers dechrau'r cyfyngiadau symud ac mae'n annhebygol y bydd ganddynt unrhyw fusnes am y misoedd nesaf. Mae'n debyg na allant fforddio cynnwys cyllid i gefnogi hynny oherwydd nid ydynt wedi cael incwm yn y cyfnod hwnnw. A allwch gadarnhau bod busnesau fel hynny'n gallu cael arian o'r gronfa hon i sicrhau y gallant oroesi? Maent yn cynnig gwasanaeth gwych i'r diwydiant a'r sector adloniant, ond heb y cymorth hwnnw efallai na fyddant yma ymhen chwe mis.
Can I thank Dai Rees for his questions and assure him that we make the case for the Welsh steel industry every single week that we have contact with the UK Government? It's absolutely vital that support is brought forward for the steel sector and, as I said earlier, for the automotive sector, for aerospace and for aviation.
In direct regard to the question that he raised about support through the third phase of the economic resilience fund, I can confirm that businesses that had previously applied for support, whether they secured it or not, can apply for this third phase of support from the economic resilience fund, because the type of support that we're offering on this occasion is different. It's about making sure that businesses can get through local restrictions and that businesses are able to adapt to the new economy.
A allaf ddiolch i Dai Rees am ei gwestiynau a'i sicrhau ein bod yn cyflwyno'r achos dros ddiwydiant dur Cymru bob wythnos y mae gennym gysylltiad â Llywodraeth y DU? Mae'n gwbl hanfodol bod cymorth yn cael ei gyflwyno ar gyfer y sector dur ac, fel y dywedais yn gynharach, ar gyfer y sector modurol, ar gyfer awyrofod ac ar gyfer hedfan.
Gan roi sylw uniongyrchol i'r cwestiwn a gododd am gymorth drwy drydydd cam y gronfa cadernid economaidd, gallaf gadarnhau y gall busnesau a oedd wedi gwneud cais am gymorth o'r blaen, p'un a oeddent wedi'i sicrhau ai peidio, wneud cais am y trydydd cam hwn o gymorth gan y gronfa cadernid economaidd, oherwydd mae'r math o gymorth yr ydym yn ei gynnig y tro hwn yn wahanol. Mae'n ymwneud â sicrhau y gall busnesau oroesi drwy gyfyngiadau lleol a bod busnesau'n gallu addasu i'r economi newydd.
And to finish this statement, a final question—Mick Antoniw.
Ac i orffen y datganiad hwn, un cwestiwn olaf—Mick Antoniw.
Thank you, Minister, for your statement and for the details on this funding. Can I ask very crisply in respect of the coach and tour industry—? I have hundreds of people employed in my constituency who work in this industry, and I know you're familiar with it—can you consider whether it is appropriate for some of these companies to actually be categorised as transport as opposed to tourism and hospitality, which is as much a part of their business, because not being categorised as such disqualifies them from certain benefits in terms of VAT, in terms of council tax and so on? It seems to me that that would be of considerable assistance, particularly to coach companies in my constituency.
I very much welcome the statement in respect of aviation and your comments there. Keir Starmer, the Labour leader, has called for changing the law to make it unlawful for companies to fire and then rehire on lower terms and conditions. Would you support a call for that law change? And also, in terms of grants, can you ensure that companies that adopt that course of action would not qualify ethically for Welsh Government support?
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad ac am y manylion am y cyllid hwn. A gaf i ofyn yn gryno iawn am y diwydiant coetshis a theithiau—? Mae gennyf gannoedd o bobl a gyflogir yn fy etholaeth i sy'n gweithio yn y diwydiant hwn, a gwn eich bod yn gyfarwydd ag ef—a wnewch chi ystyried a yw'n briodol i rai o'r cwmnïau hyn gael eu categoreiddio fel trafnidiaeth yn hytrach na thwristiaeth a lletygarwch, sy'n gymaint yn rhan o'u busnes, oherwydd nid yw cael eu categoreiddio felly yn eu hanghymhwyso rhag rhai budd-daliadau o ran TAW, o ran y dreth gyngor ac yn y blaen? Mae'n ymddangos i mi y byddai hynny o gymorth sylweddol, yn enwedig i gwmnïau bysiau yn fy etholaeth.
Rwy'n sicr yn croesawu'r datganiad o ran hedfan a'ch sylwadau yn y fan yna. Mae Keir Starmer, arweinydd y Blaid Lafur, wedi galw am newid y gyfraith i'w gwneud yn anghyfreithlon i gwmnïau ddiswyddo ac ail-gyflogi ar delerau ac amodau is. A fyddech chi'n cefnogi galwad am y newid hwnnw yn y gyfraith? A hefyd, o ran grantiau, a wnewch chi sicrhau na fyddai cwmnïau sy'n dilyn y camau gweithredu hynny yn gymwys yn foesegol i gael cymorth gan Lywodraeth Cymru?
I thank Mick Antoniw for his questions. We'll certainly look at categorisation of coach companies. Coach companies of course will be able to apply for and, if they meet the criteria, will be able to secure economic resilience funding through the third phase, just as they were able to secure it during the first two phases of support.
I would also echo the comments that Mick Antoniw made in regard to firing and hiring. It's essential, as I said in response to an earlier contribution, that as we look to the recovery we attempt to narrow inequalities, to enhance fair working practices, rather than allow what happens in most circumstances when there's a recession, which is that you see workers' rights being depleted, you see inequalities widen, you see those communities that were left behind before a recession left behind even further once you emerge from it. That will not happen on this occasion. We are determined to ensure that we build a fairer and a greener and a more just economy.
Diolch i Mick Antoniw am ei gwestiynau. Byddwn ni'n sicr yn edrych ar gategoreiddio cwmnïau bysiau. Wrth gwrs, bydd cwmnïau bysiau'n gallu gwneud cais ac, os ydyn nhw'n bodloni'r meini prawf, byddan nhw'n gallu sicrhau cyllid cadernid economaidd drwy'r trydydd cam, yn union fel yr oedden nhw'n gallu ei sicrhau yn ystod dau gam cyntaf y cymorth.
Byddwn i hefyd yn adleisio'r sylwadau a wnaeth Mick Antoniw ynglŷn â diswyddo a chyflogi. Mae'n hanfodol, fel y dywedais mewn ymateb i gyfraniad cynharach, wrth i ni edrych ar yr adferiad ein bod yn ceisio lleihau anghydraddoldebau, er mwyn gwella arferion gweithio teg, yn hytrach na chaniatáu'r hyn sy'n digwydd yn y rhan fwyaf o amgylchiadau pan fydd dirwasgiad, sef eich bod yn gweld hawliau gweithwyr yn cael eu disbyddu, eich bod yn gweld anghydraddoldebau'n lledu, eich bod yn gweld y cymunedau hynny a adawyd ar ôl cyn i ddirwasgiad gael eu gadael ar ôl hyd yn oed yn fwy ar ôl i chi ddod allan ohono. Ni fydd hynny'n digwydd y tro hwn. Rydym yn benderfynol o sicrhau ein bod yn adeiladu economi decach a gwyrddach a mwy cyfiawn.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
We now move to item 8, which is a statement by the Deputy Minister for Housing and Local Government on town centres—securing their future. Hannah Blythyn.
Symudwn yn awr at eitem 8, sy'n ddatganiad gan y Dirprwy Weinidog dros Dai a Llywodraeth Leol ar ganol trefi—diogelu eu dyfodol. Hannah Blythyn.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I wanted to take the opportunity to update members on the £90 million transforming towns package announced in January and the written statement issued shortly before summer recess on support for our town centres to cope with the coronavirus pandemic.
A sense of pride in place is at the heart of communities right across the country. Places for leisure, living, working and learning. Towns that match the needs of today whilst remaining rooted to their proud heritage. The pandemic has neither changed our commitment nor our ambition. If anything, it has reinforced and reignited it. But it has changed the circumstances and accelerated well-established trends like the growth of online sales and pressure on the retail sector.
We've also witnessed more positive changes, with a new appreciation of the green spaces and nature on our doorstep and reduced traffic, congestion and, consequently, emissions, alongside a shift towards shopping local and the rise in popularity of outdoor markets. We must lock in these positive changes. Creating green and clean communities, with improvements like the greening of public space, addressing drainage and improving air quality, is central to shaping the town centres of tomorrow.
The transforming towns green infrastructure support is enabling us to put this aspiration into action today, with 20 projects worth a total value of £9 million, like the scheme in Newtown that will redirect rainfall from high-street buildings and car parks through sustainable drainage systems and create rain gardens and landscaped areas.
The COVID-19 pandemic makes it even more important for us to put our transforming towns agenda into action now, and we are putting it into action, enabling town-centre adaptations to support current circumstances but that at the same time could offer an insight into different ways of driving footfall in the future—from outdoor seating, shelter and heating for cafes and pubs, and outdoor waiting areas for salons in Monmouthshire, to social distancing signage and adaptations in 10 Anglesey towns, to providing lighting and power for outdoor markets in Neath Port Talbot. Swansea local authority alone has received over 200 expressions of interest and has been, in their words, overwhelmed by the relief and positive feedback from local independent businesses.
The Vale of Glamorgan is targeting accessibility, active travel and green infrastructure with new cycle racks, storage, planters, seating, footway widening to create space for businesses, lighting improvements and moveable stalls. The focus is on Barry, Cowbridge, Llantwit Major and Penarth, linking with a marketing campaign, financed by our transforming towns revenue funding to aid the recovery of those town centres.
This revenue funding is being put to use by local authorities to market town centres, dial-up digital solutions, improve appearances and tackle empty properties.
We know that long-standing empty properties are a blight on our communities. That's why I've brought in an additional £15.2 million fund to ramp up enforcement and have provided a further £10 million in loan funding to support businesses to revitalise empty properties. Applications are now in for the loan funding from local authorities and the money will be allocated shortly.
Supporting and securing the future of our towns in a way that brings benefits for our people, our places and our planet is a cross-Government priority. Whether it's the local sustainable transport fund promoting active travel solutions, support for major tourism initiatives, investment in landmark heritage projects, funding for community projects, or the local places for nature grants, towns across Wales are benefiting from cross-Government intervention.
COVID-19 means that we must be even more determined about putting into practice our town-centre-first principle, working collaboratively and in partnership both within and outside of Government. It will require a new way of working at the centre of Government. My colleagues in Welsh Government have agreed that town-centre first will be the lens through which every new idea will be considered. That is requiring new ways of working within Welsh Government and with our partners to ensure that we spot the creative opportunities to bring new economic opportunity and vibrancy back to the centre of our communities.
As well as boosting footfall and employment, town-centre locations bring environmental benefits, with opportunities for green infrastructure, both in terms of public spaces and places for reuse and repair, and co-location, reducing the reliance on long commutes and car journeys.
This Government has made clear its commitment to enabling people to work closer to home, working in a way that could improve both livelihoods and lifestyles. Co-working spaces or hubs co-located within town centres support regeneration and economic activity and underpins our town-centre-first approach.
Over the years, as the way in which we work and live has changed, so has the way we use our town centres. To help us rise to the challenge of this change and recognising that it is not Government alone that has all the answers or a role to play, I have established the ministerial town-centre action group, with external expertise, supported by multidisciplinary regional action groups to identify and prioritise actions that will bolster our town centres in the short and long term.
Community engagement and empowerment is central to this. This is not just about places but the people that make them, and it is only right that they shape their future. The action group will be prioritising this issue and we're also conducting a communications campaign to engage local businesses and communities and link with local authorities' marketing of their town centres.
We are all in no doubt that town centres across the UK face challenges. Here in Wales, supporting them through COVID-19 and into the future remains a priority for this Government. Our towns matter; they matter to me and they matter to people throughout Wales. They're not just centres of business and trade, important though that is, they are places that matter to us on a much more intrinsic level, places that are part of who we are and where we're from. Places that we all want to see not simply get by but come back better, reaffirming our pride in place to bring benefits for our local communities, economy and environment.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Roeddwn i eisiau manteisio ar y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y pecyn trawsnewid trefi gwerth £90 miliwn a gyhoeddwyd ym mis Ionawr a'r datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd ychydig cyn toriad yr haf ar gymorth i ganol ein trefi ymdopi â phandemig y coronafeirws.
Mae ymdeimlad o falchder wrth wraidd cymunedau ledled y wlad. Lleoedd hamdden, byw, gweithio a dysgu. Trefi sy'n cyfateb i anghenion heddiw wrth barhau i fod wedi'u gwreiddio i'w treftadaeth falch. Nid yw'r pandemig wedi newid ein hymrwymiad na'n huchelgais. Os rhywbeth, mae wedi'i atgyfnerthu a'i ail-danio. Ond mae wedi newid yr amgylchiadau ac wedi cyflymu tueddiadau sefydledig fel twf gwerthiannau ar-lein a phwysau ar y sector manwerthu.
Rydym ni hefyd wedi gweld newidiadau mwy cadarnhaol, a gwerthfawrogiad newydd o'r mannau gwyrdd a natur ar garreg y drws a llai o draffig, tagfeydd ac, o ganlyniad, allyriadau, ochr yn ochr â newid tuag at siopa'n lleol a'r cynnydd ym mhoblogrwydd marchnadoedd awyr agored. Mae'n rhaid i ni gadw'r newidiadau cadarnhaol hyn. Mae creu cymunedau gwyrdd a glân, gyda gwelliannau fel gwyrddio mannau cyhoeddus, mynd i'r afael â draenio a gwella ansawdd aer, yn ganolog i lunio canol trefi y dyfodol.
Mae cymorth seilwaith gwyrdd trawsnewid trefi yn ein galluogi i roi'r dyhead hwn ar waith heddiw, gydag 20 o brosiectau gwerth cyfanswm o £9 miliwn, fel y cynllun yn y Drenewydd a fydd yn ailgyfeirio glaw o adeiladau'r stryd fawr a meysydd parcio drwy systemau draenio cynaliadwy ac yn creu gerddi glaw ac ardaloedd wedi'u tirlunio.
Mae'r pandemig COVID-19 yn ei gwneud yn bwysicach fyth i ni roi ein hagenda trawsnewid trefi ar waith yn awr, ac rydym yn ei rhoi ar waith, yn galluogi addasiadau canol trefi i gefnogi'r amgylchiadau presennol ond a allai, ar yr un pryd, gynnig cipolwg ar wahanol ffyrdd o annog ymwelwyr yn y dyfodol—o seddau awyr agored, lloches a gwres ar gyfer caffis a thafarndai, ac ardaloedd aros awyr agored ar gyfer salonau yn Sir Fynwy, i arwyddion ac addasiadau ymbellhau cymdeithasol mewn 10 tref ar Ynys Môn, i ddarparu goleuadau a phŵer ar gyfer marchnadoedd awyr agored yng Nghastell-nedd Port Talbot. Mae awdurdod lleol Abertawe yn unig wedi derbyn dros 200 o ddatganiadau o ddiddordeb ac, yn eu geiriau nhw, maen nhw wedi'u syfrdanu gan y rhyddhad a'r adborth cadarnhaol gan fusnesau annibynnol lleol.
Mae Bro Morgannwg yn targedu hygyrchedd, teithio llesol a seilwaith gwyrdd gyda rheseli newydd i feiciau, mannau storio, planhigion, seddi, lledu'r droetffordd i greu lle i fusnesau, gwella goleuadau a stondinau symudol. Mae'r pwyslais ar y Barri, y Bont-faen, Llanilltud Fawr a Phenarth, sy'n cysylltu ag ymgyrch farchnata, a ariennir gan ein cyllid refeniw trawsnewid trefi i helpu i adfer canol y trefi hynny.
Caiff y cyllid refeniw hwn ei ddefnyddio gan awdurdodau lleol i farchnata canol trefi, dod o hyd i atebion digidol, gwella ymddangosiadau a mynd i'r afael ag eiddo gwag.
Gwyddom fod eiddo gwag hirsefydlog yn falltod ar ein cymunedau. Dyna pam yr wyf wedi cyflwyno cronfa ychwanegol o £15.2 miliwn i gynyddu'r broses orfodi ac wedi darparu £10 miliwn arall o gyllid benthyciadau i gefnogi busnesau i adfywio eiddo gwag. Mae ceisiadau bellach ar gyfer y cyllid benthyciad gan awdurdodau lleol a bydd yr arian yn cael ei ddyrannu'n fuan.
Mae cynorthwyo a sicrhau dyfodol ein trefi mewn ffordd sy'n dod â manteision i'n pobl, ein lleoedd a'n planed yn flaenoriaeth draws-Lywodraethol. Boed yn gronfa trafnidiaeth gynaliadwy leol sy'n hyrwyddo atebion teithio llesol, cymorth ar gyfer mentrau twristiaeth mawr, buddsoddi mewn prosiectau treftadaeth nodedig, cyllid ar gyfer prosiectau cymunedol, neu'r lleoedd lleol ar gyfer grantiau natur, mae trefi ledled Cymru yn elwa o ymyrraeth draws-Lywodraethol.
Mae COVID-19 yn golygu bod yn rhaid i ni fod hyd yn oed yn fwy penderfynol ynghylch gweithredu ein hegwyddor o roi canol trefi yn gyntaf, gan gydweithio ac mewn partneriaeth o fewn a thu allan i'r Llywodraeth. Bydd angen ffordd newydd o weithio wrth wraidd y Llywodraeth. Mae fy nghyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru wedi cytuno mai canol y dref yn gyntaf fydd y lens ar gyfer ystyried pob syniad newydd. Mae hynny'n gofyn am ffyrdd newydd o weithio o fewn Llywodraeth Cymru a gyda'n partneriaid i sicrhau ein bod yn sylwi ar y cyfleoedd creadigol i ddod â chyfle economaidd a bywiogrwydd newydd yn ôl i ganol ein cymunedau.
Yn ogystal â hybu nifer yr ymwelwyr a chyflogaeth, mae lleoliadau canol trefi yn dod â manteision amgylcheddol, gyda chyfleoedd ar gyfer seilwaith gwyrdd, o ran mannau cyhoeddus a mannau ar gyfer ailddefnyddio ac atgyweirio, a chyd-leoli, gan leihau'r ddibyniaeth ar gymudo hir a theithiau ceir.
Mae'r Llywodraeth hon wedi egluro ei hymrwymiad i alluogi pobl i weithio'n agosach i'w cartrefi, gan weithio mewn ffordd a allai wella bywoliaeth a ffyrdd o fyw. Mae mannau neu ganolfannau cydweithredol sydd wedi'u cydleoli yng nghanol trefi yn cefnogi adfywio a gweithgarwch economaidd ac yn sail i'n dull gweithredu canol tref yn gyntaf.
Dros y blynyddoedd, wrth i'r ffordd yr ydym yn gweithio ac yn byw newid, felly hefyd y ffordd yr ydym ni'n defnyddio canol ein trefi. Er mwyn ein helpu i ymateb i her y newid hwn a chydnabod nad Llywodraeth yn unig sydd â'r holl atebion neu rôl i'w chwarae, yr wyf wedi sefydlu'r grŵp gweithredu gweinidogol ar ganol trefi, gydag arbenigedd allanol, gyda chefnogaeth grwpiau gweithredu rhanbarthol amlddisgyblaethol i nodi a blaenoriaethu camau gweithredu a fydd yn cryfhau canol ein trefi yn y tymor byr a'r tymor hir.
Mae ymgysylltu a grymuso cymunedau yn ganolog i hyn. Nid yw hyn yn ymwneud â lleoedd yn unig ond y bobl sy'n eu gwneud, ac mae ond yn iawn iddynt lunio eu dyfodol. Bydd y grŵp gweithredu yn blaenoriaethu'r mater hwn ac rydym hefyd yn cynnal ymgyrch gyfathrebu i ymgysylltu â busnesau a chymunedau lleol a chysylltu â'r ffordd y mae awdurdodau lleol yn marchnata canol eu trefi.
Nid oes amheuaeth gennym i gyd fod canol trefi ledled y DU yn wynebu heriau. Yma yng Nghymru, mae eu cefnogi drwy COVID-19 ac yn y dyfodol yn parhau i fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon. Mae ein trefi'n bwysig; maen nhw o bwys i mi ac maen nhw o bwys i bobl ledled Cymru. Nid canolfannau busnes a masnach yn unig ydyn nhw, er mor bwysig yw hynny, maen nhw'n leoedd sy'n bwysig i ni ar lefel lawer mwy cynhenid, lleoedd sy'n rhan o bwy ydym ni ac o ble yr ydym ni'n dod. Lleoedd yr ydym ni i gyd eisiau eu gweld nid yn unig yn goroesi ond yn dod yn ôl yn well, gan ailddatgan ein balchder i ddod â manteision i'n cymunedau, ein heconomi a'n hamgylchedd lleol.
You refer to the £90 million transforming towns package announced in January and the written statement that you issued shortly before summer recess on support for our town centres to cope with the coronavirus pandemic. Your written statement on 15 July, announcing a £9 million fund, stated that £5.3 million of this was from the transforming towns programme and £3.7 million from Valleys taskforce funding. Is this, therefore, new funding or part of the £90 million already announced in January?
The UK Government has announced a £3.6 billion towns fund to support towns across England. Although most of this funding came from UK Ministry of Housing, Communities and Local Government departmental spending for England, which did not, therefore, generate additional Barnett consequential funding for the Welsh Government, all of the funding for the towns fund in England is drawn from pots that will generate funding for the Welsh Government. Given that the Welsh Government will therefore make its own decisions on how to spend this, will you be spending at least an equivalent sum on transforming towns in Wales?
Small towns in Wales account for almost 40 per cent of the whole population of the country. Five of the 10 most deprived areas in Wales are located within towns, including Rhyl, Wrexham and Merthyr Tydfil. A Welsh Conservative Government would therefore establish a £200 million seaside town fund and market town fund to help regenerate Wales's local communities, which would help level up investment across Wales and, critically, enable communities to decide how the fund is to be invested within their local area.
How, therefore, would you respond to the statement by FSB Cymru, the Federation of Small Businesses, that we need a new approach for our high streets, including publishing town strategies in every town, ensuring the ownership is local, and businesses, voluntary and public sectors are engaged, establishing a property register where interventions often fail with absent or unidentifiable landlords, to build a basis for engagement, and rethinking the role of business rates in towns, replicating the English relief of high-street businesses?
Your statement in July stated that the £9 million fund would complement the Welsh Government's local sustainable transport fund and make it safer and easier for people to get around their local town. You also state today that the greening of public space, addressing drainage and improving air quality are central to shaping the town centres of tomorrow. How do you therefore respond to the call by the Royal National Institute of Blind People Cymru and Guide Dogs Cymru for the Welsh Government to ensure that people with sight loss, and other disabled people, are not unfairly disadvantaged by changes to the built environment, or any other measures taken in response to coronavirus?
Your statement in July also stated the £9 million fund would complement funding to support business improvement districts' running costs for three months. A business improvement district is where local businesses—[Inaudible.]—and work together with partners to form a group to invest money and make improvements to an area. However, when I checked the Welsh Government website today, it stated that there are currently only 16 business improvement districts in Wales that could only get—[Inaudible.]—support up to March 2020, is available for each proposed business improvement district area. So, what, please, can you update us, is the current position with them?
Finally, you state today that community engagement and empowerment is central to identifying and prioritising actions that will bolster our town centres, and that the ministerial town-centre action group will be prioritising this. When I questioned you about this in January, referring to the extensive work carried out by the Carnegie Trust on the enabling state and 'Turnaround Towns', which found the future of our towns is about more than just the high street, it's also about residents' access to levers of change and their ability to influence decisions, and that communities are best placed to bring a wealth of local knowledge and collective energy to the decisions that affect them, you replied:
'One of the things we are doing as part of this package is looking in terms of how we can take forward more of a communications approach with communities, to work with them, to actually talk about the support that we're talking about and get their input'.
So, finally, what concrete measures have you therefore put in place since January to make this happen? Diolch yn fawr.
Fe gyfeirioch chi at y pecyn trawsnewid trefi gwerth £90 miliwn a gyhoeddwyd ym mis Ionawr a'r datganiad ysgrifenedig a gyhoeddwyd gennych ychydig cyn toriad yr haf ar gymorth i ganol ein trefi i ymdopi â phandemig y coronafeirws. Roedd eich datganiad ysgrifenedig ar 15 Gorffennaf, a oedd yn cyhoeddi cronfa o £9 miliwn, yn datgan bod £5.3 miliwn o hyn yn dod o'r rhaglen trawsnewid trefi a £3.7 miliwn o gyllid Tasglu'r Cymoedd. Felly ai cyllid newydd neu ran o'r £90 miliwn a gyhoeddwyd eisoes ym mis Ionawr yw hwn?
Mae Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi cronfa trefi gwerth £3.6 biliwn i gefnogi trefi ledled Lloegr. Er i'r rhan fwyaf o'r arian hwn ddod o wariant adrannol y Weinyddiaeth Dai, Cymunedau a Llywodraeth Leol yn y DU ar gyfer Lloegr, nad oedd, felly, yn cynhyrchu cyllid canlyniadol Barnett ychwanegol i Lywodraeth Cymru, daw'r holl gyllid ar gyfer y gronfa trefi yn Lloegr o botiau a fydd yn cynhyrchu cyllid i Lywodraeth Cymru. O gofio y bydd Llywodraeth Cymru felly'n gwneud ei phenderfyniadau ei hun ar sut i wario hyn, a fyddwch chi'n gwario o leiaf swm cyfatebol ar drawsnewid trefi yng Nghymru?
Mae trefi bach yng Nghymru yn cyfrif am bron i 40 y cant o boblogaeth gyfan y wlad. Mae pump o'r 10 ardal fwyaf difreintiedig yng Nghymru wedi'u lleoli mewn trefi, gan gynnwys y Rhyl, Wrecsam a Merthyr Tudful. Felly, byddai Llywodraeth Geidwadol Cymru yn sefydlu cronfa gwerth £200 miliwn ar gyfer trefi glan môr a threfi marchnad i helpu i adfywio cymunedau lleol Cymru, a fyddai'n helpu i sicrhau buddsoddiad ledled Cymru ac, yn hollbwysig, yn galluogi cymunedau i benderfynu sut y caiff y gronfa ei fuddsoddi yn eu hardal leol.
Sut, felly, ydych chi'n ymateb i'r datganiad gan FSB Cymru, y Ffederasiwn Busnesau Bach, fod arnom angen dull newydd ar gyfer ein strydoedd mawr, gan gynnwys cyhoeddi strategaethau trefi ym mhob tref, sicrhau bod y berchnogaeth yn lleol, a bod busnesau, y sectorau gwirfoddol a chyhoeddus yn cael eu cynnwys, sefydlu cofrestr eiddo pan fo ymyriadau'n aml yn methu â landlordiaid absennol neu anhysbys, er mwyn adeiladu sail ar gyfer ymgysylltu, ac ailystyried swyddogaeth ardrethi busnes mewn trefi, gan efelychu rhyddhad busnesau'r stryd fawr yn Lloegr?
Roedd eich datganiad ym mis Gorffennaf yn nodi y byddai'r gronfa £9 miliwn yn ategu cronfa trafnidiaeth gynaliadwy leol Llywodraeth Cymru ac yn ei gwneud yn fwy diogel ac yn haws i bobl fynd o gwmpas eu tref leol. Rydych chi hefyd yn datgan heddiw hefyd fod gwneud mannau cyhoeddus yn fwy gwyrdd, mynd i'r afael â draenio a gwella ansawdd aer yn ganolog i lunio canol trefi yfory. Sut felly ydych chi'n ymateb i alwad RNIB Cymru a Guide Dogs Cymru i Lywodraeth Cymru sicrhau nad yw pobl sydd wedi colli eu golwg, a phobl anabl eraill, dan anfantais annheg oherwydd newidiadau i'r amgylchedd adeiledig, nac unrhyw fesurau eraill a gymerir mewn ymateb i'r coronafeirws?
Roedd eich datganiad ym mis Gorffennaf hefyd yn nodi y byddai'r gronfa £9 miliwn yn ategu cyllid i gefnogi costau rhedeg ardaloedd gwella busnes am dri mis. Ardal gwella busnes yw lle mae busnesau lleol—[Anghlywadwy.]—a chydweithio â phartneriaid i ffurfio grŵp i fuddsoddi arian a gwneud gwelliannau i ardal. Fodd bynnag, pan edrychais ar wefan Llywodraeth Cymru heddiw, roedd yn nodi gallai 16 o ardaloedd gwella busnes yng Nghymru ar hyn o bryd ond cael—[Anghlywadwy.]—mae cymorth hyd at fis Mawrth 2020 ar gael ar gyfer pob ardal gwella busnes arfaethedig. Felly, beth, os gwelwch yn dda, os gallwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, yw'r sefyllfa bresennol gyda nhw?
Yn olaf, rydych chi'n dweud heddiw fod ymgysylltu â chymunedau a'u grymuso yn ganolog i nodi a blaenoriaethu camau gweithredu a fydd yn cryfhau canol ein trefi, ac y bydd y grŵp gweithredu gweinidogol ar ganol trefi yn blaenoriaethu hyn. Pan holais i chi am hyn ym mis Ionawr, gan gyfeirio at y gwaith helaeth a wnaed gan Ymddiriedolaeth Carnegie ar y wladwriaeth alluogi a 'Turnaround Towns', a ganfu fod dyfodol ein trefi yn ymwneud â mwy na'r stryd fawr yn unig, mae hefyd yn ymwneud â mynediad trigolion at ysgogiadau newid a'u gallu i ddylanwadu ar benderfyniadau, a bod cymunedau yn y sefyllfa orau i ddod â chyfoeth o wybodaeth leol ac egni ar y cyd i'r penderfyniadau sy'n effeithio arnyn nhw, fe wnaethoch chi ateb:
'Un o'r pethau yr ydym ni'n ei wneud yn rhan o'r pecyn hwn yw ystyried sut y gallwn ni gyfathrebu mwy gyda chymunedau, i weithio gyda nhw, i siarad mewn gwirionedd am y gefnogaeth yr ydym ni'n sôn amdani a chael eu barn'.
Felly, yn olaf, pa fesurau pendant yr ydych chi felly wedi'u rhoi ar waith ers mis Ionawr i wneud i hyn ddigwydd? Diolch yn fawr.
Can I thank the Member for a number of questions and points that he made in response to the statement there? I'll try my best to endeavour to cover them as fully as I can. In respect of any consequentials, the Member was right, we did not receive any additional funding, but the £90 million that we've put in to our transforming towns by far dwarfs any consequentials that we get from the UK Government, and we are very much committed to supporting our town centres, as I outlined in this statement and prior to this. And although the transforming towns is a £90 million loan, this is not the only investment that is going into our towns; there's investment from across Government, from tourism, from Local Places for Nature and from a huge amount of things, not to mention the business support that has been enabled through the economic resilience fund.
The Member referred to FSB Cymru and their report and the comments they've made, and I made clear in my statement that I don't believe Government alone has all the answers, all the suggestions, for how we rise to the challenge. And I very much welcome that FSB Cymru, along with other partners and stakeholders, are part of the ministerial action group that is helping with taking us forward in terms of, actually, how we address a number of priority challenges within Wales when it comes to our town centres. That engagement with communities is part of it, because, actually, for something to succeed, the community needs to be part of shaping that and to continue and take it forward. One of the means I'm looking to do is actually making sure that community and town councils, who are often embedded in the local communities through various roles that they play, are actually able to access and have greater influence in terms of the local authority and in accessing support for their towns themselves.
I did mention in the statement, if the Member recalls, about a communication campaign, and this would be looking at a pilot in a number of areas, in geographically spread areas right across Wales, on actually how we better pilot ways of engaging with people to not only talk about the investment that has happened, but make sure they shape any investment in the future.
The Member specifically referred to towns in north Wales such as Rhyl and Wrexham, and, to all Members, I am more than happy to supply a more detailed exhibition map in terms of what investment is going into those towns and across Wales.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am y nifer o gwestiynau a phwyntiau a wnaeth mewn ymateb i'r datganiad yna? Byddaf yn gwneud fy ngorau i geisio ymdrin â nhw mor llawn ag y gallaf. O ran unrhyw symiau canlyniadol, roedd yr Aelod yn iawn, ni chawsom ni unrhyw arian ychwanegol, ond mae'r £90 miliwn yr ydym ni wedi'i roi i'n cynllun trawsnewid trefi yn llawer mwy na'r symiau canlyniadol a gawn ni gan Lywodraeth y DU, ac rydym ni wedi ymrwymo'n llwyr i gefnogi canol ein trefi, fel yr amlinellais yn y datganiad hwn a chyn hyn. Ac er mai benthyciad o £90 miliwn yw'r cynllun trawsnewid trefi, nid dyma'r unig fuddsoddiad yn ein trefi; mae buddsoddiad gan bob rhan o'r Llywodraeth, o dwristiaeth, o Leoedd Lleol ar gyfer Natur ac o lawer iawn o bethau, heb sôn am y cymorth busnes y gallwyd ei roi drwy'r gronfa cadernid economaidd.
Cyfeiriodd yr Aelod at Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru a'u hadroddiad a'r sylwadau y maen nhw wedi'u gwneud, a gwneuthum yn glir yn fy natganiad nad wyf yn credu bod gan y Llywodraeth yr holl atebion, yr holl awgrymiadau, ynghylch sut yr ydym yn ymateb i'r her. Ac rwy'n croesawu'n fawr fod Ffederasiwn Busnesau Bach Cymru, ynghyd â phartneriaid a rhanddeiliaid eraill, yn rhan o'r grŵp gweithredu gweinidogol sy'n ein helpu i symud ymlaen o ran, mewn gwirionedd, sut yr ydym yn mynd i'r afael â nifer o heriau blaenoriaeth yng Nghymru sy'n ymwneud â chanol ein trefi. Mae'r ymgysylltu hwnnw â chymunedau yn rhan o hynny, oherwydd, mewn gwirionedd, er mwyn i rywbeth lwyddo, mae angen i'r gymuned fod yn rhan o lunio hynny a pharhau a bwrw ymlaen ag ef. Un o'r dulliau yr wyf yn ceisio'i ddatblygu yw sicrhau y gall cynghorau tref a chymuned, sy'n aml wedi ymwreiddio yn y cymunedau lleol drwy eu swyddogaethau amrywiol, mewn gwirionedd gysylltu ag awdurdodau lleol a chael mwy o ddylanwad arnynt a chael cymorth i'w trefi eu hunain.
Fe wnes i sôn yn y datganiad, os yw'r Aelod yn cofio, am ymgyrch gyfathrebu, a byddai hon yn edrych ar gynllun arbrofol mewn nifer o ardaloedd, mewn ardaloedd sydd wedi'u gwasgaru'n ddaearyddol ledled Cymru, ynghylch sut y byddwn yn arbrofi gyda ffyrdd gwell o ymgysylltu â phobl, nid yn unig i siarad am y buddsoddiad a wnaed, ond i sicrhau eu bod yn rhan o unrhyw fuddsoddiad yn y dyfodol.
Cyfeiriodd yr Aelod yn benodol at drefi yn y gogledd megis y Rhyl a Wrecsam, ac rwy'n fwy na bodlon darparu map arddangos manylach i bob Aelod o ran pa fuddsoddiad a wneir yn y trefi hynny a ledled Cymru.
I thank the Deputy Minister very much for her statement. As she says, our towns are very important to us, and I'm sure that she'd agree with me that the crisis has highlighted just how important local communities are, but that we will also be perhaps using our towns and our town centres in different ways, partly as a result of the crisis.
The Deputy Minister mentions in her statement opportunities for more local shopping, and, while I'm sure that that is the case, it's also true, for example, that many people have moved towards online shopping rather than shopping directly at all. So, I'm wondering what assessment the Deputy Minister has made or could make of the sorts of businesses that people are currently using more of in our town centres and might be persuaded to use more of as we move forward, because I think it's important that we target encouragement and support at those businesses that are most likely to be successful.
The Deputy Minister mentioned local working hubs. I was very glad to hear her mention those. I wonder if she can say a little bit more in her response to me about how that work is developing. Who does she see developing those hubs? Is that a job for local authorities, is it local co-operatives? I wonder if she has had any discussions with some of the large employers. We've seen big employers in Cardiff, for example, like Admiral and Lloyds, have their staff working from home. For some people, they'll want to continue working from home; many of them would like to work more locally. Is there a role for those big companies, potentially, in investing in that kind of local working hub in some of our Valleys towns, for example?
The Minister makes some references to re-purposing of public spaces that has already happened, but I know that she's very aware that there's a very complex regulatory regime around changing how public spaces are used, and I wonder if she can reassure us that she is working with colleagues across Government to make it easier for local authorities to make those changes, always bearing in mind, of course, the caveat that Mark Isherwood has mentioned about needing to make sure that any of those changes do not create difficulties for disabled people, or, indeed, parents with prams.
I wonder if she's given any consideration to what further might be able to be done to enable more people to actually live in our town centres. She'll be aware of the work that was done recently, in the last couple of years, by Carmarthenshire County Council, where they purchased some disused big shops in the town centre, broke them into smaller units and then converted the spaces above those shops into flats that are now used, and, of course, that means that people are in the town centre, they're using local shops when they can, using local pubs and cafes, and I wonder if the Minister would join me in congratulating Carmarthenshire for that and whether she thinks that's an approach that might be used further.
Finally, and with thanks for your indulgence, acting Presiding Officer, I wonder what further consideration the Deputy Minister and her colleagues have given to the impact of the business rates regime on, particularly, small businesses in the town centres and whether any further work needs to be done to encourage particularly new and innovative small businesses to get off the ground, some of which might be deterred by the business rates regime as it is, and whether there is further work that she and her colleagues across Government could do in that regard.
Diolch yn fawr iawn i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad. Fel y dywed, mae ein trefi'n bwysig iawn i ni, ac rwy'n siŵr y byddai'n cytuno â mi fod yr argyfwng wedi tynnu sylw at ba mor bwysig yw cymunedau lleol, ond y byddwn hefyd efallai'n defnyddio ein trefi a chanol ein trefi mewn gwahanol ffyrdd, yn rhannol o ganlyniad i'r argyfwng.
Mae'r Dirprwy Weinidog yn sôn yn ei datganiad am gyfleoedd i siopa mwy lleol, ac, er fy mod yn siŵr bod hynny'n wir, mae hefyd yn wir, er enghraifft, fod llawer o bobl wedi newid i siopa ar-lein yn hytrach na siopa'n uniongyrchol. Felly, tybed pa asesiad y mae'r Dirprwy Weinidog wedi'i wneud neu y gallai ei wneud o'r mathau o fusnesau y mae pobl yn defnyddio mwy ohonynt ar hyn o bryd yng nghanol ein trefi ac y gellid eu perswadio i ddefnyddio mwy ohonynt yn y dyfodol, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig ein bod yn rhoi anogaeth a chefnogaeth yn benodol i'r busnesau hynny sydd fwyaf tebygol o fod yn llwyddiannus.
Soniodd y Dirprwy Weinidog am ganolfannau gweithio lleol. Roeddwn yn falch iawn o'i chlywed yn sôn am y rheini. Tybed a all ddweud ychydig mwy yn ei hymateb i mi am y ffordd y mae'r gwaith hwnnw'n datblygu. Pwy mae hi'n tybio fydd yn datblygu'r canolfannau hynny? A yw hynny'n waith i awdurdodau lleol, neu i fentrau cydweithredol lleol? Tybed a yw hi wedi cael unrhyw drafodaethau gyda rhai o'r cyflogwyr mawr. Rydym ni wedi gweld cyflogwyr mawr yng Nghaerdydd, er enghraifft, fel Admiral a Lloyds, y bu eu staff yn gweithio gartref. I rai pobl, byddant eisiau parhau i weithio gartref; byddai llawer ohonynt yn hoffi gweithio'n fwy lleol. A oes rhan i'r cwmnïau mawr hynny, o bosib, o ran buddsoddi yn y math yna o ganolfan weithio lleol yn rhai o drefi ein Cymoedd, er enghraifft?
Mae'r Gweinidog yn cyfeirio at yr addasu a fu ar fannau cyhoeddus at ddibenion gwahanol, ond gwn ei bod yn ymwybodol iawn bod cyfundrefn reoleiddio gymhleth iawn ynghylch newid y ffordd y defnyddir mannau cyhoeddus, a tybed a wnaiff hi ein sicrhau ei bod yn gweithio gyda chyd-Aelodau ym mhob rhan o'r Llywodraeth i'w gwneud hi'n haws i awdurdodau lleol wneud y newidiadau hynny, o gofio bob amser, wrth gwrs, yr amod y mae Mark Isherwood wedi sôn amdano ynghylch yr angen i sicrhau nad yw unrhyw un o'r newidiadau hynny'n creu anawsterau i bobl anabl, nac, yn wir, i rieni â phramiau.
Tybed a yw hi wedi ystyried beth arall y gellid ei wneud i alluogi mwy o bobl i fyw yng nghanol ein trefi. Bydd yn ymwybodol o'r gwaith a wnaed yn ddiweddar, yn ystod yr ychydig flynyddoedd diwethaf, gan Gyngor Sir Gaerfyrddin, lle maen nhw wedi prynnu rhai siopau mawr gwag yng nghanol y dref, eu rhannu'n unedau llai ac yna troi'r mannau uwchben y siopau hynny'n fflatiau a ddefnyddir bellach, ac, wrth gwrs, mae hynny'n golygu bod pobl yng nghanol y dref, maen nhw'n defnyddio siopau lleol pan fyddan nhw'n gallu, gan ddefnyddio tafarndai a chaffis lleol, a tybed a wnaiff y Gweinidog ymuno â mi i longyfarch Sir Gaerfyrddin am hynny ac a yw hi'n credu bod hynny'n ddull y gellid ei ddefnyddio ymhellach.
Yn olaf, a chyda diolch am eich goddefgarwch, Llywydd dros dro, tybed pa ystyriaeth bellach y mae'r Dirprwy Weinidog a'i chyd-Aelodau wedi'i rhoi i effaith y gyfundrefn ardrethi busnes ar fusnesau bach yng nghanol y dref, yn enwedig, a pha un a oes angen gwneud unrhyw waith pellach i annog busnesau bach newydd ac arloesol yn arbennig i ymsefydlu, y gallai rhai ohonynt gael eu rhwystro gan y gyfundrefn ardrethi busnes fel y mae, ac a oes gwaith pellach y gallai hi a'i chyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth ei wneud yn hynny o beth.
I absolutely agree with the Member's comments with regard to how the importance and the role of local communities has been really brought to the fore during the past six months or so, and how many people have gone above and beyond, whether they be volunteers or whether they be small businesses, diversifying not just to support their businesses, but to support the more vulnerable in the local community as well.
In terms of actually—. The Member raises a really good point in terms of, actually, that analysis of those local businesses within town centres and how they are managing to diversify. Our revenue funding through our transforming towns funding has enabled local authorities to work with town centres in terms of their digital offer. I think that's really important—it's a really important area of work moving forward, enabling those smaller, independent businesses to increase what they can do online, whether that be actually adjusting to COVID—we have seen it accelerated during the pandemic—whether that's adjusting to, actually, just having some kind of online, web, presence, or offering things like a call and collect or a click and collect service. So, digital in terms of actually how we support small, independent businesses but also town centres as a whole in terms of, actually, that digital can be used to improve the offer and to actually manage footfall and promote footfall within town centres as well.
The Member talks about the repurposing of public spaces and the need to work across Government in terms of actually how we make that accessible, but in a way, as she said, that takes into account the points that the Member, Mark Isherwood, raised with regard to not creating extra hurdles or burdens to access town centres. Absolutely we recognise this is not—as I said in the statement, this is not something for one area of Government or one portfolio alone, and it's not just something for Government alone. We need to work right across Government and we are doing so, and not just within Government, but with local authority partners and the third sector, and those right across the public sector and private sector too, which, as she says, is absolutely crucial in terms of actually how we take forward identifying these co-working hubs right across towns in Wales. She mentioned about Valleys towns, and I'm absolutely committed and keen to making sure that a wide range of towns, and the people that live in those towns, get to reap the benefits of this agenda moving forward. One of the steps that we're taking as a Government that I've asked officials to action is to actually get a clearer understanding of where public sector property is within towns, to offer that leverage to take this agenda forward.
Cytunaf yn llwyr â sylwadau'r Aelod ynglŷn â sut y mae pwysigrwydd a swyddogaeth cymunedau lleol wedi'u dwyn i'r amlwg mewn gwirionedd yn ystod y chwe mis diwethaf, fwy neu lai, a faint o bobl sydd wedi mynd y tu hwnt i hynny, boed yn wirfoddolwyr neu'n fusnesau bach, gan arallgyfeirio nid yn unig i gefnogi eu busnesau, ond i gefnogi'r rhai mwyaf agored i niwed yn y gymuned leol hefyd.
O ran mewn gwirionedd—. Mae'r Aelod yn codi pwynt da iawn o ran y dadansoddiad hwnnw o'r busnesau lleol hynny yng nghanol trefi, a sut maen nhw'n llwyddo i arallgyfeirio. Mae ein cyllid refeniw drwy ein cyllid trawsnewid trefi wedi galluogi awdurdodau lleol i weithio gyda chanol trefi o ran eu cynnig digidol. Credaf fod hynny'n bwysig iawn—mae'n faes gwaith gwirioneddol bwysig wrth symud ymlaen, gan alluogi'r busnesau annibynnol, llai hynny i gynyddu'r hyn y gallant ei wneud ar-lein, boed hynny mewn gwirionedd yn addasu i COVID—rydym ni wedi gweld hyn yn cyflymu yn ystod y pandemig—boed hynny'n addasu i gael rhyw fath o bresenoldeb ar-lein, neu gynnig pethau fel galw a chasglu neu wasanaeth clicio a chasglu. Felly, digidol o ran sut rydym ni'n cefnogi busnesau bach, annibynnol ond hefyd canol trefi yn gyffredinol o ran gallu defnyddio'r cyfrwng digidol hwnnw i wella'r cynnig ac i reoli nifer y defnyddwyr a hyrwyddo nifer y rhai sy'n dod i ganol y trefi hefyd.
Mae'r Aelod yn sôn am addasu mannau cyhoeddus at ddibenion gwahanol a'r angen i weithio ar draws y Llywodraeth o ran sut rydym yn gwneud hynny'n hygyrch, ond mewn ffordd, fel y dywedodd, sy'n ystyried y pwyntiau a godwyd gan yr Aelod Mark Isherwood, o ran peidio â chreu rhwystrau neu feichiau ychwanegol i gael mynediad i ganol trefi. Yn sicr, rydym yn cydnabod nad yw hyn—fel y dywedais yn y datganiad, nid yw hyn yn rhywbeth i un maes Llywodraeth nac i un portffolio yn unig, ac nid rhywbeth i'r Llywodraeth yn unig ydyw. Mae angen inni weithio ar draws y Llywodraeth ac rydym yn gwneud hynny, ac nid o fewn y Llywodraeth yn unig, ond gyda phartneriaid awdurdodau lleol a'r trydydd sector, a'r rheini ar draws y sector cyhoeddus a'r sector preifat hefyd, sydd, fel y dywed, yn gwbl hanfodol o ran sut yr ydym yn bwrw ymlaen â dynodi'r canolfannau cydweithredu hyn ar draws trefi yng Nghymru. Soniodd am drefi'r Cymoedd, ac rwy'n gwbl ymroddedig ac yn awyddus i sicrhau bod ystod eang o drefi, a'r bobl sy'n byw yn y trefi hynny, yn cael elwa ar yr agenda hon wrth symud ymlaen. Un o'r pethau yr ydym ni'n ei wneud fel Llywodraeth yr wyf wedi gofyn i swyddogion ei weithredu yw cael dealltwriaeth gliriach o ble mae eiddo'r sector cyhoeddus mewn trefi, i gynnig y sbardun hwnnw i fwrw ymlaen â'r agenda hon.
Thank you for your statement, Deputy Minister, on this particularly important subject. Over the years we've had various initiatives rolled out to regenerate our run-down and depleted town centres, and indeed 70 per cent of our constituents said that regenerating our towns should be a Government priority. Obviously, no-one yet has all the answers, but strategic and creative regeneration and repurposing solutions are going to be one of the keys to unlock successful and vibrant town centres. Should the Welsh Government think more locally and rebuild our town-centre communities into something that embraces diversification and experience and successfully meshes new mixed uses into the existing retail and town centre context? Regeneration will require a more co-operative relationship between governance, landlords and tenants, and a whole new commercial development model, where funding institutions will have to accept and engage with the new reality. What is the Welsh Government doing to facilitate these new interactions?
One of the key enablers to town-centre regeneration is, of course, connectivity. People not only have to have a desire to go to the town, but they must have an ability to get there. Unfortunately, bus services—a crucial factor in connectivity—rather than growing, even discarding COVID, are contracting. Again, if town centres are to be successful, they must be accessible as well as having the diversity, the services and other things that they offer. What is the Welsh Government doing to make sure that bus companies keep vital routes open to our town centres?
And one last point, Deputy Minister: high-street banks—which, of course, is now becoming a misnomer—must be made accountable, because they have abandoned those businesses that once made them wealthy and profitable. What is the Welsh Government doing to remind banks of their social responsibilities in supporting town centres?
Diolch am eich datganiad, Dirprwy Weinidog, ar y pwnc yma sy'n un arbennig o bwysig. Dros y blynyddoedd rydym ni wedi cyflwyno amryw o fentrau i adfywio canol ein trefi sy'n dirywio ac yn cael eu disbyddu, ac yn wir dywedodd 70 y cant o'n hetholwyr y dylai adfywio ein trefi fod yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth. Yn amlwg, nid oes gan neb yr holl atebion eto, ond bydd atebion o ran adfywio ac addasu at ddibenion gwahanol mewn modd strategol a chreadigol yn un o'r allweddi i greu canol trefi llwyddiannus a bywiog. A ddylai Llywodraeth Cymru feddwl yn fwy lleol ac ailadeiladu ein cymunedau canol tref yn fannau sy'n cofleidio arallgyfeirio a phrofiad ac sy'n llwyddo i gynnwys defnyddiau cymysg newydd yng nghyd-destun presennol manwerthu a chanol y dref? Bydd adfywio'n gofyn am berthynas sy'n fwy cydweithredol rhwng llywodraethu, landlordiaid a thenantiaid, a model datblygu masnachol hollol newydd, lle bydd yn rhaid i sefydliadau ariannu dderbyn ac ymgysylltu â'r realiti newydd. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hwyluso'r rhyngweithio newydd hwn?
Un o'r prif ffactorau sy'n galluogi adfywio canol trefi, wrth gwrs, yw cysylltedd. Nid yn unig y mae'n rhaid i bobl fod ag awydd mynd i'r dref, ond rhaid iddynt allu cyrraedd yno. Yn anffodus, mae gwasanaethau bysiau—ffactor hollbwysig o ran cysylltedd—yn hytrach na thyfu, hyd yn oed wrth ddiystyru COVID, yn crebachu. Unwaith eto, os yw canol trefi am lwyddo, rhaid iddynt fod yn hygyrch yn ogystal â chael yr amrywiaeth, y gwasanaethau a phethau eraill y maent yn eu cynnig. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod cwmnïau bysiau yn cadw llwybrau hanfodol i ganol ein trefi yn agored?
Ac un pwynt olaf, Dirprwy Weinidog: rhaid gwneud banciau'r stryd fawr—sydd, wrth gwrs, yn enw camarweiniol arnyn nhw erbyn hyn—yn atebol, oherwydd maen nhw wedi cefnu ar y busnesau hynny a oedd unwaith yn eu gwneud nhw'n gyfoethog ac yn broffidiol. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i atgoffa banciau o'u cyfrifoldebau cymdeithasol wrth gefnogi canol trefi?
