Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
03/06/2020Cynnwys
Contents
Mae hon yn fersiwn ddrafft o’r Cofnod sy’n cynnwys yr iaith a lefarwyd a’r cyfieithiad ar y pryd.
This is a draft version of the Record that includes the floor language and the simultaneous interpretation.
Cyfarfu'r Senedd drwy gynhadledd fideo am 10:58 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Senedd met by video-conference at 10:58 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Croeso, bawb, i'r Cyfarfod Llawn. Cyn inni ddechrau, dwi eisiau nodi ychydig o bwyntiau. Mae Cyfarfod Llawn a gynhelir drwy gynhadledd fideo yn unol â Rheolau Sefydlog Senedd Cymru yn gyfystyr â thrafodion y Senedd at ddibenion Deddf Llywodraeth Cymru 2006. Bydd rhai o ddarpariaethau Rheol Sefydlog 34 yn gymwys ar gyfer y Cyfarfod Llawn heddiw ac mae'r rhain wedi eu nodi ar yr agenda. Hoffwn atgoffa'r Aelodau fod Rheolau Sefydlog sy'n ymwneud â threfn yn y Cyfarfod Llawn yn gymwys i'r cyfarfod yma, a'r cyfyngiadau amser o ran hyd cwestiynau a gaiff eu cymhwyso i'r cyfarfod hwn.
Hoffwn hefyd hysbysu'r Senedd, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod y Ddeddf Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) 2020 wedi derbyn Cydsyniad Brenhinol ar 1 Mehefin. Hon, felly, yw Deddf gyntaf Senedd Cymru.
Welcome, all, to this Plenary session. Before we begin, I want to make a few points. A Plenary meeting held by video-conference in accordance with the Standing Orders of the Welsh Parliament constitutes Senedd proceedings for the purposes of the Government of Wales Act 2006. Some of the provisions of Standing Order 34 will apply for today's Plenary meeting and these are noted on the agenda. I'd like to remind Members that Standing Orders relating to order in Plenary meetings apply to this meeting, as do the time limits on questions that will be applied to this meeting.
I would also wish to inform the Senedd, in accordance with Standing Order 26.75, that the Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Act 2020 was given Royal Assent on 1 June. This is, therefore, the first Act of Senedd Cymru.
Yr eitem gyntaf y bore yma yw'r datganiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad busnes hwnnw—Rebecca Evans.
The first item this morning is the business statement, and I call on the Trefnydd to make the business statement—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are two changes to today's agenda. The Minister for Education will make a statement this afternoon on an update to education provision, after which the Minister for Housing and Local Government will make a statement on homelessness. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Mae dau newid i'r agenda heddiw. Bydd y Gweinidog Addysg yn gwneud datganiad y prynhawn yma ar ddiweddariad i'r ddarpariaeth addysg, ac wedyn bydd y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn gwneud datganiad ar ddigartrefedd. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w gweld ymhlith papurau'r cyfarfodydd sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar goronafeirws. Galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad—Mark Drakeford.
The next item, therefore, is a statement by the First Minister on the coronavirus, and I call on the First Minister to make the statement—Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. Unwaith eto, byddaf yn rhoi adroddiad i'r Senedd ar y camau diweddaraf wrth inni ymateb i'r argyfwng coronafeirws.
Wythnos diwethaf, daethom i ddiwedd y trydydd cyfnod o dair wythnos pryd mae'n rhaid inni adolygu'r cyfyngiadau sydd mewn lle. Byddaf yn amlinellu'r penderfyniadau a ddaeth i rym ar ddydd Llun, 1 Mehefin. Fel o'r blaen, fe wnaethom ystyried y dystiolaeth ddiweddaraf gan SAGE a chyngor Prif Swyddog Meddygol Cymru. Ar sail y dystiolaeth honno, rydym wedi cymryd camau gofalus tuag at lacio'r cyfnod clo er mwyn galluogi pobl i gwrdd â'i gilydd mewn amodau lle mae'r risg yn isel. Er bod y ffigurau yn mynd i'r cyfeiriad cywir, dydy hi ddim yn saff eto inni fynd ymhellach na hynny.
Thank you very much, Llywydd. Once again, I will report to the Senedd on the latest steps that we have taken in response to the coronavirus crisis.
Last week, we completed the third three-week period where we are required to review the restrictions that are in place. I will outline the decisions that came into force on Monday, 1 June. As we have done previously, we took account of the latest Scientific Advisory Group for Emergencies evidence and the advice of the Chief Medical Officer for Wales and, on the basis of that evidence, we have taken cautious steps in relaxing some restrictions in order to enable people to meet each other in conditions where the risk is low. Although the figures are moving in the right direction, it is not safe yet for us to go further than that.
Llywydd, as in previous weeks, I will cover matters in this statement not dealt with in the statements that follow from the Minister for Health and Social Services, the Minister for Education and the Minister for Housing and Local Government.
In my previous statement on 20 May, I drew attention to the impact of coronavirus on the Welsh Government's budget. The Minister for Finance and Trefnydd has set out the changes in the first supplementary budget published last week. This includes £2.4 billion to support the coronavirus response, including £750 million to fund our NHS and public services. We have funded more than 55,000 grants to businesses in Wales, at a cost of £660 million. These businesses are also benefitting from rates relief through the £1.4 billion package announced in March.
Llywydd, the Welsh Government's response has gone far beyond the sums provided by the UK Government, but we remain constrained by Treasury rules that limit our ability to respond to the crisis. The finance Minister will continue to press the case for greater flexibility to enable us to direct resources where they are needed the most.
And, of course, the Welsh Government will continue to make new allocations in response to the crisis. Our initial funding of £10 million helped more than 800 homeless people into housing since the lockdown began. It was an important moment in devolution, Llywydd, when the Minister for Housing and Local Government was able to identify a further £20 million to help ensure that no-one has to return to the streets here in Wales, and she will have more to say on that, I know, later in proceedings.
Last week, the Minister for Economy, Transport and North Wales announced funding of £65 million to ensure train services continue to operate on the Wales and borders network. This follows funding of £40 million confirmed in March, taking the total support to a maximum of £105 million. We will continue to ensure that vital public transport links are maintained.
Llywydd, I am pleased that the guidance that we published last week on safety in the workplace was endorsed by both the Confederation of British Industry and the Trades Union Congress. Last week also saw a meeting of the extended social partnership council, attended by representatives of the third sector and commissioners, as part of our partnership response.
Llywydd, I will turn now to the outcome of the three-week review concluded on Thursday, 28 May. The context is that coronavirus continues to present a cruel threat to health in Wales. Yesterday, the Office for National Statistics reported that, in all settings, up to 22 May, there were 2,122 deaths involving coronavirus in Wales. While these numbers are coming down, with patients in critical care beds, for example, reducing week by week, we remember the loss of each individual life, the families who are grieving them and the need for continued care and caution by us all.
Members will know that our coronavirus regulations must be reviewed every 21 days. The test we must apply is whether the restrictions on life in Wales are proportionate and necessary to protect public health. In applying this test, we must have regard to the advice of the chief medical officer and we also rely on the latest evidence from the Scientific Advisory Group for Emergencies.
This is the third review, Llywydd, and I will summarise the process we have followed. First, we draw together a list of the potential options for easing restrictions, drawn from ideas generated within and beyond the Welsh Government, including the many suggestions we continue to receive from people right across Wales. That list is reduced for discussion and examination to a short list of options, and those are evaluated in detail against the questions set out in the framework document we published in April, including the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 principles. Our aim is to identify measures that have a positive impact and the least risk to public health. We are always mindful of the harms caused by the restrictions, not just directly through coronavirus, but in other ways, to public health and to people's social and economic well-being.
We have held discussions with the other Governments in the United Kingdom and the mayor of London over that three-week period in order to share ideas and analysis, to understand one another's approach and the evidence in each of our jurisdictions. Coherence does not mean taking an identical approach to lifting or, indeed, imposing restrictions. Each Government must be accountable for the balance of measures we decide to adopt.
Finally, we have considered the latest evidence about the transmission of the virus, which determines how much headroom there is for any easement without putting at risk the progress achieved so far. We concluded in Wales that the conditions allowed for some adjustments to the restrictions, but the very clear advice from both SAGE and the World Health Organization is to make only one change at a time and to monitor its impact.
We decided to give priority to enabling people to meet others, as separation from family and friends has been so hard for people over the past two months. In doing so, we responded to the clear message from people in Wales that the lack of human contact was the issue that mattered to them most. The evidence said that the safest way to do this was outdoors, where the virus survives for a much shorter length of time than it does within doors. Accordingly, people can now meet others from one other household in the open air in their local areas, provided that social distancing is maintained. This will also be possible for people in the shielded group, provided they observe the social distancing, and that will be even more essential, of course, for them.
Llywydd, we made some other, minor adjustments to enable students to return to further education colleges for the assessments that are essential for some to complete their courses and to enable weddings to take place where one of the couple is terminally ill. I've also signalled that non-essential businesses that are able to comply with the physical distancing duty can start to make preparations over the coming three weeks so that they would be in a position to reopen after 18 June, provided—and always provided—that the evidence at that time supports them in doing so.
Llywydd, we are already halfway through the first week of the next review period. We are starting to consider options for any further easements that may be possible at the end of the period, supported by the contact tracing system that started in earnest on Monday. We will continue to take cautious steps towards reducing the restrictions, in a collaborative, four-nations approach, protecting public health and responding to the priorities of people here in Wales. Diolch yn fawr.
Llywydd, fel yn yr wythnosau blaenorol, byddaf yn rhoi sylw i faterion yn y datganiad hwn nad ydyn nhw'n cael sylw yn y datganiadau sy'n dilyn gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, y Gweinidog Addysg a'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol.
Yn fy natganiad blaenorol ar 20 Mai, tynnais sylw at effaith coronafeirws ar gyllideb Llywodraeth Cymru. Mae'r Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd wedi nodi'r newidiadau yn y gyllideb atodol gyntaf a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Mae hyn yn cynnwys £2.4 biliwn i gynorthwyo'r ymateb i'r coronafeirws, gan gynnwys £750 miliwn i ariannu ein GIG a'n gwasanaethau cyhoeddus. Rydym ni wedi ariannu mwy na 55,000 o grantiau i fusnesau yng Nghymru, am gost o £660 miliwn. Mae'r busnesau hyn hefyd yn elwa ar ryddhad ardrethi drwy'r pecyn £1.4 biliwn a gyhoeddwyd ym mis Mawrth.
Llywydd, mae ymateb Llywodraeth Cymru wedi mynd ymhell y tu hwnt i'r symiau a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU, ond rydym ni'n dal i fod yn gaeth i reolau'r Trysorlys sy'n cyfyngu ar ein gallu i ymateb i'r argyfwng. Bydd y Gweinidog cyllid yn parhau i bwyso am fwy o hyblygrwydd i'n galluogi i gyfeirio adnoddau i'r mannau lle mae eu hangen nhw fwyaf.
Ac, wrth gwrs, bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud dyraniadau newydd mewn ymateb i'r argyfwng. Cynorthwyodd ein cyllid cychwynnol o £10 miliwn fwy nag 800 o bobl ddigartref i mewn i dai ers dechrau'r cyfyngiadau symud. Roedd yn adeg bwysig o ran datganoli, Llywydd, pan oedd y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn gallu nodi £20 miliwn arall i helpu sicrhau nad oes yn rhaid i neb ddychwelyd i'r strydoedd yma yng Nghymru, a bydd ganddi fwy i'w ddweud am hynny, mi wn, yn nes ymlaen yn y trafodion.
Yr wythnos diwethaf, cyhoeddodd Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru gyllid o £65 miliwn i sicrhau bod gwasanaethau rheilffordd yn parhau i weithredu ar rwydwaith Cymru a'r gororau. Mae hyn yn dilyn cyllid o £40 miliwn a gadarnhawyd ym mis Mawrth, gan ddod â chyfanswm y cymorth i uchafswm o £105 miliwn. Byddwn yn parhau i sicrhau bod cysylltiadau cludiant cyhoeddus hanfodol yn cael eu cynnal.
Llywydd, rwy'n falch bod y canllawiau a gyhoeddwyd gennym ni yr wythnos diwethaf ar ddiogelwch yn y gweithle wedi cael eu cymeradwyo gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain a Chyngres yr Undebau Llafur. Yr wythnos diwethaf hefyd, cynhaliwyd cyfarfod y cyngor partneriaeth cymdeithasol estynedig, pryd yr oedd cynrychiolwyr y trydydd sector a chomisiynwyr yn bresennol, yn rhan o'n hymateb partneriaeth.
Llywydd, trof nawr at ganlyniad yr adolygiad tair wythnos a ddaeth i ben ddydd Iau, 28 Mai. Y cyd-destun yw bod coronafeirws yn parhau i fod yn fygythiad creulon i iechyd yng Nghymru. Ddoe, adroddodd y Swyddfa Ystadegau Gwladol, ym mhob lleoliad, hyd at 22 Mai, bod 2,122 o farwolaethau yn ymwneud â coronafeirws yng Nghymru. Er bod y niferoedd hyn yn gostwng, gyda chleifion mewn gwelyau gofal critigol, er enghraifft, yn lleihau o wythnos i wythnos, rydym ni'n cofio colled pob bywyd unigol, y teuluoedd sy'n eu galaru nhw a'r angen parhaus i ni i gyd fod yn ofalus.
Bydd yr Aelodau yn gwybod bod yn rhaid adolygu ein rheoliadau coronafeirws bob 21 diwrnod. Y prawf y mae'n rhaid i ni ei ddefnyddio yw a yw'r cyfyngiadau ar fywyd yng Nghymru yn gymesur ac yn angenrheidiol i ddiogelu iechyd y cyhoedd. Wrth ddefnyddio'r prawf hwn, mae'n rhaid i ni ystyried cyngor y prif swyddog meddygol ac rydym ni hefyd yn dibynnu ar y dystiolaeth ddiweddaraf gan y Grŵp Cynghori Gwyddonol ar Argyfyngau.
Dyma'r trydydd adolygiad, Llywydd, a byddaf yn crynhoi'r broses yr ydym ni wedi ei dilyn. Yn gyntaf, rydym ni'n llunio rhestr o'r dewisiadau posibl ar gyfer llacio cyfyngiadau, sy'n deillio o syniadau a gynhyrchwyd o fewn ac y tu hwnt i Lywodraeth Cymru, gan gynnwys yr awgrymiadau niferus yr ydym ni'n parhau i'w cael gan bobl ledled Cymru gyfan. Mae'r rhestr honno'n cael ei byrhau ar gyfer trafodaeth ac archwiliad i restr fer o ddewisiadau, a chaiff y rheini eu gwerthuso'n fanwl yn erbyn y cwestiynau a nodir yn y ddogfen fframwaith a gyhoeddwyd gennym ni ym mis Ebrill, gan gynnwys egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Ein nod yw nodi mesurau sy'n cael effaith gadarnhaol ac yn arwain at y perygl lleiaf i iechyd y cyhoedd. Rydym ni bob amser yn ystyriol o'r niwed sy'n cael ei achosi gan y cyfyngiadau, nid yn unig drwy coronafeirws yn uniongyrchol, ond mewn ffyrdd eraill, i iechyd y cyhoedd ac i lesiant cymdeithasol ac economaidd pobl.
Rydym ni wedi cynnal trafodaethau gyda'r llywodraethau eraill yn y Deyrnas Unedig a maer Llundain yn ystod y cyfnod hwnnw o dair wythnos er mwyn rhannu syniadau a dadansoddiadau, i ddeall dulliau ein gilydd a'r dystiolaeth ym mhob un o'n hawdurdodaethau. Nid yw cydlyniaeth yn golygu mabwysiadu'r un dull yn union o lacio nac, mewn gwirionedd, o gyflwyno cyfyngiadau. Mae'n rhaid i bob Llywodraeth fod yn atebol am gydbwysedd y mesurau yr ydym ni'n penderfynu eu mabwysiadu.
Yn olaf, rydym ni wedi ystyried y dystiolaeth ddiweddaraf o drosglwyddiad y feirws, sy'n pennu faint o hyblygrwydd sydd i unrhyw lacio heb beryglu'r cynnydd a wnaed hyd yma. Daethom i'r casgliad yng Nghymru bod yr amodau yn caniatáu rhai addasiadau i'r cyfyngiadau, ond y cyngor eglur iawn gan SAGE a Sefydliad Iechyd y Byd yw gwneud un newid ar y tro yn unig a monitro ei effaith.
Penderfynasom roi blaenoriaeth i alluogi pobl i gyfarfod ag eraill, gan fod gwahanu oddi wrth deulu a ffrindiau wedi bod mor anodd i bobl yn ystod y ddau fis diwethaf. Trwy wneud hynny, fe wnaethom ymateb i'r neges eglur gan bobl yng Nghymru mai diffyg cyswllt â phobl oedd y mater a oedd fwyaf pwysig iddyn nhw. Roedd y dystiolaeth yn dweud mai'r ffordd fwyaf diogel o wneud hyn oedd yn yr awyr agored, lle mae'r feirws yn goroesi am gyfnod llawer byrrach o amser nag y mae o dan do. Yn unol â hynny, gall pobl gyfarfod bellach a phobl eraill o un aelwyd arall yn yr awyr agored yn eu hardaloedd lleol, ar yr amod y cedwir pellter cymdeithasol. Bydd hyn hefyd yn bosibl i bobl yn y grŵp a warchodir, ar yr amod eu bod nhw'n cadw pellter cymdeithasol, a bydd hynny'n fwy hanfodol fyth, wrth gwrs, iddyn nhw.
Llywydd, fe wnaethom rai mân addasiadau eraill i alluogi myfyrwyr i ddychwelyd i golegau addysg bellach ar gyfer yr asesiadau sy'n hanfodol i rai allu cwblhau eu cyrsiau ac i alluogi priodasau i gael eu cynnal lle mae un o'r pâr yn angheuol wael. Rwyf i hefyd wedi cyfarwyddo y caiff busnesau nad ydyn nhw'n hanfodol sy'n gallu cydymffurfio â'r ddyletswydd cadw pellter corfforol ddechrau gwneud paratoadau dros y tair wythnos nesaf fel y byddan nhw mewn sefyllfa i ailagor ar ôl 18 Mehefin, ar yr amod—a bob amser ar yr amod—bod y dystiolaeth ar y pryd yn eu cefnogi i wneud hynny.
Llywydd, rydym ni eisoes hanner ffordd drwy wythnos gyntaf y cyfnod adolygu nesaf. Rydym ni'n dechrau ystyried dewisiadau ar gyfer unrhyw lacio pellach a allai fod yn bosibl ar ddiwedd y cyfnod, wedi eu cefnogi gan y system olrhain cyswllt a ddechreuodd o ddifrif ddydd Llun. Byddwn yn parhau i gymryd camau pwyllog tuag at leihau'r cyfyngiadau, mewn dull pedair gwlad, cydweithredol, gan ddiogelu iechyd y cyhoedd ac ymateb i flaenoriaethau pobl yma yng Nghymru. Diolch yn fawr.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, last Friday, as you've just mentioned, you took the decision to start easing the lockdown restrictions in Wales, and introduced the rule to allow people to visit their loved ones within a 5-mile radius while socially distancing. That rule may have been some comfort to those living in some areas, but this has also been met by many with anger and frustration in other areas, many of whom felt that the Welsh Government simply doesn't care about those who live in the more remote parts of the country. You said yourself that unfairness was inevitable. First Minister, given that you're keen to tell us that your policies are based on the latest scientific and medical advice available, where is the scientific and medical advice that you have received regarding this particular policy, and will you now put that scientific and medical advice in the public domain so that the people of Wales can understand how the Welsh Government has arrived at this specific decision?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ddydd Gwener diwethaf, fel yr ydych chi newydd sôn, gwnaed y penderfyniad gennych chi i ddechrau llacio'r cyfyngiadau symud yng Nghymru, gan gyflwyno'r rheol i ganiatáu i bobl ymweld â'u hanwyliaid o fewn radiws o 5 milltir gan gadw pellter cymdeithasol. Efallai fod y rheol honno wedi bod yn rhywfaint o gysur i'r rhai sy'n byw mewn rhai ardaloedd, ond mae llawer mewn ardaloedd eraill hefyd wedi ymateb gyda dicter a rhwystredigaeth i hyn, a llawer ohonyn nhw'n teimlo nad yw Llywodraeth Cymru yn poeni o gwbl am y rhai sy'n byw yn y rhannau mwy anghysbell o'r wlad. Dywedasoch eich hun bod annhegwch yn anochel. Prif Weinidog, gan eich bod chi'n awyddus i ddweud wrthym ni bod eich polisïau yn seiliedig ar y cyngor gwyddonol a meddygol diweddaraf sydd ar gael, ble mae'r cyngor gwyddonol a meddygol yr ydych chi wedi ei gael ynglŷn â'r polisi penodol hwn, ac a wnewch chi gyhoeddi'r cyngor gwyddonol a meddygol hwnnw nawr fel y gall pobl Cymru ddeall sut y mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud y penderfyniad penodol hwn?
Llywydd, let me correct the leader of the opposition on something that he said, and I hope that neither he nor his colleagues will go on repeating something that is simply untrue: there is no rule about 5 miles in Wales. If there were a rule, that would have been in the regulations. There is guidance, a rule of thumb for people in Wales to understand what 'local' might mean, and I have repeatedly said that it is for people to, in a sensible way, interpret what 'local' means in their own individual geographies, because 'local' is inevitably different in a city like Cardiff, where 5 miles will take you to thousands of other households, and what it might mean in a rural part of Wales.
The scientific advice is about staying local, and we know that staying local is very important because it prevents the spread of the virus from one community to another. The 5-mile rule of thumb is there precisely to protect people in the further west and north of Wales from people from places where the virus has been in greater spread from travelling to those communities and bringing the virus with them. The leader of the opposition will know very well just how emphatic people in those localities have been about protecting them from visitors coming to those areas and putting them at risk. The 'stay local' message protects individuals and others, and the 5 mile guidance—and that's what it is; it is not a rule, it is guidance—is there to protect those communities in rural Wales from people otherwise believing that it was fine to travel in large numbers from outside those localities, and in order to avoid the distressing scenes that we have seen across our border where that sensible advice is not in place.
Llywydd, gadewch i mi gywiro arweinydd yr wrthblaid ar rywbeth a ddywedodd, a gobeithio na fydd ef na'i gyd-Aelodau yn parhau i ailadrodd rhywbeth nad yw'n wir o gwbl: nid oes unrhyw reol am 5 milltir yng Nghymru. Pe byddai rheol, byddai honno wedi bod yn y rheoliadau. Ceir canllaw, cyfarwyddyd bras i bobl yng Nghymru ddeall yr hyn y gallai 'lleol' ei olygu, ac rwyf i wedi dweud dro ar ôl tro mai cyfrifoldeb pobl yw dehongli, mewn ffordd synhwyrol, yr hyn y mae 'lleol' yn ei olygu yn eu daearyddiaeth unigol hwy eu hunain, gan ei bod yn anochel bod 'lleol' yn wahanol mewn dinas fel Caerdydd, lle bydd 5 milltir yn mynd â chi i filoedd o wahanol aelwydydd, a'r hyn y gallai ei olygu mewn rhan wledig o Gymru.
Y cyngor gwyddonol yw aros yn lleol, ac rydym ni'n gwybod bod aros yn lleol yn bwysig iawn gan ei fod yn atal y feirws rhag lledaenu o un gymuned i'r llall. Mae'r rheol 5 milltir fras yno am yr union reswm o ddiogelu pobl yn ngorllewin a gogledd pellach Cymru oddi wrth pobl o fannau lle mae'r feirws wedi lledaenu'n fwy rhag teithio i'r cymunedau hynny a dod â'r feirws gyda nhw. Bydd arweinydd yr wrthblaid yn gwybod yn iawn pa mor bendant y mae pobl yn yr ardaloedd hynny wedi bod ynglŷn â'u hamddiffyn rhag ymwelwyr sy'n dod i'r ardaloedd hynny a'u rhoi mewn perygl. Mae'r neges 'aros yn lleol' yn diogelu unigolion ac eraill, ac mae'r canllaw 5 milltir—a dyna beth yw ef; nid rheol yw hi, ond canllaw—yno i ddiogelu'r cymunedau hynny yng nghefn gwlad Cymru rhag pobl sy'n credu fel arall ei bod hi'n iawn teithio mewn niferoedd mawr o'r tu allan i'r ardaloedd hynny, ac er mwyn osgoi'r golygfeydd sy'n peri gofid yr ydym ni wedi eu gweld dros y ffin lle nad yw'r cyngor synhwyrol hwnnw yn cael ei roi.
Clearly, First Minister, this is very confusing for people, because you've just said that now this is a rule of thumb, so people will now not know whether they can travel 5, 10, 15 miles. It's a fact that this policy has upset thousands of people across Wales who are watching others reunite with loved ones whilst they have no option but to remain at home.
Now, First Minister, yesterday the health Minister warned some lockdown measures may have to be reintroduced in the winter depending on the prevalence of COVID-19 at that time, and whilst I appreciate that no door can be closed on future restrictions, the comments have made for very grim reading for many people across Wales. Of course, strategic planning must be considered to ensure that Wales is prepared for future lockdown restrictions in the winter months, and allocations must be set aside should Wales be in the position where the Welsh Government needs to reintroduce further lockdown measures. Therefore, can you confirm what financial modelling is currently taking place to ensure that Wales has learnt from this pandemic? Could you also tell us what allocations of funding the Welsh Government is setting aside in the event that there need to be further restrictions in the winter? And what lessons have already been learnt about Wales's response to a pandemic from this period that will inform the direction of travel for any future pandemic spikes?
Yn amlwg, Prif Weinidog, mae hyn yn ddryslyd iawn i bobl, gan eich bod chi newydd ddweud mai canllaw bras yw hwn nawr, felly ni fydd pobl yn gwybod bellach a ydyn nhw'n cael teithio 5, 10, 15 milltir. Mae'n ffaith fod y polisi hwn wedi peri gofid i filoedd o bobl ledled Cymru sy'n gwylio eraill yn aduno â'u hanwyliaid ond nad oes ganddyn nhw unrhyw ddewis heblaw aros gartref.
Nawr, Prif Weinidog, rhybuddiodd y Gweinidog iechyd ddoe y gallai fod yn rhaid ailgyflwyno rhai mesurau cyfyngiadau symud yn y gaeaf yn dibynnu ar gyffredinolrwydd COVID-19 bryd hynny, ac er fy mod i'n sylweddoli na ellir cau unrhyw ddrws ar gyfyngiadau yn y dyfodol, mae'r sylwadau wedi bod yn frawychus iawn i lawer o bobl ledled Cymru. Wrth gwrs, mae'n rhaid ystyried cynllunio strategol i sicrhau bod Cymru yn barod ar gyfer cyfyngiadau symud yn y dyfodol ym misoedd y gaeaf, ac mae'n rhaid rhoi dyraniadau o'r neilltu pe byddai Cymru yn y sefyllfa lle mae angen i Lywodraeth Cymru ailgyflwyno rhagor o gyfyngiadau symud. Felly, a allwch chi gadarnhau pa fodelu ariannol sy'n digwydd ar hyn o bryd i sicrhau bod Cymru wedi dysgu o'r pandemig hwn? A allech chi hefyd ddweud wrthym ni pa ddyraniadau cyllid y mae Llywodraeth Cymru yn eu neilltuo os bydd angen mwy o gyfyngiadau yn y gaeaf? A pha wersi sydd eisoes wedi'u dysgu am ymateb Cymru i bandemig o'r cyfnod hwn a fydd yn llywio'r cyfeiriad teithio ar gyfer unrhyw gynnydd i achosion o'r pandemig yn y dyfodol?
Llywydd, I thank Paul Davies for those questions. It's important to remind people in Wales that while we believe we have passed, in almost all parts of Wales, the first peak of coronavirus infections, and have done so thanks to the enormous efforts of people across Wales, have done so while avoiding our health service being overwhelmed, that is no guarantee at all that unless we go on doing all the sensible things that we are doing that we might not have a second peak later in the year. Conditions in the autumn will be more favourable to the virus, which doesn't like sunlight and doesn't like the outdoors, but likes the indoors, the dark and the damp, and we will be in that part of the year as we move into the second part of the autumn. So, I agree with what Paul Davies has said about the need to use this opportunity to prepare, should we find ourselves in more difficult conditions in the second part of the year. And he will know that in our framework document, one of the tests we've applied to lifting the lockdown is, 'Could any measure be re-imposed should it turn out to have unforeseen adverse impacts?'
So, we are doing further modelling both on the disease itself, making sure, for example, that in terms of PPE we use the relatively stable position we are currently in to replenish our stocks, so that we would have material ready if it was needed in the autumn. Financial modelling is far more challenging, because the needs of businesses, of local government, of people who have been without work in Wales in this first coronavirus phase have been so urgent and so necessary. We have passed on all the money, the consequentials that we have received from the UK Government, as fast as we have been able to do so. There is no great pot of money sitting idle in the Welsh Government waiting for things that can happen in the second half of the year. Of course, the finance Minister maintains a reserve, as we would need in normal times, and our budget—the one that was passed in the Assembly in March—is modelled over a 12-month period. But if there were to be a second peak and we were to find ourselves back in the difficulties we've avoided so far, then the financial consequences of that would have to be navigated with further help from the UK Government.
Llywydd, diolchaf i Paul Davies am y cwestiynau yna. Mae'n bwysig atgoffa pobl yng Nghymru, er ein bod ni'n credu ein bod ni wedi mynd heibio'r uchafbwynt cyntaf o heintiadau coronafeirws yn bron i bob rhan o Gymru, ac wedi gwneud hynny diolch i ymdrechion aruthrol pobl ledled Cymru, wedi gwneud hynny gan osgoi pethau'n mynd yn drech na'n gwasanaeth iechyd, nid yw hynny'n ddim sicrwydd o gwbl na allem ni gael ail uchafbwynt yn ddiweddarach yn y flwyddyn oni bai ein bod ni'n parhau i wneud yr holl bethau synhwyrol yr ydym ni'n eu gwneud. Bydd yr amodau yn yr hydref yn fwy ffafriol i'r feirws, nad yw'n hoffi golau'r haul ac nad yw'n hoffi'r awyr agored, ond sy'n hoffi'r tu mewn, y tywyllwch a'r lleithder, a byddwn yn y rhan honno o'r flwyddyn wrth i ni symud i ail ran yr hydref. Felly, rwy'n cytuno â'r hyn y mae Paul Davies wedi ei ddweud am yr angen i ddefnyddio'r cyfle hwn i baratoi, pe byddem ni'n canfod ein hunain mewn amodau mwy anodd yn ail ran y flwyddyn. A bydd ef yn gwybod mai un o'r profion yr ydym ni wedi'i gymhwyso i lacio'r cyfyngiadau symud yn ein dogfen fframwaith yw, 'A ellid ail-orfodi unrhyw fesur pe byddai'n cael effaith andwyol annisgwyl?'
Felly, rydym ni'n gwneud mwy o fodelu ar y clefyd ei hun, gan wneud yn siŵr, er enghraifft, o ran cyfarpar diogelu personol, ein bod ni'n defnyddio'r sefyllfa gymharol sefydlog yr ydym ni ynddi ar hyn o bryd i ailgyflenwi ein stociau, fel y byddai gennym ni ddeunydd yn barod pe byddai ei angen yn yr hydref. Mae modelu ariannol yn llawer anoddach, oherwydd mae anghenion busnesau, llywodraeth leol, pobl sydd wedi bod heb waith yng Nghymru yn y cyfnod coronafeirws cyntaf hwn wedi bod mor daer ac mor angenrheidiol. Rydym ni wedi trosglwyddo'r holl arian, y symiau canlyniadol yr ydym ni wedi eu derbyn gan Lywodraeth y DU, mor gyflym ag yr ydym ni wedi gallu gwneud hynny. Nid oes pot mawr o arian yn eistedd yn segur yn Llywodraeth Cymru yn aros am bethau a allai ddigwydd yn ail hanner y flwyddyn. Wrth gwrs, mae'r Gweinidog cyllid yn cadw cronfa wrth gefn, gan y byddai ei hangen arnom ni mewn cyfnodau arferol, ac mae ein cyllideb—yr un a basiwyd yn y Cynulliad ym mis Mawrth—wedi'i modelu dros gyfnod o 12 mis. Ond pe byddai ail uchafbwynt a phe byddem ni'n canfod ein hunain yn ôl yn yr anawsterau yr ydym ni wedi'u hosgoi hyd yma, yna byddai'n rhaid i ganlyniadau ariannol hynny gael eu llywio gyda chymorth pellach gan Lywodraeth y DU.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
First Minister, the criminal murder of George Floyd at the hands of police officers in the United States has re-ignited the debate around racism on both sides of the Atlantic. Do you agree that structural racism lies at the heart of this injustice, and if we truly believe that black lives matter that we have to acknowledge that and address it? And is that structural racism, in your view, one of the reasons we are seeing a much higher incidence of death from black, Asian and minority ethnic communities as a result of COVID-19?
Prif Weinidog, mae llofruddiaeth droseddol George Floyd drwy law swyddogion yr heddlu yn yr Unol Daleithiau wedi ail-gynnau'r ddadl ynghylch hiliaeth ar y naill ochr a'r llall i Fôr yr Iwerydd. A ydych chi'n cytuno bod hiliaeth strwythurol wrth wraidd yr anghyfiawnder hwn, ac os ydym ni wir yn credu bod bywydau pobl dduon yn bwysig bod yn rhaid i ni gydnabod hynny a mynd i'r afael ag ef? Ac a yw'r hiliaeth strwythurol honno, yn eich barn chi, yn un o'r rhesymau pam yr ydym ni'n gweld nifer llawer uwch o farwolaethau mewn cymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig o ganlyniad i COVID-19?
Llywydd, can I thank Adam Price for that question about one of the great issues of our day? Many Members will have seen that utterly distressing footage of the death of George Floyd; I think one of the most awful things that I remember ever having to look at. I was reminded in it—just to say one positive thing to begin with—of the very longstanding relationships that have existed between Wales and the black community in America, from the 1930s when Paul Robeson, that great singer and civil rights activist would visit Wales so regularly, speaking memorably in Mountain Ash in 1938 at an enormous gathering of people from south Wales in support of the Spanish civil war, and the people from Wales who went to fight there, right into the 1960s with the church in Birmingham, Alabama, which has a window paid for by people from Wales as part of our interest in the civil rights movement then. So, our interest in the black population and people from those communities in America goes back many, many decades, and I was forcefully reminded of that when I saw those awful pictures.
There is structural disadvantage for black people in America, but Adam Price is right for us not to simply think that it exists elsewhere. It exists in our own communities as well. And at the worst of it, it is straightforward racism, as the leader of Plaid Cymru has said—it is people deliberately behaving towards others on the basis of the colour of their skin. But there is disadvantage for people from those communities that is less overt than that—it is not racism in that deliberate sense, but it's embedded in the way that institutions operate and decisions get made. And the way that black people have clearly been adversely affected by the coronavirus crisis is, I think, just a vivid outcrop of those underlying structural disadvantages, and we've got to be able to grapple with them here in Wales, as they need to be grappled with elsewhere.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Adam Price am y cwestiwn yna am un o faterion pwysig ein hoes? Bydd llawer o Aelodau wedi gweld y lluniau cwbl ofnadwy hynny o farwolaeth George Floyd; rwy'n credu mai un o'r pethau mwyaf ofnadwy yr wyf i'n cofio gorfod edrych arno erioed. Fe'm hatgoffwyd ynddo—dim ond i ddweud un peth cadarnhaol i ddechrau—am y berthynas hirsefydlog iawn sydd wedi bodoli rhwng Cymru a'r gymuned pobl dduon yn America, o'r 1930au pan fyddai Paul Robeson, y canwr a'r ymgyrchydd ardderchog hwnnw dros hawliau sifil yn ymweld â Chymru mor rheolaidd, gan siarad yn gofiadwy yn Aberpennar ym 1938 mewn cynulliad enfawr o bobl o dde Cymru i gefnogi rhyfel cartref Sbaen, a'r bobl o Gymru a aeth i ymladd yn y fan honno, hyd at y 1960au gyda'r eglwys yn Birmingham, Alabama, sydd â ffenestr y talwyd amdani gan bobl o Gymru yn rhan o'n diddordeb yn y mudiad hawliau sifil bryd hynny. Felly, mae ein diddordeb yn y boblogaeth pobl dduon a phobl o'r cymunedau hynny yn America yn mynd yn ôl ddegawdau lawer iawn, a chefais fy atgoffa'n rymus o hynny pan welais y lluniau erchyll hynny.
