Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
11/02/2020Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Rwyf wedi derbyn cwestiwn brys, o dan Rheol Sefydlog 12.67, a dwi'n galw ar Janet Finch-Saunders i ofyn y cwestiwn brys.
I have accepted an emergency question under Standing Order 12.67, and I call on Janet Finch-Saunders to ask the emergency question.
A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i leddfu’r sefyllfa sy’n wynebu trigolion Dyffryn Conwy yn dilyn y llifogydd diweddar? (EAQ0007)
Will the Minister make a statement on Welsh Government efforts to alleviate the situation facing residents in the Conwy Valley following recent floods? (EAQ0007)
I have today issued a written statement regarding flooding from storm Ciara. The impacts have been felt across Wales, in particular, in Llanrwst and Llanfair Talhaiarn. My sympathies are with those flooded anywhere in Wales, and I thank the local authorities, emergency services and Natural Resources Wales teams, working tirelessly in some appalling conditions to keep us safe. Where there has been flooding, local authorities now need the opportunity to investigate and report their findings. Our investment will continue to support local authorities and NRW to develop further flood alleviation schemes, where they will be effective at preventing future flooding.
Rwyf i wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig heddiw ynglŷn â llifogydd o storm Ciara. Teimlwyd yr effeithiau ledled Cymru, yn enwedig yn Llanrwst a Llanfair Talhaearn. Rwy'n cydymdeimlo â'r rhai sydd wedi dioddef llifogydd mewn unrhyw le yng Nghymru, a diolchaf i'r awdurdodau lleol, y gwasanaethau brys a thimau Cyfoeth Naturiol Cymru, a fu'n gweithio'n ddiflino o dan amodau ofnadwy i'n cadw ni'n ddiogel. Lle y bu llifogydd, mae awdurdodau lleol angen y cyfle nawr i ymchwilio ac adrodd ar eu canfyddiadau. Bydd ein buddsoddiad yn parhau i gefnogi awdurdodau lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru i ddatblygu rhagor o gynlluniau lliniaru llifogydd, lle y byddan nhw'n effeithiol o ran atal llifogydd yn y dyfodol.
Thank you, Minister. Yet again, Aberconwy, from Capel Curig to Deganwy, has been hit hard by flooding as a result of a storm Ciara. However, for my constituency, the shock and devastation is at its worst in Llanrwst, Trefriw and outlying areas. I was there yesterday, and saw first-hand the overwhelming damage that has been caused to many shops, businesses and residential properties, seeing individuals at a loss and feeling totally helpless as they fought to clear sewage and mud from their homes is heartbreaking, and constituents telling me again how distraught and vulnerable they feel, and that this is the worst flooding they have ever experienced, many having lived decades there. But at this point, however, I too would like to put on record my thanks to the emergency services, the local authority, and all residents for the selflessness that they have shown in trying to help each other, and the community, to deal with such devastation. It was remarkable to witness the community spirit that has arisen from such a disaster.
Minister, this is not the first time that I have raised the frequent flooding of the Conwy Valley with you. Just two weeks ago I submitted a written Assembly question asking what steps you were taking to hold an independent review of flood mitigation measures for the Conwy Valley. My reason was the frequency of these flood incidents in these parts. Now, you replied, stating that
'Natural Resources Wales reviewed the Conwy Valley flood alleviation scheme in 2018. The review confirmed communities in the Conwy Valley are benefiting from reduced flood risk as a result of the scheme at this time. There are no plans to carry out any further reviews.'
Now, Minister, it's flooded since 2018. As you well know, it flooded last year about this time. So, I consider that response to be woefully inadequate, and that it now certainly needs a rethink on your part.
So, question 1: can the Minister tell me why the usual flood warnings by NRW were not in place in adequate time, bearing in mind the numerous news bulletins that storm Ciara was on its way? Two: as this has now been considered a significant incident, what funding will be available from the Welsh Government to the local authority to assist with the clean-up, and how will this filter through to the very residents and businesses so badly affected? Very sadly, some of whom have no insurance because of the level of repeat flood incidents. Three: given the shocking state of events in these parts over the weekend, will you now review the advice given to you by NRW, and support the many calls within the community, and from elected Members, for an independent review of the mitigation flood measures in the Conwy Valley?
And, finally, will you come to Aberconwy, and will you visit with me some of those most affected by recent events? Diolch yn fawr.