The Member raises the need for diversification, and he's absolutely right—there is no one-size-fits-all solution to actually reinvigorating and regenerating our town centres. Whilst retail remains important, our towns can't survive on a retail offer alone. So, as I said in the statement, it's about shopping, it's about living, it's about leisure and it's about work as well. We've committed in the past, and continue to do so, to increase the opportunities for town-centre living, whether that be homes above shops or creating houses within or just on the edge of town centres, as a way not only of increasing footfall but actually giving people that access to those facilities on their doorstep as well. I think, as we move forward, we will see, with the change in working patterns as a consequence of the coronavirus pandemic, the need to actually look not just at co-working hubs, but around developing premises for people to be able to live and work within town-centre locations.
The Member talked about the need to—the connectivity for our towns as well, and that's connectivity not just in, as we talked about before, digital, but actually being able to physically get into our town centres. And I'm pleased there's work going on right across the country, and particularly in Pontypridd, about actually how we better connect, in the first instance, the train station with the centre of the town, when you leave the station, but, clearly, buses are key to the vast majority of people across Wales, my constituents included. That's why I'm working very closely with my colleagues the Minister for Economy, Transport and North Wales, and the Deputy Minister for Economy and Transport, to ensure that we better connect our communities to help support our town centres not only to survive but to thrive, and enable more people to access them in a way that actually works for them but also, of course, could bring those broader environmental benefits as well.
Mae'r Aelod yn crybwyll yr angen am arallgyfeirio, ac mae'n llygad ei le—nid oes ateb sy'n addas i bawb i ailfywiogi ac adfywio canol ein trefi. Er bod manwerthu'n parhau i fod yn bwysig, ni all ein trefi oroesi drwy ddibynnu ar y sector manwerthu yn unig. Felly, fel y dywedais yn y datganiad, mae'n ymwneud â siopa, mae'n ymwneud â byw, mae'n ymwneud â hamdden ac mae'n ymwneud â gwaith hefyd. Rydym ni wedi ymrwymo yn y gorffennol, ac yn parhau i wneud hynny, i gynyddu'r cyfleoedd i fyw yng nghanol y dref, boed hynny'n gartrefi uwchben siopau neu greu tai o fewn neu ar gyrion canol trefi, fel ffordd nid yn unig o gynyddu nifer y rhai sy'n ymweld â chanol trefi ond mewn gwirionedd ffordd o roi mynediad i'r cyfleusterau hynny sydd ar garreg drws pobl hefyd. Credaf, wrth inni symud ymlaen, y gwelwn ni, gyda'r newid mewn patrymau gwaith o ganlyniad i bandemig y coronafeirws, yr angen i edrych nid yn unig ar ganolfannau cydweithio, ond ar ddatblygu adeiladau er mwyn i bobl allu byw a gweithio mewn lleoliadau canol tref.
Soniodd yr Aelod am yr angen—y cysylltedd ar gyfer ein trefi hefyd, a chysylltedd yw hynny nid yn unig drwy gyfrwng digidol, fel y gwnaethom ni sôn amdano o'r blaen ond mewn gwirionedd y gallu i fynd i ganol ein trefi'n gorfforol. Ac rwy'n falch bod gwaith yn mynd rhagddo ar draws y wlad, ac yn enwedig ym Mhontypridd, o ran y ffordd yr ydym yn cysylltu, yn y lle cyntaf, yr orsaf drennau â chanol y dref yn well, pan fyddwch yn gadael yr orsaf, ond, yn amlwg, mae bysiau'n allweddol i'r mwyafrif helaeth o bobl ledled Cymru, gan gynnwys fy etholwyr. Dyna pam yr wyf yn gweithio'n agos iawn gyda'm cyd-Weinidogion, Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru, a Dirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, i sicrhau ein bod yn cysylltu ein cymunedau'n well i helpu i gefnogi canol ein trefi nid yn unig i oroesi ond i ffynnu, a galluogi mwy o bobl i'w defnyddio mewn ffordd sy'n gweithio iddyn nhw ond hefyd, wrth gwrs, mewn ffordd a allai sicrhau hefyd y manteision amgylcheddol ehangach hynny hefyd.
Can I thank you, Deputy Minister, for the town centre funds that the Welsh Government has allocated in recent weeks? But one issue that I've been seeking further clarification on is the use of these funds in smaller centres outside of the main town centre of Merthyr Tydfil, in my constituency. For example, local centres like Rhymney, Merthyr Vale, Quaker's Yard, Cefn Coed and Dowlais—they're all communities in their own right, with high streets, shops, restaurants, accommodation, pubs and cafes, yet not apparently qualifying for support as they don't meet the narrow town-centre criteria or definition required for receipt of funding. So, could you tell me what flexibility local authorities have to use these funds for businesses, empty properties, environmental schemes and the like, not based within the definition of that main town centre, as it was my understanding that the additional money from the Valleys taskforce was meant to help plug that gap?
A gaf i ddiolch i chi, Dirprwy Weinidog, am y cronfeydd canol trefi y mae Llywodraeth Cymru wedi'u dyrannu yn ystod yr wythnosau diwethaf? Ond un mater yr wyf wedi bod yn ceisio cael eglurhad pellach arno yw'r defnydd o'r cronfeydd hyn mewn canolfannau llai y tu allan i brif ganol tref Merthyr Tudful, yn fy etholaeth i. Er enghraifft, canolfannau lleol fel Rhymni, Ynysowen, Mynwent y Crynwyr, Cefn Coed a Dowlais—maent i gyd yn gymunedau yn eu hawl eu hunain, gyda stryd fawr, siopau, bwytai, llety, tafarndai a chaffis, ond nid ydynt, i bob golwg, yn gymwys i gael cymorth gan nad ydynt yn bodloni'r meini prawf neu'r diffiniad caeth o ganol tref sy'n ofynnol er mwyn cael cyllid. Felly, a wnewch chi ddweud wrthyf pa hyblygrwydd sydd gan awdurdodau lleol i ddefnyddio'r arian hwn ar gyfer busnesau, eiddo gwag, cynlluniau amgylcheddol ac ati, nad ydynt o fewn y diffiniad hwnnw o ganol tref, oherwydd fy nealltwriaeth i oedd bod yr arian ychwanegol gan dasglu'r Cymoedd i fod i helpu i gau'r bwlch hwnnw?
I thank Dawn Bowden for her questions. She's right to raise the investment that is going into Merthyr Tydfil, and will continue to do, and also the importance of those communities that serve—the smaller communities that are vital to the people who live in and around them as well. In terms of actually who qualifies for it and how that money is allocated, in terms of the town-centre prioritisation, traditionally decisions have been made on a regional basis by the local authorities, but what we have done with the town-centre adaptation grant is make sure that it is available to any town prioritised by the relevant local authority. Welsh Government did consult the local authorities on the scheme and responded to the request that there should be the flexibility to broaden the support to any towns.
The funding comes from our transforming towns programme, so, in line with that, our funding is squarely aimed at town centres, as confirmed in the grant guidance, but it's for the local authorities themselves to define what constitutes the town centre. But, clearly, I'm more than happy to, as we take forward this work in terms of investing in those smaller towns throughout Wales—. And if the Member has specific queries or issues she wants to raise with me, then I would very much invite her to put that in writing to me.
Diolch i Dawn Bowden am ei chwestiynau. Mae hi'n gywir yn crybwyll y buddsoddiad sy'n mynd i Ferthyr Tudful, a bydd yn parhau, a hefyd pwysigrwydd y cymunedau hynny sy'n gwasanaethu—y cymunedau llai sy'n hanfodol i'r bobl sy'n byw ynddynt ac o'u hamgylch hefyd. O ran pwy sy'n gymwys i'w gael a sut y dyrennir yr arian hwnnw, o ran blaenoriaethu canol trefi, yn draddodiadol mae penderfyniadau wedi'u gwneud ar sail ranbarthol gan yr awdurdodau lleol, ond yr hyn yr ydym ni wedi'i wneud gyda'r grant addasu canol trefi yw sicrhau ei fod ar gael i unrhyw dref a flaenoriaethir gan yr awdurdod lleol perthnasol. Ymgynghorodd Llywodraeth Cymru â'r awdurdodau lleol ar y cynllun ac ymatebodd i'r cais y dylid cael hyblygrwydd i ehangu'r cymorth i unrhyw drefi.
Daw'r cyllid o'n rhaglen trawsnewid trefi, felly, yn unol â hynny, mae ein cyllid wedi'i anelu'n llwyr at ganol trefi, fel y cadarnhawyd yn y canllawiau grant, ond mater i'r awdurdodau lleol eu hunain yw diffinio beth yw canol y dref. Ond, yn amlwg, rwy'n fwy na bodlon, wrth i ni ddatblygu'r gwaith hwn o ran buddsoddi yn y trefi llai hynny ledled Cymru—. Ac os oes gan yr Aelod ymholiadau neu faterion penodol y mae eisiau eu codi gyda mi, yna byddwn yn ei gwahodd i gyflwyno hynny'n ysgrifenedig i mi.
We've all been familiar, particularly some of us representing the south Wales Valleys, with the challenges facing town centres over many years. We've seen not only online trading having an impact in eroding the viability of many retail offers, but we've also seen the growth of cities taking away the opportunities for smaller towns to compete. But the pandemic, in the way that it's worked, of course, has created a real crisis in cities as well, and has created a crisis where there may well be new opportunities now for towns that didn't exist six months ago, and I'm interested as to what the Welsh Government is doing in order to stimulate the creativity and the ambition for towns and town centres. If I look at the towns in my constituency, whether it's Tredegar, Ebbw Vale, Brynmawr or Abertillery, as well as the smaller communities that Dawn Bowden has already described, I'm not seeing the level of support from the local authority that I would want to see. I've met and discussed the situation facing our town centres with local government, and I'm disappointed in the response that I'm seeing from them. But I'm not seeing much creativity, quite frankly, from Welsh Government either, and I'm quite disappointed with the approach that Welsh Government is taking at the moment, because we have a tremendous opportunity here to lead thinking, to lead creativity, to change our futures, and to shape these places that are at the heart of all of our different communities. This is an opportunity, I think, for Welsh Government to demonstrate what the Government can do that local government isn't able to do at the moment, and that—
Rydym ni i gyd wedi bod yn gyfarwydd, yn enwedig y rhai ohonom ni sy'n cynrychioli Cymoedd y de, gyda'r heriau sy'n wynebu canol trefi dros flynyddoedd lawer. Rydym nid yn unig wedi gweld masnachu ar-lein yn cael effaith o ran erydu hyfywedd llawer o gynigion manwerthu, ond rydym ni hefyd wedi gweld twf dinasoedd yn dileu'r cyfleoedd i drefi llai gystadlu. Ond mae'r pandemig, yn y ffordd y mae wedi gweithio, wrth gwrs, wedi creu argyfwng gwirioneddol mewn dinasoedd hefyd, ac mae wedi creu argyfwng lle mae'n ddigon posib y bydd cyfleoedd newydd nawr i drefi nad oedden nhw yn bodoli chwe mis yn ôl, ac mae gennyf ddiddordeb yn yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud er mwyn ysgogi'r creadigrwydd a'r uchelgais ar gyfer trefi a chanol trefi. Os edrychaf ar y trefi yn fy etholaeth, boed yn Nhredegar, Glynebwy, Brynmawr neu Abertyleri, yn ogystal â'r cymunedau llai y mae Dawn Bowden eisoes wedi'u disgrifio, nid wyf yn gweld lefel y gefnogaeth gan yr awdurdod lleol y byddwn yn dymuno ei gweld. Rwyf wedi cyfarfod a thrafod y sefyllfa sy'n wynebu canol ein trefi gyda llywodraeth leol, ac rwy'n siomedig yn yr ymateb rwy'n ei gael ganddynt. Ond nid wyf yn gweld llawer o greadigrwydd, a dweud y gwir, gan Lywodraeth Cymru ychwaith, ac rwy'n eithaf siomedig â'r dull gweithredu y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddilyn ar hyn o bryd, gan fod gennym ni gyfle gwych yma i arwain meddylfryd, arwain creadigrwydd, newid ein dyfodol, ac i lunio'r lleoedd hyn sydd wrth wraidd ein holl gymunedau gwahanol. Mae hwn yn gyfle, rwy'n credu, i Lywodraeth Cymru ddangos yr hyn y gall y Llywodraeth ei wneud na all llywodraeth leol ei wneud ar hyn o bryd, a bod—
Thank you, Alun. We are running out of time. Minister.
Diolch, Alun. Mae amser yn mynd yn brin. Gweinidog.
Thank you, acting Deputy Presiding Officer. I'm afraid I have to start by saying that I understand the frustration when it comes to the situation with their towns within their local area, but I absolutely reject the Member's assertion that the Welsh Government is not being ambitious in this area. I'm absolutely committed to driving creativity, to working with the town centre action group to take action in our communities across Wales. But I also recognise that Welsh Government doesn't have all the answers or all the ideas. I would encourage Members to come forward to work with us on those ideas and suggestions from communities within your constituencies to see how we can manage to shape and reinvigorate our town centres as we move forward.
In terms of the role for local authorities, again, as I said to Dawn Bowden, I would obviously encourage you to continue that dialogue. If there are specific issues you wish to raise, then please do so in writing to me. But one of the things I am keen to do, as I mentioned in the statement, is actually how we better enable communities to be part of that process because I really genuinely think that for something to succeed in the longer term, then communities need to have a say in shaping their own towns and their own centres where they live and work. One of the means, I think, to do that is to actually work a lot closer, and we have done this with the town centre adaptation fund to encourage town and community councils to be part of that process as well. I would welcome other means of looking at how we can be bring the communities on board to actually shape that in the future as we drive this forward, because it is absolutely right; we have an opportunity here now to actually make sure that our towns are able to not just survive during the pandemic, but to thrive post it.
Diolch, Dirprwy Lywydd dros dro. Mae arnaf ofn bod yn rhaid i mi ddechrau drwy ddweud fy mod yn deall y rhwystredigaeth o ran y sefyllfa gyda'u trefi yn eu hardal leol, ond rwy'n gwrthod yn llwyr honiad yr Aelod nad yw Llywodraeth Cymru yn uchelgeisiol yn y maes hwn. Rwyf wedi ymrwymo'n llwyr i ysgogi creadigrwydd, i weithio gyda grŵp gweithredu canol trefi i weithredu yn ein cymunedau ledled Cymru. Ond rwyf hefyd yn cydnabod nad oes gan Lywodraeth Cymru yr holl atebion na'r holl syniadau. Byddwn yn annog Aelodau i ddod ymlaen i weithio gyda ni ar y syniadau a'r awgrymiadau hynny gan gymunedau yn eich etholaethau i weld sut y gallwn ni lwyddo i lunio ac adfywio canol ein trefi wrth inni symud ymlaen.
O ran swyddogaeth awdurdodau lleol, unwaith eto, fel y dywedais wrth Dawn Bowden, byddwn yn amlwg yn eich annog i barhau â'r sgwrs honno. Os oes materion penodol yr hoffech eu codi gyda mi, gwnewch hynny'n ysgrifenedig. Ond un o'r pethau yr wyf yn awyddus i'w wneud, fel y soniais yn y datganiad, yw sut yr ydym ni mewn gwirionedd yn galluogi cymunedau i fod yn well rhan o'r broses honno oherwydd rwy'n wirioneddol gredu, er mwyn i rywbeth lwyddo yn y tymor hwy, yna mae angen i gymunedau gael dweud eu dweud wrth lunio eu trefi eu hunain a'u canolfannau eu hunain lle maent yn byw ac yn gweithio. Un modd, fe gredaf, o wneud hynny yw gweithio'n llawer nes, ac rydym ni wedi gwneud hyn gyda'r gronfa addasu canol trefi i annog cynghorau tref a chymuned i fod yn rhan o'r broses honno hefyd. Byddwn yn croesawu dulliau eraill o ystyried sut y gallwn ni fod yn cynnwys y cymunedau i lunio hynny yn y dyfodol wrth inni yrru hwn yn ei flaen, oherwydd mae hynny'n gwbl briodol; mae gennym ni gyfle yn y fan yma nawr i sicrhau bod ein trefi nid yn unig yn gallu goroesi yn ystod y pandemig, ond yn gallu ffynnu ar ei ôl.
Thank you, Deputy Minister, for your statement today. I'm particularly interested in the detail of the empty properties aspect. I'd like some more detail on that. I know that local authorities are able to apply for that, but could you give us a bit more information about any criteria associated with it? So, for example, is it just for retail or could it be for mixed use such as housing? Because I particularly think that smaller housing units within the town centre are a really good way to revitalise them in the long term.
My second and final question is around the ministerial town centre action group that you are setting up. I very much welcome this, particularly the inclusion of not just politicians and officials, but people who have actual real-life experience of town centres, whether that be businesses or town centre management, et cetera. So, again, I'm looking for a little more information on that, really, just with regard to who is sitting on that group and their experience, their expertise and whether, crucially, they represent the diverse nature of Wales geographically and culturally. Thank you.
Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad heddiw. Mae gen i ddiddordeb arbennig ym manylion yr agwedd eiddo gwag. Hoffwn gael rhagor o fanylion am hynny. Gwn fod awdurdodau lleol yn gallu gwneud cais am hynny, ond a wnewch chi roi ychydig mwy o wybodaeth inni am unrhyw feini prawf sy'n gysylltiedig â hynny? Felly, er enghraifft, ai ar gyfer manwerthu yn unig y mae neu a allai fod ar gyfer defnydd cymysg megis tai? Oherwydd rwy'n credu'n arbennig fod unedau tai llai yng nghanol y dref yn ffordd dda iawn o'i adfywio yn y tymor hir.
Mae fy ail gwestiwn a'm cwestiwn olaf yn ymwneud â'r grŵp gweithredu gweinidogol ar ganol trefi yr ydych chi yn ei sefydlu. Rwy'n croesawu hyn yn fawr, yn enwedig y ffaith ei fod yn cynnwys nid yn unig gwleidyddion a swyddogion, ond pobl sydd â phrofiad gwirioneddol o ganol trefi, boed hynny'n fusnesau neu'r gwaith o reoli canol trefi, ac ati. Felly, unwaith eto, rwy'n chwilio am ychydig mwy o wybodaeth am hynny, mewn gwirionedd, o ran pwy sy'n eistedd ar y grŵp hwnnw a'u profiad, eu harbenigedd ac a ydyn nhw, yn hollbwysig, yn cynrychioli natur amrywiol Cymru yn ddaearyddol ac yn ddiwylliannol. Diolch.
Can I thank Vikki Howells for her question and her interest? I know she's very passionate about this agenda and this area in serving her constituents. In terms of the empty properties, I guess there are two elements and I'm not specifically clear which one the Member has referred to, so I'll do my best to try and address both. One is whether it's for mixed use or just for retail, well, actually, in terms of the loans and support for local authorities, then that is for mixed use—it's not specifically addressed to retail—and we've seen numerous really innovative projects happening across Wales, where empty properties have been converted to create really lovely decent homes for people within town centres, which not only creates these new homes but adds to, hopefully, increasing the vibrancy of those towns as well.
In addition to that, we also have the empty property enforcement fund, which is one of the funds I announced back in January, and we've added further support to that. We have brought in an industry expert to help support local authorities in terms of how they take forward that enforcement work, because what we found previously, perhaps, with the impact of austerity and not necessarily having that expertise to actually take that forward, and to actually support local authorities to have the confidence to press ahead with that. Despite the pandemic, we have been working closely with local authorities for them to identify at least about three properties per local authority. We could probably guess at the ones that our postbags are often full about, or, you know, if you're on the street, people are complaining that it's been there for years and why aren't we doing something with it. It's obviously often been very difficult, for numerous reasons, for local authorities to address that and take it forward. So, there is a movement forward, but unfortunately at this point I'm not able to give the detail on some of them—the specifics—because of commercial confidentiality, but I can assure the Member and other Members that as soon as we are able to share that information I most certainly will do so with Members.
In terms of the town centre action group, it's already established. We're on to our third meeting now and, like I said, I've been impressing on members that I want the emphasis on the action from that. There was a diverse range of stakeholders involved with that, and it's not just confined to those members of the group. We've had people coming from a diverse range of areas to offer their insight and ideas to help us shape our action from that group. Additionally, as I said in the statement, it is underpinned by regional action groups. The regional action groups are actually bringing forward those issues on the ground to make sure they're part of the action we take, perhaps, on a national level across Wales. And there are a number of themes coming out of that, whether that be things such as—. We've talked about how we offer a vision of what some of these empty properties or places could be used for. So, perhaps creating the opportunity for what we'd call 'meanwhile spaces'—we offer that vision. We're looking at could every town in the future be a market town, and also for the work around community engagement. So, I'd be more than happy to share with Members more details about the action group, both its membership and its work as it goes forward.
A gaf i ddiolch i Vikki Howells am ei chwestiwn a'i diddordeb? Rwy'n gwybod ei bod yn angerddol iawn ynghylch yr agenda hon a'r maes hwn wrth wasanaethu ei hetholwyr. O ran yr eiddo gwag, rwy'n tybio bod dwy elfen ac nid wyf yn glir, yn benodol, pa un y mae'r Aelod wedi cyfeirio ati, felly gwnaf fy ngorau i geisio mynd i'r afael â'r ddwy. Un ohonynt yw pa un a yw at ddefnydd cymysg neu ar gyfer manwerthu yn unig, wel, mewn gwirionedd, o ran y benthyciadau a'r gefnogaeth i awdurdodau lleol, yna mae hynny at ddefnydd cymysg—nid yw wedi ei anelu'n benodol at fanwerthu—ac rydym ni wedi gweld nifer o brosiectau gwirioneddol arloesol yn digwydd ledled Cymru, lle mae eiddo gwag wedi'i drosi i greu cartrefi gwirioneddol hyfryd i bobl yng nghanol trefi, sydd nid yn unig yn creu'r cartrefi newydd hyn ond sy'n ychwanegu, gobeithio, at gynyddu bywiogrwydd y trefi hynny hefyd.
Yn ogystal â hynny, mae gennym ni hefyd y gronfa gorfodi eiddo gwag, sy'n un o'r cronfeydd a gyhoeddais yn ôl ym mis Ionawr, ac rydym ni wedi ychwanegu cefnogaeth bellach at hynny. Rydym ni wedi ymgynghori ag arbenigwr yn y diwydiant i helpu i gefnogi awdurdodau lleol o ran sut maen nhw'n bwrw ymlaen â'r gwaith gorfodi hwnnw, oherwydd yr hyn a welsom ni o'r blaen, efallai, gydag effaith cyni a pheidio â bod â'r arbenigedd hwnnw o reidrwydd ar gyfer bwrw ymlaen â hynny mewn gwirionedd, ac i gefnogi awdurdodau lleol i fod â'r hyder i fwrw ymlaen â hynny. Er gwaethaf y pandemig, rydym ni wedi bod yn gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol er mwyn iddyn nhw ddynodi o leiaf tua thri eiddo i bob awdurdod lleol. Mae'n debyg y gallem ni ddyfalu pa rai yw'r rhain o'r ohebiaeth yn ein bagiau post llawn neu, wyddoch chi, os ydych chi ar y stryd, mae pobl yn cwyno y bu yno ers blynyddoedd a pham nad ydym ni yn gwneud rhywbeth gydag ef. Mae'n amlwg y bu hi yn anodd iawn yn aml, am nifer o resymau, i awdurdodau lleol fynd i'r afael â hynny a symud ymlaen. Felly, mae cynnydd, ond yn anffodus ar hyn o bryd ni allaf roi'r manylion am rai ohonynt—y manylion—oherwydd cyfrinachedd masnachol, ond gallaf sicrhau'r Aelod ac Aelodau eraill y byddaf yn sicr yn gwneud hynny cyn gynted ag y gallwn ni rannu'r wybodaeth honno.
O ran y grŵp gweithredu canol trefi, y mae eisoes wedi'i sefydlu. Rydym ni yn symud ymlaen i'n trydydd cyfarfod nawr ac, fel y dywedais, rwyf wedi bod yn pwyso ar yr aelodau fy mod eisiau cael y pwyslais ar y gweithredu o hynny. Roedd amrywiaeth eang o randdeiliaid yn ymwneud â hynny, ac nid yw wedi'i gyfyngu i'r aelodau hynny o'r grŵp yn unig. Rydym ni wedi cael pobl yn dod o amrywiaeth eang o feysydd i gynnig eu mewnwelediad a'u syniadau i'n helpu i lunio ein camau gweithredu yn sgil y grŵp hwnnw. Hefyd, fel y dywedais yn y datganiad, mae'n seiliedig ar grwpiau gweithredu rhanbarthol. Mae'r grwpiau gweithredu rhanbarthol mewn gwirionedd yn cyflwyno'r materion hynny ar lawr gwlad i sicrhau eu bod yn rhan o'r camau a gymerwn, efallai, ar lefel genedlaethol ledled Cymru. Ac mae nifer o themâu'n deillio o hynny, boed hynny'n bethau megis—. Rydym ni wedi sôn am sut yr ydym yn cynnig gweledigaeth o ran sut y gellid defnyddio rhywfaint o'r eiddo neu leoedd gwag hyn. Felly, efallai creu'r cyfle ar gyfer yr hyn y byddem yn ei alw'n 'fannau cyfamserol'—rydym yn cynnig y weledigaeth honno. Rydym yn ystyried a allai pob tref yn y dyfodol fod yn dref farchnad, a hefyd y gwaith sy'n ymwneud ag ymgysylltu â'r gymuned. Felly, byddwn yn fwy na pharod i rannu mwy o fanylion gyda'r Aelodau am y grŵp gweithredu, ei aelodaeth a'i waith wrth iddo fwrw ymlaen.
And for the concluding question, once again, Mick Antoniw.
Ac ar gyfer y cwestiwn olaf, unwaith eto, Mick Antoniw.
Thank you, acting Llywydd. Minister, Pontypridd is one of those classic examples of a town that was regenerating with Welsh Government and local council support: the new buildings; Transport for Wales being based there; the new bridge over, connecting with Ynysangharad Park; and the bingo hall, which has been acquired now by RCT to be developed. Of course, then we had the flooding. And then as we recovered from the flooding, we had COVID. So, it has been a very, very difficult time for a town that was really on the cusp of regeneration.
Now, we're getting back to looking at that again. There are two aspects that I'd really like your comments on. The first one is that change in habits: people cooking more fresh food, et cetera, during COVID period. There's a fantastic market in Pontypridd. What can we do to actually specifically support those venues, those businesses that are providing fresh, local produce to our community? Because I think there's an opportunity to really regenerate interest.
And the other one is that our towns should become centres of culture as well. In Pontypridd, we have Clwb y Bont, which is a Welsh language centre, very badly affected by flooding, but real opportunities to develop the arts, music, culture, Welsh language venues and so on, and too many of our grants are in silos. I think we have to start connecting these together to actually provide a broad vision for a town: cultural produce, natural produce, and also the regeneration of businesses and offices and so on. What sort of support is there for that, and what additional support could be given to organisations like Pontypridd business improvement district in the town, who've done so much to pull it together, but with additional resources could really make an even greater impact than they are at the moment?
Diolch, Llywydd dros dro. Gweinidog, mae Pontypridd yn un o'r enghreifftiau clasurol hynny o dref a oedd yn adfywio gyda chymorth Llywodraeth Cymru a chyngor lleol: yr adeiladau newydd; Trafnidiaeth i Gymru yn cael ei lleoli yno; y bont newydd yn cysylltu â Pharc Ynysangharad; a'r neuadd fingo, sydd wedi ei chaffael yn awr gan RhCT i'w datblygu. Yna wrth gwrs, cawsom y llifogydd. Ac yna wrth i ni wella o'r llifogydd, cawsom COVID. Felly, mae wedi bod yn gyfnod anodd iawn i dref a oedd mewn gwirionedd ar fin adfywio.
Nawr, rydym yn dychwelyd i edrych ar hynny eto. Mae dwy agwedd yr hoffwn eich sylwadau arnynt. Yr un gyntaf yw'r newid hwnnw mewn arferion: pobl yn coginio mwy o fwyd ffres, ac ati, yn ystod cyfnod COVID. Mae marchnad wych ym Mhontypridd. Beth allwn ni ei wneud i gefnogi'r lleoliadau hynny'n benodol, y busnesau hynny sy'n darparu cynnyrch lleol ffres i'n cymuned? Oherwydd rwy'n credu bod cyfle i adfywio diddordeb mewn gwirionedd.
A'r llall yw y dylai ein trefi ddod yn ganolfannau diwylliant hefyd. Ym Mhontypridd, mae gennym Glwb y Bont, sy'n ganolfan Gymraeg, y mae llifogydd wedi cael effaith wael iawn arni, ond cyfleoedd gwirioneddol i ddatblygu'r celfyddydau, cerddoriaeth, diwylliant, lleoliadau Cymraeg ac yn y blaen, ac mae gormod o'n grantiau mewn seilos. Credaf fod yn rhaid inni ddechrau cysylltu'r rhain â'i gilydd er mwyn darparu gweledigaeth eang ar gyfer tref: cynnyrch diwylliannol, cynnyrch naturiol, a hefyd adfywio busnesau a swyddfeydd ac ati. Pa fath o gymorth sydd ar gael i hynny, a pha gymorth ychwanegol y gellid ei roi i sefydliadau fel ardal gwella busnes Pontypridd yn y dref, sydd wedi gwneud cymaint i'w dynnu ynghyd, ond gydag adnoddau ychwanegol gallai gael mwy fyth o effaith nag y mae ar hyn o bryd?
If I respond to the points around Pontypridd BID and the role that they played in significantly driving forward the regeneration of Pontypridd town centre. We've talked previously about the importance of having that literal buy-in on the ground from people that live and work there to ensure the success of any regeneration project for a town or a community. We're committed to continue to support BIDs as a vehicle for driving that change or ways in which we can empower local business forums and community organisations. As well, we have provided support for BIDs to get through the COVID period, recognising the challenges they may face, and I'm happy to explore that work further with BIDs where they are taking forward really good work and are driving forward change in their communities.
The Member raises the various challenges that Pontypridd has faced over the past year, the regeneration that was really taking hold and then the challenges faced by both the flooding and now the pandemic, but I think there's absolutely huge potential there in Pontypridd given the investment that's already gone in and continues to go in.
On the kind of buying local and shopping local and the link to where your food comes from and fresh food, I think one of things I've started seeing now within Government is actually—as Mick said—how we better join that up. So by buying local, if you're buying from a market you're probably more likely to not use excess packaging as well, and you see people thinking about the resources we consume, not just within our food but also the waste that we can produce as well. I think we've seen more opportunities coming forward both within our direct transforming towns funding, but also things like our circular economy fund, with organisations, public bodies and businesses coming forward in terms of actually how they can reduce packaging as part of that offer, part of the town centre offer that is different, that gives them that draw to bring people in and increase footfall.
I think the Member absolutely makes the point, actually, we've seen—and I've seen it myself in my own constituency—almost the comeback of the market and the rise in popularity of the market again. Well, that's because people feel safer shopping outdoors at the moment in the current circumstances, but also actually seeing the quality of the product and knowing that they're supporting the local community. So, much of what we've seen through some of the adaptation funding and the transforming towns funding, that can be facilitated through local authorities to support things such as local market initiatives moving forward. I know that it's one of the areas that the action groups have already identified as a key area to take forward if we can drive the idea and the action of every town in Wales as a market town.
Os ymatebaf i'r pwyntiau ynghylch AGB Pontypridd a'r rhan a chwaraewyd ganddynt wrth hyrwyddo'r gwaith o adfywio canol tref Pontypridd yn sylweddol. Rydym wedi siarad o'r blaen am bwysigrwydd cael y gefnogaeth honno ar lawr gwlad gan bobl sy'n byw ac yn gweithio yno i sicrhau llwyddiant unrhyw brosiect adfywio ar gyfer tref neu gymuned. Rydym wedi ymrwymo i barhau i gefnogi AGB fel cyfrwng i sbarduno'r newid hwnnw neu'r ffyrdd y gallwn rymuso fforymau busnes lleol a sefydliadau cymunedol. Hefyd, rydym wedi rhoi cymorth i AGB fynd drwy'r cyfnod COVID, gan gydnabod yr heriau y gallant eu hwynebu, ac rwy'n hapus i archwilio'r gwaith hwnnw ymhellach gydag AGB lle maent yn bwrw ymlaen â gwaith da iawn ac yn sbarduno newid yn eu cymunedau.
Mae'r Aelod yn codi'r heriau amrywiol y mae Pontypridd wedi'u hwynebu; dros y flwyddyn ddiwethaf, yr adfywio a oedd mewn gwirionedd yn dechrau cael effaith ac yna'r heriau a wynebwyd yn sgil y llifogydd a'r pandemig erbyn hyn, ond rwy'n credu bod potensial enfawr yno ym Mhontypridd o ystyried y buddsoddiad a wnaed eisoes ac a wneir o hyd.
O ran prynu'n lleol a siopa'n lleol a'r cysylltiad â'r lle y mae eich bwyd yn dod ohonno a bwyd ffres, rwy'n credu mai un o'r pethau yr wyf wedi dechrau ei weld nawr o fewn y Llywodraeth yw—fel y dywedodd Mick—sut yr ydym yn cydgysylltu hynny'n well. Felly, drwy brynu'n lleol, os ydych yn prynu o farchnad mae'n debyg eich bod yn fwy tebygol o beidio â defnyddio deunydd pacio yn ormodol hefyd, ac rydych yn gweld pobl yn meddwl am yr adnoddau yr ydym yn eu defnyddio, nid yn unig o fewn ein bwyd ond hefyd y gwastraff y gallwn ei gynhyrchu hefyd. Rwy'n credu ein bod wedi gweld mwy o gyfleoedd yn amlygu eu hunain o fewn ein cyllid trawsnewid trefi'n uniongyrchol, ond hefyd pethau fel ein cronfa economi gylchol, gyda sefydliadau, cyrff cyhoeddus a busnesau'n dod ymlaen o ran sut y gallant leihau deunydd pacio fel rhan o'r cynnig hwnnw, rhan o'r cynnig canol tref sy'n wahanol, sy'n eu galluogi nhw i ddenu pobl i mewn a chynyddu'r nifer sy'n ymweld â chanol y dref.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud y pwynt yn llwyr, mewn gwirionedd, rydym wedi'i weld—ac rwyf wedi'i weld fy hun yn fy etholaeth fy hun—y farchnad bron yn ôl ar ei thraed a'r cynnydd ym mhoblogrwydd y farchnad unwaith eto. Wel, mae hynny oherwydd bod pobl yn teimlo'n fwy diogel yn siopa yn yr awyr agored ar hyn o bryd o dan yr amgylchiadau presennol, ond hefyd maen nhw'n gweld ansawdd y cynnyrch ac yn gwybod eu bod yn cefnogi'r gymuned leol. Felly, gellir hwyluso hynny drwy awdurdodau lleol i gefnogi pethau fel mentrau marchnad leol wrth inni fwrw ymlaen. Gwn ei fod yn un o'r meysydd y mae'r grwpiau gweithredu eisoes wedi'i nodi fel maes allweddol i'w ddatblygu os gallwn sbarduno'r syniad a gweithredu pob tref yng Nghymru fel tref farchnad.
Thank you, Deputy Minister.
Diolch, Dirprwy Weinidog.
Item 9, the statement on maternity services in Cwm Taf Morgannwg University Health Board, is postponed until 13 October.
Gohirwyd eitem 9, y datganiad ar wasanaethau mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, tan 13 Hydref.
Item 10, the legislative consent motion on the Fisheries Bill, is postponed until 6 October.
Gohiriwyd eitem 10, y cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Pysgodfeydd, tan 6 Hydref.
Item 11 is the legislative consent motion on the Agriculture Bill. I call the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move the motion. Lesley Griffiths.
Eitem 11 yw'r cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Amaethyddiaeth. Galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig y cynnig. Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7400 Lesley Griffiths
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai darpariaethau yn y Bil Amaethyddiaeth, i’r graddau y maent yn dod o fewn cymhwysedd deddfwriaethol y Senedd, gael eu hystyried gan Senedd y DU.
Motion NDM7400 Lesley Griffiths
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Agriculture Bill in so far as they fall within the legislative competence of the Senedd, should be considered by the UK Parliament.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Chair, for the opportunity to explain the background to this legislative consent motion. First introduced to the UK Parliament on 16 January 2020, the Agriculture Bill makes provision with regard to devolved matters. Provisions relating to Wales are set out in Schedule 5 to the Bill, but also appear throughout the Bill. I recommend Members of the Senedd support a legislative consent motion for the Agriculture Bill.
In deciding whether to recommend legislative consent for this Bill, I have taken into consideration the helpful comments raised by the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee and the Legislation, Justice and Constitution Committee during their scrutiny. The Agriculture Bill contains provisions enabling the Welsh Ministers to continue to provide financial support to the Welsh agricultural sector through a domestic version of the common agricultural policy's basic payment scheme and rural development payment scheme. I believe it is appropriate for these provisions to be included in the UK Agriculture Bill as the Welsh Ministers will be able to provide the agricultural sector with much needed stability and continuity.
We intend that the powers will be used during transition to a new system of agricultural support, which we propose will be designed around sustainable land management principles. On 31 July, I launched the 'Sustainable Farming and our Land' proposals to continue and simplify agricultural support for farmers and the rural economy consultation. The consultation outlines proposals on how the continuity provisions allowing the delivery of a new domestic basic payment scheme and a rural development payment scheme may be used by Welsh Ministers. It sets out a number of small but impactful changes to their operation during the 2021 scheme year. Consultation on these proposals will conclude on 23 October.
The Agriculture Bill also contains other provisions for ensuring the effective operation of agricultural sectors across the UK. These include provisions for agricultural tenancy reform, the redistribution of the red meat levy, fair dealing and producer organisations, market intervention and marketing standards, data collection and sharing, and the identification and traceability of livestock, fertilisers and organics. The legislative consent motions that set out these provisions have been previously subject to Senedd scrutiny.
The Agriculture Bill provides the Secretary of State with regulation-making provisions to ensure the UK's compliance with the World Trade Organization agreement on agriculture following the UK's departure from the European Union. As I have previously outlined to the Senedd, these are fairly complex provisions over which the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee raised concerns during its scrutiny. I have given careful consideration to these provisions, and the committee's recommendation on them in their report of May 2020. I remain satisfied with the bilateral agreement made between the Welsh Government and the UK Government on the use of these powers. The agreement provides strong mechanisms for Welsh Ministers to express their views and have those views taken into account by Parliament and by the UK Government when making and using regulations in relation to the UK's dealings with the WTO.
In recommendation 16 of their report, the committee sought clarity on whether I believed the Bill should include safeguards to ensure that marketing standards in Wales are not undercut by imports in any future trade arrangements. I wrote to the Secretary of State on 12 June to set out the Welsh Government's position on animal health and welfare and key sanitary and phytosanitary matters in respect of a future trade agreement. Food safety, along with animal health and welfare, are devolved matters, and the Welsh Government's policy is clear: that high food safety, animal welfare, and environmental standards must be maintained in Wales. Although UK Ministers continue to insist they are determined to maintain the current high standards of food safety and animal welfare, they are reluctant to find appropriate legal drafting that would enable them to put such assurances into statute. As a Government, we regret this.
In recommending legislative consent for the Bill, we are acknowledging it is not perfect and not as we would have drafted it. However, the Bill as amended is, on balance, acceptable. I want to assure the Chamber that we intend to vigorously oppose clauses in the internal market Bill that would enable this or any Government in Westminster to fire the starting gun on a race to the bottom of food safety and animal welfare standards.
Over the next few years, we propose the Welsh agricultural sector will transition to a new system of agricultural support. Our proposals are clear: that it is important to transition to such a system sooner rather than later, to address the lack of economic and environmental resilience in the sector, and in order to protect the reputation of the industry. There has been a long passage of time since the original Agriculture Bill was introduced to the UK Parliament in September 2018. Taking this into account, alongside concerns raised by the Senedd during scrutiny, I concluded it was not appropriate to include the new financial assistance powers originally provided for in this Bill. Instead, it is my intention to make appropriate provisions in an agriculture (Wales) Bill. We intend that this Wales Bill will give Welsh Ministers provisions to design and deliver a bespoke system of support for Welsh agriculture, rural industries and communities.
During scrutiny, Senedd committees expressed concerns around the absence of a time-limiting clause in the original Agriculture Bill. To address these concerns, I instructed the UK Government to include a sunset clause on the face of the Bill. This now forms part of the Bill at clause 51, and assures the expiry of provisions in Schedule 5, along with a small number of related provisions, at the end of 2024 in accordance with that provision. By the end of this year, I intend to publish a White Paper that will set out the context for the future of Welsh farming and pave the way for the introduction of the agriculture (Wales) Bill. I move the motion to the Chamber.
Diolch, Cadeirydd, am y cyfle i egluro cefndir y cynnig cydsyniad deddfwriaethol hwn. Cyflwynwyd y Bil Amaethyddiaeth i Senedd y DU yn gyntaf ar 16 Ionawr 2020, ac mae'n gwneud darpariaeth mewn cysylltiad â materion datganoledig. Nodir darpariaethau sy'n ymwneud â Chymru yn Atodlen 5 i'r Bil, ond maent hefyd yn ymddangos drwy gydol y Bil. Argymhellaf fod Aelodau'r Senedd yn cefnogi cynnig cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil Amaethyddiaeth.
Wrth benderfynu a ddylid argymell cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil hwn, rwyf wedi ystyried y sylwadau defnyddiol a godwyd gan y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad yn ystod eu gwaith craffu. Mae'r Bil Amaethyddiaeth yn cynnwys darpariaethau sy'n galluogi Gweinidogion Cymru i barhau i ddarparu cymorth ariannol i sector amaethyddol Cymru drwy fersiwn ddomestig o gynllun taliadau sylfaenol y polisi amaethyddol cyffredin a chynllun taliadau datblygu gwledig. Credaf ei bod yn briodol cynnwys y darpariaethau hyn ym Mil Amaethyddiaeth y DU gan y bydd Gweinidogion Cymru yn gallu darparu sefydlogrwydd a pharhad y mae mawr ei angen i'r sector amaethyddol.
Bwriadwn ddefnyddio'r pwerau wrth drosglwyddo i system newydd o gymorth amaethyddol, yr ydym yn cynnig y bydd yn cael ei chynllunio ar sail egwyddorion rheoli tir cynaliadwy. Ar 31 Gorffennaf, lansiais y cynigion 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir' i barhau a symleiddio cymorth amaethyddol i ffermwyr a'r ymgynghoriad ar yr economi wledig. Mae'r ymgynghoriad yn amlinellu cynigion ynghylch sut y gall Gweinidogion Cymru ddefnyddio'r darpariaethau parhad sy'n caniatáu cyflawni cynllun taliadau sylfaenol domestig newydd a chynllun taliadau datblygu gwledig. Mae'n nodi nifer o newidiadau bach ond effeithiol i'w gweithrediad yn ystod blwyddyn 2021 y cynllun. Daw'r ymgynghoriad ar y cynigion hyn i ben ar 23 Hydref.
Mae'r Bil Amaethyddiaeth hefyd yn cynnwys darpariaethau eraill ar gyfer sicrhau bod sectorau amaethyddol yn cael eu gweithredu'n effeithiol ledled y DU. Mae'r rhain yn cynnwys darpariaethau ar gyfer diwygio tenantiaethau amaethyddol, ailddosbarthu'r ardoll cig coch, sefydliadau bargeinio teg a chynhyrchu, ymyrraeth yn y farchnad a safonau marchnata, casglu a rhannu data, a nodi ac olrhain da byw, gwrteithiau a chynhyrchion organig. Mae'r cynigion cydsyniad deddfwriaethol sy'n nodi'r darpariaethau hyn wedi bod yn destun craffu gan y Senedd o'r blaen.
Mae'r Bil Amaethyddiaeth yn rhoi darpariaethau gwneud rheoliadau i'r Ysgrifennydd Gwladol i sicrhau bod y DU yn cydymffurfio â chytundeb Sefydliad Masnach y Byd ar amaethyddiaeth yn dilyn ymadawiad y DU â'r Undeb Ewropeaidd. Fel yr wyf wedi amlinellu i'r Senedd o'r blaen, mae'r rhain yn ddarpariaethau gweddol gymhleth y cododd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig bryderon yn eu cylch yn ystod ei waith craffu. Rwyf wedi rhoi ystyriaeth ofalus i'r darpariaethau hyn, ac i argymhelliad y pwyllgor arnynt yn eu hadroddiad ym mis Mai 2020. Rwy'n parhau i fod yn fodlon â'r cytundeb dwyochrog a wnaed rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ar ddefnyddio'r pwerau hyn. Mae'r cytundeb yn darparu dulliau cryf i Weinidogion Cymru fynegi eu barn a sicrhau bod y farn honno'n cael ei hystyried gan y Senedd a chan Lywodraeth y DU wrth wneud a defnyddio rheoliadau mewn cysylltiad â'r ffordd y mae'r DU yn ymdrin â Sefydliad Masnach y Byd.
Yn argymhelliad 16 ei adroddiad, gofynnodd y pwyllgor am eglurder ynghylch a oeddwn yn credu y dylai'r Bil gynnwys mesurau diogelu i sicrhau nad yw safonau marchnata yng Nghymru yn dioddef yn sgil mewnforion mewn unrhyw drefniadau masnach yn y dyfodol. Ysgrifennais at yr Ysgrifennydd Gwladol ar 12 Mehefin i nodi safbwynt Llywodraeth Cymru ar iechyd a lles anifeiliaid a materion sicrhau iechyd (pobl) anifeiliaid a phlanhigion allweddol mewn cysylltiad â chytundeb masnach yn y dyfodol. Mae diogelwch bwyd, ynghyd ag iechyd a lles anifeiliaid, yn faterion datganoledig, ac mae polisi Llywodraeth Cymru yn glir: sef bod yn rhaid cynnal safonau uchel diogelwch bwyd, lles anifeiliaid a safonau amgylcheddol yng Nghymru. Er bod Gweinidogion y DU yn parhau i fynnu eu bod yn benderfynol o gynnal y safonau uchel presennol o ran diogelwch bwyd a lles anifeiliaid, maent yn amharod i ganfod drafftio cyfreithiol priodol a fyddai'n eu galluogi i roi sicrwydd o'r fath mewn statud. Fel Llywodraeth, mae hyn yn ofid inni.
Wrth argymell cydsyniad deddfwriaethol ar gyfer y Bil, rydym yn cydnabod nad yw'n berffaith ac nid fel y byddem ni wedi'i ddrafftio. Fodd bynnag, mae'r Bil fel y'i diwygiwyd, at ei gilydd, yn dderbyniol. Rwyf eisiau sicrhau'r Siambr ein bod yn bwriadu gwrthwynebu'n gryf y cymalau ym Mil y farchnad fewnol a fyddai'n galluogi'r Llywodraeth hon neu unrhyw Lywodraeth yn San Steffan i danio'r gwn i gychwyn y ras i waelod safonau diogelwch bwyd a lles anifeiliaid.
Dros yr ychydig flynyddoedd nesaf, cynigiwn y bydd sector amaethyddol Cymru yn trosglwyddo i system newydd o gymorth amaethyddol. Mae ein cynigion yn glir: sef ei bod yn bwysig trosglwyddo i system o'r fath yn gynt yn hytrach nag yn hwyrach, i fynd i'r afael â'r diffyg cadernid economaidd ac amgylcheddol yn y sector, ac er mwyn diogelu enw da'r diwydiant. Mae'n amser maith ers cyflwyno'r Bil Amaethyddiaeth gwreiddiol i Senedd y DU ym mis Medi 2018. Gan ystyried hyn, ochr yn ochr â phryderon a godwyd gan y Senedd yn ystod gwaith craffu, deuthum i'r casgliad nad oedd yn briodol cynnwys y pwerau cymorth ariannol newydd y darparwyd ar eu cyfer yn wreiddiol yn y Bil hwn. Yn hytrach, fy mwriad yw gwneud darpariaethau priodol mewn Bil amaethyddiaeth (Cymru). Rydym yn bwriadu i'r Bil Cymru hwn roi darpariaethau i Weinidogion Cymru gynllunio a darparu system bwrpasol o gymorth i amaethyddiaeth, diwydiannau gwledig a chymunedau Cymru.
Yn ystod gwaith craffu, mynegodd pwyllgorau'r Senedd bryderon ynghylch absenoldeb cymal sy'n cyfyngu ar amser yn y Bil Amaethyddiaeth gwreiddiol. Er mwyn mynd i'r afael â'r pryderon hyn, cyfarwyddais Lywodraeth y DU i gynnwys cymal machlud ar wyneb y Bil. Mae hyn bellach yn rhan o'r Bil yng nghymal 51, ac mae'n sicrhau bod darpariaethau yn Atodlen 5 yn dod i ben, ynghyd â nifer fach o ddarpariaethau cysylltiedig, ar ddiwedd 2024 yn unol â'r ddarpariaeth honno. Erbyn diwedd y flwyddyn hon, bwriadaf gyhoeddi Papur Gwyn a fydd yn nodi'r cyd-destun ar gyfer dyfodol ffermio yng Nghymru ac yn paratoi'r ffordd ar gyfer cyflwyno Bil amaethyddiaeth (Cymru). Cynigiaf y cynnig i'r Siambr.
Thank you, Minister. I now call the Chair of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, Mike Hedges.
Diolch, Gweinidog. Galwaf yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig, Mike Hedges.
Thank you, acting Presiding Officer. This debate draws us one step nearer to agreeing transitional arrangements for the agricultural sector in Wales. It has been a long journey. Scrutiny of the UK Agriculture Bill has been a central plank of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee's work on Brexit. Our first report in relation to a UK Agriculture Bill was published back in January 2019. In the last 18 months, we've had the first UK Bill fall due to prorogation, and another introduced in the wake of the UK elections. We have reported on three separate occasions on a UK Agriculture Bill.
Three key issues have dominated our scrutiny of this Bill. Firstly, the use of the consent procedure to legislate on significant policy matters in devolved areas. As a committee, we've always recognised that legislation was necessary to continue to provide financial support to the agriculture sector immediately after Brexit—the last thing anybody would want is to turn the money off. But we have always said that the most appropriate way to legislate on a subject as significant as the long-term future of agriculture in Wales is a Welsh Bill. We have been told again and again by the Welsh Government that this was impossible because of a lack of time.
We have witnessed first-hand the limitations of the consent procedure. There is, more often than not, limited consultation with Welsh stakeholders, limited scrutiny of Welsh provisions—certainly nothing like the Senedd Bill process. We have reported on provisions that have been inserted, only to be taken out at subsequent amending stages. In some cases, whole Schedules have been removed. Even today, the Senedd is being asked to give its consent while the Bill is still in the amending stage in Parliament.
Second, there's been a worrying trend of LCMs including provisions that confer considerable powers on Welsh Ministers while placing very few duties upon them. We have consistently argued that this imbalance will severely limit the Senedd's ability to scrutinise the Welsh Government's support for agriculture at a time when effective scrutiny is vital.
Third, the Welsh and UK Governments have struggled to develop effective working relationships to deal with the challenge of Brexit. This is something that is understandable; this is something that is new to us all. The structures and frameworks that are necessary to work collaboratively have not been needed before now. We've been consistent in saying that leaving the EU will necessitate new inter-governmental relationships at a UK level. As Governments focus on developing these new inter-governmental relationships, the question for Parliaments in the four constituent nations in the UK is where we sit in this new landscape. Will we simply rubber-stamp consent motions so that Parliament can legislate on our behalf? Will we agree that Parliament can confer powers on Welsh Ministers, bypassing the Senedd altogether? These are key questions.