Ceir anfantais strwythurol i bobl dduon yn America, ond mae Adam Price yn iawn i ni beidio â meddwl mai dim ond mewn mannau eraill y mae'n bodoli. Mae'n bodoli yn ein cymunedau ni ein hunain hefyd. Ac ar y gwaethaf, mae'n hiliaeth syml, fel y mae arweinydd Plaid Cymru wedi'i ddweud—pobl yn ymddwyn yn fwriadol tuag at eraill ar sail lliw eu croen. Ond ceir anfantais i bobl o'r cymunedau hynny sy'n llai amlwg na hynny—nid hiliaeth ydyw yn yr ystyr fwriadol honno, ond mae'n rhan annatod o'r ffordd y mae sefydliadau'n gweithredu ac y mae penderfyniadau'n cael eu gwneud. Ac mae'r ffordd y mae'n amlwg bod pobl dduon wedi cael eu heffeithio'n andwyol gan argyfwng y coronafeirws, yn fy marn i, yn frigiad amlwg o'r anfanteision strwythurol sylfaenol hynny, ac mae'n rhaid i ni allu mynd i'r afael â nhw yma yng Nghymru, fel y mae angen mynd i'r afael â nhw mewn mannau eraill.
The Royal College of Nursing in Wales has said that the COVID work assessment tool introduced by NHS Wales, though welcomed, does not currently identify those workers from BAME backgrounds as being at a very high risk. Why is that, and will you work with them to get this right urgently? And will you also make sure that BAME voices are well represented in the work on building back better? In June of last year, the BBC reported that, of 170 recent appointments to public bodies by Welsh Ministers, fewer than six were from BAME backgrounds. Can you say how the situation has improved since then? And given that, according to the Wales Governance Centre, we in Wales have an incarceration rate that is more racially disproportionate than England, which itself is more racially disproportionate even than the United States, will you commit to a wide-ranging inquiry into the roots and remedies of structural racism and racial disadvantage here in Wales?
Mae Coleg Nyrsio Brenhinol Cymru wedi dweud nad yw'r offeryn asesu gwaith COVID a gyflwynwyd gan GIG Cymru, er ei fod yn cael ei groesawu, yn nodi ar hyn o bryd bod y gweithwyr hynny o gefndiroedd pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig mewn perygl uchel iawn. Pam mae hynny'n wir, ac a wnewch chi weithio gyda nhw i gael hyn yn iawn ar frys? Ac a wnewch chi hefyd sicrhau bod lleisiau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig yn cael eu cynrychioli'n dda yn y gwaith ar adeiladu'n ôl yn well? Ym mis Mehefin y llynedd, adroddodd y BBC, o 170 o benodiadau diweddar i gyrff cyhoeddus gan Weinidogion Cymru, bod llai na chwech yn dod o gefndiroedd pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig. A allwch chi ddweud sut y mae'r sefyllfa wedi gwella ers hynny? Ac o gofio bod gennym ni yng Nghymru, yn ôl Canolfan Llywodraethiant Cymru, gyfradd garcharu sy'n fwy anghyfartal o ran hil na Lloegr, sydd ei hun yn fwy anghyfartal o ran hil na'r Unol Daleithiau hyd yn oed, a wnewch chi ymrwymo i ymchwiliad eang i wreiddiau a chamau i unioni hiliaeth strwythurol ac anfantais hiliol yma yng Nghymru?
I thank Adam Price for all of those additional questions. The self-assessment tool that we have adopted for the NHS was led by the work of black clinicians in Wales. Professor Keshav Singhal—who I know Adam Price will have heard present the tool—was very clear when he did so that it was always going to be a work in progress, and that there would be more that could be learnt as it was implemented. And I know that he will be wanting to talk both with the RCN and with the British Medical Association and others who have developed other tools. But I am very comforted by the fact that, in Wales, our self-assessment tool was led by and actively informed by the direct front-line experience of black workers in the NHS here in Wales, looking at their everyday experience of being on the front line, and making sure that the self-assessment tool reflected all of that. I am very keen indeed that those voices go on being influential as we work our way beyond coronavirus, and the group that we have brought together under the chair of Judge Ray Singh will be an important part of that at this point, and there will be ways in which we can develop that further into the future.
Our record of appointing people from black and Asian minority communities to public appointments in Wales is not good enough. We had a root-and-branch review of our appointments process in the second half of last year, and we were on the point of introducing a radically different approach to those appointments when the coronavirus crisis struck. It's one of my ambitions to be able to bring that piece of work back to the front burner, from the back burner, as soon as we are able to in the crisis. Because we have to do better; we have to do better in relation to BAME populations, we have to do better in relation to people with disabilities. And we're by no means there, where we want to be, although we've done a little better in relation to gender equality in those areas too.
The work of the centre in looking at the experience of imprisonment in Wales is shocking on a whole range of fronts, and certainly shocking in relation to what it reveals about the treatment of black people in the criminal justice system. And there's wider evidence that with any system that has a choice between a helping and a controlling-type of response to behaviour, black people are more likely to find themselves clustered at the controlling end of things, whether that's in mental health or in the criminal justice system. I'll think about the point that Adam Price made at the end of his contribution, but I do want to agree with many of the important points that he's made this afternoon.
Diolchaf i Adam Price am yr holl gwestiynau ychwanegol yna. Arweiniwyd y dull hunanasesu a fabwysiadwyd gennym ni ar gyfer y GIG gan waith clinigwyr duon yng Nghymru. Roedd yr Athro Keshav Singhal—y gwn y bydd Adam Price wedi ei glywed yn cyflwyno'r offeryn—yn eglur iawn pan wnaeth hynny ei fod bob amser yn mynd i fod yn waith sy'n datblygu'n barhaus, ac y byddai mwy y gellid ei ddysgu wrth ei roi ar waith. A gwn y bydd eisiau siarad â'r Coleg Nyrsio Brenhinol a chyda Chymdeithas Feddygol Prydain ac eraill sydd wedi datblygu offerynnau eraill. Ond rwy'n cael fy nghysuro'n fawr gan y ffaith bod ein dull hunanasesu yng Nghymru wedi cael ei arwain a'i hysbysu'n weithredol gan brofiad rheng flaen uniongyrchol gweithwyr duon yn y GIG yma yng Nghymru, gan edrych ar eu profiad beunyddiol o fod ar y rheng flaen, a gwneud yn siŵr bod yr offeryn hunanasesu yn adlewyrchu hynny i gyd. Rwy'n awyddus dros ben i'r lleisiau hynny barhau i fod yn ddylanwadol wrth i ni weithio ein ffordd y tu hwnt i'r coronafeirws, a bydd y grŵp yr ydym ni wedi ei ffurfio dan gadeiryddiaeth y Barnwr Ray Singh yn rhan bwysig o hynny ar hyn o bryd, a bydd ffyrdd y gallwn ni ddatblygu hynny ymhellach i'r dyfodol.
Nid yw ein hanes o benodi pobl o gymunedau pobl dduon ac Asiaidd lleiafrifol i benodiadau cyhoeddus yng Nghymru yn ddigon da. Cawsom adolygiad trwyadl o'n proses benodi yn ystod ail hanner y llynedd, ac roeddem ni ar fin cyflwyno dull hollol wahanol o ymdrin â'r penodiadau hynny pan darodd argyfwng y coronafeirws. Un o'm huchelgeisiau i yw gallu dod â'r darn hwnnw o waith yn ôl i'r amlwg, o'r cefndir, cyn gynted ag y gallwn ni yn yr argyfwng. Oherwydd mae'n rhaid i ni wneud yn well; mae'n rhaid i ni wneud yn well o ran poblogaethau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, mae'n rhaid i ni wneud yn well o ran pobl ag anableddau. A dydyn ni ddim yno o bell ffordd, lle'r ydym ni eisiau bod, er ein bod ni wedi gwneud ychydig yn well o ran cydraddoldeb rhywiol yn y meysydd hynny hefyd.
Mae gwaith y ganolfan wrth edrych ar y profiad o garchar yng Nghymru yn arswydus mewn amrywiaeth eang o ffyrdd, ac yn sicr yn syfrdanol o ran yr hyn y mae'n ei ddatgelu am driniaeth pobl dduon yn y system cyfiawnder troseddol. A cheir tystiolaeth ehangach bod pobl dduon yn fwy tebygol o gael eu clystyru ym mhen rheoli pethau, gydag unrhyw system sydd â dewis rhwng ymateb i ymddygiad drwy helpu neu drwy reoli, boed hynny ym maes iechyd meddwl neu yn y system cyfiawnder troseddol. Byddaf yn meddwl am y pwynt a wnaeth Adam Price ar ddiwedd ei gyfraniad, ond hoffwn gytuno â llawer o'r pwyntiau pwysig y mae wedi eu gwneud y prynhawn yma.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
First Minister, could you confirm that the data show that five out of the 10 council areas that have had the highest prevalence of coronavirus in the UK are in Wales? Inquiries and their apportionment of responsibility will come in due course, but for your current planning, why do you think this is? Do you believe that the greater centralisation of healthcare and integration with social care in Wales may have been a factor that led to more patients being discharged into care homes where testing in Wales was less prevalent than in England?
Many people tell me that they do not consider the regulations now restricting movement in Wales to be reasonable and proportionate. Would you confirm that, if they are correct in that assessment, then the regulations made for Wales would not be lawful? You mentioned just now in your statement a necessity test as well as a proportionality test when reviewing regulations, please could you reconcile that with having removed a necessity test from the regulations in your third set of amendment regulations? Do you think that people are clear on the difference between those regulations, which may be legally binding, and your guidance, which is not, particularly when both have previously been described as 'rules'?
We have spoken before about the confusion engendered by your insistence on making Welsh rules just a little bit different from the UK Government rules applicable in England, further confusion is surely engendered by your constantly chopping and changing Welsh rules. When you put in the third set of amendment regulations that exercise must be 'local', you then said, in the accompanying guidance, that it would be a mistake to attempt to define 'local', as this would necessarily be different in rural Wales to Cardiff, although you gave the example of Porthcawl at 30 miles as being too far for Cardiff. Why then have you now made a complete about turn and defined 'local' as five miles? That may be the view from Pontcanna, but with belated stirrings of opposition from Conservative Members, do you recognise that your view has failed to command a consensus, and that your rules, whether purported to be law or guidance, will thus become increasingly ineffective?
Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau bod y data yn dangos bod pump o'r 10 ardal cyngor sydd â'r nifer uchaf o achosion o coronafeirws yn y DU yng Nghymru? Bydd ymchwiliadau a'u dosraniad o gyfrifoldeb yn dod maes o law, ond ar gyfer eich cynllunio presennol, beth ydych chi'n ei feddwl yw'r rheswm am hyn? A ydych chi'n credu y gallai'r ffaith fod gofal iechyd wedi'i ganoli mwy a mwy o integreiddiad â gofal cymdeithasol yng Nghymru fod wedi bod yn ffactor a arweiniodd at ryddhau mwy o gleifion i gartrefi gofal lle'r oedd y profi yng Nghymru yn llai cyffredin nag yn Lloegr?
Mae llawer o bobl yn dweud wrthyf i nad ydyn nhw'n meddwl bod y rheoliadau sy'n cyfyngu ar symud yng Nghymru nawr yn rhesymol a chymesur. A wnewch chi gadarnhau, os ydyn nhw'n gywir yn yr asesiad hwnnw, yna na fyddai'r rheoliadau a wnaed ar gyfer Cymru yn gyfreithlon? Soniasoch nawr yn eich datganiad am brawf angenrheidrwydd yn ogystal â phrawf cymesuredd wrth adolygu rheoliadau, a fyddech chi cystal â chysoni hynny â chael gwared ar brawf angenrheidrwydd o'r rheoliadau yn eich trydydd cyfres o reoliadau diwygio? A ydych chi'n meddwl bod pobl yn eglur ynghylch y gwahaniaeth rhwng y rheoliadau hynny, a allai rwymo o dan y gyfraith, a'ch canllawiau chi, nad ydyn nhw, yn enwedig pan ddisgrifiwyd y ddau fel 'rheolau' yn flaenorol?
Rydym ni wedi siarad o'r blaen am y dryswch a ysgogwyd gan y ffaith eich bod chi'n mynnu gwneud rheolau Cymru rhyw fymryn yn wahanol i reolau Llywodraeth y DU sy'n berthnasol yn Lloegr, does bosib nad oes dryswch pellach yn deillio o'r ffaith eich bod chi'n newid a diwygio rheolau Cymru yn gyson. Pan roesoch chi yn y drydedd gyfres o reoliadau diwygio bod yn rhaid i ymarfer corff fod yn 'lleol', yna dywedasoch, yn y canllawiau ategol, y byddai'n gamgymeriad ceisio diffinio 'lleol', gan y byddai hyn o reidrwydd yn wahanol yn y Gymru wledig i Gaerdydd, er i chi roi'r enghraifft bod Porthcawl, 30 milltir i ffwrdd, yn rhy bell o Gaerdydd. Pam felly ydych chi wedi gwneud tro pedol llwyr erbyn hyn ac wedi diffinio 'lleol' fel pum milltir? Efallai mai dyna'r safbwynt o Bontcanna, ond gyda'r awgrym o wrthwynebiad hwyr gan Aelodau Ceidwadol, a ydych chi'n cydnabod bod eich safbwynt wedi methu â sicrhau consensws, ac y bydd eich rheolau, pa un a honnir eu bod nhw'n gyfraith neu'n ganllawiau, yn dod yn fwyfwy aneffeithiol felly?
Well, Llywydd, the first point in the Member's contribution is a reasonable one. Why are council areas in Wales amongst those most affected? I think there are a number of reasons that, at this stage, we might suggest for that. It's very important to remember that those figures are very much a fact of how much testing goes on. The more testing there is, the more you discover, and there will be some places where more testing has been carried out and therefore prevalence looks greater, whereas, in fact, it's just a product of different testing regimes.
But what we know about the virus is that it attacks places where people are older, sicker, poorer and live close together, and Wales is over represented in all of those factors. And when those things all come together, as they do in some of the most disadvantaged areas of Wales, then it's probably—. It may not be the whole of the explanation, and there'll be more that we will learn. But it is part of the explanation as to why you see some concentrations in communities in Wales that would be in other league tables, in the same sorts of places of disadvantage and bearing the burden of the period of austerity that the Member so cheerfully championed in another part of his political life.
Well, I completely disagree with him and I think it's dangerous for him to start suggesting to people in Wales that regulations are not proper law. They are proper law; they are the law of Wales. Don't be misled by what anybody suggests to you in thinking that they're not; they are. And there is a very easy distinction between regulations and guidance, and the Government has never confused people. There are people who have sought to confuse people by saying that the five-mile limit is a rule, whereas I have always, from the very beginning, been very clear that it is a rule of thumb, it is guidance for people to interpret in their local geographies as to what 'local' might mean for them. And, as I explained to Paul Davies, one of the primary considerations for it was to make sure that we didn't get a huge cascade of people from outside the more sparsely populated areas of Wales travelling to those places, where coronavirus has been, thank goodness, in very modest circulation, and that we didn't see a flaring up of coronavirus in those places because people had travelled from their own localities and brought the virus with them.
Llywydd, very far from constantly chopping and changing, what the Welsh Government has done is to introduce very modest changes at the end of each three-week period. We are taking the most careful and cautious approach. We are slowly building up a new repertoire of things that people can safely do in the coronavirus context.
I think that that absolutely chimes with what people in Wales want us to do, far from the sort of suggestion I think the Member is making that people in Wales are champing at the bit to be allowed to go further and do more. What we learn is that people in Wales understand that this virus is by no means beaten. Its impact is felt every day in the deaths that we have to announce every single day from it, and our approach of taking one step at a time, doing it carefully and cautiously, and building things up in a way that goes on providing confidence to people in Wales that it is their health and their well-being that is at the front of everything we do, not only is it the right thing to do, but it chimes very powerfully with the way that people in Wales would like to see their Government operate.
Wel, Llywydd, mae'r pwynt cyntaf yng nghyfraniad yr Aelod yn un rhesymol. Pam mae ardaloedd cynghorau yng Nghymru ymhlith y rhai sydd wedi cael eu heffeithio fwyaf? Rwy'n credu bod nifer o resymau y gallem ni eu hawgrymu am hynny ar hyn o bryd. Mae'n bwysig iawn cofio bod y ffigurau hynny yn dibynnu i raddau helaeth ar faint o brofion sy'n cael eu cynnal. Y mwyaf o brofi a wneir, y mwyaf y byddwch chi'n eu darganfod, a bydd rhai mannau lle cynhaliwyd mwy o brofion ac felly mae nifer yr achosion yn edrych yn fwy, ond mewn gwirionedd, dim ond canlyniad gwahanol drefnau profi yw hynny.
Ond yr hyn yr ydym ni'n ei wybod am y feirws yw ei fod yn ymosod ar fannau lle mae pobl yn hŷn, yn salach, yn dlotach ac yn byw'n agos at ei gilydd, ac mae Cymru wedi ei gorgynrychioli yn yr holl ffactorau hynny. A phan fydd y pethau hynny i gyd yn dod at ei gilydd, fel y maen nhw yn rhai o ardaloedd mwyaf difreintiedig Cymru, yna mae'n debyg—. Efallai nad dyna'r esboniad cyfan, a bydd mwy y byddwn ni'n ei ddarganfod. Ond mae'n rhan o'r esboniad pam eich bod chi'n gweld rhai crynodiadau mewn cymunedau yng Nghymru a fyddai mewn tablau cynghrair eraill, yn yr un math o leoedd difreintiedig ac yn ysgwyddo baich y cyfnod o gyni cyllidol a hyrwyddwyd mor llon gan yr Aelod mewn rhan arall o'i fywyd gwleidyddol.
Wel, rwy'n anghytuno'n llwyr ag ef ac rwy'n credu ei bod hi'n beryglus iddo ddechrau awgrymu i bobl yng Nghymru nad yw rheoliadau yn gyfraith briodol. Maen nhw yn gyfraith briodol; dyna gyfraith Cymru. Peidiwch â chael eich camarwain gan yr hyn y mae unrhyw un yn ei awgrymu i chi wrth feddwl nad ydyn nhw; maen nhw. Ac mae gwahaniaeth hawdd iawn rhwng rheoliadau a chanllawiau, ac nid yw'r Llywodraeth erioed wedi drysu pobl. Ceir pobl sydd wedi ceisio drysu pobl drwy ddweud bod y terfyn pum milltir yn rheol, ond rwyf i wedi bod yn eglur iawn bob amser, o'r cychwyn cyntaf, ei bod yn gyfarwyddyd bras, canllaw ydyw i bobl ei ddehongli yn eu daearyddiaeth lleol o ran yr hyn y gallai 'lleol' ei olygu iddyn nhw. Ac, fel yr eglurais wrth Paul Davies, un o'r brif ystyriaethau iddo oedd gwneud yn siŵr na fyddem ni'n cael rhaeadr enfawr o bobl o'r tu allan i ardaloedd llai poblog Cymru yn teithio i'r lleoedd hynny, lle mae coronafeirws wedi bod, diolch byth, mewn cylchrediad cymedrol iawn, ac na fyddem ni'n gweld ymchwydd o coronafeirws yn y mannau hynny am fod pobl wedi teithio o'u hardaloedd eu hunain ac wedi dod â'r feirws gyda nhw.
Llywydd, ymhell iawn o newid a diwygio'n gyson, yr hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud yw cyflwyno newidiadau cymedrol iawn ar ddiwedd pob cyfnod o dair wythnos. Rydym ni'n dilyn y dull mwyaf gofalus a phwyllog. Rydym ni'n datblygu'n araf repertoire newydd o bethau y gall pobl eu gwneud yn ddiogel yng nghyd-destun y coronafeirws.
Rwy'n credu bod hynny'n cyd-fynd yn llwyr â'r hyn y mae pobl yng Nghymru eisiau i ni ei wneud, ymhell o'r math o awgrym yr wyf i'n credu y mae'r Aelod yn ei wneud bod pobl yng Nghymru yn ysu i gael mynd ymhellach a gwneud mwy. Yr hyn yr ydym ni'n ei ddarganfod yw bod pobl yng Nghymru yn deall nad yw'r feirws hwn wedi'i drechu o bell ffordd. Teimlir ei effaith bob dydd yn y marwolaethau y mae'n rhaid i ni eu cyhoeddi bob un dydd o'i herwydd, ac yn ogystal â'r ffaith mai ein dull o gymryd un cam ar y tro, gan ei wneud yn ofalus ac yn bwyllog, a datblygu pethau mewn ffordd sy'n parhau i roi hyder i bobl yng Nghymru mai eu hiechyd a'u lles sydd yn flaenllaw ym mhopeth yr ydym ni'n ei wneud, mae'n cyd-fynd yn rymus iawn â'r ffordd y byddai pobl yng Nghymru yn hoffi gweld eu Llywodraeth yn gweithredu.
First Minister, one of the consequences of the pandemic is the impact on the aviation industry. All employers in this industry have constructively engaged with trade unions on behalf of their workforces to manage these very difficult circumstances, to protect jobs and to protect skills for the future.
However, sadly, there is one employer who has been described as a 'commercial predator', who has not engaged in this particular way, and that is British Airways. You'll be aware of this, First Minister, that they employ 42,000 people across the UK, and they are proposing in the region of at least 12,000 redundancies. But in attempting to achieve this, their intention is, effectively, to make the entire workforce redundant, to remove 12,000 jobs, and to have 30,000 people who will then be employed on terms and conditions that could result in them having 60 or 70 per cent less pay than they get at the moment.
Now, this seems to be an opportunity—. What British Airways are doing is trying to seize an economic advantage on the back of COVID. In my constituency, British Avionics will be closing and 130 of 186 jobs are proposed to go, there are 30 of 169 jobs in Islwyn, and at British Airways Maintenance Cardiff in Cardiff Airport, 239 out of 546. So, 400 jobs all together. Now, the company knows that it is impossible to negotiate and to consult over 40,000 potential redundancies with 40,000 members in 45 days. The union has insisted that the proper and the moral and the ethical thing to do is to withdraw those notices.
Now, this is going to be the subject of an emergency question in Westminster today, but can I ask that the Welsh Government will give its full support to Unite the Union and all those workers in south Wales who are dependent on these jobs, and all those in Cardiff Airport, because of the linked industries, to actually protect them and to get British Airways do the decent thing—to stand up and to negotiate with its workers in a proper and ethical way to save jobs and skills for the future? First Minister, will you give that support and press the UK Government to do everything it can to support the aviation sector?
Prif Weinidog, un o ganlyniadau'r pandemig yw'r effaith ar y diwydiant awyrennau. Mae pob cyflogwr yn y diwydiant hwn wedi ymgysylltu yn adeiladol ag undebau llafur ar ran eu gweithluoedd i reoli'r amgylchiadau anodd iawn hyn, i ddiogelu swyddi ac i ddiogelu sgiliau ar gyfer y dyfodol.
Fodd bynnag, yn anffodus, ceir un cyflogwr sydd wedi cael ei ddisgrifio fel 'ysglyfaethwr masnachol', nad yw wedi ymgysylltu yn y ffordd arbennig hon, sef British Airways. Byddwch yn ymwybodol o hyn, Prif Weinidog, eu bod nhw'n cyflogi 42,000 o bobl ledled y DU, ac maen nhw'n cynnig oddeutu 12,000 o ddiswyddiadau o leiaf. Ond wrth geisio cyflawni hyn, eu bwriad, i bob pwrpas, yw gwneud y gweithlu cyfan yn ddi-waith, dileu 12,000 o swyddi, a chael 30,000 o bobl a fydd wedyn yn cael eu cyflogi ar delerau ac amodau a allai olygu eu bod nhw'n cael 60 neu 70 y cant yn llai o gyflog nag y maen nhw'n ei gael ar hyn o bryd.
Nawr, mae'n ymddangos bod hwn yn gyfle—. Yr hyn y mae British Airways yn ei wneud yw ceisio achub mantais economaidd ar gefn COVID. Yn fy etholaeth i, bydd British Avionics yn cau a chynigir y bydd 130 o 186 o swyddi yn cael eu colli, ceir 30 o 169 o swyddi yn Islwyn, ac yng ngwaith cynnal a chadw British Airways Caerdydd ym Maes Awyr Caerdydd, 239 allan o 546. Felly, 400 o swyddi i gyd. Nawr, mae'r cwmni'n gwybod ei bod hi'n amhosibl negodi ac ymgynghori dros 40,000 o ddiswyddiadau posibl gyda 40,000 o aelodau mewn 45 diwrnod. Mae'r undeb wedi mynnu mai'r peth priodol a'r peth moesol a moesegol i'w wneud yw tynnu'r hysbysiadau hynny yn ôl.
Nawr, bydd hyn yn destun cwestiwn brys yn San Steffan heddiw, ond a gaf i ofyn y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi ei chefnogaeth lawn i undeb Unite a'r holl weithwyr hynny yn ne Cymru sy'n ddibynnol ar y swyddi hyn, a phawb ym Maes Awyr Caerdydd, oherwydd y diwydiannau cysylltiedig, i'w diogelu nhw a chael British Airways i wneud y peth iawn—i sefyll yn gadarn a negodi gyda'i weithwyr mewn ffordd briodol a moesegol i achub swyddi a sgiliau ar gyfer y dyfodol? Prif Weinidog, a wnewch chi roi'r gefnogaeth honno a phwyso ar Lywodraeth y DU i wneud popeth o fewn ei gallu i gefnogi'r sector hedfan?
Llywydd, can I begin by agreeing with Mick Antoniw about the importance of the aviation sector here in Wales? The sector has some of the best employers in Wales—employers like Airbus, with such a strong history of working co-operatively with trade unions in the joint enterprise, which is making a success of those companies. I know that my colleague, Ken Skates has written directly to the other company that Mick Antoniw has highlighted, urging them to withdraw the measures that they have proposed at present to work collaboratively with the trade union that represents workers in there. Sensible companies know that complying simply with the letter of the law is not the best way to shape a future for those companies that brings their workforce with them—their single most important asset. Those were the terms in which the Minister for the economy has written to the company and I urge the UK Government to use whatever powers of persuasion they have as well to make sure that not just the letter of the law but the spirit and the ethic of the law, as Mick Antoniw said, is complied with here as well as.
Llywydd, a gaf i ddechrau drwy gytuno â Mick Antoniw am bwysigrwydd y sector hedfan yma yng Nghymru? Mae gan y sector rai o'r cyflogwyr gorau yng Nghymru—cyflogwyr fel Airbus, gyda hanes mor gryf o gydweithio ag undebau llafur yn y gyd-fenter, sy'n gwneud llwyddiant o'r cwmnïau hynny. Gwn fod fy nghyd-Weinidog, Ken Skates, wedi ysgrifennu yn uniongyrchol at y cwmni arall y mae Mick Antoniw wedi tynnu sylw ato, yn eu hannog nhw i dynnu'n ôl y mesurau y maen nhw wedi'u cynnig ar hyn o bryd i gydweithio â'r undeb llafur sy'n cynrychioli gweithwyr yn y fan honno. Mae cwmnïau doeth yn gwybod nad cydymffurfio'n syml â llythyren y ddeddf yn unig yw'r ffordd orau o lunio dyfodol ar gyfer y cwmnïau hynny sy'n dod â'u gweithlu gyda nhw—eu hased pwysicaf un. Yn y termau hynny y mae Gweinidog yr economi wedi ysgrifennu at y cwmni ac rwy'n annog Llywodraeth y DU i ddefnyddio pa bynnag bwerau perswadio sydd ganddyn nhw hefyd i wneud yn siŵr nad dim ond llythyren y ddeddf ond ysbryd a moeseg y ddeddf, fel y dywedodd Mick Antoniw, y cydymffurfir â nhw yma hefyd.
First Minister, I was pleased to hear you confirm again that the 5 miles referred to earlier is not a rule as such, because it is not just in rural areas that that is an issue, as you know; it is also an issue in many Valleys communities, including my own, where if that was rigorously adhered to, it would mean that someone couldn't go, for instance, from Cwmbran to Blaenavon to see their family, so I think that's a very important point. I wanted to ask about social distancing, because I am concerned that, as we go through this lockdown, there is a general erosion of people's response to the social distancing regulations generally. I'm seeing it in supermarkets, I'm hearing it from constituents in relation to employers, so I'd like to ask you what more we can do to re-emphasise to the public that we are nowhere near out of the woods on this pandemic yet, and that these matters, these rules, really, really matter, and people have to keep observing them. Thank you.
Prif Weinidog, roeddwn i'n falch o'ch clywed chi'n cadarnhau unwaith eto nad yw'r 5 milltir y cyfeiriwyd atyn nhw'n gynharach yn rheol fel y cyfryw, oherwydd nid dim ond mewn ardaloedd gwledig y mae hynny'n broblem, fel y gwyddoch; mae hefyd yn broblem mewn llawer o gymunedau yn y Cymoedd, gan gynnwys fy un i, lle, pe glynwyd at hynny'n llym, byddai'n golygu na allai rhywun fynd, er enghraifft, o Gwmbrân i Flaenafon i weld eu teulu, felly rwy'n credu bod hwnnw'n bwynt pwysig iawn. Roeddwn i eisiau gofyn am gadw pellter cymdeithasol, oherwydd rwy'n pryderu, wrth i ni fynd drwy'r cyfyngiadau symud hyn, bod erydiad cyffredinol i ymateb pobl i'r rheoliadau cadw pellter cymdeithasol yn gyffredinol. Rwy'n ei weld mewn archfarchnadoedd, rwy'n ei glywed gan etholwyr o ran cyflogwyr, felly hoffwn ofyn i chi beth arall y gallwn ni ei wneud i ail-bwysleisio i'r cyhoedd nad ydym ni'n agos o fod allan o berygl o ran y pandemig hwn eto, a bod y materion hyn, y rheolau hyn, yn wirioneddol bwysig, a bod yn rhaid i bobl barhau i'w dilyn. Diolch.
Thank you, Llywydd, and can I thank Lynne Neagle for making that point again? I believe that the vast majority of people in Wales still want to do the right thing and still do their best to do the right thing, and we mustn't see that fraying at the edges in a way that would lead to more people not complying with what we're asking them to, because we're not asking people to observe social distancing as some sort of penalty; we're asking people to do it because it genuinely protects them and protects other people. And this is a virulent disease; it lives for hours and hours on surfaces. You can be suffering from coronavirus yourself and not know that it's happening to you and you are infectious to other people, so you may feel fine and think, 'Well, what's the harm in me being closer to somebody?' Actually, you could be doing an enormous amount of harm unintentionally, but with really, really significant consequences.
So, we've all got a job to do, certainly I do and from the Government, but we all do, in reminding people that the simple things we ask people to do—keeping a 2m distance, observing hand hygiene, all those simple things. Collectively and cumulatively, these are the things that are making a difference. They really are saving lives and we need people to go on doing those things, because as I said in an earlier answer, every day, we have the sad, sad duty of having to announce the latest number of people who have died from this virus in different parts of Wales and we can all do more to help that not to happen.
Diolch, Llywydd, ac a gaf i ddiolch i Lynne Neagle am wneud y pwynt yna eto? Rwy'n credu bod y mwyafrif llethol o bobl yng Nghymru yn dal eisiau gwneud y peth iawn ac yn dal i wneud eu gorau i wneud y peth iawn, ac mae'n rhaid i ni beidio â gweld hynny'n dechrau treulio ar yr ymylon mewn ffordd a fyddai'n arwain at fwy o bobl ddim yn cydymffurfio â'r hyn yr ydym ni'n gofyn iddyn nhw ei wneud, oherwydd nid ydym ni'n gofyn i bobl gadw pellter cymdeithasol fel rhyw faith o gosb; rydym ni'n gofyn i bobl ei wneud gan ei fod wir yn eu diogelu ac yn diogelu pobl eraill. Ac mae hwn yn glefyd ffyrnig; mae'n byw am oriau ac oriau ar arwynebau. Gallwch fod yn dioddef o goronafeirws eich hun heb wybod ei fod yn digwydd i chi ac rydych chi'n heintus i bobl eraill, felly efallai y byddwch chi'n teimlo'n iawn ac yn meddwl, 'Wel, beth yw'r niwed i mi fod yn nes at rywun?' Mewn gwirionedd, gallech chi fod yn gwneud llawer iawn o niwed yn anfwriadol, ond gyda chanlyniadau sylweddol iawn, iawn.
Felly, mae gennym ni i gyd waith i'w wneud, mae gen i yn sicr a chan y Llywodraeth, ond mae gennym ni i gyd, o ran atgoffa pobl bod y pethau syml yr ydym ni'n gofyn i bobl eu gwneud—cadw pellter o 2m, sicrhau hylendid dwylo, yr holl bethau syml hynny. Gyda'i gilydd ac yn gronnol, dyma'r pethau sy'n gwneud gwahaniaeth. Maen nhw wir yn achub bywydau ac mae angen i bobl barhau i wneud y pethau hynny, oherwydd fel y dywedais mewn ateb cynharach, bob dydd, mae gennym ni'r ddyletswydd drist ofnadwy o orfod cyhoeddi'r nifer ddiweddaraf o bobl sydd wedi marw o'r feirws hwn mewn gwahanol rannau o Gymru a gallwn ni i gyd wneud mwy i helpu i hynny beidio â digwydd.
Suzy Davies. The microphone is not working for Suzy. Can you try again, Suzy? Okay, I'll call Mohammad Asghar and we'll come back to you, Suzy. Mohammad Asghar.
Suzy Davies. Nid yw'r meicroffon yn gweithio i Suzy. A allwch chi roi cynnig arall arni, Suzy? Iawn, galwaf ar Mohammad Asghar ac fe ddown ni yn ôl atoch chi, Suzy. Mohammad Asghar.
Thank you, Presiding Officer, and thank you, First Minister, for your statement. I have been contacted by a number of dental practices in my region, who are concerned about the time frame proposed by the Chief Dental Officer for Wales to phase out in dentistry care. The proposal is to resume more face-to-face emergency care from 1 July, followed by routine check-ups in October and aerosol generating procedures, such as fillings and crowns, from January 2021. Private dentistry accounts for more than half of the dental services in Wales, and the number of practices that operate 100 per cent under the NHS is very low. Their financial viability depends either in part or entirely from payments received from patients undergoing AGPs. Other countries are allowing dentists to perform AGPs by using respiratory masks and other PPE. First Minister, will you look again at the timetable and what other countries are doing as a matter of urgency to ensure the financial viability of dentistry practices in Wales? And, secondly, you earlier mentioned BME casualties in Wales during this pandemic. I would like to know how many people, out of the 2,122 casualties you mentioned earlier, actually come from the BME community, which is, I understand, a pretty high number, and what measures you are going to take, at your Government level, to make sure that we stop it in future. Thank you.