Diolch, Gweinidog. Unwaith eto, mae Aberconwy, o Gapel Curig i Ddeganwy, wedi cael ei tharo'n galed gan lifogydd o ganlyniad i storm Ciara. Fodd bynnag, yn fy etholaeth i, mae'r sioc a'r dinistr ar eu gwaethaf yn Llanrwst, Trefriw a'r ardaloedd pellennig. Roeddwn i yno ddoe, a gwelais drosof fy hun y difrod aruthrol sydd wedi cael ei achosi i lawer o siopau, busnesau ac eiddo preswyl, ac mae gweld unigolion ar goll yn llwyr a theimlo'n gwbl ddiymadferth wrth iddyn nhw frwydro i glirio carthion a mwd o'u cartrefi yn dorcalonnus, ac etholwyr yn dweud wrthyf i eto pa mor drallodus a bregus y maen nhw'n teimlo, ac mai dyma'r llifogydd gwaethaf y maen nhw wedi eu dioddef erioed, a llawer ohonyn nhw wedi byw yno ers degawdau. Ond ar y pwynt hwn, fodd bynnag, hoffwn innau hefyd roi ar goedd fy niolch i'r gwasanaethau brys, yr awdurdod lleol, a'r holl drigolion am yr anhunanoldeb y maen nhw wedi ei ddangos wrth geisio helpu ei gilydd, a'r gymuned, i ymdopi â'r fath ddinistr. Roedd yn rhyfeddol gweld yr ysbryd cymunedol sydd wedi codi o'r fath drychineb.
Gweinidog, nid dyma'r tro cyntaf i mi godi llifogydd mynych Dyffryn Conwy gyda chi. Gwta bythefnos yn ôl, cyflwynais gwestiwn ysgrifenedig yn y Cynulliad yn gofyn pa gamau yr oeddech chi'n eu cymryd i gynnal adolygiad annibynnol o fesurau lliniaru llifogydd ar gyfer Dyffryn Conwy. Fy rheswm oedd mynychder yr achosion hyn o lifogydd yn yr ardaloedd hyn. Nawr, fe wnaethoch chi ateb, gan ddweud
Adolygwyd cynllun lliniaru llifogydd Dyffryn Conwy gan Cyfoeth Naturiol Cymru yn 2018. Cadarnhaodd yr adolygiad bod cymunedau yn Nyffryn Conwy yn elwa ar lai o berygl o lifogydd o ganlyniad i'r cynllun ar hyn o bryd. Nid oes unrhyw gynlluniau i gynnal unrhyw adolygiadau pellach.
Nawr, Gweinidog, mae wedi dioddef llifogydd ers 2018. Fel y gwyddoch yn iawn, bu llifogydd y llynedd tua'r adeg hon. Felly, rwy'n credu bod yr ymateb hwnnw'n druenus o annigonol, a bod yn sicr angen i chi ei ailystyried nawr.
Felly, cwestiwn 1: a all y Gweinidog ddweud wrthyf i pam nad oedd rhybuddion llifogydd arferol Cyfoeth Naturiol Cymru ar waith mewn digon o bryd, o gofio'r bwletinau newyddion niferus bod storm Ciara ar ei ffordd? Dau: gan yr ystyriwyd erbyn hyn bod hwn yn ddigwyddiad sylweddol, pa gyllid fydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i'r awdurdod lleol i helpu gyda'r gwaith glanhau, a sut y bydd hwn yn treiddio drwodd i'r union drigolion a busnesau y cafwyd effaith mor wael arnyn nhw? Yn anffodus iawn, nid oes gan rai ohonyn nhw yswiriant oherwydd lefel y digwyddiadau llifogydd ailadroddus. Tri: o ystyried y digwyddiadau ofnadwy yn yr ardal hon dros y penwythnos, a wnewch chi adolygu nawr y cyngor a roddwyd i chi gan Cyfoeth Naturiol Cymru, a chefnogi'r galwadau niferus yn y gymuned, a chan aelodau etholedig, am adolygiad annibynnol o'r mesurau lliniaru llifogydd yn Nyffryn Conwy?
Ac, yn olaf, a wnewch chi ddod i Aberconwy, ac a wnewch chi ymweld gyda mi â rhai o'r bobl y mae'r digwyddiadau diweddar wedi cael yr effaith fwyaf arnyn nhw? Diolch yn fawr.
Well, I will be visiting later this week. Whether I can attend with you or not depends on diaries, obviously, but I certainly will be visiting later this week myself.
I think you raised several issues that need addressing. So, you're quite right, I did answer you a couple of weeks ago, and, as I said, we did have a modelling review of the Conwy Valley. That was concluded in 2018. Now, I will be expecting, obviously, the local authority and NRW to look into what needs to be done, and they will bring forward recommendations. I'm not going to speculate on the causes. It does appear that many of our river defence schemes did their job. Of course, the river levels were incredibly high, so we need to look at the recommendations that come from both the local authority and NRW.