But moving on and focusing on the positives, the Minister and officials have engaged constructively and positively with the committee throughout this process. In our three reports, we have made many recommendations, and the Minister responded constructively. We've seen the Minister take action as a result of these recommendations. The Welsh provisions in the Bill look very different today than at the start of this process. The Minister has secured the removal of what was then Schedule 3, which gave significant long-term legislative powers to Welsh Ministers. What remains are largely transitional powers that will be supplanted by a future Welsh Bill.
The Minister has committed to publishing a White Paper on agriculture before the end of this Senedd, with the intention of bringing forward a Welsh Bill in the next Senedd. The question for the Senedd is whether the provisions are appropriate to facilitate a smooth transition to any new system of support for agriculture after the UK leaves the EU. The committee has identified many matters of detail in the Bill that were unsatisfactory—some have been addressed, some remain. But I very much welcome that the future of agriculture policy will be determined in Wales by the Senedd, in the form of a Welsh Bill, subject to amendments tabled from Members across this Senedd, and on which Welsh farmers and stakeholders will be consulted extensively.
Diolch, Llywydd dros dro. Mae'r ddadl hon yn ein tynnu gam yn nes at gytuno ar drefniadau trosiannol ar gyfer y sector amaethyddol yng Nghymru. Mae wedi bod yn daith hir. Mae craffu ar Fil Amaethyddiaeth y DU wedi bod yn elfen ganolog o waith y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig ar Brexit. Cyhoeddwyd ein hadroddiad cyntaf mewn cysylltiad â Bil Amaethyddiaeth y DU yn ôl ym mis Ionawr 2019. Yn ystod y 18 mis diwethaf, rydym wedi cael y cwymp cyntaf ym Mil y DU oherwydd addoedi, a chyflwynwyd un arall yn sgil etholiadau'r DU. Rydym wedi adrodd ar dri achlysur gwahanol ar Fil Amaethyddiaeth y DU.
Mae tri mater allweddol wedi bod yn flaenllaw yn ein gwaith craffu ar y Bil hwn. Yn gyntaf, defnyddio'r weithdrefn gydsynio i ddeddfu ar faterion polisi arwyddocaol mewn meysydd datganoledig. Fel pwyllgor, rydym bob amser wedi cydnabod bod angen deddfwriaeth i barhau i ddarparu cymorth ariannol i'r sector amaethyddol yn syth ar ôl Brexit—y peth olaf y byddai unrhyw un eisiau ei weld yw atal llif yr arian. Ond rydym bob amser wedi dweud mai Bil Cymreig yw'r ffordd fwyaf priodol o ddeddfu ar bwnc mor arwyddocaol â dyfodol hirdymor amaethyddiaeth yng Nghymru. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud wrthym dro ar ôl tro fod hyn yn amhosibl oherwydd prinder amser.
Rydym wedi gweld yn uniongyrchol gyfyngiadau'r weithdrefn gydsynio. Yn amlach na pheidio, ceir ymgynghori cyfyngedig â rhanddeiliaid yng Nghymru, craffu cyfyngedig ar ddarpariaethau Cymru—yn sicr dim byd tebyg i broses Bil y Senedd. Rydym wedi adrodd ar ddarpariaethau sydd wedi'u mewnosod, dim ond iddynt gael eu tynnu allan mewn camau diwygio dilynol. Mewn rhai achosion, mae Atodlenni cyfan wedi'u dileu. Hyd yn oed heddiw, gofynnir i'r Senedd roi ei chydsyniad tra bo'r Bil yn dal i fod yn y cyfnod diwygio yn y Senedd.
Yn ail, bu tuedd sy'n peri pryder i Gynigion Cydsyniad Deddfwriaethol gynnwys darpariaethau sy'n rhoi pwerau sylweddol i Weinidogion Cymru gan osod ychydig iawn o ddyletswyddau arnynt. Rydym wedi dadlau'n gyson y bydd yr anghydbwysedd hwn yn cyfyngu'n ddifrifol ar allu'r Senedd i graffu ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i amaethyddiaeth ar adeg pan fo craffu effeithiol yn hanfodol.
Yn drydydd, mae Llywodraeth Cymru a'r DU wedi ei chael hi'n anodd datblygu perthynas waith effeithiol i ymdrin â her Brexit. Mae hyn yn rhywbeth sy'n ddealladwy; mae hyn yn rhywbeth sy'n newydd i bob un ohonom. Ni fu angen y strwythurau a'r fframweithiau sy'n angenrheidiol i gydweithio cyn hyn. Rydym wedi bod yn gyson wrth ddweud y bydd gadael yr UE yn golygu bod angen cydberthnasau rhynglywodraethol newydd ar lefel y DU. Wrth i Lywodraethau ganolbwyntio ar ddatblygu'r cysylltiadau rhynglywodraethol newydd hyn, y cwestiwn i Seneddau yn y pedair gwlad gyfansoddol yn y DU yw beth yw ein safle ni yn y tirlun newydd hwn. A fyddwn yn rhoi sêl bendith ar gynigion cydsyniad fel y gall Senedd y DU ddeddfu ar ein rhan? A gytunwn y gall Senedd y DU roi pwerau i Weinidogion Cymru, gan osgoi'r Senedd hon yn gyfan gwbl? Mae'r rhain yn gwestiynau allweddol.
Ond gan symud ymlaen a chanolbwyntio ar y pethau cadarnhaol, mae'r Gweinidog a swyddogion wedi ymgysylltu'n adeiladol ac yn gadarnhaol â'r pwyllgor drwy gydol y broses hon. Yn ein tri adroddiad, rydym ni wedi gwneud llawer o argymhellion, ac ymatebodd y Gweinidog yn adeiladol. Rydym wedi gweld y Gweinidog yn gweithredu o ganlyniad i'r argymhellion hyn. Mae darpariaethau Cymru yn y Bil yn edrych yn wahanol iawn heddiw nag yr oeddent ar ddechrau'r broses hon. Mae'r Gweinidog wedi sicrhau bod yr hyn a oedd bryd hynny'n Atodlen 3, a roddodd bwerau deddfu hirdymor sylweddol i Weinidogion Cymru wedi ei dileu. Yr hyn sy'n weddill yw pwerau trosiannol i raddau helaeth a gaiff eu disodli gan Fil Cymreig yn y dyfodol.
Mae'r Gweinidog wedi ymrwymo i gyhoeddi Papur Gwyn ar amaethyddiaeth cyn diwedd y Senedd hon, gyda'r bwriad o gyflwyno Bil Cymru yn y Senedd nesaf. Y cwestiwn i'r Senedd yw a yw'r darpariaethau'n briodol i hwyluso trosglwyddo llyfn i unrhyw system newydd o gymorth i amaethyddiaeth ar ôl i'r DU adael yr UE. Mae'r pwyllgor wedi nodi llawer o faterion manwl yn y Bil a oedd yn anfoddhaol—rhoddwyd sylw i rai ohonynt, mae rhai'n parhau. Ond rwy'n croesawu'n fawr y bydd dyfodol polisi amaethyddiaeth yn cael ei bennu yng Nghymru gan y Senedd, ar ffurf Bil Cymreig, yn amodol ar welliannau a gyflwynwyd gan Aelodau ar draws y Senedd hon, ac yr ymgynghorir yn helaeth â ffermwyr a rhanddeiliaid Cymru arnynt.
Thank you. I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Diolch. Galwaf ar Mick Antoniw, Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad.
Thank you, acting Llywydd. The Legislation, Justice and Constitution Committee started considering a UK Agriculture Bill exactly two years ago in September 2018, and Members will know that the first version of the UK Government's Bill fell in 2019, when the UK Parliament was dissolved ahead of the UK general election. We had already produced two strongly worded reports on that version of that Bill in January and June 2019. The present UK Government reintroduced the Agriculture Bill in mid January this year, and we have since seen the Welsh Government bring forward four legislative consent memoranda—No. 3 was laid last Friday, and No. 4 was laid yesterday afternoon, meaning neither have been scrutinised by any Senedd committee. We have, however, again, produced two reports on the No. 1 and No. 2 legislative consent memoranda with significant conclusions and recommendations.
The UK Agriculture Bill is an important piece of law, and while it is arising as a result of the UK's exit from the EU, it is providing significant powers to the Welsh Ministers in an area of policy that has been devolved to the Senedd for over 20 years. In our January 2019 report, we noted our disappointment that the Minister had appeared to suggest that the LCM process provides Senedd Members with adequate opportunities for the scrutiny of an important area of devolved policy.
Diolch, Llywydd dros dro. Dechreuodd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ystyried Bil Amaethyddiaeth y DU yn union ddwy flynedd yn ôl ym mis Medi 2018, a bydd yr Aelodau'n gwybod bod fersiwn gyntaf Bil Llywodraeth y DU wedi cwympo yn 2019, pan ddiddymwyd Senedd y DU cyn etholiad cyffredinol y DU. Roeddem eisoes wedi cynhyrchu dau adroddiad wedi'u geirio'n gryf ar y fersiwn honno o'r Bil hwnnw ym mis Ionawr a mis Mehefin 2019. Ailgyflwynodd Llywodraeth bresennol y DU y Bil Amaethyddiaeth ganol mis Ionawr eleni, ac ers hynny rydym wedi gweld Llywodraeth Cymru yn cyflwyno pedwar memorandwm cydsyniad deddfwriaethol—gosodwyd Rhif 3 ddydd Gwener diwethaf, a gosodwyd Rhif 4 brynhawn ddoe, sy'n golygu nad yw unrhyw un o bwyllgorau'r Senedd wedi craffu ar y naill na'r llall. Fodd bynnag, unwaith eto, rydym ni wedi cynhyrchu dau adroddiad ar femoranda cydsyniad deddfwriaethol Rhif 1 a Rhif 2 gyda chasgliadau ac argymhellion sylweddol.
Mae Bil Amaethyddiaeth y DU yn ddarn pwysig o gyfraith, ac er ei fod yn codi o ganlyniad i ymadawiad y DU â'r UE, mae'n rhoi pwerau sylweddol i Weinidogion Cymru mewn maes polisi sydd wedi'i ddatganoli i'r Senedd ers dros 20 mlynedd. Yn ein hadroddiad ym mis Ionawr 2019, nodwyd ein siom bod y Gweinidog fel pe bai'n awgrymu bod y broses cynnig cydsyniad deddfwriaethol yn rhoi cyfleoedd digonol i Aelodau'r Senedd graffu ar faes polisi datganoledig pwysig.
It is important to be clear on this point. The scrutiny of an LCM does not give Senedd Members the same rights or opportunities for scrutiny when compared with a Welsh Bill laid before this Senedd. The fact that the Welsh Government laid further supplementary LCMs on Friday and yesterday afternoon that are relevant to today's debate provides a clear example of the limitations placed on scrutiny during the legislative consent process.
The Minister also wrote to our committee yesterday afternoon in relation to the fourth LCM, and she reiterated the importance of the Bill. It is, therefore, disappointing that the Minister's letter also advises that the Welsh Government is still analysing further amendments made at the House of Lords Report Stage, even with this motion being considered today.
There has been extremely limited time made available to review the fourth LCM, but it would appear that the Bill now provides Welsh Ministers with further powers; it would appear that the Secretary of State has taken an additional concurrent power to make regulations in a devolved area. Proper scrutiny would have allowed us to investigate with the Minister the reasoning for these last-minute changes. Given the importance of the Bill for Welsh farming, this situation is unsatisfactory.
I'd like to move on to the matter of a Welsh Bill. We have been concerned, as has Mike Hedges and his committee in their report, that the Welsh Government has not introduced its own Bill for scrutiny in the Senedd. The Minister told us and the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee on many occasions that there was insufficient time for such a Bill. However, two years have passed since the original UK Agriculture Bill was introduced to the UK Parliament. We acknowledge that hindsight is very easy and, perhaps, unforgiving, but we should reflect on whether we would have been in a better position if a Welsh Bill had been pursued from the outset.
We do acknowledge that, following concerns we expressed about the legislative approach adopted, a sunset clause has been included in the Bill and powers to permit the Welsh Ministers to operate or transition to new schemes have been removed. Our January 2019 report also highlighted a general concern with the delegated powers contained within the original Bill. It is disappointing that information we requested about delegated powers in our report published in May of this year was not forthcoming in the second LCM laid in June, and that we've had to wait until the third LCM, laid last Friday, for a list of the provisions in the Bill that contain powers for Welsh Ministers to make subordinate legislation. However, I note that the justification for taking each power was not included, as requested.
Moving on to another important issue, Members are aware of the disagreement between the Welsh and UK Governments over the WTO—the World Trade Organization—provisions in the Bill, and whether consent should have been requested. During our scrutiny of the original version of the Bill, the Minister told us that clause 26, as it was then, was a red-line issue for the Welsh Government. However, the Minister also told us that the issue may be resolved by means of an inter-governmental agreement. Now, we recognise that such agreements are made between Governments. However, entering into them as a means of resolving issues within a UK Bill that requires the Senedd's consent, and then not making that agreement publicly available in a timely manner, minimises the ability of the Senedd and its committees to fully scrutinise the implications of that UK Bill for Welsh communities.
Our reports on the LCMs for the original Bill, and our first report published in May on the current Bill, detailed our concerns with the use of the bilateral agreement related to what are now clauses 40 to 42 in the current Bill. In our July report on the second LCM, we noted that the UK Government now considers that the Senedd's consent is required for these clauses. Our July report made three corresponding recommendations. We asked the Minister to provide detailed information on the UK Government's revised position; we also asked the Minister to provide us with the detail of the agreement reached with the Secretary of State on the exercise of the regulation-making powers in those clauses. The Minister wrote to us on 11 September. However, the response does not provide the clear, detailed information that we requested.
During our consideration of the first LCM for the original version of the Bill, the Minister suggested that the UK Agriculture Bill supports devolution, a view that we did not and we do not share. Today we are debating whether or not to permit the UK Parliament to legislate on Wales's behalf in a very crucial area of policy. Our committees have also undertaken scrutiny of LCMs for the UK fisheries, environment and trade Bills. In each of our reports on these important Bills, we have highlighted the same or similar concerns. While we welcome the steps the Welsh Government has taken to address some of our concerns within the UK Agriculture Bill, giving consent to another Parliament to legislate on these important matters is a difficult decision and one that should certainly not be taken lightly. Thank you, acting Llywydd.
Mae'n bwysig bod yn glir ar y pwynt hwn. Nid yw craffu ar Gynnig Cydsyniad Deddfwriaethol yn rhoi'r un hawliau na chyfleoedd i Aelodau'r Senedd graffu o'u cymharu â Bil Cymreig a osodwyd gerbron y Senedd hon. Mae'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi gosod Cynigion Cydsyniad Deddfwriaethol atodol pellach ar brynhawn dydd Gwener a phrynhawn ddoe sy'n berthnasol i'r ddadl heddiw yn enghraifft glir o'r cyfyngiadau a roddir ar graffu yn ystod y broses cydsyniad deddfwriaethol.
Ysgrifennodd y Gweinidog hefyd at ein pwyllgor brynhawn ddoe mewn cysylltiad â'r pedwerydd Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol, ac ailadroddodd bwysigrwydd y Bil. Felly, mae'n siomedig bod llythyr y Gweinidog hefyd yn cynghori bod Llywodraeth Cymru yn dal i ddadansoddi gwelliannau pellach a wnaed yng Nghyfnod Adrodd Tŷ'r Arglwyddi, hyd yn oed gyda'r cynnig hwn yn cael ei ystyried heddiw.
Prin iawn fu'r amser a gafwyd i adolygu'r pedwerydd Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol, ond mae'n ymddangos bod y Bil bellach yn rhoi mwy o bwerau i Weinidogion Cymru; mae'n ymddangos bod yr Ysgrifennydd Gwladol wedi cymryd pŵer cydamserol ychwanegol i wneud rheoliadau mewn maes datganoledig. Byddai craffu priodol wedi ein galluogi ni i ymchwilio gyda'r Gweinidog i'r rhesymeg dros y newidiadau munud olaf hyn. O ystyried pwysigrwydd y Bil ar gyfer ffermio yng Nghymru, mae'r sefyllfa hon yn anfoddhaol.
Hoffwn symud ymlaen at fater Bil i Gymru. Rydym wedi bod yn pryderu, fel y mae Mike Hedges a'i bwyllgor yn eu hadroddiad, nad yw Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno ei Bil ei hun i'w graffu arno yn y Senedd. Dywedodd y Gweinidog wrthym ni a'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig droeon nad oedd digon o amser ar gyfer Bil o'r fath. Fodd bynnag, mae dwy flynedd wedi mynd heibio ers cyflwyno Bil Amaethyddol gwreiddiol y DU i Senedd y DU. Rydym yn cydnabod bod edrych yn ôl yn hawdd iawn ac, efallai, yn anfaddeuol, ond dylem ystyried a fyddem wedi bod mewn gwell sefyllfa pe bai Bil Cymreig wedi'i ddilyn o'r cychwyn cyntaf.
Rydym yn cydnabod, yn dilyn pryderon a fynegwyd gennym am y dull deddfwriaethol a fabwysiadwyd, fod cymal machlud wedi'i gynnwys yn y Bil a bod pwerau i ganiatáu i Weinidogion Cymru weithredu neu drosglwyddo i gynlluniau newydd wedi'u dileu. Amlygodd ein hadroddiad ym mis Ionawr 2019 bryder cyffredinol hefyd ynglŷn â'r pwerau dirprwyedig sydd wedi'u cynnwys yn y Bil gwreiddiol. Mae'n siomedig na chafwyd gwybodaeth y gofynnwyd amdani am bwerau dirprwyedig yn ein hadroddiad a gyhoeddwyd ym mis Mai eleni yn yr ail Gynnig Cydsyniad Deddfwriaethol a osodwyd ym mis Mehefin, a'n bod wedi gorfod aros tan y trydydd Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol, a osodwyd ddydd Gwener diwethaf, am restr o'r darpariaethau yn y Bil sy'n cynnwys pwerau i Weinidogion Cymru wneud is-ddeddfwriaeth. Fodd bynnag, sylwaf na chafodd y cyfiawnhad dros gymryd pob pŵer y gofynnwyd amdano ei gynnwys.
Gan symud ymlaen at fater pwysig arall, mae Aelodau'n ymwybodol o'r anghytundeb rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch darpariaethau'r WTO—Sefydliad Masnach y Byd—yn y Bil, a pha un a ddylid bod wedi gofyn am gydsyniad. Wrth graffu ar fersiwn gwreiddiol y Bil, dywedodd y Gweinidog wrthym fod cymal 26, fel yr oedd bryd hynny, yn fater llinell goch i Lywodraeth Cymru. Fodd bynnag, dywedodd y Gweinidog wrthym hefyd y gallai'r mater gael ei ddatrys drwy gytundeb rhynglywodraethol. Nawr, rydym yn cydnabod bod cytundebau o'r fath yn cael eu gwneud rhwng Llywodraethau. Fodd bynnag, mae ymrwymo iddynt fel ffordd o ddatrys materion o fewn Bil y DU sy'n gofyn am gydsyniad y Senedd, ac yna peidio â sicrhau bod y cytundeb hwnnw ar gael i'r cyhoedd mewn modd amserol, yn lleihau gallu'r Senedd a'i phwyllgorau i graffu'n llawn ar oblygiadau'r Bil Prydeinig hwnnw ar gyfer cymunedau Cymru.
Roedd ein hadroddiadau ar y Cynigion Cydsyniad Deddfwriaethol ar gyfer y Bil gwreiddiol, a'n hadroddiad cyntaf a gyhoeddwyd ym mis Mai ar y Bil presennol, yn manylu ar ein pryderon ynghylch defnyddio'r cytundeb dwyochrog sy'n ymwneud â'r hyn sydd bellach yn gymalau 40 i 42 yn y Bil presennol. Yn ein hadroddiad ym mis Gorffennaf ar yr ail Gynnig Cydsyniad Deddfwriaethol, nodwyd bod Llywodraeth y DU bellach o'r farn bod angen cydsyniad y Senedd ar gyfer y cymalau hyn. Gwnaeth ein hadroddiad ym mis Gorffennaf dri argymhelliad cyfatebol. Gofynnwyd i'r Gweinidog ddarparu gwybodaeth fanwl am sefyllfa ddiwygiedig Llywodraeth y DU; fe wnaethom ni ofyn hefyd i'r Gweinidog roi manylion y cytundeb a wnaed gyda'r Ysgrifennydd Gwladol i arfer y pwerau i wneud rheoliadau yn y cymalau hynny. Ysgrifennodd y Gweinidog atom ar 11 Medi. Fodd bynnag, nid yw'r ymateb yn darparu'r wybodaeth glir a manwl y gofynnwyd amdani.
Wrth ystyried y Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol cyntaf ar gyfer fersiwn wreiddiol y Bil, awgrymodd y Gweinidog fod Bil Amaethyddiaeth y DU yn cefnogi datganoli, barn na wnaethom ac nad ydym yn ei rhannu. Heddiw rydym yn trafod a ddylid caniatáu i Senedd y DU ddeddfu ar ran Cymru mewn maes polisi hollbwysig ai peidio. Mae ein pwyllgorau hefyd wedi craffu ar Gynigion Cydsyniad Deddfwriaethol ar gyfer Biliau pysgodfeydd, yr amgylchedd a masnach y DU. Ym mhob un o'n hadroddiadau ar y Biliau pwysig hyn, rydym wedi tynnu sylw at yr un pryderon neu bryderon tebyg. Er ein bod yn croesawu'r camau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i fynd i'r afael â rhai o'n pryderon ym Mil Amaethyddiaeth y DU, mae rhoi caniatâd i Senedd arall ddeddfu ar y materion pwysig hyn yn benderfyniad anodd ac yn sicr ni ddylid ei wneud ar chwarae bach. Diolch, Llywydd dros dro.
I now call Janet Finch-Saunders.
Galwaf nawr ar Janet Finch-Saunders.
Thank you, acting Presiding Officer. The importance of this Agriculture Bill cannot be overstated. It includes measures to enable the continuity of existing agricultural support and to ensure the effective functioning of the sector. There are many positives, such as the red meat levy, and in particular Schedule 5, which not only enables Welsh Ministers to continue direct payments in Wales under the BPS after 2020 but also helps to simplify and improve the scheme.
Additionally, Schedule 5, Part 2 enables Welsh Ministers to make a declaration of intervention should there be exceptional market conditions where incomes of agricultural producers in Wales are being or are likely to be adversely affected. In relation to this, the FUW highlighted that respective Governments in the UK may take a different view on what constitutes an exceptional condition. As such, I welcome the fact that, when such measures are being considered, the four administrations of the UK will consult each other through the UK agricultural market monitoring group.
Co-operation with the agricultural sector and acting on their concerns is essential. Therefore, I would like to place on record my delight at the Minister's acceptance of recommendation 2 in the CCERA committee report on the supplementary LCM. The duty to report to Parliament on UK food security is vitally important also. This is much needed because we are now only 61 per cent self-sufficient in temperate foodstuffs.
Like the Minister, I welcome the UK Government amendment to increase the reporting frequency from every five to three years. Concerns were raised in relation to clauses 32, identification and traceability of animals, and 37, regulation of organic products. In fact, our committee noted that they were not in a position to recommend to the Senedd that it gives consent to the provisions of the Bill due to outstanding Welsh Government concerns. According to the ministerial responses to the Chairs of the CCERA committee and LJC committee, Government amendments were agreed at Committee Stage and the Minister regards this as a satisfactory resolution to the outstanding concerns. I agree and welcome the relevant Government amendments noted in memorandum No. 3.
The Minister also made an important point in her letter to the Chair of LJC committee in relation to clauses 40 to 42. The bilateral agreement between the Welsh and UK Governments of March 2019 does require the Secretary of State to consult Welsh Ministers before making regulations using powers conferred under those clauses. I am assured by the Minister's comment that the agreement also sets out a robust and transparent mechanism for involving Welsh Ministers in the operation of the regulations.
In relation to Schedule 3 and agricultural tenancies, FUW and CLA Cymru indicated that there is scope for a separate Welsh Bill. I agree also with NFU Cymru that the Welsh Government should not move forward with the implementation of new policies to replace the CAP until the impacts on the tenanted sector are properly understood. Indeed, the sector accounts for 30 per cent of our farmed land in Wales. We should all be heartened by the Minister's response to recommendation 20 that reform of agricultural tenancy policy in Wales will be considered as part of the development of the agriculture (Wales) White Paper.
I note the comments in the CCERA committee report on the LCM that stakeholders have called for the Bill to include safeguards to ensure that food standards are not undercut by imports in trade agreements. The UK Government has repeatedly made it clear that it will not compromise on the UK's high standards. And the Secretary of State for International Trade has indeed set up the Trade and Agriculture Commission to advise Ministers on the UK's approach to post-Brexit trade agreements. I welcome this commission, but the Welsh Government itself has a role to play in championing our Welsh produce too. For example, we need a clear and explicit target as to when the shelf life of Welsh lamb will be improved, so that it can better compete with New Zealand on the global stage; the development and implementation of a local food charter to maximise the level of Welsh produce being procured; and backing to the Welsh Conservatives' Welsh wool pledge.
The Welsh Conservatives will be voting in favour of giving consent, because to do so is a positive step towards stability and a stronger future for our Welsh farming. However, I do wish to clarify that we do so on the basis that should the non-Government amendments remain in the Bill, a further debate will be tabled, as promised in the letter that you issued, Minister, to us yesterday. Thank you. Diolch yn fawr.
Diolch, Llywydd dros dro. Ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd y Bil Amaethyddiaeth hwn. Mae'n cynnwys mesurau i alluogi parhad y cymorth amaethyddol presennol ac i sicrhau bod y sector yn gweithio'n effeithiol. Mae llawer o bethau cadarnhaol, megis yr ardoll cig coch, ac Atodlen 5 yn benodol, sydd nid yn unig yn galluogi Gweinidogion Cymru i barhau â thaliadau uniongyrchol yng Nghymru o dan Gynllun y Taliad Sylfaenol (BPS) ar ôl 2020 ond sydd hefyd yn helpu i symleiddio a gwella'r cynllun.
Hefyd, mae Atodlen 5, Rhan 2 yn galluogi Gweinidogion Cymru i wneud datganiad o ymyriad petai yna amodau marchnad eithriadol a fyddai'n debygol o gael effaith andwyol ar incwm cynhyrchwyr amaethyddol. Mewn cysylltiad â hyn, tynnodd Undeb Amaethwyr Cymru sylw at y ffaith y gallai fod gan Lywodraethau penodol yn y DU farn wahanol ar yr hyn sy'n gyfystyr ag amod eithriadol. Felly, croesawaf y ffaith, pan fydd mesurau o'r fath yn cael eu hystyried, y bydd pedair gweinyddiaeth y DU yn ymgynghori â'i gilydd drwy grŵp monitro marchnad amaethyddol y DU.
Mae cydweithredu â'r sector amaethyddol a gweithredu ar eu pryderon yn hanfodol. Felly, hoffwn ddweud ar goedd pa mor llawer yr wyf fod y Gweinidog yn derbyn argymhelliad 2 yn adroddiad y pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig (CCERA) ar y Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol atodol. Mae'r ddyletswydd i adrodd i'r Senedd ar ddiogelwch bwyd y DU yn hanfodol bwysig hefyd. Mae mawr angen hyn oherwydd erbyn hyn rydym dim ond 61 y cant yn hunangynhaliol o ran bwydydd tymherus.
Fel y Gweinidog, croesawaf welliant Llywodraeth y DU i gynyddu amlder yr adroddiadau o bob pump i bob tair blynedd. Codwyd pryderon o ran cymalau 32, adnabod ac olrhain anifeiliaid, a rheoleiddio cynhyrchion organig. Yn wir, nododd ein pwyllgor nad oeddent mewn sefyllfa i argymell i'r Senedd ei bod yn cydsynio â darpariaethau'r Bil oherwydd pryderon sydd gan Lywodraeth Cymru o hyd. Yn ôl ymatebion y Gweinidog i Gadeiryddion pwyllgor y CCERA a'r Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, cytunwyd ar welliannau'r Llywodraeth yn ystod y Cyfnod Pwyllgor ac mae'r Gweinidog o'r farn bod hwn yn ateb boddhaol i'r pryderon sy'n weddill. Rwy'n cytuno ac yn croesawu gwelliannau perthnasol y Llywodraeth a nodir ym memorandwm Rhif 3.
Gwnaeth y Gweinidog bwynt pwysig hefyd yn ei llythyr at Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad mewn cysylltiad â chymalau 40 i 42. Mae'r cytundeb dwyochrog rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ym mis Mawrth 2019 yn ei gwneud yn ofynnol i'r Ysgrifennydd Gwladol ymgynghori â Gweinidogion Cymru cyn gwneud rheoliadau gan ddefnyddio pwerau a roddwyd o dan y cymalau hynny. Fe'm sicrhawyd gan sylw'r Gweinidog fod y cytundeb hefyd yn nodi dull cadarn a thryloyw ar gyfer cynnwys Gweinidogion Cymru wrth weithredu'r rheoliadau.
Mewn cysylltiad ag Atodlen 3 a thenantiaethau amaethyddol, nododd Undeb Amaethwyr Cymru a Chymdeithas Tir a Busnes Cefn Gwlad (CLA) Cymru fod lle i Fil Cymreig ar wahân. Cytunaf hefyd ag NFU Cymru na ddylai Llywodraeth Cymru symud ymlaen i weithredu polisïau newydd i ddisodli'r Polisi Amaethyddol Cyffredin (PAC) nes bod yr effeithiau ar y sector tenantiaid yn cael eu deall yn iawn. Yn wir, mae'r sector yn cyfrif am 30 y cant o'n tir ffermio yng Nghymru. Dylem i gyd gael ein calonogi gan ymateb y Gweinidog i argymhelliad 20 y bydd diwygio polisi tenantiaeth amaethyddol yng Nghymru yn cael ei ystyried fel rhan o'r gwaith o ddatblygu Papur Gwyn amaethyddiaeth (Cymru).
Nodaf y sylwadau yn adroddiad pwyllgor y CCERA ar y Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol bod rhanddeiliaid wedi galw ar y Bil i gynnwys mesurau diogelu i sicrhau nad yw safonau bwyd yn cael eu gostwng gan fewnforion mewn cytundebau masnach. Mae Llywodraeth y DU wedi ei gwneud hi'n glir dro ar ôl tro na fydd yn cyfaddawdu ar safonau uchel y DU. Ac mae'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fasnach Ryngwladol yn wir wedi sefydlu'r Comisiwn Masnach ac Amaethyddiaeth i gynghori Gweinidogion ar ddull y DU o ymdrin â chytundebau masnach ar ôl Brexit. Croesawaf y comisiwn hwn, ond mae gan Lywodraeth Cymru ei hun ran i'w chwarae o ran hyrwyddo ein cynnyrch o Gymru hefyd. Er enghraifft, mae arnom angen targed clir a diamwys o ran pryd y bydd oes silff cig oen Cymru yn cael ei wella, fel y gall gystadlu'n well â Seland Newydd ar y llwyfan byd-eang; datblygu a gweithredu siarter bwyd lleol i sicrhau caffael y lefel fwyaf posibl o gynnyrch o Gymru; a chefnogaeth i addewid gwlân Cymreig y Ceidwadwyr Cymreig.
Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn pleidleisio o blaid rhoi caniatâd, oherwydd mae gwneud hynny'n gam cadarnhaol tuag at sefydlogrwydd ac yn ddyfodol cryfach i'n ffermio yng Nghymru. Fodd bynnag, hoffwn egluro ein bod yn gwneud hynny ar y sail, os bydd gwelliannau'r tu allan i'r Llywodraeth yn aros yn y Bil, y caiff dadl bellach ei chyflwyno, fel yr addawyd yn y llythyr a gyhoeddwyd gennych, Gweinidog, atom ddoe. Diolch yn fawr.
I'm interested to hear that Janet Finch-Saunders says that the Conservatives back food safety, but unfortunately, to date, they have resisted putting explicit clauses on food safety into the Agriculture Bill. and that is a cause of concern.
Now, the House of Lords has very robustly put an amendment into the Bill last week requiring all food products imported under future trade deals to meet or exceed domestic standards of food safety, labelling and animal welfare standards. The key is, though, what is going to happen to that clause when it goes back to the House of Commons, and that is why I share Mick Antoniw's and Mike Hedges's reservations about passing this LCM when we don't yet know what the final shape of the Bill is going to be.
There was also a second amendment that was very important, which was around ensuring the ban on the use of pesticides near homes and public buildings like schools and hospitals. That seems to me an incredibly important public health measure. So, I really would like to hear from the Government what safeguards there are for us to resist chlorinated chicken and all its ghastly works if the UK Government throws out these two very important clauses inserted by the House of Lords when it comes back to the House of Commons later this week. Does it give us another opportunity to say we now withhold our agreement? Can you write to the agriculture Minister in the UK Government and say that we give our consent as long as these clauses stay in, or what is the situation? Because, as others have said, we really, really need our own agriculture Bill if we're not going to be short-changing our farmers and our public about the very important issue of food standards.
Mae'n dda gennyf glywed bod Janet Finch-Saunders yn dweud bod y Ceidwadwyr yn cefnogi diogelwch bwyd, ond yn anffodus, hyd yma, maent wedi gwrthod rhoi cymalau penodol ar ddiogelwch bwyd yn y Bil Amaethyddiaeth. Ac mae hynny'n destun pryder.
Nawr, mae Tŷ'r Arglwyddi wedi cyflwyno gwelliant cadarn iawn yn y Bil yr wythnos diwethaf sy'n ei gwneud yn ofynnol i'r holl gynhyrchion bwyd a fewnforir o dan gytundebau masnach yn y dyfodol fodloni neu ragori ar safonau diogelwch domestig bwyd, labelu a lles anifeiliaid. Yr allwedd, serch hynny, yw'r hyn sy'n mynd i ddigwydd i'r cymal hwnnw pan fydd yn mynd yn ôl i Dŷ'r Cyffredin, a dyna pam yr wyf yn rhannu amheuon Mick Antoniw a Mike Hedges ynghylch pasio'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol hwn pan nad ydym yn gwybod eto beth fydd ffurf derfynol y Bil.
Cafwyd ail welliant hefyd a oedd yn bwysig iawn, sef sicrhau'r gwaharddiad ar ddefnyddio plaladdwyr ger cartrefi ac adeiladau cyhoeddus megis ysgolion ac ysbytai. Mae hynny'n ymddangos i mi'n fesur anhygoel o bwysig i iechyd y cyhoedd. Felly, hoffwn glywed gan y Llywodraeth pa fesurau diogelu sydd ar gael inni wrthsefyll cyw iâr clorin a'i holl waith ofnadwy os bydd Llywodraeth y DU yn tynnu'r ddau gymal pwysig iawn hyn a fewnosodwyd gan Dŷ'r Arglwyddi pan ddaw'n ôl i Dŷ'r Cyffredin yn ddiweddarach yr wythnos hon. A yw'n rhoi cyfle arall inni ddweud ein bod nawr yn atal ein cytundeb? A wnewch chi ysgrifennu at y Gweinidog amaeth yn Llywodraeth y DU a dweud ein bod yn rhoi ein caniatâd ar yr amod y bydd y cymalau hyn yn aros i mewn, neu beth yw'r sefyllfa? Oherwydd, fel y mae eraill wedi dweud, mae gwir angen ein Bil amaethyddiaeth ein hunain arnom ni os nad ydym eisiau i'n ffermwyr a'n cyhoedd fod ar eu colled o ran y mater pwysig iawn o safonau bwyd.
Dwi yn meddwl bod y Bil yma'n amlygu popeth sy'n anghywir ynglŷn â'r broses o gydsynio deddfwriaethol a'r setliad cyfansoddiadol, fel y mae ar hyn o bryd. Rŷn ni'n ystyried yr LCM, fel rŷn ni wedi clywed, ar Fil sydd dal yn cael ei newid. Dŷn ni wedi cael pedwar LCM gan y Llywodraeth, gan gynnwys y trydydd dydd Gwener diwethaf a'r diweddaraf bore ddoe. Mae yna welliannau wedi cael eu derbyn, fel rŷn ni wedi clywed, y bydd Aelodau yn eu cefnogi, ac y bydd yn sicr o gael eu tynnu allan pan fydd y Bil yn mynd nôl i San Steffan. Ac felly mi fydd yr Aelodau hynny, yn amlwg, fel rŷn ni wedi clywed, am newid eu meddyliau.
Felly, er bod cymaint yn anghywir yn y Bil yma, mae rhywun yn teimlo bod ein dwylo ni wedi'u clymu, oherwydd, wrth gwrs, heb gydsynio i'r Bil yma ddigwydd, fydd gan Weinidogion Cymru ddim y pwerau i gefnogi'n uniongyrchol ffermwyr Cymru drwy gymorthdaliadau. Felly, pa fath o ddewis yw hwnna? Naill ai mae gennym ni'r dewis o gydsynio i ddeddfwriaeth sydd, yn fy marn i, â rhannau ohoni yn gwneud niwed i'r sector ond o leiaf yn amddiffyn ein hawl ni i roi cymorthdaliadau, neu, wrth gwrs, i wrthod cydsyniad yn y gobaith y gallwn ni amddiffyn y sector rhag rhai o'r bygythiadau dwi'n eu gweld yn y Bil, ond, drwy wneud hynny, golli'r hawl i gefnogi'r sector drwy gymorthdaliadau. Felly, dyw e'n fawr o ddewis, mewn gwirionedd. A'r eironi pennaf yn hyn, wrth gwrs, yw—a does neb wedi ei ddweud e eto, dwi ddim yn meddwl—y gwir yw, beth bynnag wnawn ni benderfynu, mi fydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig, sydd hefyd yn gweithredu, yn y cyd-destun yma, fel Llywodraeth Lloegr, wrth gwrs, yn gwneud beth fynnon nhw beth bynnag. Dyna'r gwir amdani.
Ond o ran rhai o'r manylion penodol, dwi wrth gwrs yn croesawu'r cymal machlud rŷn ni wedi clywed amdano fe; mae'n rhywbeth dŷn ni wedi galw amdano fe er mwyn sicrhau y bydd yna Fil amaeth i Gymru a bod y Gweinidogion ddim jest yn parhau i ddefnyddio'r pwerau ychwanegol maen nhw wedi eu cael am byth, o bosib. Dwi'n falch hefyd fod trefniadau'n cael eu rhoi yn eu lle er mwyn sicrhau rhannu tecach ar y levy cig coch, a dwi'n falch hefyd fod y dryswch o'r posibilrwydd y byddai AHDB yn ymwneud â materion y mae Hybu Cig Cymru ac EIDCymru eisoes yn gyfrifol amdanyn nhw yn cael ei dacluso, a bod hynny'n ddibynnol, wrth gwrs, ar yr angen am ganiatâd Gweinidogion Cymru.
Ond yn ei hanfod, dyna un o'r gwendidau mawr dwi'n gweld fan hyn, sef, wrth gwrs, methiant y Bil yma i roi yn eu lle drefniadau rhynglywodraethol clir a chadarn, nid dim ond o ran polisi a sicrhau bod yna fframwaith cyhyrog yn ei le sy'n hwyluso marchnad fewnol y Deyrnas Unedig ar un llaw, tra, wrth gwrs, yn caniatáu dargyfeirio polisi ar draws y Seneddau datganoledig, ond hefyd y trefniadau ynglŷn â sut mae adnoddau ariannol yn cael eu rhannu yn deg ymhlith Llywodraethau'r Deyrnas Unedig—sut y gallwn ni sicrhau bod pob gweinyddiaeth ddatganoledig yn cydymffurfio â rhwymedigaethau rhyngwladol, yn ogystal, wrth gwrs, â sicrhau trefniadau i ddatrys anghydfod. A dwi'n ofni bod y trefniant sydd wedi cael ei roi yn ei le, neu'r cytundeb anffurfiol yma, efallai, rhwng Llywodraeth y Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru yn gwbl annigonol. Dwi ddim yn gweld Llywodraeth Cymru yn bartner cydradd fel y dylai fod yn y trafodaethau hynny, oherwydd mi fydd Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ar ddiwedd y dydd, yn medru gwneud fel y mynnan nhw, beth bynnag y byddwn ni yn ei ddweud.
Mae yna lawer sydd ddim yn y Bil y byddwn i'n hoffi ei weld yn y Bil; mae yna lawer sydd yn y Bil y byddwn i'n awyddus i'w newid, ond, wrth gwrs, dŷn ni ddim yn cael y cyfle i wneud hynny. Ac ar ddiwedd y dydd, y peth pwysig yw ein bod ni'n cael y grymoedd er mwyn sicrhau bod Senedd Cymru a Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa i barhau i gefnogi yn uniongyrchol y sector amaeth yng Nghymru. Ond mae'n rhaid i fi ddweud, dwi erioed wedi teimlo mor ddigalon yn pleidleisio o blaid cynnig yn y Senedd yma o'r blaen.
I do think that this Bill does highlight everything that is wrong about the process of legislative consent and the constitutional settlement, as it stands. We are considering the LCM, as we've heard, on Bill that is still being amended. We've had four Government LCMs, including the third last Friday and the latest yesterday morning. Amendments have been accepted, and Members will support them, and these issues are sure to be withdrawn when it goes back to the Commons. And then those Members, as we've heard, will want to change their minds.
So, although there is so much wrong with this Bill, one does feel that our hands are tied, because, of course, without consenting to this Bill, then Welsh Ministers wouldn't have the powers to directly support Welsh farmers through basic payments. So, what kind of choice does that give us? We have the option of either giving consent to legislation, which, in part, in my view, is damaging to the sector but at least protects our ability to provide grants, or to reject consent in the hope that we can defend the sector from some of the threats that I see in the Bill, but, through doing that, lose the ability to support the sector through payments. So, it's not much of a choice at all. And the greatest irony here—and nobody has said this so far—the truth is, whatever we decide, the UK Government, which is also operating, in this context, as the English Government, will do what they choose in any case. That's the truth of the matter.
But in terms of some of the specifics, of course I welcome the sunset clause that we've heard mention of; it's something that we called for in order to ensure that there will be a Welsh agriculture Bill and that Ministers don't continue to use the additional powers forever and a day. I'm also pleased that arrangements are being put in place in order to ensure fairer sharing out of the red meat levy, and I'm pleased that the confusion over the possibility that AHDB would undertake matters that Hybu Cig Cymru and EIDCymru are already responsible for will be tidied up, and that that, of course, is reliant on the need for ministerial consent in Wales.
But, essentially, that is one of the great weaknesses I see here, namely the failure of this Bill to put in place inter-governmental arrangements that are clear and robust, not only in terms of policy and ensuring that there is a robust framework in place that facilitates the internal market of the UK on the one hand, whilst allowing diversion of policy across the devolved administrations and Parliaments, but also the arrangements as to how financial resources are fairly distributed among the UK Governments—how we can ensure that every devolved administration complies with international obligations, as well as ensuring arrangements to resolve disputes. And I fear that the arrangements put in place, or the informal agreement, perhaps, between the UK Government and the Welsh Government is entirely inadequate. I don't see the Welsh Government as an equal partner, as it should be in those negotiations, because the UK Government, at the end of the day, will be able to do as it chooses, whatever we say.
There is much that isn't included in the Bill, which I would like to have seen included; there is a great deal that I would like to change, which is in the Bill, but, of course, we don't have the opportunity to do that. And at the end of the day, the important thing is that we have the powers in order to ensure that the Welsh Parliament and the Welsh Government is in a position to provide direct support to the agricultural sector in Wales. But I have to say that I've never felt as downhearted in voting in favour of a motion in this Senedd in the past.
And the Minister to reply.
A'r Gweinidog i ymateb.
Thank you very much, Chair. I'd like to thank Members for their contributions during this debate. I think I said in my opening remarks that, certainly, if we had been drafting it, we wouldn't have drafted it in this way, but I do want to reiterate the point that we very much would have preferred to have brought forward our own agriculture Bill, a bespoke Bill, for the agricultural sector here in Wales. And I am committed to bringing forward a draft White Paper before the end of this calendar year. Even with all the difficult times at the moment with the COVID-19 pandemic, I assure Members that the draft White Paper is on target to be published before the end of this year.
This Bill—you know, several Members pointed out that it's been a long time coming. We had the first Bill back two years ago, in September 2018, and obviously that fell when the UK Government called a general election last year. So, I think it's right to point out that this is several reiterations. But I have worked very closely with the Secretary of State, and officials have worked very closely also.
I'd like to thank both Chairs of the committees—Mike Hedges and Mick Antoniw—for their comments. And I think hindsight is a wonderful thing, but I do wish we had been able to find the time in the legislative programme to bring forward our Bill, as I said. But we have to look at this Bill, because the provisions relating to Wales will enable us to provide the agricultural sector with vital stability and continuity as we transition out of the European Union. It is an incredibly unsettling time for the agricultural sector, but this will provide some of that stability.
Several Members mentioned the red lines when I attended committee, and you'll be aware that the WTO was certainly one area that was a very clear red line for me, because we had made very clear to the UK Government we did not accept the WTO clause was wholly reserved. But we have now this bilateral agreement between the Welsh and UK Governments, and that's guided by the principles that are set out in the inter-governmental agreement, so it does require the UK Government to consult the devolved administrations and to seek to proceed by agreement before bringing forward any regulations. So, I wanted to make that point again, Chair, to reassure Members.
As Llyr Huws Gruffydd pointed out, we have certainly taken the recommendations on board. There were many, many helpful comments from committees, and the sunset clause is absolutely a point in case, and that has been brought forward at my request.
Janet Finch-Saunders, I have always been a champion for Welsh produce and the Welsh agricultural sector since I've been in this portfolio. It's part of the make-up of our wonderful agricultural sector. I think there is more we can do around procurement, I'd be the first to admit that, and I will certainly take that forward. And, again, around tenancy, you're quite right—a significant number of our farmers in Wales are tenants, and it's very important that we had our consultation around that and, clearly, also, when we'll be bringing our Bill forward, I want to do more to support the tenant farmers we have.
I also wanted to say, about the LCM process, I don't disagree that it's not a difficult process. We're required to lay an LCM in the Senedd normally no later than two weeks after amendments are tabled or agreed, but, due to the advanced stage of the Bill and, therefore, the lack of time available for normal Senedd scrutiny, that's why I wrote to the committees and Members of the Senedd to outline the amendments that have been made. Finally, Chair, I would like to reassure Members that, if the Bill looks very different, I will, of course, come back for further scrutiny from the Senedd.
Diolch yn fawr iawn, Cadeirydd. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau yn ystod y ddadl hon. Credaf imi ddweud yn fy sylwadau agoriadol na fyddem, yn sicr, pe baem ni wedi bod yn ei ddrafftio, wedi'i ddrafftio fel hyn, ond rwyf eisiau ailadrodd y pwynt y byddai'n well gennym fod wedi cyflwyno ein Bil amaethyddiaeth ein hunain, Bil pwrpasol, ar gyfer y sector amaethyddol yma yng Nghymru. Ac rwyf wedi ymrwymo i gyflwyno Papur Gwyn drafft cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Hyd yn oed gyda'r holl gyfnodau anodd ar hyn o bryd gyda pandemig COVID-19, gallaf sicrhau'r Aelodau bod y Papur Gwyn drafft ar y trywydd iawn i'w gyhoeddi cyn diwedd eleni.
Mae'r Bil hwn—wyddoch chi, nododd sawl Aelod ei fod wedi cymryd amser hir i ddod. Cawsom y Bil cyntaf ddwy flynedd yn ôl, ym mis Medi 2018, ac yn amlwg cwympodd hwnnw pan alwodd Llywodraeth y DU etholiad cyffredinol y llynedd. Felly, rwy'n credu ei bod yn iawn tynnu sylw at y ffaith bod cryn ailadrodd yma. Ond rwyf wedi gweithio'n agos iawn gyda'r Ysgrifennydd Gwladol, ac mae swyddogion wedi gweithio'n agos iawn hefyd.
Hoffwn ddiolch i ddau Gadeirydd y pwyllgor—Mike Hedges a Mick Antoniw—am eu sylwadau. Ac rwy'n credu bod edrych yn ôl yn beth gwych, ond dymunwn i ni allu dod o hyd i'r amser yn y rhaglen ddeddfwriaethol i gyflwyno ein Bil, fel y dywedais. Ond mae'n rhaid i ni edrych ar y Bil hwn, oherwydd bydd y darpariaethau sy'n ymwneud â Chymru yn ein galluogi i roi sefydlogrwydd a pharhad hanfodol i'r sector amaethyddol wrth i ni drosglwyddo o'r Undeb Ewropeaidd. Mae'n gyfnod hynod o annifyr i'r sector amaethyddol, ond bydd hwn yn darparu rhywfaint o'r sefydlogrwydd hwnnw.
Soniodd sawl Aelod am y llinellau coch pan fynychais y pwyllgor, a byddwch yn ymwybodol bod Sefydliad Masnach y Byd yn sicr yn un maes a oedd yn llinell goch glir iawn i mi, oherwydd roeddem wedi egluro'n glir iawn i Lywodraeth y DU nad oeddem yn derbyn bod cymal Sefydliad Masnach y Byd wedi'i gadw'n gyfan gwbl. Ond erbyn hyn mae gennym y cytundeb dwyochrog hwn rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU, ac mae hynny'n cael ei lywio gan yr egwyddorion a nodir yn y cytundeb rhynglywodraethol, felly mae'n ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth y DU ymgynghori â'r gweinyddiaethau datganoledig a cheisio bwrw ymlaen drwy gytundeb cyn cyflwyno unrhyw reoliadau. Felly, roeddwn eisiau gwneud y pwynt hwnnw eto, Cadeirydd, i dawelu meddwl yr Aelodau.
Fel y dywedodd Llyr Huws Gruffydd, rydym yn sicr wedi ystyried yr argymhellion. Cafwyd llawer o sylwadau defnyddiol gan bwyllgorau, ac mae'r cymal machlud yn enghraifft dda, ac mae hynny wedi'i gyflwyno ar fy nghais.
Janet Finch-Saunders, rwyf bob amser wedi bod yn eiriolwr dros gynnyrch o Gymru a sector amaethyddol Cymru ers i mi fod yn y portffolio hwn. Mae'n rhan o gyfansoddiad ein sector amaethyddol gwych. Rwy'n credu bod mwy y gallwn ei wneud o ran caffael, fi fyddai'r cyntaf i gyfaddef hynny, a byddaf yn sicr yn bwrw ymlaen â hynny. Ac, unwaith eto, ynghylch tenantiaeth, rydych chi'n llygad eich lle—tenantiaid yw nifer sylweddol o'n ffermwyr yng Nghymru, ac mae'n bwysig iawn inni gael ein hymgynghoriad ar hynny ac, yn amlwg, hefyd, pan fyddwn yn cyflwyno ein Bil, rwyf eisiau gwneud mwy i gefnogi'r ffermwyr tenant sydd gennym.
Roeddwn hefyd eisiau dweud, am y broses Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol, nid wyf yn anghytuno nad yw'n broses anodd. Mae'n ofynnol i ni osod Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol yn y Senedd fel arfer ddim hwyrach na phythefnos ar ôl i welliannau gael eu cyflwyno neu eu cytuno, ond, oherwydd cyfnod datblygedig y Bil ac, felly, y diffyg amser sydd ar gael ar gyfer craffu arferol gan y Senedd, fe ysgrifennais at bwyllgorau ac Aelodau'r Senedd i amlinellu'r gwelliannau sydd wedi'u gwneud. Yn olaf, Cadeirydd, hoffwn dawelu meddwl yr Aelodau, os yw'r Bil yn edrych yn wahanol iawn, y byddaf, wrth gwrs, yn dod yn ôl i'r Senedd allu craffu'n fanylach arno.