Diolch, Llywydd, a diolch i chithau, Prif Weinidog, am eich datganiad. Mae nifer o bractisau deintyddol yn fy rhanbarth i wedi cysylltu â mi, sy'n poeni am yr amserlen a gynigiwyd gan Brif Swyddog Deintyddol Cymru i ailgyflwyno gofal deintyddol. Y cynnig yw ailddechrau mwy o ofal brys wyneb yn wyneb o 1 Gorffennaf ymlaen, ac yna archwiliadau rheolaidd ym mis Hydref a gweithdrefnau sy'n cynhyrchu aerosol, fel llenwadau a choronau, o fis Ionawr 2021. Deintyddiaeth breifat yw mwy na hanner y gwasanaethau deintyddol yng Nghymru, ac mae nifer y practisau sy'n gweithredu 100 y cant o dan y GIG yn isel iawn. Mae eu hyfywedd ariannol yn dibynnu naill ai'n rhannol neu'n gyfan gwbl ar daliadau a dderbynnir gan gleifion sy'n cael gweithdrefnau sy'n cynhyrchu aerosol. Mae gwledydd eraill yn caniatáu i ddeintyddion ddilyn gweithdrefnau sy'n cynhyrchu aerosol drwy ddefnyddio masgiau anadlu a chyfarpar diogelu personol arall. Prif Weinidog, a wnewch chi edrych eto ar yr amserlen a'r hyn y mae gwledydd eraill yn ei wneud fel mater o frys i sicrhau hyfywedd ariannol practisau deintyddol yng Nghymru? Ac, yn ail, soniasoch yn gynharach am salwch ymhlith pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yng Nghymru yn ystod y pandemig hwn. Hoffwn wybod faint o bobl, o'r 2,122 o'r rhai sydd wedi marw o'r salwch y soniasoch amdanyn nhw'n gynharach, sy'n dod o'r gymuned pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig mewn gwirionedd, sydd, yn ôl a ddeallaf, yn nifer eithaf uchel, a pha gamau ydych chi'n mynd i'w cymryd, ar lefel eich Llywodraeth, i sicrhau ein bod ni'n ei atal yn y dyfodol. Diolch.
Thank you, Llywydd. Shall I take the second of Mohammad Asghar's questions first? I don't have that figure in front of me, but we will have it, and I'm happy, of course, to share that with him. I know that he will have been taking an interest in the group chaired by Judge Ray Singh, and I know that he is personally acquainted with Professor Keshav Singhal and other leading clinicians who've contributed to the self-assessment tool that we are using in Wales. So, I want to give him an assurance that we are drawing on all the expertise we can find from within the community in Wales, as well as beyond, to try to make sure that we have measures in place to properly protect people from black and minority ethnic communities from the additional impact that this disease has on people from those important communities.
On the first point about dental practices, we will publish, Llywydd, the letter that the chief dental officer has provided to dental practices in Wales, setting out her three-stage plan for the reopening of dentistry in Wales. I know that she will remain in dialogue with the British Dental Association and other important interests in the dental profession in Wales. Of course we would like to see more dental activity being available—it's a very important part of what primary care provision in Wales offers to Welsh citizens. But there are some particular challenges in dental practice. You can't practice dentistry at a 2m distance, and aerosol procedures in particular carry a very high risk of the virus being carried from patients to dentists and from dentists to patients. So, the chief dental officer will continue to be in those discussions. We will publish her advice. We want more dentistry to happen in Wales, but we have to make sure that we do it in a way that protects the health and welfare of dental practitioners and their staff, as well as the people that they serve.
Diolch, Llywydd. A gaf i ateb yr ail o gwestiynau Mohammad Asghar yn gyntaf? Nid yw'r ffigur hwnnw gen i o fy mlaen, ond bydd gennym ni, ac rwy'n hapus, wrth gwrs, i rannu hwnnw gydag ef. Gwn y bydd wedi bod yn cymryd diddordeb yn y grŵp a gadeirir gan y Barnwr Ray Singh, a gwn ei fod yn adnabod yn bersonol yr Athro Keshav Singhal a chlinigwyr blaenllaw eraill sydd wedi cyfrannu at yr offeryn hunanasesu yr ydym ni'n ei ddefnyddio yng Nghymru. Felly, hoffwn roi sicrwydd iddo ein bod ni'n manteisio ar yr holl arbenigedd y gallwn ni ddod o hyd iddo o'r gymuned yng Nghymru, yn ogystal â thu hwnt, i geisio gwneud yn siŵr bod gennym ni fesurau ar waith i ddiogelu pobl o gymunedau pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig yn briodol rhag yr effaith ychwanegol y mae'r clefyd hwn yn ei chael ar bobl o'r cymunedau pwysig hynny.
O ran y pwynt cyntaf am bractisau deintyddol, byddwn yn cyhoeddi, Llywydd, y llythyr y mae'r prif swyddog deintyddol wedi'i ddarparu i bractisau deintyddol yng Nghymru, gan nodi ei chynllun tri cham ar gyfer ailagor deintyddiaeth yng Nghymru. Gwn y bydd hi'n parhau i drafod gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain a buddiannau pwysig eraill yn y proffesiwn deintyddol yng Nghymru. Wrth gwrs, hoffem weld mwy o weithgarwch deintyddol ar gael—mae'n rhan bwysig iawn o'r hyn y mae darpariaeth gofal sylfaenol yng Nghymru yn ei gynnig i ddinasyddion Cymru. Ond ceir rhai heriau penodol o ran ymarfer deintyddol. Ni allwch chi ymarfer deintyddiaeth o bellter o 2m, ac mae risg uchel iawn yn gysylltiedig â gweithdrefnau aerosol yn arbennig o ran trosglwyddo'r feirws o gleifion i ddeintyddion ac o ddeintyddion i gleifion. Felly, bydd y prif swyddog deintyddol yn parhau i fod yn y trafodaethau hynny. Byddwn yn cyhoeddi ei chyngor. Rydym ni eisiau i fwy o ddeintyddiaeth ddigwydd yng Nghymru, ond mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr ein bod ni'n ei wneud mewn ffordd sy'n diogelu iechyd a lles ymarferwyr deintyddol a'u staff, yn ogystal â'r bobl y maen nhw'n eu gwasanaethu.
First Minister, your Government announced on Sunday that the guidelines for people who've been told to shield were changing the following day. I'm aware that there's a lot of concern from people who were told to shield to protect their lives that these changes were brought forward with little warning and when the R rate is still high. This morning you will have received a letter from 32 health charities active in Wales, outlining their deep concerns about these changes. They want an explanation about the rationale for the sudden departure from existing guidelines. They ask that shielders are told directly about changes rather than finding out through a press statement, and they want the sector to be informed of changes in advance in the future, so that they can prepare. They request that you meet them to discuss their concerns. First Minister, will you do that?
Prif Weinidog, cyhoeddodd eich Llywodraeth ddydd Sul bod y canllawiau i bobl y dywedwyd wrthyn nhw am warchod yn newid y diwrnod canlynol. Rwy'n ymwybodol bod llawer o bryder ymhlith pobl y dywedwyd wrthyn nhw i warchod i ddiogelu eu bywydau bod y newidiadau hyn wedi eu cyflwyno heb fawr o rybudd a phan fo'r gyfradd R yn dal i fod yn uchel. Y bore yma, byddwch wedi cael llythyr gan 32 o elusennau iechyd sy'n weithredol yng Nghymru, yn amlinellu eu pryderon dwys am y newidiadau hyn. Maen nhw eisiau esboniad am y rhesymeg dros y newid sydyn o'r canllawiau presennol. Maen nhw'n gofyn i'r rhai sy'n gwarchod gael eu hysbysu'n uniongyrchol am newidiadau yn hytrach na darganfod trwy ddatganiad i'r wasg, ac maen nhw eisiau i'r sector gael ei hysbysu am newidiadau ymlaen llaw yn y dyfodol, fel ei fod yn gallu paratoi. Maen nhw'n gofyn i chi gyfarfod â nhw i drafod eu pryderon. Prif Weinidog, a wnewch chi hynny?
Llywydd, the chief medical officer will write to all people on the shielded list this week in Wales, setting out our advice to them for the coming period. Let's just be clear that what this is is advice. Nobody is instructing sheltered people to do anything that they do not feel comfortable in doing.
The medical advice from the four chief medical officers is that, at this time of year, when the virus is far, far less significant out of doors, we should have offered the opportunity to shielded people who wanted to go outside in carefully controlled conditions—to let them know that it is safe for them to do so if they choose to do so. But nobody is requiring any sheltered person to do anything that they do themselves not feel comfortable in doing.
The chief medical officer will set out his latest advice in a letter that will go to every shielded person in Wales. They remain very much at the top of our list of priorities, to make sure that we continue to offer them the best advice so that they stay safe and they stay well.
Let nobody forget that there is more than one harm from coronavirus, and being confined to your home with no prospect of being able to leave it comes with real harms as well to people's sense of well-being and other parts of their health. That is why the four chief medical officers came to the conclusion that they did, not because anybody wants to do anything that would harm sheltered people—of course not. But the advice to them is that if they feel confident and willing to do so, now they are able to take exercise out of doors and to meet one other household out of doors, in the right conditions, provided that is something that they themselves would choose to do.
Llywydd, bydd y prif swyddog meddygol yn ysgrifennu at bawb sydd ar y rhestr a warchodir yr wythnos hon yng Nghymru, gan nodi ein cyngor iddyn nhw ar gyfer y cyfnod sydd i ddod. Gadewch i ni fod yn eglur mai cyngor yw hwn. Nid oes neb yn cyfarwyddo pobl sy'n gwarchod i wneud unrhyw beth nad ydyn nhw'n teimlo'n gyfforddus yn ei wneud.
Y cyngor meddygol gan y pedwar prif swyddog meddygol, ar yr adeg hon o'r flwyddyn, pan fo'r feirws yn llawer iawn llai arwyddocaol yn yr awyr agored, yw y dylem ni fod wedi cynnig y cyfle i bob a warchodir a oedd eisiau mynd allan mewn amodau wedi'u rheoli'n ofalus—i roi gwybod iddyn nhw ei bod hi'n ddiogel iddyn nhw wneud hynny os ydyn nhw'n dewis gwneud hynny. Ond nid oes neb yn mynnu bod unrhyw berson sy'n gwarchod yn gwneud dim nad yw'n teimlo'n gyfforddus yn ei wneud.
Bydd y prif swyddog meddygol yn nodi ei gyngor diweddaraf mewn llythyr a fydd yn mynd at bob person a warchodir yng Nghymru. Maen nhw'n sicr yn dal i fod ar frig ein rhestr o flaenoriaethau, i wneud yn siŵr ein bod ni'n parhau i gynnig y cyngor gorau iddyn nhw fel eu bod nhw'n cadw'n ddiogel ac yn cadw'n iach.
Ni ddylai neb anghofio bod mwy nag un niwed o'r coronafeirws, a bod cael eich cyfyngu i'ch cartref heb ddim gobaith o allu ei adael yn dod â niwed gwirioneddol hefyd i synnwyr pobl o les a rhannau eraill o'u hiechyd. Dyna pam y daeth y pedwar prif swyddog meddygol i'r casgliad a wnaethant, nid oherwydd bod unrhyw un eisiau gwneud unrhyw beth a fyddai'n niweidio pobl a warchodir—nage wrth gwrs. Ond y cyngor iddyn nhw yw os ydyn nhw'n teimlo'n hyderus ac yn barod i wneud hynny, eu bod nhw'n cael gwneud ymarfer corff yn yr awyr agored bellach a chyfarfod ag un aelwyd arall yn yr awyr agored, o dan yr amodau iawn, cyn belled â bod hynny'n rhywbeth y bydden nhw eu hunain yn dewis ei wneud.
First Minister, on 1 May you announced that the Welsh Government would fund an extra payment of £500 to social care workers in care homes and domiciliary care workers throughout Wales:
'This payment is designed to provide some further recognition of the value we attach to everything'
that social care workers do to
'support both our NHS and our wider society.'
My questions are: when will it be paid? How will it be paid? Is it a one-off payment or will it be added to wages? Will it be treated as wages and taxed, or treated as a gift and not taxed?
Prif Weinidog, fe wnaethoch gyhoeddi ar 1 Mai y byddai Llywodraeth Cymru yn ariannu taliad ychwanegol o £500 i weithwyr gofal cymdeithasol mewn cartrefi gofal a gweithwyr gofal cartref ledled Cymru:
'Diben y taliad hwn yw rhoi cydnabyddiaeth bellach o’n gwerthfawrogiad am bopeth'
y mae gweithwyr gofal cymdeithasol yn ei wneud i
'gefnogi ein GIG a’r gymdeithas ehangach.'
Dyma fy nghwestiynau i: pryd y bydd yn cael ei dalu? Sut y bydd yn cael ei dalu? Ai taliad untro ydyw neu a fydd yn cael ei ychwanegu at gyflogau? A fydd yn cael ei drin fel cyflog ac yn cael ei drethu, neu'n cael ei drin fel rhodd a ddim yn cael ei drethu?
Well, Llywydd, there will be answers to all of those questions, but those answers were contingent upon a reply from the UK Government to our plea to them to make this payment free of tax and free of national insurance contributions. It was deeply disappointing to receive a response from the Financial Secretary to the Treasury on Monday declining to do that. That, of course, now means we will have to think through a whole series of issues to try to minimise the impact of that Treasury decision. It's not possible to answer all of Mike Hedges's questions this morning, because we had hoped that there was a different and far better solution.
We wanted our £500 to go directly to the people who we have identified for the contribution they have made, because they are amongst the least well-paid people in our workforce. We weren't asking the Treasury for money, we were simply asking them not to rob those people of the money that the Welsh Government was providing to them. Now, a significant amount of the money that the Welsh Government is still going to provide to those social care workers will end up not in their pockets but in the pockets of the Treasury.
We will have to reconsider a whole number of the questions that Mike Hedges has quite properly raised to try and find ways of mitigating that decision, but the real answer is that this shouldn't be subject to tax and it shouldn't be subject to national insurance, and then we wouldn't have to worry about finding ways of trying to make that impact less significant.
Wel, Llywydd, fe fydd atebion i'r holl gwestiynau yna, ond roedd yr atebion hynny yn amodol ar ateb gan Lywodraeth y DU i'n ple iddyn nhw wneud y taliad hwn yn rhydd o dreth ac yn rhydd o gyfraniadau yswiriant gwladol. Siomedig iawn oedd cael ymateb gan yr Ysgrifennydd Ariannol i'r Trysorlys ddydd Llun yn gwrthod gwneud hynny. Mae hynny, wrth gwrs, yn golygu bellach y bydd yn rhaid i ni roi ystyriaeth i amrywiaeth eang o faterion i geisio sicrhau bod effaith y penderfyniad hwnnw gan y Trysorlys cyn lleied â phosibl. Nid yw'n bosibl ateb holl gwestiynau Mike Hedges y bore yma, gan ein bod ni wedi gobeithio y byddai ateb gwahanol a llawer gwell.
Roeddem ni eisiau i'n £500 fynd yn syth i'r bobl yr ydym ni wedi eu cydnabod am y cyfraniad y maen nhw wedi ei wneud, oherwydd maen nhw ymhlith y bobl sy'n cael y cyflog lleiaf yn ein gweithlu. Nid oeddem ni'n gofyn i'r Trysorlys am arian, dim ond gofyn yr oeddem ni iddyn nhw beidio â dwyn yr arian yr oedd Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i'r bobl hynny oddi wrthyn nhw. Nawr, bydd swm sylweddol o'r arian y mae Llywodraeth Cymru yn dal i fynd i'w ddarparu i'r gweithwyr gofal cymdeithasol hynny yn y pen draw nid yn eu pocedi nhw ond ym mhocedi'r Trysorlys.
Bydd yn rhaid i ni ailystyried nifer fawr o'r cwestiynau y mae Mike Hedges wedi eu codi yn gwbl briodol i geisio dod o hyd i ffyrdd o liniaru'r penderfyniad hwnnw, ond yr ateb gwirioneddol yw na ddylai hyn fod yn destun treth ac na ddylai fod yn destun yswiriant gwladol, ac wedyn ni fyddai'n rhaid i ni boeni am ddod o hyd i ffyrdd o geisio gwneud yr effaith honno'n llai sylweddol.
Just picking up on what you said earlier about dentistry, once we see the three-stage plan that the chief medical officer is going to be publishing, I hope we're going to be able to accelerate the timetable for resuming modern dentistry where we drill and fill tooth decay rather than, as at the moment, having to extract the tooth, which obviously can never be replaced. Obviously, this is very important to people's general health.
Otherwise, I would be wanting to look at small businesses that are completely reliant on being able to operate locally, and obviously the proceeds of their business stay locally as well—in particular, hairdressing. Nobody is going to die of not having a haircut, but for elderly people in particular, that social occasion of going to the hairdresser's can be a very, very important part of their engagement with the community. For example, the Headmistress salon, run by Alison Corria at the Maelfa in Llanedeyrn for over 40 years, has a very high number of elderly customers. She is very keen to restart as soon as she has permission to do so, and has been able to put in place all the restrictions that the NHBF guidance indicates, which I know the Government has been discussing with them. So—
Dim ond i ymateb i'r hyn a ddywedasoch yn gynharach am ddeintyddiaeth, ar ôl i ni weld y cynllun tri cham y bydd y prif swyddog meddygol yn ei gyhoeddi, rwy'n gobeithio ein bod ni'n mynd i allu cyflymu'r amserlen ar gyfer ailddechrau deintyddiaeth fodern lle'r ydym ni'n drilio ac yn llenwi pydredd dannedd yn hytrach na gorfod tynnu'r dant, fel sy'n digwydd ar hyn o bryd, na ellir byth cael un yn ei le yn amlwg, mae hyn yn bwysig iawn i iechyd cyffredinol pobl.
Fel arall, byddwn i eisiau edrych ar fusnesau bach sy'n gwbl ddibynnol ar allu gweithredu'n lleol, ac yn amlwg mae enillion eu busnesau yn aros yn lleol hefyd—yn enwedig trin gwallt. Nid oes neb yn mynd i farw o beidio â chael torri ei wallt, ond i bobl oedrannus yn arbennig, gall yr achlysur cymdeithasol hwnnw o fynd at y triniwr gwallt fod yn rhan bwysig iawn o'u hymgysylltiad â'r gymuned. Er enghraifft, mae gan siop trin gwallt Headmistress, sy'n cael ei rhedeg gan Alison Corria yn y Maelfa yn Llanedeyrn ers dros 40 o flynyddoedd, nifer fawr iawn o gwsmeriaid oedrannus. Mae'n awyddus iawn i ailgychwyn cyn gynted ag y bydd ganddi ganiatâd i wneud hynny, ac mae wedi gallu cyflwyno'r holl gyfyngiadau y mae canllawiau'r NHBF yn eu nodi, y gwn fod y Llywodraeth wedi bod yn eu trafod gyda nhw. Felly—
You need to come to a question now, Jenny.
Mae angen i chi ddod at gwestiwn nawr, Jenny.
So, I wondered if you could just tell us, if we're only going to be able to make one change at a time, as recommended by the WHO and SAGE, can we really afford to only make any change at three-week periods?
Felly, roeddwn i'n meddwl tybed a allech chi ddweud wrthym ni, os mai dim ond un newid y byddwn ni'n gallu ei wneud ar y tro, fel yr argymhellir gan Sefydliad Iechyd y Byd a SAGE, a allwn ni wir fforddio i wneud unrhyw newid ar ôl pob cyfnod o dair wythnos yn unig?
Llywydd, thank you. The answer to the question at the end is that we don't have to wait for the end of a three-week period to make a change, and we've had examples during the crisis in which we've made changes between three-week intervals where there's been a compelling case to do so.
Llywydd, I want to agree and recognise what Jenny Rathbone has said about the wider importance of hairdressing. When I was the health Minister, I vividly remember a GP in a rural part of Wales saying to me that his best source of intelligence about people with the beginnings of dementia came from a local hairdresser in his community, because she was somebody who knew her clientele over 30 years. She spotted when people coming into her salon were not quite as on top of things as they once used to be, and she could make an informal, early sort of referral to the dementia service that he ran in his community. So, I absolutely understand what Jenny meant when she talked about the fact that it's more than just having a haircut. But we will consider hairdressing alongside everything else.
One of the real difficulties, Llywydd, that I have to try and explain to people is that there are so many aspects of life where individually you can make a case for reopening, and by themselves people make the case that this wouldn't materially add to the risk of coronavirus circulating—it'll only be a little marginal addition. The problem for the Government is you've got to add up all those marginal additions, and quite soon all those marginal additions turn out to be quite a significant risk. We have to weigh up, not simply dental practices or hairdressing or tennis playing or all the many things that people understandably have an interest in, and then come to a decision in the round.
We'll do that with dentistry as well. I know, as I said to Mohammad Asghar, that the chief dental officer in her discussions with the profession will want to bring things back on as quickly as possible, and of course her focus with the profession is on preventative dentistry. We want dentists not to have to drill or fill even, let alone extract. We want them working as the new contract rewards them: for making sure that young people grow up looking after their teeth in a way that means they don't need that sort of dentistry, other than in a minimum sort of way.
Llywydd, diolch. Yr ateb i'r cwestiwn ar y diwedd yw nad oes yn rhaid i ni aros tan ddiwedd cyfnod o dair wythnos i wneud newid, ac rydym ni wedi cael enghreifftiau yn ystod yr argyfwng lle'r ydym ni wedi gwneud newidiadau rhwng cyfnodau o dair wythnos lle bu achos cymhellol dros wneud hynny.
Llywydd, hoffwn gytuno a chydnabod yr hyn y mae Jenny Rathbone wedi ei ddweud am bwysigrwydd ehangach trin gwallt. Pan mai fi oedd y Gweinidog iechyd, rwy'n cofio'n eglur feddyg teulu mewn rhan wledig o Gymru yn dweud wrthyf i bod ei ffynhonnell orau o wybodaeth am bobl sy'n dechrau dioddef o ddementia yn dod gan siop trin gwallt leol yn ei gymuned, gan ei bod hi'n rhywun a oedd wedi adnabod ei chleientiaid dros 30 mlynedd. Roedd hi'n gweld pan nad oedd pobl a oedd yn dod i'w siop mor siŵr o'u pethau ag yr oedden nhw'n arfer bod, a gallai wneud ryw fath atgyfeiriad anffurfiol cynnar at y gwasanaeth dementia yr oedd ef yn ei redeg yn ei gymuned. Felly, rwy'n deall yn llwyr yr hyn yr oedd Jenny yn ei olygu pan roedd hi'n sôn am y ffaith ei fod yn fwy na dim ond torri gwallt. Ond byddwn yn ystyried trin gwallt ochr yn ochr â phopeth arall.
Un o'r anawsterau gwirioneddol, Llywydd, y mae'n rhaid i mi geisio ei egluro i bobl yw bod cymaint o agweddau ar fywyd lle gallwch chi wneud dadl unigol dros eu hailagor, ac ar eu pennau eu hunain mae pobl yn gwneud y ddadl na fyddai hyn yn ychwanegu'n sylweddol at y risg o coronafeirws yn cylchredeg—bydd yn fân ychwanegiad ymylol yn unig. Y broblem i'r Llywodraeth yw bod yn rhaid i chi adio'r holl ychwanegiadau ymylol hynny at ei gilydd, ac yn eithaf buan mae'r holl ychwanegiadau ymylol hynny yn diweddu fel bod yn risg eithaf sylweddol. Mae'n rhaid i ni bwyso a mesur, nid dim ond practisau deintyddol neu drin gwallt neu chwarae tenis neu'r holl bethau y mae pobl, yn ddealladwy, yn ymddiddori ynddyn nhw, ac yna gwneud penderfyniad cyffredinol.
Byddwn ni'n gwneud hynny gyda deintyddiaeth hefyd. Gwn, fel y dywedais wrth Mohammad Asghar, y bydd y prif swyddog deintyddol yn ei thrafodaethau gyda'r proffesiwn eisiau ailgyflwyno pethau cyn gynted a phosibl, ac wrth gwrs mae ei phwyslais gyda'r proffesiwn ar ddeintyddiaeth ataliol. Rydym ni eisiau i ddeintyddion beidio â gorfod drilio na llenwi hyd yn oed, heb sôn am dynnu. Rydym ni eisiau iddyn nhw weithio fel y mae'r contract newydd yn eu gwobrwyo: am wneud yn siŵr bod pobl ifanc yn tyfu i fyny gan ofalu am eu dannedd mewn ffordd sy'n golygu nad oes angen y math hwnnw o ddeintyddiaeth arnyn nhw, ac eithrio yn y ffordd leiaf posibl.
First Minister, you began this session by telling us a little bit about the methodology you used for introducing rules and regulations, and I'd like to raise the point that, as of 22 May, repeat breaches of coronavirus regulations can land you with a fine of £1,920. That came in under the fourth amendment to the coronavirus restriction regulations, through the made-affirmative procedure, which gives this Parliament 28 days to ratify that law or not. Now, these regulations were ready before the Whitsun break, before the legislation clock stopped. As you said earlier in this session, these are laws—laws made by the Executive, not the legislature—and they do impose a penalty. So, why aren't we debating them today instead of 17 June, just short of a month after they come into force as Government-made law?
Prif Weinidog, dechreuasoch y sesiwn hon drwy ddweud ychydig wrthym ni y dull a ddefnyddiwyd gennych chi i gyflwyno rheolau a rheoliadau, a hoffwn godi'r pwynt y gall achosion mynych o dorri rheoliadau coronafeirws, o 22 Mai, arwain at ddirwy o £1,920. Cyflwynwyd hynny o dan y pedwerydd gwelliant i'r rheoliadau cyfyngiadau coronafeirws, drwy'r weithdrefn a wnaed yn gadarnhaol, sy'n rhoi 28 diwrnod i'r Senedd hon gadarnhau'r gyfraith honno ai peidio. Nawr, roedd y rheoliadau hyn yn barod cyn toriad y Sulgwyn, cyn i'r cloc deddfwriaeth stopio. Fel y dywedasoch yn gynharach yn y sesiwn hon, deddfau yw'r rhain—deddfau a wneir gan y Weithrediaeth, nid y ddeddfwrfa—ac maen nhw'n gorfodi cosb. Felly, pam nad ydym ni'n eu trafod nhw heddiw yn hytrach na 17 Mehefin, ychydig yn llai na mis ar ôl iddyn nhw ddod i rym fel deddf a wnaed gan y Llywodraeth?
Well, Llywydd, they'll be debated within the rules that are set out for those things. We're not breaching those limits. I'm not trying to trivialise the point that the Member makes; it's really important. I completely agree with her that it is the legislature's responsibility to approve or not approve the changes that the Government proposes, and it's very important that the legislature has that opportunity. But we are providing that opportunity.
We wanted to bring a package of measures together so that the Senedd could look at them in that rounded way, because there are choices that have to be made, and, just as I said to Jenny Rathbone that it's the cumulative impact of different changes you have to think of, in some ways, it's the cumulative impact of all the changes to the law that Assembly Members will be interested in as well. So, it's not with any intention of not complying with the necessary and important requirement for Assembly Members to have the final say in these things that we've offered the timetable that we have; it's to bring together a series of changes that we are proposing, allowing Assembly Members to see them altogether and make their minds up as to whether or not they wish to support them, based on the totality of what the Government proposes.
Wel, Llywydd, byddan nhw'n cael eu trafod yn unol â'r rheolau sy'n bodoli ar gyfer y pethau hynny. Dydyn ni ddim yn torri'r terfynau hynny. Nid wyf i'n ceisio bychanu'r pwynt y mae'r Aelod yn ei wneud; mae'n bwysig iawn. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi mai cyfrifoldeb y ddeddfwrfa yw cymeradwyo neu beidio â chymeradwyo'r newidiadau y mae'r Llywodraeth yn eu cynnig, ac mae'n bwysig iawn bod y ddeddfwrfa'n cael y cyfle hwnnw. Ond rydym ni yn cynnig y cyfle hwnnw.
Roeddem ni eisiau dod â phecyn o fesurau at ei gilydd fel y gallai'r Senedd edrych arnyn nhw yn y ffordd gynhwysfawr honno, gan fod dewisiadau y mae'n rhaid eu gwneud, ac, yn union fel y dywedais i wrth Jenny Rathbone mai effaith gronnol gwahanol newidiadau y mae'n rhaid i chi feddwl amdanyn nhw, mewn rhai ffyrdd, effaith gronnol yr holl newidiadau i'r gyfraith y bydd gan Aelodau'r Cynulliad ddiddordeb ynddyn nhw hefyd. Felly, nid gydag unrhyw fwriad o beidio â chydymffurfio â'r gofyniad angenrheidiol a phwysig i Aelodau'r Cynulliad gael y gair olaf yn y pethau hyn yr ydym ni wedi cynnig yr amserlen yr ydym wedi ei chynnig; mae er mwyn dod â chyfres o newidiadau yr ydym ni'n eu cynnig ynghyd, gan alluogi Aelodau'r Cynulliad i'w gweld gyda'i gilydd a phenderfynu a ydyn nhw eisiau eu cefnogi nhw ai peidio, ar sail cyfanrwydd yr hyn y mae'r Llywodraeth yn ei gynnig.
Alun Davies.
Alun Davies.
I'm grateful to you, Presiding Officer. First Minister, the overwhelming majority of people in Blaenau Gwent are fully supportive of the approach that you have taken and the Welsh Government have taken over the past few months, and they recognise the importance of continuing with a very cautious approach. I'm interested in understanding how you see this moving forward.
You said at a press conference that, with the trace and testing system now in place, there may be local lockdowns where there may be a local outbreak in terms of the disease moving forward. I wonder if you could explain how you see that working and whether you see the capacity for differential rules being applied in different parts of the country. I think that's something that will be of interest to a lot of people.
And, also, as we move forward over these few months, you've appointed Jeremy Miles to look at recovery from COVID and the impact of COVID. I very much agree with the point that Mick Antoniw made earlier in this session about the impact of job losses in the aviation sector, but we know that the overall economic impact will be most keenly felt in communities such as Blaenau Gwent. How do you see the work that Jeremy is undertaking in order to address those issues of the economic impact of COVID? We've had fantastic public support for keeping people safe through this infection. Now, how do we continue to keep people safe in terms of employment and jobs and the economy as we move forward into recovery?
Rwy'n ddiolchgar i chi, Llywydd. Prif Weinidog, mae mwyafrif llethol y bobl ym Mlaenau Gwent yn gwbl gefnogol o'r dull yr ydych chi wedi ei fabwysiadu ac mae Llywodraeth Cymru wedi ei fabwysiadu dros y misoedd diwethaf, ac maen nhw'n cydnabod pwysigrwydd parhau â dull gofalus iawn. Mae gen i ddiddordeb mewn deall sut yr ydych chi'n gweld hyn yn symud ymlaen.
Dywedasoch mewn cynhadledd i'r wasg ei bod hi'n bosibl, gyda'r system olrhain a phrofi ar waith erbyn hyn, y bydd cyfyngiadau symud lleol lle gallai fod achosion lleol o ran y clefyd yn y dyfodol. Tybed a allech chi egluro sut yr ydych chi'n gweld hynny'n gweithio ac a ydych chi'n gweld y gallu i wahanol reolau gael eu gweithredu mewn gwahanol rannau o'r wlad. Rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth a fydd o ddiddordeb i lawer o bobl.
A hefyd, wrth i ni symud ymlaen dros yr ychydig fisoedd hyn, rydych chi wedi penodi Jeremy Miles i edrych ar adferiad o COVID ac o effaith COVID. Rwy'n cytuno'n llwyr â'r pwynt a wnaeth Mick Antoniw yn gynharach yn y sesiwn hon am effaith colli swyddi yn y sector hedfan, ond rydym ni'n gwybod y bydd yr effaith economaidd gyffredinol yn cael ei theimlo fwyaf mewn cymunedau fel Blaenau Gwent. Sut ydych chi'n gweld y gwaith y mae Jeremy yn ei wneud er mwyn mynd i'r afael â'r materion hynny o effaith economaidd COVID? Rydym ni wedi cael cefnogaeth wych gan y cyhoedd i gadw pobl yn ddiogel drwy'r haint hwn. Nawr, sut yr ydym ni'n parhau i gadw pobl yn ddiogel o ran cyflogaeth a swyddi a'r economi wrth i ni symud ymlaen i adferiad?
Llywydd, can I thank Alun Davies for those really important questions? My colleague Vaughan Gething will provide further details of the roll-out of the test, trace and protect process over the first part of this week, and it does provide us—together with the Joint Biosecurity Centre that we hope to be members of, it will provide us with more fine-grained and local information about outbreaks of coronavirus. And it may well be that the best way in the future of trying to make sure that coronavirus doesn't spread again will be to have more local action. In normal public health infection controls, that is exactly what you would see. In much smaller outbreaks of measles or something like that, it would be a local action that would be put in place.
It isn't guaranteed to be like that. If there are measures being taken elsewhere that lead to a sudden and much more general surge in coronavirus, then we can't rule out the prospect that more significant measures on a wider scale might still be necessary. But we want to avoid that if we can in Wales, and one way will be to use the TTP and other sources of intelligence to try and hone our response in more local areas—
Llywydd, a gaf i ddiolch i Alun Davies am y cwestiynau gwirioneddol bwysig yna? Bydd fy nghyd-Weinidog, Vaughan Gething, yn rhoi rhagor o fanylion am gyflwyno'r broses profi, olrhain a diogelu yn ystod rhan gyntaf yr wythnos hon, ac mae yn rhoi i ni—ynghyd â'r Gyd-ganolfan Bioddiogelwch y gobeithiwn fod yn aelodau ohoni, bydd yn rhoi mwy o wybodaeth fanwl iawn a lleol i ni am achosion o coronafeirws. Ac mae'n ddigon posibl mai'r ffordd orau yn y dyfodol o geisio gwneud yn siŵr nad yw coronafeirws yn lledaenu unwaith eto fydd cael mwy o weithredu lleol. Mewn rheolaethau heintiau iechyd cyhoeddus arferol, dyna'n union y byddech chi'n ei weld. Mewn achosion llawer llai o'r frech goch neu rywbeth fel yna, gweithredu lleol fyddai'n cael ei roi ar waith.
Nid yw'n sicr o fod fel hynny. Os oes camau'n cael eu cymryd mewn mannau eraill sy'n arwain at ymchwydd sydyn a llawer mwy cyffredinol i coronafeirws, yna ni allwn ddiystyru'r posibilrwydd y gallai mesurau mwy sylweddol ar raddfa ehangach ddal i fod yn angenrheidiol. Ond rydym ni eisiau osgoi hynny os gallwn ni yng Nghymru, ac un ffordd fydd defnyddio profi, olrhain a diogelu a ffynonellau eraill o wybodaeth i geisio mireinio ein hymateb mewn ardaloedd mwy lleol—
Nick Ramsay—oh, sorry, First Minister.
Nick Ramsay—o, mae'n ddrwg gen i, Prif Weinidog.
Very quickly, because Alun Davies raised really important questions about recovery and life beyond coronavirus. This is a public health emergency, but it's an economic emergency as well. We have to chart our way through the coming months and continue to do those things that respond to the immediate emergency, but, after that, we will have to think absolutely seriously as to how we fashion a future for people that will be disrupted by the impact of coronavirus not just for those months, but for well beyond that, and that's the work that Jeremy Miles is leading.
Yn gyflym iawn, oherwydd fe gododd Alun Davies gwestiynau pwysig iawn am adferiad a bywyd y tu hwnt i coronafeirws. Argyfwng iechyd y cyhoedd yw hwn, ond mae'n argyfwng economaidd hefyd. Mae'n rhaid i ni lywio ein ffordd drwy'r misoedd sydd i ddod a pharhau i wneud y pethau hynny sy'n ymateb i'r argyfwng uniongyrchol, ond, ar ôl hynny, bydd yn rhaid i ni feddwl o ddifrif iawn am sut yr ydym ni'n llunio dyfodol i bobl y tarfwyd arnyn nhw gan effaith coronafeirws nid yn unig yn ystod y misoedd hynny, ond am ymhell y tu hwnt i hynny, a dyna'r gwaith y mae Jeremy Miles yn ei arwain.