I think there are a lot of questions to be asked. I too received copies of correspondence from some of your constituents, and I notice you've been copied in as well—concerns around the responses that were taken up, and I think you need to have a look at that and maybe take up those issues with the local authority directly. We have put significant funding, as you know, into flood defences—over £350 million across Wales in this Assembly term. But, of course, whatever recommendations come from the investigations that NRW and the local authority are doing, I will seek to see what we can do to continue to support those areas.
I again thank everyone for their response to this at the weekend. I think you make a very important point about volunteers as well, and the community. And, certainly, watching news reports last night, that was very clear to see. But as I say, I will not speculate. What we need to do is look at what caused this, and have a look at any recommendations that come from the investigation.
Wel, byddaf yn ymweld yn ddiweddarach yr wythnos hon. Mae pa un a allaf i ddod gyda chi ai peidio yn dibynnu ar ddyddiaduron, yn amlwg, ond byddaf yn sicr yn ymweld yn ddiweddarach yr wythnos hon fy hunan.
Rwy'n credu eich bod chi wedi codi nifer o faterion y mae angen rhoi sylw iddyn nhw. Felly, rydych chi yn llygad eich lle, fe wnes i eich ateb chi wythnos neu ddwy yn ôl, ac, fel y dywedais, cawsom adolygiad modelu o Ddyffryn Conwy. Daeth hwnnw i ben yn 2018. Nawr, byddaf yn disgwyl, yn amlwg, i'r awdurdod lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru ymchwilio i'r hyn y mae angen ei wneud, a byddan nhw'n cyflwyno argymhellion. Nid wyf i'n mynd i ddyfalu ynghylch yr achosion. Mae'n ymddangos bod llawer o'n cynlluniau amddiffyn afonydd wedi gwneud eu gwaith. Wrth gwrs, roedd lefelau'r afon yn anhygoel o uchel, felly mae angen i ni edrych ar yr argymhellion a ddaw gan yr awdurdod lleol a Cyfoeth Naturiol Cymru.
Rwy'n credu bod llawer o gwestiynau i'w gofyn. Rwyf innau hefyd wedi cael copïau o ohebiaeth gan rai o'ch etholwyr, ac rwy'n sylwi eich bod chithau wedi cael copi hefyd—pryderon ynghylch yr ymatebion a dderbyniwyd, ac rwy'n credu bod angen i chi edrych ar hynny ac efallai rhoi sylw i'r materion hynny gyda'r awdurdod lleol yn uniongyrchol . Fel y gwyddoch, rydym ni wedi dyrannu cyllid sylweddol ar gyfer amddiffynfeydd rhag llifogydd—dros £350 miliwn ledled Cymru yn nhymor y Cynulliad hwn. Ond, wrth gwrs, pa bynnag argymhellion a ddaw o'r ymchwiliadau y mae Cyfoeth Naturiol Cymru a'r awdurdod lleol yn eu cynnal, byddaf yn ceisio gweld beth y gallwn ni ei wneud i barhau i gynorthwyo'r ardaloedd hynny.
Diolchaf eto i bawb am eu hymateb i hyn dros y penwythnos. Rwy'n credu eich bod chi'n gwneud pwynt pwysig iawn am wirfoddolwyr hefyd, a'r gymuned. Ac, yn sicr, o wylio adroddiadau newyddion neithiwr, roedd hynny'n amlwg iawn i'w weld. Ond fel y dywedais, nid wyf i'n mynd i ddyfalu. Yr hyn y mae angen i ni ei wneud yw edrych ar yr hyn a achosodd hyn, a chymryd golwg ar unrhyw argymhellion a ddaw o'r ymchwiliad.
Fyddech chi'n cytuno â fi, Weinidog, fod yr erydu sydd wedi bod ar gyllidebau awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru yn rhannol gyfrifol am y sefyllfa rŷn ni'n ffeindio ein hunain ynddi? Oherwydd, wrth gwrs, pethau fel glanhau afonydd a culverts ac yn y blaen sydd yn cael eu torri pan nad yw'r adnoddau dynol a'r cyllidebau yn eu lle. Ac mae hyn, wrth gwrs, yn ein hatgoffa ni o bwynt dwi wedi ei godi yn fan hyn ddegau o weithiau yn y misoedd diwethaf, ynglŷn â'r trajectory anghynaladwy yma sydd gennym ni ar hyn o bryd, lle mae awdurdodau lleol a Chyfoeth Naturiol Cymru â disgwyliad arnyn nhw i wneud mwy a mwy—trwy Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, trwy Ddeddf Cynllunio (Cymru) 2015 ac yn y blaen—tra ar yr un pryd, wrth gwrs, mae eu cyllidebau nhw yn mynd yn llai ac yn llai. Felly, mae'n rhaid eich bod chi'n cydnabod bod y trajectory yna yn anghynaladwy, ac mae rhai o'r canlyniadau efallai, fel rŷn ni wedi ei weld yn y dyddiau diwethaf yma, yn anochel os ŷn ni'n mynd i barhau ar y trajectory yna. Gaf fi ofyn, felly, pa adnoddau ychwanegol y byddwch chi yn eu gwneud ar gael i awdurdodau lleol, yn enwedig y rhai sydd wedi cael eu heffeithio yn uniongyrchol gan ddigwyddiadau'r dyddiau diwethaf yma, ynghyd â Chyfoeth Naturiol Cymru?