Thank you, Minister. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch, Gweinidog. Y cwestiwn yw a ddylid derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
There will now be a short break to allow for the changeover in the Chamber.
Bydd toriad byr nawr i ganiatáu ar gyfer newid drosodd yn y Siambr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 17:47.
Plenary was suspended at 17:47.
Ailymgynullodd y Senedd am 17:52, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 17:52, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni yn ailgychwyn gydag eitem 12 ar yr agenda. Yr eitem honno yw'r Rheoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Dyddiad Cyhoeddi'r Gofrestr Etholiadol) (Cymru) (Coronafeirws) 2020. Dwi'n galw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gyflwyno'r eitem yma. Y Gweinidog—Julie James.
We will recommence with item 12 on our agenda, the Representation of the People (Electoral Register Publication Date) (Wales) (Coronavirus) Regulations 2020. I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motion. The Minister—Julie James.
Cynnig NDM7398 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Cynrychiolaeth y Bobl (Dyddiad Cyhoeddi’r Gofrestr Etholiadol) (Cymru) (Coronafeirws) 2020 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 14 Gorffennaf 2020.
Motion NDM7398 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Representation of the People (Electoral Register Publication Date) (Wales) (Coronavirus) Regulations 2020 are made in accordance with the draft laid in the Table Office on 14 July 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. The electoral canvass is carried out every year. Whilst registration is a year-round process, the canvass gives the opportunity for electoral registration officers to ensure the accuracy of the register. Traditionally, the canvass begins on 1 July each year, and can take up to five months to complete. It culminates in the publication of the revised electoral register on 1 December.
The date for the publication of the register is set out in legislation. The regulations we are debating here today would allow electoral registration officers to publish the 2020 electoral register at a later date if necessary, up to 1 February 2021. This change only applies to the publication of the 2020 electoral register. This does not mean that registers may only be published on 1 February 2021. Electoral registration officers may choose to publish on 1 December as usual, or any other date up to and including 1 February 2021.
The extension to the publication date is considered essential in the current circumstances brought about by the COVID-19 pandemic. There should be some flexibility for electoral registration officers to carry out the canvass in a way that takes into consideration public health requirements. Flexibility can be provided by moving the final date by which the 2020 electoral register must be published.
The COVID-19 pandemic has had a significant impact on the work of local authorities. Democratic services teams have seen their staff being redeployed to areas of need, or staff working from home. These arrangements can make it difficult to carry out normal functions, including printing, receipt of forms and phone call canvassing. While the annual canvass process has recently been modernised, elements remain paper based. The process is reliant on staff in electoral services teams sending and receiving paper correspondence. There is also a face-to-face element through door-to-door canvassing.
The social distancing arrangements currently in place introduce some uncertainty in relation to the ability of electoral registration officers to successfully canvass and register electors by December 2020. The purpose of these regulations is to recognise the impact of COVID-19 and provide flexibility to electoral registration officers by simply extending the final publication date of the 2020 revised electoral register. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Mae'r canfasiad etholiadol yn cael ei gynnal bob blwyddyn. Er bod cofrestru yn broses drwy gydol y flwyddyn, mae'r canfasiad yn rhoi cyfle i swyddogion cofrestru etholiadol sicrhau cywirdeb y gofrestr. Yn draddodiadol, mae'r canfasiad yn dechrau ar 1 Gorffennaf bob blwyddyn, a gall gymryd hyd at bum mis i'w cwblhau. Yn dilyn hyn cyhoeddir y gofrestr etholiadol ddiwygiedig ar 1 Rhagfyr.
Nodir y dyddiad ar gyfer cyhoeddi'r gofrestr mewn deddfwriaeth. Byddai'r rheoliadau yr ydym yn eu trafod yma heddiw yn caniatáu i swyddogion cofrestru etholiadol gyhoeddi cofrestr etholiadol 2020 yn ddiweddarach os oes angen, hyd at 1 Chwefror 2021. Mae'r newid hwn ond yn berthnasol i gyhoeddiad cofrestr etholiadol 2020. Nid yw hyn yn golygu mai dim ond ar 1 Chwefror 2021 y ceir cyhoeddi cofrestrau. Gall swyddogion cofrestru etholiadol ddewis cyhoeddi ar 1 Rhagfyr fel arfer, neu unrhyw ddyddiad arall hyd at 1 Chwefror 2021 ac ar y diddiad hwnnw.
Ystyrir yr estyniad i'r dyddiad cyhoeddi yn hanfodol o dan yr amgylchiadau presennol a achoswyd gan y pandemig COVID-19. Dylai fod rhywfaint o hyblygrwydd i swyddogion cofrestru etholiadol gynnal y canfasiad mewn ffordd sy'n ystyried gofynion iechyd y cyhoedd. Gellir darparu hyblygrwydd drwy symud y dyddiad olaf erbyn pryd y dylid cyhoeddi cofrestr etholiadol 2020.
Mae'r pandemig COVID-19 wedi cael effaith sylweddol ar waith awdurdodau lleol. Mae timau gwasanaethau democrataidd wedi gweld eu staff yn cael eu hadleoli i feysydd o angen, neu staff yn gweithio gartref. Gall y trefniadau hyn ei gwneud yn anodd cyflawni swyddogaethau arferol, gan gynnwys argraffu, derbyn ffurflenni a chanfasio dros y ffôn. Er bod proses y canfasiad blynyddol wedi'i moderneiddio yn ddiweddar, mae elfennau'n parhau i fod ar bapur. Mae'r broses yn dibynnu ar staff mewn timau gwasanaethau etholiadol yn anfon ac yn derbyn gohebiaeth bapur. Ceir elfen wyneb yn wyneb hefyd drwy ganfasio o ddrws i ddrws.
Mae'r trefniadau cadw pellter cymdeithasol sydd ar waith ar hyn o bryd yn cyflwyno rhywfaint o ansicrwydd o ran gallu swyddogion cofrestru etholiadol i ganfasio'n llwyddiannus a chofrestru etholwyr erbyn mis Rhagfyr 2020. Diben y rheoliadau hyn yw cydnabod effaith COVID-19 a rhoi hyblygrwydd i swyddogion cofrestru etholiadol drwy ymestyn dyddiad cyhoeddi terfynol cofrestr etholiadol ddiwygiedig 2020. Diolch, Llywydd.
Does gyda fi ddim siaradwyr i'r ddadl yma. Dwi'n cymryd dyw'r Gweinidog ddim eisiau ymateb i'w hunan. Felly, dwi'n gofyn y cwestiwn: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
I have no speakers for this item. I assume the Minister does not wish to reply to her own remarks, and therefore the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Yr eitem nesaf, 13, yw'r Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) 2020. Dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gyflwyno'r rheoliadau. Rebecca Evans.
The next item is item 13, the Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) Regulations 2020, and I call on the Minister for Finance and Trefnydd to introduce the regulations. Rebecca Evans.
Cynnig NDM7393 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 24 Gorffennaf 2020.
Motion NDM7393 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) Regulations 2020 laid in the Table Office on 24 July 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I'm pleased to open the debate on the Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) Regulations 2020. This is the first time that we are voting on changes to LTT rates since they were first introduced and first set by the Senedd in January 2018. I am grateful for the Legislation, Justice and Constitution Committee's report and to the Finance Committee for giving me the opportunity to give evidence to them.
The purpose of these regulations is to make a temporary variation to LTT rates and thresholds applicable to certain residential property transactions with an effective date on or after 27 July 2020 and before 1 April 2021. On 1 April, the tax rates will revert back to those in force before 27 July this year. Of course, I continue to keep the rates under review to ensure the taxes devolved to Wales are delivering the tax regime that we want for a fair and prosperous Wales.
The regulations make a single change to the main residential rates. They remove the first band, so that tax starts to be paid on the consideration given for the property of more than £250,000, up from £180,000. Importantly, these changes, unlike in the other countries of the UK, are restricted to those paying the main residential rates only. There will be no tax reductions for investors in buy-to-let properties, furnished holiday lets or second homes. We therefore ensure that the benefits of this temporary variation are provided broadly to those purchasing homes in which to live. These changes mean that, from 27 July until 31 March next year, around 80 per cent of homebuyers in Wales will pay no tax, up from 60 per cent. And, for the 20 per cent of homebuyers who now pay tax, the amount payable is reduced by £2,450.
I have also been able to provide £30 million to fund a substantial increase in the capital investment for the next phase of the homelessness response, as part of the phase 2 homelessness plan, with the aim of achieving our goal of ending homelessness in Wales. These changes should help our recovery by providing an economic stimulus to support the housing market and the broader economy in Wales by homebuyers spending money in the economy, local authorities investing to combat homelessness, and supporting jobs and businesses, thereby fostering confidence.
The temporary rates are a balanced response by this Government. They provide tax reductions to help stimulate the economy, retain our progressive tax principles and provide funding to help some of our most vulnerable citizens. I therefore ask for the Senedd's support to confirm these temporary changes. Diolch.
Diolch, Llywydd. Mae'n bleser gen i agor y ddadl ar Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) 2020. Dyma'r tro cyntaf i ni bleidleisio ar newidiadau i gyfraddau treth trafodiadau tir ers iddynt gael eu cyflwyno gyntaf a'u gosod gyntaf gan y Senedd ym mis Ionawr 2018. Rwyf yn ddiolchgar am adroddiad y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad ac i'r Pwyllgor Cyllid am roi cyfle i mi roi tystiolaeth iddynt.
Diben y rheoliadau hyn yw gwneud amrywiad dros dro i gyfraddau a throthwyon treth trafodiadau tir sy'n gymwys i drafodiadau eiddo preswyl penodol gyda dyddiad dod i rym ar neu ar ôl 27 Gorffennaf 2020 a chyn 1 Ebrill 2021. Ar 1 Ebrill, bydd y cyfraddau treth yn dychwelyd i'r rhai a oedd yn weithredol cyn 27 Gorffennaf eleni. Wrth gwrs, rwyf yn parhau i adolygu'r cyfraddau er mwyn sicrhau bod y trethi sydd wedi'u datganoli i Gymru yn cyflawni'r drefn dreth yr ydym ni ei heisiau er mwyn bod â Chymru deg a ffyniannus.
Mae'r rheoliadau'n gwneud un newid i'r prif gyfraddau preswyl. Maen nhw'n dileu'r band cyntaf, fel bod treth yn dechrau cael ei dalu ar yr ystyriaeth a roddir am eiddo o fwy na £250,000, i fyny o £180,000. Yn bwysig, mae'r newidiadau hyn, yn wahanol i wledydd eraill y DU, wedi'u cyfyngu i'r rhai sy'n talu'r prif gyfraddau preswyl yn unig. Ni fydd unrhyw ostyngiadau treth i fuddsoddwyr mewn eiddo prynu i osod, gosodiad gwyliau wedi'u dodrefnu nac ail gartrefi. Felly, rydym yn sicrhau bod manteision yr amrywiad dros dro hwn yn cael eu darparu'n fras i'r rhai sy'n prynu cartrefi i fyw ynddynt. Mae'r newidiadau hyn yn golygu, o 27 Gorffennaf tan 31 Mawrth y flwyddyn nesaf, na fydd tua 80 y cant o'r rhai sy'n prynu cartref yng Nghymru yn talu unrhyw dreth, i fyny o 60 y cant. Ac, i'r 20 y cant o brynwyr tai sydd bellach yn talu treth, bydd y swm sy'n daladwy £2,450 yn llai.
Rwyf hefyd wedi gallu darparu £30 miliwn i ariannu cynnydd sylweddol yn y buddsoddiad cyfalaf ar gyfer cam nesaf yr ymateb i ddigartrefedd, yn rhan o Gam 2 o'r cynllun digartrefedd, gyda'r bwriad o gyflawni ein nod o roi terfyn ar ddigartrefedd yng Nghymru. Dylai'r newidiadau hyn ein helpu i wella drwy roi ysgogiad economaidd i gefnogi'r farchnad dai a'r economi ehangach yng Nghymru gan brynwyr tai sy'n gwario arian yn yr economi, awdurdodau lleol yn buddsoddi i fynd i'r afael â digartrefedd, a chefnogi swyddi a busnesau, gan, drwy hynny, fagu hyder.
Mae'r cyfraddau dros dro yn ymateb cytbwys gan y Llywodraeth hon. Maen nhw'n darparu gostyngiadau treth i helpu i ysgogi'r economi, cadw ein hegwyddorion treth blaengar a darparu cyllid i helpu rhai o'n dinasyddion mwyaf agored i niwed. Gofynnaf felly am gefnogaeth y Senedd i gadarnhau'r newidiadau dros dro hyn. Diolch.
Galw yn gyntaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
I call on the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. We considered these regulations at our meeting on 3 August, and we laid our report on the same day. Our report noted one merits point, under Standing Order 21.3, in respect of these regulations. We noted paragraph 3.2 of the explanatory memorandum, which highlights the use of the provisional affirmative procedure for these regulations and explains what would happen if the Senedd voted against keeping the regulations in force. The explanatory memorandum suggests that, in the event of such a vote, a person who had paid less tax during the time the regulations were in force would be deemed to have underpaid tax. However, our understanding is that the regulations would cease to have effect at the end of the day on which such a vote took place and that anything done under the regulations before then would not be affected. Therefore, if a person had paid less tax during the time that the regulations were in force, then that person would have paid the correct tax that applied at that time. Whilst our report did not request a response from the Welsh Government to this point, the Minister may wish to comment on that. Thank you, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Ystyriwyd y rheoliadau hyn gennym yn ein cyfarfod ar 3 Awst, ac fe wnaethom ni osod ein hadroddiad ar yr un diwrnod. Nododd ein hadroddiad un pwynt rhinwedd, o dan Reol Sefydlog 21.3, ynglŷn â'r rheoliadau hyn. Nodwyd paragraff 3.2 o'r memorandwm esboniadol, sy'n tynnu sylw at y defnydd o'r weithdrefn gadarnhaol dros dro ar gyfer y rheoliadau hyn ac yn egluro beth fyddai'n digwydd pe byddai'r Senedd yn pleidleisio yn erbyn cadw'r rheoliadau mewn grym. Mae'r memorandwm esboniadol yn awgrymu, pe byddai pleidlais o'r fath, y byddai person a oedd wedi talu llai o dreth yn ystod yr amser yr oedd y rheoliadau mewn grym yn cael ei ystyried yn rhywun nad oedd wedi talu digon o dreth. Fodd bynnag, deallwn y byddai'r rheoliadau'n peidio â bod yn weithredol ar ddiwedd y dydd y byddai pleidlais o'r fath yn digwydd ac na fyddai unrhyw beth a wneir o dan y rheoliadau cyn hynny yn cael ei effeithio. Felly, pe byddai person wedi talu llai o dreth yn ystod yr amser yr oedd y rheoliadau mewn grym, yna byddai'r person hwnnw wedi talu'r dreth gywir a oedd yn gymwys bryd hynny. Er na ofynnodd ein hadroddiad am ymateb gan Lywodraeth Cymru ar y pwynt hwn, efallai yr hoffai'r Gweinidog wneud sylwadau ar hynny. Diolch, Llywydd.
Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid nesaf. Llyr Gruffydd.
The Chair of the Finance Committee. Llyr Gruffydd.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Gan mai dyma’r tro cyntaf i gyfraddau’r dreth trafodiadau tir gael eu newid yng nghanol y flwyddyn, ac o gofio’r goblygiadau i gyllideb a chynlluniau gwariant Llywodraeth Cymru, mi roedd y pwyllgor yn awyddus i glywed tystiolaeth yn uniongyrchol gan y Gweinidog, ac mi wnaethom ni hynny ar 14 Medi. Ac roeddem ni'n ddiolchgar i’r Gweinidog am fod yn bresennol bryd hynny ac fe glywsom ni, o ystyried natur y ffin rhwng Cymru a Lloegr, ei bod hi'n anochel y byddai’r newidiadau dros dro i dreth dir y dreth stamp yn Lloegr yn golygu y byddai camau gweithredu’n cael eu cymryd yng Nghymru. Mae’r pwyllgor yn nodi y bydd y newid hwn yn cefnogi’r bobl hynny sydd am brynu eu cartref cyntaf neu sydd am ddringo’r ysgol eiddo.
Ond, yn wahanol i dreth dir y dreth stamp yn Lloegr, ni fydd y newid i drothwy esemptio’r dreth trafodiadau tir yn berthnasol wrth brynu eiddo ychwanegol fel eiddo prynu-i-osod neu ail gartrefi. Mae’n bosibl y bydd y Pwyllgor Cyllid am ymchwilio i hyn ymhellach yn ystod cylch nesaf y gyllideb, neu fel rhan o’n hymchwiliad efallai i weithredu Deddf Cymru 2014 a’r fframwaith cyllidol sy’n cael ei gynnal ar hyn o bryd.
Mae’r rhagolygon tymor canolig ar gyfer y farchnad dai yn ansicr o ran prisiau tai a hefyd o ran nifer y gwerthiannau. Bydd llawer yn dibynnu ar berfformiad yr economi ehangach, a fydd, yn ei dro, yn cael ei benderfynu gan y ffordd mae'r pandemig a'r cyfyngiadau ar weithgareddau yn datblygu. Er hynny, mi roedd y pwyllgor ar y cyfan yn fodlon â’r dystiolaeth a roddodd y Gweinidog, felly does gennym ni ddim unrhyw faterion i’w hadrodd. Diolch.
Thank you, Llywydd. As this is the first time the LTT rates have been changed mid year, and given the implications for the Welsh Government’s budget and spending plans, the Finance Committee was eager to take evidence directly from the Minister, and we did so on 14 September. We were grateful to the Minister for attending at that time, and we heard that given the proximity of the Wales-England border, the temporary changes to SDLT meant that, inevitably, action would be taken in Wales. The committee notes that the change will support people looking to purchase first homes or those seeking to move up the property ladder.
However, unlike stamp duty in England, the change to the LTT tax exemption threshold in Wales will not apply to the purchase of additional properties such as buy-to-lets and second homes. This is something the Finance Committee may want to consider further during the next budget round, or as part of our inquiry into the implementation of the Wales Act 2014 and the operation of the fiscal framework that is currently being undertaken.
The medium-term outlook for the housing market is uncertain both in terms of house prices and the volume of sales. Much will depend on the performance of the wider economy, which will, in turn, be determined by how the pandemic and restrictions on activity evolve. Nevertheless, the committee was broadly content with the evidence provided by the Minister, and therefore we have no issues to report. Thank you.
I thank the Minister for bringing forward these regulations today. The Welsh Conservatives will be supporting these regulations as we have been calling for some time for a land transaction tax holiday here in Wales to mirror the stamp duty holiday that was originally introduced, primarily in England, as a mechanism to energise the housing market during this time of the pandemic and lockdown.
The Minister knows from my previous questions to her about my concerns regarding the thresholds that have been decided on in Wales—£250,000 is the level up to which the tax-free rate applies. This is considerably less than the £500,000 level across the border in England. For many parts of Wales that might not be so relevant, but certainly along the border areas, and particularly in south-east Wales, I am concerned that this could cause distortions in the market. So, along with my previous questions to the finance Minister and to go along with what you said earlier, will you give that commitment that you will keep this process under review?
I'm pleased to hear that the Finance Committee does also keep the door open on looking at the second homes issue, and other property issues as well. Key to this land transaction tax change is to energise the property market, and we must make sure that that remains competitive within Wales as across the border in England.
Diolch i'r Gweinidog am gyflwyno'r rheoliadau hyn heddiw. Bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r rheoliadau hyn gan ein bod wedi bod yn galw ers peth amser am seibiant o ran talu'r dreth trafodiadau tir yma yng Nghymru i adlewyrchu'r seibiant o ran talu'r dreth stamp a gyflwynwyd yn wreiddiol, yn Lloegr yn bennaf, fel dull o ysgogi'r farchnad dai yn ystod y cyfnod hwn o'r pandemig a'r cyfyngiadau symud.
Gwyr y Gweinidog o'm cwestiynau blaenorol iddi am fy mhryderon ynglŷn â'r trothwyon y penderfynwyd arnyn nhw yng Nghymru—hyd at £250,000 yw'r lefel y mae'r gyfradd ddi-dreth yn berthnasol iddi. Mae hyn gryn dipyn yn llai na'r lefel o £500,000 dros y ffin yn Lloegr. I lawer o rannau o Gymru nid yw efallai mor berthnasol, ond yn sicr ar hyd yr ardaloedd ar y ffin, ac yn enwedig yn y de-ddwyrain, rwyf yn pryderu y gallai hyn achosi gwyrdroadau yn y farchnad. Felly, ynghyd â'm cwestiynau blaenorol i'r Gweinidog cyllid ac i gyd-fynd â'r hyn y gwnaethoch chi ei ddweud yn gynharach, a wnewch chi roi'r ymrwymiad hwnnw y byddwch yn parhau i adolygu'r broses hon?
Rwy'n falch o glywed bod y Pwyllgor Cyllid hefyd yn dal i fod yn agored i ystyried mater yr ail gartrefi, a materion eiddo eraill hefyd. Yr hyn sy'n allweddol i'r newid hwn yn y dreth trafodiadau tir yw ysgogi'r farchnad eiddo, ac mae'n rhaid i ni sicrhau bod hynny'n parhau i fod yn gystadleuol yng Nghymru fel dros y ffin yn Lloegr.
Mi wnawn ni gefnogi'r rheoliadau a chefnogi'r ffaith nad yw Llywodraeth Cymru wedi efelychu'r newidiadau i'r dreth stamp a gyhoeddwyd gan Ganghellor y Trysorlys ar gyfer Lloegr. Rydyn ni'n nodi bod y trothwy ar gyfer talu treth trafodion tir yn codi dim ond ar gyfer eiddo sydd yn brif gartref. Rydyn ni'n gweld y gwerth o wneud hyn o dan yr amgylchiadau presennol fel stimwlws economaidd. Ac, wrth gwrs, rydyn ni yn gweld mai un o oblygiadau cyfyngu'r cynnydd yn y trothwy i brif gartref yn unig ydy peidio â rhoi cymhorthdal i bobl fyddai am ddefnyddio hyn fel cyfle i brynu ail gartref. Rydan ni'n gwybod bod yna gryfhad wedi bod yn y cyfnod diweddar yn y teimlad o fewn cymunedau yng Nghymru, yn cynnwys ardaloedd fel fy etholaeth i, lle mae yna gyfran uchel o ail gartrefi a thai haf, fod rhaid cymryd camau i atal colli rhagor o'r stoc dai i brynwyr ail gartrefi.
Mae Plaid Cymru wedi cyhoeddi yn y dyddiau diwethaf cyfres o gamau i fynd i'r afael â hyn, yn cynnwys newid rheolau cynllunio, rhoi cap ar niferoedd ail gartrefi mewn unrhyw gymuned, ei gwneud hi'n angenrheidiol i gael caniatâd cynllunio i droi prif gartref yn ail gartref, ac yn y blaen. Ond mae angen defnyddio cymhellion trethiannol hefyd. Rydyn ni'n awgrymu codi lefel treth cyngor i ail gartrefi, ac yn sicr cau'r loopholes sydd wedi caniatáu rhai i optio allan o dalu treth cyngor yn llwyr. Dwi'n apelio ar y Llywodraeth unwaith eto yn y fan hyn i fynd i'r afael â hynny. Ond dŷn ni hefyd yn galw am ddefnyddio treth trafodion tir mewn ffordd mwy pellgyrhaeddol—treblu y dreth fel cam y gallai'r Llywodraeth ei gymryd yn syth. Dydy'r rheoliadau yma mewn difrif, felly, ddim yn mynd yn ddigon pell, yn fy ngolwg i, yng ngolwg Plaid Cymru. Dwi dal ddim yn gweld yr urgency y buaswn i'n dymuno ei weld gan Lywodraeth Cymru ar fater ail gartrefi a gwarchod y stoc dai yn ein cymunedau ni. Ond o leiaf mae'r hyn dŷn ni yn pleidleisio arno fo heddiw yn rhywbeth sy'n cydnabod y broblem, ond gadewch i ni wneud llawer mwy, gadewch i ni weithredu go iawn, achos mae'n cymunedau ni'n disgwyl i ni gymryd camau i warchod eu buddiannau nhw.
We will support these regulations and support the fact that the Welsh Government didn't emulate the changes to stamp duty announced by the Chancellor of the Exchequer for England. We note that the threshold for LTT is to increase only for main residential properties. We see the value of doing this under the current circumstances as an economic stimulus. And, of course, we do understand that one of the implications of restricting the threshold to the main residence only is to not provide subsidies to those people who would want to use this as an opportunity to buy a second home. We know that there has been recently some strengthening in the feeling within communities in Wales, such as in my constituency, where there is a high percentage of second homes and holiday homes, that steps do need to be taken to prevent the loss of further housing stock to those purchasing second homes.
Plaid Cymru announced in the past few days a series of steps to tackle this, including changes to planning regulations, capping the number of second homes within any community, making it a requirement to have planning consent to turn a main residence into a second home, and so on and so forth. But we do also need to use tax incentives. We recommend raising council tax for second homes, and certainly to close the loopholes that have allowed some to opt out of paying council tax entirely. I appeal to the Government here once again to tackle that issue. But we are also calling for land transaction tax to be used in a more far-reaching way—trebling it is a step that the Government could take immediately. These regulations in truth don't go far enough, in my view and in Plaid Cymru's view. I still don't see the urgency that I would like to see from the Welsh Government on the issue of second homes and safeguarding the housing stock in our communities. But at least what we are voting for today is something that recognises the problem, but let us do far more, let us take real action, because our communities expect us to take steps to safeguard their interests.
Y Gweinidog cyllid i ymateb i'r ddadl—Rebecca Evans.
The Minister for finance to reply to the debate—Rebecca Evans.
Thank you, and thank you to those colleagues who have indicated their support for the regulations today. I will confine my remarks to the specific regulations that we're debating today. Just in response to the Chair of the Legislation, Justice and Constitution Committee, I'm very grateful for the work that the committee undertook. And I do very much accept the merit point that was raised, and in future I will ensure that the explanatory memoranda for future regulations include that point made as well. So, grateful for your work on that.
In terms of the threshold at which we set the rates, of course, we did it to recognise the different housing market that we have in Wales, where the average house price is £168,000, as compared to £254,000 across the border in England, and our average first-time buyer here in Wales pays £145,000, as compared to £213,000—although Nick Ramsay and I have, on a number of occasions, rehearsed the differences that there across Wales, and the fact that the situation in Monmouthshire is different because it's the only place in Wales that consistently has house prices that are at the very upper end of the spectrum. So, yes, obviously, I will keep the matter under review, although I do point out to colleagues that what we're voting on today is a limited measure, just for seven months, until the date at which it will end next year.
And then to the Finance Committee, as the Chair said, this is the first time that we as Members of the Senedd have used these powers to set new, albeit temporary, changes to the rates and thresholds of land transaction tax. We've used them in the best interests of the people of Wales, and I'm very, very happy to continue the discussions with the Finance Committee, and to continue to share our learning with Finance Committee, and to learn from the Finance Committee's work on this area as well. So, diolch to all colleagues.
Diolch, a diolch i'r cyd-Aelodau hynny sydd wedi dangos eu cefnogaeth i'r rheoliadau heddiw. Fe wnaf gyfyngu fy sylwadau i'r rheoliadau penodol yr ydym ni'n eu trafod heddiw. Mewn ymateb i Gadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a’r Cyfansoddiad, rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith a wnaeth y pwyllgor. Ac rwy'n sicr yn derbyn y pwynt rhinwedd a godwyd, ac yn y dyfodol byddaf yn sicrhau bod y memoranda esboniadol ar gyfer rheoliadau yn y dyfodol yn cynnwys y pwynt hwnnw a wnaed hefyd. Felly, rwy'n ddiolchgar am eich gwaith ar hynny.
O ran y trothwy lle'r ydym yn gosod y cyfraddau, wrth gwrs, gwnaethom hynny i gydnabod y farchnad dai wahanol sydd gennym ni yng Nghymru, lle mae pris cyfartalog tai yn £168,000, o'i gymharu â £254,000 dros y ffin yn Lloegr, ac mae ein prynwr tro cyntaf cyfartalog yma yng Nghymru yn talu £145,000, o'i gymharu â £213,000—er bod Nick Ramsay a minnau, ar sawl achlysur, wedi pwysleisio y gwahaniaethau sydd ledled Cymru, a'r ffaith bod y sefyllfa yn Sir Fynwy yn wahanol oherwydd dyma'r unig le yng Nghymru sydd â phrisiau tai sydd yn gyson ar ochr uchaf y sbectrwm. Felly, fe fyddaf, yn amlwg, yn parhau i adolygu'r mater, er fy mod yn tynnu sylw fy nghyd-Aelodau at y ffaith mai mesur cyfyngedig yw'r hyn yr ydym yn pleidleisio arno heddiw, dim ond am saith mis, tan y dyddiad y daw i ben y flwyddyn nesaf.
Ac yna i'r Pwyllgor Cyllid, fel y dywedodd y Cadeirydd, dyma'r tro cyntaf i ni fel Aelodau'r Senedd ddefnyddio'r pwerau hyn i bennu newidiadau newydd, er eu bod dros dro, i gyfraddau a throthwyon treth trafodiadau tir. Rydym wedi'u defnyddio er lles gorau pobl Cymru, ac rwy'n hapus iawn i barhau â'r trafodaethau gyda'r Pwyllgor Cyllid, ac i barhau i rannu yr hyn yr ydym yn ei ddysgu gyda'r Pwyllgor Cyllid, ac i ddysgu o waith y Pwyllgor Cyllid ar y maes hwn hefyd. Felly, diolch i'r holl gyd-Aelodau.
Y cwestiwn yw, felly: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, mae'r cynnig wedi ei—[Gwrthwynebiad.]
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is—[Objection.]
Okay, fine. Thank you for the objection, and we'll therefore postpone the vote until the voting time.
Iawn. Diolch am y gwrthwynebiad, ac felly byddwn yn gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf yw eitem 14, a'r rheini yw Rheoliadau Gofynion y Cwricwlwm (Diwygio paragraff 7(6) o Atodlen 17 i Ddeddf y Coronafeirws 2020) (Cymru) 2020, a dwi'n galw ar y Gweinidog Addysg i wneud y cynnig hynny—Kirsty Williams.
The next item is item 14, the Curriculum Requirements (Amendment of paragraph 7(6) of Schedule 17 to the Coronavirus Act 2020) (Wales) Regulations 2020, and I call on the Minister for Education to move the motion—Kirsty Williams.
Cynnig NDM7394 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo Rheoliadau Gofynion y Cwricwlwm (Diwygio paragraff 7(6) o Atodlen 17 i Ddeddf y Coronafeirws 2020) (Cymru) 2020 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Awst 2020.
Motion NDM7394 Rebecca Evans
To propose that the Senedd, in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves The Curriculum Requirements (Amendment of paragraph 7(6) of Schedule 17 to the Coronavirus Act 2020) (Wales) Regulations 2020 laid in the Table Office on 25 August 2020.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Llywydd. I welcome this opportunity to discuss the legislative response that we've made to the COVID-19 pandemic, using powers afforded to us by the Coronavirus Act 2020. Throughout these extraordinary times, we've worked hard to give schools and local authorities the time and the space that they need to get on with the important job of supporting the needs of all learners, right the way across Wales whilst responding to the challenging situation we find ourselves in. I remain humbled by the response of our dedicated practitioners, leaders and support staff across all of our schools and settings. However, I do recognise the significant pressure that our schools and settings are under, and continue to be under, during this time. In June, I made the Curriculum Requirements (Amendment of paragraph 7(5) of Schedule 17 to the Coronavirus Act 2020) (Wales) Regulations 2020, which amended the lists of enactments that can be disapplied by the Welsh Ministers for a specified period by notice. I then agreed for a notice to be issued, disapplying the basic curriculum and associated assessment arrangements, ahead of schools and settings reopening to more learners during the summer term. This notice applied from 24 June until 23 July.
In order to continue to support schools when they returned in September, I made the decision to make the Curriculum Requirements (Amendment of paragraph 7(6) of Schedule 17 to the Coronavirus Act 2020) (Wales) Regulations 2020. These regulations added section 43 of the Education Act 1997, section 69 of the School Standards and Framework Act 1998 and sections 101, 109 and 110 and 116A to 116K of the Education Act 2002 to the table of enactments in paragraph 7(6) that can be modified in a particular way by the Welsh Ministers for a specified period by notice. This allowed us to issue a notice that temporarily modified the curriculum requirements for Wales and, using existing powers in the Coronavirus Act 2020, associated assessment arrangements for schools and funded non-maintained nursery settings to a 'reasonable endeavours' basis. This temporary modification enables schools to have some flexibility in how they comply with their duties, where that flexibility is needed. It does not remove the requirement for schools to seek to fulfil their curriculum and assessment duties. Instead, it requires them to make reasonable endeavours to meet those duties. This means that if a school has taken all reasonable steps to perform a statutory duty, but if they are still unable to do so, then that duty will be treated as satisfied.
It is important to remember that these amendments have been made in the context of the Welsh Government's learning guidance, which sets out the learning priorities that remain key in all scenarios and at all stages of the pandemic. All of these actions have been completed with the help and the collaboration of our stakeholders and I commend them to the Senedd.
Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n croesawu'r cyfle hwn i drafod yr ymateb deddfwriaethol yr ydym wedi'i wneud i'r pandemig COVID-19, gan ddefnyddio pwerau a roddwyd i ni gan Ddeddf Coronafeirws 2020. Drwy gydol y cyfnod eithriadol hwn, rydym wedi gweithio'n galed i roi i ysgolion ac awdurdodau lleol yr amser a'r cyfle angenrheidiol i fwrw ymlaen â'r gwaith pwysig o gefnogi anghenion pob dysgwr, ymhob rhan o Gymru wrth ymateb i'r sefyllfa heriol yr ydym ni ynddi. Rwyf yn parhau i fod yn llawn edmygedd a pharch o weld ymateb ein hymarferwyr, arweinwyr a staff cymorth ymroddedig ar draws ein holl ysgolion a'n lleoliadau. Fodd bynnag, rwyf yn cydnabod y pwysau sylweddol y mae ein hysgolion a'n lleoliadau o dan, ac yn parhau i fod o dan, yn ystod y cyfnod hwn. Ym mis Mehefin, gwnes i Reoliadau Gofynion y Cwricwlwm (Diwygio paragraff 7(5) o Atodlen 17 i Ddeddf y Coronafeirws 2020) (Cymru) 2020, a oedd yn diwygio y rhestrau o ddeddfiadau y gall Gweinidogion Cymru eu datgymhwyso am gyfnod penodedig drwy hysbysiad. Yna, cytunais i gyhoeddi hysbysiad, i ddatgymhwyso'r cwricwlwm sylfaenol a'r trefniadau asesu cysylltiedig, cyn i ysgolion a lleoliadau ailagor i fwy o ddysgwyr yn ystod tymor yr haf. Roedd yr hysbysiad hwn yn gymwys o 24 Mehefin tan 23 Gorffennaf.
Er mwyn parhau i gynorthwyo ysgolion pan wnaethon nhw ddychwelyd ym mis Medi, penderfynais wneud Rheoliadau Gofynion y Cwricwlwm (Diwygio paragraff 7(6) o Atodlen 17 i Ddeddf y Coronafeirws 2020) (Cymru) 2020. Ychwanegodd y rheoliadau hyn adran 43 o Ddeddf Addysg 1997, adran 69 o Ddeddf Safonau a Fframwaith Ysgolion 1998 ac adrannau 101, 109 a 110 a 116A i 116K o Ddeddf Addysg 2002 i'r tabl deddfiadau ym mharagraff 7(6) y gellir eu haddasu mewn ffordd benodol gan Weinidogion Cymru am gyfnod penodedig drwy hysbysiad. Roedd hyn yn caniatáu i ni gyhoeddi hysbysiad a oedd yn addasu gofynion y cwricwlwm ar gyfer Cymru dros dro ac, gan ddefnyddio'r pwerau presennol yn Neddf Coronafeirws 2020, trefniadau asesu cysylltiedig ar gyfer ysgolion a lleoliadau meithrin nas cynhelir a ariannwyd ar sail 'ymdrechion rhesymol'. Mae'r addasiad dros dro hwn yn galluogi ysgolion i gael rhywfaint o hyblygrwydd o ran sut y maen nhw'n cydymffurfio â'u dyletswyddau, pan fo angen yr hyblygrwydd hwnnw. Nid yw'n dileu'r gofyniad i ysgolion geisio cyflawni eu cwricwlwm a'u dyletswyddau asesu. Yn hytrach, mae'n ei gwneud yn ofynnol iddyn nhw wneud ymdrechion rhesymol i gyflawni'r dyletswyddau hynny. Mae hyn yn golygu, os yw ysgol wedi cymryd pob cam rhesymol i gyflawni dyletswydd statudol, ond nad yw'n gallu gwneud hynny o hyd, yna caiff y ddyletswydd honno ei thrin fel pe byddai wedi'i bodloni.
Mae'n bwysig cofio bod y gwelliannau hyn wedi'u gwneud yng nghyd-destun canllawiau dysgu Llywodraeth Cymru, sy'n nodi'r blaenoriaethau dysgu sy'n parhau i fod yn allweddol ym mhob sefyllfa ac ar bob cam o'r pandemig. Mae'r holl gamau hyn wedi'u cwblhau gyda chymorth a chydweithrediad ein rhanddeiliaid ac fe'u cymeradwyaf i'r Senedd.
Cadeirydd y Pwyllgor Deddfwriaeth, Cyfiawnder a'r Cyfansoddiad, Mick Antoniw.
The Chair of the of Legislation, Justice and Constitution Committee, Mick Antoniw.
Thank you, Llywydd. We considered these regulations at our meeting on 14 September. Our subsequent report, laid on the same day, raised both technical and merits points and incorporated the Welsh Government response.
Our two technical reporting points both raised concerns over the clarity of the legislation for those who would be accessing it. Our first point noted that regulation 2 adds provisions of certain enactments to the list of enactments in paragraph 7(6) of Schedule 17 to the Coronavirus Act 2020. That list runs in chronological order. However, regulation 2 adds section 43 of the Education Act 1997 to the list after the School Standards and Framework Act 1998. Our report noted that this has the potential to cause confusion for anyone searching paragraph 7(6) for a specific statutory reference. The Welsh Government response acknowledges the inconsistency but states that the entry remains effective. Whilst we do not question the effectiveness of the regulations, we would still highlight the importance of making legislation that is clear and can be easily accessed and understood by those it affects.
Secondly, we noted an incorrect footnote referencing the Welsh version of the regulations. The Welsh Government response clarified that this was due to a formatting error, which has since been corrected by the Queen's Printer during the publication process.
Our final point with regard to the regulations: a merits point noted that no formal consultation had taken place. We acknowledged the reasons given for this in the explanatory memorandum, mainly that this is in the light of the unprecedented situation created by the coronavirus pandemic and the challenging timescales within which the regulations need to be made. Diolch, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Ystyriwyd y rheoliadau hyn gennym yn ein cyfarfod ar 14 Medi. Roedd ein hadroddiad dilynol, a osodwyd ar yr un diwrnod, wedi codi pwyntiau rhinwedd a thechnegol ac roedd yn ymgorffori ymateb Llywodraeth Cymru.
Cododd ein dau bwynt adrodd technegol bryderon ynghylch eglurder y ddeddfwriaeth i'r rhai a fyddai'n ei defnyddio. Nododd ein pwynt cyntaf fod rheoliad 2 yn ychwanegu darpariaethau deddfiadau penodol at y rhestr o ddeddfiadau ym mharagraff 7(6) o Atodlen 17 i Ddeddf Coronafeirws 2020. Mae'r rhestr honno'n rhedeg mewn trefn gronolegol. Fodd bynnag, mae rheoliad 2 yn ychwanegu adran 43 o Ddeddf Addysg 1997 at y rhestr ar ôl Deddf Safonau a Fframwaith Ysgolion 1998. Nododd ein hadroddiad fod gan hyn y potensial i achosi dryswch i unrhyw un sy'n chwilio am gyfeiriad statudol penodol ym mharagraff 7(6). Mae ymateb Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr anghysondeb ond mae'n nodi bod y cofnod yn parhau i fod yn effeithiol. Er nad ydym yn cwestiynu effeithiolrwydd y rheoliadau, rydym yn dal i dynnu sylw at bwysigrwydd gwneud deddfwriaeth sy'n glir ac y gall y rhai y mae'n effeithio arnynt gael gafael arni a'i deall yn hawdd.
Yn ail, fe wnaethom ni nodi troednodyn anghywir a oedd yn cyfeirio at fersiwn Gymraeg y rheoliadau. Eglurodd ymateb Llywodraeth Cymru bod hyn oherwydd camgymeriad fformatio, sydd ers hynny wedi'i gywiro gan Argraffydd y Frenhines yn ystod y broses gyhoeddi.
Roedd ein pwynt olaf ynglŷn â'r rheoliadau yn bwynt rhinweddau a nododd nad oedd ymgynghoriad ffurfiol wedi'i gynnal. Fe wnaethom gydnabod y rhesymau a roddwyd dros hyn yn y memorandwm esboniadol, yn bennaf bod hyn yng ngoleuni'r sefyllfa ddigynsail a grëwyd gan y pandemig coronafeirws a'r amserlenni heriol ar gyfer gwneud y rheoliadau. Diolch, Llywydd.
Thank you, Minister, for your opening remarks there, and thank you to Mick Antoniw as well—I think those points were well made.
Once again, I'm assuming, Minister, that you're bringing forward these regulations to ensure that staff in schools don't fall foul of the law, and, bearing in mind that you've already said that this doesn't negate the need for school staff to do their very best in order to deliver the curriculum, I suppose my essential question would be: why do you think that they would fail to do that?
We've previously agreed, haven't we, retrospectively, to the disapplication of the curriculum for a specific period of time, because of the impossibility of delivering it at short notice, with schools closing completely, apart from the hubs, and that very sudden exposure to blended learning, which was underdeveloped in many cases and which led undeniably to an inconsistent experience for pupils. This time, though, we're being asked for a period of time, which I hope you will clarify, to allow staff to use their best endeavours to deliver the basic curriculum and national curriculum in particular rather than continue under a duty to provide it. That sounds to me—. You just said to us, I think, that the duty actually still prevails; perhaps you'd clarify that.
Obviously we all understand how difficult it's been these last six months, and I completely associate myself with your opening remarks in thanking pupils' families and staff, but we have had repeated assurances from you that the online offer, primarily Hwb, is a quality offer; that you and schools and colleges and local authorities have all got thousands of pieces of IT kit, as well as licences, out to our young people who need them; and that schools are now better placed to provide blended learning than they were six months ago. So, of course, schools will use their best endeavours to fulfil those duties, they always have, so what exactly is it that you see preventing them from fulfilling those duties now? I accept it's not easy; I think I said that. I think my biggest concern though is this: yes, we've got schools that are going to face many lockdowns of up to a fortnight, but what is preventing schools delivering that curriculum through blended learning over such a short period of time, or catching up when pupils are back?
Can you tell me, Minister, whether you'll be asking the First Minister to report on the need for these regulations every three weeks and sharing the evidence on which that assessment is made? Because so many of our other Welsh Government COVID decisions are predicated on keeping our schools open and, if they're open, they should be delivering the curriculum, even to those classes who may be sent home. So, if you could clarify some of those answers for me, I'd be very grateful.
Diolch, Gweinidog, am eich sylwadau agoriadol, a diolch i Mick Antoniw hefyd—rwy'n credu bod y pwyntiau hynny wedi'u gwneud yn dda.
Unwaith eto, rwy'n tybio, Gweinidog, eich bod yn cyflwyno'r rheoliadau hyn i sicrhau nad yw staff mewn ysgolion yn torri'r gyfraith, ac, o gofio eich bod eisoes wedi dweud nad yw hyn yn negyddu'r angen i staff ysgol wneud eu gorau glas er mwyn cyflwyno'r cwricwlwm, mae'n debyg mai fy nghwestiwn hanfodol yw: pam ydych chi'n meddwl y bydden nhw yn methu â gwneud hynny?
Rydym ni wedi cytuno o'r blaen, onid ydym ni, yn ôl-weithredol, ar ddatgymhwyso'r cwricwlwm am gyfnod penodol, oherwydd y diffyg gallu i'w gyflwyno ar fyr rybudd, gydag ysgolion yn cau'n llwyr, ar wahân i'r canolfannau, a'r amlygiad sydyn iawn hwnnw i ddysgu cyfunol, nad oedd wedi'i ddatblygu'n ddigonol mewn llawer o achosion ac a arweiniodd yn anochel at brofiad anghyson i ddisgyblion. Y tro hwn, serch hynny, gofynnir i ni am gyfnod o amser, ac rwy'n gobeithio y byddwch yn egluro hynny, i ganiatáu i staff wneud eu gorau glas i gyflwyno'r cwricwlwm sylfaenol a'r cwricwlwm cenedlaethol yn arbennig yn hytrach na pharhau o dan ddyletswydd i'w ddarparu. Mae hynny'n swnio i mi—. Rydych chi newydd ddweud wrthym ni, rwy'n credu, fod y ddyletswydd yn dal i fodoli; efallai y gallwch chi egluro hynny.
Yn amlwg, rydym ni i gyd yn deall pa mor anodd y mae'r chwe mis diwethaf wedi bod, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'ch sylwadau agoriadol wrth ddiolch i staff a theuluoedd disgyblion, ond rydym ni wedi cael sicrwydd dro ar ôl tro gennych fod y cynnig ar-lein, Hwb yn bennaf, yn gynnig o ansawdd; eich bod chi ac ysgolion a cholegau ac awdurdodau lleol i gyd wedi cael miloedd o ddarnau o offer TG, yn ogystal â thrwyddedau, allan i'n pobl ifanc sydd eu hangen; a bod ysgolion bellach mewn gwell sefyllfa i ddarparu dysgu cyfunol nag yr oedden nhw chwe mis yn ôl. Felly, wrth gwrs, bydd ysgolion yn gwneud eu gorau glas i gyflawni'r dyletswyddau hynny, sydd ganddyn nhw bob amser, felly beth yn union a welwch sy'n eu hatal rhag cyflawni'r dyletswyddau hynny yn awr? Rwy'n derbyn nad yw'n hawdd; rwy'n credu fy mod wedi dweud hynny. Rwy'n credu mai fy mhryder mwyaf yw hyn: oes, mae gennym ysgolion sy'n mynd i wynebu llawer o gyfyngiadau am hyd at bythefnos, ond beth sy'n atal ysgolion rhag cyflwyno'r cwricwlwm hwnnw drwy ddysgu cyfunol dros gyfnod mor fyr, neu ddal i fyny pan fydd disgyblion yn ôl?
A wnewch chi ddweud wrthyf, Gweinidog, a fyddwch chi'n gofyn i'r Prif Weinidog adrodd am yr angen am y rheoliadau hyn bob tair wythnos a rhannu'r dystiolaeth y ddefnyddir i wneud yr asesiad hwnnw? Oherwydd mae cynifer o'n penderfyniadau COVID eraill fel Llywodraeth Cymru yn seiliedig ar gadw ein hysgolion ar agor ac, os ydyn nhw ar agor, dylen nhw fod yn cyflwyno'r cwricwlwm, hyd yn oed i'r dosbarthiadau hynny y caiff eu hanfon gartref. Felly, os wnewch chi egluro rhai o'r atebion hynny i mi, byddwn i'n ddiolchgar iawn.
Y Gweindog Addysg, Kirsty Williams, i ymateb i'r ddadl. Kirsty Williams.
The Minister for Education to reply to the debate. Kirsty Williams.
Thank you, Llywydd. To begin with, can I thank Mick Antoniw and his committee for their feedback? Accessibility to legislation is an important part of the rule of law, and we will endeavour to ensure that, in bringing any education legislation forward, that principle is upheld. But I'm glad that the Chair recognises that the law is still correct, but obviously we will do our best to ensure that his comments are reflected in future legislation that comes before him.
With regard to the points made by Suzy Davies, which were numerous, I will absolutely clarify that the expectation is that, wherever possible, schools should deliver the national curriculum for Wales, but we have moved to a best endeavours because we recognise the significant pressure that our practitioners are under at the moment. I spent my afternoon talking to a range of headteachers who are doing tremendous work in keeping their schools open; responding to the needs of their learners; responding to the needs of parents, their communities; but doing so, often, whilst handling maybe a COVID incident in their own school, engaging with test, trace and protect teams. They remain under a huge amount of stress, managing staff absence, whether that's COVID related or non-COVID related, and finding cover for those members of staff, when sometimes it's difficult to recruit and recruit that cover into schools, even on a temporary basis. Whilst schools remain under this pressure, I do believe it is appropriate to give them and local authorities the space so that they can concentrate on delivering the guidance, as set out in our learning documents.
Now, Suzy Davies does raise a very legitimate point about the ability of schools to switch seamlessly in a way that many were unable to do at the height of the pandemic, between provision within the classroom and delivering lessons remotely. And I think that we are indeed seeing a huge step change in the ability of schools to do just that, whether that be teachers delivering lessons remotely from their own homes, because they themselves are self-isolating, or being able to deliver both synchronous and asynchronous lessons to students who are out of school.
During the month of September, already, we have seen the establishment of over 25,000 Google Classrooms. That is more Google Classrooms set up in the last month than over the last couple of academic years. It just demonstrates the readiness of our schools to move to that provision if necessary. But, even in that provision, Suzy, I'm sure you'd agree with me, that it's impossible to access a lab; it's impossible to deliver physical education easily in those types of settings. So, we do need to be able to give schools the confidence that they are not worrying about potentially breaking a law and, as I said, to give them the space to attend to the health and well-being needs of their community, the health and well-being needs of their own staff, I should say, who are working under tremendous pressure, as well as having, as I said, the implication that they should use all their best endeavours to fulfil a full curriculum.
I'm content that these regulations are necessary and that the associated statutory notices meet the required test of being appropriate and proportionate, and I believe they also offer a high degree of assurance around the curriculum and assessment arrangements the schools are expected to deliver whilst, as I said, providing that crucial flexibility to respond to additional considerations. It means that schools will need to do everything they can to reasonably fulfil their duties, but it does allow that flexibility, which I feel, at this stage of the pandemic, continues to be key. Thank you.
Diolch, Llywydd. I ddechrau, a gaf i ddiolch i Mick Antoniw a'i bwyllgor am eu hadborth? Mae hygyrchedd deddfwriaeth yn rhan bwysig o reolaeth y gyfraith, a byddwn ni'n ceisio sicrhau, wrth gyflwyno unrhyw ddeddfwriaeth addysg, y caiff yr egwyddor honno ei chynnal. Ond rwy'n falch bod y Cadeirydd yn cydnabod bod y gyfraith yn dal yn gywir, ond mae'n amlwg y byddwn ni'n gwneud ein gorau i sicrhau bod ei sylwadau'n cael eu hadlewyrchu mewn deddfwriaeth a fydd yn dod ger ei fron yn y dyfodol.