First Minister, if I can ask you about two areas, firstly, briefly, I've been contacted by a constituent who is concerned that, as businesses come out of lockdown, there could be a number of issues that have developed over a long period of businesses being closed down, such as legionnaire's disease, for instance, that could generate subsequent public health issues. So, I wonder if you could tell me what advice and guidance is being given to businesses, or will be given to businesses, as the lockdown is lessened and people do return to work and their businesses.
Secondly, could you update us on what support is being made available for mental health services at this time during the pandemic? We know that the ongoing lockdown is resulting in mental health issues for many people—many of those in families, but particularly those living alone. And, of course, in the worst case scenarios this can lead to very severe problems, and even, in some cases, suicide. I wonder what data is being collected to monitor the mental health situation of people and what's being done to support those mental health services, including suicide prevention.
Prif Weinidog, os caf i eich holi am ddau faes, yn gyntaf, yn gryno, mae etholwr wedi cysylltu â mi sy'n pryderu, wrth i fusnesau ddod allan o'r cyfyngiadau symud, y gallai fod nifer o broblemau sydd wedi datblygu dros gyfnod hir o fusnesau ar gau, fel clefyd y llengfilwyr, er enghraifft, a allai greu problemau iechyd cyhoeddus dilynol. Felly, tybed a allech chi ddweud wrthyf i pa gyngor a chyfarwyddyd sy'n cael eu rhoi i fusnesau, neu a fydd yn cael eu rhoi i fusnesau, wrth i'r cyfyngiadau symud gael eu llacio ac i bobl ddychwelyd i'w gwaith ac i'w busnesau.
Yn ail, a allech chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ba gymorth sydd ar gael i wasanaethau iechyd meddwl ar yr adeg hon yn ystod y pandemig? Rydym ni'n gwybod bod y cyfyngiadau symud parhaus yn arwain at broblemau iechyd meddwl i lawer o bobl—llawer o'r rheini mewn teuluoedd, ond yn enwedig y rhai sy'n byw ar eu pennau eu hunain. Ac, wrth gwrs, yn y sefyllfaoedd gwaethaf gall hyn arwain at broblemau difrifol iawn, a hyd yn oed, mewn rhai achosion, hunanladdiad. Tybed pa ddata sy'n cael eu casglu i fonitro sefyllfa iechyd meddwl pobl a beth sy'n cael ei wneud i gynorthwyo'r gwasanaethau iechyd meddwl hynny, gan gynnwys atal hunanladdiad.
Llywydd, I thank Nick Ramsay for that. So, we published advice and guidance for businesses at the end of last week, having had it approved by the shadow social partnership council, and, as I said, I was very pleased that that advice was jointly endorsed by the TUC and the CBI in Wales. 'Keep Wales safe at work', the guidance is called, and there will be further, more sectorally specific guidance published as well. I will make sure that the specific point that Nick Ramsay has raised about things that may have built up while a business is closed that businesses need to think about and attend to—I'll go away and make an enquiry to make sure that the advice is covering that important issue.
On mental health services, Llywydd, more generally, the NHS is resuming some of its more normal activity. The number of beds that are free in our health service has fallen from 3,500 at its peak down to 1,700 today, and that's because more people are being admitted to hospital for non-COVID-related reasons. We've kept our mental health services going through the whole of this crisis, but we're able to resume more ordinary mental health services as well at this time. I think, last week, my colleagues Vaughan Gething and Kirsty Williams jointly announced further funding support for young people, particularly in families. I can give an assurance to Nick Ramsay, and other Members who take a close interest in it, that mental health has always been close to the top of the things that we have asked the health service to continue to do during the crisis and we are very keen indeed to strengthen the response that we're able to offer to those who have had mental health conditions specifically exacerbated by the experience of this awful illness.
Llywydd, hoffwn ddiolch i Nick Ramsay am hynna. Felly, cyhoeddwyd cyngor a chyfarwyddyd i fusnesau gennym ni ddiwedd yr wythnos diwethaf, ar ôl i'r cyngor partneriaeth cymdeithasol cysgodol eu cymeradwyo, ac, fel y dywedais, roeddwn i'n falch iawn bod y cyngor hwnnw wedi cael ei gymeradwyo ar y cyd gan y TUC a'r CBI yng Nghymru. 'Diogelu Cymru yn y gwaith' yw enw'r canllawiau, a bydd rhagor o ganllawiau mwy penodol i sectorau yn cael eu cyhoeddi hefyd. Byddaf yn gwneud yn siŵr bod y pwynt penodol y mae Nick Ramsay wedi'i godi ynglŷn â phethau a allai fod wedi codi tra bod busnes wedi cau y mae angen i fusnesau feddwl amdanyn nhw a rhoi sylw iddyn nhw—byddaf yn mynd i ffwrdd ac yn gwneud ymholiad i wneud yn siŵr bod y cyngor yn ymdrin â'r mater pwysig hwnnw.
O ran gwasanaethau iechyd meddwl, Llywydd, yn fwy cyffredinol, mae'r GIG yn ailddechrau rhai o'i weithgareddau mwy cyffredin. Mae nifer y gwelyau sy'n rhydd yn ein gwasanaeth iechyd wedi gostwng o 3,500 ar ei anterth i lawr i 1,700 heddiw, ac mae hynny oherwydd bod mwy o bobl yn cael eu derbyn i'r ysbyty am resymau nad ydyn nhw'n ymwneud â COVID. Rydym ni wedi cadw ein gwasanaethau iechyd meddwl i fynd drwy'r argyfwng hwn i gyd, ond rydym ni'n gallu ailafael mewn gwasanaethau iechyd meddwl mwy cyffredin hefyd ar hyn o bryd. Rwy'n credu, yr wythnos diwethaf, bod fy nghyd-Weinidogion Vaughan Gething a Kirsty Williams wedi cyhoeddi ar y cyd rhagor o gymorth ariannol i bobl ifanc, yn enwedig mewn teuluoedd. Gallaf roi sicrwydd i Nick Ramsay, ac Aelodau eraill sy'n cymryd diddordeb mawr ynddo, bod iechyd meddwl bob amser wedi bod yn agos at frig y pethau yr ydym ni wedi gofyn i'r gwasanaeth iechyd barhau i'w gwneud yn ystod yr argyfwng ac rydym ni'n awyddus dros ben i gryfhau'r ymateb yr ydym ni'n gallu ei gynnig i'r rhai y mae eu cyflyrau iechyd meddwl wedi eu gwaethygu yn benodol gan brofiad y salwch erchyll hwn.
First of all, First Minister, will you join with me in issuing a note of caution to those people tempted to cut their own hair during the course of coronavirus, as I am an example of that? I'd just explain that to Members.
But two serious points: first of all, tennis. I've been asked why tennis is not yet permitted. And, secondly, I have, within 5 miles of my constituency, no fewer than eight beaches, which are very popular. Five of them would normally have Royal National Lifeboat Institution lifeguard cover. Now, they're very grateful that they haven't seen the kind of mayhem that we've seen on some beaches in England—Durdle Door, of course, being one example. But the question I have is: what is the Welsh Government doing to make sure that people are aware of the fact that there's no lifeguard cover, when there normally would be at this time of year? And what information is being given to the public to make sure that they are safe, given the fact that that cover is not there?
Yn gyntaf oll, Prif Weinidog, a wnewch chi ymuno â mi i gyfleu nodyn o rybudd i'r bobl hynny a gaiff eu temtio i dorri eu gwallt eu hunain yn ystod cyfnod y coronafeirws, gan fy mod i'n enghraifft o hynny? Hoffwn esbonio hynny i'r Aelodau.
Ond dau bwynt difrifol: yn gyntaf oll, tenis. Gofynnwyd i mi pam nad yw tennis wedi'i ganiatáu eto. Ac, yn ail, mae gen i, o fewn 5 milltir i'm hetholaeth, ddim llai nag wyth traeth, sy'n boblogaidd iawn. Fel arfer, byddai gan bump ohonyn nhw wasanaethau achubwyr bywyd Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub. Nawr, maen nhw'n ddiolchgar iawn nad ydyn nhw wedi gweld y math o anhrefn yr ydym ni wedi ei weld ar rai traethau yn Lloegr—Durdle Door, wrth gwrs, yn un enghraifft. Ond y cwestiwn sydd gennyf yw: beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i wneud yn siŵr bod pobl yn ymwybodol o'r ffaith nad oes unrhyw wasanaethau achubwyr bywyd, er y byddai fel rheol ar yr adeg hon o'r flwyddyn? A pha wybodaeth sy'n cael ei rhoi i'r cyhoedd i wneud yn siŵr eu bod nhw'n ddiogel, o ystyried y ffaith nad yw'r ddarpariaeth honno ar gael?
I thank Carwyn Jones very much for his questions. Viewers to this will be, I think, believing that there was some collusion between him and Jenny Rathbone in her question urging the reopening of hairdressers in Wales.
But, to his serious points, on tennis, the point is this—I've answered it once already, Llywydd—that tennis can make a case for it by itself being capable of being reopened, being organised in a safe way. There are some challenges in tennis that people don't always think of in that. This virus can live on a tennis ball, and, when you play tennis, normally, certainly, a ball comes over the net and people pick it up and the person on the other side of the net picks the same ball up as well. So, it's not without its challenges to make tennis safe, but, even if it can be made safe, then, you know, gliding can be made safe, jet skiing can be made safe, bowling can be made safe. Many Members here will have received letters from different interests. What the Welsh Government has to do is to add up all those marginal extra risks and decide whether or not, in the round, that is a risk we are currently able to take. We decided last week that all the headroom that we have, more or less, was to be taken by allowing family and friends to see one another again, and we didn't feel that we could take the additional risk of opening up other parts of our normal life. We will continue to consider tennis alongside other outdoor sports as part of the current three-week review.
Llywydd, Carwyn Jones makes a very important point about lifeguard services and safety on beaches. Across the whole of the United Kingdom, the RNLI will only be operating 30 per cent of normal coverage this year because of the constraints that coronavirus has caused, and in Wales that means that there will only be 10 beaches in the whole of Wales that will have lifeguard cover, and that from 20 June to the beginning of September. So, it is very important to say to people, even people who live locally, even people who can get to the beach within 5 miles, that they will have to take particular extra care this year, because the help that would have been there normally, the supervision that would have been there normally to make sure that people can use the sea safely, will not be available in Wales in the way that it has been, and people will have to take very direct responsibility for making sure that they factor that into their plans, because safety will need to be their major consideration, and they won't have a fully operational RNLI service of the sort that we've all been so pleased to see in Wales over recent years.
Diolch yn fawr iawn i Carwyn Jones am ei gwestiynau. Bydd gwylwyr hyn, rwy'n meddwl, yn credu bod rhywfaint o gydgynllwynio rhyngddo ef a Jenny Rathbone yn ei chwestiwn yn annog ailagor siopau trin gwallt yng Nghymru.
Ond, ar ei bwyntiau difrifol, o ran tenis, y pwynt yw hyn—rwyf wedi ei ateb unwaith yn barod, Llywydd—y gall tenis wneud ei achos ei hun o fod yn gallu cael ei ailagor, o gael ei drefnu mewn modd ddiogel. Mae rhai heriau mewn tenis nad yw pobl bob amser yn meddwl amdanyn nhw yn hynny o beth. Gall y feirws hwn fyw ar bêl tenis, a, phan fyddwch chi'n chwarae tenis, fel arfer, yn sicr, mae pêl yn dod dros y rhwyd ac mae person yn ei chodi ac mae'r person ar yr ochr arall i'r rhwyd yn codi'r un bêl hefyd. Felly, nid yw gwneud tenis yn ddiogel heb ei heriau, ond, hyd yn oed os gellir ei wneud yn ddiogel, yna wyddoch chi, gall gleidio gael ei wneud yn ddiogel, gall sgïo jet gael ei wneud yn ddiogel, gall bowlio gael ei wneud yn ddiogel. Bydd llawer o'r Aelodau yma wedi derbyn llythyrau gan rai â gwahanol ddiddordebau. Yr hyn y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru ei wneud yw cyfrifo'r holl risgiau ymylol ychwanegol hynny a phenderfynu a yw hynny, yn gyffredinol, yn risg yr ydym ni'n gallu ei chymryd ar hyn o bryd. Fe wnaethom ni benderfynu yr wythnos diwethaf y byddai'r holl hyblygrwydd sydd gennym, fwy neu lai, yn cael ei ddefnyddio i ganiatáu i deulu a chyfeillion weld ei gilydd unwaith eto, ac nid oeddem ni'n teimlo y gallem ni gymryd y risg ychwanegol o agor rhannau eraill o'n bywyd arferol. Byddwn yn parhau i ystyried tenis gyda chwaraeon awyr agored eraill yn rhan o'r adolygiad tair wythnos presennol.
Llywydd, mae Carwyn Jones yn gwneud pwynt pwysig iawn am wasanaethau achubwyr bywyd a diogelwch ar draethau. Ar draws y Deyrnas Unedig gyfan, bydd Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub yn gweithredu dim ond 30 y cant o'u gwasanaeth arferol eleni oherwydd y cyfyngiadau y mae'r coronafeirws wedi eu hachosi, ac yng Nghymru mae hynny'n golygu mai dim ond ar 10 traeth yng Nghymru gyfan y bydd gofal gan achubwr bywyd, a hynny o 20 Mehefin hyd at ddechrau mis Medi. Felly, mae'n bwysig iawn i ddweud wrth bobl, hyd yn oed pobl sy'n byw yn lleol, hyd yn oed pobl sy'n gallu cyrraedd traeth o fewn 5 milltir, y bydd yn rhaid iddyn nhw gymryd gofal ychwanegol arbennig eleni, oherwydd ni fydd y cymorth a fyddai wedi bod yno fel arfer, yr oruchwyliaeth a fyddai wedi bod yno fel arfer i sicrhau bod pobl yn gallu defnyddio'r môr yn ddiogel, ar gael yng Nghymru yn y modd y bu o'r blaen, a bydd yn rhaid i bobl gymryd cyfrifoldeb uniongyrchol iawn dros sicrhau eu bod yn ystyried hynny yn eu cynlluniau, oherwydd bydd angen i ddiogelwch fod yn brif ystyriaeth iddyn nhw, ac ni fydd ganddyn nhw wasanaeth cwbl weithredol Sefydliad Cenedlaethol Brenhinol y Badau Achub o'r math yr ydym ni i gyd wedi bod mor falch o'i weld yng Nghymru dros y blynyddoedd diwethaf.
Diolch i'r Prif Weinidog.
I thank the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiwn amserol. Mae'r cwestiwn amserol i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog, ac, yn gofyn y cwestiwn amserol, dwi'n galw ar Neil McEvoy.
The next item is the topical question. The topical question is to be answered by the Deputy Minister, and I call on Neil McEvoy to ask the question.
1. Yng ngoleuni'r digwyddiadau yn yr Unol Daleithiau, ar draws y byd a phrotestiadau yng Nghymru yn dilyn marwolaeth George Floyd, a wnaiff Llywodraeth Cymru amlinellu ei pholisïau ar gydlyniant cymunedol? TQ441
1. In light of the events in the USA, across the world and protests in Wales following the death of George Floyd, will the Welsh Government outline its policies on community cohesion? TQ441
I thank the Member for the question. The death of George Floyd is a tragedy. The impacts of this case are felt globally, and Wales is not immune from racism. We must continue to confront it. Our community cohesion and equality and inclusion programme embeds close engagement with black, Asian and minority ethnic communities to foster good relations and to tackle race inequality in Wales.
Diolch i'r Aelod am y cwestiwn. Mae marwolaeth George Floyd yn drychineb. Caiff effeithiau'r achos hwn eu teimlo yn fyd-eang, ac nid yw Cymru yn rhydd rhag hiliaeth. Mae'n rhaid i ni barhau i'w wynebu. Mae ein rhaglen cydraddoldeb a chynhwysiant a chydlyniad cymunedol yn ymgorffori ymgysylltiad agos â chymunedau pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig er mwyn meithrin cysylltiadau da a mynd i'r afael ag anghydraddoldeb hiliol yng Nghymru.
Thanks, Minister. I sit here today as the first Welsh-born person of colour to be elected to our national Parliament. My life experience has been the same as a lot of people with brown or black skin in Wales: violent attacks, wrongful arrest, racial slurs and negative stereotyping with the really clever middle-class racism that we encounter. Only last week, I had to correct a published article to tell them that I existed and that Wales's first ever then AM of colour, Dr Altaf Hussain, existed. And BBC Wales were at it again yesterday, in ignoring two Members of the Senedd of colour.
I think we've made progress, but have we really made the progress that we think we've made in terms of class and race? The professional side of the Senedd needs to be more representative of the Wales we live in. In our Parliament it's rare to see people of colour who are not in security, catering or cleansing. Maybe we should look back to the future. The Welsh National Party believes that Wales should have a constitution with a bill of rights, where we can all sign up to being Welsh and talk about what unites us. It doesn't matter where we're from, we can all choose to be Welsh. Our foremothers and forefathers in Tiger Bay showed the way in how to develop a multicultural, loving, harmonious society in the dock area, where my mother was brought up. So, will you support defining in law what it is to be Welsh in Wales through a constitution?
Before finishing, I must say that the murder of George Floyd was horrific. May he rest in peace, and may his legacy be social change throughout the world. Diolch yn fawr.
Diolch, Gweinidog. Rwy'n eistedd yma heddiw fel y person croenliw cyntaf i'w eni yng Nghymru i gael ei ethol i'n Senedd genedlaethol. Mae fy mhrofiad bywyd wedi bod yr un fath â llawer o bobl â chroen brown neu ddu yng Nghymru: ymosodiadau treisgar, arestio ar gam, sarhad hiliol a stereoteipio negyddol gyda'r hiliaeth dosbarth canol hynod glyfar sy'n dod i'n rhan. Dim ond yr wythnos diwethaf, roedd yn rhaid i mi gywiro erthygl a gyhoeddwyd i ddweud wrthyn nhw fy mod i'n bodoli a bod AC croenliw cyntaf erioed Cymru ar y pryd, sef Dr Altaf Hussain, yn bodoli. Ac roedd BBC Cymru wrthi eto ddoe, wrth anwybyddu dau aelod croenliw o'r Senedd.
Rwy'n credu ein bod ni wedi gwneud cynnydd, ond a ydym ni wedi gwneud y cynnydd yr ydym yn credu ein bod ni wedi'i wneud o ran dosbarth a hil? Mae angen i ochr broffesiynol y Senedd fod yn fwy cynrychioliadol o'r Gymru yr ydym yn byw ynddi. Yn ein Senedd ni mae'n anghyffredin gweld pobl croenliw nad ydyn nhw'n gweithio ym meysydd diogelwch, arlwyo neu lanhau. Efallai y dylem ni edrych yn ôl i'r dyfodol. Mae Welsh National Party yn credu y dylai fod gan Gymru gyfansoddiad gyda bil o hawliau, sy'n golygu y gallwn ni i gyd gytuno i fod yn Gymry a siarad am yr hyn sy'n ein huno. Does dim gwahaniaeth o ble'r ydym ni'n dod, gallwn ni i gyd ddewis bod yn Gymry. Dangosodd ein cynfamau a'n cyndadau yn Tiger Bay y ffordd o ddatblygu cymdeithas amlddiwylliannol, gariadus a chytûn yn ardal y dociau, lle cafodd fy mam ei magu. Felly, a wnewch chi gefnogi diffinio yn y gyfraith yr hyn y mae'n ei olygu i fod yn Gymro yng Nghymru drwy gyfansoddiad?
Cyn gorffen, mae'n rhaid i mi ddweud bod llofruddiaeth George Floyd yn erchyll. Gorffwysed mewn hedd, a gobeithio mai ei etifeddiaeth fydd newid cymdeithasol ledled y byd. Diolch yn fawr.
Diolch yn fawr, Neil McEvoy, and thank you for asking this question and for expressing it in such a direct and personal way, in terms of your own experiences and the experiences that you've shared with us today. I am reminded of the fact that, just over a year ago, in fact, we had our first debate on race in the Assembly, on tackling racism across Wales. What was good about that debate was it was a cross-party debate. We all signed up to that debate. But what is absolutely clear—and it's the responsibility of all political parties, of course, but particularly of the Welsh Government and, indeed, in terms of all the work that we've been doing in the last few weeks to tackle the disproportionate impact of COVID-19 on BAME communities and those who are on the front line, not just in the NHS, social care, but also many in all of the key worker posts. So that's why I'm very pleased that we have got this discussion today, the question from the leader of Plaid Cymru and the response from the First Minister making it clear that we're united to be appalled by the horror of the death of George Floyd last week.
I'm also very conscious of the fact that Vaughan Gething spoke up as the first black Minister of any of the UK's devolved Governments in 2013, speaking after posting his video online, calling on us all to unite. I respect the work of Black Lives Matter. Black Lives Matter, of course, spoke up and came together over the weekend. Indeed, I've just come this morning from a cross-party group, chaired by John Griffiths, on race, where we heard the details about the Welsh risk assessment tool, which has been mentioned already this morning, which was published and launched last week by the First Minister and the Minister for Health and Social Services. We are also, crucially, importantly, taking on board the socioeconomic issues, and I committed again this morning, as I did a few months ago, to a Wales race action plan.
Diolch yn fawr, Neil McEvoy, a diolch i chi am ofyn y cwestiwn hwn ac am ei fynegi mewn ffordd mor uniongyrchol a phersonol, o ran eich profiadau eich hun a'r profiadau yr ydych chi wedi eu rhannu gyda ni heddiw. Caf fy atgoffa o'r ffaith ein bod, ychydig dros flwyddyn yn ôl, wedi cael ein dadl gyntaf ar hil yn y Cynulliad, ar fynd i'r afael â hiliaeth ledled Cymru. Yr hyn a oedd yn dda am y ddadl honno oedd ei bod yn ddadl drawsbleidiol. Fe wnaethom ni i gyd ymrwymo i'r ddadl honno. Ond yr hyn sy'n gwbl glir—ac mae'n gyfrifoldeb ar bob plaid wleidyddol, wrth gwrs, ond yn enwedig ar Lywodraeth Cymru ac, yn wir, o ran yr holl waith yr ydym ni wedi bod yn ei wneud yn ystod yr wythnosau diwethaf i fynd i'r afael ag effaith anghyfartal COVID-19 ar gymunedau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a'r rhai sydd ar y rheng flaen, nid yn unig yn y GIG, gofal cymdeithasol, ond hefyd llawer yn yr holl swyddi gweithwyr allweddol. Felly dyna pam yr wyf i'n falch iawn ein bod ni'n cael y drafodaeth hon heddiw, y cwestiwn gan arweinydd Plaid Cymru a'r ymateb gan y Prif Weinidog yn ei gwneud hi'n glir ein bod ni'n unedig o ran bod wedi ein harswydo gan farwolaeth ddychrynllyd George Floyd yr wythnos diwethaf.
Rwyf hefyd yn ymwybodol iawn o'r ffaith bod Vaughan Gething wedi siarad fel y Gweinidog du cyntaf o unrhyw un o lywodraethau datganoledig y DU yn 2013, yn siarad ar ôl rhoi ei fideo ar-lein, gan alw ar bob un ohonom ni i uno. Rwy'n parchu gwaith Black Lives Matter. Fe wnaeth Black Lives Matter, wrth gwrs, ddweud eu barn a dod at ei gilydd dros y penwythnos. Yn wir, yr wyf newydd ddod y bore yma o grŵp trawsbleidiol, dan gadeiryddiaeth John Griffiths, ar hil, lle y clywsom y manylion am offeryn asesu risg Cymru, a grybwyllwyd eisoes y bore yma, a gyhoeddwyd ac a lansiwyd yr wythnos diwethaf gan y Prif Weinidog a'r Gweinidog Iechyd a'r Gwasanaethau Cymdeithasol. Rydym hefyd, yn allweddol, yn bwysig, yn ystyried y materion economaidd-gymdeithasol, ac ymrwymais eto y bore yma, fel y gwnes i ychydig fisoedd yn ôl, i gynllun gweithredu ar hil i Gymru.
Mark Isherwood. Mark Isherwood. I can't seem to see him on my screen either, so he's no longer—
Mark Isherwood. Mark Isherwood. Nid yw'n ymddangos fy mod i'n gallu ei weld ar fy sgrin ychwaith, felly nid yw ef bellach—
I am there. Yes, I'm here.
Rwyf i yno. Ydw, rwyf i yma.
Yes, you are.
Ydych, mi ydych chi.
Sorry, my sound might have been off, but I am there.
Mae'n ddrwg gennyf, efallai fod y sŵn wedi ei droi i ffwrdd , ond rwyf i yno.
Yes. You carry on with your question now, Mark.
Ydych. Gallwch fynd ymlaen â'ch cwestiwn nawr, Mark.
Right. On hate crimes, ignorance and prejudice, there's some wonderful work, for instance in north Wales, NWAMI, Networking for World Awareness of Multicultural Integration, which recognises that the best way to tackle that is through integration, through engagement, through sharing together. They're doing some wonderful work during the pandemic delivering food parcels, particularly to members of the black, Asian and minority ethnic community who are isolating and who have dietary requirements due to medical or cultural needs. So, how can we better acknowledge the good work of organisations such as NWAMI and support that work, where it's often lost because it's soft as opposed to hard? It's engaging with people through cultural activities and celebration, and food, music and dance, alongside the more substantive solid projects that Welsh Government and others are also engaged with.
Iawn. O ran troseddau casineb, anwybodaeth a rhagfarn, ceir peth gwaith gwych, er enghraifft yn y gogledd, NWAMI, Networking for World Awareness of Multicultural Integration, sy'n cydnabod mai'r ffordd orau o fynd i'r afael â hynny yw drwy integreiddio, drwy ymgysylltu, drwy rannu gyda'n gilydd. Maen nhw'n gwneud gwaith gwych yn ystod y pandemig o ddosbarthu parseli bwyd, yn enwedig i aelodau o'r gymuned pobl dduon, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig sy'n ynysu ac sydd â gofynion dietegol oherwydd anghenion meddygol neu ddiwylliannol. Felly, sut gallwn ni gydnabod gwaith da sefydliadau fel NWAMI yn well a chefnogi'r gwaith hwnnw, pan gaiff ei golli'n aml oherwydd ei fod yn feddal yn hytrach na chaled? Mae'n ymgysylltu â phobl drwy weithgareddau a dathliadau diwylliannol, a bwyd, cerddoriaeth a dawns, ar y cyd â'r prosiectau cadarn a mwy sylweddol y mae Llywodraeth Cymru ac eraill yn ymgysylltu â hwy hefyd.
Thank you very much, Mark Isherwood, and NWAMI, I know well of their work; we've discussed it. We talked about it in a forum recently, at a BAME meeting that was held, organised by the Ethnic Minorities and Youth Support Team and Race Council Cymru, who have organised many forums over the last few weeks. And the north Wales one, I particularly heard from NWAMI about their work in Bangor particularly relating to supporting the community—not just international students, but the community. And also, I've raised with Lesley Griffiths, the Minister, about the importance of recognising cultural needs in terms of our food box delivery, and this is very much reflected in the community cohesion that we've seen over the past few weeks.
So, NWAMI is an important force for good for progress and community cohesion in north Wales, alongside many of the other organisations that I've spoken to. In fact, over the last few weeks we've had virtual online forums; the Wales race forum has met twice; we've met with these regional groups, one in Newport that John Griffiths attended. But I think it's important that we recognise that we'd already put funding into hate crime projects: £480,000 from the EU transition fund, and those hate crime projects and, indeed, further funding of £350,000 for tackling racism in schools. We know that Show Racism the Red Card in schools has a huge impact on children's learning and understanding. And that work, already those organisations, third sector BAME organisations, and it always includes those at the grass-roots level because they have such an impact and they're doing the work, as you say, culturally, socially and meeting the needs of some of the most excluded parts of our community.
Diolch yn fawr iawn, Mark Isherwood, a NWAMI. Rwyf yn gyfarwydd iawn â'u gwaith; rydym wedi ei drafod. Buom yn siarad amdano mewn fforwm yn ddiweddar, mewn cyfarfod pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a gynhaliwyd, wedi ei drefnu gan y Tîm cymorth Ieuenctid Ethnig a Race Council Cymru, sydd wedi trefnu nifer o fforymau dros yr wythnosau diwethaf. A'r un yn y gogledd, clywais yn arbennig gan NWAMI am eu gwaith ym Mangor yn enwedig ynghylch cefnogi'r gymuned—nid myfyrwyr rhyngwladol yn unig, ond y gymuned. A hefyd, rwyf wedi codi gyda Lesley Griffiths, y Gweinidog, ynglŷn â phwysigrwydd cydnabod anghenion diwylliannol o ran cyflenwi blychau bwyd, ac adlewyrchir hyn yn helaeth iawn yn y cydlyniad cymunedol yr ydym wedi ei weld yn ystod yr wythnosau diwethaf.
Felly, mae NWAMI yn rym pwysig er daioni ar gyfer cynnydd a chydlyniad cymunedol yn y gogledd, ynghyd â llawer o'r sefydliadau eraill yr wyf wedi siarad â nhw. Mewn gwirionedd, yn ystod yr wythnosau diwethaf rydym wedi cael rhith-fforymau ar-lein; mae fforwm hil Cymru wedi cyfarfod ddwywaith; rydym wedi cyfarfod â'r grwpiau rhanbarthol hyn, un yng Nghasnewydd yr oedd John Griffiths yn bresennol ynddo. Ond rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod ein bod eisoes wedi rhoi arian i brosiectau troseddau casineb: £480,000 o gronfa bontio'r UE, a'r prosiectau troseddau casineb hynny ac, yn wir, cyllid pellach o £350,000 ar gyfer mynd i'r afael â hiliaeth mewn ysgolion. Gwyddom fod Dangos y Cerdyn Coch i Hiliaeth mewn ysgolion yn cael effaith enfawr ar ddysgu a dealltwriaeth plant. A'r gwaith hwnnw, sydd eisoes yn cael ei wneud gan y sefydliadau hynny, y trydydd sector a sefydliadau pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig, ac mae bob amser yn cynnwys y rhai hynny ar lefel llawr gwlad oherwydd eu bod yn cael cymaint o effaith ac yn gwneud y gwaith, fel y dywedwch, yn ddiwylliannol, yn gymdeithasol a chan fodloni anghenion rhai o'r rhannau o'n cymuned sydd wedi'u hallgáu fwyaf.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog. Fe fyddwn ni nawr yn torri am awr cyn i'r sesiwn brynhawn gychwyn. Ac felly, fe ddaw'r darlledu i ben am y tro.
I thank the Deputy Minister. We will now break for an hour before afternoon session commences. And therefore, the broadcast should cease.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 12:18.
Plenary was suspended at 12:18.
Ailymgynullodd y Senedd am 13:20 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Senedd reconvened at 13:20 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Well, we reconvene as our Plenary this afternoon, and the next item on our agenda is a statement by the Minister for Health and Social Services on coronavirus, COVID-19, and I call on the Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Wel, rydym yn ailymgynnull ar gyfer ein cyfarfod llawn y prynhawn yma, a'r eitem nesaf ar ein hagenda yw datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y coronafeirws, COVID-19, a galwaf ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Prynhawn da. Good afternoon.
Today’s statement will focus on providing Members with an update on restarting more NHS activity here in Wales. I am pleased to report that, while we are still supporting those that have coronavirus, the number of confirmed cases is falling, as are the numbers of people that have lost their lives in the pandemic. Yesterday, there were still 67 new confirmed cases reported by Public Health Wales, and the death figures were in single figures. However, each number was a person, and a tragic reminder of the need for care and caution from all of us, now and in the foreseeable future if we are to reduce the spread of the virus.
No-one should underestimate the importance of continuing to maintain our state of readiness if we are to see and cope with any future peaks of the virus. We still need to support people in our communities that need our health service for other reasons that are not COVID related. I approved the NHS Wales operating framework that was issued on 6 May. It describes four types of harm: direct harm from COVID itself; harm from an overwhelmed NHS and social care system, as we saw in Italy, for example; harm from reduction in non-COVID activity; and harm from wider societal actions, including the lockdown.
I recognise that we need to move slowly and cautiously. So, shorter term planning on quarterly cycles is important for our organisations to demonstrate that they can be agile and flexible. Being able to divert resources easily and quickly to adjust to the demand, between both COVID-19 and non-COVID essential service areas is crucial. While recognising all four potential harms, the quarter 1 plans are particularly aimed at progressively scaling up essential NHS activity, whilst also addressing the current demands of COVID-19. We all recognise that it's important to get essential services operating efficiently for those that need them, but in a safe and effective manner. The fact is that the threat of COVID-19 will be with us for some time to come.
The quarter 1 plans were all received as required on 18 May. They set out how our health boards and trusts are planning to deliver the range of essential services, including cancer, cardiac, ophthalmology and other services, often in new and innovative ways. Many organisations are working to re-zone their estate, to provide areas where staff and patients feel safe to undertake diagnostic tests and receive treatment. The use of additional independent sector hospitals has been helpful for some of those treatments. Health boards are currently reviewing the use of the available facilities to see how they might be used going forward. Our aim is for our healthcare system to rebalance within a more usual hospital environment. This work with the independent sector has been helpful, but we will of course need to review its use, which is being explored in the plans.
The majority of health boards have made arrangements to create additional field hospital capacity. It is a real positive that we should not lose sight of that we have not had to make significant use of field hospitals during the first peak of the virus. The plans reflect the need to review and re-assess as we move forward. A national review of field hospitals facilities during June will support this work.
There are still issues to be overcome as we move to upscale our essential services. Ensuring sufficient PPE, medicines, testing, staff and training will all be required, and this is what the plans outline. In addition, I have asked the NHS to continue to look at where it can make greater use of regional solutions, pooling resources and expertise to ensure patients receive the best care.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Prynhawn da.
Bydd y datganiad heddiw yn canolbwyntio ar roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau am ailddechrau mwy o weithgarwch y GIG yma yng Nghymru. Rwyf yn falch o ddweud, er ein bod yn dal i gefnogi'r rhai sydd â'r coronafeirws arnyn nhw, fod nifer yr achosion a gadarnhawyd yn gostwng, fel y mae nifer y bobl sydd wedi colli eu bywydau yn y pandemig. Ddoe, cadarnhawyd 67 o achosion newydd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, ac roedd y ffigurau marwolaethau mewn ffigurau sengl. Fodd bynnag, roedd pob rhif yn unigolyn, ac yn atgof poenus o'r angen am ofal a phwyll gan bob un ohonom ni, nawr ac yn y dyfodol rhagweladwy os ydym ni eisiau lleihau lledaeniad y feirws.
Ni ddylai neb ddiystyru pwysigrwydd parhau i fod yn barod os ydym ni'n gweld unrhyw gynnydd yn y feirws yn y dyfodol ac eisiau ymdopi â hynny. Mae angen o hyd i ni gefnogi pobl yn ein cymunedau sydd angen ein gwasanaeth iechyd am resymau eraill nad ydynt yn gysylltiedig â COVID. Cymeradwyais fframwaith gweithredu GIG Cymru a gyhoeddwyd ar 6 Mai. Mae'n disgrifio pedwar math o niwed: niwed uniongyrchol o COVID ei hun; niwed gan y GIG a system gofal cymdeithasol wedi'u llethu, fel y gwelsom ni yn yr Eidal, er enghraifft; niwed yn sgil lleihad mewn gweithgarwch nad yw'n gysylltiedig â COVID; a niwed gan gamau gweithredu cymdeithasol ehangach, gan gynnwys y cyfyngiadau symud.