Fyddech chi'n cytuno â fi hefyd fod yn rhaid inni newid y naratif? Mae pobl yn aml iawn yn dweud, 'O, mae'n costio gormod i ni fuddsoddi mewn atal llifogydd.' Mae'n rhaid inni newid y naratif, oherwydd y gost ormodol yw canlyniad y dinistr. Felly, buddsoddiad yw buddsoddi mewn mesurau i atal llifogydd, er mwyn arbed pres o beidio â gorfod delio â'r canlyniadau yn y pen draw. Felly dwi eisiau gwybod beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i newid y naratif yna, er mwyn sicrhau bod y gefnogaeth allan yn fanna inni fynd i'r afael â newid hinsawdd, i'r raddfa y dylem ni fod yn ei wneud.
Ac yn olaf, un o'r afonydd yn Nyffryn Conwy a wnaeth orlifo oedd Afon Cae Person, a'r afon honno, wrth gwrs, a effeithiodd ar Ysgol Dyffryn Conwy. Roedd yr ysgol ar gau ddoe; mae'r bloc mathemateg a thechnoleg yn dal i fod ar gau heddiw, ar gyfer glanhau a dad-gontamineiddio. Ysgol menter cyllid preifat yw Ysgol Dyffryn Conwy; nawr, mae'r cyngor, felly, wedi gwrthod cymryd cyfrifoldeb dros y glanhau a'r clirio, ac, o beth rwy'n ei ddeall, doedd Sodexo—y cwmni a fyddai â chyfrifoldeb—ddim wedi troi lan ddoe, ac, o ganlyniad, gofalwyr yr ysgol sydd wedi gorfod delio â'r ymdrech gychwynnol i lanhau. Felly, a allwch chi fy sicrhau i fod cwmnïau fel Sodexo yn gwbl glir am eu cyfrifoldebau, ac yn mynd i fod yn ymateb fel y dylen nhw? A pha sicrwydd allwch chi ei roi i fi fod yna sefydliadau ac adeiladau PFI eraill yng Nghymru sydd ddim yn mynd i ffeindio eu hunain o dan yr un anfantais yn y dyfodol?
Would you agree with me, Minister, that the erosion that there’s been in local authority budgets and Natural Resources Wales is partly responsible for the situation we find ourselves in? Because, of course, it’s things like cleaning rivers and culverts that are cut when human resources and budgets aren’t in place. And this, of course, reminds us of a point that I’ve raised here dozens of times over the past few months, on the unsustainable trajectory that we have at the moment, where local authorities and NRW have an expectation upon them to do more and more—through the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, through the Planning (Wales) Act 2015 and so and so forth—whilst, simultaneously, their budgets are getting smaller and smaller. So, you must recognise that that trajectory is unsustainable, and some of the outcomes, as we’ve perhaps seen over the past few days, are inevitable if we are to continue on that trajectory. May I ask, therefore, what additional resources will you make available to local authorities, particularly those directly affected by the events of the past few days, as well as NRW?
Would you also agree with me that we have to change the narrative? People very often say that it costs too much to invest in flood prevention. We have to change the narrative, because the unnecessary cost is the result of the destruction, so it’s an investment to invest in flood prevention measures in order to save money in not having to deal with the outcomes, ultimately. I want to know what the Government are doing to change that narrative, in order to ensure that the support is out there, so that we can tackle climate change to the extent that we should.
And finally, one of the rivers in the Conwy Valley that flooded was Afon Cae Person, and that river, of course, did have an impact on Ysgol Dyffryn Conwy. The school was closed yesterday; the maths and technology block is still closed today for the clean-up and decontamination. This is a private finance initiative school. Now, the council therefore has refused to take responsibility for the clean-up, and, from my understanding, Sodexo, the company that would be responsible, didn’t turn up yesterday, and, as a result, it was the school caretakers who had to deal with the initial clean-up attempts. So, can you give me an assurance that companies such as Sodexo are entirely clear on their responsibilities, and are going to be responding appropriately? What assurance can you give me that there are other PFI buildings in Wales that aren’t going to find themselves under the same disadvantage in future?