O ran y pwyntiau a wnaethpwyd gan Suzy Davies, a oedd yn niferus, yn sicr fe wnaf esbonio mai'r disgwyl yw, lle bynnag y bo modd, y dylai ysgolion gyflwyno'r cwricwlwm cenedlaethol i Gymru, ond rydym wedi symud i ymdrechion gorau oherwydd rydym yn cydnabod y pwysau sylweddol sydd ar ein hymarferwyr ar hyn o bryd. Treuliais fy mhrynhawn yn siarad ag amrywiaeth o benaethiaid sy'n gwneud gwaith aruthrol i gadw eu hysgolion ar agor; ymateb i anghenion eu dysgwyr; ymateb i anghenion rhieni, eu cymunedau; ond gwneud hynny, yn aml, wrth ymdrin â COVID yn eu hysgol eu hunain, gan ymgysylltu â thimau profi, olrhain a diogelu. Maen nhw'n parhau i fod o dan lawer iawn o straen, yn rheoli absenoldeb staff, boed hynny'n gysylltiedig â COVID neu ddim, a dod o hyd i staff cyflenwi ar gyfer yr aelodau staff hynny, pan fydd weithiau'n anodd recriwtio a recriwtio'r athrawon cyflenwi i ysgolion, hyd yn oed dros dro. Er bod ysgolion yn parhau i fod o dan y pwysau hwn, credaf ei bod yn briodol rhoi lle iddynt hwy ac awdurdodau lleol fel y gallant ganolbwyntio ar gyflwyno'r canllawiau, fel y nodir yn ein dogfennau dysgu.
Nawr, mae Suzy Davies yn codi pwynt dilys iawn am allu ysgolion i newid yn ddi-dor mewn ffordd nad oedd llawer yn gallu ei wneud ar anterth y pandemig, rhwng darpariaeth yn yr ystafell ddosbarth a chyflwyno gwersi o bell. A chredaf ein bod yn wir yn gweld newid sylweddol enfawr yng ngallu ysgolion i wneud yr union beth hwnnw, boed hynny'n athrawon yn cyflwyno gwersi o bell o'u cartrefi eu hunain, oherwydd eu bod nhw eu hunain yn hunan-ynysu, neu'n gallu darparu gwersi cydamserol ac anghydamserol i fyfyrwyr nad ydyn nhw yn yr ysgol.
Yn ystod mis Medi, eisoes, rydym wedi gweld dros 25,000 o ystafelloedd dosbarth Google yn cael eu sefydlu. Mae hynny'n fwy o ystafelloedd dosbarth Google yn cael eu sefydlu yn ystod y mis diwethaf na dros yr ychydig flynyddoedd academaidd diwethaf. Mae'n dangos parodrwydd ein hysgolion i symud i'r ddarpariaeth honno os oes angen. Ond, hyd yn oed yn y ddarpariaeth honno, Suzy, rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno â mi, ei bod yn amhosibl cael mynediad i labordy; mae'n amhosibl darparu addysg gorfforol yn hawdd yn y mathau hynny o leoliadau. Felly, mae angen i ni allu rhoi'r hyder i ysgolion nad ydyn nhw'n poeni am dorri cyfraith o bosibl ac, fel y dywedais, rhoi'r cyfle iddyn nhw fynd i'r afael ag anghenion iechyd a lles eu cymuned, anghenion iechyd a lles eu staff eu hunain, dylwn ddweud, sy'n gweithio dan bwysau aruthrol, yn ogystal â chael, fel y dywedais, yr awgrym y dylen nhw ddefnyddio eu holl ymdrechion gorau i gyflwyno cwricwlwm llawn.
Rwy'n fodlon bod angen y rheoliadau hyn a bod yr hysbysiadau statudol cysylltiedig yn bodloni'r prawf gofynnol o fod yn briodol ac yn gymesur, ac rwy'n credu eu bod hefyd yn cynnig llawer o sicrwydd ynghylch y cwricwlwm a threfniadau asesu y disgwylir i'r ysgolion eu cyflwyno wrth, fel y dywedais, ddarparu'r hyblygrwydd hollbwysig hwnnw i ymateb i ystyriaethau ychwanegol. Mae'n golygu y bydd angen i ysgolion wneud popeth o fewn eu gallu i gyflawni eu dyletswyddau'n rhesymol, ond mae'n caniatáu'r hyblygrwydd hwnnw, sydd, yn fy nhyb i, yn y cam hwn o'r pandemig, yn parhau i fod yn allweddol. Diolch.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, mae'r bleidlais ar y cynnnig yn cael ei gohiriro tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, I will defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar ddiweddariad ar gyfyngiadau coronafeirws lleol, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad. Vaughan Gething.
The next item is a statement by the Minister for Health and Social Services, an update on local coronavirus restrictions, and I call on the Minister to make the statement. Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd, for the opportunity to update Members today about the latest situation across Wales. The First Minister, myself and the Minister for north Wales have just come from a meeting with local authority leaders, the police, the NHS and public health experts to discuss the rise of coronavirus infections in parts of north Wales. Unfortunately, we are seeing a similar pattern of transmission in coronavirus in Wrexham, Denbighshire, Flintshire and Conwy as we have already seen in parts of south Wales. Rates remain low in Anglesey and Gwynedd at present.
After extensive discussions and taking into account the local incident management teams, it was agreed by everyone in that meeting that urgent action is needed now to control the spread of the virus in north Wales and to protect people’s health. The Welsh Government will, therefore, be introducing local restrictions—the same local restriction measures that are in place in parts of south Wales—in Wrexham, Denbighshire, Flintshire and Conwy from 6.00 p.m. on Thursday 1 October.
Llywydd, over the last few weeks, we have seen a significant rise in the number of new coronavirus cases across Wales overall. Nationally, in those areas that are not within extra local restrictions, we must remember that people are not allowed to meet socially indoors with people that they do not live with and who are not part of their extended household or bubble. If people have formed an extended household, they can meet indoors in a group of up to six people from that extended household at any one time. Under-11s are not included when counting the six, as long as they are part of that extended household. Of course, indoors includes people's homes and hospitality venues. People must not gather outdoors in groups of more than 30; face coverings are mandatory in indoor public spaces and, of course, on public transport, subject to certain exemptions and exceptions; and licensed premises must not sell alcohol after 10.00 p.m. That includes pubs and restaurants as well as off-licences, supermarkets and other retail outlets.
Whilst case numbers continue to rise nationally, we do not have immediate plans for any further national restrictions. We will, of course, act if we feel that further national restrictions are needed to help prevent the spread of coronavirus and outweigh the wider harms that such restrictions can cause. Any decisions will continue to be based upon medical and scientific evidence and advice.
We've seen spikes in case numbers across a number of local authority areas and, as a result, a large part of the population of south Wales are now living in areas with local restrictions in place to protect their health and prevent the spread of coronavirus. Areas under local restrictions at present are Caerphilly, Rhondda Cynon Taf, Blaenau Gwent, Bridgend, Merthyr Tydfil, Newport, Llanelli, Cardiff, Swansea, Neath Port Talbot, the Vale of Glamorgan and Torfaen. The local restrictions are the same in each designated area. People are not allowed to enter or leave the area without a reasonable excuse and people are not allowed to meet indoors with anyone they do not live with for the time being. This includes extended households, sometimes called a bubble; they have unfortunately had to be suspended for the time being. All licensed premises have to stop serving alcohol at 10.00 p.m. in line with national restrictions and everyone must work from home wherever possible.
To be clear, a reasonable excuse to leave or enter an area includes going to work where people cannot work from home or using public services that are not available locally. It also includes visiting family or close friends on compassionate grounds if necessary. So, of course, people who have urgent hospital appointments, for example, can leave or enter an area. For those who share parental responsibility, they can continue existing arrangements for access and contact for their child or children, including leaving or entering a local area if needed. Similarly, essential childcare arrangements can continue. That includes where this is provided by, for example, grandparents, although clearly there are increased risks with older people and we recommend that alternative care arrangements are found if possible.
As a minimum, everyone should ensure that they are regularly washing their hands and the wider guidance on managing the virus is followed. Routine visits to care homes in areas under local restrictions have been suspended by those local authorities at the present time. Visits to care homes may still take place within those areas in exceptional circumstances, such as end of life, however this should be discussed with the individual care home before travelling. Children, providing they are well, should continue to go to school. Keeping schools open remains our top priority.
This is not a regional lockdown. We have introduced a series of local restrictions in these local authority areas to respond to a specific rise in cases within each area. All of them have distinct and unique chains of transmission. The local measures have been selected to maximise the impacts on reducing coronavirus transmission and to minimise the wider harm that such restrictions can cause as we know. The measures are designed to supplement and enhance local responses from the local authority, local health boards and the police, and those are already under way.
We will keep these measures under constant review and we'll continue to hold meetings with public health experts, local authority leaders, the NHS, police and police and crime commissioners to assess the latest position in each of these areas. In Caerphilly and Newport, we're seeing real falls in case numbers and we are hopeful that we will be able to take action to relax these restrictions in these areas if those case numbers continue to fall. It is important that everyone follows the rules for where they live. We need everyone's help to bring coronavirus under control. It is only by working together that we will be able to reduce coronavirus infections, the harm that they cause and to protect ourselves and our loved ones, and together, we can keep Wales safe. Thank you, Llywydd.
Diolch, Llywydd, am y cyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau heddiw am y sefyllfa ddiweddaraf ledled Cymru. Rwyf i, y Prif Weinidog a Gweinidog Gogledd Cymru newydd ddod o gyfarfod gydag arweinyddion awdurdodau lleol, yr heddlu, y GIG ac arbenigwyr iechyd y cyhoedd i drafod y cynnydd mewn heintiau coronafeirws mewn rhannau o'r gogledd. Yn anffodus, rydym ni'n gweld patrwm tebyg o drosglwyddo'r coronafeirws yn Wrecsam, Sir Ddinbych, Sir y Fflint a Chonwy ag yr ydym eisoes wedi ei weld mewn rhannau o'r de. Mae'r cyfraddau'n parhau i fod yn isel yn Ynys Môn a Gwynedd ar hyn o bryd.
Ar ôl trafodaethau helaeth a chymryd i ystyriaeth y timau rheoli digwyddiadau lleol, cytunodd pawb yn y cyfarfod hwnnw fod angen gweithredu ar frys yn awr i reoli lledaeniad y feirws yn y gogledd ac i ddiogelu iechyd pobl. Bydd Llywodraeth Cymru, felly, yn cyflwyno cyfyngiadau lleol—yr un mesurau cyfyngu lleol ag sydd ar waith mewn rhannau o'r de—yn Wrecsam, Sir Ddinbych, Sir y Fflint a Chonwy o 6.00 p.m. ddydd Iau 1 Hydref.
Llywydd, yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydym ni wedi gweld cynnydd sylweddol yn nifer yr achosion newydd o'r coronafeirws ledled Cymru yn gyffredinol. Yn genedlaethol, yn yr ardaloedd hynny nad ydyn nhw o dan gyfyngiadau lleol ychwanegol, mae'n rhaid i ni gofio na chaniateir i bobl gyfarfod yn gymdeithasol o dan do â phobl nad ydyn nhw'n byw gyda nhw ac nad ydyn nhw'n rhan o'u haelwyd neu eu swigen estynedig. Os yw pobl wedi ffurfio aelwyd estynedig, cânt gyfarfod dan do mewn grŵp o hyd at chwech o bobl o'r aelwyd estynedig honno ar unrhyw un adeg. Nid yw'r rhai dan 11 oed yn cael eu cynnwys wrth gyfrif y chwech, cyn belled â'u bod nhw'n rhan o'r aelwyd estynedig honno. Wrth gwrs, mae dan do yn cynnwys cartrefi pobl a lleoliadau lletygarwch. Ni chaiff pobl ymgasglu yn yr awyr agored mewn grwpiau o fwy na 30; mae gorchuddion wyneb yn orfodol mewn mannau cyhoeddus dan do ac, wrth gwrs, ar gludiant cyhoeddus, yn amodol ar esemptiadau ac eithriadau penodol; ac ni chaiff safleoedd trwyddedig werthu alcohol ar ôl 10.00 p.m. Mae hynny'n cynnwys tafarndai a bwytai yn ogystal â siopau all-drwydded, archfarchnadoedd a siopau manwerthu eraill.
Er bod nifer yr achosion yn parhau i gynyddu yn genedlaethol, nid oes gennym gynlluniau i weithredu unrhyw gyfyngiadau cenedlaethol ychwanegol ar unwaith. Fe fyddwn ni, wrth gwrs, yn gweithredu os byddwn ni'n teimlo bod angen cyfyngiadau cenedlaethol ychwanegol i helpu i atal y coronafeirws rhag lledaenu a'u bod yn gorbwyso'r niwed ehangach y gall cyfyngiadau o'r fath ei achosi. Bydd unrhyw benderfyniadau yn parhau i fod yn seiliedig ar dystiolaeth a chyngor meddygol a gwyddonol.
Rydym ni wedi gweld cynnydd sydyn yn nifer yr achosion ar draws nifer o ardaloedd awdurdodau lleol ac, o ganlyniad, mae rhan fawr o boblogaeth y de bellach yn byw mewn ardaloedd lle mae cyfyngiadau lleol ar waith i ddiogelu eu hiechyd ac atal lledaeniad y coronafeirws. Yr ardaloedd sydd o dan gyfyngiadau lleol ar hyn o bryd yw Caerffili, Rhondda Cynon Taf, Blaenau Gwent, Pen-y-bont ar Ogwr, Merthyr Tudful, Casnewydd, Llanelli, Caerdydd, Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, Bro Morgannwg a Thorfaen. Mae'r cyfyngiadau lleol yr un fath ym mhob ardal ddynodedig. Ni chaniateir i bobl ddod i mewn i'r ardal na'i gadael heb esgus rhesymol ac ni chaniateir i bobl gyfarfod dan do gydag unrhyw un nad ydynt yn byw gyda nhw am y tro. Mae hyn yn cynnwys aelwydydd estynedig, a elwir weithiau yn swigod; yn anffodus bu'n rhaid eu hatal am y tro. Mae'n rhaid i bob safle trwyddedig roi'r gorau i weini alcohol am 10.00 p.m. yn unol â chyfyngiadau cenedlaethol ac mae'n rhaid i bawb weithio gartref pryd bynnag y bo modd gwneud hynny.
I fod yn glir, mae esgus rhesymol dros adael neu fynd i mewn i ardal yn cynnwys mynd i weithio pan na all pobl weithio gartref neu ddefnyddio gwasanaethau cyhoeddus nad ydyn nhw ar gael yn lleol. Mae hefyd yn cynnwys ymweld â theulu neu ffrindiau agos ar sail dosturiol os oes angen. Felly, wrth gwrs, gall pobl sydd ag apwyntiadau brys mewn ysbyty, er enghraifft, adael neu fynd i mewn i ardal. O ran y rhai hynny sy'n rhannu cyfrifoldeb rhianta, cânt barhau â'r trefniadau presennol ar gyfer gweld a chysylltu â'u plentyn neu blant, gan gynnwys gadael neu fynd i ardal leol os oes angen. Yn yr un modd, caiff trefniadau gofal plant hanfodol barhau. Mae hynny'n cynnwys pan ddarperir hyn gan, er enghraifft, neiniau a theidiau, ond yn amlwg ceir mwy o beryglon gyda phobl hŷn ac rydym yn argymell y dylid dod o hyd i drefniadau gofal eraill os oes modd.
Dylai pawb, o leiaf, sicrhau eu bod yn golchi eu dwylo'n rheolaidd a bod y canllawiau ehangach ar reoli'r feirws yn cael eu dilyn. Mae ymweliadau arferol â chartrefi gofal mewn ardaloedd sydd o dan gyfyngiadau lleol wedi'u hatal gan yr awdurdodau lleol hynny ar hyn o bryd. Caiff ymweliadau â chartrefi gofal barhau i ddigwydd yn yr ardaloedd hynny mewn amgylchiadau eithriadol, fel diwedd oes, ond dylid trafod hyn gyda'r cartref gofal unigol cyn teithio. Dylai plant, ar yr amod eu bod yn iach, barhau i fynd i'r ysgol. Cadw ysgolion ar agor yw ein prif flaenoriaeth o hyd.
Nid cyfyngiadau symud rhanbarthol yw'r rhain. Rydym ni wedi cyflwyno cyfres o gyfyngiadau lleol yn ardaloedd yr awdurdodau lleol hyn er mwyn ymateb i gynnydd penodol mewn achosion ym mhob ardal. Mae gan bob un ohonyn nhw gadwyni trosglwyddo gwahanol ac unigryw. Dewiswyd y mesurau lleol i sicrhau'r effeithiau mwyaf posibl ar leihau trosglwyddo'r coronafeirws ac i leihau'r niwed ehangach y gall cyfyngiadau o'r fath ei achosi, fel y gwyddom. Mae'r mesurau wedi'u cynllunio i ategu a gwella ymatebion lleol gan yr awdurdod lleol, byrddau iechyd lleol a'r heddlu, ac mae'r rheini eisoes ar waith.
Byddwn yn parhau i adolygu'r mesurau hyn yn gyson a byddwn yn parhau i gynnal cyfarfodydd gydag arbenigwyr iechyd y cyhoedd, arweinyddion awdurdodau lleol, y GIG, yr heddlu a chomisiynwyr yr heddlu a throseddu i asesu'r sefyllfa ddiweddaraf ym mhob un o'r meysydd hyn. Yng Nghaerffili a Chasnewydd, rydym yn gweld gostyngiadau gwirioneddol yn nifer yr achosion ac rydym yn obeithiol y byddwn yn gallu cymryd camau i lacio'r cyfyngiadau hyn yn yr ardaloedd hyn os bydd nifer yr achosion hynny yn parhau i ostwng. Mae'n bwysig bod pawb yn dilyn y rheolau ar gyfer ble y maen nhw'n byw. Mae angen cymorth pawb arnom i reoli'r coronafeirws. Dim ond drwy gydweithio y gallwn ni leihau nifer yr achosion o'r coronafeirws, y niwed y maen nhw'n ei achosi a diogelu ein hunain a'n hanwyliaid, a gyda'n gilydd, gallwn gadw Cymru yn ddiogel. Diolch, Llywydd.
Thank you, Minister, for your statement. Can I first of all put on record the Conservatives' thanks to all the public officials and everyone connected to trying to suppress the virus in the outbreak areas? No-one wants to be under restriction, but obviously these restrictions place a particular obligation on certain public officials and also the public at large to adhere to them, and I put my thanks on the record and that of the Welsh Conservatives to each and every one who is battling the fight to suppress the virus.
I put a series of questions to the Minister in relation to his statement, which I appreciate didn't arrive as it usually does, but I have had a brief sight of it, so I'd like to ask the Minister in the first instance: how is the decision arrived at when infection rates go over a certain threshold that the Minister responds and puts the restrictions in place? Because on Sunday, the Vale of Glamorgan, for example, was put into the bracket of restrictions on the Monday night, yet it had a lower infection rate than the counties that he's announced this evening that won't go under restriction until Thursday. Flintshire, Denbighshire and Conwy all had higher infection rates on Sunday as opposed to the Vale of Glamorgan, so I'd be interested to understand how the Government reads into those infection rates and responds accordingly.
I'd also like to try and understand, after asking him some two weeks ago, what progress is being made in trying to develop a local information campaign, so that, as in other parts of the United Kingdom, a ward-by-ward understanding of infection rates can be understood by the Government, and, where possible, the hyperlocal lockdowns rather than countywide or regionwide lockdowns are achieved. At the moment, I disagree with the Minister when he says these aren't regional lockdowns. In the south, some 2 million people are now under lockdown; I'd hazard a guess—with my understanding of the north—that this most probably affects approximately half a million people in north-east Wales. In effect, the whole of north-east Wales is now under lockdown as of Thursday night with these announcements. So, I do think that the Minister does need to try and develop a strategy where there is better use of local information to try and support hyperlocal lockdowns, as opposed to countywide lockdowns, where the information supports that.
I'd also like to hear from the Minister what action he is taking in response to the older persons' commissioner's concerns raised yesterday about visits to care homes. I understand there has been some movement in those restrictions and that guidance issued yesterday, but I think the concerns from the older persons' commissioner going forward—in particular as we go into the winter months—are worthy of movement from the Government where they can, to facilitate such visits into care homes, because of the mental well-being of the residents concerned.
I'd also like to understand from the Minister in particular what action his Government is taking in relation to student returns to many of the counties that are under lockdown. The mental well-being and health of the students, as well as those associated with universities, has to be a critical priority, and I'd like to understand what discussions have gone on between the Government and the institutions, to know that there is a comprehensive plan of support and help when it comes to mental health and well-being.
I'd also like to understand from the Minister how he is taking forward the next review—I'd like to see action now, but I understand the review process that the Welsh Government works to—around trying to facilitate greater access for people living on their own. Because at the moment, obviously, they are going to have little or no contact with other individuals, and again, that has serious implications for mental health and well-being. I do hear what the First Minister said this afternoon about wanting to make progress in this area; I understand progress has been made in other parts of the United Kingdom, namely Scotland, and I would urge the Minister, if he feels able under the current evidence that he has, to try and make progress on this area quicker than just the 21-day review that is currently undertaken.
And finally, the Minister issued a written statement this morning in relation to capacity of Nightingale hospitals going down from 19 across Wales to ten. Obviously, the national lockdown back in the spring was all about suppressing the virus so that ultimately, there wouldn't be a huge burden on the NHS, and this capacity was introduced to try and alleviate such a burden. With the spike in infection rates, with the predictions that I presume the Minister's had sight of, can he gave us confidence that it is prudent to reduce the bed capacity that is available via the Nightingale hospital operation and that he does have confidence that if—and we hope that this won't be the case, but if—it is the case that there is a surge in hospital admissions, the current configuration that he has available to him, and the Welsh NHS has available to him on beds, would be able to cope with a surge in numbers of patients entering the health service across Wales? Thank you, Presiding Officer.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. A gaf i yn gyntaf gofnodi diolch y Ceidwadwyr i'r holl swyddogion cyhoeddus a phawb sy'n gysylltiedig â cheisio atal y feirws yn yr ardaloedd lle ceir achosion o'r clefyd? Nid oes neb eisiau bod o dan gyfyngiadau, ond mae'n amlwg bod y cyfyngiadau hyn yn gosod rhwymedigaeth benodol ar rai swyddogion cyhoeddus a hefyd y cyhoedd yn gyffredinol i gadw atyn nhw, a hoffwn i gofnodi fy niolch i a diolch y Ceidwadwyr Cymreig i bob un sy'n brwydro i atal y feirws.
Gofynnais i gyfres o gwestiynau i'r Gweinidog ynglŷn â'i ddatganiad, ac rwy'n gwerthfawrogi na chyrhaeddodd honno fel y mae'n ei wneud fel arfer, ond rwyf wedi cael golwg cyflym arni, felly hoffwn ofyn i'r Gweinidog yn y lle cyntaf: sut y penderfynir pryd y mae cyfraddau heintio yn mynd dros drothwy penodol fel bod y Gweinidog yn ymateb iddo ac yn rhoi'r cyfyngiadau ar waith? Oherwydd ddydd Sul, cafodd Bro Morgannwg, er enghraifft, ei rhoi yn y dosbarth o gyfyngiadau ar y nos Lun, ac eto roedd ganddi gyfradd heintio is na'r siroedd y mae ef wedi'u cyhoeddi heno na fyddan nhw'n mynd o dan gyfyngiad tan ddydd Iau. Roedd gan Sir y Fflint, Sir Ddinbych a Chonwy gyfraddau heintio uwch ddydd Sul na Bro Morgannwg, felly byddai gennyf ddiddordeb mewn deall sut y mae'r Llywodraeth yn dehongli'r cyfraddau heintio hynny ac yn ymateb yn unol â hynny.
Hoffwn hefyd geisio deall, ar ôl gofyn iddo ryw bythefnos yn ôl, pa gynnydd sy'n cael ei wneud o ran ceisio datblygu ymgyrch wybodaeth leol, er mwyn i'r Llywodraeth, fel mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, fod â dealltwriaeth fesul ward o gyfraddau heintio, a, phan fo hynny'n bosibl, sut y gellir cyflawni y cyfyngiadau symud hyperleol yn hytrach na chyfyngiadau symud ar draws y sir neu'r rhanbarth. Ar hyn o bryd, rwy'n anghytuno â'r Gweinidog pan fo'n dweud nad yw'r rhain yn gyfyngiadau symud rhanbarthol. Yn y de, mae tua 2 filiwn o bobl bellach dan gyfyngiadau symud; byddwn i'n dyfalu—gyda'm dealltwriaeth i o'r gogledd—fod hyn fwy na thebyg yn effeithio ar tua hanner miliwn o bobl yn y gogledd-ddwyrain. Mewn gwirionedd, mae'r gogledd-ddwyrain cyfan bellach dan gyfyngiadau symud o nos Iau ymlaen, yn dilyn y cyhoeddiadau hyn. Felly, rwyf yn credu bod angen i'r Gweinidog geisio datblygu strategaeth lle y defnyddir gwybodaeth leol yn well i geisio cefnogi cyfyngiadau symud hyperleol, yn hytrach na chyfyngiadau symud ar draws y sir, pan fo'r wybodaeth yn cefnogi hynny.
Hoffwn glywed hefyd gan y Gweinidog pa gamau y mae'n eu cymryd mewn ymateb i bryderon y comisiynydd pobl hŷn a godwyd ddoe am ymweliadau â chartrefi gofal. Rwy'n deall y bu rhywfaint o newid yn y cyfyngiadau hynny a'r canllawiau hynny a gyhoeddwyd ddoe, ond rwy'n credu bod y pryderon gan y comisiynydd pobl hŷn wrth edrych i'r dyfodol—yn enwedig wrth i ni fynd i fisoedd y gaeaf—werth eu newid gan y Llywodraeth lle y gellir gwneud hynny, i hwyluso ymweliadau o'r fath â chartrefi gofal, oherwydd lles meddwl y preswylwyr dan sylw.
Hoffwn hefyd ddeall gan y Gweinidog yn arbennig pa gamau y mae ei Lywodraeth yn eu cymryd ynghylch myfyrwyr yn dychwelyd i lawer o'r siroedd sydd dan gyfyngiadau symud. Mae'n rhaid i les ac iechyd meddwl y myfyrwyr, yn ogystal â'r rhai hynny sy'n gysylltiedig â phrifysgolion, fod yn flaenoriaeth hollbwysig, a hoffwn ddeall pa drafodaethau sydd wedi eu cynnal rhwng y Llywodraeth a'r sefydliadau, i wybod bod cynllun cynhwysfawr o gefnogaeth a chymorth ar waith o ran iechyd meddwl a lles.
Hoffwn ddeall hefyd gan y Gweinidog sut y mae'n bwrw ymlaen â'r adolygiad nesaf—hoffwn i weld gweithredu nawr, ond rwy'n deall y broses adolygu y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio iddi—o ran ceisio hwyluso mwy o fynediad i bobl sy'n byw ar eu pennau eu hunain. Oherwydd ar hyn o bryd, yn amlwg, ni fydd ganddyn nhw fawr ddim cyswllt ag unigolion eraill, ac unwaith eto, mae gan hynny oblygiadau difrifol i iechyd meddwl a lles. Rwyf yn clywed yr hyn a mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud y prynhawn yma am ddymuno gwneud cynnydd yn y maes hwn; rwy'n deall bod cynnydd wedi'i wneud mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, sef yr Alban, a byddwn yn annog y Gweinidog, os yw'n teimlo ei fod yn gallu, o dan y dystiolaeth bresennol sydd ganddo, i geisio gwneud cynnydd yn y maes hwn yn gyflymach na dim ond yr adolygiad 21 diwrnod a gynhelir ar hyn o bryd.
Ac yn olaf, cyhoeddodd y Gweinidog ddatganiad ysgrifenedig y bore yma ynglŷn â chapasiti ysbytai Nightingale yn gostwng o 19 ledled Cymru i ddeg. Yn amlwg, roedd y cyfyngiadau symud cenedlaethol yn ôl yn y gwanwyn yn ymwneud ag atal y feirws fel na fyddai baich enfawr ar y GIG, yn y pen draw, a chyflwynwyd y capasiti hwn i geisio lleddfu baich o'r fath. Gyda'r cynnydd sydyn mewn cyfraddau heintio, gyda'r rhagfynegiadau yr wyf yn tybio bod y Gweinidog wedi eu gweld, a all ef roi ffydd i ni ei bod yn ddoeth lleihau'r capasiti gwelyau sydd ar gael drwy weithrediad yr ysbytai Nightingale a bod ganddo ffydd os—a gobeithio na fydd hyn yn digwydd, ond os—yw'n wir y bydd ymchwydd yn nifer y derbyniadau i'r ysbyty, y byddai'r nifer presennol sydd ganddo ar gael iddo, ac sydd gan y GIG ar gael iddo, o ran gwelyau, yn gallu ymdopi ag ymchwydd yn nifer y cleifion sy'n cael eu derbyn i'r gwasanaeth iechyd ledled Cymru? Diolch, Llywydd.
Thank you for those comments and questions; I'll try and deal with all of them as quickly as I can. In terms of how the decision making works and the example of the Vale of Glamorgan and others, well, we of course look at the figures and the statistics, so we look at figures on the number of positive cases per 100,000. We have to take into account the fact that we understand that those figures are slightly behind the time, because we still have a challenge in some of the lighthouse lab results coming in later than was the case some weeks ago. So, we always know the figures on the day are somewhat behind the situation. We also look at positivity rates as well, and the testing that is taking place. It's not particularly difficult to see the move in both the number of positive cases, but also the positivity rates. That's the number of new cases per 100 tests being carried out, and so we can understand what's happening in the direction of travel in each area.
We're also looking to act in a way that is not waiting until significant harm has been caused. That means that we have taken action where we can see authorities in, if you like, our amber category, before they get to red and 50 and above. That also takes account of not just the figures, not the just pattern and direction of travel, but the local circumstances, so we understand the spread and the nature of infection rates, how dispersed those are, whether we have clusters that are not explained about where they started. And in that pattern of infections—all of this is set out in the coronavirus control plan that I'm sure the Member has had the opportunity to read following publication of it in the summer. And that also sets out our approach in terms of whether we can undertake local restrictions, not countywide ones. In each and every choice we have made, we have rehearsed and considered the possibility of not taking measures across a whole county borough area, and apart from Llanelli within Carmarthenshire, the case hasn't been made that the pattern of spread is such that we could and should take a local measure in that way—whereas in Carmarthenshire, it was very clear the pattern of spread in Llanelli was not made out in the rest of county. Rural Carmarthenshire has a much lower rate of spread, and if it was just rural Carmarthenshire, we wouldn't have taken additional measures at this point in time at least. So, that's the position that we've taken; it is a regular consideration for us.
Diolch i chi am y sylwadau a'r cwestiynau yna; fe geisiaf ymdrin â phob un ohonyn nhw mor gyflym ag y gallaf. O ran sut y mae'r broses o wneud penderfyniadau yn gweithio a'r enghraifft o Fro Morgannwg ac eraill, wel, rydym ni, wrth gwrs, yn edrych ar y ffigurau a'r ystadegau, felly byddwn yn edrych ar ffigurau ar nifer yr achosion positif fesul 100,000. Mae'n rhaid i ni ystyried y ffaith ein bod yn deall bod y ffigurau hynny ychydig ar ei hôl hi, oherwydd mae gennym ni her o hyd o ran bod rhai o ganlyniadau labordai Lighthouse yn cael eu cyflwyno yn ddiweddarach nag yr oedden nhw rai wythnosau yn ôl. Felly, rydym ni bob amser yn gwybod bod y ffigurau ar y diwrnod ychydig y tu ôl i'r sefyllfa. Rydym ni hefyd yn edrych ar gyfraddau positif hefyd, a'r profi sy'n digwydd. Nid yw'n arbennig o anodd gweld y symudiad yn nifer yr achosion positif, ond hefyd cyfraddau'r achosion positif. Dyna nifer yr achosion newydd fesul 100 o brofion sy'n cael eu cynnal, ac felly gallwn ni ddeall beth sy'n digwydd i'r cyfeiriad teithio ym mhob ardal.
Rydym ni hefyd yn ceisio gweithredu mewn ffordd nad yw'n aros nes bod niwed sylweddol wedi'i achosi. Mae hynny'n golygu ein bod wedi cymryd camau lle gallwn weld awdurdodau yn ein categori ambr, os mynnwch chi, cyn iddyn nhw gyrraedd coch a 50 ac uwch. Mae hynny hefyd yn ystyried nid yn unig y ffigurau, nid yn unig y patrwm a'r cyfeiriad teithio, ond hefyd yr amgylchiadau lleol, fel ein bod yn deall lledaeniad a natur cyfraddau heintio, pa mor wasgaredig y mae'r rheini, a oes gennym ni glystyrau nad ydyn nhw wedi eu hesbonio o ran ble y gwnaethon nhw ddechrau. Ac yn y patrwm hwnnw o heintiau—mae hyn i gyd wedi'i nodi yn y cynllun rheoli coronafeirws yr wyf i'n siŵr bod yr Aelod wedi cael cyfle i'w ddarllen ar ôl ei gyhoeddi yn ystod yr haf. Ac mae hynny hefyd yn nodi ein dull o weithredu o ran pa un a allwn ni ymgymryd â chyfyngiadau lleol, nid rhai sirol. Ym mhob un dewis yr ydym wedi ei wneud, rydym ni wedi ymarfer ac ystyried y posibilrwydd o beidio â chymryd camau ar draws ardal bwrdeistref sirol gyfan, ac ar wahân i Lanelli yn Sir Gaerfyrddin, nid yw'r achos wedi'i wneud bod y patrwm lledaenu yn golygu y gallem ni ac y dylem ni gymryd mesur lleol yn y modd hwnnw—ond yn Sir Gaerfyrddin, roedd yn glir iawn nad oedd y patrwm lledaenu yn Llanelli yn digwydd yng ngweddill y sir. Mae gan Sir Gaerfyrddin wledig gyfradd lledaenu lawer is, a phe byddai yn Sir Gaerfyrddin wledig yn unig, ni fyddem ni wedi cymryd camau ychwanegol, ar yr adeg hon beth bynnag. Felly, dyna'r safbwynt yr ydym wedi ei gymryd; mae'n ystyriaeth reolaidd i ni.
And on his point about these are really not local measures, the Member is quite simply wrong. These are local restrictions within a local authority area. That is where the measures apply; that is where the point about the reasonable excuse and the travel measures apply. It is the case that if local authorities move at different rates and different paces in terms of their recovery and their suppression of the virus, then we will make choices about that local authority. We won't, for the sake of argument, hold up if progress is made in Caerphilly and Newport, and say that no progress can be made on restoring some of the freedoms we have had to suspend to protect people from harm from coronavirus until other parts of south Wales have made progress too. So, that simply isn't a reasonable measure at all.
In terms of the older persons' commissioner's regular view about the importance of care home visits, we take on board the comments the older persons' commissioner made previously, and the approach of this Government in protecting people from harm, and the concern that action wasn't taken early enough to protect care home residents from the potential harm that community transmission could cause within that area. We produced Welsh Government guidance last week that the Deputy Minister, Julie Morgan, issued. Now, that sets out some assistance for decision making, but these are ultimately local authority choices about whether to end visits within their local authority area for their direct provision, and their direct relationship with providers who they commission care from. So, it's a matter for local authorities, taking account of the guidance we have provided, the regular conversations that take place between the Government and social service directors, and, indeed, the note that the older persons' commissioner, which I think was helpfully provided at the start of this week.
On student returns, the education Minister has set out much of the information, as did the First Minister earlier. He'll be aware that there are measures that each university has in place, about not just teaching and learning, but how to undertake control measures. And, more than that, if we do see spikes in infection rates, we're looking to have a conversation that takes account of the community we're dealing with—whether that's students or people in the non-student population. We're not looking to take additional measures around the students that we would not apply to other parts of the community. Now, it may be that the circumstances in which students live and operate in are slightly different, but it's just about the pattern that we see, rather than looking to take extra or extraordinary measures because students may be seeing a rise or fall in infection rates. It's also worth pointing out, as I said before, that the leadership of every university institution and the National Union of Students, at an NUS Wales level and locally, I think have been very responsible in their messaging and leadership on this issue.
In terms of living alone, you've heard what the First Minister had to say: it's a matter of active consideration within the Government, we're looking to see what we can do, and that's in accordance with our 21-day review process. We'll be reporting on Friday. If we could make a decision before then, then it is, of course, open for us to do so, but this is not a matter where we're looking to take weeks and weeks of consideration and avoid making a decision. The First Minister set that out in some detail earlier on today.
On field hospitals in Wales, we are learning from the first wave. You will recall, being a member of the Health, Social Care and Sport Committee, the briefing we provided to that committee on the reasonable worst-case scenario models and information we're getting from actual data and information here in Wales. That's the basis on which we're planning and the basis on which we're expecting health boards to plan. The field hospital choice that I have made should provide us with the capacity that the Member indicates for that level of assurance. And if we do see a surge, then we should be able to make sure that people are treated appropriately within our system here in Wales, either in expanded direct provision within a national health service hospital, or indeed in one of the newer NHS field hospitals that we have within Wales. But, as ever, we'll need to continue to review the position as the spread of coronavirus impacts all the choices that we make. But, I hope that we can intervene early enough not to need the full extent of that capacity and the harm that would mean many, many citizens in Wales will be suffering.
Ac o ran ei bwynt nad mesurau lleol yw'r rhain mewn gwirionedd, mae'r Aelod yn gwbl anghywir. Cyfyngiadau lleol yw'r rhain o fewn ardal awdurdod lleol. Dyna lle mae'r mesurau'n berthnasol; dyna lle mae'r pwynt am yr esgus rhesymol a'r mesurau teithio yn berthnasol. Os yw'n wir y bydd awdurdodau lleol yn symud ar wahanol gyfraddau a gwahanol gyflymder o ran eu hadferiad a'u gallu i atal y feirws, yna byddwn ni'n gwneud dewisiadau am yr awdurdod lleol hwnnw. Ni fyddwn, er enghraifft, yn oedi os caiff cynnydd ei wneud yng Nghaerffili a Chasnewydd, ac yn dweud na ellir gwneud unrhyw gynnydd o ran adfer rhywfaint o'r rhyddid y bu'n rhaid i ni ei atal i amddiffyn pobl rhag niwed gan y coronafeirws nes bod rhannau eraill o dde Cymru wedi gwneud cynnydd hefyd. Felly, nid yw hwnnw'n fesur rhesymol o gwbl.
O ran barn reolaidd y comisiynydd pobl hŷn am bwysigrwydd ymweliadau â chartrefi gofal, rydym ni'n ystyried y sylwadau a wnaeth y comisiynydd pobl hŷn o'r blaen, ac ymagwedd y Llywodraeth hon tuag at amddiffyn pobl rhag niwed, a'r pryder na chymerwyd camau'n ddigon cynnar i amddiffyn preswylwyr cartrefi gofal rhag y niwed posibl y gallai trosglwyddo cymunedol ei achosi yn yr ardal honno. Cynhyrchwyd canllawiau Llywodraeth Cymru gennym yr wythnos diwethaf a gyhoeddwyd gan y Dirprwy Weinidog, Julie Morgan. Nawr, mae'r rheini yn nodi rhywfaint o gymorth ar gyfer gwneud penderfyniadau, ond dewisiadau awdurdodau lleol yw'r rhain yn y pen draw ynghylch pa un a ddylid rhoi terfyn ar ymweliadau o fewn ardal eu hawdurdod lleol ar gyfer eu darpariaeth uniongyrchol, a'u perthynas uniongyrchol â darparwyr y maen nhw'n comisiynu gofal ganddynt. Felly, mater i awdurdodau lleol yw hynny, gan ystyried y canllawiau yr ydym ni wedi'u darparu, y sgyrsiau rheolaidd sy'n digwydd rhwng y Llywodraeth a chyfarwyddwyr gwasanaethau cymdeithasol, ac, yn wir, y nodyn a ddarparodd y comisiynydd pobl hŷn, a hynny yn ddefnyddiol yn fy marn i, ddechrau'r wythnos hon.
O ran myfyrwyr yn dychwelyd, mae'r Gweinidog addysg wedi nodi llawer o'r wybodaeth, fel y gwnaeth y Prif Weinidog yn gynharach. Bydd e'n ymwybodol bod yna fesurau ar waith gan bob prifysgol, nid yn unig ynghylch addysgu a dysgu, ond sut i ymgymryd â mesurau rheolaeth. Ac, yn fwy na hynny, os gwelwn ni gynnydd mewn cyfraddau heintio, rydym ni'n bwriadu cael sgwrs sy'n ystyried y gymuned yr ydym yn ymdrin â hi—boed hynny'n fyfyrwyr neu'n bobl yn y boblogaeth nad ydyn nhw'n fyfyrwyr. Nid ydym ni'n bwriadu cymryd camau ychwanegol ynghylch y myfyrwyr na fyddem ni'n eu cymhwyso i rannau eraill o'r gymuned. Nawr, efallai fod yr amgylchiadau y mae myfyrwyr yn byw ynddyn nhw ac yn gweithredu ynddyn nhw ychydig yn wahanol, ond mae'n ymwneud â'r patrwm a welwn ni, yn hytrach na cheisio cymryd camau ychwanegol neu anghyffredin oherwydd y gall myfyrwyr fod yn gweld cynnydd neu ostyngiad mewn cyfraddau heintio. Mae'n werth nodi hefyd, fel y dywedais o'r blaen, fod arweinyddiaeth pob sefydliad prifysgol ac Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr, ar lefel Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr yng Nghymru ac yn lleol, yn fy marn i wedi bod yn gyfrifol iawn o ran eu negeseuon a'u harweinyddiaeth ar y mater hwn.
O ran byw ar eich pen eich hun, rydych chi wedi clywed yr hyn a oedd gan y Prif Weinidog i'w ddweud: mae'n fater o ystyriaeth weithredol o fewn y Llywodraeth, rydym yn edrych i weld beth y gallwn ni ei wneud, ac mae hynny'n unol â'n proses adolygu 21 diwrnod. Byddwn ni'n adrodd ddydd Gwener. Pe gallem ni wneud penderfyniad cyn hynny, yna mae'n agored, wrth gwrs, i ni wneud hynny, ond nid yw hwn yn fater lle'r ydym ni'n ceisio treulio wythnosau ac wythnosau yn ystyried ac osgoi gwneud penderfyniad. Nododd y Prif Weinidog hynny yn eithaf manwl yn gynharach heddiw.
O ran ysbytai maes yng Nghymru, rydym ni'n dysgu o'r don gyntaf. Byddwch chi'n cofio, gan eich bod yn aelod o'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon, y briff a roddwyd gennym i'r pwyllgor hwnnw ar y modelau sefyllfa waethaf rhesymol a'r wybodaeth yr ydym ni yn ei chael o ddata a gwybodaeth wirioneddol yma yng Nghymru. Dyna'r sail yr ydym ni'n cynllunio arni a'r sail yr ydym ni'n disgwyl i fyrddau iechyd gynllunio arni. Dylai'r dewis o ysbytai maes yr wyf i wedi'i wneud roi i ni y capasiti y mae'r Aelod yn ei nodi ar gyfer y lefel honno o sicrwydd. Ac os gwelwn ni ymchwydd, yna dylem ni allu sicrhau bod pobl yn cael eu trin yn briodol o fewn ein system ni yma yng Nghymru, naill ai mewn darpariaeth uniongyrchol estynedig mewn ysbyty gwasanaeth iechyd gwladol, neu yn wir yn un o ysbytai maes newydd y GIG sydd gennym ni yng Nghymru. Ond, fel bob amser bydd angen i ni barhau i adolygu'r sefyllfa gan fod lledaeniad y coronafeirws yn effeithio ar yr holl ddewisiadau a wnawn. Ond,rwy'n gobeithio y gallwn ni ymyrryd yn ddigon cynnar i beidio â bod angen y capasiti llawn hwnnw a'r niwed a fyddai'n golygu y bydd llawer iawn o ddinasyddion yng Nghymru yn dioddef.
Diolch am y datganiad gan y Gweinidog. I bobl sydd wedi bod yn cadw llygad ar ledaeniad y feirws a'r ystadegau sy'n cael eu rhannu efo ni, fydd, yn anffodus, y datganiad heddiw ddim wedi dod fel syndod mawr, o bosib. Ond, yn sicr, dwi'n teimlo dros y rhai sydd yn byw yn yr ardaloedd newydd, yng Nghonwy, Dinbych, sir y Fflint a Wrecsam, sydd yn cael eu hychwanegu at y rhestr o siroedd sydd o dan gyfyngiadau ychwanegol. Maen nhw'n gyfyngiadau llym iawn sydd yn cymryd rhyddid oddi ar bobl, ac wrth gwrs rydyn ni'n gobeithio mai am gyfnod byr y bydd hynny. Y neges i fy etholaeth i yn Ynys Môn, ac i Wynedd a rhannau eraill o Gymru sydd ddim o dan gyfyngiadau, wrth gwrs, yw bod y peryg yno. Os ydy'r ffigurau yn codi, os dydy'r camau ddim yn cael eu cymryd gan Lywodraeth a'r boblogaeth i drio gwarchod eu hunain, gallan nhw fod nesaf, fel petai.
Mi fydd y Gweinidog yn gwybod yn iawn fy mod i'n cefnogi gweithredu mor lleol â phosib. Tybed a ydy o'n gallu dweud wrthym ni, yng nghyd-destun y gogledd yn arbennig, sut ydyn ni'n gallu bod â hyder bod, dywedwn ni, sir Ddinbych wledig ddim angen bod mewn cyfyngiadau. Hynny ydy, pam gweithredu ar lefel sirol fel hyn? Dwi'n apelio am rannu'r data yna, fel maen nhw'n ei wneud yn Lloegr, wrth gwrs, fyddai yn dangos yr achosion o ardal i ardal, ardaloedd bychain iawn.
Hefyd, wrth gwrs, wrth i ragor o ardaloedd gael eu cynnwys, rydyn ni'n cynnwys mwy a mwy o'r boblogaeth, ac mae fy mhryder i yn sicr yn cynyddu ynglŷn â'r effaith ar les pobl, ar iechyd meddwl pobl. Dwi'n meddwl yn arbennig am bobl sydd yn byw ar eu pennau eu hunain. Ydy'r Gweinidog yn siapio yn ei feddwl o ryw strategaeth allai estyn allan at y rheini sydd o dan fwyaf o fygythiad o ddioddef y pwysau yna o ran iechyd meddwl ac yn y blaen? Mi fyddai gennyf i ddiddordeb mewn gwybod sut mae'r Llywodraeth yn meddwl ar hyd y llinellau yna.
Thank you for the statement from the Minister. For those who have been keeping an eye on the spread of the virus and the statistics shared with us, unfortunately, today's statement will come as no surprise, perhaps. But, certainly, I feel for those who live within these newly identified areas, in Conwy, Denbighshire, Flintshire and Wrexham, which are being added to the list of counties under additional restrictions. They are very harsh restrictions that do remove freedoms, and we do hope that this will apply for only a brief period. The message for my constituency in Anglesey, and Gwynedd and other parts of Wales that aren't under restrictions, is that the risk is there. If the figures do rise, and if steps aren't taken by Government and the local population to safeguard themselves, they could be next, as it were.
The Minister will be fully aware that I support taking action as locally as possible. Perhaps he could tell us, in the context of north Wales particularly, how we can have confidence that rural Denbighshire, for example, perhaps doesn't need to face these restrictions. Why take action at a local authority level in this way? I would appeal that they should share that data, as they do in England, which would identify the cases from one area to another in very great detail.
Also, of course, as more areas are included, we are including more and more of the population, and my concern is increasing in terms of the impact on people's well-being and mental health, particularly people living alone. Is the Minister forming any thoughts on a strategy that could reach out to those people who are under the greatest threat of suffering those pressures in terms of mental health and so on? I would be interested to hear how the Government is thinking along those lines.
I want to turn to testing also. We're asking people to behave in a particular way, but the Government has to get its house in order too. It was your call, of course, to depend on the lighthouse labs, instead of controlling our own capacity. The First Minister said earlier today that Wales's in-house capacity would hit 8,000 a day in a few weeks; 5,000 next week, 8,000 a week or two after that. But, I remind you of the promise that we'd be up to 9,000 a day by the end of April within Wales. If we had stuck to that trajectory, I think we'd probably be in a better place than having stuck with lighthouse. This needs resolving, of course, because we need fast testing, fast results, in order to instigate the fast tracing that will help isolate cases. So, your response on that too.
Finally, if I may, to hospital transmission. Now, there's desperate concern, at the Royal Glamorgan Hospital in particular, about a lack of preparation, it seems, for the second wave, despite warnings—not least from over 100 clinicians, I'm told, signing a letter during the summer calling for the establishment of a green site. There are a number of COVID-positive wards at the Royal Glam now, ITU has been operating at capacity and, despite knowing the dangers of hospital transmission, I'm told that they only last week began testing patients as they were admitted to the Royal Glam, other than elective patients. There's still no routine testing of staff, I understand.
So, can the Minister say why this hospital has such high transmission rates, just as in the last wave, why so little seems to have changed, what's been done to protect it and other hospitals and those who work in them and those who are cared for in them? I understand that changes might be about to be introduced to that hospital and how it admits patients and so on, but, if so, why only now, given the long-standing warnings?
Rwyf eisiau troi at brofion hefyd. Rydym ni'n gofyn i bobl ymddwyn mewn ffordd benodol, ond mae'n rhaid i'r Llywodraeth roi trefn arni hi ei hunan hefyd. Eich penderfyniad chi, wrth gwrs, oedd dibynnu ar labordai lighthouse, yn hytrach na rheoli ein capasiti ein hunain. Dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach heddiw y byddai capasiti mewnol Cymru yn cyrraedd 8,000 y dydd ymhen ychydig wythnosau; 5,000 yr wythnos nesaf, 8,000 wythnos neu ddwy ar ôl hynny. Ond, rwyf am eich atgoffa chi o'r addewid y byddem ni wedi cyrraedd 9,000 y dydd erbyn diwedd mis Ebrill yng Nghymru. Pe byddem ni wedi cadw at y llwybr hwnnw, rwy'n credu y byddem ni fwy na thebyg mewn sefyllfa well na bod wedi aros gyda lighthouse. Mae angen datrys hyn, wrth gwrs, oherwydd mae angen profion cyflym arnom ni, canlyniadau cyflym, er mwyn cychwyn yr olrhain cyflym a fydd yn helpu i ynysu achosion. Felly, eich ymateb ar hynny hefyd.
Yn olaf, os caf i, droi at drosglwyddo mewn ysbytai. Nawr, mae pryder aruthrol, yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg yn arbennig, am ddiffyg paratoi, mae'n ymddangos, ar gyfer yr ail don, er gwaethaf rhybuddion—yn enwedig gan dros 100 o glinigwyr, dywedir wrthyf i, a lofnododd lythyr yn ystod yr haf yn galw am sefydlu safle gwyrdd. Mae nifer o wardiau â phobl sydd wedi profi'n bositif ar gyfer COVID yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg erbyn hyn, mae'r uned gofal dwys wedi bod yn gweithredu ar ei chapasiti llawn ac, er eu bod yn gwybod am beryglon trosglwyddo mewn ysbyty, dywedir wrthyf mai dim ond yr wythnos diwethaf y dechreuon nhw brofi cleifion wrth iddyn nhw gael eu derbyn i Ysbyty Brenhinol Morgannwg, heblaw am gleifion dewisol. Nid yw profi staff yn rheolaidd yn digwydd o hyd, rwy'n deall.
Felly, a all y Gweinidog ddweud pam y mae gan yr ysbyty hwn gyfraddau trosglwyddo mor uchel, yn union fel yn ystod y don ddiwethaf, pam mae cyn lleied, i bob golwg, wedi newid, beth sydd wedi'i wneud i'w ddiogelu ef ac ysbytai eraill a'r rhai sy'n gweithio ynddyn nhw a'r rhai y gofelir amdanynt? Rwy'n deall y gallai newidiadau fod ar fin cael eu cyflwyno i'r ysbyty hwnnw a sut y mae'n derbyn cleifion ac yn y blaen, ond, os felly, pam dim ond nawr, o gofio'r rhybuddion a gafwyd ers cymaint o amser?