Rwy'n cydnabod bod angen i ni weithredu yn araf ac yn bwyllog. Felly, mae cynllunio tymor byrrach ar gylchoedd chwarterol yn bwysig er mwyn i'n sefydliadau ddangos y gallant fod yn ystwyth ac yn hyblyg. Mae gallu dargyfeirio adnoddau yn hawdd ac yn gyflym er mwyn addasu i'r galw, rhwng y gwasanaethau hanfodol yn ymwneud â COVID-19 â'r rhai nad ydynt yn ymwneud â COVID, yn hollbwysig. Gan gydnabod pob un o'r pedwar niwed posib, mae cynlluniau chwarter 1 wedi'u hanelu'n benodol at gynyddu gweithgarwch hanfodol y GIG yn raddol, gan fynd i'r afael â'r gofynion presennol sy'n deillio o COVID-19. Rydym ni i gyd yn cydnabod ei bod hi'n bwysig sicrhau bod gwasanaethau hanfodol yn gweithredu'n effeithlon i'r rhai sydd eu hangen, ond mewn ffordd ddiogel ac effeithiol. Y ffaith yw y bydd bygythiad COVID-19 gyda ni am beth amser eto.
Cafwyd cynlluniau chwarter 1 yn ôl y gofyn ar 18 Mai. Maent yn nodi sut y mae ein byrddau a'n hymddiriedolaethau iechyd yn bwriadu darparu'r amrywiaeth o wasanaethau hanfodol, gan gynnwys canser, y galon, offthalmoleg a gwasanaethau eraill, yn aml mewn ffyrdd newydd ac arloesol. Mae llawer o sefydliadau'n gweithio i aildrefnu eu hadeiladau, i ddarparu ardaloedd lle mae staff a chleifion yn teimlo y gellir cynnal profion diagnostig a chael triniaeth yn ddiogel. Mae defnyddio ysbytai ychwanegol yn y sector annibynnol wedi bod yn ddefnyddiol ar gyfer rhai o'r triniaethau hynny. Mae byrddau iechyd wrthi'n adolygu'r defnydd o'r cyfleusterau sydd ar gael i weld sut y gellid eu defnyddio yn y dyfodol. Ein nod yw i'n system gofal iechyd ail-gydbwyso o fewn amgylchedd ysbyty mwy arferol. Mae'r gwaith hwn gyda'r sector annibynnol wedi bod yn ddefnyddiol, ond wrth gwrs bydd angen i ni adolygu ei ddefnydd, sy'n cael ei archwilio yn y cynlluniau.
Mae'r rhan fwyaf o fyrddau iechyd wedi gwneud trefniadau i greu capasiti ychwanegol mewn ysbytai maes. Mae'n beth cadarnhaol iawn ac ni ddylem ni golli golwg ar y ffaith nad ydym ni wedi gorfod gwneud defnydd sylweddol o ysbytai maes yn ystod anterth cyntaf y feirws. Mae'r cynlluniau'n adlewyrchu'r angen i adolygu ac ailasesu wrth i ni gamu i'r dyfodol. Bydd adolygiad cenedlaethol o gyfleusterau ysbytai maes yn ystod mis Mehefin yn cefnogi'r gwaith hwn.
Mae problemau i'w goresgyn o hyd wrth inni ddechrau diweddaru ein gwasanaethau hanfodol. Bydd angen sicrhau bod digon o gyfarpar diogelu personol, meddyginiaethau, profion, staff a hyfforddiant ar gael, a dyma'r hyn y mae'r cynlluniau'n ei amlinellu. Yn ogystal, rwyf wedi gofyn i'r GIG barhau i ystyried lle y gall wneud mwy o ddefnydd o ddatrysiadau rhanbarthol, gan gronni adnoddau ac arbenigedd i sicrhau bod cleifion yn cael y gofal gorau.
However, out of this crisis, we have also been able to embrace innovation. There's much greater use of technology that has been deployed over the past 10 weeks. In the two-week period from 19 to 26 May there were 977 more remote consultations across the NHS using the new NHS Wales video consultation service. Using these new ways of working to the NHS, we can still do much more, with a growing proportion of consultations being able to be conducted virtually. Equally importantly, 97 per cent of patients and 85 per cent of clinicians rated this new way of working as 'excellent', 'really good', or 'good'. We've also seen a rise in the number of out-patient follow-ups that have been able to be conducted by telephone. That shows how, in our response to the pandemic, we're using existing tools and services to deliver care in more efficient ways. So, we're changing the way in which we're delivering services, and using our resources differently.
For example, Swansea Bay University Health Board established a health-board-wide centre to co-ordinate the flow of patients, including rapid discharge, community step-up, and any additional surge or super-surge capacity within their field hospitals. They also have an out-patient modernisation group planning the re-activation of services. And these are developing new models of care and ways of working that have been taken in response to COVID.
My officials will be meeting with each of the organisations over the next weeks to review their plans and support them to ensure implementation. The operating framework contained a number of commitments for the Welsh Government as enablers to support implementation. Examples of some of that action being taken forward include the digital priorities investment fund that I announced last September. It's been used to accelerate new digital programmes and initiatives. This includes the acceleration of video consultation across the whole of Wales, infrastructure and devices to enable remote working, and a new digital system for contact tracing, all of which have been rolled out in weeks. A programme to make Microsoft Teams and Office 365 available to all NHS staff, which started last autumn, has been compressed from three years to one. I will also bring forward a new digital system for use in intensive care units, a new digital platform for eye care, and accelerating an upgrade to our digital pathology services. The pace at which organisations have worked together to deploy new digital technologies has been impressive.
The Wales Critical Care and Trauma Network has developed draft advice on critical care during the next phase of the pandemic and restarting NHS services, alongside newly published guidance. There's an ongoing communications campaign being developed to encourage patients to access those essential services, and funding has been provided for the establishment of field hospitals, private sector capacity, and, indeed, our student workforce.
Using the feedback and review of quarter 1, we will move towards a continuing framework approach for quarter 2. This will include understanding the next steps in planning over the summer months and for winter contingency into quarter 3. I will of course keep Members updated on progress. I have also provided Members with more detail on quarter 1 plans in a written statement that I issued earlier today.
Monday this week saw the launch of our national NHS Wales test, trace and protect service. Contact tracing is an essential next step in our fight against COVID-19. It will help us to prevent transmission of the virus, protect the public, and quickly identify and take action to control clusters and outbreaks. The new national service began, as planned, on Monday 1 June. So, anyone who has tested positive for coronavirus in Wales will now be contacted and asked for the details of all the people they have had contact with while they have had symptoms.
As I have previously said, our approach is to build and grow our local contact tracing capacity. The reality is that a national plan will only work if we make full use of the existing local knowledge, skills and expertise that has been built up over many years within health protection teams in our local authorities and health boards. This partnership approach has enabled us to quickly bring together a Wales-wide workforce of over 600 contact tracers to start the new national service. Regional plans, jointly agreed by local government and health board partners, will enable us to rapidly scale up the workforce, if and when necessary. This follows a successful two-week pilot exercise across four health board regions in Wales. A key focus of the pilots was to ensure that staff received the high-quality training, guidance and support that they need to be able to do this highly important and challenging role effectively.
Since Sunday, Public Health Wales have reported 208 positive cases, all of which have been transferred to our contact tracing teams. Where appropriate, people have been interviewed and, on average, this is identifying a further three to four follow-up contacts per positive case. The early feedback also indicates that individuals contacted by our tracing teams are engaging positively. So far, the signs are encouraging, but we should not, and must never take the public support for granted. So, for now, the focus is on the next few weeks, within which we can make a difference, and to strike the right balance between all four areas of harm as we try and aim to help keep Wales safe.
Fodd bynnag, o'r argyfwng hwn, rydym ni hefyd wedi gallu cofleidio arloesedd. Mae llawer mwy o dechnoleg wedi'i defnyddio dros y 10 wythnos diwethaf. Yn y pythefnos rhwng 19 a 26 Mai, cafwyd 977 yn fwy o ymgynghoriadau o bell ar draws y GIG drwy ddefnyddio gwasanaeth ymgynghori fideo newydd GIG Cymru. Gan ddefnyddio'r ffyrdd newydd hyn o weithio i'r GIG, gallwn wneud llawer mwy o hyd, gyda modd cynnal cyfran gynyddol o ymgynghoriadau yn rhithwir. Yr un mor bwysig, nododd 97 y cant o gleifion ac 85 y cant o glinigwyr fod y ffordd newydd hon o weithio yn 'ardderchog', 'da iawn', neu'n 'dda'. Rydym ni hefyd wedi gweld cynnydd yn nifer y gwasanaethau dilynol y gellid eu cynnal i gleifion allanol dros y ffôn. Mae hynny'n dangos sut yr ydym ni, yn ein hymateb i'r pandemig, yn defnyddio offer a gwasanaethau sy'n bodoli eisoes i ddarparu gofal mewn ffyrdd mwy effeithlon. Felly, rydym ni'n newid y ffordd yr ydym ni'n darparu gwasanaethau, ac yn defnyddio ein hadnoddau'n wahanol.
Er enghraifft, sefydlodd Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe ganolfan ar gyfer y bwrdd iechyd hwnnw yn ei gyfanrwydd i gydgysylltu'r llif cleifion, gan gynnwys rhyddhau cleifion yn gyflym, uwchgyfeirio cymunedol, ac unrhyw gapasiti ychwanegol o fewn eu hysbytai maes o ran ymchwydd neu ymchwydd sylweddol. Mae ganddyn nhw hefyd grŵp moderneiddio gwasanaethau i gleifion allanol sy'n cynllunio i ailgychwyn gwasanaethau. Ac mae'r rhain yn datblygu modelau gofal newydd a ffyrdd o weithio a fabwysiadwyd mewn ymateb i COVID.
Bydd fy swyddogion yn cyfarfod â phob sefydliad dros yr wythnosau nesaf i adolygu eu cynlluniau a'u cynorthwyo i sicrhau y cânt eu rhoi ar waith. Roedd y fframwaith gweithredu yn cynnwys nifer o ymrwymiadau i Lywodraeth Cymru fel y corff sy'n galluogi hyn fel modd o gefnogi'r broses weithredu. Ymysg peth o'r gweithredu hwnnw mae'r gronfa fuddsoddi mewn blaenoriaethau digidol a gyhoeddais fis Medi diwethaf. Fe'i defnyddiwyd i gyflymu rhaglenni a mentrau digidol newydd. Mae hyn yn cynnwys cyflymu'r broses o gynnal ymgynghoriad fideo ledled Cymru, seilwaith a dyfeisiau i alluogi gweithio o bell, a system ddigidol newydd ar gyfer olrhain cysylltiadau, a gyflwynwyd i gyd mewn wythnosau. Mae rhaglen i sicrhau bod Microsoft Teams ac Office 365 ar gael i holl staff y GIG, a ddechreuodd yr hydref diwethaf, wedi'i chywasgu o dair blynedd i un. Byddaf hefyd yn cyflwyno system ddigidol newydd i'w defnyddio mewn unedau gofal dwys, adnodd digidol newydd ar gyfer gofal llygaid, a chyflymu'r broses o uwchraddio ein gwasanaethau patholeg digidol. Mae'r modd y mae sefydliadau wedi gweithio gyda'i gilydd mor gyflym i ddefnyddio technolegau digidol newydd wedi bod yn drawiadol.
Mae Rhwydwaith Gofal Critigol a Thrawma Cymru wedi datblygu cyngor drafft ar ofal critigol yn ystod y cam nesaf o'r pandemig ac yn ailddechrau gwasanaethau'r GIG, ynghyd â chanllawiau sydd newydd eu cyhoeddi. Mae ymgyrch gyfathrebu barhaus yn cael ei datblygu i annog cleifion i ddefnyddio'r gwasanaethau hanfodol hynny, a darparwyd arian ar gyfer sefydlu ysbytai maes, capasiti sector preifat, ac, yn wir, ein gweithlu myfyrwyr.
Gan ddefnyddio'r adborth a'r adolygiad o chwarter 1, byddwn yn symud tuag at ddull fframwaith parhaus ar gyfer chwarter 2. Bydd hyn yn cynnwys deall y camau nesaf yn y cynllunio dros fisoedd yr haf ac ar gyfer cynlluniau wrth gefn y gaeaf yn chwarter 3. Wrth gwrs, byddaf yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y cynnydd. Rwyf hefyd wedi rhoi mwy o fanylion i'r Aelodau am gynlluniau chwarter 1 mewn datganiad ysgrifenedig a gyhoeddais yn gynharach heddiw.
Dydd Llun yr wythnos hon, lansiwyd ein gwasanaeth profi, olrhain a gwarchod cenedlaethol gyda GIG Cymru. Mae olrhain cyswllt yn gam nesaf hanfodol yn ein brwydr yn erbyn COVID-19. Bydd yn ein helpu i atal trosglwyddo'r feirws, diogelu'r cyhoedd, canfod achosion o'r haint a gweithredu'n gyflym i reoli clystyrau ac achosion. Dechreuodd y gwasanaeth cenedlaethol newydd, yn ôl y bwriad, ddydd Llun 1 Mehefin. Felly, cysylltir ag unrhyw un sydd wedi profi'n bositif am y coronafeirws yng Nghymru nawr gan ofyn am fanylion yr holl bobl y buont mewn cysylltiad â nhw pan oedd ganddyn nhw'r symptomau.
Fel y dywedais o'r blaen, ein dull ni o weithredu yw meithrin a chynyddu ein gallu i olrhain cysylltiadau'n lleol. Y gwir amdani yw na fydd cynllun cenedlaethol yn gweithio oni bai ein bod yn gwneud defnydd llawn o'r wybodaeth, y sgiliau a'r arbenigedd lleol sydd wedi'u datblygu dros flynyddoedd lawer o fewn timau diogelu iechyd yn ein hawdurdodau lleol a'n byrddau iechyd. Mae gweithio mewn partneriaeth fel hyn wedi ein galluogi i ddod â gweithlu o dros 600 o olrheinwyr cyswllt ynghyd drwy Gymru benbaladr i ddechrau'r gwasanaeth cenedlaethol newydd yn gyflym. Bydd cynlluniau rhanbarthol, a gytunir ar y cyd gan bartneriaid llywodraeth leol a byrddau iechyd, yn ein galluogi i gynyddu'r gweithlu'n gyflym, os a phan fydd angen. Mae hyn yn dilyn ymarfer arbrofol llwyddiannus pythefnos o hyd mewn pedwar rhanbarth bwrdd iechyd yng Nghymru. Pwyslais allweddol y cynlluniau arbrofol oedd sicrhau bod staff yn cael yr hyfforddiant, y canllawiau a'r cymorth safonol sydd eu hangen arnyn nhw i allu gwneud y swyddogaeth hynod bwysig a heriol hon yn effeithiol.
Ers dydd Sul, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi nodi 208 o achosion cadarnhaol, ac mae pob un ohonyn nhw wedi'u trosglwyddo i'n timau olrhain cyswllt. Lle bo'n briodol, mae pobl wedi cael eu cyfweld ac, ar gyfartaledd, mae hyn yn dynodi tri neu bedwar o gysylltiadau dilynol pellach fesul achos cadarnhaol. Mae'r adborth cynnar hefyd yn dangos bod yr unigolion y cysylltwyd â nhw gan ein timau olrhain yn cymryd rhan yn gadarnhaol. Hyd yn hyn, mae'r arwyddion yn galonogol, ond ni ddylem ni, ac ni ddylem ni fyth gymryd y gefnogaeth gyhoeddus yn ganiataol. Felly, am y tro, canolbwyntir ar yr wythnosau nesaf, lle gallwn ni wneud gwahaniaeth, a chael y cydbwysedd cywir rhwng pob un o'r pedwar maes niwed wrth i ni geisio helpu i gadw Cymru'n ddiogel.
Thank you. Janet Finch-Saunders.
Diolch. Janet Finch-Saunders.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Thank you for your statement, Minister. You'll be aware that the tragic situation in Welsh care homes has triggered the older people's commissioner to refer the Welsh Government to the Equality and Human Rights Commission. She has highlighted delays to testing as a key concern.
On 16 May, you announced the expansion of testing to everybody in care homes. However, according to one local authority, there's a hope that their care homes, within the Betsi Cadwaladr University Health Board area, will be tested by 8 June. However, it has been described as an ambitious target. Why has it taken over three weeks since your announcement to test all care homes, to include our residents and care workers there? Do you also agree that this is made even more scandalous by the fact that patients were initially discharged from hospitals to care homes without any tests, putting many at risk?
And finally, Minister, will you explain why there is no COVID-19 monitoring or data being collected on those receiving social care in their own homes? This appears to me to be a forgotten part of our society, placing them and our own social care workers and domiciliary care workers at risk.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Byddwch yn ymwybodol bod y sefyllfa drasig yng nghartrefi gofal Cymru wedi sbarduno'r comisiynydd pobl hŷn i gyfeirio Llywodraeth Cymru at y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol. Mae wedi tynnu sylw at oedi wrth brofi fel pryder allweddol.
Ar 16 Mai, fe wnaethoch chi gyhoeddi y byddai profion yn cael eu hehangu i bawb mewn cartrefi gofal. Fodd bynnag, yn ôl un awdurdod lleol, mae gobaith y caiff eu cartrefi gofal, o fewn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, eu profi erbyn 8 Mehefin. Fodd bynnag, fe'i disgrifiwyd fel targed uchelgeisiol. Pam y mae wedi cymryd dros dair wythnos ers eich cyhoeddiad i brofi pob cartref gofal, i gynnwys ein preswylwyr a'n gweithwyr gofal yno? A gytunwch chi hefyd fod y ffaith y cafodd cleifion eu rhyddhau o ysbytai i gartrefi gofal heb unrhyw brofion, gan roi llawer mewn perygl, yn gwneud hyn yn fwy gwarthus byth?
Ac yn olaf, Gweinidog, a wnewch chi egluro pam na chaiff data eu casglu na llygaid eu cadw ar y rhai sy'n derbyn gofal cymdeithasol yn eu cartrefi eu hunain o ran COVID-19? Mae hyn yn ymddangos i mi yn rhan anghofiedig o'n cymdeithas, gan eu rhoi nhw, ein gweithwyr gofal cymdeithasol a'n gweithwyr gofal cartref ein hunain mewn perygl.
I thank the Member for the three questions, I think, but I'll start with the first point. It's really clear that we're not loose and misleading with our language: the older person's commissioner did not refer the Welsh Government to the human rights commission—she's had a conversation and she's clarified that she wants there to be a UK-wide look-back at the position in care homes across the UK, and, as the First Minister has indicated, and indeed as have I, we expect that there will be look-back inquiries and we'll be happy to co-operate with each of those official inquiries. And this Parliament, I would expect, will want its own exercise in looking back on lessons learned and decisions taken at the time.
So, on domiciliary care, on your final question, it's of particular concern to me and to the Deputy Minister. It's an area where we've already had access in terms of testing of key workers. And it's an area that is, I know, a regular concern to the Welsh Local Government Association as well, because we do recognise that there's an issue about transmission and how we protect people and that's often from people coming into that person's home. So, the staff themselves want the assurance that they're not, effectively, acting to provide coronavirus to the vulnerable people who they are helping to care for, and that's why they were always one of the key workers within our system, and, of course, there's now expanded access in terms of online bookings for the system of testing that we have available in Wales.
All care homes will be tested within the next two weeks. Some health boards think they may have that test within the next week to 10 days. Others will be slightly later, but, within the next two weeks, I expect all care homes, residents and staff to have been tested. That's a deliberate policy choice we made, and I actually think that the time that it will have taken to do so compares well with every other UK nation, including, of course, England just over the border, where I understand that about six in 10 care homes are yet to be tested. But, as I say, our expectation is that, within two weeks, all care homes in Wales will have been tested.
Another thing, on the final point that you made, that I need to respond to, is that symptomatic people should always have been tested before discharge from a hospital. There should always have been a current test for people to have left hospital. We moved to a position—which we acknowledged at the time was beyond the scientific advice and the advice of our chief medical officer about whether there was a scientific basis to do so—to test every person discharged into a care home, symptomatic or not, but that was specifically about making sure that there was confidence within the system, because we recognised that more harm could be caused if the whole system clogged up. In regular times, we discuss the harm that is caused to people who are not discharged effectively and quickly, and so this, I think, was a pragmatic measure and the right one to take. And I'm sure I'll have more time to re-discuss the past on other occasions, but I'm content that we are doing the right thing on the right evidence base in the here and now for the people of Wales.
Diolch i'r Aelod am y tri chwestiwn, rwy'n credu, ond dechreuaf gyda'r sylw cyntaf. Mae'n glir iawn nad ydym ni'n llac nac yn gamarweiniol gyda'n hiaith: ni wnaeth y comisiynydd pobl hŷn gyfeirio Llywodraeth Cymru at y Comisiwn Hawliau Dynol—mae hi wedi cael sgwrs ac mae hi wedi egluro ei bod hi eisiau gweld y sefyllfa mewn cartrefi gofal ledled y DU yn cael ei gwerthuso, ac, fel y nododd y Prif Weinidog, ac yn wir fel y gwneuthum i, rydym ni yn disgwyl cynnal ymchwiliadau gwerthuso a byddwn yn hapus i gydweithredu â phob un o'r ymchwiliadau swyddogol hynny. A bydd y Senedd hon, rwy'n tybio, eisiau cynnal ei hymarfer ei hun o ran ystyried y gwersi a ddysgwyd a'r penderfyniadau a wnaed ar y pryd.
Felly, o ran gofal cartref, o ran eich cwestiwn olaf, mae'n peri pryder penodol i mi ac i'r Dirprwy Weinidog. Mae'n faes y buom eisoes yn ymwneud ag ef o ran profi gweithwyr allweddol. Ac mae'n faes sydd, rwy'n gwybod, yn bryder rheolaidd i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru hefyd, oherwydd yr ydym ni'n cydnabod bod problem o ran trosglwyddo a sut yr ydym yn amddiffyn pobl, a hynny'n aml yn sgil pobl yn dod i mewn i gartref yr unigolyn hwnnw. Felly, mae ar y staff eu hunain eisiau'r sicrwydd nad ydyn nhw, i bob pwrpas, yn gweithredu i drosglwyddo'r coronafeirws i'r bobl agored i niwed y maen nhw'n helpu i ofalu amdanynt, a dyna pam yr oedden nhw bob amser yn un o'r gweithwyr allweddol yn ein system, ac, wrth gwrs, mae mynediad ar-lein bellach ar gyfer y system o brofion sydd gennym ni yng Nghymru.
Bydd pob cartref gofal yn cael ei brofi o fewn y pythefnos nesaf. Mae rhai byrddau iechyd yn meddwl y gallan nhw gael y prawf hwnnw o fewn yr wythnos i 10 diwrnod nesaf. Bydd eraill ychydig yn hwyrach, ond, o fewn y pythefnos nesaf, disgwyliaf i bob cartref gofal, preswylwyr a staff gael eu profi. Dyna'r dewis polisi bwriadol a wnaethom ni, a chredaf mewn gwirionedd fod yr amser a gymer hi i wneud hynny'n cymharu'n dda â phob gwlad arall yn y DU, gan gynnwys, wrth gwrs, Lloegr dros y ffin, lle deallaf nad yw oddeutu chwech o bob 10 cartref gofal wedi cael eu profi eto. Ond fel y dywedais, rydym yn disgwyl, o fewn pythefnos, y bydd pob cartref gofal yng Nghymru wedi cael ei brofi.
Peth arall, o ran y sylw olaf a wnaethoch chi, y mae angen imi ymateb iddo, yw y dylai pobl â symptomau fod wedi cael prawf cyn cael eu rhyddhau o'r ysbyty bob tro. Dylai wastad fod prawf cyfredol wedi bod i bobl sydd wedi gadael yr ysbyty. Fe wnaethom ni symud i sefyllfa—a gydnabuwyd gennym ni ar y pryd y tu hwnt i gyngor gwyddonol a chyngor ein prif swyddog meddygol ynghylch a oedd sail wyddonol i wneud hynny—i brofi pawb a ryddheir i gartref gofal, pa un a oes symptomau ganddyn nhw neu beidio, ond roedd a wnelo hynny'n benodol â sicrhau bod hyder o fewn y system, gan ein bod yn cydnabod y gellid achosi mwy o niwed pe bai'r system gyfan wedi ei gorlwytho. Mewn cyfnod arferol, trafodwn y niwed a achosir i bobl nad ydynt yn cael eu rhyddhau'n effeithiol ac yn gyflym, ac felly roedd hyn, rwy'n credu, yn fesur pragmatig a phriodol. Ac rwy'n siŵr y bydd gennyf fwy o amser i ail-drafod y gorffennol ar achlysuron eraill, ond rwy'n fodlon ein bod yn gwneud y peth priodol ar y sail dystiolaeth gywir ar hyn o bryd ar gyfer pobl Cymru.
Thank you, Minister. I have to say, whilst you say this testing will take place within two weeks, you know the high figures that have been recorded here in north Wales, it's my opinion that if you were to suddenly test all homes, say within two or three days, we wouldn't just see our figures spike, we would see them skyrocket here.
Now, the testing centre here in Llandudno was opened on 29 April. According to an FOI that I submitted to the Betsi Cadwaladr board, only 258 nursing home and local authority workers were tested at the Llandudno site by 28 May. This actually works out, on average, as eight workers a day. There are criticisms about the testing centre not having much traffic going through it when there is mass testing still required here in the north. So, I would like your opinion on that. Why were so few critical workers seen in this centre last month? And what steps are you taking to monitor testing levels at all drive-through centres across Wales? I would like to see those figures reported.
Testing does remain troublesome here. As of 27 May, testing capacity was over 9,000 a day. On Monday, only 2,492 tests were undertaken. Why is all the testing capacity not being used, when we know out in our communities we have these people—vulnerable people—who need these tests? How can we therefore have confidence in test, trace and protect if the number of daily tests are only around 10 per cent of the 20,000 tests a day the Welsh Government has previously stated that contact tracing could require?
Diolch yn fawr, Gweinidog. Mae'n rhaid imi ddweud, er eich bod yn dweud y bydd y profion hyn yn digwydd o fewn pythefnos, gwyddoch am y ffigurau uchel sydd wedi'u cofnodi yma yn y gogledd, yn fy marn i, pe byddech yn profi pob cartref yn sydyn, dyweder o fewn dau neu dri diwrnod, ni fyddem yn gweld ein ffigurau'n cynyddu yn unig, byddem yn eu gweld yn saethu i fyny.
Nawr, agorwyd y ganolfan brofi yma yn Llandudno ar 29 Ebrill. Yn ôl cais rhyddid gwybodaeth a gyflwynais i fwrdd Betsi Cadwaladr, dim ond 258 o weithwyr cartref nyrsio ac awdurdod lleol a brofwyd ar safle Llandudno erbyn 28 Mai. Mae hyn mewn gwirionedd yn cyfateb, ar gyfartaledd, i wyth gweithiwr y dydd. Mae beirniadaeth ynghylch y ffaith nad oes llawer o ddefnydd ar y ganolfan brofi pan fo hi'n dal yn angenrheidiol cynnal profion torfol yma yn y gogledd. Felly, hoffwn gael eich barn ar hynny. Pam y gwelwyd cyn lleied o weithwyr allweddol yn y ganolfan hon y mis diwethaf? A beth ydych chi'n ei wneud i fonitro faint o brofion a gynhelir ym mhob canolfan profi drwy ffenest y car drwy Gymru gyfan? Hoffwn weld y ffigurau hynny'n cael eu hadrodd.
Mae profi yn parhau'n drafferthus yn hyn o beth. O 27 Mai, gellid cynnal dros 9,000 o brofion bob dydd. Ddydd Llun, dim ond 2,492 o brofion a gynhaliwyd. Pam na ddefnyddir yr holl gapasiti sydd yna i brofi, pan wyddom ni yn ein cymunedau fod gennym ni'r bobl hyn—pobl sy'n agored i niwed—y mae angen y profion hyn arnynt? Sut y gallwn ni felly fod â ffydd mewn profi, olrhain a diogelu os nad yw nifer y profion beunyddiol yn ddim ond tua 10 y cant o'r 20,000 o brofion beunyddiol y mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn y gorffennol y byddid eu hangen i olrhain cysylltiadau?
I will deal with the final point first. Contact tracing could require up to 20,000 tests depending on where we are in terms of coming out of lockdown and the rate of the transmission spread. Trying to compare where we are now with what might happen months in the future is a pretty foolish place to get yourself into and it's not at all an honest way of describing where we are. And I just think, at a time when people are worried, to try to put out ideas and figures that are openly and undeniably misleading is incredibly irresponsible.
Ymdriniaf â'r sylw olaf yn gyntaf. Mae angen hyd at 20,000 o brofion i olrhain cysylltiadau, yn dibynnu ar le yr ydym ni arni o ran codi'r cyfyngiadau symud a chyfradd lledaeniad yr haint. Mae ceisio cymharu lle yr ydym ni arni nawr â'r hyn a allai ddigwydd fisoedd yn y dyfodol yn beth pur ffôl i geisio ei wneud ac nid yw'n ffordd onest o ddisgrifio'r sefyllfa sydd ohoni. Ac rwy'n credu, ar adeg pan fo pobl yn poeni, bod ceisio rhoi syniadau a ffigurau sy'n amlwg ac yn ddiymwad yn gamarweiniol, yn hynod anghyfrifol.
You're doing that.
Chi sy'n gwneud hynny.
On your figures on north Wales and care home testing, we're actually going through and seeing that north Wales has the highest per head testing ratio of any of the health board areas in the country. So, it's already got a higher testing level than anywhere else. But the good news about that is that whilst there are more people who are identified as having COVID-19, we're actually recognising that when it comes to the harm that's caused, in terms of hospital admissions and, indeed, then in terms of mortality rates, in mortality rates its the second lowest of the seven health boards in Wales, and that's good news for people in north Wales.
On the Llandudno testing centre, I regularly have feedback from local resilience fora and other partners, including people representing staff and employers in the social care sector, and they've indicated for some time a significant improvement in access to testing and making use of the referral arrangements. They have been improved now further, with greater ease of access for the public as well as critical workers, who can all now book online to book their own test at a drive-through centre. So, we've made not just improvements in the lab capacity to undertake more tests, but access to those has improved.
O ran eich ffigurau ar gyfer profion yn y gogledd ac mewn cartrefi gofal, rydym ni mewn gwirionedd yn cloriannu ac yn gweld mai yn y gogledd y mae'r gymhareb fwyaf o ran profion y pen o holl ardaloedd byrddau iechyd y wlad. Felly, cafodd mwy o brofion eu cynnal yma eisoes nag mewn unrhyw le arall. Ond y newyddion da ynghylch hynny yw, er bod yna fwy o bobl a ddynodwyd fel rhai â COVID-19 arnyn nhw, rydym ni'n cydnabod, mewn gwirionedd, o ran y niwed sy'n cael ei achosi, o ran derbyniadau i ysbytai ac, yn wir, wedyn o ran cyfraddau marwolaeth, o ran cyfraddau marwolaeth dyma'r isaf ond un o'r saith bwrdd iechyd yng Nghymru, ac mae hynny'n newyddion da i bobl yn y gogledd.
O ran canolfan brofi Llandudno, byddaf yn cael adborth yn rheolaidd gan fforymau cydnerthedd lleol a phartneriaid eraill, gan gynnwys pobl sy'n cynrychioli staff a chyflogwyr yn y sector gofal cymdeithasol, ac maen nhw wedi dweud ers cryn amser bod gwelliant sylweddol o ran gallu cael profion a defnyddio'r trefniadau atgyfeirio. Maen nhw wedi'u gwella ymhellach nawr, ac mae hi bellach yn haws i'r cyhoedd yn ogystal â gweithwyr allweddol gael prawf, gyda phob un ohonyn nhw bellach yn gallu mynd ar y we i archebu eu prawf eu hunain yn y ganolfan profi drwy ffenest y car. Felly, rydym ni wedi ei gwneud hi'n bosib nid yn unig i'r labordy gynnal mwy o brofion, ond ei gwneud hi'n haws cael y profion hynny.
Thank you. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rhun ap Iorwerth.
I'd like to return to something that—[Interruption].
Hoffwn ddychwelyd at rywbeth—[torri ar draws].
Sorry, Minister, I thought you'd finished.
Mae'n ddrwg gennyf, Gweinidog, credais eich bod wedi gorffen.
No, I was talking then. A message came up saying my internet connection was unstable. I may have faded out for a second. I was just making the point—
Nac oeddwn, roeddwn i'n siarad ar y pryd. Daeth neges yn dweud bod fy nghysylltiad rhyngrwyd yn ansefydlog. Efallai fy mod wedi tewi am eiliad. Dim ond pwysleisio yr oeddwn i—
Right. Sorry, Rhun, I'll come back to you. Do you want to briefly finish, then, Minister?
Iawn. Mae'n ddrwg gennyf, Rhun, dof yn ôl atoch chi. A ydych chi eisiau gorffen yn fyr, felly, Gweinidog?
I was on my final point. The two to three thousand tests a day that we're undertaking now is a measure of the current need and demand that exists within our system, but we anticipate that that will increase as we move further out of lockdown, and, as there is more contact between people and greater need, we can actually follow up and test more people. It goes back to what I've said consistently—our test, trace and protect system requires a bigger infrastructure, and we're in a place now where we've got a much more significant capacity to be able to do so.
Thank you, Deputy Presiding Officer.
Roeddwn ar fy mhwynt olaf. Mae'r ddwy i dair mil o brofion yr ydym yn eu cynnal bob dydd nawr yn fesur o'r angen a'r galw presennol sy'n bodoli o fewn ein system, ond rhagwelwn y bydd hynny'n cynyddu wrth inni godi'r cyfyngiadau symud ymhellach, a chan fod mwy o gyswllt rhwng pobl a mwy o angen, gallwn fynd ar drywydd a phrofi mwy o bobl mewn gwirionedd. Daw hyn â ni'n ôl at yr hyn yr wyf wedi'i ddweud yn gyson—mae angen seilwaith mwy ar ein system profi, olrhain a diogelu, ac rydym ni mewn sefyllfa nawr lle mae gennym ni gapasiti llawer mwy sylweddol i allu gwneud hynny.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
Thank you. We'll try again now then. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rhown gynnig arall arni nawr, felly. Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Now, Welsh Government has so far refused to recommend that people should wear face masks when out in public. The latest advice I could find from Welsh Government is that people could wear them if they want to, which isn't particularly useful, because people look to Government for leadership at times like this.
I must say, the evidence that I am seeing is getting much, much stronger on this. A major report in The Lancet this week found that the wearing of face masks could be a very useful contribution towards keeping infection rates low. The World Health Organization is absolutely saying that the use of masks isn't enough on its own, but saying wearing a mask can limit the spread of certain respiratory viral diseases, including coronavirus. The Centre for Disease Control and Prevention in the United States recommends them. There was an interesting study from California and Taiwan at the end of May saying that the virus can remain infectious indoors for hours, and that
'measures designed to reduce aerosol transmission must be implemented,'—
and I'm quoting here—
'including universal masking'.
Some 50 countries, I think, now insist that people have to wear masks, at least in some situations—just on public transport in some countries, far more widespread in others. Now, they don't have the physical side effects, potentially, of a new drug say, or the mental health implications of lockdown, so surely, the burden of proof should be lower on this. And if it makes a contribution, then why not? Even if only part of a marginal-gains approach. So, will Government listen to that growing evidence and introduce clear guidelines actively encouraging the use of face covering?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Nawr, mae Llywodraeth Cymru hyd yma wedi gwrthod argymell y dylai pobl wisgo mygydau wyneb pan fyddant allan yn gyhoeddus. Y cyngor diweddaraf y gallwn ddod o hyd iddo gan Lywodraeth Cymru yw y gallai pobl eu gwisgo os ydyn nhw'n dymuno, ac nid yw hynny'n arbennig o ddefnyddiol, gan fod pobl yn edrych at y Llywodraeth am arweiniad ar adegau fel hyn.