Well it's certainly not the Welsh Government narrative. As I said in my earlier answer to Janet Finch-Saunders, we have put significant funding into flood alleviation schemes right across Wales, so it's certainly not our narrative. And in relation to NRW, which I fund, they have had significant funding to address flooding issues. One of the issues NRW do have at the moment is making sure they have their full quota of staff in relation to this, and my officials have been working very closely to ensure that that happens. I mentioned in my earlier answer too about what needs to be done, and what funding needs to be done. We will wait for flood and water experts to inform us of what may be required. And, certainly, I will look to see what funding we have available when those recommendations come through.
In relation to, I think you said Dyffryn Conwy school—I wasn't aware of that, but I will ask the Minister for Education to take that issue up.
Wel, nid dyna naratif Llywodraeth Cymru yn sicr. Fel y dywedais yn fy ateb cynharach i Janet Finch-Saunders, rydym ni wedi dyrannu cyllid sylweddol i gynlluniau lliniaru llifogydd ledled Cymru, felly nid dyna ein naratif ni yn sicr. Ac yng nghyswllt Cyfoeth Naturiol Cymru, yr wyf i'n ei ariannu, maen nhw wedi cael cyllid sylweddol i fynd i'r afael â materion llifogydd. Un o'r problemau sydd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar hyn o bryd yw sicrhau bod ganddyn nhw eu cwota llawn o staff o ran y mater hwn, ac mae fy swyddogion i wedi bod yn gweithio'n agos iawn i sicrhau bod hynny'n digwydd. Soniais yn fy ateb yn gynharach am yr hyn y mae angen ei wneud, a pha gyllid y mae angen ei roi. Byddwn yn aros i arbenigwyr llifogydd a dŵr ein hysbysu am yr hyn y gallai fod ei angen. Ac, yn sicr, byddaf yn edrych i weld pa gyllid sydd ar gael i ni pan ddaw'r argymhellion hynny i law.
O ran, Ysgol Dyffryn Conwy rwy'n credu y dywedasoch chi—nid oeddwn i'n ymwybodol o hynny, ond byddaf yn gofyn i'r Gweinidog Addysg roi sylw i'r mater hwnnw.
Minister, flooding is obviously very devastating, and having lived through the Towyn floods—the anniversary of which will be the thirtieth anniversary, just later this month—I can testify to the huge impact that it has and the lasting legacy that it has on any families, homes and businesses that have been affected.
The people of Llanfair Talhaiarn, in my constituency, have been affected by flooding for the third time in eight years, and that's in spite of a programme of improvement, which is already under way in that particular village. And, of course, over the weekend, we saw properties, not just in Llanfair T. H., in my constituency, but also in Llangernyw, Llansannan and in Colwyn Bay affected by flooding. I think it is a concern when we are told that properties are protected to a one in 75-year standard, which is what people were told in respect of Llanfair T. H., to find themselves flooded three times in eight years.
And I know that phase 2 of an improvement project is supposed to be under way. It was supposed to be scheduled, I think, to start this spring, but hasn't actually started, and I would question whether there needs now to be a rapid review of that particular project to make sure that it is going to be fit for purpose. As I understand it, there was a problem with the maintenance of the clearing of the Nant Barrog, which overflowed and flooded those homes in Llanfair T. H., and I think people will be looking as to why that maintenance regime has been insufficient to protect them this time around.
Now, clearly, you've already alluded to the fact that there will be investigations undertaken by the local authority and indeed Natural Resources Wales, but having seen a flooding event last year in April take place in Pensarn, in my constituency, we're still yet to see a copy of the investigation report arising from that particular event. So, how long will people have to wait before they understand why the flooding has occurred and whether there was mitigation that could have been undertaken in advance of these flooding events?
You've already been questioned on the emergency financial assistance scheme. I note that, in England, the UK Government has made available the Bellwin funding for local authorities that have been affected there by storm Ciara. Can I ask that you trigger the emergency financial assistance scheme, particularly for Conwy, given that it's experienced over the weekend the worst flooding since the Towyn floods thirty years ago? And can I also ask, in the wake of this, what discussions the Welsh Government might have with the Association of British Insurers in order to make sure that there are affordable premiums in place? Now, I know that there's a UK-wide programme called Flood Re, which tries to make the insurance premium affordable in areas of flood risk, but clearly that's reliant on a partnership between Governments and the insurance industry and an understanding as to the investment that might take place. So, I would like to know what direct discussions you're having with them, because some people are telling me that they're having problems now accessing affordable insurance, and that is a great concern to them.
So, will you release investment to assist local authorities through the emergency financial assistance scheme? What work are you doing with NRW to make sure that their modelling is accurate and not inaccurate, because that's what we've seen recently? And will you have those discussions with the Association of British Insurers to make sure that these reviews and investigations that are now undertaken are rapid and don't take too long?