In terms of your point about local action as opposed to countywide action, I think I've dealt with that in response to Andrew R.T. Davies. It's a regular part of consideration, and you'll see that we've made that choice within Carmarthenshire. We regularly consider the advice that we get from the local incident management teams on the pattern of infection that exists, and we then have to make choices based on the local evidence and intelligence of that. If we're in a position to have a different pattern of measures coming into force, then we would do so. This is all about how we keep Wales safe and how we keep individual communities and groups of communities safe across the country as well.
In terms of your point about loneliness and isolation and the mental health and well-being of people, this is something that we have regularly considered throughout. It's part of the reason why the household bubbles or extended households have been introduced, to make sure that there's a predictable pattern of people meeting each other indoors, because the greatest risk of infection is from your family and your friends. You'll have heard from Rob Orford, the chief scientific adviser on health, last week in the health committee that they are the people who you are most likely to give coronavirus to or to acquire coronavirus from. It's a very, very difficult measure to break apart those household bubble arrangements and its one of the more difficult parts of decision making that we have to confront, so we don't do it lightly.
We are looking, as you know, at individual measures to see whether we can do more, because, certainly, as I've recognised in the statement, I recognise that the measures we take to protect people's lives come with a cost, and, as I say, that is not something that we do lightly at all.
In terms of your regular commentary about testing, you'll be aware that there was no consequential on offer in terms of the lighthouse lab programme. It was a programme for us either to take part in or not, and much of the commentary at the outset was why we weren't taking part in the programme, and you'll recall that I indicated previously that that was because we weren't able to have the data flowing in to us. We are now. We've been able to do it in a consistent way in Wales throughout that period of time. It's why we haven't had some of the challenges that England had recently for a couple of days on the NHS COVID app, because we've managed to arrange our system to have all of that information flowing into the Welsh system and going to our contact tracers and more broadly.
It's also the case, of course, that we're not the only Government that has taken part in the lighthouse lab testing programme. The SNP Government in Scotland took part much earlier than we did, as did the multiparty Government in Northern Ireland. We have, alongside that, built up our own capacity and now we regularly have 3,000 to 4,000 Public Health Wales lab tests being run each day. We expect to see that expanded in the coming days as a regular part and feature of our system. So, we're actually in a place where that is helping to sustain the Welsh testing process at present, whilst we look for lighthouse labs to recover, and we're building into it the expected increase in demand.
On your point on the speed of tracing and not just the success of it, this is a genuine good-news story for Wales. We should be very proud of what our public servants have done across health and local government working together. In the last week when we've published figures, 94 per cent of new cases were successfully traced, and in terms of their contacts, 86 per cent of their contacts were successfully traced and 73 per cent of those contacts were traced within 24 hours. So, we're getting to high numbers of people and we're getting to them very quickly as well. What we want, though, is more information provided to us more quickly to allow our contact tracers to do their job, because that is an essential part of keeping all the other forms of activity open for business across Wales, whether in high or low prevalence areas. But I generally think that people on all political sides and shades can take a share of credit for what NHS Wales test, trace and protect is delivering right across the country.
In terms of the Royal Glamorgan Hospital, the CMO's office has sent out a reminder to all parts of the service about testing patients before they come in. Staff are being tested within the Royal Glamorgan, and any decisions that are made about any further control measures will take place following consideration by the local management team and the local public health agency, together with the local authority as a key partner. Because we will need to think about who needs to be in that hospital and how the red and green zones that are in place in the Royal Glamorgan and in other hospitals—to make sure they're functioning effectively. We understand that some of this is about transmission within the hospital and some of it also comes from the reality that there is a community reservoir of coronavirus that has risen over the last few weeks, which is why Rhondda Cynon Taf is part of the local restrictions regime that we have in place across a number of authorities in Wales. But as and when there is a decision to be made, it'll be a matter for the local health board to take some of these steps, but if I need to make a decision, then I'll make sure that I communicate that to Members and the public as soon as possible.
O ran eich pwynt am weithredu lleol yn hytrach na gweithredu ar draws y sir, rwy'n credu fy mod i wedi ymdrin â hynny wrth ymateb i Andrew R.T. Davies. Mae'n rhan reolaidd o ystyriaeth, a byddwch chi'n gweld ein bod wedi gwneud y dewis hwnnw o fewn Sir Gaerfyrddin. Rydym ni'n ystyried yn rheolaidd y cyngor yr ydym ni'n ei gael gan y timau rheoli digwyddiadau lleol ar batrwm yr haint sy'n bodoli, ac yna mae'n rhaid i ni wneud dewisiadau ar sail tystiolaeth a gwybodaeth leol am hynny. Os ydym ni mewn sefyllfa i fod â phatrwm gwahanol o fesurau'n dod i rym, yna byddem ni'n gwneud hynny. Mae hyn i gyd yn ymwneud â sut yr ydym ni'n diogelu Cymru a sut yr ydym yn cadw cymunedau unigol a grwpiau o gymunedau yn ddiogel ledled y wlad hefyd.
O ran eich pwynt am unigrwydd a bod yn ynysig ac iechyd a lles meddwl pobl, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni wedi ei ystyried yn rheolaidd drwy gydol hyn. Mae rhan o'r rheswm pam mae'r swigod aelwydydd neu aelwydydd estynedig wedi'u cyflwyno, i wneud yn siŵr bod patrwm rhagweladwy o bobl sy'n cwrdd â'i gilydd dan do, oherwydd gan eich teulu a'ch ffrindiau y daw'r risg fwyaf o heintio. Byddwch chi wedi clywed gan Rob Orford, y prif gynghorydd gwyddonol ar iechyd, yr wythnos diwethaf yn y pwyllgor iechyd mai nhw yw'r bobl yr ydych chi'n fwyaf tebygol o roi'r coronafeirws iddyn nhw neu o ddal y coronafeirws ganddyn nhw. Mae'n fesur anodd iawn, iawn i chwalu'r trefniadau swigod aelwydydd hynny ac mae'n un o'r rhannau anoddaf o wneud penderfyniadau y mae'n rhaid i ni eu hwynebu, felly nid ydym ni'n gwneud hynny'n ddifeddwl.
Rydym ni'n edrych, fel y gwyddoch chi, ar fesurau unigol i weld a allwn ni wneud mwy, oherwydd, yn sicr, fel yr wyf i wedi'i gydnabod yn y datganiad, rwy'n cydnabod bod y mesurau yr ydym yn eu cymryd i ddiogelu bywydau pobl yn dod gydag anfanteision, ac, fel y dywedais, nid yw hynny'n rhywbeth a wnawn yn ddifeddwl o gwbl.
O ran eich sylwebaeth reolaidd am brofion, byddwch chi'n ymwybodol nad oedd unrhyw gyllid canlyniadol ar gael o ran y rhaglen labordai lighthouse. Roedd yn rhaglen i ni naill ai gymryd rhan ynddi neu beidio, ac roedd llawer o'r sylwebaeth ar y dechrau yn gofyn pam nad oeddem ni'n cymryd rhan yn y rhaglen, a byddwch chi'n cofio i mi ddweud o'r blaen mai'r rheswm am hynny oedd nad oeddem ni'n gallu cael y data yn llifo i mewn atom ni. Rydym ni erbyn hyn. Rydym ni wedi gallu gwneud hynny mewn ffordd gyson yng Nghymru drwy gydol y cyfnod hwnnw. Dyna pam nad ydym ni wedi gweld rhai o'r heriau a fu yn Lloegr yn ddiweddar am ychydig ddyddiau ar ap COVID y GIG, oherwydd ein bod ni wedi llwyddo i drefnu ein system a chael yr holl wybodaeth honno yn llifo i mewn i system Cymru ac yn mynd i'n swyddogion olrhain cysylltiadau ac yn fwy cyffredinol.
Mae'n wir hefyd, wrth gwrs, nad ni yw'r unig Lywodraeth sydd wedi cymryd rhan yn rhaglen brofi labordai lighthouse. Cymerodd Llywodraeth yr SNP yn yr Alban ran yn llawer cynharach nag y gwnaethom ni, fel y gwnaeth y Llywodraeth amlbleidiol yng Ngogledd Iwerddon. Ochr yn ochr â hynny, rydym wedi meithrin ein capasiti ein hunain ac yn awr mae gennym 3,000 i 4,000 o brofion labordy Iechyd Cyhoeddus Cymru yn cael eu cynnal bob dydd. Rydym yn disgwyl gweld hynny'n cael ei ehangu yn y dyddiau nesaf i fod yn rhan reolaidd ac yn nodwedd o'n system. Felly, rydym ni mewn gwirionedd mewn sefyllfa lle mae hynny'n helpu i gynnal proses brofi Cymru ar hyn o bryd, wrth i ni aros i labordai lighthouse adfer eu prosesau, ac rydym wedi cynnwys y cynnydd disgwyliedig yn y galw.
O ran eich pwynt am gyflymder olrhain ac nid ei lwyddiant yn unig, mae hon yn stori newyddion da wirioneddol i Gymru. Dylem ni fod yn falch iawn o'r hyn y mae ein gweision cyhoeddus wedi'i wneud wrth i iechyd a llywodraeth leol weithio gyda'i gilydd. Yn ystod yr wythnos ddiwethaf pan wnaethom ni gyhoeddi ffigurau, olrheiniwyd 94 y cant o achosion newydd yn llwyddiannus, ac o ran eu cysylltiadau, olrheiniwyd 86 y cant o'u cysylltiadau yn llwyddiannus ac olrheiniwyd 73 y cant o'r cysylltiadau hynny o fewn 24 awr. Felly, rydym ni'n cyrraedd niferoedd uchel o bobl ac rydym ni'n eu cyrraedd yn gyflym iawn hefyd. Yr hyn yr ydym ni ei eisiau, serch hynny, yw bod mwy o wybodaeth yn cael ei darparu i ni yn gyflymach i ganiatáu i'n swyddogion olrhain cysylltiadau wneud eu gwaith, oherwydd mae hynny'n rhan hanfodol o gadw'r holl fathau eraill o weithgarwch ar agor i fusnes ledled Cymru, boed hynny mewn ardaloedd lle ceir nifer uchel neu isel o achosion. Ond rwy'n credu'n gyffredinol y gall pobl o bob ochr a gogwydd gwleidyddol gymryd cyfran o'r clod am yr hyn y mae system profi, olrhain a diogelu GIG Cymru yn ei gyflawni ledled y wlad.
O ran Ysbyty Brenhinol Morgannwg, mae swyddfa'r Prif Swyddog Meddygol wedi anfon nodyn atgoffa at bob rhan o'r gwasanaeth ynghylch profi cleifion cyn iddyn nhw ddod i mewn. Mae staff yn cael eu profi yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, a bydd unrhyw benderfyniadau a wneir am unrhyw fesurau rheoli pellach yn digwydd ar ôl i'r tîm rheoli lleol a'r asiantaeth iechyd cyhoeddus leol eu hystyried, ynghyd â'r awdurdod lleol fel partner allweddol. Oherwydd bydd angen i ni feddwl am bwy y mae angen iddyn nhw fod yn yr ysbyty hwnnw a sut y mae'r parthau coch a gwyrdd sydd ar waith yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg ac mewn ysbytai eraill yn gweithio—i wneud yn siŵr eu bod yn gweithio'n effeithiol. Rydym yn deall bod rhywfaint o hyn yn ymwneud â throsglwyddo o fewn yr ysbyty a daw rhywfaint ohono hefyd o'r realiti bod cronfa gymunedol o coronafeirws sydd wedi cynyddu dros yr wythnosau diwethaf, a dyna pam mae Rhondda Cynon Taf yn rhan o'r drefn cyfyngiadau lleol sydd gennym ar waith ar draws nifer o awdurdodau yng Nghymru. Ond pan fydd penderfyniad i'w wneud, mater i'r bwrdd iechyd lleol fydd cymryd rhai o'r camau hyn, ond os bydd angen i mi wneud penderfyniad, yna byddaf yn sicrhau fy mod yn cyfleu hynny i'r Aelodau a'r cyhoedd cyn gynted â phosibl.
Health Minister, the COVID-19 pandemic has now claimed over a million people's lives across the world, according to researchers at Johns Hopkins University. In the United Kingdom, the current death toll with coronavirus is 57,860, and in Wales, our death toll is 1,612. These numbers represent human beings—someone's mother, someone's father, someone's brother and someone's sister. As the Member of the Senedd for Islwyn, with its large cluster of Valleys communities that sit within the Caerphilly County Borough Council authority, I welcome the very prompt action the Welsh Government has taken in September, when we saw the number of positive tests rise rapidly. The localised coronavirus restrictions are tough for us all. Humans need to socialise and to live our precious lives in freedom. However, we face a public health crisis not seen in a century. We are our brothers and sisters' keepers, and I want to thank all those across Islwyn who diligently follow the restrictions and who make daily sacrifices to do so.
Health Minister, would you agree with me that Islwyn residents, who are going the distance, obeying the restrictions and making those sacrifices are, firstly, making a difference? Prior to these restrictions, Caerphilly county borough had the highest rate in case rises in Wales, and now has one of the fastest falling, throughout the United Kingdom, down to 50.3 cases per 100,000 people, after more than two weeks in lockdown, and this matters. And to those deniers who think it does not, I refer you to the health professionals invested in your health, your well-being, those who you go to on matters of life and death. And I know that the health Minister—
Gweinidog Iechyd, mae pandemig COVID-19 bellach wedi mynd â bywydau dros filiwn o bobl ledled y byd, yn ôl ymchwilwyr ym Mhrifysgol Johns Hopkins. Yn y Deyrnas Unedig, cyfanswm y marwolaethau ar hyn o bryd o ran coronafeirws yw 57,860, ac yng Nghymru, cyfanswm ein marwolaethau ni yw 1,612. Mae'r niferoedd hyn yn cynrychioli bodau dynol—mam rhywun, tad rhywun, brawd rhywun a chwaer rhywun. Fel Aelod y Senedd dros Islwyn, gyda'i glwstwr mawr o gymunedau yn y Cymoedd sy'n rhan o awdurdod Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili, rwy'n croesawu y camau prydlon iawn y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd ym mis Medi, pan welsom ni nifer y profion cadarnhaol yn cynyddu'n gyflym. Mae'r cyfyngiadau coronafeirws lleol yn anodd i bob un ohonom. Mae angen i bobl gymdeithasu a byw ein bywydau gwerthfawr mewn rhyddid. Fodd bynnag, rydym yn wynebu argyfwng iechyd y cyhoedd nas gwelwyd mewn canrif. Ceidwaid ein brodyr a'n chwiorydd ydym ni, a hoffwn ddiolch i bawb ledled Islwyn sy'n dilyn y cyfyngiadau yn ddiwyd ac sy'n aberthu'n ddyddiol i wneud hynny.
Gweinidog iechyd, a fyddech chi'n cytuno â mi fod trigolion Islwyn, sy'n gwneud yr hyn y mae angen iddyn nhw ei wneud, gan ufuddhau i'r cyfyngiadau a gwneud yr aberthau hynny, yn gyntaf, yn gwneud gwahaniaeth? Cyn y cyfyngiadau hyn, bwrdeistref sirol Caerffili oedd â'r gyfradd uchaf o gynnydd yn nifer yr achosion yng Nghymru, ac erbyn hyn mae ganddi un o'r cyfraddau gostwng cyflymaf, ledled y Deyrnas Unedig, i lawr i 50.3 achos ar gyfer pob 100,000 o bobl, ar ôl mwy na phythefnos o dan gyfyngiadau, ac mae hyn yn bwysig. Ac i'r rhai hynny sy'n gwadu ac yn credu nad yw hynny'n wir, fe'ch cyfeiriaf chi at y gweithwyr iechyd proffesiynol sydd a budd yn eich iechyd, eich lles, y rhai hynny yr ydych chi'n mynd atyn nhw ynglŷn â materion tyngedfennol. A gwn fod y Gweinidog iechyd—
Rhianon Passmore, this is a statement, and you'll need to ask your question now, please.
Rhianon Passmore, datganiad yw hwn, ac mae angen i chi ofyn eich cwestiwn nawr, os gwelwch yn dda.
Thank you. So, to summarise, health Minister, what message, now, would you give to the people of Islwyn about how they can influence the next six months, and what message of hope would you give them that these regulations are needed and work? Thank you, Llywydd.
Diolch. Felly, i grynhoi, Gweinidog iechyd, pa neges, nawr, a fyddech chi yn ei rhoi i bobl Islwyn ynghylch sut y gallan nhw ddylanwadu ar y chwe mis nesaf, a pha neges o obaith a fyddech chi yn ei rhoi iddyn nhw bod angen y rheoliadau hyn a'u bod yn gweithio? Diolch, Llywydd.
Thank you to the Member for Islwyn, and I'm happy to confirm that Islwyn residents are indeed making a difference. Caerphilly county borough had, as you say, the highest rate in Wales only a few weeks ago; it's now falling—it's hovering around 50 per 100,000. We want to see that fall, and be a sustained fall, under 50 per 100,000, to allow us to consider returning freedoms that we have had to take away. And, as I say, that is not a light or an easy thing to do; it is a significant intrusion into how people live their lives. I am keen to see that return, but the measures that we have taken in breaking apart extended households, in introducing the restrictions on travel—. We know that there are fewer people travelling within and outside the Caerphilly county borough, we know that, because the infection rates are falling, we can be confident that the measures that people are taking are making a difference, and the hope is, and the expectation is, that if in Caerphilly it can work, then it can work in any and every other part of the country too. So, my thanks are to the team within the Caerphilly county borough, not just at the health board and at the council level, led by Philippa Marsden, but, actually, the residents themselves as well. And that, of course, includes the other constituencies of Caerphilly and the Rhymney part of Merthyr Tydfil and Rhymney.
And I think that the hope for the future is that it is not inevitable that restrictions have to be a one-way escalator to further and further additional measures and intrusions into people's liberty. I think it is possible to see a reduction and it's up to all of us to do our part—to understand the rules and to follow the rules, and not to look for a way to break the rules, but to recognise they are there for all of us for the benefit of all of us. And if we follow them, it'll be the most effective thing we can do, together with good hand hygiene and social distancing, to reduce the amount of harm that you correctly point out has taken place already within Wales and the rest of the UK.
Diolch i'r Aelod dros Islwyn, ac rwy'n hapus i gadarnhau bod trigolion Islwyn wir yn gwneud gwahaniaeth. Bwrdeistref sirol Caerffili, fel y dywedwch, oedd â'r gyfradd uchaf yng Nghymru ychydig wythnosau yn ôl; mae'n gostwng erbyn hyn—mae'n hofran o amgylch 50 fesul 100,000. Rydym eisiau gweld y gostyngiad hwnnw, a'i fod yn ostyngiad cyson, o dan 50 fesul 100,000, i ganiatáu i ni ystyried dychwelyd y rhyddid yr oedd yn rhaid i ni gyfyngu arno. Ac, fel y dywedais, nid yw hynny'n rhywbeth ysgafn na hawdd ei wneud; mae'n ymyrraeth sylweddol i'r ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau. Rwy'n awyddus i weld hynny'n dychwelyd, ond mae'r mesurau yr ydym wedi'u cymryd i chwalu aelwydydd estynedig, wrth gyflwyno'r cyfyngiadau ar deithio—. Gwyddom fod llai o bobl yn teithio oddi mewn a'r tu allan i fwrdeistref sirol Caerffili, rydym yn gwybod hynny, oherwydd bod y cyfraddau heintio yn gostwng, gallwn fod yn ffyddiog bod y mesurau y mae pobl yn eu cymryd yn gwneud gwahaniaeth, a'r gobaith yw, a'r disgwyl yw, os gall hynny weithio yng Nghaerffili, yna gall weithio mewn unrhyw ran arall o'r wlad hefyd. Felly, diolch i'r tîm ym mwrdeistref sirol Caerffili, nid yn unig ar lefel y bwrdd iechyd ac ar lefel y cyngor, dan arweiniad Philippa Marsden, ond, mewn gwirionedd, y trigolion eu hunain hefyd. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys etholaethau eraill Caerffili a rhan Rhymni o Ferthyr Tudful a Rhymni.
Ac rwy'n credu mai'r gobaith ar gyfer y dyfodol yw nad yw'n anochel bod yn rhaid i gyfyngiadau fod yn esgynnydd un ffordd i fwy a mwy o fesurau ac ymyrraeth ychwanegol i ryddid pobl. Credaf ei bod yn bosibl gweld gostyngiad ac mae'n mater i bob un ohonom wneud ein rhan—deall y rheolau a dilyn y rheolau, a pheidio â chwilio am ffordd o dorri'r rheolau, ond cydnabod eu bod yno i bob un ohonom er lles pob un ohonom. Ac os byddwn yn eu dilyn, dyna'r peth mwyaf effeithiol y gallwn ei wneud, ynghyd â hylendid dwylo da a chadw pellter cymdeithasol, i leihau maint y niwed, yr ydych chi yn ei nodi'n gywir, sydd eisoes wedi digwydd yng Nghymru a gweddill y DU.
Thank you, Minister, for your statement. Many people in north Wales will obviously be quite concerned about the new restrictions that they will now face. Reference has already been made to the need for more localised data, and, of course, this information is published on a ward-by-ward basis in England, but, unfortunately, not so here in terms of the number of cases in immediate localities. And, of course, it's our job to make sure that we scrutinise the Welsh Government's actions, and one of the things that you have consistently said is something that you have to abide by is that the measures that you take have to be proportionate. Well, how do we know whether countywide lockdowns are proportionate if we can't see the data on which you're basing your decisions? I think it's incumbent upon you to publish that information, because I fail to understand and fail to see how, if infection rates are high in one part of a county, the whole of the county and all of those people who live there should face additional restrictions as a result. In Conwy and Denbighshire, there are urban coasts with very rural hinterlands, and we know that the evidence seems to suggest that where there is significant rural sparsity, the infection rates are lower.
The other thing that is very different in north Wales versus those parts of south Wales that currently face these additional restrictions is the fact that north Wales relies heavily on the visitor economy. Around one in seven jobs in my own constituency is reliant on the tourism industry, and they are not just businesses in the tourism industry that employ, but, of course, those other businesses that are non-directly tourism related that also rely on the visitors who come and spend money. The tourism businesses have only had two months' worth of visitors this year, and, generally speaking, it's the fat of the summer months that keeps many of these businesses alive in town centres like Colwyn Bay, Towyn, Kinmel Bay and Ruthin. So, can I ask what additional support you might be able to ensure is available to those businesses, given that they have been particularly hard hit? I heard the statement from the economy Minister earlier, but I don't think that that goes far enough for those businesses that are being hit very hard by the pandemic.
One final question, if I may—
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'n amlwg y bydd llawer o bobl yn y gogledd yn eithaf pryderus am y cyfyngiadau newydd y byddan nhw yn eu hwynebu nawr. Cyfeiriwyd eisoes at yr angen am ddata mwy lleol, ac, wrth gwrs, cyhoeddir yr wybodaeth hon fesul ward yn Lloegr, ond, yn anffodus, nid felly yma o ran nifer yr achosion mewn ardaloedd cyfagos. Ac, wrth gwrs, ein gwaith ni yw sicrhau ein bod yn craffu ar weithredoedd Llywodraeth Cymru, ac un o'r pethau yr ydych chi wedi'i ddweud yn gyson sydd yn rhywbeth y mae'n rhaid i chi gadw ato, yw bod yn rhaid i'r mesurau a gymerwch fod yn gymesur. Wel, sut yr ydym ni'n gwybod pa un a yw gosod cyfyngiadau symud ar draws y sir yn gymesur os na allwn ni weld y data yr ydych chi'n seilio eich penderfyniadau arnynt? Rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd arnoch i gyhoeddi'r wybodaeth honno, oherwydd nid wyf yn deall ac nac yn gallu gweld sut, os yw cyfraddau heintio yn uchel mewn un rhan o sir, y dylai'r sir gyfan a'r holl bobl hynny sy'n byw ynddi wynebu cyfyngiadau ychwanegol o ganlyniad i hynny. Yng Nghonwy a Sir Ddinbych, ceir arfordiroedd trefol gyda chefnwlad wledig iawn, a gwyddom ei bod yn ymddangos bod y dystiolaeth yn awgrymu, lle ceir poblogaeth wledig wasgarog iawn, fod y cyfraddau heintio yn is.
Y peth arall sy'n wahanol iawn yn y gogledd o'i gymharu â'r rhannau hynny o'r de sy'n wynebu'r cyfyngiadau ychwanegol hyn ar hyn o bryd yw'r ffaith bod y gogledd yn dibynnu'n helaeth ar yr economi ymwelwyr. Mae oddeutu un o bob saith swydd yn fy etholaeth i fy hun yn dibynnu ar y diwydiant twristiaeth, ac nid busnesau yn y diwydiant twristiaeth yn unig sy'n cyflogi, ond, wrth gwrs, y busnesau eraill hynny nad ydyn nhw yn ymwneud â thwristiaeth yn uniongyrchol sydd hefyd yn dibynnu ar yr ymwelwyr sy'n dod i wario arian. Dim ond gwerth dau fis o ymwelwyr y mae'r busnesau twristiaeth wedi ei gael eleni, ac, yn gyffredinol, braster misoedd yr haf sy'n cadw llawer o'r busnesau hyn yn fyw yng nghanol trefi fel Bae Colwyn, Tywyn, Bae Cinmel a Rhuthun. Felly, a gaf i ofyn pa gymorth ychwanegol y gallech chi sicrhau ei fod ar gael i'r busnesau hynny, o gofio eu bod wedi cael eu taro yn arbennig o galed? Clywais y datganiad gan Weinidog yr economi yn gynharach, ond nid wyf yn credu bod hynny'n mynd yn ddigon pell ar gyfer y busnesau hynny sy'n cael eu taro'n galed iawn gan y pandemig.
Un cwestiwn olaf, os caf i—
Final, very briefly.
Un terfynol, yn fyr iawn.
I note that the restrictions on travel in and out of these counties also affect people of faith in a significant way. As I understand it, it's not considered to be a reasonable excuse to travel beyond your local authority border to attend a place of worship of your choice. Now, there are many people of faith who travel across their county borders in order to access services in churches and synagogues of denominations or places of worship of their particular faith. This is not something that I believe is acceptable, and I would urge you, Minister, to look at this again. You've been very considerate of faith communities generally throughout this lockdown, but spiritual well-being is just as important as mental health and physical well-being, and therefore I urge you to look again at that particular restriction to see whether there's some way that that can be addressed.
Sylwaf fod y cyfyngiadau ar deithio i mewn ac allan o'r siroedd hyn hefyd yn effeithio ar bobl â ffydd mewn ffordd arwyddocaol. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, nid ystyrir ei fod yn esgus rhesymol i deithio y tu hwnt i ffin eich awdurdod lleol i fynychu man addoli o'ch dewis. Nawr, mae llawer o bobl â ffydd sy'n teithio ar draws ffiniau eu sir er mwyn mynd i wasanaethau mewn eglwysi a synagogau enwadau neu addoldai eu ffydd benodol. Nid yw hyn yn rhywbeth sy'n dderbyniol yn fy marn i, a byddwn yn eich annog, Gweinidog, i edrych ar hyn eto. Rydych wedi bod yn ystyriol iawn o gymunedau ffydd yn gyffredinol drwy gydol y cyfyngiadau symud hyn, ond mae lles ysbrydol yr un mor bwysig ag iechyd meddwl a lles corfforol, ac felly fe'ch anogaf i edrych eto ar y cyfyngiad penodol hwnnw i weld a oes unrhyw ffordd y gellir ymdrin â hynny.
On your final point, I'll look again at the issue, because we do have regular conversations with faith leaders, but this is about keeping people alive in the first instance and how we then try to keep them well, and these are significant intrusions into how people live their lives. I have recognised that not just today, but on many other occasions. What we want to do is to try to take an approach that balances the harm that we know coronavirus causes and to see how we can suppress the virus to allow a different and a more normal, in these certainly not normal times, way for people to go about living their lives. But the starting point has to be how we keep people alive in the first instance.
Look, I understand the point that you've made, not just today, on data, and I have committed to look at it, and I will and I'll come back, not just to Darren Millar, but it's something that I think will probably get taken up in the health committee tomorrow about the data we have and how that's provided, published and made available, not just to Members, but the wider public as well.
But it is important to point out this is not simply a data-driven exercise. The intelligence and evidence we get from our local test, trace and protect teams always plays a role, and the intelligence and evidence we get from local partners working together in the incident management teams that we set out and described clearly within the coronavirus control plan all have a part to play in the choices that we make. And they are always difficult choices as well. The balance of this is not straightforward in what we choose to do and how we choose to try to protect people now and for the future.
Turning to your point about coastal communities and the rural spread, that is a point that we recognise in other parts of the country as well, and I think parts of south Wales have recognised they've got populations along their coast and a rural hinterland as well. It's worth pointing out, of course, that many of the coastal communities in north Wales are particularly vulnerable, because there is a significant number of people who have retired and live in north Wales coastal communities. So, actually, the harm that a significant upswing in coronavirus could cause potentially has the opportunity to cause even greater harm than in other populations.
On your point about tourism, I recognise that tourism is a significant part of the economy in north Wales. I had the opportunity in better times to visit the Llŷn peninsula with my family this year for a week, and I was very impressed with the measures that were in place in that part of Wales to look after residents and tourists alike. The attractions are very clear, and in better times we would all be encouraging people to sample them. It's not the case, though, that there isn’t the same sort of impact within south Wales. I think your characterisation that tourism isn't a significant part of the decision making we have to take account of in the south simply isn't correct. It's not just the Gower or Barry Island that have a tourism impact, and we've had to think about that in each choice that we've made. As I say, they're not simple or straightforward. Ken Skates's announcement has confirmed a significant amount of support that's available for businesses in these areas of local restrictions and a fund specifically targeted at businesses in the tourism sector. We would want to do more and to go further, but it is the reality of our budget position that we can't spend money that we don't have.
We have engaged with the UK Government and other Governments across the UK to look for a more significant support package, because similar arguments are, of course, played out in those 10 million and more people in England who are also having to live with a measure of local restrictions—the impact on businesses there. I certainly hope that the Chancellor will look again at the measures he is able to take to support parts of the economy that are going to be directly affected because of the efforts that every Government will have to take to keep people safe and well.
O ran eich pwynt olaf, fe edrychaf eto ar y mater, oherwydd rydym ni'n cael sgyrsiau rheolaidd gydag arweinwyr ffydd, ond mae hyn yn ymwneud â chadw pobl yn fyw yn y lle cyntaf a sut yr ydym wedyn yn ceisio eu cadw'n iach, ac mae'r rhain yn ymyrraeth sylweddol ar y ffordd y mae pobl yn byw eu bywydau. Rwyf wedi cydnabod hynny nid yn unig heddiw, ond ar sawl achlysur arall. Yr hyn yr ydym eisiau ei wneud yw defnyddio dull o weithredu sy'n cydbwyso'r niwed y gwyddom y mae'r coronafeirws yn ei achosi a gweld sut y gallwn ni atal y feirws er mwyn caniatáu ffordd wahanol a mwy arferol, yn y cyfnod anarferol hwn yn sicr, i bobl fynd ati i fyw eu bywydau. Ond y man cychwyn yw sut yr ydym yn cadw pobl yn fyw yn y lle cyntaf.
Edrychwch, rwy'n deall y pwynt yr ydych wedi ei wneud, nid heddiw'n unig, ar ddata, ac rwyf wedi ymrwymo i edrych arno, a byddaf yn gwneud hynny ac yn dod yn ôl, nid yn unig at Darren Millar, ond mae'n rhywbeth y credaf y bydd yn cael ei godi yn y pwyllgor iechyd yfory am y data sydd gennym ni a sut y caiff y data eu darparu, eu cyhoeddi, ac y sicrheir eu bod ar gael, nid yn unig i Aelodau, ond i'r cyhoedd yn ehangach hefyd.
Ond mae'n bwysig nodi nad ymarfer sy'n cael ei lywio gan ddata yn unig yw hwn. Mae'r wybodaeth a'r dystiolaeth a gawn ni gan ein timau profi, olrhain a diogelu lleol bob amser yn chwarae rhan, ac mae gan yr wybodaeth a'r dystiolaeth a gawn gan bartneriaid lleol sy'n gweithio gyda'i gilydd yn y timau rheoli digwyddiadau a nodwyd gennym ac a ddisgrifiwyd gennym yn glir yng nghynllun rheoli coronafeirws, ran i'w chwarae yn y dewisiadau a wnawn. Ac maen nhw bob amser yn ddewisiadau anodd hefyd. Nid yw cydbwysedd hyn yn syml o ran yr hyn yr ydym yn dewis ei wneud a sut yr ydym yn dewis ceisio amddiffyn pobl nawr ac ar gyfer y dyfodol.
Gan droi at eich pwynt am gymunedau arfordirol a'r lledaeniad gwledig, mae hwnnw'n bwynt yr ydym yn ei gydnabod mewn rhannau eraill o'r wlad hefyd, a chredaf fod rhannau o'r de wedi cydnabod bod ganddyn nhw boblogaethau ar hyd eu harfordir a chefnwlad wledig hefyd. Mae'n werth nodi, wrth gwrs, bod llawer o'r cymunedau arfordirol yn y gogledd yn arbennig o agored i niwed, oherwydd mae nifer sylweddol o bobl wedi ymddeol ac yn byw yng nghymunedau arfordirol y gogledd. Felly, mewn gwirionedd, mae'r niwed y gallai cynnydd sylweddol mewn coronafeirws ei achosi fod yn fwy o lawer nag mewn poblogaethau eraill.
O ran eich pwynt am dwristiaeth, rwy'n cydnabod bod twristiaeth yn rhan sylweddol o'r economi yn y gogledd. Cefais gyfle mewn cyfnod gwell i ymweld â phenrhyn Llŷn gyda'm teulu am wythnos eleni, a chafodd y mesurau a oedd ar waith yn y rhan honno o Gymru i ofalu am drigolion a thwristiaid fel ei gilydd argraff fawr arnaf. Mae'r atyniadau yn glir iawn, ac mewn cyfnod gwell byddem i gyd yn annog pobl i'w profi. Ond nid yw'n wir, serch hynny, nad oes yr un math o effaith yn y de. Nid wyf yn credu bod y ffordd yr ydych chi'n nodweddu nad yw twristiaeth yn rhan sylweddol o'r penderfyniadau y mae'n rhaid i ni eu hystyried yn y de yn gywir. Nid dim ond Gŵyr neu Ynys y Barri sydd ag effaith dwristiaeth, ac rydym wedi gorfod meddwl am hynny ym mhob dewis yr ydym wedi'i wneud. Fel y dywedais, nid ydyn nhw'n syml nac yn rhwydd. Mae cyhoeddiad Ken Skates wedi cadarnhau swm sylweddol o gymorth sydd ar gael i fusnesau yn yr ardaloedd hyn o gyfyngiadau lleol a chronfa wedi'i thargedu'n benodol at fusnesau yn y sector twristiaeth. Byddem yn dymuno gwneud mwy a mynd ymhellach, ond realiti ein sefyllfa cyllideb yw na allwn ni wario arian nad yw gennym ni.
Rydym wedi ymgysylltu â Llywodraeth y DU a Llywodraethau eraill ledled y DU i chwilio am becyn cymorth mwy sylweddol, oherwydd mae dadleuon tebyg, wrth gwrs, yn cael eu cyflwyno ymysg y 10 miliwn a mwy o'r bobl hynny yn Lloegr sydd hefyd yn gorfod byw gyda rhywfaint o gyfyngiadau lleol—yr effaith ar fusnesau yno. Gobeithiaf yn sicr y bydd y Canghellor yn edrych eto ar y mesurau y gall eu cymryd i gefnogi rhannau o'r economi yr effeithir arnynt yn uniongyrchol oherwydd y camau y bydd yn rhaid i bob Llywodraeth eu cymryd i gadw pobl yn ddiogel ac yn iach.
Finally, Janet Finch-Saunders.
Yn olaf, Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd. Thank you for your statement, Minister. You're quite right to point out the difficulties for, particularly, retired people, and you'll be aware that, of course, Aberconwy, in terms of demographic, has one of the older populations. Now, I can tell you that a lot of my constituents in that sort of bracket really suffered during the last lockdown, and we had the lighter nights, we had the better weather, so, as we go into the much shorter days and bad weather, I really do fear. So, what support network will you be considering putting in place for those who do live alone? Because, in the midst of the last lockdown, Age UK highlighted research showing that over two fifths of people aged 70 and over said that their mental health had been affected badly by coronavirus. So, I really do fear for this category of people who live alone, often not having any family members around. What support can they have? Can they have even friends—a particular friend—visiting? These are the questions that I will be asked when contacted by my constituents.
What consideration have you given to ensuring that the local lockdown rules are in line with article 8 of the European Convention on Human Rights, and that is the right to respect for private and family life? What extra resources will you be putting in place for our local authorities? Let's be honest, during the last lockdown, I've got to be honest with you, Conwy County Borough Council stood up and they did provide a strong net of support for our local communities, but that came at a cost to our local authorities, and they are still reeling from the pressures that those—you know, the lack of funding from your Government.
Darren Millar was quite right to mention the economic benefit of tourism to our county—around £900 million. Already this afternoon, in fear of what you may be announcing today, our hospitality businesses are really concerned. Now, last time the UK Government stepped up very well for our businesses. Will you now pledge—I know there's been an announcement today, but will you now pledge your Government will step up and support those businesses? Will they be able to still welcome visitors from within and outside the county?
And finally—[Interruption.]—yes, thank you, Llywydd—finally, currently, care home residents in Conwy are now only tested if showing symptoms. Will you now—given the fiasco that we all witnessed in the last lockdown, will you now be advocating weekly testing for all care home, nursing home, residents and staff? Thank you. Thank you, Llywydd.
Diolch, Llywydd. Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Rydych chi yn llygad eich lle wrth dynnu sylw at yr anawsterau i bobl sydd wedi ymddeol, yn arbennig, a byddwch yn ymwybodol bod gan Aberconwy, wrth gwrs, o ran demograffeg, un o'r poblogaethau hŷn. Nawr, gallaf ddweud wrthych chi fod llawer o'm hetholwyr yn y math hwnnw o ddosbarth wedi dioddef o ddifrif yn ystod y cyfyngiadau symud diwethaf, ac roedd gennym y nosweithiau goleuach, roedd gennym y tywydd gwell, felly, wrth i ni fynd tuag at y dyddiau llawer byrrach a'r tywydd gwael, rwyf wir yn poeni. Felly, pa rwydwaith cymorth y byddwch yn ystyried ei roi ar waith ar gyfer y rhai sy'n byw ar eu pennau eu hunain? Oherwydd, yng nghanol y cyfyngiadau symud diwethaf, tynnodd Age UK sylw at ymchwil yn dangos bod dros ddwy ran o bump o bobl 70 oed a hŷn wedi dweud bod coronafeirws wedi effeithio'n sylweddol ar eu hiechyd meddwl. Felly, rwy'n ofni'r categori hwn o bobl sy'n byw ar eu pennau eu hunain, yn aml heb unrhyw aelodau o'r teulu o gwmpas. Pa gymorth allan nhw ei gael? A allan nhw gael ffrindiau hyd yn oed—ffrind penodol—i ymweld? Dyma'r cwestiynau y bydd fy etholwyr i yn eu gofyn pan fyddan nhw'n cysylltu â mi.
Pa ystyriaeth ydych chi wedi ei rhoi i sicrhau bod y rheolau cyfyngiadau symud lleol yn unol ag erthygl 8 y Confensiwn Ewropeaidd ar Hawliau Dynol, a hwnnw yw'r hawl i barch at fywyd preifat a theuluol? Pa adnoddau ychwanegol y byddwch chi yn eu rhoi ar waith ar gyfer ein hardaloedd lleol? Gadewch i ni fod yn onest, yn ystod y cyfyngiadau symud diwethaf, mae'n rhaid i mi fod yn onest gyda chi, safodd Cyngor Bwrdeistref Sirol Conwy ar ei draed ac fe wnaeth ddarparu rhwyd gref o gefnogaeth i'n cymunedau lleol, ond daeth hynny ar gost i'n hardaloedd lleol, ac maen nhw'n dal yn sigledig yn sgil y pwysau y mae'r rheini—wyddoch chi, y diffyg cyllid gan eich Llywodraeth chi.
Roedd Darren Millar yn llygad ei le wrth sôn am fudd economaidd twristiaeth i'n sir—tua £900 miliwn. Eisoes y prynhawn yma, gan ofni'r hyn y gallech chi fod yn ei gyhoeddi heddiw, mae ein busnesau lletygarwch yn pryderu'n fawr. Nawr, y tro diwethaf, fe daeth Llywodraeth y DU i'r adwy yn dda iawn ar gyfer ein busnesau. A wnewch chi addo nawr—gwn y bu cyhoeddiad heddiw, ond a wnewch chi addo nawr y bydd eich Llywodraeth yn camu i'r adwy ac yn cefnogi'r busnesau hynny? A fyddan nhw'n gallu croesawu ymwelwyr o'r tu mewn ac o'r tu allan i'r sir?
Ac yn olaf—[Torri ar draws.]—ie, diolch, Llywydd—yn olaf, ar hyn o bryd, dim ond os ydyn nhw'n dangos symptomau y caiff preswylwyr cartrefi gofal yng Nghonwy eu profi. A wnewch chi yn awr—o gofio'r ffiasgo a welodd pob un ohonom ni yn ystod y cyfyngiadau symud diwethaf, a fyddwch chi nawr yn argymell cynnal profion wythnosol ar gyfer yr holl gartrefi gofal, cartrefi nyrsio, preswylwyr a staff? Diolch. Diolch, Llywydd.
Thank you for the questions, which I'll deal with in turn. In terms of lone adult households, we have to consider the balance of harm and benefit, and I've answered two questions in this set of questions already on exactly that point, and the First Minister answered questions as well, so the Member will be familiar with the fact that it's a whole-Government consideration, it's under active consideration, and we want to be able to make a decision within this week, and we'll be clear with people whatever that choice is. It's worth pointing out, of course, that it's not only older adults who sometimes live as lone-adult households; there are individual young and middle-aged adults who live on their own; there are individual parents who live with dependent children who we know have also had some challenges in terms of the loneliness and isolation they have felt. So, we recognise this is a wider challenge.
It's interesting to hear Janet Finch-Saunders talk about human rights and the European convention. The impact on human rights is recognised within the explanatory memorandum for all the regulations that we publish, and it is a recognition that this is an intrusion into a range of rights. And it's the balance in rights and it's recognising that there is a balanced approach to be taken. It's the same challenge that we face every time we introduce regulations in this pandemic, just as every other Government, whether in England, Scotland and Northern Ireland, has to do as well.
In terms of your broader calls for spending, I simply don't accept the characterisation the Member tries to paint of funding support for local government. It isn't just that, frankly, local government in Wales has a better funding deal overall than colleagues in England; we have provided a significant upfront funding for local government that was welcomed across the political spectrum within local government. And I think that her comments simply don't reflect the people actually doing the job in local government and the very constructive relationship that we have with them. The meetings that we have had for every set of local restrictions have involved political leaders, regardless of what party they represent. It is a deliberate attempt to work in a very grown-up, mature and constructive way, and the tone of the Member's comments don't really follow the actual business that we're doing with people in positions of responsibility in local government across Wales.
In terms of money for businesses, I think I've dealt with that previously, and Ken Skates has already indicated where we are in terms of support, and of course we want to be able to do more, but the reality of our budget is that, whilst we have powers to do a range of things, we need more money to be able to do so. We're not the only Government in that position and I think there'll be a demand from businesses in every part of the UK for more support, because the pandemic is far from over.
On regular testing, we are providing a regular testing service for staff within the residential care sector. The Member will notice that we have regularly reported on that. I assume that may have slipped attention, in the comments that have been made, but that programme continues—regular testing for our care home staff. There are challenges in the turnaround that are affected by the lighthouse lab testing programme, but we've been more successful than other countries, including England, in delivering a whole-country testing programme. That's been recognised within the sector itself, and we certainly aim to continue that as we move into this next and very difficult phase in the pandemic.
Diolch am y cwestiynau y byddaf yn ymdrin â hwy yn eu tro. O ran aelwydydd un oedolyn, mae'n rhaid i ni ystyried y cydbwysedd rhwng niwed a budd, ac rwyf wedi ateb dau gwestiwn yn y gyfres hon o gwestiynau sydd eisoes ar y pwynt hwnnw'n union, ac atebodd y Prif Weinidog gwestiynau hefyd, felly bydd yr Aelod yn gyfarwydd â'r ffaith ei fod yn ystyriaeth gan y Llywodraeth gyfan, mae'n cael ei hystyried yn weithredol, ac rydym eisiau gallu gwneud penderfyniad o fewn yr wythnos hon, a byddwn yn glir gyda phobl beth bynnag fydd y dewis hwnnw. Mae'n werth nodi, wrth gwrs, nad oedolion hŷn yn unig sydd weithiau'n byw fel aelwydydd un oedolyn; mae oedolion ifanc a chanol oed unigol yn byw ar eu pennau eu hunain; mae rhieni unigol yn byw gyda phlant dibynnol y gwyddom eu bod hefyd wedi cael rhai heriau o ran yr unigrwydd a'r ynysu y maen nhw wedi ei deimlo. Felly, rydym ni'n cydnabod bod hon yn her ehangach.
Mae'n ddiddorol clywed Janet Finch-Saunders yn siarad am hawliau dynol a'r confensiwn Ewropeaidd. Cydnabyddir yr effaith ar hawliau dynol yn y memorandwm esboniadol ar gyfer yr holl reoliadau a gyhoeddir gennym, ac mae'n gydnabyddiaeth bod hyn yn ymyrraeth i amrywiaeth o hawliau. Ac mae'n ymwneud â'r cydbwysedd mewn hawliau ac mae'n ymwneud â chydnabod bod dull cytbwys i'w ddefnyddio. Yr un her a wynebwn bob tro y byddwn yn cyflwyno rheoliadau yn y pandemig hwn, yn union fel y mae'n rhaid i bob Llywodraeth arall, boed hynny yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ei wneud hefyd.
O ran eich galwadau ehangach am wariant, nid wyf yn derbyn y nodweddu y mae'r Aelod yn ceisio ei briodoli i gymorth ariannol i lywodraeth leol. Nid hynny yn unig ydyw, mae gan lywodraeth leol yng Nghymru, a dweud y gwir, fargen ariannu well yn gyffredinol na chydweithwyr yn Lloegr; rydym ni wedi darparu cyllid sylweddol ymlaen llaw ar gyfer llywodraeth leol a groesawyd ar draws y sbectrwm gwleidyddol o fewn llywodraeth leol. Ac rwyf o'r farn nad yw ei sylwadau yn adlewyrchu'r bobl sy'n gwneud y gwaith mewn llywodraeth leol a'r berthynas adeiladol iawn sydd gennym ni â nhw. Mae'r cyfarfodydd yr ydym wedi eu cael ar gyfer pob cyfres o gyfyngiadau lleol wedi cynnwys arweinyddion gwleidyddol, ni waeth pa blaid y maen nhw yn ei chynrychioli. Mae'n ymgais fwriadol i weithio mewn ffordd aeddfed ac adeiladol iawn, ac nid yw cywair sylwadau'r Aelod yn adlewyrchu'r busnes gwirioneddol yr ydym yn ei wneud gyda phobl mewn swyddi â chyfrifoldeb mewn llywodraeth leol ledled Cymru.
O ran arian i fusnesau, rwy'n credu fy mod i wedi ymdrin â hynny o'r blaen, ac mae Ken Skates eisoes wedi nodi ble yr ydym ni o ran cymorth, ac wrth gwrs rydym ni eisiau gallu gwneud mwy, ond realiti ein cyllideb yw, er bod gennym ni bwerau i wneud ystod o bethau, mae angen mwy o arian arnom i allu gwneud hynny. Nid ni yw'r unig Lywodraeth yn y sefyllfa honno a chredaf y bydd galw gan fusnesau ym mhob rhan o'r DU am fwy o gymorth, oherwydd mae'r pandemig ymhell o fod drosodd.
O ran profi yn rheolaidd, rydym ni yn darparu gwasanaeth profi rheolaidd i staff yn y sector gofal preswyl. Bydd yr Aelod yn sylwi ein bod ni wedi adrodd ar hynny yn rheolaidd. Tybiaf efallai fod hynny wedi mynd ar goll yn y sylwadau sydd wedi'u gwneud, ond mae'r rhaglen honno'n parhau—profion rheolaidd ar gyfer ein staff cartrefi gofal. Mae heriau yn yr amserlen o ran cael canlyniadau prawf y mae'r rhaglen profi labordai Goleudy yn effeithio arnynt, ond rydym wedi bod yn fwy llwyddiannus na gwledydd eraill, gan gynnwys Lloegr, wrth ddarparu rhaglen brofi gwlad gyfan. Mae hynny wedi ei gydnabod o fewn y sector ei hun, ac rydym yn sicr â'r nod o barhau â hynny wrth i ni symud i'r cam nesaf ac anodd iawn hwn yn y pandemig.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Caroline Jones, a gwelliant 2 yn enw Darren Millar. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliant 2 yn cael ei ddad-ddethol.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Caroline Jones and amendment 2 in the name of Darren Millar. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar y fframwaith datblygu cenedlaethol. Dwi'n galw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gyflwyno'r cynnig—Julie James.
The next item is the debate on the national development framework and I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motion—Julie James.
Cynnig NDM7392 Rebecca Evans
Cynnig bod y Senedd:
1. Yn nodi’r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol, a osodwyd ar 21 Medi 2020;
2. Yn cydnabod yr ymgysylltu a’r ymgynghori helaeth a fu dros y pedair blynedd ddiwethaf sydd wedi cyfrannu at y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol;
3. Yn cytuno bod y fframwaith ar gyfer y pedwar rhanbarth a’r polisïau yn y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol yn rhoi arweiniad i awdurdodau cynllunio ac eraill wrth lunio a gwneud lleoedd da;
4. Yn cytuno bod y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol cyntaf yn gosod sylfaen gadarn ar gyfer gwneud penderfyniadau cynllunio strategol cadarnhaol sy’n mynd i’r afael â’r newid yn yr hinsawdd, yn annog datgarboneiddio ac yn hyrwyddo llesiant;
5. Yn cytuno y bydd cyhoeddi Fframwaith Datblygu Cenedlaethol yn helpu i gefnogi adferiad cryf o Covid-19.
Motion NDM7392 Rebecca Evans
To propose that the Senedd:
1. Notes the National Development Framework, laid on 21 September 2020.
2. Recognises the substantial engagement and consultation over the last four years which have contributed to the National Development Framework.
3. Agrees that the framework for four regions and the policies in the National Development Framework provide leadership to planning authorities and others in shaping and making good places.
4. Agrees the first National Development Framework provides a firm basis for positive strategic planning decisions which tackle climate change, encourage decarbonisation and promote well-being.
5. Agrees that publishing a National Development Framework will help support a strong recovery from Covid-19.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. Last week, the draft national development framework and changes I proposed to make to it were laid with the Senedd to allow Members to scrutinise them for a period of 60 days. In accordance with the Planning (Wales) Act 2015, section 3, I will have regard to any resolution passed by the Senedd and any recommendation made by the Senedd committees during the Senedd's consideration period when I publish the first national development framework next February.
When that time arrives, the title 'national development framework' will be replaced by a new name, 'Future Wales: the national plan 2040'. This new name is much clearer about what we're trying to do. It gives a very positive vision for how development will make Wales a better place by 2040. The new name was suggested by young people from the Children in Wales organisation, and it is for these young people, our future generations, that we will have to deliver a fairer, greener, healthier and more sustainable country.