Mae'n rhaid imi ddweud, mae'r dystiolaeth yr wyf yn ei gweld yn cryfhau fwyfwy ar hyn. Canfu adroddiad pwysig yn The Lancet yr wythnos hon y gallai gwisgo mygydau wyneb gyfrannu mewn modd defnyddiol iawn at gadw cyfraddau heintio yn isel. Mae Sefydliad Iechyd y Byd yn dweud yn bendant nad yw defnyddio mygydau yn ddigon ar ei ben ei hun, ond maen nhw yn dweud y gall gwisgo mwgwd gyfyngu ar ymlediad rhai clefydau feirysol anadlol, gan gynnwys y coronafeirws. Mae'r Ganolfan Rheoli ac Atal Clefydau yn yr Unol Daleithiau yn eu hargymell. Cafwyd astudiaeth ddiddorol yng Nghaliffornia a Taiwan ddiwedd mis Mai yn dweud y gall y feirws aros yn heintus mewn mannau dan do am oriau, a
bod yn rhaid gweithredu mesurau a luniwyd i leihau trosglwyddiad aerosol,—
ac rwy'n dyfynnu yn y fan yma—
gan gynnwys cymell pawb i wisgo mygydau.
Mae tua 50 o wledydd, rwy'n credu, bellach yn mynnu bod pobl yn gwisgo mygydau, mewn rhai sefyllfaoedd o leiaf—dim ond ar drafnidiaeth gyhoeddus mewn rhai gwledydd, ac yn llawer mwy cyffredin mewn eraill. Nawr, nid oes iddynt y sgil-effeithiau corfforol, a geir o bosib gyda chyffur newydd dyweder, na goblygiadau'r cyfyngiadau symud i iechyd meddwl, felly heb os nac oni bai, dylai'r baich profi fod yn is. Ac os yw'n gwneud cyfraniad, yna pam ddim? Hyd yn oed pe bai dim ond manteision cyfyngedig iawn iddo. Felly, a wnaiff y Llywodraeth wrando ar y dystiolaeth gynyddol honno a chyflwyno canllawiau clir gan fynd ati i annog defnyddio gorchuddion wyneb?
Well, the guidance and decision making of the Government that you referred to, of course, relies on the advice of the Chief Medical Officer for Wales, Dr Frank Atherton. He has reviewed the evidence, and the advice that is current in Wales comes from his advice and recommendations to us, and that is that there is limited benefit and that he is not in a position where the evidence is strong enough to recommend that people do wear masks in particular situations outside, of course, front-line care work as part of PPE.
When it comes to what might happen in the future, as I've said and will say on a number of occasions, where the evidence changes, we'll be happy to shift our position. And indeed, the chief medical officer will, of course, continue to review the evidence. In each of these—as we've seen on testing policy—it's possible that that evidence changes fairly rapidly.
We made three different choices on policy over a six-week period on care home testing because the evidence base had changed at a really rapid pace. And that's pretty disconcerting for the public, I know, but it's pretty disconcerting for decision makers as well. But if we're not prepared to be agile in decision making and being prepared to reconsider where we are as that evidence base firms up, then we won't be in the right position.
So, it is possible that there will be a change in the future, but the current advice from our chief medical officer is not to do so. But as I say, I wouldn't want to close off the reality that that advice could change and the chief medical officer's advice could change. At which point in time, of course, you would expect Ministers to make a different decision.
Wel, mae canllawiau a phenderfyniadau'r Llywodraeth y gwnaethoch chi gyfeirio atyn nhw, wrth gwrs, yn dibynnu ar gyngor Prif Swyddog Meddygol Cymru, Dr Frank Atherton. Mae wedi adolygu'r dystiolaeth, ac mae'r cyngor cyfredol yng Nghymru yn dod o'i gyngor a'i argymhellion i ni, a hynny yw nad oes fawr o fudd ac nad yw yntau mewn sefyllfa lle mae'r dystiolaeth yn ddigon cryf i argymell bod pobl yn gwisgo mygydau mewn sefyllfaoedd penodol y tu allan i waith gofal rheng flaen, wrth gwrs, fel rhan o gyfarpar diogelu personol.
O ran yr hyn a allai ddigwydd yn y dyfodol, fel rwyf wedi'i ddweud ac y byddaf yn ei ddweud ar sawl achlysur, lle mae'r dystiolaeth yn newid, byddwn yn hapus i newid ein safbwynt. Ac yn wir, bydd y prif swyddog meddygol, wrth gwrs, yn parhau i adolygu'r dystiolaeth. Ym mhob un o'r sefyllfaoedd hyn—fel y gwelsom ni o ran y polisi profi—mae'n bosib i'r dystiolaeth honno newid yn eithaf cyflym.
Gwnaethom dri dewis polisi gwahanol dros gyfnod o chwe wythnos ynglŷn â phrofi mewn cartrefi gofal oherwydd bod y sail dystiolaeth wedi newid yn gyflym iawn. Ac mae hynny'n peri cryn anesmwythyd i'r cyhoedd, rwy'n gwybod, ond mae hefyd yn peri cryn anesmwythyd i'r rhai sy'n gwneud y penderfyniadau hefyd. Ond os nad ydym ni'n barod i fod yn hyblyg wrth wneud penderfyniadau a bod yn barod i ailystyried lle yr ydym ni arni fel mae'r sylfaen dystiolaeth honno'n dod yn gynyddol amlycach, yna ni fyddwn yn y sefyllfa briodol.
Felly, mae'n bosib y bydd newid yn y dyfodol, ond y cyngor presennol gan ein prif swyddog meddygol yw peidio â gwneud hynny. Ond fel rwy'n dweud, ni fyddwn i eisiau gwadu'r realiti y gallai'r cyngor hwnnw newid ac y gallai cyngor y prif swyddog meddygol newid. Bryd hynny, wrth gwrs, byddech yn disgwyl i Weinidogion wneud penderfyniad gwahanol.
And I'd urge you to ask the chief medical officer to look at this. You say it might be something for the future, but when we're fighting coronavirus, the future is now in a way. What's going to happen with the pattern of the disease in Wales over the coming months can be affected by decisions that are taken now.
I've spent much of the past three months pushing for the best possible protection for front-line staff. You mentioned them, of course. I still need to do that. Maybe you could comment on reports of out-of-date PPE still being in use—masks expired in 2008 being seen by nurses with stickers underneath saying 'expiry 2016'. I'd be grateful for a copy of guidance on the process that's followed to decide when expired PPE is fit for re-issue.
Again, to finish, on that issue of the public wearing of masks—a homemade mask is much better than nothing. Of course, it means there's no impact then on PPE stock for key workers. No real cost either, so issues of equality are addressed in that. Worldwide, there are community schemes making masks, including groups in Wales. This is my mask, actually. This has travelled across the world. It was made by a friend in the United States—part of a community group making masks to give to others. Will you support a mask Cymru initiative urging more people to get involved in making masks, sharing simple templates and so on? This is something we can all do, bonding us as communities. We can even have competitions: who can make the best looking masks and that kind of thing. It contributes to the normalisation of the wearing of face coverings, and just perhaps, if the growing evidence is right, as I believe it is, it could save lives, too.
A byddwn i'n eich annog i ofyn i'r prif swyddog meddygol ystyried hyn. Rydych chi'n dweud y gallai fod yn rhywbeth ar gyfer y dyfodol, ond pan fyddwn ni'n ymladd y coronafeirws, nawr yw'r dyfodol mewn ffordd. Gall y penderfyniadau a wneir nawr effeithio ar yr hyn sy'n mynd i ddigwydd i batrwm y clefyd yng Nghymru dros y misoedd nesaf.
Rwyf wedi treulio llawer o'r tri mis diwethaf yn pwyso am y diogelu gorau posib i staff rheng flaen. Fe wnaethoch chi sôn amdanyn nhw, wrth gwrs. Mae angen imi wneud hynny o hyd. Efallai y gallech chi sôn am ar adroddiadau am gyfarpar diogelu personol yn dal i gael eu defnyddio y tu hwnt i ddyddiad terfyn eu hoes—nyrsys yn gweld mygydau â'u hoes wedi dod i ben yn 2008 gyda sticeri oddi tanyn nhw yn dweud 'defnyddiwch erbyn 2016'. Byddwn yn ddiolchgar am gopi o arweiniad ar y broses a ddilynir er mwyn penderfynu pryd y mae cyfarpar diogelu personol a ddaeth i ddiwedd ei oes yn addas ar gyfer ei ailddefnyddio.
Unwaith eto, i orffen, ar y mater hwnnw o'r cyhoedd yn gwisgo mygydau—mae mwgwd cartref yn llawer gwell na dim. Wrth gwrs, mae'n golygu nad oes unrhyw effaith wedyn ar gyflenwad cyfarpar diogelu personol i weithwyr allweddol. Dim cost gwirioneddol ychwaith, felly mae materion cydraddoldeb yn cael sylw yn hynny o beth. Ledled y byd, ceir cynlluniau cymunedol sy'n gwneud mygydau, gan gynnwys grwpiau yng Nghymru. Dyma fy mwgwd i, mewn gwirionedd. Mae hwn wedi teithio ar draws y byd. Fe'i gwnaed gan gyfaill yn yr Unol Daleithiau—rhan o grŵp cymunedol yn gwneud mygydau i'w rhoi i eraill. A wnewch chi gefnogi menter mygydau Cymru i annog mwy o bobl i gymryd rhan mewn gwneud mygydau, rhannu templedi syml ac ati? Mae hyn yn rhywbeth y gallwn ni i gyd ei wneud, gan ein huno fel cymunedau. Gallwn hyd yn oed gael cystadlaethau: pwy sy'n gallu gwneud y mygydau sy'n edrych orau a'r math yna o beth. Mae'n cyfrannu at normaleiddio gwisgo gorchuddion wyneb, ac efallai, os yw'r dystiolaeth gynyddol yn gywir, fel y credaf ei bod, gallai achub bywydau hefyd.
On your point about PPE, all of our PPE that is issued goes through a quality control process, including if the initial expiry dates mean that that PPE can still, no less, be used and used safely, because that is the test that we apply: have we got adequate PPE—adequate in terms of the protection that it provides, making sure that it's in date and appropriate for staff to use? And as you know, we're in the position where we have not just managed to resolve our own current PPE challenges for our front-line health and social care staff, but we've provided mutual aid in significant numbers to other UK countries, including England, and that's been the right thing to do.
So, we're in a good position on PPE compared to where we were just a matter of a few weeks ago. There's got to be a warning note on that, because as we move forward with the peak of the disease, it's entirely possible that there'll be more pressure on where we are as we ease and come out of lockdown and what might happen in the winter, and equally, demand in other parts of the world might mean that there's again greater competition for PPE supplies that we're acquiring, but again, I want to put on record my thanks to those Welsh companies that have created PPE for our front-line staff. There has been a tremendous response right across the country.
On your point about mask and face coverings, I think it's important because when people talk about masks, I think there's a lot of confusion about those being things that are the sort of grade you expect front-line health and care workers or others to raise, but I recognise you're making a point about face coverings, which are different. If the advice changed, then we'd of course need to think about how that would be, because I don't think the Government will be in a position to provide face coverings to every member of the public, but these are things that people can provide themselves. And it's actually important to remember that this is about protecting other people in case you have coronavirus. But the starting point is, if you're symptomatic, you shouldn't be out in public anyway: you should be self-isolating and getting tested.
If the advice changes, we'll of course need to consider what that means in terms of how those face coverings are provided and in what settings. So, like I say, going back to my first answer, if the evidence changes, if the advice changes, then the Government will be happy to explain that and to change our position because our aim, as ever, is to keep Wales safe.
O ran eich sylw am gyfarpar diogelu personol, mae ein cyfarpar diogelu personol a ddosberthir i gyd yn mynd trwy broses rheoli ansawdd, gan gynnwys enghreifftiau pan fo'r dyddiadau terfyn oes gwreiddiol yn golygu y gellir parhau i ddefnyddio'r cyfarpar diogelu personol, er gwaethaf hynny, a hynny yn ddiogel, oherwydd dyna'r maen prawf yr ydym yn ei ddefnyddio: a oes gennym ni gyfarpar diogelu personol digonol—digonol o ran y diogelwch y mae'n ei ddarparu, gan sicrhau nad yw wedi cyrraedd terfyn ei oes a'i fod yn briodol i staff ei ddefnyddio? Ac fel y gwyddoch chi, rydym ni mewn sefyllfa lle nid yn unig yr ydym ni wedi llwyddo i ddatrys yr heriau y mae ein staff iechyd a gofal cymdeithasol rheng flaen yn eu hwynebu o ran cyfarpar diogelu personol, ond rydym ni wedi darparu cyd-gymorth mewn niferoedd sylweddol i wledydd eraill y DU, gan gynnwys Lloegr, a dyna oedd y peth cywir i'w wneud.
Felly, rydym ni mewn sefyllfa dda o ran cyfarpar diogelu personol o'i chymharu â'r sefyllfa yr oeddem ni ynddi dim ond ychydig wythnosau yn ôl. Rhaid dweud hynny gyda pheth gochelgarwch, oherwydd wrth i ni symud ymlaen gyda'r clefyd ar ei anterth, mae'n gwbl bosib y bydd mwy o bwysau ar le yr ydym ni fel y byddwn ni'n llacio ac yn codi'r cyfyngiadau symud a'r hyn a allai ddigwydd yn y gaeaf, ac yn yr un modd, gallai'r galw mewn rhannau eraill o'r byd olygu bod yna fwy o gystadleuaeth am gyflenwadau cyfarpar diogelu personol yr ydym yn eu caffael, ond unwaith eto, hoffwn ddiolch ar goedd i'r cwmnïau hynny o Gymru sydd wedi creu cyfarpar diogelu personol ar gyfer ein staff rheng flaen. Cafwyd ymateb aruthrol ar hyd a lled y wlad.
O ran eich sylw am fygydau a gorchuddion wyneb, credaf ei fod yn bwysig oherwydd pan fydd pobl yn siarad am fygydau, rwy'n credu bod llawer o ddryswch ynglŷn â'r ffaith bod y rheini yn bethau o'r fath safon yr ydych yn disgwyl i weithwyr iechyd a gofal rheng flaen neu eraill eu crybwyll, ond rwy'n cydnabod eich bod yn sôn am orchuddion wyneb, sy'n wahanol. Petai'r cyngor yn newid, yna, wrth gwrs, byddai angen i ni ystyried sut y byddem yn adlewyrchu hynny, oherwydd nid wyf yn credu y bydd y Llywodraeth mewn sefyllfa i ddarparu gorchuddion wyneb i bob aelod o'r cyhoedd, ond mae'r rhain yn bethau y gall pobl eu darparu eu hunain. Ac mae'n bwysig cofio bod hyn yn ymwneud ag amddiffyn pobl eraill rhag ofn fod y coronafeirws arnoch chi. Ond y man cychwyn yw, os oes gennych chi symptomau, ni ddylech fod allan yn gyhoeddus beth bynnag: dylech chi fod yn hunanynysu a chael eich profi.
Os yw'r cyngor yn newid, wrth gwrs bydd angen i ni ystyried beth y mae hynny'n ei olygu o ran sut y darperir y gorchuddion wyneb hynny ac ym mha leoliadau. Felly, fel rwy'n dweud, gan fynd yn ôl at fy ateb cyntaf, os bydd y dystiolaeth yn newid, os yw'r cyngor yn newid, bydd y Llywodraeth yn hapus i egluro hynny ac i newid ein safbwynt oherwydd ein nod, fel erioed, yw cadw Cymru'n ddiogel.
Thank you for your statement, Minister. Despite your assertion, what we saw this week was not a significant easing of lockdown. In reality, it is a minor change, because for the vast majority of people living in Wales, family will live more than 5 miles away. When announcing the changes, the First Minister said the decision to impose a general principle of not travelling more than 5 miles was based upon scientific evidence. So, Minister, will you publish that evidence? Has that evidence been peer reviewed? Minister, can you explain to my constituents unable to visit loved ones why it is perfectly okay for them to travel more than 5 miles to queue with strangers in a garden centre, but they can't travel to stand 2 metres apart from a family member or friend?
On Monday, you launched the young person's mental health toolkit, which recognises the enormous impact this pandemic is having on everybody's mental health, and the longer the restrictions last, the greater the impact they will have. I know that tackling this disease is a balancing act between the direct harms of COVID-19 versus the indirect harms. Minister, do you believe that you have struck the right balance in this instance?
Our path out of lockdown is contingent on track, trace and protect. However, it is currently taking too long for tests to be conducted. Minister, what steps are you taking to speed up the process and expand our testing capacity? Many activities will require a much wider, more streamlined testing regime, and we know that routine dental treatments can't start until next year, but surely, if we were to test dentists and patients and certify them COVID-free, then treatment could be undertaken. Without such a system in place, how will my constituent, the owner of a wedding dress shop, Elin Baker, conduct her business? She's using her spare time now and her facilities and her knowledge to make PPE for the NHS, so she's using her time wisely, but we must understand that wedding dresses have to be fitted, and they can't be fumigated, so does she have to wait until there is a vaccine before she can reopen?
And finally, Minister, the First Minister said on Monday that you can only make one change to measures every three weeks due to the scientific advice from SAGE and the World Health Organization. So, please can you confirm that this is the approach you are taking and will you outline how long you anticipate it will be before most lockdown measures are relaxed? Thank you.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Er gwaethaf eich haeriad, nid oedd yr hyn a welsom ni yr wythnos hon yn enghraifft o liniaru'r cyfyngiadau symud yn sylweddol. Mewn gwirionedd, newid bach ydyw, oherwydd i'r mwyafrif helaeth o bobl sy'n byw yng Nghymru, bydd teulu'n byw mwy na 5 milltir i ffwrdd. Wrth gyhoeddi'r newidiadau, dywedodd y Prif Weinidog fod y penderfyniad i osod egwyddor gyffredinol o beidio â theithio mwy na 5 milltir yn seiliedig ar dystiolaeth wyddonol. Felly, Gweinidog, a wnewch chi gyhoeddi'r dystiolaeth honno? A yw'r dystiolaeth honno wedi'i hadolygu gan gymheiriaid? Gweinidog, a allwch chi egluro i'm hetholwyr nad ydynt yn gallu ymweld ag anwyliaid pam ei bod hi'n berffaith iawn iddynt deithio mwy na 5 milltir i giwio gyda dieithriaid mewn canolfan arddio, ond na allant deithio i sefyll 2 fetr oddi wrth aelod o'r teulu neu gyfaill?
Ddydd Llun, fe wnaethoch chi gyhoeddi pecyn cymorth iechyd meddwl pobl ifanc, sy'n cydnabod yr effaith enfawr y mae'r pandemig hwn yn ei chael ar iechyd meddwl pawb, a po hwyaf y bydd y cyfyngiadau'n para, mwyaf fydd yr effaith a gânt. Gwn fod mynd i'r afael â'r clefyd hwn yn golygu cadw'r ddysgl yn wastad rhwng niwed uniongyrchol COVID-19 a niwed anuniongyrchol. Gweinidog, a gredwch eich bod wedi taro'r cydbwysedd cywir yn yr achos hwn?
Mae ein cynllun i godi'r cyfyngiadau symud yn dibynnu ar dracio, olrhain a diogelu. Fodd bynnag, mae'n cymryd gormod o amser ar hyn o bryd i gynnal profion. Gweinidog, beth ydych chi'n ei wneud i gyflymu'r broses ac ehangu ein gallu i brofi? Bydd llawer o'r gweithgareddau'n gofyn am drefn brofi lawer ehangach a symlach, a gwyddom na all triniaethau deintyddol arferol ddechrau tan y flwyddyn nesaf, ond siawns, pe baem yn profi deintyddion a chleifion ac yn ardystio nad yw'r haint arnyn nhw, yna gellid gwneud y driniaeth. Heb system o'r fath ar waith, sut y bydd fy etholwr, perchennog siop gwisgoedd priodas, Elin Baker, yn cynnal ei busnes? Mae hi'n defnyddio ei hamser hamdden nawr a'i chyfleusterau a'i gwybodaeth i wneud cyfarpar diogelu personol i'r GIG, felly mae hi'n defnyddio'i hamser yn ddoeth, ond mae'n rhaid inni ddeall bod rhaid ffitio ffrogiau priodas, ac nad oes modd eu mygdarthu, felly a oes rhaid iddi aros nes bod brechlyn ar gael cyn iddi allu ailagor?
Ac yn olaf, Gweinidog, dywedodd Prif Weinidog Cymru ddydd Llun na allwch chi ond gwneud un newid i fesurau bob tair wythnos oherwydd y cyngor gwyddonol gan SAGE a Sefydliad Iechyd y Byd. Felly, a wnewch chi gadarnhau mai dyma'r dull yr ydych yn ei ddilyn ac a wnewch chi amlinellu pa mor hir yr ydych chi'n rhagweld y bydd hi cyn i'r rhan fwyaf o'r cyfyngiadau symud gael eu llacio? Diolch.
Perhaps I can start with that final point, because we've consistently said—and it's been in some of the papers that we've already published on the scientific evidence—I think we've been as open if not more open than any other Government in the UK on making available that evidence that we're receiving as Ministers—that advice—and then actually going out and making our decisions and taking accountability for them. I think it's really important that our advisers understand that we're taking responsibility as Ministers and really are taking their advice seriously. That includes this point about there being one significant intervention, and I want to be able to assess and understand its impact before including a further significant intervention as well. And that's why it would be entirely cavalier and wholly wrong for me to try to forecast when lockdown will end and life will return to normal as we knew it in February this year. I think the public are wise to that and recognise that those sorts of artificial deadlines don't provide the sort of reassurance that they are looking for and it's much better to be honest and honest about the level of uncertainty that we are dealing with.
Within each review, when we conduct a review of our lockdown regulations, we'll consider what we're doing, we'll then confirm we're doing that and as I say, the regular publications and advice that we're receiving will continue to be made available to help inform the public, to maintain the essential trust that we need as well. And I do think one significant change that we made this time around in—. People can go out and meet as long as they adhere to social distancing, expanding that and giving some shape to travel, because in the previous period, we had quite a lot of criticism from a range of people, in particular those representing valleys and rural areas, that telling people to simply exercise their judgment on what was local wasn't really working. And in providing a 5 mile default as a rule of thumb, as the First Minister set out from the moment he introduced the new easements, I think it's given some shape to that without it being a hard rule, because that would not have taken account of the different circumstances that some people live within, so I think we have done the right thing, and the rationale for staying local is about containing and not spreading the virus. If we removed restrictions for people to travel around the country, then I think there would be enough people in Wales who would act in such a way that you would start to see parts of the country—beauty spots and others—having larger numbers of people in a way that none of us should want to see or encourage. So, I think we're doing the right thing in maintaining a 'stay local' message and you'll see that that's not inconsistent with the messages from Scotland and Northern Ireland and, indeed, the leader of Bournemouth council herself has said that she wants the same approach in England.
On our testing speed, that's improving all the time; on the reopening of dentistry, the letter to the chief dental officer will be published; I'll provide a short written statement so that Members are notified on when that is available. I don't think that you're suggesting that you just certifying people as COVID free is necessarily as simple as that sounds. It tells you what the position is at the time someone has had the test, and so I don't think that's necessarily a helpful way forward.
On your constituent, who is a wedding dress maker, as we know, most weddings aren't taking place, and so actually, there isn't business for her in her normal business and that's because of the reality that people go to weddings and mix with other people. I had a great time on my wedding day, but you certainly couldn't have a wedding like that at this point in time.
Then finally, on the balance of harms, you'll have seen that balance of harms in the difficult decision that the education Minister's made today. Balancing the harm that lockdown causes by schools being closed, needing and wanting to return in a way that is as safe as possible and not just in doing that, but thinking about an entirely different way of managing the school day, and recognising that not providing education to more children until the start of September would cause harm to those children for their future educational prospects, and the greatest harm would be to our most vulnerable children and their families. So, we're always having to balance the different harms that come from coronavirus, that come from the lockdown, and we'll continue to see the difficult balance being struck by Welsh Ministers as we continue to keep Wales safe.
Efallai y gallaf ddechrau gyda'r sylw olaf yna, oherwydd rydym ni wastad wedi dweud—ac mae hyn wedi ei gynnwys yn rhai o'r papurau yr ydym ni eisoes wedi'u cyhoeddi ar y dystiolaeth wyddonol—rwy'n credu y buom ni mor agored os nad yn fwy agored nag unrhyw Lywodraeth arall yn y DU o ran darparu'r dystiolaeth yr ydym ni Weinidogion yn ei chael—y cyngor hwnnw—ac yna bwrw iddi mewn gwirionedd a gwneud ein penderfyniadau a bod yn atebol amdanynt. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod ein hymgynghorwyr yn deall ein bod ni'n cymryd cyfrifoldeb fel Gweinidogion ac yn cymryd eu cyngor o ddifrif. Mae hynny'n cynnwys y sylw hwn ynglŷn â bod un ymyriad sylweddol, ac rwyf eisiau asesu a deall ei effaith cyn cynnwys ymyriad sylweddol arall hefyd. A dyna pam y byddai'n hollol anghyfrifol ac yn gwbl anghywir i mi geisio darogan pryd y bydd y cyfyngiadau symud yn dod i ben ac y bydd bywyd yn dychwelyd i'r hyn yr oedd ym mis Chwefror eleni. Rwy'n credu bod y cyhoedd yn ddoeth yn hynny o beth ac yn cydnabod nad yw'r mathau hynny o derfynau amser artiffisial yn rhoi'r math o sicrwydd y maent yn chwilio amdano ac mae'n llawer gwell bod yn onest ac yn onest ynghylch faint yr ansicrwydd yr ydym yn ymdrin ag ef.
O fewn pob adolygiad, pan fyddwn yn cynnal adolygiad o'n rheoliadau ynghylch y cyfyngiadau symud, byddwn yn ystyried yr hyn yr ydym yn ei wneud, byddwn wedyn yn cadarnhau ein bod yn gwneud hynny ac fel rwy'n dweud, byddwn yn parhau i hysbysu'r cyhoedd o'r cyhoeddiadau a'r cyngor rheolaidd yr ydym yn eu cael fel modd o'u cynorthwyo, i gynnal yr ymddiriedaeth hanfodol sydd ei angen arnom ni hefyd. Ac rwyf yn credu bod un newid sylweddol a wnaethom ni y tro hwn yn—. Gall pobl fynd allan a chwrdd ar yr amod eu bod yn cadw pellter cymdeithasol, ehangu hynny a diffinio rhyw gymaint ar deithio, oherwydd yn y cyfnod blaenorol, cawsom gryn dipyn o feirniadaeth gan amrywiaeth o bobl, yn enwedig y rhai sy'n cynrychioli'r cymoedd ac ardaloedd gwledig, nad oedd dweud wrth bobl am ddefnyddio eu crebwyll ar yr hyn oedd yn lleol yn gweithio mewn gwirionedd. Ac wrth ddarparu 5 milltir fel rheol gyffredinol, fel y nododd y Prif Weinidog o'r funud y cyflwynodd y rheolau newydd, credaf ei fod wedi rhoi peth pendantrwydd i hynny heb iddi fod yn rheol gadarn, oherwydd ni fyddai hynny wedi ystyried yr amgylchiadau gwahanol y mae rhai pobl yn byw ynddynt, felly credaf ein bod wedi gwneud y peth iawn, ac mae'r rhesymeg dros aros yn lleol yn ymwneud â chyfyngu'r feirws ac atal ei ledaeniad. Pe baem yn dileu cyfyngiadau er mwyn i bobl deithio o amgylch y wlad, rwy'n credu bod digon o bobl yng Nghymru a fyddai'n gweithredu yn y fath fodd fel y byddech yn dechrau gweld pobl yn heidio i rannau o'r wlad—mannau prydferth a llecynnau eraill—mewn modd na fyddai'r un ohonom ni eisiau ei weld na'i annog. Felly, rwy'n credu ein bod yn gwneud y peth iawn wrth gadw neges 'aros yn lleol' a byddwch yn gweld nad yw hynny'n anghyson â'r negeseuon o'r Alban a Gogledd Iwerddon ac, yn wir, mae arweinydd Cyngor Bournemouth ei hun wedi dweud ei bod eisiau gweld yr un dull yn Lloegr.
O ran pa mor gyflym yr ydym ni'n profi, mae hynny'n gwella drwy'r amser; o ran ailddechrau gwasanaethau deintyddiaeth, caiff y llythyr at y prif swyddog deintyddol ei gyhoeddi; byddaf yn darparu datganiad ysgrifenedig byr er mwyn rhoi gwybod i'r Aelodau pryd y bydd ar gael. Nid wyf yn credu eich bod yn awgrymu bod dim ond ardystio nad oes COVID ar bobl o reidrwydd mor syml ag y mae hynny'n ymddangos. Mae'n dweud wrthych beth yw'r sefyllfa ar yr adeg y mae rhywun wedi cael y prawf, ac felly dydw i ddim yn credu bod hynny o reidrwydd yn ffordd ddefnyddiol o weithredu.
O ran eich etholwraig, sy'n gwneud ffrogiau priodas, fel y gwyddom ni, nid yw'r rhan fwyaf o briodasau'n cael eu cynnal, ac felly, mewn gwirionedd, nid oes busnes iddi hi yn ei busnes arferol ac mae hynny oherwydd y ffaith bod pobl yn mynd i briodasau ac yn cymysgu â phobl eraill. Cefais amser gwych ar fy niwrnod priodas, ond yn sicr ni allech gael priodas fel honno ar hyn o bryd.
Yna, yn olaf, o ran cydbwyso niweidiau, byddwch wedi gweld y cydbwyso hwnnw ar niweidiau yn y penderfyniad anodd a wnaeth y Gweinidog Addysg heddiw. Mae cydbwyso'r niwed y mae'r cyfyngiadau symud yn ei achosi drwy gau ysgolion, yr angen a'r awydd i ddychwelyd mewn modd mor ddiogel â phosib ac nid dim ond wrth wneud hynny, ond wrth feddwl am ffordd hollol wahanol o reoli'r diwrnod ysgol, a chydnabod y byddai peidio â darparu addysg i fwy o blant nes dechrau Medi yn achosi niwed i'r plant, a byddai'r niwed mwyaf i'r plant mwyaf agored i niwed a'u teuluoedd. Felly, rydym ni bob amser yn gorfod cydbwyso'r gwahanol niweidiau sy'n dod o'r coronafeirws, sy'n dod o'r cyfyngiadau symud, a byddwn yn parhau i weld Gweinidogion Cymru yn gwneud y gwaith anodd o ddal y ddysgl yn wastad wrth i ni barhau i gadw Cymru'n ddiogel.
Thank you. Dawn Bowden.
Diolch. Dawn Bowden.
Okay, thank you, Deputy Presiding Officer. Sorry, I had to unmute.
Thank you, Minister, for your statement. One of the things I'd like to say was that I'm very grateful for the continued briefings and updates that we get—Members of the Senedd and the Members of Parliament across my area—for meeting both the health boards and getting the regular information from them. I think it probably is worth placing on record again our thanks to everybody that's working in the NHS and doing absolutely amazing, amazing things during this pandemic. Without in any way being complacent, I've been really pleased to see the number of people actually being discharged from hospital having fully recovered from COVID, and seeing that the capacity in hospitals across my area, including in ICUs—actually coping quite well. However, what does remain a concern for me is the high levels of infections across Merthyr Tydfil and RCT, and that seems to be in direct contrast to what's happening across the rest of Wales. Now, we know that in Merthyr and RCT we have lots of terraced streets and families living close to each other, and that may well be considered as one of the reasons for the high levels of infections, as I think the First Minister alluded to in response to questions on his statement this morning. But it's also true that other Valleys communities and some of our inner city areas also have terraced houses and families living close together and don't seem to have the same levels of infections there. Now, anecdotally we've heard reports—
Iawn, Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n ddrwg gennyf, roedd yn rhaid i mi droi fy meicroffon ymlaen.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Un o'r pethau yr hoffwn ei ddweud oedd fy mod yn ddiolchgar iawn am y sesiynau briffio a diweddaru parhaus yr ydym yn eu cael—Aelodau o'r Senedd ac Aelodau o Senedd y DU yn fy ardal—am gyfarfod â'r byrddau iechyd a chael yr wybodaeth reolaidd ganddynt. Rwy'n credu ei bod hi'n werth rhoi ar gof a chadw unwaith eto ein diolch i bawb sy'n gweithio yn y GIG ac yn gwneud pethau anhygoel, rhyfeddol yn ystod y pandemig hwn. Heb fod yn hunanfodlon mewn unrhyw ffordd, rwyf wedi bod yn falch iawn o weld nifer y bobl sy'n cael eu rhyddhau o'r ysbyty wedi gwella'n llwyr o COVID, a gweld bod y capasiti mewn ysbytai ar draws fy ardal, gan gynnwys mewn unedau gofal dwys—yn ymdopi'n eithaf da mewn gwirionedd. Fodd bynnag, yr hyn sy'n parhau'n bryder i mi yw'r cyfraddau sylweddol o heintiau ym Merthyr Tudful a Rhondda Cynon Taf, ac mae hynny'n ymddangos yn gwbl groes i'r hyn sy'n digwydd yng ngweddill Cymru. Nawr, gwyddom fod gennym ni lawer o strydoedd teras a theuluoedd yn byw yn agos at ei gilydd ym Merthyr a Rhondda Cynon Taf, ac mae'n ddigon posib yr ystyrir hynny'n un o'r rhesymau dros y niferoedd sylweddol o heintiau, fel y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato, mi gredaf, wrth ymateb i gwestiynau am ei ddatganiad y bore yma. Ond mae hefyd yn wir fod gan gymunedau eraill yn y Cymoedd a rhai o'n hardaloedd canol dinas dai teras a theuluoedd yn byw'n agos at ei gilydd ac nid yw'n ymddangos bod ganddyn nhw'r un niferoedd o heintiau yn y mannau hynny. Nawr, rydym ni wedi clywed straeon anecdotaidd—
Can you come to your question, please? Thank you.
A allwch chi ddod at eich cwestiwn, os gwelwch yn dda? Diolch.
We've heard reports of people not respecting social distancing in some areas, but I'd like to know if there is something more that's going on in these communities? And I'd be grateful if you could advise what work the Government's epidemiologists are doing to try to establish if, in fact, there is anything other than behaviours going on in these communities which is keeping infection levels so relatively high.
Rydym ni wedi clywed adroddiadau am bobl yn peidio â pharchu gofynion cadw pellter cymdeithasol mewn rhai ardaloedd, ond hoffwn wybod a oes rhywbeth mwy yn digwydd yn y cymunedau hyn? A byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi ddweud pa waith y mae epidemiolegwyr y Llywodraeth yn ei wneud i geisio sefydlu a oes unrhyw beth arall, mewn gwirionedd, heblaw am ymddygiad yn y cymunedau hyn sy'n cadw cyfradd yr heintio mor gymharol uchel.
Thank you for the question, Dawn, and it is a matter of fact—to put this in some context—that whilst the peak of the epidemic is different in different parts of Wales, it is a fact that the Aneurin Bevan, Cardiff and Vale and Cwm Taf Morgannwg health board areas have had a higher incidence in terms of per-head infections, and the harm that has been caused and, in turn, the mortality rates—Cwm Taf Morgannwg area has a higher mortality rate than any other health board area in Wales. So, it is a matter of obvious concern. But you're right to point out that there are other communities with similar physical and geographical characteristics, and we don't fully understand yet from our epidemiologists the exact reasons why this is different within RCT and Merthyr, because even the points about the physical health and well-being of the communities that are served—well, they're not so radically different from lots of other Valleys communities, but we do see a materially different level of an infection. So, we are still looking at that as we're looking and learning across the whole pandemic.