Gweinidog, mae llifogydd yn amlwg yn drychinebus iawn, ac wedi byw drwy'r llifogydd yn Nhywyn—a bydd deg mlynedd ar hugain wedi mynd heibio ers y rheini, ychydig yn ddiweddarach y mis hwn—gallaf dystio i'r effaith enfawr y maen nhw'n ei chael a'r etifeddiaeth barhaus y maen nhw'n eu cael ar unrhyw deuluoedd, cartrefi a busnesau sydd wedi cael eu heffeithio.
Effeithiwyd ar bobl Llanfair Talhaearn, yn fy etholaeth i, gan lifogydd am y trydydd tro mewn wyth mlynedd, ac mae hynny er gwaethaf rhaglen o welliannau, sydd eisoes ar y gweill yn y pentref arbennig hwnnw. Ac, wrth gwrs, dros y penwythnos, gwelsom eiddo, nid yn unig yn Llanfair T. H., yn fy etholaeth i, ond hefyd yn Llangernyw, Llansannan ac ym Mae Colwyn a gafodd eu heffeithio gan lifogydd. Rwy'n credu ei bod yn bryder pan y dywedir wrthym ni bod eiddo'n cael ei warchod i safon unwaith mewn 75 mlynedd, sef yr hyn a ddywedwyd wrth bobl o ran Llanfair T. H., i ganfod eu hunain o dan ddŵr deirgwaith mewn wyth mlynedd.
Ac rwy'n gwybod bod ail gam prosiect gwella i fod ar y gweill. Roedd i fod i gael ei drefnu, rwy'n credu, i ddechrau'r gwanwyn hwn, ond nid yw wedi dechrau mewn gwirionedd, a byddwn yn gofyn a oes bellach angen adolygiad cyflym o'r prosiect penodol hwnnw i wneud yn siŵr ei fod yn mynd i fod yn addas i'w ddiben. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, roedd problem gyda chynnal a chadw'r gwaith o glirio Nant Barrog, a orlifodd gan achosi llifogydd yn y cartrefi hynny yn Llanfair T. H., ac rwy'n credu y bydd pobl yn edrych i weld pam na fu'r drefn cynnal a chadw honno'n ddigonol i'w diogelu y tro hwn.
Nawr, yn amlwg, rydych chi eisoes wedi cyfeirio at y ffaith y bydd ymchwiliadau'n cael eu cynnal gan yr awdurdod lleol ac, yn wir, Cyfoeth Naturiol Cymru, ond ar ôl gweld llifogydd y llynedd ym mis Ebrill ym Mhensarn, yn fy etholaeth i, rydym ni eto i weld copi o adroddiad yr ymchwiliad a ddeilliodd o'r digwyddiad penodol hwnnw. Felly, am ba hyd y bydd yn rhaid i bobl aros cyn iddyn nhw ddeall pam mae'r llifogydd wedi digwydd a pha un a oedd mesurau lliniaru y gellid bod wedi eu cymryd cyn y llifogydd hyn?
Rydych chi eisoes wedi cael eich holi am y cynllun cymorth ariannol brys. Rwy'n sylwi bod Llywodraeth y DU, yn Lloegr, wedi sicrhau bod cyllid Bellwin ar gael i awdurdodau lleol y mae storm Ciara wedi effeithio arnyn nhw yn y fan honno. A gaf i ofyn i chi sbarduno'r cynllun cymorth ariannol brys, yn enwedig i Gonwy, o gofio ei fod wedi dioddef dros y penwythnos y llifogydd gwaethaf ers llifogydd Tywyn ddeng mlynedd ar hugain yn ôl? Ac a gaf i hefyd ofyn, yn sgil hyn, pa drafodaethau y gallai Llywodraeth Cymru eu cael gyda Chymdeithas Yswirwyr Prydain er mwyn gwneud yn siŵr bod premiymau fforddiadwy ar waith? Nawr, rwy'n gwybod bod rhaglen ar gyfer y DU gyfan o'r enw Flood Re, sy'n ceisio gwneud y premiwm yswiriant yn fforddiadwy mewn ardaloedd lle ceir perygl o lifogydd, ond yn amlwg mae hwnnw'n dibynnu ar bartneriaeth rhwng Llywodraethau a'r diwydiant yswiriant a dealltwriaeth o'r buddsoddiad a allai gael ei wneud. Felly, hoffwn i wybod pa drafodaethau uniongyrchol yr ydych chi'n eu cael gyda nhw, oherwydd mae rhai pobl yn dweud wrthyf i eu bod nhw'n cael problemau o ran cael yswiriant fforddiadwy bellach, ac mae hynny'n bryder mawr iddyn nhw.