We have scheduled this debate early in the scrutiny period to introduce the main changes to Members and to help claw back some of the time we lost due to COVID-19. Two Senedd committees—the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, and the Economy, Infrastructure and Skills Committee—have already undertaken detailed inquiries into the draft plan. I am very grateful to both for their reports, and I have written to the respective Chairs with my response, indicating how their comments have shaped the changes we are making.
I will speak in more detail shortly about the changes that I'm proposing to the draft plan, but first I would like to quickly highlight the journey to this point. There's been a participatory plan-making process, and I would like to place on record my gratitude to the thousands of organisations and individuals who have attended events, written to us and contributed their views. The process has been inclusive at every stage and has involved far more than simply consulting on our ideas. We began with a blank map of Wales in stakeholder workshops. We then moved on to focus groups on the key issues and, finally, we discussed the draft plan with the public in drop-in sessions and with stakeholders at more than 75 different events. We've not been able to agree with everyone or incorporate all the ideas that were suggested, but we have listened. I'm very proud of the quality and amount of engagement that's been undertaken and, mainly, I'm proud of how much better the plan has become because of it.
Diolch, Llywydd. Yr wythnos diwethaf, cafodd y fframwaith datblygu cenedlaethol drafft a'r newidiadau yr wyf yn bwriadu eu gwneud iddo eu gosod ger bron y Senedd i ganiatáu i'r Aelodau graffu arnynt am gyfnod o 60 diwrnod. Yn unol â Deddf Cynllunio (Cymru) 2015, adran 3, byddaf i'n rhoi sylw i unrhyw benderfyniad y mae'r Senedd yn ei basio ac unrhyw argymhelliad a wneir gan bwyllgorau'r Senedd yn ystod cyfnod ystyriaeth y Senedd pan fyddaf i'n cyhoeddi'r fframwaith datblygu cenedlaethol cyntaf fis Chwefror nesaf.
Pan fydd yr amser hwnnw'n cyrraedd, bydd enw newydd yn disodli'r teitl 'fframwaith datblygu cenedlaethol', sef 'Dyfodol Cymru: y cynllun cenedlaethol 2040'. Mae'r enw newydd hwn yn llawer cliriach o ran yr hyn yr ydym ni'n ceisio'i wneud. Mae'n rhoi gweledigaeth gadarnhaol iawn ar gyfer sut y bydd datblygu yn gwneud Cymru'n lle gwell erbyn 2040. Pobl ifanc o'r sefydliad Plant yng Nghymru awgrymodd yr enw newydd, ac ar gyfer y bobl ifanc hyn, cenedlaethau'r dyfodol, y bydd yn rhaid inni ddarparu gwlad decach, wyrddach, iachach a mwy cynaliadwy.
Rydym wedi trefnu'r ddadl hon yn gynnar yn y cyfnod craffu i gyflwyno'r prif newidiadau i'r Aelodau ac i helpu i adfachu rhywfaint o'r amser a gollwyd oherwydd COVID-19. Mae dau bwyllgor yn y Senedd—y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig, a Phwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau—eisoes wedi cynnal ymchwiliadau manwl i'r cynllun drafft. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r ddau bwyllgor am eu hadroddiadau, ac rwyf wedi ysgrifennu fy ymateb at y Cadeiryddion perthnasol, gan nodi sut y mae eu sylwadau wedi llywio'r newidiadau yr ydym yn eu gwneud.
Byddaf yn siarad yn fanylach yn fuan ynghylch y newidiadau yr wyf yn eu cynnig i'r cynllun drafft, ond yn gyntaf hoffwn dynnu sylw at y daith hyd yn hyn. Mae yna broses gwneud cynlluniau cyfranogol wedi bod, a hoffwn i gofnodi fy niolchgarwch i'r miloedd o sefydliadau ac unigolion sydd wedi dod i ddigwyddiadau, wedi ysgrifennu atom ni ac wedi cyfrannu eu barn. Mae'r broses wedi bod yn gynhwysol ar bob cam ac mae wedi golygu llawer mwy na dim ond ymgynghori ar ein syniadau. Dechreuwyd gyda map gwag o Gymru mewn gweithdai i randdeiliaid. Yna symudwyd ymlaen i grwpiau ffocws ar y materion allweddol ac, yn olaf, buom yn trafod y cynllun drafft gyda'r cyhoedd mewn sesiynau galw heibio a gyda rhanddeiliaid mewn mwy na 75 o ddigwyddiadau gwahanol. Nid ydym wedi gallu cytuno â phawb nac ymgorffori'r holl syniadau a awgrymwyd, ond rydym wedi gwrando. Rwy'n falch iawn o ansawdd yr ymgysylltu a chymaint ohono a gyflawnwyd ac, yn bennaf, rwy'n falch o gymaint y mae'r cynllun wedi gwella oherwydd hynny.
Daeth David Melding i’r Gadair.
David Melding took the Chair.
To illustrate how engagement has improved the plan, I will highlight some of the main proposed changes. The rules dictate that the version laid with the Senedd is the published draft but, in reality, the changes proposed as a consequence of the consultation responses and the committee's recommendations are more important at this stage. To show how these changes will be integrated, we have published an updated working version of the plan. This has no formal status, but it does clearly show how the plan is evolving. The working version is more obviously a spatial plan than the draft. It contains more maps, more data and more graphics. It tries to convey just how varied and unique places in Wales are. This is a plan that encourages and enables creative planning, not a series of clone towns and unremarkable suburbs.
In an ideal world, the national plan should have been the first plan written. This would have allowed local development plans to focus on creative placemaking at the local scale. Instead, LDPs have for 10 years had to carry the burden of providing all development plan policies. There will be significant benefits to LDPs from having a national plan in place: no more policies duplicated across all authorities, and the time and space to focus on proactively identifying development sites and regeneration opportunities.
The middle tier of the development plan will be the strategic development plans. This national plan offers a clear steer on the spatial priorities for each region. Taken together with the regional economic frameworks and city deals, each region will have a full suite of strategies to help them confidently plan their region.
A major proposed change is to switch from three regions to a four-region footprint. This involves separating mid Wales and the south-west. The feedback from within this Chamber and from stakeholders in mid Wales, in particular, was that they wanted to be recognised as a region in their own right. This brings expectations that the strategic development plan will now be prepared jointly by Ceredigion and Powys councils on the planning matters that transcend the area.
The criticism of the regional footprint was linked to a concern that the overall strategy focused too heavily on urban areas, with not enough for rural areas. This has presented us with a challenge, because a national plan must be strategic and leave detailed matters to regional and local plans, but it must also speak to the whole of Wales. Therefore, we have developed further policies for the rural economy, as well as new spatial policies for mid Wales. We must recognise, however, that the degree and scale of change over 20 years will inevitably be different in rural areas compared to urban places. We want to support and encourage rural economies and we want good public services and a range of amenities, but we don't want development at any cost. I hope that people will recognise the balance this plan is trying to achieve.
To ensure growth is sustainable, we have added new policies on transport. The link between land-use planning and transport planning is a crucial one, and too often in the past the thought process focused on how to enable cars to get around easily and quickly. We need to promote places that are walkable, and we need to connect places by active travel in an integrated way. The transport policies are really important in helping us deliver the urban growth that the spatial strategy promotes in a sustainable way.
The final change I want to address in detail is the policy on renewable energy. Clean green energy is vital to our sustainability as a country, as communities and as individual households. We have the raw ingredients in our landscape and climate to lead the way, and this plan reflects that ambition. The spatial policy for renewable energy has been amended. Some areas have been changed, and two have been removed altogether, but, crucially, I think we are communicating our intentions better in the revised policy. This is, again, a product of extensive engagement, and I'm confident that the revised plan will really help to energise the renewable sector here in Wales.
No debate or discussion this year is complete without, unfortunately, mentioning COVID-19. To a large degree, the make-up of where we live determined how we felt during lockdown. If you had good access to green open spaces, if there were shops nearby and if you lived in a place with community spirit, the lockdown was less stressful than it could have been. This is where this plan can help us—to make places that are resilient and better prepared for sudden health crises, and to be more enjoyable places to live during normal times.
In my foreword to the draft plan, I wrote:
'The challenge for a plan like the NDF is not necessarily to predict how Wales might change over the next 20 years, but to make sure we can build a society and an economy that is flexible and resilient, to enable all of us to benefit from the changes in a sustainable way.'
The scale of change that has come about almost overnight is remarkable, but I do truly believe this plan is fundamentally equipped to help the recovery from COVID-19. I am confident it can help with the recovery because the plan has enabling a healthy and active society as an engrained priority throughout. It strongly promotes building new places around active travel infrastructure. It has the ambition and policies to deliver world-class digital infrastructure everywhere in Wales. It contains policies that, even before COVID emerged, sought to diversify and revitalise town centres and local high streets. It says new public services like schools, colleges and hospitals should be accessible in town centres, not out of town, where you need a car to reach them. It emphasises the importance of maintaining and developing natural ecosystems.
The main strength of this plan and the changes we're proposing to it are the big priorities of this Government, and the key changes facing us all are built into the strategy and the policies. Issues like health, decarbonisation, climate change, the Welsh language, and a fair, prosperous society are woven through all parts of the document. 'Future Wales' is an important plan, and it is ambitious about the change we can achieve in Wales. The changes we have laid through the Senedd will strengthen it. I hope this debate can highlight the importance of the plan and build support for it across all parts of the Chamber. Diolch, Llywydd.
Er mwyn dangos sut mae ymgysylltu wedi gwella'r cynllun, byddaf yn tynnu sylw at rai o'r prif newidiadau arfaethedig. Mae'r rheolau'n mynnu mai'r fersiwn sydd wedi'i osod gyda'r Senedd yw'r drafft cyhoeddedig ond, mewn gwirionedd, mae'r newidiadau sy'n cael eu cynnig o ganlyniad i ymatebion i'r ymgynghoriad ac argymhellion y pwyllgor yn bwysicach ar y cam hwn. Er mwyn dangos sut y caiff y newidiadau hyn eu cynnwys, rydym wedi cyhoeddi fersiwn gwaith y cynllun wedi'i ddiweddaru. Nid oes statws ffurfiol i hyn, ond mae'n dangos yn glir sut mae'r cynllun yn datblygu. Mae'n fwy amlwg na'r drafft bod y fersiwn gwaith yn gynllun gofodol. Mae'n cynnwys mwy o fapiau, mwy o ddata a mwy o graffeg. Mae'n ceisio cyfleu pa mor amrywiol ac unigryw yw lleoedd yng Nghymru. Cynllun yw hwn sy'n annog a galluogi cynllunio creadigol, nid cyfres o drefi clôn a maestrefi di-nod.
Mewn byd delfrydol, dylai'r cynllun cenedlaethol fod wedi'i ysgrifennu'n gyntaf. Byddai hyn wedi caniatáu i gynlluniau datblygu lleol ganolbwyntio ar wneud lleoedd creadigol ar raddfa leol. Yn hytrach, mae'r CDLlau wedi gorfod ysgwyddo'r baich ers 10 mlynedd o ddarparu holl bolisïau'r cynllun datblygu. Bydd manteision sylweddol i CDLlau o gael cynllun cenedlaethol ar waith: dim rhagor o bolisïau wedi'u dyblygu ledled pob awdurdod mwyach, a'r amser a'r lle i ganolbwyntio ar nodi safleoedd datblygu a chyfleoedd adfywio yn rhagweithiol.
Haen ganol y cynllun datblygu fydd y cynlluniau datblygu strategol. Mae'r cynllun cenedlaethol hwn yn cynnig arweiniad clir ar y blaenoriaethau gofodol ar gyfer pob rhanbarth. Gyda'i gilydd, ynghyd â'r fframweithiau economaidd rhanbarthol a'r bargeinion dinesig, bydd gan bob rhanbarth gyfres lawn o strategaethau i'w helpu i gynllunio eu rhanbarth yn hyderus.
Un newid arfaethedig mawr yw newid o dri rhanbarth i ôl troed pedwar rhanbarth. Mae hyn yn golygu gwahanu canolbarth Cymru a'r De-orllewin. Yr adborth o'r tu mewn i'r Siambr hon a chan randdeiliaid yn y canolbarth, yn arbennig, oedd eu bod eisiau cael eu cydnabod fel rhanbarth yn ei rinwedd ei hunan. Mae hyn yn golygu y bydd disgwyliadau y bydd y cynllun datblygu strategol nawr yn cael ei baratoi ar y cyd gan gynghorau Ceredigion a Phowys ar y materion cynllunio sy'n mynd y tu hwnt i'r ardal.
Roedd y feirniadaeth o'r ôl troed rhanbarthol yn gysylltiedig â phryder bod y strategaeth gyffredinol yn canolbwyntio'n ormodol ar ardaloedd trefol, ac nid digon ar ardaloedd gwledig. Mae hyn wedi cyflwyno her i ni, oherwydd rhaid i gynllun cenedlaethol fod yn strategol a gadael materion manwl i gynlluniau rhanbarthol a lleol, ond rhaid iddo hefyd siarad â Chymru gyfan. Felly, rydym wedi datblygu polisïau eraill ar gyfer yr economi wledig, yn ogystal â pholisïau gofodol newydd ar gyfer y canolbarth. Rhaid i ni gydnabod, fodd bynnag, y bydd graddau a graddfa'r newid dros 20 mlynedd yn anochel yn wahanol mewn ardaloedd gwledig o'i gymharu â lleoedd trefol. Rydym eisiau cefnogi ac annog economïau gwledig ac rydym eisiau gwasanaethau cyhoeddus da ac amrywiaeth o amwynderau, ond nid ydym eisiau eu datblygu heb ystyried y gost. Gobeithio y bydd pobl yn cydnabod y cydbwysedd y mae'r cynllun hwn yn ceisio'i gyflawni.
Er mwyn sicrhau bod twf yn gynaliadwy, rydym wedi ychwanegu polisïau newydd ar drafnidiaeth. Mae'r cysylltiad rhwng cynllunio defnydd tir a chynllunio trafnidiaeth yn un hollbwysig, ac yn rhy aml yn y gorffennol roedd y meddylfryd yn canolbwyntio ar sut i alluogi ceir i fynd o gwmpas yn hawdd ac yn gyflym. Mae angen i ni hyrwyddo lleoedd y mae modd cerdded iddyn nhw, ac mae angen inni gysylltu lleoedd drwy deithio'n llesol mewn ffordd gyfannol. Mae'r polisïau trafnidiaeth yn bwysig iawn o ran ein helpu ni i sicrhau'r twf trefol y mae'r strategaeth ofodol yn ei hyrwyddo mewn ffordd gynaliadwy.
Y newid olaf yr hoffwn i fynd i'r afael ag ef yn fanwl yw'r polisi ar ynni adnewyddadwy. Mae ynni gwyrdd glân yn hanfodol i'n cynaliadwyedd fel gwlad, fel cymunedau ac fel aelwydydd unigol. Mae gennym ni'r cynhwysion crai yn ein tirwedd a'n hinsawdd i arwain y ffordd, ac mae'r cynllun hwn yn adlewyrchu'r uchelgais hwnnw. Mae'r polisi gofodol ar gyfer ynni adnewyddadwy wedi'i ddiwygio. Mae rhai meysydd wedi'u newid, ac mae dau wedi'u dileu'n gyfan gwbl, ond, yn hollbwysig, rwy'n credu ein bod ni'n cyfleu ein bwriad yn well yn y polisi diwygiedig. Unwaith eto, mae hyn yn deillio o ymgysylltu helaeth, ac rwy'n hyderus y bydd y cynllun diwygiedig yn helpu i ysgogi'r sector adnewyddadwy yma yng Nghymru.
Nid oes dadl na thrafodaeth yn gyflawn eleni heb sôn, yn anffodus, am COVID-19. I raddau helaeth, cyfansoddiad y lle yr ydym ni'n byw ynddo oedd yn pennu sut yr oeddem ni'n teimlo yn ystod y cyfyngiadau symud. Pe bai gennych chi gyfle da i ddefnyddio mannau agored gwyrdd, pe bai siopau gerllaw a phe baech yn byw mewn lle gydag ysbryd cymunedol, roedd y cyfyngiadau symud yn llai o straen nag y gallen nhw fod. Dyma lle y gall y cynllun hwn ein helpu ni—i greu lleoedd sy'n gadarn ac yn fwy parod ar gyfer argyfyngau iechyd sydyn, ac i fod yn lleoedd mwy pleserus i fyw ynddyn nhw yn ystod amseroedd arferol.
Yn fy rhagair i'r cynllun drafft, ysgrifennais:
'Nid rhagweld sut y gallai Cymru newid dros yr 20 mlynedd nesaf yw'r her i gynllun fel yr FfDC o reidrwydd, ond sicrhau y gallwn ni adeiladu cymdeithas ac economi sy'n hyblyg ac yn gadarn, er mwyn galluogi pob un ohonom i elwa ar y newidiadau mewn ffordd gynaliadwy.'
Mae maint y newid sydd wedi digwydd bron dros nos yn rhyfeddol, ond rwyf yn wir yn credu bod gan y cynllun hwn y gallu sylfaenol i helpu'r adferiad o COVID-19. Rwy'n hyderus y gall helpu gyda'r adferiad oherwydd bod galluogi cymdeithas iach a gweithgar yn flaenoriaeth annatod drwyddo draw. Mae'n hyrwyddo'n gryf adeiladu lleoedd newydd o amgylch seilwaith teithio llesol. Mae ganddo'r uchelgais a'r polisïau i ddarparu seilwaith digidol o'r radd flaenaf ym mhob cwr o Gymru. Mae'n cynnwys polisïau a oedd, hyd yn oed cyn i COVID ddod i'r amlwg, yn ceisio arallgyfeirio ac adfywio canol trefi a strydoedd mawr lleol. Mae'n dweud y dylai gwasanaethau cyhoeddus newydd fel ysgolion, colegau ac ysbytai fod ar gael yng nghanol trefi, nid y tu allan i'r dref, lle mae angen car arnoch i'w cyrraedd. Mae'n pwysleisio pwysigrwydd cynnal a datblygu ecosystemau naturiol.
Prif gryfder y cynllun hwn a'r newidiadau yr ydym ni'n eu cynnig iddo yw blaenoriaethau mawr y Llywodraeth hon, ac mae'r newidiadau allweddol sy'n ein hwynebu ni i gyd wedi'u cynnwys yn y strategaeth a'r polisïau. Mae materion fel iechyd, datgarboneiddio, newid hinsawdd, y Gymraeg, a chymdeithas deg a ffyniannus wedi'u gwau drwy bob rhan o'r ddogfen. Mae 'Cymru'r Dyfodol' yn gynllun pwysig, ac mae'n uchelgeisiol ynglŷn â'r newid y gallwn ni ei gyflawni yng Nghymru. Bydd y newidiadau a osodwyd drwy'r Senedd yn ei gryfhau. Gobeithio y gall y ddadl hon dynnu sylw at bwysigrwydd y cynllun ac adeiladu cefnogaeth iddo ar draws pob rhan o'r Siambr. Diolch, Llywydd.
Thank you, Minister. The Presiding Officer has selected two amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call on Caroline Jones to move amendment 1 in her name.
Diolch, Gweinidog. Mae'r Llywydd wedi dewis dau welliant i'r cynnig. Os cytunir ar welliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Rwy'n galw ar Caroline Jones i gynnig gwelliant 1 yn ei henw.
Gwelliant 1—Caroline Jones
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn credu y dylai'r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol cyntaf osod sylfaen gadarn ar gyfer gwneud penderfyniadau cynllunio strategol cadarnhaol sy’n mynd i’r afael â’r newid yn yr hinsawdd, yn annog datgarboneiddio ac yn hyrwyddo llesiant;
Yn gresynu at y ffaith bod Llywodraeth Cymru, unwaith eto, wedi dewis rhoi gormod o bwyslais ar wynt ar y tir.
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ailddrafftio'r Fframwaith Datblygu Cenedlaethol i ganolbwyntio ar gynhyrchu ynni niwtral o ran carbon o gymysgedd o ynni gwynt ar y môr ac ynni'r llanw.
Amendment 1—Caroline Jones
Delete all after point 1 and replace with:
Believes that the first National Development Framework should provide a firm basis for positive strategic planning decisions which tackle climate change, encourage decarbonisation and promote well-being.
Regrets the fact that, once again, the Welsh Government has opted to place too much emphasis on on-shore wind.
Calls upon the Welsh Government to redraft the National Development Framework to focus upon achieving carbon neutral energy production from a mix of off-shore wind and tidal energy.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Diolch, acting Presiding Officer. I formally move the amendment tabled in my name.
The national development framework should provide us with the opportunity to tackle one of the biggest threats facing our nation—that of climate change. The effects of our changing climate have been felt quite dramatically in recent years. Whilst coronavirus may be dominating the 2020 headlines, the impact of climate change has been just as dramatic. Wildfires have decimated large parts of Australia and North America. The Caribbean and southern United States have faced one of the worst hurricane seasons ever; for the first time, two hurricanes struck at once. In south-east Asia, the typhoon season saw back-to-back super-typhoons, bringing destruction and loss of life. Closer to home, the UK was battered by storms, leading to widespread flooding in many parts of Wales.
The evidence that human activity has caused lasting damage to our climate is undeniable. We cannot deny that our actions have led to an increasing global temperature, which has had a dramatic impact upon our weather systems. Years of inaction, continued carbon dioxide emissions and outright denial have meant it is too late to stop rising global temperatures. And unless we take action now, things will get much, much worse. We have to tackle carbon emissions now, and that means ensuring that our energy production and transport infrastructure is carbon neutral at the very least.
Welsh Government Ministers have accepted this, hence the declaration of a climate emergency. Unfortunately, they haven't followed it up with urgent action. The national development framework should have been a blueprint for increasing development in a sustainable way that not only benefits the people of Wales, but also addresses the threat of climate change. And once again, the Welsh Government have placed too much focus on onshore wind. Large-scale onshore windfarms are not the answer; we would have to fill every available hill with turbines, and even then we would not address Wales's energy needs—not that anyone would accept the impact of all these turbines. I would have thought that the Welsh Government would have learnt from the opposition to technical advice note 8. They are clearly unaware of the impact of onshore windfarms, as they have banned them from our national parks and areas of outstanding natural beauty. But that is of little comfort to my region, which has, once again, been identified for a windfarm. Once again, Welsh Ministers have opted for the easy option, designating permitted development for onshore windfarms so that they can pay lip service to tackling climate change. Onshore wind cannot replace fossil-fuel generation in Wales. If they are serious, decarbonisation would be the primary goal of this framework and it would heavily focus on offshore wind and tidal generation. Tidal lagoons could meet Wales's future energy needs and a tidal barrage could meet the UK's energy needs. This is the sort of development we should be pursuing. And, yes, it would be expensive in terms of upfront cost but would be so much cheaper in the long run.
We are at crunch point—unless we take difficult decisions now, we are condemning future generations to live with an onslaught of natural disasters and famine. All development decisions we take should be focused upon ensuring that we prevent further damage to our planet. I urge Welsh Government to rethink their development framework to take this into account, and if you agree with me, please support my amendment. Diolch yn fawr. Thank you very much.
Diolch, Llywydd dros dro. Rwy'n cynnig yn ffurfiol y gwelliant a gyflwynwyd yn fy enw i.
Dylai'r fframwaith datblygu cenedlaethol fod yn gyfle inni fynd i'r afael ag un o'r bygythiadau mwyaf sy'n wynebu ein cenedl—newid hinsawdd. Mae effeithiau hinsawdd sy'n newid wedi'u teimlo'n eithaf dramatig yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Er bod coronafeirws, o bosibl, yn dominyddu penawdau 2020, mae effaith newid hinsawdd wedi bod yr un mor ddramatig. Dinistriodd tanau gwyllt rannau helaeth o Awstralia a Gogledd America. Mae'r Caribî a de'r Unol Daleithiau wedi wynebu un o'r tymhorau corwyntoedd gwaethaf erioed; am y tro cyntaf, trawodd dau gorwynt ar yr un pryd. Yn ne-ddwyrain Asia, gwelodd tymor y trowyntoedd uwch-drowyntoedd un ar ôl y llall, gan ddod â dinistr a cholli bywyd. Yn nes at adref, cafodd y DU ei chwipio gan stormydd, gan arwain at lifogydd eang mewn sawl rhan o Gymru.
Nid yw'n bosibl gwadu'r dystiolaeth bod gweithgarwch dynol wedi achosi niwed parhaol i'n hinsawdd. Ni allwn wadu bod ein gweithredoedd wedi arwain at dymheredd cynyddol byd-eang, sydd wedi cael effaith ddramatig ar ein systemau tywydd. Mae blynyddoedd o ddiffyg gweithredu, allyriadau carbon deuocsid parhaus a gwadu'n llwyr wedi golygu ei bod yn rhy hwyr i atal tymheredd cynyddol byd-eang. Ac oni bai ein bod ni'n gweithredu nawr, bydd pethau'n mynd yn llawer, llawer gwaeth. Mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag allyriadau carbon nawr, ac mae hynny'n golygu sicrhau bod ein seilwaith cynhyrchu ynni a thrafnidiaeth o leiaf yn niwtral o ran carbon
Mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru wedi derbyn hyn, ac felly cawn ddatganiad o argyfwng hinsawdd. Yn anffodus, nid oes gweithredu brys wedi dilyn. Dylai'r fframwaith datblygu cenedlaethol fod wedi bod yn lasbrint ar gyfer cynyddu datblygiad mewn ffordd gynaliadwy sydd nid yn unig o fudd i bobl Cymru, ond sydd hefyd yn mynd i'r afael â bygythiad newid hinsawdd. Ac unwaith eto, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi gormod o ffocws ar wynt ar y tir. Nid ffermydd gwynt mawr ar y tir yw'r ateb; byddai'n rhaid inni lenwi pob bryn sydd ar gael gyda thyrbinau, a hyd yn oed wedyn ni fyddem ni'n mynd i'r afael ag anghenion ynni Cymru—nid y byddai unrhyw un yn derbyn effaith yr holl dyrbinau hyn. Byddwn i wedi meddwl y byddai Llywodraeth Cymru wedi dysgu oddi wrth y gwrthwynebiad i nodyn cyngor technegol 8. Mae'n amlwg nad ydynt yn ymwybodol o effaith ffermydd gwynt ar y tir, gan eu bod wedi'u gwahardd o'n parciau cenedlaethol ac ardaloedd o harddwch naturiol eithriadol. Ond nid yw hynny'n fawr o gysur i fy rhanbarth i sydd, unwaith eto, wedi'i nodi ar gyfer fferm wynt. Unwaith eto, mae Gweinidogion Cymru wedi dewis yr opsiwn hawdd, gan ddynodi datblygiadau a ganiateir ar gyfer ffermydd gwynt ar y tir fel y gallan nhw siarad yn wag ynghylch mynd i'r afael â newid hinsawdd. Ni all gwynt ar y tir ddisodli cynhyrchu tanwydd ffosil yng Nghymru. Os ydyn nhw o ddifrif, datgarboneiddio fyddai prif nod y fframwaith hwn a byddai'n canolbwyntio'n gryf ar gynhyrchu ynni gwynt a llanw ar y môr. Gallai môr-lynnoedd llanw ddiwallu anghenion ynni Cymru yn y dyfodol a gallai morglawdd llanw ddiwallu anghenion ynni'r DU. Dyma'r math o ddatblygiad y dylem ni fod yn ei geisio. A byddai, byddai'n ddrud o ran cost ymlaen llaw ond byddai gymaint yn rhatach yn y tymor hir.
Rydym ni ar bwynt tyngedfennol—oni bai ein bod ni'n gwneud penderfyniadau anodd nawr, rydym yn condemnio cenedlaethau'r dyfodol i fyw gydag ymosodiadau trychinebau naturiol a newyn. Dylai pob penderfyniad datblygu a wneir ganolbwyntio ar sicrhau ein bod yn atal difrod pellach i'n planed. Anogaf Lywodraeth Cymru i ailfeddwl ei fframwaith datblygu i roi ystyriaeth i hyn, ac os cytunwch chi â mi, cefnogwch fy ngwelliant i. Diolch yn fawr. Diolch yn fawr iawn.
I call Janet Finch-Saunders to move amendment 2, tabled in Darren Millar's name.
Galwaf ar Janet Finch-Saunders i gynnig gwelliant 2, wedi'i gyflwyno yn enw Darren Millar.
Gwelliant 2—Darren Millar
Dileu popeth ar ôl pwynt 1 a rhoi yn ei le:
Yn credu nad yw Fframwaith Datblygu Cenedlaethol Llywodraeth Cymru yn sicrhau dyfodol i Gymru sy'n ffyniannus, yn gynaliadwy ac yn rhoi cyfle cyfartal i'w holl dinasyddion.
Amendment 2—Darren Millar
Delete all after point 1 and replace with:
Does not believe that the Welsh Government's National Development Framework will deliver a future for Wales which is prosperous, sustainable and provides equal opportunities for all of its citizens.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Thank you, acting Presiding Officer. Now, I stand to raise some concerns about the national development framework. For a start, the regional approach itself is flawed, especially when looking at north and mid Wales. Whilst the gross value added per head in Anglesey is £15,000 and in Gwynedd is £21,308, the main focus for the region is Flintshire and Wrexham, both with higher GVAs. Does the Minister not agree with me that policy 17 or policy 20 in the schedule of changes should be amended so that the whole of north Wales benefits, and, as such, primary focus could be shared between Wrexham, Deeside and the Caernarfon, Bangor and Menai straits area?
Whilst noting the aim of policy 25 in the schedule of changes, which is to support sustainable growth and development in a series of interconnected towns across mid Wales, why not introduce a policy putting Aberystwyth on the same level as Wrexham and Swansea as the main focus for investment? This could actually help drive up investment along the west coast and through mid Wales, and provide equal opportunity for all citizens.
Now, the voice of our residents must be heard in this plan. Policy 21 states that communities like Llandudno, Colwyn Bay and Prestatyn will be a focus for managed growth and housing. So, what assurances, Minister, can you give residents worried that policies such as 21 and 29 will not undermine their efforts to save our green fields? In fact, I believe that there are only two references to brownfield sites and developments in the whole NDF. Surely, it would be a positive move to produce a policy that gives priority to developments in such areas.
The NDF also fails our rural communities. This line in policy 4 says it all:
'The future for rural areas are best planned at the regional and local level.'
You could do better than this. Why not introduce policies that champion the saving of rural schools and facilities, improvement of B roads and access, and Welsh Government working with digital communication providers to ensure that the needs of rural areas are addressed, and utilisation of the more than 600 rivers flowing across Wales through encouraging investment in micro and small-scale hydro schemes? You claim that the NDF provides a firm basis to tackle climate change. Any green energy drive would be hampered by the grid. RenewableUK have reported that networks in Wales are not resilient. Marine Energy Wales have called for the addressing of grid capacity issues, with vital infrastructure upgrades to accommodate the 50GW potential. And even the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs has noted the need for new infrastructure to achieve decarbonisation targets.
According to policy 17, you will work with stakeholders to transition to a multivector grid network and reduce the barriers for implementation of new grid infrastructure. So, I would like more detail on this, a target for when the infrastructure should be improved, and assurances that, should new grid infrastructure be built across mid Wales, funding will be made available to put this below ground. For example, the beauty of rural Wales must be protected, and, if necessary, through the expansion or creation of national parks or AONBs. If no action is taken on grid capacity, how can you be sure that new windfarms at the pre-assessed areas for wind energy in mid Wales can connect? It is claimed that policy 17 recognises the wealth of current and emerging renewable energy technologies, so why, then, is there a presumption in favour of large-scale wind energy development? Why not all renewable energy sources? Will you change the NDF so that it really is about all of Wales, with attention given to the sea and marine energy also?
Finally, Wales also needs a stronger commitment on transport. Policy 36 notes that the South East Wales Transport Commission is advising on tackling congestion on the M4. You should just get on and deliver a relief road. This NDF lacks ambition for the whole of Wales, and, as such, I encourage you all to support the Welsh Conservative amendment. Thank you. Diolch.
Diolch, Llywydd dros dro. Nawr, rwy'n barod i godi rhai pryderon ynghylch y fframwaith datblygu cenedlaethol. I ddechrau, mae'r dull rhanbarthol ei hun yn ddiffygiol, yn enwedig gan edrych ar y gogledd a'r canolbarth. Er mai £15,000 yw'r gwerth y pen ychwanegol gros yn Ynys Môn a £21,308 yng Ngwynedd, y prif ffocws i'r rhanbarth yw Sir y Fflint a Wrecsam, gyda gwerth ychwanegol gros uwch i'r ddau. Onid yw'r Gweinidog yn cytuno â mi y dylai polisi 17 neu bolisi 20 yn yr amserlen newidiadau gael ei ddiwygio fel y byddai modd rhannu holl fanteision y gogledd, ac, fel y cyfryw, y byddai modd rhannu'r prif ffocws rhwng Wrecsam, Glannau Dyfrdwy ac ardal Caernarfon, Bangor ac afon Menai?
Er ei fod yn nodi nod polisi 25 yn yr amserlen newidiadau, sef cefnogi twf a datblygiad cynaliadwy mewn cyfres o drefi rhyng-gysylltiedig ledled y canolbarth, beth am gyflwyno polisi sy'n rhoi Aberystwyth ar yr un lefel â Wrecsam ac Abertawe fel prif ffocws ar gyfer buddsoddiad? Gallai hyn helpu i gynyddu buddsoddiad ar hyd arfordir y gorllewin a thrwy'r canolbarth, a rhoi cyfle cyfartal i bob dinesydd.
Nawr, mae'n rhaid clywed llais ein trigolion yn y cynllun hwn. Mae Polisi 21 yn nodi y bydd cymunedau fel Llandudno, Bae Colwyn a Phrestatyn yn ffocws ar gyfer tai a thwf a reolir. Felly, pa sicrwydd, Gweinidog, y gallwch chi ei roi i breswylwyr sy'n poeni na fydd polisïau fel 21 a 29 yn tanseilio eu hymdrechion i achub ein meysydd gwyrdd? Yn wir, rwy'n credu mai dim ond dau gyfeiriad sydd at safleoedd tir llwyd a datblygiadau yn yr FfDC cyfan. Siawns na fyddai'n gam cadarnhaol i lunio polisi sy'n rhoi blaenoriaeth i ddatblygiadau mewn meysydd o'r fath.
Mae'r FfDC hefyd yn methu ein cymunedau gwledig. Mae'r llinell hon ym mholisi 4 yn dweud y cyfan:
'Y ffordd orau o gynllunio dyfodol ardaloedd gwledig yw ar lefel ranbarthol a lleol.'
Gallech wneud yn well na hyn. Beth am gyflwyno polisïau sy'n hyrwyddo diogelu ysgolion a chyfleusterau gwledig, gwella mynediad a ffyrdd B, a Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda darparwyr cyfathrebu digidol i sicrhau bod modd mynd i'r afael ag anghenion ardaloedd gwledig, a defnyddio'r 600 o afonydd a mwy sy'n llifo ledled Cymru drwy annog buddsoddi mewn cynlluniau dŵr micro a chynlluniau dŵr ar raddfa fach? Rydych chi'n honni bod yr FfDC yn darparu sylfaen gadarn i fynd i'r afael â newid hinsawdd. Byddai unrhyw ymgyrch ynni gwyrdd yn cael ei llesteirio gan y grid. Mae RenewableUK wedi dweud nad yw rhwydweithiau yng Nghymru yn gadarn. Mae Ynni Môr Cymru wedi galw am fynd i'r afael â materion gallu'r grid, gydag uwchraddio seilwaith hanfodol i ddarparu ar gyfer potensial 50GW. Ac mae hyd yn oed Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig wedi nodi'r angen o ran seilwaith newydd i gyflawni targedau datgarboneiddio.
Yn ôl polisi 17, byddwch chi'n gweithio gyda rhanddeiliaid i drosglwyddo i rwydwaith grid aml-fector a lleihau'r rhwystrau i weithredu seilwaith grid newydd. Felly, hoffwn i gael rhagor o fanylion ynghylch hyn, targed ar gyfer pryd y dylid gwella'r seilwaith, a sicrwydd, pe bai seilwaith grid newydd yn cael ei adeiladu ledled y canolbarth, y bydd cyllid ar gael i roi hyn o dan y ddaear. Er enghraifft, rhaid diogelu harddwch Cymru wledig ac, os oes angen, drwy ehangu neu greu parciau cenedlaethol neu AHNE. Os na chaiff camau eu cymryd ar gapasiti'r grid, sut y gallwch chi fod yn siŵr y bydd modd cysylltu ffermydd gwynt newydd yn ardaloedd y canolbarth sydd wedi eu cyn-asesu ar gyfer ynni gwynt? Honnir bod polisi 17 yn cydnabod cyfoeth technolegau ynni adnewyddadwy presennol a'r rhai sy'n datblygu, felly pam mae rhagdybiaeth o blaid datblygu ynni gwynt ar raddfa fawr? Pam ddim pob ffynhonnell ynni adnewyddadwy? A wnewch chi newid y FfDC er mwyn iddo ymwneud â Chymru gyfan, gan roi sylw i'r môr ac ynni morol hefyd?
Yn olaf, mae angen ymrwymiad cryfach ar Gymru hefyd o ran trafnidiaeth. Mae Polisi 36 yn nodi bod Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru yn cynghori ar ymdrin â thagfeydd ar yr M4. Dylech chi fynd ati i ddarparu ffordd liniaru. Nid oes gan yr FfDC hwn uchelgais ar gyfer Cymru gyfan, ac, oherwydd hynny, rwy'n eich annog chi i gyd i gefnogi gwelliant y Ceidwadwyr Cymreig. Diolch.
Dwi'n anghytuno gyda'r hyn ddywedodd y Gweinidog yn gynharach, oherwydd y prif neges gen i i'r Llywodraeth ar y fframwaith datblygu cenedlaethol yw bod amgylchiadau nawr yn mynnu, yn fy marn i, fod y Llywodraeth yn cymryd cam yn ôl ac yn ailedrych ar y fframwaith yng ngoleuni, wrth gwrs, y pandemig. Oherwydd rŷm ni wedi cyrraedd y pwynt yma, ac mae wedi cymryd amser maith i gyrraedd y pwynt yma—dwi'n gwerthfawrogi hynny—ond mae hynny wedi digwydd heb fawr ddim ystyriaeth o effaith hirdymor y pandemig ar ein bywydau ni. Ac, yn wir, rydym ni'n dal i ddysgu ac yn dal i sylweddoli rhai o'r impacts yna, ac, yn wir, mi fydd yna eraill dros y misoedd nesaf, mae'n debyg, nad ydym ni wedi eu rhagweld ac, felly, mae angen i hynny gael ei bwyso yn llawn.
Rydym ni'n gwybod bydd mwy o bobl yn gweithio o adref a bydd hynny'n golygu y bydd yna lai o bobl yn teithio i'r gwaith, ac mi fydd yna oblygiadau mwy pellgyrhaeddol i rai sectorau na'i gilydd yn hynny o beth. Mae isadeiledd digidol a band eang yn mynd i fod yn llawer mwy allweddol yn y dyfodol. Mae datblygiadau dwysedd uchel—high-density developments—wrth gwrs, yn mynd i gael eu gweld nawr fel rhywbeth sy'n cyflymu pandemics ac, felly, yn llai atyniadol ac, yn sicr, yn llai dymunol o fewn polisi cynllunio. Mae ansawdd tai yn fwy allweddol nag erioed, wrth gwrs, o safbwynt iechyd. Mae pwysigrwydd mynediad i lecynnau gwyrdd, parciau cyhoeddus a gerddi preifat hefyd yn fwyfwy pwysig. A gyda llai o draffig, wrth gwrs, mi fydd yna fwy o bwyslais ar drafnidiaeth gyhoeddus. Ond mae yna heriau newydd yn hynny o beth hefyd i geisio adennill hyder y cyhoedd pan mae'n dod i reoli heintiau. Mae gan hyn i gyd oblygiadau o ran y fframwaith datblygu cenedlaethol.
Ac mae yna oblygiadau hefyd o ran cyfiawnder cymdeithasol, wrth gwrs, oherwydd petai'r Llywodraeth yn mabwysiadu agwedd laissez-faire mi fyddai fe, dwi'n meddwl yn dwysáu problemau o safbwynt cyfiawnder cymdeithasol. Oherwydd pobl â'r modd, pobl â'r cyfoeth, sy'n gallu, efallai, dewis gweithio gartref fel opsiwn haws, fydd yn gweld, wedyn, ardaloedd gwledig yn fwy atyniadol na bywyd trefol. Mi fydd hynny'n cael effaith ar y boblogaeth yn symud yng Nghymru a thu hwnt, ac felly mae yna oblygiadau, fel rydym ni wedi trafod yn ddiweddar yn y Senedd, ynglŷn â phobl yn cael eu prisio allan o'u cymunedau. Ac mae'r fframwaith datblygu cenedlaethol yn sôn am bwysigrwydd cymunedau oed cymysg mewn ardaloedd gwledig. Wel, mae hynny yn ei hunan, felly, yn golygu bydd yn rhaid inni ailedrych ar rai agweddau.
Dwi wedi clywed y Gweinidog yn dweud ein bod ni wedi symud o dri rhanbarth i bedwar, ac mae hynny yn well, ond, wrth gwrs, dyw'r ddogfen ddim yn cydnabod rhanbarth Arfon, y mae Plaid Cymru yn ei arddel, wrth gwrs, ac mae Llywodraeth Cymru hefyd, gyda llaw, wedi ei gefnogi gyda chyllideb i gychwyn y gwaith o ddatblygu'r cysyniad a'r endid yna. Dwi'n meddwl ei fod e'n gamgymeriad i hepgor hwnnw yn y cynllun fel ardal, wrth gwrs, sydd â'i heriau a'i chyfleoedd unigryw, penodol ei hun ar hyd y cyrion gorllewinol, a byddwn i'n dymuno gweld hynny yn cael ei gywiro yn y fframwaith terfynol.
O ran rhanbarth y gogledd—ac mi wnaf i fod ychydig yn blwyfol fan hyn—dwi'n teimlo fod yna anghydbwysedd ar draws y gogledd. Mae'n berffaith iawn, wrth gwrs, fod yna ffocws ardal twf yn Wrecsam a Glannau Dyfrdwy. Does gyda fi ddim problem gyda hynny. Ond mae gweddill y gogledd, draw i Fangor, Caernarfon a Chaergybi, yn cael ei ddynodi â rhyw rôl is-ranbarthol i ategu'r ardal twf yn y gogledd-ddwyrain. Dwi ddim yn siwr pa mor ymarferol yw hynny. Oni ddylem ni fod yn rhoi ffocws ar dwf y gogledd-orllewin ei hun, yn hytrach na'i fod yn is-ranbarth i'r dwyrain? Ac, wrth gwrs, mae cyfeiriad at Wylfa yn y ddogfen. Wel, mae'r elfen yna wedi newid yn sylweddol nawr, wrth gwrs, gyda'r ansicrwydd ynglŷn â'r datblygiad yn fanna, ac felly, yn amlwg, mae hwnnw'n rhywbeth y byddai'n rhaid i'r Llywodraeth ymateb iddo fe. Dwi'n gwybod bydd rhai pobl yn awyddus i sicrhau bod Wylfa yn dal i ddigwydd, ond mae'n rhaid, dwi'n meddwl, i'r cynllun yma nawr adlewyrchu'r posibilrwydd bod yn rhaid edrych ar ddatblygiadau amgen hefyd, er mwyn sicrhau nad ydym ni jest yn aros ac yn aros am rywbeth, efallai, na fydd byth yn digwydd.
Ar ynni yn ehangach, wrth gwrs, dwi yn falch bod technoleg ynni gwynt a solar yn cael eu gwahanu, ond dwi'n dal yn poeni ynglŷn â'r approach gofodol yma sydd wedi cael ei bennu, a hynny, fel dwi wedi ei godi o'r blaen, ar sail amheus, dwi'n meddwl, sy'n golygu bydd llai na 5 y cant o'r ardaloedd sydd wedi cael eu hasesu rhagblaen—y pre-assessed areas yma—dim ond tua 5 y cant ohonyn nhw y bydd modd datblygu arnyn nhw mewn gwirionedd.
Mae'n dal gen i gwestiynau, ond dim amser, wrth gwrs, i fynd ar ôl pethau megis y weledigaeth ehangach i ardaloedd gwledig, a'r iaith Gymraeg yn y cynllun tai fforddiadwy. Fyddwn i ddim yn meindio sôn mwy am hynny. Dwi'n croesawu ac yn diolch i'r Llywodraeth am y cyfle i gael y ddadl yma. Dwi'n siomi braidd bod e'n digwydd mor fuan ar ôl gosod y fframwaith datblygu ar ei newydd wedd, oherwydd mae'n ddogfen sylweddol ac mae gorfod ei drafod e mewn dadl ddyddiau ar ôl iddo fe gael ei osod, efallai, dwi'n meddwl, braidd yn annheg. Ond dwi yn falch bod y pwyllgor newid hinsawdd yn mynd i fod yn craffu yn fanylach ac y bydd modd, gobeithio, ar gefn adroddiad y pwyllgor hwnnw, i ni gael dadl bellach fan hyn yn y Senedd er mwyn gwyntyllu rhai o'r materion mwy manwl dwi am weld y Llywodraeth yn eu cywiro ac yn eu newid cyn y medraf i gefnogi'r fframwaith datblygu cenedlaethol yma.
I disagree with what the Minister said earlier, because the main message from me to Government on the national development framework is that circumstances now require the Government to take a step back and review the framework in light of the pandemic. Because we have reached this point, and it has taken a very long time to get to this point—I appreciate that—but that happened with barely no consideration of the long-term impact of the pandemic on our lives, and we are still learning and understanding some of those impacts, and there will be others over the next few months that we haven't anticipated. Therefore, that needs to be fully evaluated.
We know that more people will work from home and that that will mean that there will be fewer people travelling to work, and there will be more far-reaching implications for certain sectors as opposed to others in that regard. Digital infrastructure and broadband is going to be far more crucial in the future. High-density developments, of course, will now be seen as something that hastens a pandemic and, therefore, less desirable, and most certainly less desirable within planning policy. The quality of housing is more crucial than ever now from a health perspective. Access to green spaces, public parks and private gardens are becoming increasingly important. And, with less traffic, there will be more emphasis on public transport. But there are new challenges in that regard too, in terms of regaining public confidence when it comes to the management of diseases. All of these things have implications in terms of the national development framework.
And there are implications in terms of social justice too, because if the Government were to adopt a laissez-faire attitude, then I think it would intensify problems in terms of social justice. Because it's people who have the means and the wealth to work from home as an easier option who will then see rural areas as being more attractive than urban life, and that will have an impact in terms of population shift within Wales and beyond. And there are implications, as we have discussed in the Senedd recently, in terms of people being pushed out of their own communities. And the national development framework does mention the importance of mixed-age communities in rural areas. Well, that, in itself, means that we do have to review certain aspects of this.
I have heard the Minister say that we've moved from three regions to four, and that's an improvement, of course, but the document doesn't recognise the Arfon region that Plaid Cymru has been pursuing, and which the Welsh Government has supported with a budget to develop that concept and entity. I think it's a mistake to omit that from the plan as an area that has unique, specific challenges and opportunities along the western coast, and I would like to see that corrected in the final framework.
In terms of the north Wales region—and I'll be slightly parochial here—I do think there is an imbalance across north Wales. It's quite right that there should be a focus on Wrexham and Deeside as a growth area, but the rest of north Wales, over to Bangor, Caernarfon and Holyhead, is designated with a sub-regional role to support that growth area in the north-east. Now, I'm not quite sure how practical that is. Shouldn't we be focusing on the growth of north-west Wales itself, rather than it being a sub-region to north-east Wales? And, of course, reference is made to Wylfa in the document. Well, that element has substantially changed now with the uncertainty about the development there and, clearly, that is something that the Government would have to respond to. I know that some people will be eager to ensure that Wylfa still happens, but I do think that this framework does have to reflect the possibility that we will need to look at alternative developments in order to ensure that we're not always just waiting for something that may never happen.
More broadly speaking, I am pleased that wind energy and solar technology are separated, but I'm still concerned about this spatial approach that has been put in place, which, as I've raised before, is not on firm foundations and which will mean that less than 5 per cent of the areas that are pre-assessed—. Only some 5 per cent of the pre-assessed areas will be able to be developed in reality.
I still have some questions, but no time, of course, to pursue things such as the broader vision for rural areas and the Welsh language within the affordable housing scheme. I would have liked to have talked more about that. I welcome and thank the Government for the opportunity to have this debate. I'm slightly disappointed that it's happening so soon after the new development framework was laid, because it is a substantial document and having to debate it just days after it was laid is slightly unfair, I think. But I am pleased that the climate change committee will be scrutinising it in more detail and that, hopefully, on the back of the report of that committee, we can have a further debate here in the Senedd in order to discuss some of the more detailed issues that I would want to see the Government putting right and changing before I can support the national development framework.
I generally welcome the national development framework proposals. The changes proposed greatly improve the draft. As Chair of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, I'm pleased that the Welsh Government accepted 47 of the committee's 50 conclusions, although again disappointed that 22 of them were in principle only. And as Llyr Gruffydd said, we'll come back with further suggestions, I would imagine, later on after we've had a further chance to look at it.
Significant changes that are consistent with the committee's conclusion include: clearer links to other Welsh Government documents, such as 'A Low Carbon Wales', the transport strategy, and the 'Wales Infrastructure Investment Plan'; providing more detail about how the NDF will be monitored and reviewed; strengthening the NDF in terms of responding to climate change, for example, by including a new policy on flood risk management; and greater emphasis on the criteria-based approach to renewable energy developments.
The four-region model is a huge improvement on the three regions, which included a giant mid and west Wales, which had places that have nothing in common whatsoever. The Swansea bay region is now a national development framework region and that is hugely beneficial to the area and to its future economic development. And I'm also sure that those in Powys and Ceredigion, where they have the mid Wales growth deal, are also pleased with the change to create the mid Wales region rather than being tacked on to outer Swansea.
Regional policy is important in Wales and we need to develop all of Wales, not just one small part of it. I believe that it is important that we develop a coherent regional policy. We need to ensure that Welsh Government services stay within the regional framework. I think, now we've got these four regions, can we start thinking in terms of these regions rather than every Minister having their own little set-up?
The plan has three national growth areas, three regional growth areas, and four regions with their own strategic development plans. I think that can work. Swansea bay development will be driven, at least in part, by the universities, and I again ask for the economic strategy, which I know is not part of this, to promote high-skill and high-value employment based upon the research carried out at the universities and the graduates coming out of it.
Cities have, historically, driven growth within a region, but will that be true of the post-COVID economy, where more people will be working from home? We know we have two types of villages: the commuter villages and the rural economy villages. Seven years ago, a study was done on Rhossili, a rural village on the Gower peninsula, which I am sure the Minister knows well. Whilst it might be thought that tourism and agriculture would be the main employers in this area, it was found that over a third of the working population living in that village worked in education, mainly at the universities.
On housing within the plan, each region has its own allocation for new housing by 2039. These numbers need to be kept under constant review. Also, the distribution within each region, as well as between regions, needs to also be under review, because if people are going to work more from home, the need to have people travelling into cities and living on the outskirts of cities will reduce. I welcome that 48 per cent of new homes across Wales are to be affordable homes during the first five years. I would, however, prefer the term 'affordable' to be replaced by 'council' or 'registered social landlord provided' housing.