I do want to provide more information, not just on where we are, but what we think we need to advise people to do. But I think the starting point is that everyone should take seriously the social distancing messages. The guidance is there to help people to stick to the rules, to make clear what is allowed and within the rules and the spirit of the rules that we've created, and they'll also help people understand what isn't, and to recognise that this is about preventing harm to those people and their families and their communities and people they may never meet. If people don't follow the guidance that we've provided and don't—. In the overwhelming majority of Wales, we had really high levels of agreement with and support for those rules, and we all need to stick with it because the ONS figures this week show over 2,100 deaths in Wales, and there are still deaths every day. So, no-one should think that we can go back to normal and behave as if this never happened. We'll have months and months of difficult behaviour when we'll ask people to be self-disciplined, because if we don't, if we see coronavirus take off again, we'll see many thousands more people being harmed by coronavirus. And, again, the fantastic commitment we've had from our whole NHS and the people recovered now—we're going to need to call on those people even more, and I don't think we should press their commitment beyond that. It's up to us to make our own choices, each one of us, as to how will we all play our part in keeping Wales safe.
Diolch am y cwestiwn, Dawn, ac mae'n ffaith—i roi hyn mewn rhyw gyd-destun—er bod uchafbwynt yr epidemig yn wahanol mewn gwahanol rannau o Gymru, mae'n ffaith bod ardaloedd Byrddau Iechyd Aneurin Bevan, Caerdydd a'r Fro a Chwm Taf wedi cael mwy o achosion y pen o ran heintiau, a'r niwed sydd wedi'i achosi ac, yn ei dro, y cyfraddau marwolaethau—mae gan ardal Cwm Taf Morgannwg gyfradd marwolaethau uwch nag unrhyw ardal Bwrdd Iechyd arall yng Nghymru. Felly, mae'n fater o bryder amlwg. Ond rydych chi'n iawn i nodi bod gan gymunedau eraill nodweddion ffisegol a daearyddol tebyg, ac nid ydym ni eto wedi cael ar ddeall yn iawn gan ein hepidemiolegwyr yr union resymau pam y mae hyn yn wahanol yn Rhondda Cynon Taf a Merthyr, oherwydd hyd yn oed y sylwadau am iechyd a lles corfforol y cymunedau sy'n cael eu gwasanaethu—wel, dydyn nhw ddim mor wahanol i lawer o gymunedau eraill y Cymoedd, ond rydym ni yn gweld cyfradd heintio sylweddol wahanol. Felly, rydym yn dal i edrych ar hynny wrth i ni arsylwi ar y pandemig yn ei gyfanrwydd a dysgu ohono.
Rwyf eisiau rhoi mwy o wybodaeth, nid yn unig am le yr ydym ni arni, ond am yr hyn y credwn y mae angen i ni gynghori pobl i'w wneud. Ond rwy'n credu mai'r man cychwyn yw y dylai pawb gymryd y negeseuon cadw pellter cymdeithasol o ddifrif. Mae'r canllawiau yno i helpu pobl i gadw at y rheolau, i egluro beth sy'n cael ei ganiatáu ac o fewn y rheolau ac ysbryd y rheolau yr ydym ni wedi'u creu, a byddant hefyd yn helpu pobl i ddeall yr hyn nad yw'n cael ei ganiatáu, ac i gydnabod bod hyn yn ymwneud ag atal niwed i'r bobl hynny a'u teuluoedd a'u cymunedau a phobl na fyddant efallai byth yn eu cyfarfod. Os nad yw pobl yn dilyn y canllawiau a ddarparwyd gennym ni ac nad ydynt—. Ym mhob rhan o Gymru yn ddieithriad bron, roedd gennym ni gryn gytundeb â'r rheolau a chefnogaeth sylweddol iddynt, ac mae angen i bob un ohonom ni lynu wrthynt oherwydd mae ffigurau'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yr wythnos hon yn dangos dros 2,100 o farwolaethau yng Nghymru, a cheir marwolaethau o hyd bob dydd. Felly, ni ddylai neb feddwl y gallwn ni ddychwelyd i sut yr oedd pethau ac ymddwyn fel petai hyn heb ddigwydd erioed. Bydd misoedd a misoedd o ymddygiad anodd yn ein hwynebu pan fyddwn yn gofyn i bobl fod yn hunan-ddisgybledig, oherwydd os na fyddwn ni, os gwelwn y coronafeirws yn dechrau lledaenu'n gyflym eto, byddwn yn gweld miloedd lawer mwy o bobl yn cael eu niweidio gan y coronafeirws. Ac, unwaith eto, yr ymrwymiad gwych yr ydym ni wedi'i gael gan ein holl wasanaeth iechyd gwladol a'r bobl sydd nawr wedi gwella—bydd angen i ni alw ar y bobl hynny hyd yn oed yn fwy, ac nid wyf yn credu y dylem ni bwyso eu hymrwymiad y tu hwnt i hynny. Mae'n rhaid i ni wneud ein dewisiadau ein hunain, pob un ohonom ni, o ran sut y byddwn i gyd yn gwneud ein rhan yn cadw Cymru'n ddiogel.
Thank you. Mark Isherwood.
Diolch. Mark Isherwood.
I can't hear him.
Ni allaf ei glywed.
We need to unmute Mark's mike.
Mae angen i ni droi meicroffon Mark ymlaen.
I've done it. Can you hear me?
Rwyf wedi gwneud hynny. Allwch chi fy nghlywed i?
Yes, go on, you can speak now.
Gallwn, ewch ymlaen, gallwch siarad nawr.
Thank you. I thought it was automatic, apologies.
Nursing homes are receiving a temporary fee increase for adult social care placements, but this excludes health board-funded placements. With regard to continuing healthcare funding, Care Forum Wales has highlighted that nursing homes in north Wales are disadvantaged by comparison with elsewhere. How do you, therefore, respond to sector concern that although continuing healthcare-funded residents have even more complex needs, there's been no mention of an uplift related to COVID-19?
In England dental practices are allowed to reopen from 8 June, provided strict criteria have been met before aerosol generating procedures can be performed. In Wales no provision has been made for dental practices to be allowed to do this. How, therefore, do you respond to the north Wales dental surgeons who tell me that unless you change tack, dental services and the livelihoods of thousands of hard-working and committed professionals in Wales will be destroyed?
Diolch. Roeddwn yn meddwl ei fod yn awtomatig, ymddiheuriadau.
Mae cartrefi nyrsio yn cael cynnydd tâl dros dro ar gyfer lleoliadau gofal cymdeithasol i oedolion, ond nid yw hyn yn cynnwys lleoliadau a ariennir gan y bwrdd iechyd. O ran cyllid gofal iechyd parhaus, mae Fforwm Gofal Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith bod cartrefi nyrsio yn y gogledd o dan anfantais o'u cymharu â mannau eraill. Sut ydych chi, felly, yn ymateb i bryder y sector, er bod gan drigolion sy'n cael cyllid ar gyfer gofal iechyd parhaus anghenion mwy cymhleth fyth, ni fu sôn am gynnydd yn gysylltiedig â COVID-19?
Yn Lloegr, caniateir i bractisau deintyddol ailagor o 8 Mehefin, ar yr amod bod meini prawf caeth wedi'u bodloni cyn y gellir cynnal triniaethau sy'n ymwneud â chynhyrchu aerosol. Yng Nghymru, ni wnaed unrhyw ddarpariaeth i ganiatáu i bractisau deintyddol wneud hyn. Sut, felly, ydych chi'n ymateb i lawfeddygon deintyddol yn y gogledd sy'n dweud wrthyf, oni newidiwch chi'r rheolau, y bydd gwasanaethau deintyddol a bywoliaeth miloedd o weithwyr proffesiynol ymroddedig ac ymrwymedig yng Nghymru yn cael eu dinistrio?
Thank you. On the two questions—on nursing home fees, we have regular dialogue, as a Government, with Care Forum Wales. We've had that dialogue in the regular engagement that I and officials have had about improving testing, and that's now in a much better place for the residential care sector in particular. And the Deputy Minister, Julie Morgan, meets with Care Forum Wales on a regular basis each week. So, there is regular dialogue and opportunities for Care Forum Wales to raise concerns they have, in addition to not just the Deputy Minister but, of course, in the regular dialogue they have with officials as well. So, we'll continue to review—[Interruption.]
Diolch. O ran y ddau gwestiwn—ynglŷn â ffioedd cartrefi nyrsio, rydym ni'r Llywodraeth yn trafod yn rheolaidd â Fforwm Gofal Cymru. Buom yn trafod hynny yn yr ymwneud rheolaidd rhyngof i a swyddogion ynglŷn â gwella'r broses o brofi pobl, ac mae hynny bellach mewn gwell sefyllfa o lawer i'r sector gofal preswyl yn arbennig. Ac mae'r Dirprwy Weinidog, Julie Morgan, yn cyfarfod â Fforwm Gofal Cymru yn rheolaidd bob wythnos. Felly, mae trafodaethau a chyfleoedd rheolaidd i Fforwm Gofal Cymru godi pryderon, yn ogystal â'r Dirprwy Weinidog, ond, wrth gwrs, yn y drafodaeth reolaidd a gânt gyda swyddogion hefyd. Felly, byddwn yn parhau i adolygu—[torri ar draws.]
Sorry, could somebody put Mr Isherwood's mike off? We're not having heckling or intervening on questions, sorry. Vaughan Gething.
Mae'n ddrwg gennyf, a wnaiff rhywun ddiffodd meicroffon Mr Isherwood? Nid ydym yn derbyn tarfu ar gwestiynau na thorri ar eu traws, mae'n ddrwg gennyf. Vaughan Gething.
We'll continue to talk with them about what's possible as we continue to review what we're able to do across the whole of our response to the pandemic. As I've said in answer to questions earlier, if the evidence changes, we'll be happy to change the position we're in and, of course, the way that we use the resources available to us.
On the position about dentistry in England, it's not quite as simple as reported. I think the impression was given earlier this week that there was going to be a wholesale opening of dentistry in England, and that isn't quite the case there. We've had direct advice from the chief dental officer in Wales. She's written out to every dental practice to indicate how we'll want to restart safely more dental activity.
But it is a point about safely restarting dental activity, because there is a risk to both the patient and the person working in very close proximity to them. Just as we've had to balance all of the risks, the harms and the evidence that we have in the difficult decision the education Minister has made today about a different form of schools' operation for four weeks for the end of this school year, we have to think about the balance of risks for people working in dentistry. I would not want to try to place the opportunity to make money ahead of seeing a range of our dental professionals losing their lives if we're taking a cavalier approach. That's why the professional advice of the chief dental officer is so important. As I said earlier, we'll continue to be guided by the evidence, and I will be making public her letter and her advice to dentists across Wales.
Byddwn yn parhau i siarad â nhw am yr hyn sy'n bosib wrth i ni barhau i adolygu'r hyn y gallwn ni ei wneud wrth ymateb i'r pandemig. Fel y dywedais wrth ateb cwestiynau'n gynharach, os bydd y dystiolaeth yn newid, byddwn yn fwy na pharod i newid y sefyllfa yr ydym ni ynddi ac, wrth gwrs, y ffordd yr ydym yn defnyddio'r adnoddau sydd ar gael i ni.
O ran y sefyllfa ynghylch deintyddiaeth yn Lloegr, nid yw mor syml ag yr adroddwyd amdani. Credaf y rhoddwyd yr argraff yn gynharach yr wythnos hon y byddai gwasanaethau deintyddiaeth yn agor ar raddfa eang yn Lloegr, ac nid yw hynny'n hollol gywir. Rydym ni wedi cael cyngor uniongyrchol gan y prif swyddog deintyddol yng Nghymru. Mae wedi ysgrifennu at bob practis deintyddol i egluro sut yr ydym ni eisiau ailddechrau gweithgarwch deintyddol yn ddiogel.
Ond mae a wnelo hynny ag ailddechrau gweithgarwch deintyddol yn ddiogel, oherwydd mae perygl i'r claf a'r unigolyn sy'n gweithio'n agos iawn ato. Yn union fel y bu'n rhaid i ni gydbwyso'r holl risgiau, y niwed a'r dystiolaeth sydd gennym ni yn y penderfyniad anodd y mae'r Gweinidog Addysg wedi'i wneud heddiw ynghylch ffurf wahanol ar weithrediad ysgolion am bedair wythnos erbyn diwedd y flwyddyn ysgol hon, rhaid inni feddwl am gydbwysedd y risgiau i bobl sy'n gweithio ym maes deintyddiaeth. Ni fyddwn i eisiau rhoi'r cyfle i wneud arian o flaen gweld ystod o'n gweithwyr deintyddol proffesiynol yn colli eu bywydau os ydym yn mynd ati mewn modd di-hid. Dyna pam mae cyngor proffesiynol y Prif Swyddog deintyddol mor bwysig. Fel y dywedais yn gynharach, byddwn yn parhau i gael ein harwain gan y dystiolaeth, a byddaf yn cyhoeddi ei llythyr a'i chyngor i ddeintyddion ledled Cymru.
Minister, last month, you announced that care workers in Wales would receive a £500 bonus payment for their contribution during the COVID-19 pandemic. It has now become apparent that the sum will be liable for income tax and national insurance deductions, meaning the actual sum people earning over the personal allowance will receive will be £360, not £500. Plaid Cymru believes that this bonus payment should not be taxed and that it should be extended to all care home workers, including cleaning staff and kitchen staff.
Minister, the carers who heard your announcement last month may have made plans to spend that £500 already on a well-deserved holiday after all of this is over or to pay overdue bills. Does the Welsh Government regret not being open about the fact that this bonus payment would be taxed when you announced it on International Workers' Day?
Gweinidog, fis diwethaf, fe wnaethoch chi gyhoeddi y byddai gweithwyr gofal yng Nghymru yn cael taliad bonws o £500 am eu cyfraniad yn ystod pandemig COVID-19. Mae wedi dod yn amlwg erbyn hyn y bydd angen tynnu treth incwm ac yswiriant gwladol o hynny, sy'n golygu mai'r swm gwirioneddol y bydd pobl sy'n ennill dros y lwfans personol yn ei gael fydd £360, nid £500. Nid yw Plaid Cymru yn credu y dylid trethu'r taliad bonws hwn ac y dylid ei gynnig i bob gweithiwr cartref gofal, gan gynnwys staff glanhau a staff cegin.
Gweinidog, mae'n bosib bod y gofalwyr a glywodd eich cyhoeddiad y mis diwethaf wedi gwneud cynlluniau i wario'r £500 hwnnw eisoes ar wyliau haeddiannol wedi i hyn i gyd ddod i ben neu i dalu biliau hwyr. A yw'n edifar gan Lywodraeth Cymru na fuont yn agored ynghylch y ffaith y cai'r taliad bonws hwn ei drethu pan wnaed y cyhoeddiad gennych chi ar ddiwrnod rhyngwladol y gweithwyr?
I think there are two things—the first is that the Welsh Government was never in a position to give a guarantee that it would not be taxed. We made clear publicly that we wanted the UK Government to agree not to tax this so it could be treated, as Mike Hedges said earlier, as a gift, not as a taxable payment. They've done that in the past in extraordinary circumstances—for example, it was a welcome move on behalf of the UK Government not to tax the hardship payments that some councils were able to make during the recent flooding that we saw. I find it deeply disappointing that the UK Government have decided to apply tax to this payment.
The Welsh Government made direct representations, not just public statements, to the UK Government, and they've now responded by saying that they expect to make a tax deduction. That's a decision for the UK Government. I think that they should reconsider, they should think again, to make sure that what is essentially a low-paid, largely female workforce should get the full £500. But it's a matter for the UK Government to decide whether it's more important to them to take tax out of this payment or to do the right thing by our care workers. I hope they do the right thing.
Rwy'n credu bod dau beth—y cyntaf yw nad oedd Llywodraeth Cymru erioed mewn sefyllfa i roi gwarant na fyddai'n cael ei drethu. Gwnaethom yn glir yn gyhoeddus ein bod eisiau i Lywodraeth y DU gytuno i beidio â threthu hyn fel y gellid ei drin, fel y dywedodd Mike Hedges yn gynharach, fel rhodd, nid fel taliad trethadwy. Maen nhw wedi gwneud hynny yn y gorffennol o dan amgylchiadau eithriadol—er enghraifft, roedd yn gam a oedd i'w groesawu ar ran Llywodraeth y DU i beidio â threthu'r taliadau caledi yr oedd rhai cynghorau'n gallu eu gwneud yn ystod y llifogydd a welsom yn ddiweddar. Rwy'n siomedig dros ben bod Llywodraeth y DU wedi penderfynu trethu'r taliad hwn.
Bu Llywodraeth Cymru yn pwyso'n uniongyrchol ar Lywodraeth y DU, nid yn gwneud datganiadau cyhoeddus yn unig, ac maen nhw bellach wedi ymateb drwy ddweud eu bod yn disgwyl gwneud didyniad treth. Penderfyniad i Lywodraeth y DU yw hynny. Credaf y dylent ailystyried, dylent ailfeddwl, er mwyn sicrhau y dylai'r hyn sydd yn ei hanfod yn weithlu isel ei gyflog, sy'n fenywaidd yn bennaf, gael y £500 llawn. Ond mater i Lywodraeth y DU yw penderfynu a yw'n bwysicach iddynt gymryd treth o'r taliad hwn neu wneud y peth iawn i'n gweithwyr gofal. Gobeithio y gwnânt y peth iawn.
Minister, we've heard some reference today to the health service increasingly addressing non-COVID conditions, and the quarter 1 plans, I know, are to be submitted shortly. But I know that the cancer charities, for example, remain very concerned that we're not seeing the consultations, the diagnosis, the detection and early treatment of these very serious cancer conditions, which are all too prevalent, that should be taking place. So, I just wonder exactly how Welsh Government is working with the cancer charities, the health boards, the health sector generally, to make sure that that return to dealing with these non-COVID conditions, as would have taken place prior to the pandemic, is taking place comprehensively and consistently across Wales, while at the same time, obviously, balancing the treatment of the ongoing pandemic, as has to happen.
Gweinidog, rydym ni wedi clywed cyfeiriad heddiw at y gwasanaeth iechyd yn mynd i'r afael yn gynyddol ag amgylchiadau nad oes a wnelon nhw â COVID, ac mae cynlluniau chwarter 1, rwy'n gwybod, i'w cyflwyno'n fuan. Ond rwy'n gwybod bod yr elusennau canser, er enghraifft, yn dal yn bryderus iawn nad ydym ni yn gweld yr ymgynghoriadau, y diagnosis, y canfod a'r driniaeth gynnar o'r cyflyrau canser hynod ddifrifol hyn, sydd yn llawer rhy gyffredin, a ddylai fod yn digwydd. Felly, tybed sut yn union y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'r elusennau canser, y byrddau iechyd, y sector iechyd yn gyffredinol, i sicrhau bod dychwelyd i ymdrin â'r achosion hyn nad oes a wnelon nhw â COVID, fel y byddai wedi digwydd cyn y pandemig, yn digwydd yn gynhwysfawr ac yn gyson ledled Cymru, ac ar yr un pryd, wrth gwrs, yn cydbwyso'r ymdriniaeth â'r pandemig, fel sy'n gorfod digwydd.
Thank you for the question. It's one of the concerns that I've had and expressed for a number of weeks now, that a range of our urgent care services that have remained open haven't seen people going into them, partly because people have been more frightened of going into a healthcare facility than the symptoms or concerns they would have had. Six months previously, people would have been more likely to go and seek help or advice from a health professional. It's also the case that we discover a range of cancers when people attend for a different reason. For all of those appointments and attendances that are not taking place, there's a risk not just of the direct harm someone understands may well be taking place but other harm that gets discovered.
We are now starting to see a recovery in those numbers of people attending. I indicated some of this yesterday in the press conference and I've referred to it in the written statement as well. However, we've also seen a welcome change in referring behaviour as well, so the more people that are attending, the more people are being referred, for example, through primary care. We saw a fall off in the referrals, we're now starting to see a recovery.
In the statements that have been made on the quarter 1 plans, we're also in the position where we're seeing diagnostic services recovering. We're looking to see a return to endoscopy services. That's going to be difficult because there's going to be large amount of demand going into those services, but we are starting to see a staid recovery.
And in the regional plans I referred to, cancer services are a very obvious area where there'd need to be co-operation over more than one health board area. We already deliver cancer services over more than one health board area on a regular basis. We'll need to see more of that in terms of planning our recovery. And in terms of working with the cancer charities, I'm due to see the cancer alliance before the end of this month, I believe.
But this is part of our broader programme, and if I could just make a separate point, which is that in a range of areas we're having to think about how we do things differently. A good example outside the cancer ward of having to do things differently because there's still a risk is the way that we've re-engineered our diabetic retinopathy service for people who are pregnant. So, pregnant women who are diabetic are at a particular risk of suffering harm to their sight. We've now got a new pathway that's been rolled out to make sure that we're able to provide that service, otherwise significant and permanent harm could have been caused to their sight. So, we're already going through this, and in each area of activity, not just in cancer services, having to redesign our services and aim that at how we do the greatest good to avoid the greatest amount of harm being caused.
Diolch am y cwestiwn. Mae'n un o'r pryderon y bu gennyf ac rwyf wedi ei fynegi ers sawl wythnos bellach, nad yw pobl wedi defnyddio ein gwasanaethau gofal brys sydd wedi aros ar agor, yn rhannol oherwydd y bu pobl yn fwy ofnus o fynd i gyfleuster gofal iechyd na'r symptomau neu'r pryderon y byddent wedi'u cael. Chwe mis ynghynt, byddai pobl wedi bod yn fwy tebygol o fynd i ofyn am gymorth neu gyngor gan weithiwr iechyd proffesiynol. Mae hefyd yn wir ein bod yn darganfod ystod o ganserau pan fydd pobl yn mynychu am reswm gwahanol. Ar gyfer pob un o'r apwyntiadau a'r ymweliadau hynny nad ydynt yn digwydd, mae perygl nid yn unig o'r niwed uniongyrchol y mae rhywun yn ei ddeall sy'n gallu digwydd ond niwed arall sy'n cael ei ddarganfod.
Rydym ni nawr yn dechrau gweld cynnydd yn y niferoedd hynny o bobl sy'n mynd i'r cyfleusterau. Soniais rywfaint am hyn ddoe yn y gynhadledd i'r wasg ac rwyf wedi cyfeirio ato yn y datganiad ysgrifenedig hefyd. Fodd bynnag, rydym ni hefyd wedi gweld newid sy'n cael ei groesawu o ran atgyfeirio hefyd, felly po fwyaf o bobl sy'n mynd, mwyaf o bobl sy'n cael eu hatgyfeirio, er enghraifft, drwy ofal sylfaenol. Gwelsom gwymp yn nifer y bobl a gawsant eu hatgyfeirio, ond erbyn hyn rydym yn dechrau gweld adferiad.
Yn y datganiadau a wnaed ar gynlluniau chwarter 1, rydym ni hefyd yn y sefyllfa lle yr ydym ni'n gweld gwasanaethau diagnostig yn gwella. Ein bwriad yw bod gwasanaethau endosgopi yn ail-gychwyn. Mae hynny'n mynd i fod yn anodd oherwydd bydd llawer iawn o alw am y gwasanaethau hynny, ond rydym yn dechrau gweld adferiad graddol.
Ac yn y cynlluniau rhanbarthol y cyfeiriais atyn nhw, mae gwasanaethau canser yn faes amlwg iawn lle y byddai angen cydweithredu dros fwy nag un ardal bwrdd iechyd. Rydym ni eisoes yn darparu gwasanaethau canser dros fwy nag un ardal bwrdd iechyd yn rheolaidd. Bydd angen i ni weld mwy o hynny o ran cynllunio ein hadferiad. Ac o ran gweithio gyda'r elusennau canser, rwy'n disgwyl gweld y cynghrair canser cyn diwedd y mis hwn, rwy'n credu.
Ond mae hyn yn rhan o'n rhaglen ehangach, ac os caf wneud sylw yng nghyswllt rhywbeth arall, sef ein bod, mewn amrywiaeth o feysydd, yn gorfod meddwl am sut yr ydym yn gwneud pethau'n wahanol. Enghraifft dda y tu allan i'r ward ganser o orfod gwneud pethau'n wahanol oherwydd bod risg o hyd yw'r ffordd yr ydym wedi ail-gynllunio ein gwasanaeth retinopatheg diabetig i bobl sy'n feichiog. Felly, mae menywod beichiog sydd â diabetes mewn perygl penodol o ddioddef niwed i'w golwg. Mae gennym ni bellach ffordd newydd o'u trin a gyflwynwyd i sicrhau y gallwn ni ddarparu'r gwasanaeth hwnnw, fel arall gallai niwed sylweddol a pharhaol fod wedi'i achosi i'w golwg. Felly, rydym ni eisoes yn ymateb i hyn, ac ym mhob maes gweithgarwch, nid yn unig mewn gwasanaethau canser, gan orfod ailgynllunio ein gwasanaethau mewn modd fydd yn gwneud y lles mwyaf er mwyn osgoi achosi'r niwed mwyaf.
Minister, I've suffered a dental abscess during the lockdown. I'm told that it could well return; it happens frequently after people have had the antibiotics. It's non-urgent, so I'm just keeping my fingers crossed. So, the fact that it may not be properly treated until January 2021 obviously directly affects me, but we're being written to by many patients and many, many dentists—and I'm sure all Members would agree with this—and I do urge further consideration of the plan. And I do completely accept that it needs to be considered very carefully, but the British Dental Association, in response to the recent hints, has said—I quote—there's 'great, growing demand' for swifter action before January 2021. That's non-emergency treatments. And it has also said, and I quote:
'There are very good, robust policies in place to make sure patients and the team are protected.'
So, can we look at this with great care? Because I think the initial plan has come under a lot of comment and probably does need some careful review, and I hope the British Dental Association will be fully involved in that.
Gweinidog, rwyf wedi dioddef crawniad deintyddol yn ystod y cyfyngiadau symud. Dywedir wrthyf bod posibilrwydd cryf y gallai ddychwelyd; mae'n digwydd yn aml ar ôl i bobl gael y gwrthfiotigau. Nid mater brys mohono, felly ni allaf ond byw mewn gobaith. Felly, mae'r ffaith na chaiff ei drin yn briodol tan fis Ionawr 2021 yn amlwg yn effeithio'n uniongyrchol arnaf, ond mae llawer o gleifion a llawer, llawer o ddeintyddion yn ysgrifennu atom ni—ac rwy'n siŵr y byddai pob aelod yn cytuno â hyn—ac rwyf yn annog ystyried y cynllun ymhellach. Ac rwyf yn derbyn yn llwyr fod angen ei ystyried yn ofalus iawn, ond mae Cymdeithas Ddeintyddol Prydain, mewn ymateb i'r awgrymiadau diweddar, wedi dweud fod galw mawr, cynyddol am weithredu'n gyflymach cyn Ionawr 2021. Hynny yw triniaethau nad ydynt yn rhai brys. Ac maen nhw hefyd wedi dweud, ac rwy'n dyfynnu:
Mae polisïau cadarn, rhagorol ar waith i sicrhau y caiff y cleifion a'r tîm eu diogelu.
Felly, a allwn ni edrych ar hyn yn ofalus iawn? Oherwydd rwy'n credu y bu sylwadau dirifedi ynghylch y cynllun cychwynnol ac mae'n debyg bod angen ei adolygu'n ofalus, ac rwy'n gobeithio y bydd Cymdeithas Ddeintyddol Prydain yn cymryd rhan lawn yn hynny.
Well, I'd be very happy to make sure that the Government and the professional leadership provided by our chief dental officer maintains the regular dialogue that we do have with the British Dental Association here in Wales. I think we should, again, accelerate the reform of the way we deliver dental services to have a greater focus on doing the greatest amount of good with the resource we have available. I would, as would the chief dental officer, want to return to having a greater amount of dental activity sooner rather than later, but it's got to be in a safe manner, and that's where we are. So, whilst I will be clear and transparent in publishing her current advice to dental professionals in Wales, if there's a further update in that ongoing dialogue, then I'll be happy to keep Members updated and to give that undertaking. And if there's any further change in the way we're able to do that and the pace that we're able to do that in keeping patients and dental professionals safe, then I'll happily make sure that all Members are informed of that at the same time.
Wel, fe fyddwn i'n hapus iawn i wneud yn siŵr bod y Llywodraeth a'r arweiniad proffesiynol a ddarperir gan ein prif swyddog deintyddol yn parhau â'r trafodaethau rheolaidd hynny yr ydym yn eu cael gyda Chymdeithas Ddeintyddol Prydain yma yng Nghymru. Unwaith eto, rwy'n credu y dylem ni gyflymu'r broses o ddiwygio'r ffordd yr ydym ni'n darparu gwasanaethau deintyddol er mwyn canolbwyntio mwy ar wneud y gorau o'r adnoddau sydd ar gael i ni. Rwyf i, a'r prif swyddog deintyddol, yn dymuno dychwelyd i gael mwy o weithgarwch deintyddol yn gynt, yn hytrach nag yn hwyrach, ond mae'n rhaid iddo fod mewn ffordd ddiogel, a dyna'r sefyllfa yr ydym ni ynddi. Felly, er y byddaf yn glir ac yn dryloyw wrth gyhoeddi ei chyngor presennol i weithwyr deintyddol proffesiynol yng Nghymru, os bydd diweddariad pellach yn y drafodaeth barhaus honno, yna byddaf yn fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ac i wneud hynny. Ac os oes unrhyw newid pellach yn y ffordd y gallwn ni wneud hynny a pha mor gyflym y gallwn ni wneud hynny i gadw cleifion a gweithwyr deintyddol proffesiynol yn ddiogel, yna byddaf yn hapus iawn i sicrhau bod yr holl Aelodau'n cael gwybod am hynny ar yr un pryd.
Minister, just two points: I'm very pleased that the Welsh Government made the announcement that it would test all residents and staff in care homes. My own health board indicates that they expect to complete theirs in this area by the end of this week.
However, I am concerned about the retesting scenario, because there are situations where some tests have come back positive, because they were asymptomatic, and therefore there are residents and staff who did not demonstrate signs or symptoms of COVID-19 but have proved positive through the testing. And there could be a situation where other Members of staff, therefore, could also, as a consequence, prove positive in the future and therefore put more residents at risk. So, can you provide a detailed update as to when retesting for care home staff in particular would be available to ensure that, as they go in and out of the homes, they're not taking the virus back in with them, being asymptomatic?
Can I also concur on the situation with dentists? I'm sure, as David Melding highlighted, we all have received correspondence regarding dentistry. I know, under Creutzfeldt–Jakob disease, that the dentists took very special measures, so they're already well-versed in safe practices in relation to dealing with patients. But I also accept the responsibilities you have to ensure the safety of the staff in the dentist practices as well.
Gweinidog, dim ond dau bwynt: rwy'n falch iawn bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud y cyhoeddiad y byddai'n profi'r holl breswylwyr a'r staff mewn cartrefi gofal. Mae fy mwrdd iechyd fy hun yn dangos eu bod yn disgwyl cwblhau eu rhai nhw yn y maes hwn erbyn diwedd yr wythnos hon.
Fodd bynnag, rwyf yn pryderu am y sefyllfa o ran ailbrofi, oherwydd ceir sefyllfaoedd lle mae rhai profion wedi dod yn ôl yn gadarnhaol, am eu bod yn asymptomatig, ac felly ceir preswylwyr a staff nad oeddent yn dangos arwyddion na symptomau COVID-19 ond sydd wedi profi'n gadarnhaol drwy'r profion. A gallai fod sefyllfa lle y gallai aelodau eraill o'r staff, o ganlyniad i hynny, brofi'n bositif yn y dyfodol gan roi mwy o breswylwyr mewn perygl. Felly, a wnewch chi roi diweddariad manwl ynghylch pryd y gellid dechrau ailbrofi staff cartrefi gofal yn arbennig i sicrhau, wrth iddynt fynd i mewn ac allan o'r cartrefi, nad ydynt yn mynd â'r feirws yn ôl i mewn gyda nhw, gan eu bod yn asymptomatig?
A gaf i hefyd gytuno ar y sefyllfa gyda deintyddion? Rwy'n siŵr, fel yr amlygodd David Melding, ein bod i gyd wedi cael gohebiaeth ynglŷn â deintyddiaeth. Gwn, o dan glefyd Creutzfeldt-Jakob, fod y deintyddion wedi cymryd camau arbennig iawn, felly maen nhw eisoes yn hyddysg mewn arferion diogel o ran ymdrin â chleifion. Ond rwyf hefyd yn derbyn y cyfrifoldebau sydd gennych i sicrhau diogelwch y staff yn y practis deintyddol hefyd.
Well, the point on dentistry is understood and, of course, from my own position as a constituency Member, I've got people who will want to access dental services. Actually, we have struggled in the past to get people to take up those services in the way that we would want them to, and it's another point about the way that children and young people actually behave together and our ability to intervene earlier to actually inculcate good habits about dental hygiene. So, I do take seriously the points that Members from a range of parties have made, both here but also outside this setting, about the desire and the benefit from restarting dental services. So, I'm not ignoring or brushing that to one side; I am genuinely taking it seriously.
On your point about retesting in care homes: I expect, before the end of the completion of the initial phase, to have advice about the period of time within which retesting will take place and what that retesting programme will look like, so we don't end up with a position when, in three months' time, there's another head of steam to retest people in the care home sector, but we have a regular and understandable programme. And I then have to balance that with the need that we'll need to maintain and protect capacity within our testing programme to do that, and still to make sure that we have sufficient capacity to make sure that contact tracing isn't compromised as well. Because I certainly wouldn't want our new NHS Wales test, trace, protect service to be compromised in some way. But, equally, we need to make sure we're balancing the risks that are run in all parts of the service. That's why the increase in lab capacity to more than 9,500 we've seen take place is such good news; it allows us to have those choices, to not be constrained by capacity. But I need to see the evidence, to see the advice, and, as soon as that's available, I'll be happy to inform not just the Member but all Members of what that means and what our expectation is for retesting to take place for staff and residents in the care home sector.
Wel, mae'r sylw ynglŷn â deintyddiaeth yn ddealladwy ac, wrth gwrs, o'm rhan fy hun yn Aelod etholaeth, mae gen i bobl a fydd eisiau defnyddio gwasanaethau deintyddol. A dweud y gwir, rydym ni wedi cael trafferth yn y gorffennol i gael pobl i fanteisio ar y gwasanaethau hynny yn y ffordd y byddem yn dymuno iddyn nhw wneud, ac agwedd arall yw arferion plant a phobl ifanc mewn gwirionedd a'n gallu i ymyrryd yn gynharach i annog arferion da ynghylch hylendid deintyddol. Felly, rwyf yn cymryd o ddifrif y pwyntiau y mae Aelodau o wahanol bleidiau wedi'u gwneud, yma ond hefyd y tu allan i'r lleoliad hwn, am yr awydd a'r budd a gafwyd o ailgychwyn gwasanaethau deintyddol. Felly, dydw i ddim yn anwybyddu nac yn diystyru hynny; rwyf yn wirioneddol yn ei gymryd o ddifrif.