Felly, a wnewch chi ryddhau buddsoddiad i gynorthwyo awdurdodau lleol drwy'r cynllun cymorth ariannol brys? Pa waith ydych chi'n ei wneud gyda Cyfoeth Naturiol Cymru i sicrhau bod eu gwaith modelu yn gywir ac nad yw'n anghywir, oherwydd dyna'r hyn yr ydym ni wedi ei weld yn ddiweddar? Ac a wnewch chi gael y trafodaethau hynny gyda Chymdeithas Yswirwyr Prydain i wneud yn siŵr bod yr adolygiadau a'r ymchwiliadau hyn sy'n cael eu cynnal nawr yn gyflym ac nad ydyn nhw'n cymryd gormod o amser?
So, I think we all have to accept that we will see these sorts of events more frequently. This is clearly due to climate change, and I absolutely recognise the point that you make in relation to that. I've already asked officials to do a rapid review of any schemes—and we have many—in the pipeline to see what will need to be brought forward and we will do that alongside the investigation reports and the recommendations we receive.
You make a very pertinent point about insurance, and I do welcome that Flood Re is now operating right across the UK, and over 90 per cent of insurance companies do offer it for homes at high flood risk. But, of course, small businesses are not protected in that scheme, and legislation on financial services does remain a reserved matter and any costs associated with the fair delivery of that scheme rests with the UK Government. So, I will be taking that issue up also with the UK Government.
Felly, rwy'n credu bod yn rhaid i ni i gyd dderbyn y byddwn ni'n gweld y mathau hyn o ddigwyddiadau yn amlach. Mae hyn yn amlwg oherwydd y newid yn yr hinsawdd, ac rwy'n llwyr gydnabod y pwynt yr ydych chi'n ei wneud ynglŷn â hynny. Rwyf i eisoes wedi gofyn i swyddogion gynnal adolygiad cyflym o unrhyw gynlluniau—ac mae gennym ni lawer—sydd ar y gweill i weld beth y bydd angen ei gyflwyno a byddwn yn gwneud hynny ochr yn ochr â'r adroddiadau ymchwilio a'r argymhellion y byddwn ni'n eu cael.
Rydych chi'n gwneud pwynt perthnasol iawn ynglŷn ag yswiriant, ac rwy'n croesawu'r ffaith bod Flood Re yn gweithredu ledled y DU erbyn hyn, ac mae dros 90 y cant o gwmnïau yswiriant yn ei gynnig i gartrefi sydd mewn perygl mawr o lifogydd. Ond, wrth gwrs, nid yw busnesau bach yn cael eu gwarchod yn y cynllun hwnnw, ac mae deddfwriaeth ar wasanaethau ariannol yn dal i fod yn fater a gadwyd yn ôl ac mae unrhyw gostau sy'n gysylltiedig â darparu'r cynllun hwnnw yn deg yn nwylo Llywodraeth y DU. Felly, byddaf yn codi'r mater hwnnw gyda Llywodraeth y DU hefyd.
Flood problems aren't limited to the Conwy Valley or Llanrwst. We have problems with flooding throughout north Wales. In some cases, the flood problems are exacerbated by the actions of local authorities. So, how will you be working with local authorities to make sure that the things they do with the environment, such as tree felling, for instance, in the vicinity of roads and in areas that are prone to flooding—? How are you working with local authorities to make sure that their actions in the local environment actually help prevent flooding rather than exacerbate it?
Nid yw problemau llifogydd wedi'u cyfyngu i Ddyffryn Conwy na Llanrwst. Mae gennym ni broblemau gyda llifogydd ledled y gogledd. Mewn rhai achosion, mae'r problemau o ran llifogydd yn cael eu gwaethygu gan weithredoedd awdurdodau lleol. Felly, sut byddwch chi'n gweithio gydag awdurdodau lleol i wneud yn siŵr bod y pethau y maen nhw'n eu gwneud gyda'r amgylchedd, fel cwympo coed, er enghraifft, yng nghyffiniau ffyrdd ac mewn ardaloedd sy'n dueddol o ddioddef llifogydd—? Sut ydych chi'n gweithio gydag awdurdodau lleol i wneud yn siŵr bod eu gweithredoedd yn yr amgylchedd lleol yn helpu i atal llifogydd yn hytrach na'u gwaethygu?
Local authorities are a very important partner in all that we do to alleviate flood risk, and those sorts of conversations will take place, for instance, when we're looking at putting forward a flood-alleviation scheme. I know those discussions have taken place already. I think it's also really important to recognise the work that local authorities do at a time such as we've seen at the weekend; to ensure that sand bags, for instance, are brought forward. I know that some of the correspondence I've received from Janet Finch-Saunders's constituents has raised that issue. So, that's an ongoing discussion with officials.