I welcome the natural resources policy that identifies the key priorities, risks and opportunities to achieve the sustainable management of natural resources, including addressing the climate change emergency and reversing biodiversity decline. If those two things can be done, this would be a success, because I have serious concerns about the decline in biodiversity and I have very serious concerns about the effect of climate change and the effect on weather. Anybody who's over 50 years of age will have noticed how the rain comes much less often but much stronger than it ever did before. It is setting out specific policies that: safeguard areas for the purposes of improving the resilience of ecological networks and ecosystems, identifying areas for the provision of green infrastructure and to secure biodiversity enhancement; ensure resilient location and design choices by promoting a sustainable growth strategy as well as ensuring that consideration of natural resources and health and well-being form part of site and design choices; and, consider the decarbonisation of the economy.
Finally, I look forward to the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee looking at this in more detail. I believe this is a very good document. Our challenge is to make it a better document and to make it work for the people of Wales.
Yn gyffredinol, rwy'n croesawu cynigion y fframwaith datblygu cenedlaethol. Mae'r newidiadau arfaethedig yn gwella'r drafft yn fawr. Fel Cadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig, rwy'n falch bod Llywodraeth Cymru wedi derbyn 47 o 50 o gasgliadau'r pwyllgor, er ei bod unwaith eto'n siomedig mai dim ond mewn egwyddor yr oedd 22 ohonyn nhw wedi'u derbyn. Ac fel y dywedodd Llyr Gruffydd, byddwn i'n dod yn ôl gydag awgrymiadau eraill, byddwn i'n tybio, yn nes ymlaen ar ôl i ni gael cyfle arall i edrych arno.
Mae newidiadau sylweddol sy'n gyson â chasgliad y pwyllgor yn cynnwys: cysylltiadau cliriach â dogfennau eraill Llywodraeth Cymru, megis 'Cymru Carbon Isel', y strategaeth drafnidiaeth, a'r 'Cynllun Buddsoddi yn Seilwaith Cymru'; rhoi mwy o fanylion o ran sut y caiff yr FfDC ei fonitro a'i adolygu; cryfhau'r FfDC o ran ymateb i newid hinsawdd, er enghraifft, drwy gynnwys polisi newydd ar reoli perygl llifogydd; a mwy o bwyslais ar y dull o ymdrin â datblygiadau ynni adnewyddadwy sy'n seiliedig ar feini prawf.
Mae'r model pedwar rhanbarth yn welliant enfawr ar y tri rhanbarth, a oedd yn cynnwys canolbarth a gorllewin enfawr, a oedd yn cynnwys lleoedd nad oes ganddyn nhw ddim yn gyffredin o gwbl. Mae rhanbarth bae Abertawe erbyn hyn yn rhanbarth fframwaith datblygu cenedlaethol ac mae hynny o fudd mawr i'r ardal ac i'w datblygiad economaidd yn y dyfodol. Ac rwy'n siŵr hefyd fod y rhai ym Mhowys a Cheredigion, lle mae ganddyn nhw fargen twf canolbarth Cymru, hefyd yn falch o'r newid i greu rhanbarth canolbarth Cymru yn hytrach na chael eu hychwanegu at Abertawe allanol.
Mae polisi rhanbarthol yn bwysig yng Nghymru ac mae angen i ni ddatblygu Cymru gyfan, nid dim ond un rhan fach ohoni. fy marn i yw ei bod yn bwysig i ni ddatblygu polisi rhanbarthol cydlynol. Mae angen i ni sicrhau bod gwasanaethau Llywodraeth Cymru yn aros o fewn y fframwaith rhanbarthol. Rwy'n tybio, nawr bod gennym ni'r pedwar rhanbarth hyn, a allwn ni ddechrau meddwl o ran y rhanbarthau hyn yn hytrach na bod gan bob Gweinidog eu strwythur bach eu hunain?
Mae gan y cynllun dri maes twf cenedlaethol, tair ardal twf ranbarthol, a phedwar rhanbarth gyda'u cynlluniau datblygu strategol eu hunain. Rwy'n credu y gall hynny weithio. Bydd datblygu bae Abertawe yn cael ei ysgogi, yn rhannol o leiaf, gan y prifysgolion, ac rwy'n gofyn unwaith eto am y strategaeth economaidd, gwn i nad yw'n rhan o hyn, i hyrwyddo cyflogaeth sgiliau uchel a gwerth uchel yn seiliedig ar yr ymchwil sy'n digwydd yn y prifysgolion a'r graddedigion sy'n dod allan ohoni.
Yn hanesyddol, mae dinasoedd wedi ysgogi twf o fewn rhanbarthau, ond a fydd hynny'n wir am yr economi ôl-COVID, lle bydd mwy o bobl yn gweithio gartref? Rydym ni'n gwybod bod gennym ni ddau fath o bentrefi: y pentrefi cymudo a phentrefi'r economi wledig. Saith mlynedd yn ôl, cafodd astudiaeth ei chynnal ar Rosili, pentref gwledig ar benrhyn Gŵyr, ac yr wyf i'n sicr bod y Gweinidog yn gwybod hynny'n dda. Er bod modd credu mai twristiaeth ac amaethyddiaeth fyddai'r prif gyflogwyr yn y maes hwn, y canfyddiad oedd bod dros draean o'r boblogaeth sy'n gweithio yn y pentref hwnnw yn gweithio ym maes addysg, yn bennaf yn y prifysgolion.
O ran tai o fewn y cynllun, mae gan bob rhanbarth ei ddyraniad ei hun ar gyfer tai newydd erbyn 2039. Mae angen adolygu'r rhifau hyn yn gyson. Hefyd, mae angen adolygu'r dosbarthiad ym mhob rhanbarth, yn ogystal â rhwng rhanbarthau, hefyd, oherwydd os yw pobl yn mynd i weithio mwy o'u cartrefi, bydd yr angen i bobl deithio i ddinasoedd a byw ar gyrion dinasoedd yn lleihau. Rwy'n croesawu'r ffaith y bydd 48 y cant o gartrefi newydd ledled Cymru yn ystod y pum mlynedd cyntaf, yn dai fforddiadwy. Fodd bynnag, byddai'n well gennyf i pe byddai'r term 'fforddiadwy' yn cael ei ddisodli gan dai 'cyngor' neu 'dai landlord cymdeithasol cofrestredig'.
Rwy'n croesawu'r polisi adnoddau naturiol sy'n nodi'r blaenoriaethau, risgiau a chyfleoedd allweddol i reoli adnoddau naturiol yn gynaliadwy, gan gynnwys ymdrin â'r argyfwng newid hinsawdd a gwrthdroi dirywiad bioamrywiaeth. Os oes modd gwneud y ddau beth hynny, byddai hyn yn llwyddiant, oherwydd mae gennyf i bryderon difrifol o ran dirywiad bioamrywiaeth ac mae gennyf i bryderon difrifol iawn ynghylch effaith newid hinsawdd a'r effaith ar y tywydd. Bydd unrhyw un sydd dros 50 oed wedi sylwi sut mae'r glaw yn dod yn llawer llai aml ond yn llawer cryfach nag y bu erioed o'r blaen. Mae'n nodi polisïau penodol sy'n: diogelu meysydd at ddibenion gwella cadernid rhwydweithiau ecolegol ac ecosystemau, nodi meysydd ar gyfer darparu seilwaith gwyrdd a sicrhau gwelliannau bioamrywiaeth; sicrhau dewisiadau lleoliad a dylunio cadarn drwy hyrwyddo strategaeth twf cynaliadwy yn ogystal â sicrhau bod ystyried adnoddau naturiol ac iechyd a lles yn rhan o ddewis safleoedd a dylunio; ac yn ystyried datgarboneiddio'r economi.
Yn olaf, rwy'n edrych ymlaen at weld y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig yn ystyried hyn yn fanylach. Rwy'n credu bod hon yn ddogfen dda iawn. Ein her ni yw ei gwneud hi'n ddogfen well a gwneud iddi weithio dros bobl Cymru.
Thank you, Minister, for this statement today. The work involved in the development of this framework is self-evident—[Inaudible.] Sorry, there's something in the background.
The work involved in the development of this framework is self-evident, and I send my congratulations to your staff for bringing this forward in such challenging times. The framework is a wide-ranging and comprehensive document and it makes sense that development and planning cascade from Government to regions and finally to be more locally focused at authority level. I do, though, get a strange sense of déjà vu here: another lengthy consultation, another weighty tome of warm words about future generations, the homes that Wales needs, ecosystems and the climate change emergency. In the mix, as usual, is sustainability, active travel, town centres first, et cetera. All of these phrases are very well worn and appear in some form or other in a lot of Welsh Government consultations. It does, though, make perfect sense to divide the country up into regions and for planning to take place on this basis.
I never saw the point—and still don't—of an international convention centre being built in Newport and now I believe there is another one planned for central Cardiff, with all the travel issues that may entail, when north Wales and possibly Wrexham would greatly benefit from such a venue. And while I applaud many of the sentiments behind this approach, why will this approach work when the local development planning process was not taken up by every local authority in a timely or meaningful manner? And let's look at the local level: despite Labour's manifesto pledge in 2016, to—and I quote—
'seek to create stronger, larger local authorities',
you have done no such thing despite consultations and commissions and there is still a 22-way bun fight for the spoils, which rather flies in the face of regionalisation. So, how will that work?
The document covers several areas, and due to time constraints I'll limit my remarks to just a couple of areas. Housing: it seems to me that the public sector holds many cards in this area. It has land, brownfield sites, defunct buildings—all the more so now that public sector workers are asked to stay at home—and your own staff administer the social housing grant and the public sector in Wales can call upon innovative financial schemes. So, at risk of repeating verbatim my remarks from last week's debate on second homes, why do you need a development framework to give everyone permission to do what they already can do?
Wales is a small and very beautiful country, and while I can see merit in looking at sustainable energy and heating schemes across the country, I'm disappointed once again to see that wind farms remain in the mix. These are quite simply blots on the landscape and the seascape and no one ever seems to factor in the massive decommissioning costs in terms of money and carbon. Plus the fact that you won't get a windfarm in my valley, as we've already seen them off. We have a site in north Wales right for a new, clean nuclear power station and much of the legwork has already been done for tidal power schemes, so what other forms of energy generation did you consider and then discount, and what was the reaction of those living locally to these priority areas?
I see that once again in the Welsh Government document, 'town centre first' features. Will you undertake here and now to make sure that the Welsh public sector starts to really channel this? The Welsh Government's own flagship buildings in north Wales, Merthyr and Aberystwyth fall well short of the mark of being located close enough to town centres to make any sort of real difference to town centres, especially now. And Wales's newest hospital near Cwmbran, while it looks absolutely magnificent, is not particularly easily accessible, especially for visitors, and nowhere near a town centre or district that will benefit from its opening. So, my final question to you, Minister, is: will the public sector in Wales, including the Welsh Government, lead by example here, or will it be another case of do as I say? Thank you.
Diolch, Gweinidog, am y datganiad hwn heddiw. Mae'r gwaith sy'n gysylltiedig â datblygu'r fframwaith hwn yn amlwg—[Anghlywadwy.] Mae'n ddrwg gen i, mae rhywbeth yn y cefndir.
Mae'r gwaith sy'n gysylltiedig â datblygu'r fframwaith hwn yn amlwg, ac rwy'n llongyfarch eich staff am gyflwyno hyn mewn cyfnod mor heriol. Mae'r fframwaith yn ddogfen eang a chynhwysfawr ac mae'n gwneud synnwyr bod datblygu a chynllunio yn rhaeadru o'r Llywodraeth i ranbarthau ac yn olaf i ganolbwyntio'n fwy lleol ar lefel awdurdod. Er hynny, rwyf i yn cael ymdeimlad rhyfedd o déjà vu yma: ymgynghoriad hir arall, cyfrol faith arall o eiriau cynnes am genedlaethau'r dyfodol, y cartrefi sydd eu hangen ar Gymru, ecosystemau a'r argyfwng newid yn yr hinsawdd. Wedi'i gynnwys hefyd, fel arfer, mae cynaliadwyedd, teithio llesol, canol trefi yn gyntaf, ac yn y blaen. Mae'r holl ymadroddion hyn wedi'u gorddefnyddio yn fawr iawn ac yn ymddangos ar ryw ffurf neu'i gilydd mewn llawer o ymgynghoriadau gan Lywodraeth Cymru. Er hynny, mae yn gwneud synnwyr perffaith i rannu'r wlad yn rhanbarthau ac i gynllunio ddigwydd ar y sail hon.
Ni welais erioed bwynt—ac mae hyn yn wir o hyd—mewn adeiladu canolfan gynadledda ryngwladol yng Nghasnewydd ac erbyn hyn rwy'n credu bod un arall wedi'i chynllunio ar gyfer canol Caerdydd, gyda'r holl broblemau teithio y gallai hynny ei olygu, pan fyddai'r gogledd ac o bosibl Wrecsam yn elwa'n fawr ar leoliad o'r fath. Ac er fy mod i'n cymeradwyo llawer o'r teimladau sy'n sail i'r dull hwn, pam bydd y dull hwn yn gweithio pan na wnaeth pob awdurdod lleol ddefnyddio'r broses cynllunio datblygu lleol mewn modd amserol neu ystyrlon? A gadewch i ni edrych ar y lefel leol: er gwaethaf addewid maniffesto Llafur yn 2016, i—ac rwy'n dyfynnu—
'ceisio creu awdurdodau lleol cryfach, mwy',
nid ydych wedi gwneud dim o'r fath er gwaethaf ymgynghoriadau a chomisiynau ac mae brwydr rhwng y 22 o hyd i gael yr elw, sy'n mynd yn groes i ranbartholi braidd. Felly, sut bydd hynny'n gweithio?
Mae'r ddogfen yn trafod sawl maes, ac oherwydd cyfyngiadau amser byddaf yn cyfyngu fy sylwadau i rai meysydd yn unig. Tai: mae'n ymddangos i mi fod gan y sector cyhoeddus lawer o fuddion yn y maes hwn. Mae ganddo dir, safleoedd tir llwyd, adeiladau segur—hyd yn oed yn fwy felly erbyn hyn pan fo gweithwyr y sector cyhoeddus yn aros gartref—ac mae eich staff eich hun yn gweinyddu'r grant tai cymdeithasol a gall y sector cyhoeddus yng Nghymru alw ar gynlluniau ariannol arloesol. Felly, heb eisiau ailadrodd fy sylwadau gair am air o'r ddadl yr wythnos diwethaf ynghylch ail gartrefi, pam mae angen fframwaith datblygu arnoch chi i roi caniatâd i bawb wneud yr hyn y gallan nhw ei wneud eisoes?
Mae Cymru yn wlad fach a hardd iawn, ac er fy mod i'n gweld gwerth mewn ystyried cynlluniau ynni a gwresogi cynaliadwy ledled y wlad, rwy'n siomedig unwaith eto o weld bod ffermydd gwynt yn parhau i gael eu cynnwys. Mae'r rhain, yn syml iawn, yn bla ar y dirwedd a'r morwedd ac nid oes neb byth i'w gweld yn ystyried y costau datgomisiynu enfawr o ran arian a charbon. Yn ogystal â'r ffaith na fyddwch chi'n cael fferm wynt yn fy nghwm i, gan ein bod ni eisoes wedi'u hel i ffwrdd. Mae gennym ni safle yn y gogledd sy'n iawn ar gyfer gorsaf bŵer niwclear newydd, lân ac mae llawer o'r gwaith trefnu eisoes wedi'i wneud ar gyfer cynlluniau ynni'r llanw, felly pa fathau eraill o gynhyrchu ynni wnaethoch chi eu hystyried ac yna eu diystyru, a beth oedd ymateb y rhai hynny sy'n byw yn lleol i'r meysydd blaenoriaeth hyn?
Rwy'n gweld unwaith eto yn nogfen Llywodraeth Cymru, nodweddion 'canol y dref yn gyntaf'. A wnewch chi ymrwymo yn y fan a'r lle i sicrhau bod sector cyhoeddus Cymru yn dechrau gweithredu hyn mewn gwirionedd? Mae adeiladau blaenllaw Llywodraeth Cymru ei hun yn y gogledd, Merthyr ac Aberystwyth ymhell o fod wedi'u lleoli'n ddigon agos i ganol trefi i wneud unrhyw fath o wahaniaeth gwirioneddol i ganol trefi, yn enwedig yn awr. Ac nid yw ysbyty mwyaf newydd Cymru ger Cwmbrân, er ei fod yn edrych yn hollol wych, yn arbennig o hygyrch, yn enwedig i ymwelwyr, ac nid yw unman ger canol tref na dosbarth a fydd yn elwa ar ei agor. Felly, fy nghwestiwn olaf i chi, Gweinidog, yw: a fydd y sector cyhoeddus yng Nghymru, gan gynnwys Llywodraeth Cymru, yn arwain drwy esiampl yma, neu a fydd hyn yn fater arall o ofyn i bobl wneud yr hyn y mae hi'n gofyn nid yr hyn y mae hi'n ei wneud? Diolch.
Diolch yn fawr, Minister. I've enjoyed reading this latest iteration, which will culminate, as you say, in the 'Future Wales: the national plan 2040'. As Mike Hedges has said, whose committee and another committee have been following this in detail—as I have from the backbenches—it is a real step forward. It's developed a lot of the themes that were picked up earlier and has incorporated into what I think is a much more readable plan. But my overriding feeling is that, ultimately, it's not just that the devil is in the detail, but the devil is in the implementation of this as well, because I think you've got all the right things in here and it does pull together the various Welsh policies.
So, let me just first of all touch on what I definitely welcome. I definitely welcome the fact that this is running—to pick up Llyr's point earlier on—this is running alongside and being informed by the piece of work that Jeremy Miles is doing, which is building back that green economic recovery post COVID. I think, Llyr, this definitely needs to inform this piece of work, to make it a live piece, a live document going forward, and I think that's where the five-yearly review comes in as well. This shouldn't be a stick it out there and it's stuck then until 2040. This needs to be regularly informed and reviewed.
I welcome—despite the scepticism of other people—the fact that this is deeply shot through and underpinned by the well-being of future generations Act. That is a critical difference of what we're doing in Wales from other places, but again, the devil comes in the detail and the implementation. The fact that this is co-produced, the fact that this is built upon the pillars of looking after this and future generations, both inter- and intra-generational focus, is very, very welcome indeed. It's a different way of thinking, and I will not resile from repeating that, but what we now need to see is that made good with the various policies that flow from this. I welcome as well the fact that the integrated sustainability appraisals are part and parcel of the approach throughout this document, and I very much welcome and I pick up on what the Minister has said here: it just shouts out because of the way the changes have come through in this since the last iteration, the co-production, the engagement with people—not just committees here, but the wider Welsh public—where it screams out in the latest September 2020 version that we now have in front of us.
I definitely, definitely would applaud the focus on strategic placemaking, because this is critical: the idea of having places that are walkable and liveable places with mixed uses, with green infrastructure being part and parcel of the way you develop that placemaking, both locally and within a town and within a street, even, and the idea that within that placemaking, you also have plot developments set aside for people; that it's not just the big placemakers, the big companies and developers, it's others can come in and self-develop their own plots within areas for house building and so on.
I do, despite the sceptical tone of others, welcome the focus that is on 'town centre first' policy. For too long, quite frankly, we've lived in this strange context where we promote out-of-town development come what may, and we've seen the hollowing out of our towns. Now, we already faced the battle before we got to COVID, so I really welcome it, but, again, it's making it stick. The devil is going to be in the detail and the application of making this 'town centre first' policy really stick. And in all the town centres—so, market towns in mid Wales, as well as Valleys towns as well, strip Valleys towns that run along one street, making them vibrant parts of the community once again, instead of taking it out.
I really welcome the focus, I have to say, on nature-based solutions to flood management and coastal erosion. We've been saying this for decades, I was saying it when I was in Government in the UK Government, in terms of the shift we had to make, the seismic shift in the way we address these issues away from an over-reliance on built solutions, which are sometimes necessary, to a much greater reliance on natural solutions. I'm not sure, David, how much time I've got left, but I'm going to keep on—
Diolch yn fawr, Gweinidog. Rwyf wedi mwynhau darllen y fersiwn ddiweddaraf hon, a fydd yn arwain, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, at 'Dyfodol Cymru: cynllun cenedlaethol 2040'. Fel y dywedodd Mike Hedges, y mae ei bwyllgor ef a phwyllgor arall wedi bod yn dilyn hyn yn fanwl—fel yr wyf i o'r meinciau cefn—mae'n gam gwirioneddol ymlaen. Mae wedi datblygu llawer o'r themâu a nodwyd yn gynharach ac mae wedi eu hymgorffori yn yr hyn sydd, yn fy marn i, yn gynllun llawer mwy darllenadwy. Ond fy nheimlad pennaf yw, yn y pen draw, nad dim ond yn y manylion y mae'r ergyd, ond mewn gweithredu hyn hefyd, oherwydd fy mod i'n credu bod gennych chi'r holl bethau iawn yma a'i fod yn dwyn ynghyd wahanol bolisïau Cymru.
Felly, gadewch i mi sôn yn gyntaf am yr hyn yr wyf i'n sicr yn ei groesawu. Rwy'n sicr yn croesawu'r ffaith bod hyn yn cyd-fynd—i godi pwynt Llyr yn gynharach—bod hyn yn cyd-fynd â'r darn o waith y mae Jeremy Miles yn ei wneud ac yn cael ei lywio gan y gwaith hwnnw, sy'n ail-adeiladu yr adferiad economaidd gwyrdd hwnnw ar ôl COVID. Rwy'n credu, Llyr, bod angen pendant i hyn lywio'r darn hwn o waith, i'w wneud yn ddarn byw, yn ddogfen fyw wrth symud ymlaen, ac rwyf i'n credu mai dyna bwrpas yr adolygiad pum mlynedd hefyd. Ni ddylai hyn fod yn fater o'i gyflwyno a'i adael i fod tan 2040. Mae angen hysbysu ac adolygu hyn yn rheolaidd.
Rwy'n croesawu—er gwaethaf amheuaeth pobl eraill—y ffaith bod hyn wedi ei ddylanwadu drwyddi draw ac wedi ei ategu gan Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Mae hynny'n wahaniaeth hollbwysig rhwng yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yng Nghymru a lleoedd eraill, ond unwaith eto, yn y manylion a'r gweithredu y mae'r ergyd. Mae'r ffaith bod hyn yn cael ei gyd-gynhyrchu, mae'r ffaith bod hyn wedi ei seilio ar bileri gofalu am y genhedlaeth hon a chenedlaethau'r dyfodol, ill dau yn bwyslais o fewn cenedlaethau ac ar draws cenedlaethau, i'w groesawu'n fawr iawn. Mae'n ffordd wahanol o feddwl, ac ni fyddaf yn osgoi ailadrodd hynny, ond yr hyn y mae angen i ni ei weld yn awr yw bod hynny yn gwneud yn dda trwy'r gwahanol bolisïau sy'n deillio o hyn. Rwyf i hefyd yn croesawu'r ffaith bod yr arfarniadau cynaliadwyedd integredig yn rhan annatod o'r dull gweithredu drwy gydol y ddogfen hon, ac rwyf i'n croesawu'n fawr iawn ac yn nodi yr hyn y dywedodd y Gweinidog yma: mae'n gweiddi oherwydd y ffordd y mae'r newidiadau wedi eu gwneud yn hyn ers y fersiwn ddiwethaf, y cyd-gynhyrchu, yr ymgysylltu â phobl—nid pwyllgorau yn y fan yma yn unig, ond y cyhoedd ehangach yng Nghymru—lle mae'n sgrechian yn fersiwn ddiweddaraf mis Medi 2020 sydd gennym o'n blaenau erbyn hyn.
Rwyf i yn sicr, sicr yn cymeradwyo'r pwyslais ar greu lleoedd strategol, gan fod hyn yn hollbwysig: y syniad o gael lleoedd lle gellir cerdded a byw gyda defnyddiau cymysg, gyda seilwaith gwyrdd yn rhan annatod o'r ffordd yr ydych yn datblygu'r gwaith o greu lleoedd, yn lleol ac o fewn tref ac o fewn stryd, hyd yn oed, a'r syniad bod gennych chi hefyd ddatblygiadau lleiniau wedi eu neilltuo ar gyfer pobl o fewn y gwaith creu lleoedd hwnnw; nad yw ar gyfer y gwneuthurwyr lleoedd mawr, y cwmnïau a'r datblygwyr mawr yn unig, gall eraill ddod i mewn a hunan-ddatblygu eu lleiniau eu hunain o fewn ardaloedd ar gyfer adeiladu tai ac yn y blaen.
Rwyf i, er gwaethaf naws amheus pobl eraill, yn croesawu'r pwyslais sydd ar bolisi 'canol y dref yn gyntaf'. Ers gormod o amser, a dweud y gwir, rydym ni wedi byw yn y cyd-destun rhyfedd hwn lle rydym ni'n hyrwyddo datblygiadau y tu allan i'r dref doed a ddêl, ac rydym ni wedi gweld ein trefi yn crebachu. Nawr, roeddem ni eisoes yn wynebu'r frwydr cyn i COVID gyrraedd, felly rwy'n ei groesawu'n fawr, ond, unwaith eto, mae'n fater o sicrhau ei bod yn parhau. Bydd yr ergyd yn y manylion a'r ymdrech i wneud y polisi 'canol tref yn gyntaf' hwn barhau yn wirioneddol. Ac yn yr holl ganol trefi—felly trefi marchnad yn y canolbarth, yn ogystal â threfi'r Cymoedd hefyd, trefi stribed yn y Cymoedd sy'n rhedeg ar hyd un stryd, gan eu gwneud yn rhannau bywiog o'r gymuned unwaith eto, yn hytrach na'i dynnu allan.
Rwyf i'n croesawu'n fawr, mae'n rhaid i mi ddweud, y pwyslais ar atebion sy'n seiliedig ar natur i reoli llifogydd ac erydu arfordirol. Rydym ni wedi bod yn dweud hyn ers degawdau, roeddwn i'n ei ddweud pan oeddwn i mewn Llywodraeth yn Llywodraeth y DU, o ran y newid y bu'n rhaid i ni ei wneud, y newid seismig yn y ffordd yr ydym yn mynd i'r afael â'r materion hyn oddi wrth orddibyniaeth ar atebion adeiledig, sy'n angenrheidiol weithiau, i ddibyniaeth llawer mwy ar atebion naturiol. Nid wyf i'n siŵr, David, faint o amser sydd gen i ar ôl, ond rwy'n mynd i ddal ati—
Twenty seconds.
Ugain eiliad.
Oh, in that case, one thing: can I ask you very much, please, to focus on the issue of grid capacity? It's too expensive to actually develop existing grid capacity. I don't have trust in Ofgem that they can actually use their pricing mechanism under the UK Government to actually do greater grid connectivity. So, whether, frankly, it's wind, PV, offshore, onshore or any other sort of one, unless we have those grids connected, then we're not going to get it done. So, that's my appeal to you, Minister.
O, un peth felly: a gaf i ofyn yn fawr iawn i chi, os gwelwch yn dda, ganolbwyntio ar fater capasiti'r grid? Mae'n rhy ddrud i ddatblygu capasiti presennol y grid. Nid oes gen i ffydd yn Ofgem y gallan nhw, mewn gwirionedd, ddefnyddio eu dull prisio o dan Lywodraeth y DU i greu mwy o gysylltedd grid mewn gwirionedd. Felly, a dweud y gwir, boed hynny yn wynt, PV, alltraeth, ar y tir neu unrhyw fath arall, oni bai fod y gridiau hynny wedi eu cysylltu, nid ydym yn mynd i'w wneud. Felly, dyna fy apêl i chi, Gweinidog.
Thank you. And the final speaker before the Minister replies, Rhun ap Iorwerth.
Diolch. A'r siaradwr olaf cyn i'r Gweinidog ymateb, Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Gadeirydd. Eisiau gwneud ambell sylw am ynni ydw i, yn benodol y rhyngweithio neu'r diffyg rhyngweithio rhwng uchelgais cynhyrchu ynni adnewyddol ar y tir ac ar y môr. Gaf i ddweud, yn gyntaf, fy mod i'n falch o weld y ddogfen ddiwygiedig yma'n troi cefn ar y syniad o ganiatáu tyrbinau gwynt enfawr ar draws Ynys Môn? Mewn gwirionedd, mi fyddai tirwedd Môn wedi'i gwneud hi'n amhosibl bron i gael caniatâd cynllunio ar gyfer y math yna o dyrbinau a oedd yn cael eu hargymell yn y drafft cyntaf. Mae Ynys Môn yn wastad ac mae yna bobl yn byw ar ei hyd o i gyd, ac nid ar dirwedd wastad yng nghanol pobl a phentrefi mae adeiladu tyrbinau 250m o uchder, sy'n uwch na Mynydd Twr yng Nghaergybi, y pwynt uchaf ar yr ynys. Felly, synnwyr cyffredin wedi'i weld yn y fan yna.
Ond fel cynrychiolydd ynys, dwi'n treulio llawer o amser yn edrych allan i'r môr ac yn ystyried potensial hwnnw, a dwi'n methu cweit deall sut y gall dogfen sydd mor bwysig â hon, y fframwaith datblygu cenedlaethol, beidio â chynnwys ynddi hi potensial ynni oddi ar y môr. Mae yna esgusodion yn cael eu gosod o ran pam bod yna ddim cyfeiriad at ynni môr, ac mai mewn difrif y cynllun morol cenedlaethol sydd yn gwneud hynny, ac mai'r tir ydy ffocws y cynllun datblygu cenedlaethol. Ond y gwir amdani yw bod y cynllun morol yn amwys iawn ynglŷn â'i uchelgais ar gyfer ynni môr. Rydyn ni'n gweld potensial enfawr oddi ar Ynys Môn yng nghynllun Morlais, Minesto a hefyd datblygiadau ynni gwynt pellach, mawr i'r gorllewin o'r datblygiadau presennol oddi ar arfordir y gogledd.
Mae'r fframwaith cenedlaethol yn benodol yn sôn, er enghraifft, am allu creu 70 y cant o'n trydan ni o ddulliau adnewyddol. Iawn, ond os mai dim ond edrych ar y tir mae'r fframwaith datblygu, beth am yr ynni ar y môr? Petasai'r ddwy ochr, eich timau tir chi a'ch timau môr chi, yn siarad efo'i gilydd, siawns y gallwn ni ddweud y byddwn ni'n gallu creu 100 y cant o'n trydan ni o ffynonellau adnewyddol, a'r môr fyddai'n cynhyrchu y rhan fwyaf o hwnnw.
Mae yna resymau penodol iawn pam fod hyn yn bwysig yn fy etholaeth i. Rydyn ni wedi clywed cyfeiriad at Wylfa a'r stop ar y cynllun hwnnw. Dwi eisiau gweld—ac mae hi'n gwneud synnwyr llwyr—datblygiadau ynni gwynt y môr newydd oddi ar arfordir gogledd Cymru, i'r gorllewin o'r rhai presennol, yn cael eu gwasanaethu o borthladd Caergybi, yn hytrach na phorthladd Mostyn, sydd wedi gwneud yn dda iawn yn gwasanaethu'r ffermydd gwynt eraill. Mae angen i'r fframwaith datblygu yma fod yn benodol iawn ynglŷn â dweud, 'Reit, mae yna ddatblygiadau gwynt y môr yn fan hyn allai wirioneddol ddod â budd i ni ar y tir mewn lle fel Ynys Môn'. Felly, siaradwch efo'ch gilydd, y ddau dîm sydd yn edrych ar y môr a'r tir. Mi allwn ni gael gwell fframwaith ar gyfer y dyfodol o wneud hynny.
Thank you very much, Chair. I just wanted to make a few comments on energy, specifically the interaction or lack of interaction between the ambition for renewable energy onshore and offshore. May I say, first of all, that I'm pleased to see the revised document turn its back on the idea of allowing huge wind turbines across Anglesey? In reality, the Anglesey landscape would have made it almost impossible to get planning permission for those kinds of turbines that were recommended in the first draft. Anglesey is very flat and there's a population across the island, and you shouldn't be building these 250m wind turbines in that kind of landscape, which is higher than the highest point on Anglesey. So, common sense seems to have prevailed there.
But as a representative of an island, I spend much of my time looking out to sea and considering the potential of that marine environment, and I can't quite understand how a document that is so important, the national development framework, shouldn't include the potential for offshore energy. There are excuses being referred to as to why there is no reference to marine energy, and that it's the national marine plan that deals with that, and that the NDF is focused on terrestrial issues. But the reality is that the marine plan is very ambiguous and vague on its ambition in terms of marine energy. We can see huge potential off Anglesey with Morlais and Minesto and also further wind energy developments to the west of the current developments off the northern coast.
The national development framework does specifically mention creating 70 per cent of our electricity from renewable sources. All well and good, but if we're only looking at onshore, then what about marine energy? If we had your onshore and offshore teams talking to each other, then surely we could create 100 per cent of our electricity from renewable sources, and our seas would produce most of that energy.
There are very specific reasons why this is important in my constituency. We've heard mention of Wylfa and the fact that that development has been paused. I want to see—and it makes sense—offshore wind energy developments off the coast of north Wales, to the west of the current ones, are served from the port of Holyhead, rather than Mostyn, which has done very well in serving the other windfarms. The development framework needs to be very specific in saying, 'Right, there are marine wind energy developments here that could bring us real benefits onshore in areas such as Anglesey'. So, speak to each other, both teams, the onshore and the offshore. We could get a better framework for the future in doing so.
The Minister to reply to the debate.
Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl.
I'm unmuted now, hopefully. Thank you very much, acting Deputy Presiding Officer. I would like to thank all Members very much for their contributions to this afternoon's debate. The range of views expressed today is a reflection of just how wide-ranging this plan is and the breadth of challenges it will help us to meet over the next 20 years.
In overall terms, to address contributions, 'Future Wales' will help us achieve decarboniastion and address the twinned emergencies in our climate and biodiversity. 'Future Wales' will also drive up standards of development and help to deliver placemaking. With it, this generates healthy, active communities and the conditions for a diverse vibrant economy of local businesses. And indeed, 'Future Wales' addresses national priorities such as affordable housing and renewable energy, and empowers regions and local authorities to decide the scale of development appropriate to their area and the detailed locations for development.
Coming back to a few of the very specific comments made by Members this evening, decarbonising energy will be a key part of delivering our climate goals. We must decarbonise in a way that improves well-being in Wales through a managed transition supported by investment and innovation.
The national development framework only relates to onshore developments. The climate change crisis means action onshore and offshore, and 'Future Wales' and the marine plan together address energy and reflect the energy hierarchy as set out in 'Planning Policy Wales'. Both plans recognise that there are a number of opportunities to generate renewable energy across a variety of technologies, both onshore and offshore, which will be maximised to help the targets.
It's worth saying at this point, I think, Deputy Presiding Officer, that of course this is part of a suite of documents. As many Members did say in their commentary, it is very essential to read this together with a range of other plans. This is not a one-size-fits-all plan. A number of Members have made contributions about what it should contain, and I haven't time to go through them all, but many of them are of course contained in other sister documents to this particular document.
I also just want to emphasise that the national development framework recognises the importance of smaller towns, especially in north Wales, allowing for local and regional plans to add that detail. I do not believe local communities want central Government to plan their futures. It is right and proper that local and distinctive rural issues are best dealt with at the local level to reflect the different characteristics of places across Wales. We do not want cloned towns and areas; we want our local communities to have a say in what their local communities look like. This is not about central government saying how that should work.
In terms of the grid, which several people raised, we are working with the UK Government, Ofgem, distribution network operators and National Grid, who are responsible for the grid across the UK, to ensure they deliver an energy system that enables the low-carbon transition in Wales. I recognise the comments many Members have made, which is why we're working with them.
I terms of delaying the plan some more, the important things such as climate change were important before the pandemic and, if anything, they're more important now. So, we don't want to see any further delay in this. We are having this debate at the start of the 60-day period. I am very much looking forward to continuing to debate it through that period.
Many Members also mentioned digital communication. So, just to point out, there is a new policy supporting digital communication in the plan. We also have a 'town centre first' policy for the public sector, in response to points a number of other colleagues made, and we are working specifically with marine plan colleagues, especially on the offshore/onshore interface. But, the national development framework does not deal with offshore; that's for the marine plan. We also, of course, have very specific policies on areas such as Holyhead and other important ports.
Acting Deputy Presiding Officer, I don't have time to go through all of the individual contributions that Members made, but the next step for this plan is now in the hands of this Senedd. It has 60 days, up to 26 November, to set out its views on the changes I have proposed and on the emerging final plan. I understand the climate change committee certainly intends to set time aside to gather evidence and I'd be very happy to go into more detail on the proposed changes with them over the next couple of months.
Once I have received the Senedd's views, I intend to make quick progress towards finalising the plan. I sense that there is a real expectation and anticipation amongst developers, local authorities and communities for this all-important top tier of the development plan system to be completed and put into practice as soon as possible. So, my intention is to publish 'Future Wales: the national plan' in February. At that point, I will also lay out how I have taken the Senedd's views on board. I genuinely hope that this early debate will help Members to take the opportunity to read the emerging plan and the changes we've made since last summer to strengthen it. A 20-year plan is a big opportunity to shape our country and to make good on our promises of a fairer, greener, healthier and more prosperous country. Diolch.
Gallwch chi fy nghlywed i nawr, gobeithio. Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd dros dro. Hoffwn i ddiolch yn fawr iawn i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau at y ddadl y prynhawn yma. Mae'r amrywiaeth o safbwyntiau a fynegwyd heddiw yn adlewyrchiad o ba mor eang yw'r cynllun hwn a helaethder yr heriau y bydd yn ein helpu i ymateb iddyn nhw dros yr 20 mlynedd nesaf.
Yn gyffredinol, i fynd i'r afael â'r cyfraniadau, bydd 'Dyfodol Cymru' yn ein helpu i ddatgarboneiddio a mynd i'r afael â'r argyfyngau'r newid yn ein hinsawdd a bioamrywiaeth ar y cyd. Bydd 'Dyfodol Cymru' hefyd yn codi safonau datblygu ac yn helpu i greu lleoedd. Yn ei sgil, mae hyn yn creu cymunedau iach a gweithgar a'r amodau ar gyfer economi fywiog amrywiol o fusnesau lleol. Ac yn wir, mae 'Dyfodol Cymru' yn mynd i'r afael â blaenoriaethau cenedlaethol fel tai fforddiadwy ac ynni adnewyddadwy, ac yn grymuso rhanbarthau ac awdurdodau lleol i benderfynu faint o ddatblygiad sy'n briodol i'w hardal a'r lleoliadau manwl i'w datblygu.
Gan ddychwelyd at rai o'r sylwadau penodol iawn y mae Aelodau wedi eu gwneud heno, bydd datgarboneiddio ynni yn rhan allweddol o gyflawni ein nodau hinsawdd. Mae'n rhaid i ni ddatgarboneiddio mewn ffordd sy'n gwella lles yng Nghymru trwy broses drosglwyddo wedi ei rheoli ac wedi ei gefnogi gan fuddsoddiad ac arloesedd.
Mae'r fframwaith datblygu cenedlaethol yn ymwneud â datblygiadau ar y tir yn unig. Mae'r argyfwng newid yn yr hinsawdd yn galw am weithredu ar y tir ac ar y môr, ac mae 'Dyfodol Cymru' a'r cynllun morol gyda'i gilydd yn mynd i'r afael ag ynni ac yn adlewyrchu'r hierarchaeth ynni fel y'i nodir yn 'Polisi Cynllunio Cymru'. Mae'r ddau gynllun yn cydnabod bod nifer o gyfleoedd i gynhyrchu ynni adnewyddadwy ar draws amrywiaeth o dechnolegau, ar y tir ac ar y môr, a bydd manteisio arnyn nhw i'r eithaf i helpu'r targedau.
Mae gwerth dweud ar y pwynt hwn, rwy'n credu, Dirprwy Lywydd, fod hyn, wrth gwrs, yn rhan o gyfres o ddogfennau. Fel y gwnaeth llawer o'r Aelodau ei ddweud yn eu sylwadau, mae'n hanfodol iawn darllen hyn ar y cyd ag amrywiaeth o gynlluniau eraill. Nid cynllun sy'n addas i bawb yw hwn. Mae nifer o'r Aelodau wedi gwneud cyfraniadau am yr hyn y dylai ei gynnwys, ac nid oes gen i amser i drafod pob un ohonyn nhw, ond mae llawer ohonyn nhw, wrth gwrs, wedi eu cynnwys mewn chwaer ddogfennau eraill i'r ddogfen benodol hon.
Hoffwn i bwysleisio hefyd fod y fframwaith datblygu cenedlaethol yn cydnabod pwysigrwydd trefi llai, yn enwedig yn y gogledd, gan ganiatáu i gynlluniau lleol a rhanbarthol ychwanegu'r manylion hynny. Nid wyf i'n credu bod cymunedau lleol yn dymuno i Lywodraeth ganolog gynllunio eu dyfodol. Mae'n iawn ac yn briodol mai'r ffordd orau o ymdrin â materion gwledig lleol ac unigryw yw ar lefel leol i adlewyrchu gwahanol nodweddion lleoedd ledled Cymru. Nid ydym ni'n dymuno cael trefi ac ardaloedd wedi eu clonio; rydym ni'n awyddus i'n cymunedau lleol gael dweud eu dweud ynghylch sut olwg sydd ar eu cymunedau lleol. Nid yw hyn yn ymwneud â llywodraeth ganolog yn dweud sut y dylai hynny weithio.
O ran y grid, a godwyd gan nifer o bobl, rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, Ofgem, gweithredwyr rhwydwaith dosbarthu a'r Grid Cenedlaethol, sy'n gyfrifol am y grid ledled y DU, i sicrhau eu bod yn darparu system ynni sy'n galluogi'r trosglwyddo carbon isel yng Nghymru. Rwy'n cydnabod y sylwadau y mae llawer o'r Aelodau wedi eu gwneud, a dyna pam yr ydym yn gweithio gyda nhw.
O ran gohirio'r cynllun yn fwy, roedd y pethau pwysig fel newid yn yr hinsawdd yn bwysig cyn y pandemig ac, os rhywbeth, maen nhw'n bwysicach nawr. Felly, nid ydym ni'n dymuno gweld unrhyw oedi pellach yn hyn. Rydym ni yn cael y ddadl hon ar ddechrau'r cyfnod o 60 diwrnod. Rwyf yn edrych ymlaen yn fawr at barhau i'w drafod trwy'r cyfnod hwnnw.
Soniodd llawer o'r Aelodau hefyd am gyfathrebu digidol. Felly, dim ond i dynnu sylw, mae polisi newydd sy'n cefnogi cyfathrebu digidol yn y cynllun. Mae gennym ni hefyd bolisi 'canol y dref yn gyntaf' ar gyfer y sector cyhoeddus, mewn ymateb i bwyntiau y gwnaeth nifer o gydweithwyr eraill, ac rydym yn gweithio'n benodol gyda chydweithwyr yn y cynllun morol, yn enwedig ar y rhyngwyneb ar y môr/ar y tir. Ond, nid yw'r fframwaith datblygu cenedlaethol yn ymdrin â'r môr; mae hynny yn y cynllun morol. Mae gennym ni hefyd, wrth gwrs, bolisïau penodol iawn ar ardaloedd fel Caergybi a phorthladdoedd pwysig eraill.
Dirprwy Lywydd Dros Dro, nid oes gen i amser i drafod yr holl gyfraniadau unigol a wnaeth yr Aelodau, ond mae cam nesaf y cynllun hwn yn nwylo'r Senedd hon bellach. Mae ganddi 60 diwrnod, hyd at 26 Tachwedd, i nodi ei barn ar y newidiadau yr wyf i wedi eu cynnig ac ar y cynllun terfynol datblygol. Rwy'n deall bod y pwyllgor newid yn yr hinsawdd yn sicr yn bwriadu neilltuo amser i gasglu tystiolaeth a byddwn i'n hapus iawn i roi mwy o fanylion iddyn nhw am y newidiadau arfaethedig yn ystod y misoedd nesaf.
Pan fyddaf i wedi cael barn y Senedd, rwy'n bwriadu gwneud cynnydd cyflym tuag at gwblhau'r cynllun. Rwy'n synhwyro bod disgwyliad ac aros gwirioneddol ymhlith datblygwyr, awdurdodau lleol a chymunedau i'r haen uchaf hollbwysig hon o system y cynllun datblygu gael ei chwblhau a'i rhoi ar waith cyn gynted â phosibl. Felly, fy mwriad yw cyhoeddi 'Dyfodol Cymru: y cynllun cenedlaethol' ym mis Chwefror. Bryd hynny, byddaf i hefyd yn nodi sut yr wyf i wedi gweithredu ar farn y Senedd. Rwy'n gobeithio yn fawr y bydd y ddadl gynnar hon yn helpu'r Aelodau i fanteisio ar y cyfle i ddarllen y cynllun datblygol a'r newidiadau yr ydym wedi eu gwneud i'w gryfhau ers yr haf diwethaf. Mae cynllun 20 mlynedd yn gyfle mawr i lunio ein gwlad ac i gyflawni ein haddewidion o wlad decach, wyrddach, iachach a mwy ffyniannus. Diolch.
Thank you. The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? [Objection.] I defer all voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw derbyn gwelliant 1. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Byddaf yn gohirio yr holl bleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
There will now be a break of five minutes before voting time takes place. IT are on hand to support any Member who needs help during that time.
Bydd egwyl am bum munud yn awr cyn y cyfnod pleidleisio. Mae'r adran TG wrth law i gefnogi unrhyw Aelod y mae angen cymorth arno yn ystod y cyfnod hwnnw.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 19:56.
Ailymgynullodd y Senedd am 20:02, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
Plenary was suspended at 19:56.
The Senedd reconvened at 20:02, with the Llywydd in the Chair.
Dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, a dyma'r bleidlais gyntaf ar y Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 10) (Rhondda Cynon Taf) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, 10 yn ymatal, saith yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
That brings us to voting time. The first vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 10) (Rhondda Cynon Taf) Regulations 2020, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 37, 10 abstentions, seven against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 3 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 10) (Rhondda Cynon Taf) 2020: O blaid: 37, Yn erbyn: 7, Ymatal: 10
Derbyniwyd y cynnig
Item 3 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No 2) (Wales) (Amendment) (No 10) (Rhondda Cynon Taf) Regulations 2020: For: 37, Against: 7, Abstain: 10
Motion has been agreed
Yr eitem nesaf yw'r Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 8) (Caerffili) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, 10 yn ymatal, saith yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 8) (Caerphilly) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 37, 10 abstentions, seven against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 4 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 8) (Caerffili) 2020 : O blaid: 37, Yn erbyn: 7, Ymatal: 10
Derbyniwyd y cynnig
Item 4 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 8) (Caerphilly) Regulations 2020: For: 37, Against: 7, Abstain: 10
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 11) (Blaenau Gwent, Casnewydd, Merthyr Tudful a Phen-y-Bont ar Ogwr etc.) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a wnaed yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, 10 yn ymatal, saith yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 11) (Blaenau Gwent, Bridgend, Merthyr Tydfil and Newport etc.) Regulations 2020. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 37, 10 abstentions, and seven against. Therefore, the motion is agreed.
Eitem 5 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Rhif 2) (Cymru) (Diwygio) (Rhif 11) (Blaenau Gwent, Casnewydd, Merthyr Tudful a Phen-y-Bont ar Ogwr etc.) 2020: O blaid: 37, Yn erbyn: 7, Ymatal: 10
Derbyniwyd y cynnig
Item 5 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (No. 2) (Wales) (Amendment) (No. 11) (Blaenau Gwent, Bridgend, Merthyr Tydfil and Newport etc.) Regulations 2020: For: 37, Against: 7, Abstain: 10
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar Reoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 38, 11 yn ymatal, pump yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on the Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca. Open the vote. Close the vote. In favour 38, 11 abstentions, and five against, and therefore the motion is agreed.
Eitem 6 - Rheoliadau Diogelu Iechyd (Cyfyngiadau Coronafeirws) (Swyddogaethau Awdurdodau Lleol etc.) (Cymru) 2020: O blaid: 38, Yn erbyn: 5, Ymatal: 11
Derbyniwyd y cynnig
Item 6 - The Health Protection (Coronavirus Restrictions) (Functions of Local Authorities etc.) (Wales) Regulations 2020: For: 38, Against: 5, Abstain: 11
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar Reoliadau Treth Trafodiadau Tir (Amrywio Dros Dro Gyfraddau a Bandiau ar gyfer Trafodiadau Eiddo Preswyl) (Cymru) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 52, dau yn ymatal, neb yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on the Land Transaction Tax (Temporary Variation of Rates and Bands for Residential Property Transactions) (Wales) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 52, two abstentions, none against, and therefore the motion is agreed.
Rheoliadau Treth Trafodiadau Tir: O blaid: 52, Yn erbyn: 0, Ymatal: 2
Derbyniwyd y cynnig
The Land Transaction Tax Regulations: For: 52, Against: 0, Abstain: 2
Motion has been agreed
Mae'r bleidlais nesaf ar Reoliadau Gofynion y Cwricwlwm (Diwygio paragraff 7(6) o Atodlen 17 i Ddeddf y Coronafeirws 2020) (Cymru) 2020. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 41, 12 yn ymatal, un yn erbyn, ac felly mae'r cynnig yna wedi ei gymeradwyo.
The next vote is on the Curriculum Requirements (Amendment of paragraph 7(6) of Schedule 17 to the Coronavirus Act 2020) (Wales) Regulations 2020. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 41, 12 abstentions, one against, and therefore the motion is agreed.
Rheoliadau Gofynion y Cwricwlwm: O blaid: 41, Yn erbyn: 1, Ymatal: 12
Derbyniwyd y cynnig
The Curriculum Requirements Regulations: For: 41, Against: 1, Abstain: 12
Motion has been agreed
Mae'r gyfres o bleidleisiau nesaf ar y ddadl ar y fframwaith datblygu cenedlaethol. Gwelliant 1 yw'r bleidlais gyntaf, ac os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliant 2 ei ddad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Caroline Jones. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid un, neb yn ymatal, ac mae yna 53 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi ei wrthod.
The next votes are on the national development framework. The first vote is on amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendment 2 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Caroline Jones. Open the vote. Close the vote. In favour one, no abstentions, 53 against, and therefore amendment 1 is not agreed.
Gwelliant 1 - Dadl - cyflwynwyd yn enw Caroline Jones: O blaid: 1, Yn erbyn: 53, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 1 - Debate - tabled in the name of Caroline Jones: For: 1, Against: 53, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Mae'r bleidlais nesaf, felly, ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 30 yn erbyn, ac felly mae'r gwelliant wedi'i wrthod.
The next vote is on amendment 2, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 30 against, and therefore the amendment is not agreed.
Gwelliant 2 - Dadl - cyflwynwyd yn enw Darren Millar: O blaid: 24, Yn erbyn: 30, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y gwelliant
Amendment 2 - Debate - tabled in the name of Darren Millar: For: 24, Against: 30, Abstain: 0
Amendment has been rejected
Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig, felly, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. O blaid 30, neb yn ymatal, 24 yn erbyn, ac felly mae'r cynnig wedi'i gymeradwyo.
I call for a vote on the motion, therefore, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. In favour 30, no abstentions, 24 against, and therefore the motion is agreed.
Dadl: Y Fframwaith Datblygu Cenedlaethol - Cynnig - cyflwynwyd yn enw Rebecca Evans: O blaid: 30, Yn erbyn: 24, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
Debate: The National Development Framework - Motion - tabled in the name of Rebecca Evans: For: 30, Against: 24, Abstain: 0
Motion has been agreed
Dyna ddiwedd ein pleidleisiau ni, a diwedd ar ein gwaith ni am y prynhawn a'r noswaith. Diolch yn fawr i chi i gyd.
That brings our voting to a close, and today's proceedings to a close. Thank you all very much.
Daeth y cyfarfod i ben am 20:12.
The meeting ended at 20:12.