O ran eich sylw am ailbrofi mewn cartrefi gofal: cyn diwedd y cyfnod cychwynnol, disgwyliaf gael cyngor am y cyfnod o amser y byddir yn ailbrofi o'i fewn a sut beth fydd y rhaglen ailbrofi honno, felly ni fydd sefyllfa gennym ni, ymhen tri mis, lle bydd pwl arall o ailbrofi pobl yn y sector cartrefi gofal, ond bod gennym ni raglen reolaidd a dealladwy. Ac yna mae'n rhaid i mi gydbwyso hynny â'r rheidrwydd y bydd angen i ni gynnal a diogelu capasiti o fewn ein rhaglen brofi i wneud hynny, a dal i wneud yn siŵr bod gennym ni ddigon o gapasiti i wneud yn siŵr nad yw olrhain cyswllt yn cael ei beryglu hefyd. Oherwydd yn sicr ni fyddwn i eisiau peryglu gwasanaeth newydd profi, olrhain, diogelu GIG Cymru. Ond, yn yr un modd, mae angen i ni sicrhau ein bod yn cydbwyso'r risgiau sy'n bodoli ym mhob rhan o'r gwasanaeth. Dyna pam y mae'r cynnydd a welsom ni yng nghapasiti labordai i gynnal mwy na 9,500 o brofion yn newyddion mor dda; mae'n caniatáu inni gael y dewisiadau hynny, i beidio â chael ein cyfyngu gan gapasiti. Ond mae angen i mi weld y dystiolaeth, i weld y cyngor, a, chyn gynted ag y bydd y rheini ar gael, byddaf yn falch o hysbysu nid yn unig yr Aelod ond yr holl Aelodau am yr hyn y mae hynny'n ei olygu a'n disgwyliad o ran ailbrofi staff a phreswylwyr yn y sector cartrefi gofal.
Helen Mary Jones. No.
Helen Mary Jones. Na.
Helen Mary is silenced.
Nid yw meicroffon Helen Mary yn agored.
Can we—can somebody help Helen Mary? We can't hear her. Can somebody help her to unmute the mike, please? No. Can I leave Helen? I will come back to you, Helen, unless—have you got your mike open now? No. Okay, I'll come back to you. Jack Sargeant.
A allwn ni—a wnaiff rhywun helpu Helen Mary? Ni allwn ei chlywed hi. A all rhywun ei helpu i droi ei meicroffon ymlaen, os gwelwch yn dda? Na. A gaf i adael Helen? Dof yn ôl atoch, Helen, oni bai—a yw eich meicroffon yn agored nawr? Nac ydy. Iawn, dof yn ôl atoch chi. Jack Sargeant.
Diolch yn fawr, Deputy Llywydd. Minister, coronavirus, the need for isolation and the financial toll that residents across Wales are paying will, of course, have a huge impact on their mental health. Now, news that 1,700 patients were wrongly discharged in north Wales fills nobody with the confidence that services in north Wales are all that they should be. Now, I understand that there are currently huge pressures on our NHS, but this is obviously not good enough. Residents in north Wales need to have the confidence in services.
Minister, we have all been suffering a mental health pandemic long before COVID-19. So, not just as parliamentarians and Governments, but as human beings, we need to do more. Minister, what can you say to my constituents to reassure them that the lessons are being learned and that those affected are given the support they need as a matter of urgency?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, bydd y coronafeirws, yr angen i ynysu a'r doll ariannol y mae trigolion ledled Cymru yn ei thalu yn cael effaith enfawr, wrth gwrs, ar eu hiechyd meddwl. Nawr, nid yw newyddion bod 1,700 o gleifion wedi'u rhyddhau mewn camgymeriad yn y gogledd yn rhoi hyder i neb fod gwasanaethau yn y gogledd yn union fel y dylent fod. Nawr, rwy'n deall bod pwysau enfawr ar ein GIG ar hyn o bryd, ond mae'n amlwg nad yw hyn yn ddigon da. Mae angen i drigolion yn y gogledd gael ffydd mewn gwasanaethau.
Gweinidog, rydym ni i gyd wedi bod yn dioddef o bandemig iechyd meddwl ymhell cyn COVID-19. Felly, nid dim ond fel seneddwyr a Llywodraethau, ond fel bodau dynol, mae angen i ni wneud mwy. Gweinidog, beth allwch chi ei ddweud wrth fy etholwyr i roi sicrwydd iddynt fod gwersi'n cael eu dysgu a bod y rhai yr effeithir arnynt yn cael y gefnogaeth y mae arnynt ei hangen fel mater o frys?
I think it's a point I've dealt with before, but it's entirely a fair point for the Member to raise in this setting as well, about the mistake, and it was a mistake, that was made in discharging people when they should not have been. The health board in north Wales are recovering that, because the guidance that we provided to every health board I thought was very clear that mental health services are essential services and should continue throughout the pandemic.
And there's this broader point—and it's part, again, of the point that was raised earlier in questions about the different harms that are caused by coronavirus, and one of the harms, in keeping us physically alive and in saving lives, is that we will undoubtedly have seen harm caused to people's mental health and well-being. So, there'll be more demand coming into each tier of our services, so the tier 0 and tier 1 services, where they're relatively low level, will undoubtedly see more demand, just as will other areas where there's more significant demand.
That's why myself and the education Minister made our announcement on providing more resource for children and young people, and it's why I'll continue to keep on looking at the mental health issues being raised not just in the children and young people committee, and may get raised in the Health, Social Care and Sport Committee tomorrow, but to make sure that the extra infrastructure we've put in place to test and to check that mental health services are still functioning and dealing with need continues in place. We bought more beds at the start of this pandemic for the highest level of need; I have made more money available through the budget. So, I can assure Jack Sargeant that not just the treatment end, but the point about the conversation we have about mental health in this country, going back to, 'It's okay to say you're not okay'—it's really important that we do that as well in the way we live our own lives with the people around us, and what we say and how we act in public as well.
Rwy'n credu ei fod yn sylw yr wyf wedi ymdrin ag ef o'r blaen, ond mae'n sylw cwbl deg i'r Aelod ei godi yn y fan yma hefyd, am y camgymeriad, ac fe roedd yn gamgymeriad, a wnaethpwyd wrth ryddhau pobl pan na ddylid bod wedi gwneud hynny. Mae'r bwrdd iechyd yn y gogledd yn gwella hynny, oherwydd roedd y canllawiau a ddarparwyd gennym ni i bob bwrdd iechyd yn fy marn i yn glir iawn bod gwasanaethau iechyd meddwl yn wasanaethau hanfodol ac y dylent barhau drwy'r pandemig.
Ac mae yna agwedd ehangach yn hyn o beth—ac mae'n rhan, unwaith eto, o'r sylw a wnaethpwyd yn gynharach mewn cwestiynau am y niwed gwahanol sy'n cael ei achosi gan y coronafeirws, ac un o'r niweidiau, wrth ein cadw'n fyw yn gorfforol ac wrth achub bywydau, yw y byddwn yn ddiau wedi gweld niwed yn cael ei achosi i iechyd meddwl a lles pobl. Felly, bydd mwy o alw ar bob haen o'n gwasanaethau, felly mae'r gwasanaethau haen 0 a haen 1, sy'n rhai lefel gymharol isel, yn ddi-os yn gweld mwy o alw, yn union fel y bydd meysydd eraill lle mae galw mwy sylweddol.
Dyna pam y bu i mi a'r Gweinidog addysg wneud ein cyhoeddiad ynghylch darparu mwy o adnoddau i blant a phobl ifanc, a dyna pam y byddaf yn parhau i edrych ar y materion iechyd meddwl sy'n cael eu codi nid yn unig yn y pwyllgor plant a phobl ifanc, ac a fydd efallai'n cael sylw yn y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon yfory, ond i wneud yn siŵr bod y seilwaith ychwanegol yr ydym ni wedi'i roi ar waith i brofi a gwirio bod gwasanaethau iechyd meddwl yn dal i weithredu ac yn ymdrin ag angen, yn dal ar gael. Fe wnaethom ni brynu mwy o welyau ar ddechrau'r pandemig hwn ar gyfer yr angen mwyaf posib; rwyf wedi darparu mwy o arian drwy'r gyllideb. Felly, gallaf sicrhau Jack Sargeant nad dim ond yr agweddau yn ymwneud â thriniaeth, ond yr agwedd sydd gennym ni ynghylch y sgwrs yr ydym ni'n ei chael am iechyd meddwl yn y wlad hon, mynd yn ôl at y geiriau, 'mae'n iawn dweud nad ydych chi'n iawn'—mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud hynny hefyd yn y ffordd yr ydym yn byw ein bywydau ein hunain gyda'r bobl o'n hamgylch, a'r hyn yr ydym yn ei ddweud a sut yr ydym yn gweithredu yn gyhoeddus hefyd.
Thank you. We'll try Helen Mary Jones again.
Diolch. Rhown gynnig ar Helen Mary Jones eto.
Diolch, Dirprwy Lywydd. So, I'm very sorry, Minister, but I am unsilenced again. [Laughter.] If I may take you back to the issue with regard to shielding that was raised earlier with the First Minister by my colleague Delyth Jewell, I hope that the Welsh Government will be able to provide the 32 organisations that have written to you concerned about the way that announcement was made and asking for more clarity—I hope that you'll be able to provide them with a fuller answer than the First Minister was able to provide to Delyth Jewell this afternoon.
But, very specifically—and I hope you'll take this opportunity to reassure people—is it the case, Minister, that those people who have been advised to shield will continue to receive the support services that they currently receive? I'm thinking of things like the food boxes, the supermarket slots. I don't know if other Members have been, but I've certainly been contacted by constituents who've been left a little bit confused as to whether they will continue to get those services and for how long. So, I hope, Minister, you'll take the opportunity to reassure them this afternoon.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Felly, mae'n ddrwg iawn gennyf, Gweinidog, ond nid wyf wedi fy nhawelu mwyach. [Chwerthin.] Os caf fynd â chi'n ôl at y mater o ran gwarchod a godwyd yn gynharach gyda'r Prif Weinidog gan fy nghyd-Aelod Delyth Jewell, rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn gallu rhoi i'r 32 o sefydliadau sydd wedi ysgrifennu atoch yn pryderu am y ffordd y cafodd y cyhoeddiad hwnnw ei wneud, ac yn gofyn am fwy o eglurder—gobeithio y gallwch chi roi ateb llawnach iddyn nhw nag y gwnaeth y Prif Weinidog ei roi i Delyth Jewell y prynhawn yma.
Ond, yn benodol iawn—a gobeithio y byddwch yn manteisio ar y cyfle hwn i dawelu meddyliau pobl—a yw'n wir, Gweinidog, y bydd y bobl hynny sydd wedi cael cyngor i warchod eu hunain yn parhau i gael y gwasanaethau cymorth y maen nhw yn eu cael ar hyn o bryd? Rwy'n meddwl am bethau fel y blychau bwyd, amseroedd penodol yn yr archfarchnadoedd. Nid wyf yn gwybod a yw Aelodau eraill wedi profi hyn, ond yn sicr mae etholwyr wedi cysylltu â mi sydd mewn peth dryswch ynghylch pa un a fyddant yn parhau i gael y gwasanaethau hynny ac am ba hyd. Felly, rwy'n gobeithio, Gweinidog, y byddwch chi'n manteisio ar y cyfle i dawelu eu meddyliau y prynhawn yma.
It may be worth me putting on record that the announcement about shielding came on the back of advice from the chief medical officer. So, this wasn't a case where I decided that I wanted to change the category and so I made a choice to do that without any evidence or advice. We did think we were going to be in a position to make a unified announcement with other UK countries, and then the time frame for that shifted. The announcement in England was made on a Saturday night, when I had expected that it might have been made later. We certainly would have been able to make it on a Sunday afternoon. That was my expectation, and we'd have had not just Saturday getting ready, but then the whole of Sunday to speak with stakeholders, including people in local government—not just local government, of course, but the healthcare professions caring for people, and a range of others—to indicate that a change was on its way and to set out what it was.
When the English announcement was, effectively, made through a newspaper article that went online on Saturday night, and I had an unusual and unexpected telephone call on my Saturday evening to tell me that that had gone out, I then had a pretty straight choice to make, both of which are messy. The first was to try to go as planned and to make an announcement in the second half of the Sunday, which would have meant that inevitably we'd have had questions about what we were doing through the first half of the Sunday, and I think that would have put us in a farcical position where, despite us telling stakeholders to get ready for an announcement, we'd be telling the press, 'No comment. We haven't got anything to say', and that would have been ridiculous. By that point there already would have been uncertainty from shielded people, their families and friends, as well as people providing care and support for them in Wales, as to whether or not we were going to make an announcement in Wales. So, I made the decision—and, again, it was my decision to do this—that we should make our announcement on the Sunday morning. It's not ideal to make that announcement by press release when the written statement wasn't available and completed until later in the day. As I say, it was messy, but it was my judgment that that was the right thing to do, rather than to spend the morning explaining why we weren't going to do anything or avoiding questions.
I'd prefer it, as we review the shielding category and the support provided to them across the UK, not just in Wales, that we're able to do that by open conversation between chief medical officers and indeed the four health departments, and I know that's a view shared by colleagues in other parts of the UK. For shielded people in Wales, the chief medical officer will be writing directly. There are letters being printed that will start to go out from tomorrow. They'll hear directly from him about the future of the shielded category. People can expect that shielding to take place for at least a further couple of months. He'll set out the details of that, and he'll also be taking the press conference tomorrow to speak directly to the public, but Members can expect to see a copy of the letter that will be going out to your constituents as well. I'll make sure that's provided to you as it's ready and signed off. We did that previously. You can expect to see that again, because Members in constituencies and regions of all parties can expect there to be contact from your constituents asking what is happening. So, I think it's important that you see the text of that letter.
To your point about the support, as I have made clear on a number of occasions, and I'm happy to do so now on the record in the Senedd, the only change made is that shielded people are now advised they can go out, if they wish to, to exercise and to see one other household at a social distance. That is the only change that we're making—so, seeing people outside, being able to go outside for exercise. All other measures are in place, so we're saying to shielded people, 'Do not go and do your own shopping. Don't go into a shop to do that.' We're saying to shielded people, 'If you can't work from home, don't go into a workplace with other people, because the risks in terms of being in an indoor environment are still significant'. That means, of course, that we continue to provide that additional support in terms of food, so, both priorities for supermarket deliveries, those people that are taking the food boxes, that support is still available, and including other things like medicines delivery as well. So, all that support remains in place, but, for shielded people, the ability to go outside now, whereas the advice had previously been not to go outside for exercise outside your own home, that's changed, and I think that's a significant matter for shielded people. But we may need to revisit that. If we get into winter months, into the autumn, we may be in a position where that advice needs to change again, and it reinforces my point that we're a long way from being at the end of coronavirus.
Efallai ei bod yn werth i mi nodi bod y cyhoeddiad am warchod wedi dod yn dilyn cyngor gan y prif swyddog meddygol. Felly, nid oedd hwn yn achos lle penderfynais fy mod i eisiau newid y categori ac felly gwneud hynny heb unrhyw dystiolaeth na chyngor. Roeddem yn credu ein bod yn mynd i fod mewn sefyllfa i wneud cyhoeddiad unedig gyda gwledydd eraill y DU, ond yna newidiodd yr amserlen ar gyfer hwnnw. Gwnaethpwyd y cyhoeddiad yn Lloegr ar nos Sadwrn, pan oeddwn yn disgwyl y byddai wedi bod yn hwyrach. Byddem yn sicr wedi gallu ei wneud ar brynhawn Sul. Dyna oedd fy nisgwyliad, a byddem wedi cael nid yn unig dydd Sadwrn i fod yn barod, ond wedyn dydd Sul i gyd i siarad â rhanddeiliaid, gan gynnwys pobl mewn llywodraeth leol—nid llywodraeth leol yn unig, wrth gwrs, ond y galwedigaethau gofal iechyd sy'n gofalu am bobl, ac amrywiaeth o rai eraill—i nodi bod newid ar y ffordd ac i nodi beth ydoedd.
Pan wnaethpwyd y cyhoeddiad yn Lloegr, i bob pwrpas, drwy erthygl papur newydd a aeth ar-lein nos Sadwrn, a chefais alwad ffôn anarferol ac annisgwyl ar nos Sadwrn i ddweud wrthyf fod hynny wedi ei gyhoeddi, yna cefais ddewis eithaf amlwg i'w wneud, ac roedd y ddau ddewis yn anniben. Y cyntaf oedd ceisio gweithredu yn ôl y bwriad a gwneud cyhoeddiad yn ail hanner dydd Sul, a fyddai wedi golygu'n anorfod y byddem wedi cael cwestiynau am yr hyn yr oeddem yn ei wneud yn ystod hanner cyntaf y Sul, ac rwy'n credu y byddai hynny wedi ein rhoi mewn sefyllfa chwerthinllyd lle, er i ni ddweud wrth randdeiliaid i baratoi ar gyfer cyhoeddiad, byddem yn dweud wrth y wasg, 'Dim sylw. Nid oes gennym unrhyw beth i'w ddweud', a byddai hynny wedi bod yn chwerthinllyd. Erbyn hynny, byddai ansicrwydd eisoes wedi bod ymhlith pobl a warchodir, eu teuluoedd a'u ffrindiau, yn ogystal â phobl sy'n darparu gofal a chymorth iddyn nhw yng Nghymru, ynghylch pa un a oeddem am wneud cyhoeddiad yng Nghymru ai peidio. Felly penderfynais-ac, unwaith eto, fy mhenderfyniad i oedd gwneud hyn-y dylem wneud ein cyhoeddiad fore'r dydd Sul. Nid yw'n ddelfrydol gwneud y cyhoeddiad hwnnw drwy ddatganiad i'r wasg pan nad oedd y datganiad ysgrifenedig ar gael a heb ei gwblhau tan yn ddiweddarach yn y dydd. Fel y dywedais, roedd yn anniben, ond fy marn i oedd mai dyna oedd y peth cywir i'w wneud, yn hytrach na threulio'r bore yn esbonio pam nad oeddem yn mynd i wneud unrhyw beth ac osgoi cwestiynau.
Byddai'n well gennyf i, wrth i ni adolygu'r categori gwarchod a'r gefnogaeth a roddir iddyn nhw ledled y DU, nid dim ond yng Nghymru, ein bod yn gallu gwneud hynny drwy sgwrs agored rhwng prif swyddogion meddygol ac yn wir y pedair adran iechyd, a gwn fod hynny'n farn a rennir gan gydweithwyr mewn rhannau eraill o'r DU. Ar gyfer y bobl a warchodir yng Nghymru, bydd y prif swyddog meddygol yn ysgrifennu'n uniongyrchol. Mae llythyrau'n cael eu hargraffu a byddant yn dechrau cael eu hanfon yfory. Byddant yn clywed yn uniongyrchol ganddo am ddyfodol y categori gwarchod. Gall pobl ddisgwyl i'r gwarchod hynny ddigwydd am o leiaf ychydig fisoedd eto. Bydd yn nodi manylion hynny, a bydd hefyd yn arwain y gynhadledd i'r wasg yfory i siarad yn uniongyrchol â'r cyhoedd, ond gall yr Aelodau ddisgwyl gweld copi o'r llythyr a fydd yn mynd i'ch etholwyr hefyd. Byddaf yn sicrhau bod hynny'n cael ei ddarparu i chi gan ei fod yn barod ac wedi'i gymeradwyo. Gwnaethom ni hynny o'r blaen. Gallwch ddisgwyl gweld hynny eto, oherwydd gall Aelodau mewn etholaethau a rhanbarthau o bob plaid ddisgwyl i etholwyr gysylltu i ofyn beth sy'n digwydd. Felly, rwy'n credu ei fod yn bwysig eich bod yn gweld testun y llythyr hwnnw.
O ran eich pwynt am y cymorth, fel yr wyf wedi egluro ar sawl achlysur, ac rwy'n falch o wneud hynny yn awr ar gofnod yn y Senedd, yr unig newid a wnaed yw bod pobl a warchodir bellach yn cael gwybod y gallant fynd allan, os ydyn nhw'n dymuno, i wneud ymarfer corff ac i weld un teulu arall gan gadw pellter cymdeithasol. Dyna'r unig newid yr ydym yn ei wneud-felly, gweld pobl y tu allan, mynd allan i wneud ymarfer corff. Mae pob mesur arall yn ei le, felly rydym ni'n dweud wrth unigolion a warchodir, 'Peidiwch â mynd i wneud eich siopa eich hunan. Peidiwch â mynd i mewn i siop i wneud hynny.' Rydym ni'n dweud wrth unigolion a warchodir, 'Os na allwch chi weithio o gartref, peidiwch â mynd i weithle gyda phobl eraill, oherwydd mae'r risgiau o fod mewn amgylchedd dan do yn dal yn sylweddol'. Mae hynny'n golygu, wrth gwrs, ein bod yn parhau i ddarparu'r cymorth ychwanegol hwnnw o ran bwyd, felly, y blaenoriaethau ar gyfer dosbarthu archfarchnadoedd, y bobl hynny sy'n mynd â'r bocsys bwyd, mae'r cymorth hwnnw ar gael o hyd, ac mae'n cynnwys pethau eraill fel darparu meddyginiaethau hefyd. Felly, mae'r cymorth hwnnw i gyd yn dal ar waith, ond, ar gyfer unigolion a warchodir, y gallu i fynd allan nawr, y cyngor o'r blaen oedd i beidio â mynd allan ar gyfer ymarfer corff y tu allan i'ch cartref eich hun, mae hynny wedi newid, ac rwy'n credu bod hwnnw'n fater pwysig i unigolion a warchodir. Ond efallai y bydd angen i ni ailedrych ar hynny. Os bydd hyn yn mynd i mewn i fisoedd y gaeaf, yn yr hydref, efallai y byddwn mewn sefyllfa lle bydd angen i'r cyngor hwnnw newid eto, ac mae'n atgyfnerthu fy mhwynt ein bod yn bell o fod yn gweld diwedd y coronafeirws.
Minister, I listened to that answer to Helen Mary and I have to say it always seems to be someone else's communication problem, doesn’t it? Let's go back to the £500 for the carers. I heard the First Minister's response to Mike Hedges, which I thought was disingenuous, and I heard your response to Delyth Jewell. So, are you telling me that either the Welsh Government did not know that, under UK law, wages are taxed in accordance with earning levels and therefore that £500 would be taxed, or are you telling me that the Welsh Government wanted the Chancellor to give it as a gift but you hadn't bothered to ask him before you made the announcement?
Finally, can you clarify to everybody who will get this payment? Because, on 28 May, you told me that all care home workers who work in a privately funded care home—i.e. a care home that does not take any state-aided people—would not get that £500. So, when we say that all care workers in Wales will get it, that is actually, technically, as my understanding is from my conversation with you on 28 May, incorrect, and I would be very grateful for your clarification because when we use the words 'privately funded', we have to remember that this is a lot of Welsh people who are just scraping by on the last of their savings to get into a private care home. They don't have a lot of money, their staff won't have much money.
Gweinidog, fe wnes i wrando ar yr ateb yna i Helen Mary ac mae'n rhaid i mi ddweud ei fod bob amser yn ymddangos mai problem cyfathrebu rhywun arall ydyw, onid yw? Gadewch i ni fynd yn ôl i'r £500 ar gyfer gofalwyr. Clywais ymateb y Prif Weinidog i Mike Hedges, a oedd yn annidwyll yn fy marn i, a chlywais eich ymateb i Delyth Jewell. Felly, a ydych yn dweud wrthyf naill ai nad oedd Llywodraeth Cymru yn gwybod, o dan gyfraith y DU, fod cyflogau'n cael eu trethu yn unol â lefelau ennill ac felly y byddai'r £500 hynny yn cael ei drethu, neu a ydych yn dweud wrthyf fod Llywodraeth Cymru eisiau i'r Canghellor ei roi fel rhodd, ond nad oeddech wedi trafferthu gofyn iddo cyn i chi wneud y cyhoeddiad?
Yn olaf, a allwch chi egluro i bawb pwy fydd yn cael y taliad hwn? Oherwydd, ar 28 Mai, dywedoch chi wrthyf na fyddai'r holl weithwyr cartrefi gofal sy'n gweithio mewn cartref gofal a ariennir yn breifat—hynny yw cartref gofal nad yw'n derbyn unrhyw bobl sy'n cael cymorth gan y wladwriaeth—yn cael y £500 hwnnw. Felly, pan ydym yn dweud y bydd yr holl weithwyr gofal yng Nghymru yn ei gael, mae hynny, yn dechnegol, fel y deallaf o'm sgwrs â chi ar 28 Mai, yn anghywir, a byddwn yn ddiolchgar iawn am eich eglurhad oherwydd pan ddefnyddiwn y geiriau 'wedi'u hariannu'n breifat', rhaid i ni gofio bod hyn yn golygu bod llawer o Gymry yn byw ar eu cynilion olaf i fynd i gartref gofal preifat. Nid oes ganddyn nhw lawer o arian, ni fydd gan eu staff lawer o arian.
Well, the final details of who is going to receive the payment will be announced when we've finalised the negotiations with employers and trade unions, which I understand are near final, so you will hear that in the coming days, and I think it'll provide the clarity that you're looking for, Angela.
In terms of the tax on the £500, it's always been a UK decision. We did make representations through officials in advance about the taxable treatment of it, and we wrote directly to make representations. It was also raised by the finance Minister in conversation as well. So it's a matter for the UK Government to decide whether or not this money should be given as a gift, and it was their choice to apply tax to it. I still think it's the right thing for them to reconsider and to not apply tax to the £500 for social care workers. I'll be disappointed, as I'm sure other Members across other parties will be, if the UK Government don't reconsider taking tax from this money so it doesn't go directly into the pockets of relatively low-paid women workers and instead goes into the Treasury. I think that would—. Frankly, it wouldn't be a good look for the UK Government, and they're not expecting to have this money, so it essentially would be a tax windfall for the Treasury, and I just think that a windfall from social care workers to the Treasury is absolutely not the place where the UK Treasury should be. It's within their gift to make sure that tax isn't applied and again I urge them to do so.
In terms of the shielding, well, it's a matter of fact what happened with shielding. It's not a matter of saying it's someone else's—. It's a matter of fact that that is what happened. I've been able to work really constructively with health Ministers across other Governments, with the unionist health Minister in the multiparty Government in Northern Ireland, the SNP health Minister in Scotland and, indeed, the Conservative Cabinet health Minister in England, but there are times where we don't always agree. We're grown up about that. There are times where what each of us does affects the other; this was one of those occasions. So it's simply a matter of fact. We were not expecting an announcement on shielding in England to be made through a newspaper column on Saturday night, but that is what happened.
Wel, bydd y manylion terfynol ynglŷn â phwy sy'n mynd i gael y taliad yn cael eu cyhoeddi pan fyddwn wedi cwblhau'r trafodaethau gyda chyflogwyr ac undebau llafur, sydd, yn ôl yr hyn yr wyf yn ei ddeall, yn derfynol, felly byddwch yn clywed hynny yn y dyddiau nesaf, ac rwy'n credu y bydd yn rhoi'r eglurder yr ydych chi'n chwilio amdano, Angela.
O ran y dreth ar yr £500, mae hynny wedi bod yn benderfyniad i'r DU erioed. Gwnaethom gyflwyno sylwadau drwy swyddogion ymlaen llaw ynglŷn â'r driniaeth o ran treth, ac fe wnaethom ni ysgrifennu yn uniongyrchol i gyflwyno sylwadau. Fe'i codwyd hefyd gan y Gweinidog cyllid mewn sgyrsiau. Felly, mater i Lywodraeth y DU yw penderfynu a ddylid rhoi'r arian hwn fel rhodd ai peidio, a'u dewis hwy oedd gosod treth arno. Rwy'n dal i gredu mai'r peth iawn iddyn nhw ei wneud yw ailystyried a pheidio â gosod treth ar y £500 ar gyfer gweithwyr gofal cymdeithasol. Byddaf yn siomedig, fel rwy'n siŵr y bydd Aelodau eraill ar draws y pleidiau eraill, os na fydd Llywodraeth y DU yn ailystyried cymryd treth o'r arian hwn fel nad yw'n mynd yn uniongyrchol i bocedi menywod sy'n gweithio am gyflog cymharol isel ond yn hytrach yn mynd i'r Trysorlys. Rwy'n credu y byddai hynny—. A dweud y gwir, ni fyddai'n sefyllfa dda i Lywodraeth y DU fod ynddi, ac nid ydyn nhw'n disgwyl cael yr arian hwn, felly byddai yn ei hanfod yn ffawdelw treth i'r Trysorlys, ac yn sicr nid wyf yn credu dylai Trysorlys y DU fod yn cael ffawdelw o ofalwyr gofal cymdeithasol. Mae'r pŵer ganddyn nhw i sicrhau nad yw treth yn cael ei gosod ac unwaith eto rwy'n eu hannog i wneud hynny.
O ran y gwarchod, wel, mae beth ddigwyddodd ynglŷn â gwarchod yn fater o ffaith. Nid yw'n fater o ddweud mai—. Mae'n ffaith mai dyna a ddigwyddodd. Rwyf wedi gallu gweithio'n adeiladol iawn gyda Gweinidogion iechyd ar draws llywodraethau eraill, gyda'r Gweinidog iechyd unoliaethol yn y Llywodraeth amlbleidiol yng Ngogledd Iwerddon, Gweinidog iechyd yr SNP yn yr Alban ac, yn wir, Gweinidog iechyd y Cabinet Ceidwadol yn Lloegr, ond mae adegau pryd nad ydym ni bob amser yn cytuno. Rydym ni'n aeddfed ynghylch hynny. Mae yna adegau pan fydd yr hyn y mae pob un ohonom yn ei wneud yn effeithio ar y llall; roedd hyn yn un o'r achlysuron hynny. Felly yn syml, mae'n ffaith. Nid oeddem yn disgwyl cyhoeddiad ar warchod yn Lloegr i gael ei gyhoeddi drwy golofn papur newydd nos Sadwrn, ond dyna a ddigwyddodd.
Mick Antoniw.
Mick Antoniw.
I can't hear Mick. I can't lip read, either.
Nid wyf yn clywed Mick. Nid wyf yn gallu darllen gwefusau ychwaith.
No. We're not getting—. Can somebody assist Mr Antoniw? There we are.
Na. Nid ydym yn cael—. A all rhywun gynorthwyo Mr Antoniw? Dyna ni.
How's that? Is that okay?
Sut mae hwn? A yw hwn yn iawn?
There we are. Start again.
Dyna ni. Dechreuwch eto.
Minister, there are many consequences of coronavirus, not just the disease. We've discussed the associated consequences of lockdown, such as mental health. The one I want to raise, though, is the increased risk in respect of gambling addiction. You will be familiar, Minister, I would have thought, with the case of Chris Bruney, who was a 25-year-old who lost £119,000 in five days. He was then offered by the gambling company a bonus of £400. He took his own life, and the company has just been fined. Now that was just one of the examples pre-coronavirus.
Of course, what we have now is a captive market in respect of online gambling, and the March data alone for 2020 indicates that virtual betting increased by 40 per cent, poker by 38 per cent and, of those who placed more than one bet, online betting increased by 88 per cent, online poker 53 per cent and, of course, there are many other similar data as well. I suspect the April figures will show even higher levels of online gambling participation, leading to the public health risks that had been identified before the lockdown. I'm wondering, Minister, if you could let us know whether this is something that you've discussed with the chief medical officer. If not, will you discuss it with the chief medical officer to see what we can actually do to prepare for what I suspect is going to be a significant increase in problems associated with online gambling addiction, and it will be a legacy that we will have to deal with as we come out of coronavirus?
Gweinidog, mae llawer o effeithiau i'r coronafeirws, nid y clefyd yn unig. Rydym wedi trafod effeithiau sy'n gysylltiedig â chyfyngiadau symud, megis iechyd meddwl. Fodd bynnag, yr un yr wyf eisiau ei godi yw'r risg gynyddol o ran dibyniaeth ar gamblo. Byddwch yn gyfarwydd, Gweinidog, am wn i, ag achos Chris Bruney, a oedd yn 25 mlwydd oed a gollodd £119,000 mewn pum diwrnod. Yna cafodd gynnig bonws o £400 gan y cwmni gamblo. Cymerodd ei fywyd ei hun, ac mae'r cwmni newydd gael dirwy. Nawr roedd hynny'n un o'r enghreifftiau cyn y coronafeirws.
Wrth gwrs, yr hyn sydd gennym nawr yw marchnad gaeth o ran gamblo ar-lein, ac mae data mis Mawrth yn unig ar gyfer 2020 yn dangos bod betio rhithwir wedi cynyddu 40 y cant, pocer 38 y cant ac, o'r rhai a oedd yn gosod mwy nag un bet, cynyddodd betio ar-lein 88 y cant, 53 y cant ar gyfer pocer ar-lein ac wrth gwrs, roedd llawer o ddata eraill oedd yn debyg hefyd. Dwi'n tybio y bydd ffigurau mis Ebrill yn dangos lefelau uwch fyth o gamblo ar-lein, gan arwain at y risgiau iechyd cyhoeddus a nodwyd cyn y cyfyngiadau symud. Tybed, Gweinidog, a wnewch chi roi gwybod i ni a yw hyn yn rhywbeth yr ydych wedi ei drafod gyda'r prif swyddog meddygol. Os nad ydych, a wnewch ei drafod gyda'r prif swyddog meddygol i weld beth y gallwn ei wneud mewn gwirionedd i baratoi ar gyfer yr hyn sy'n mynd i fod yn gynnydd sylweddol yn y problemau sy'n gysylltiedig â dibyniaeth ar gamblo ar-lein, a bydd yn waddol y bydd yn rhaid i ni ymdrin ag ef wrth inni ddod allan o'r coronafeirws?
I think it's a point well made, actually, by the Member, and I recognise his longstanding and continuing interest in the real public health harms caused by gambling. I don't think now is the time to go into the division of powers that exist, but we do still need to understand what that means and we do understand that there has been a significant increase in online gambling, as the Member sets out. So, I will definitely take it up specifically with the chief medical officer about where we are and what that means in terms of not just our understanding of the harms caused now, but what that means for the future. If more people are spending more time on online gambling, there's no guarantee—in fact, we'd expect that it would be not the case that those people will disappear and stop online gambling in exactly the same numbers as we progress out of the lockdown. We could be talking about longer term challenges in terms of the addiction that gambling sadly is for some people. So, I'll happily take it up with the chief medical officer, and I'm happy to undertake to write to the Member in due course.
Rwy'n credu bod pwynt yr Aelod yn un da, ac rwy'n cydnabod y diddordeb sydd ganddo ers tro, ac y mae ganddo o hyd, yn y niwed gwirioneddol y mae gamblo yn ei wneud i iechyd y cyhoedd. Nid wyf yn credu mai nawr yw'r amser i fanylu ynglŷn â sut mae pwerau wedi eu rhannu ar hyn o bryd, ond mae yn dal angen i ni ddeall beth mae hynny'n ei olygu ac rydym yn deall y bu cynnydd sylweddol mewn gamblo ar-lein, fel y mae'r Aelod yn ei nodi. Felly, byddaf yn sicr yn ei godi'n benodol gyda'r Prif Swyddog Meddygol, ynghylch lle yr ydym ni arni a beth y mae hynny'n ei olygu, nid yn unig o ran ein dealltwriaeth o'r niwed a achosir nawr, ond o ran yr hyn y mae hynny'n ei olygu yn y dyfodol. Os yw mwy o bobl yn treulio mwy o amser yn gamblo ar-lein, does dim sicrwydd—yn wir, byddem yn disgwyl na fyddai'r bobl hynny yn diflannu ac yn rhoi'r gorau i gamblo ar-lein yn yr union niferoedd wrth i ni symud allan o'r cyfyngiadau symud. Gallem fod yn sôn am heriau tymor hwy o ran pobl yn mynd yn gaeth i gamblo yn anffodus. Felly, byddaf yn fodlon ei godi gyda'r Prif Swyddog Meddygol, ac rwy'n fodlon ymrwymo i ysgrifennu at yr Aelod maes o law.
Thank you. And finally, Neil McEvoy.
Diolch. Ac yn olaf, Neil McEvoy.