Mae awdurdodau lleol yn bartner pwysig iawn ym mhopeth yr ydym ni'n ei wneud i liniaru'r perygl o lifogydd, a bydd y mathau hynny o sgyrsiau'n cael eu cynnal, er enghraifft, pan fyddwn ni'n edrych ar gyflwyno cynllun lliniaru llifogydd. Gwn fod y trafodaethau hynny wedi digwydd yn barod. Rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig iawn cydnabod y gwaith y mae awdurdodau lleol yn ei wneud ar adeg fel yr ydym ni wedi ei gweld dros y penwythnos; i sicrhau bod bagiau tywod, er enghraifft, yn cael eu darparu. Gwn fod rhywfaint o'r ohebiaeth yr wyf i wedi ei chael gan etholwyr Janet Finch-Saunders wedi codi'r mater hwnnw. Felly, mae honno'n drafodaeth barhaus gyda swyddogion.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan David Rees.
The next item is questions to the First Minister, and the first question is from David Rees.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau llygredd diwydiannol? OAQ55106
1. What action is the Welsh Government taking to reduce industrial pollution? OAQ55106
Llywydd, the Welsh Government has provided the regulators with an extensive range of enforcement tools to reduce industrial pollution. We expect those powers to be used to prevent incidents from taking place and to take remedial action when incidents do occur.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu amrywiaeth eang o ddulliau gorfodi i'r rheoleiddwyr i leihau llygredd diwydiannol. Rydym ni'n disgwyl i'r pwerau hynny gael eu defnyddio i atal digwyddiadau ac i gymryd camau unioni pan geir digwyddiadau o'r fath.
Can I thank the First Minister for his answer in relation to that point? Last week, we had a debate here in the Chamber on air quality and a clean air Act, possibly. It focused very much on PM10s, PM2.5s and vehicle emissions, but of course industrial pollution is also added to that, particularly nuisance dust, which people might consider a harm to health but actually it also drives people's mental well-being downwards, as they come in, day after day, to see the mess outside their homes and in their properties and everywhere else. I've raised this many times in this Chamber, First Minister.
Now, we all understand the importance of industries to our local economies, but there's also a need for them to be responsible neighbours. As we have left the European Union and we are now looking at an environment Bill to come from the Welsh Government, there's an opportunity for us to actually look at regulations and improving environmental regulations. Strengthening them to ensure that the number of days that are seeing a breach to the level of safety standards is reduced; that Natural Resources Wales has more teeth so that they can actually take action when those neighbours are not responsible; and we can ensure that industries, such as the steelworks in my own constituency and others, are ensuring that they do not emit beyond the reasonable levels; and they do not have the impact upon our communities that is driving those communities downwards regarding mental health conditions.
I have so many constituents raising concerns about the pollution that, day after day after day, they're seeing. Sometimes, it's noise pollution as well. So, these are very important issues. Will you use the environment Bill to actually give us that strength to ensure that we can take action when necessary?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb yng nghyswllt y pwynt hwnnw? Yr wythnos diwethaf, cawsom ddadl yma yn y Siambr ar ansawdd aer a Deddf aer glân, o bosibl. Canolbwyntiodd yn fawr ar allyriadau PM10, PM2.5 a cherbydau, ond wrth gwrs ychwanegir llygredd diwydiannol at hynny hefyd, yn enwedig llwch niwsans, y gallai pobl ei ystyried yn niwed i iechyd ond sydd hefyd yn gwaethygu llesiant meddyliol pobl, wrth iddyn nhw ddod i mewn, ddydd ar ôl dydd, i weld y llanast y tu allan i'w cartrefi ac yn eu heiddo ac ym mhob man arall. Rwyf i wedi codi hyn droeon yn y Siambr hon, Prif Weinidog.
Nawr, rydym ni i gyd yn deall pwysigrwydd diwydiannau i'n heconomïau lleol, ond mae angen iddyn nhw fod yn gymdogion cyfrifol hefyd. Gan ein bod ni wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd a'n bod ni'n edrych nawr ar i Fil yr amgylchedd ddod gan Lywodraeth Cymru, ceir cyfle i ni edrych ar reoliadau a gwella rheoliadau amgylcheddol. Eu cryfhau nhw i sicrhau bod nifer y diwrnodau pan fo diffyg cydymffurfiad â'r lefel o safonau diogelwch yn cael ei lleihau; bod gan Gyfoeth Naturiol Cymru fwy o ddannedd fel y gallan nhw gymryd camau pan nad yw'r cymdogion hynny'n gyfrifol; ac y gallwn sicrhau bod diwydiannau, fel y gwaith dur yn fy etholaeth i fy hun ac eraill, yn sicrhau nad ydyn nhw'n allyrru y tu hwnt i'r lefelau rhesymol; ac nad ydyn nhw'n cael yr effaith ar ein cymunedau sy'n gwaethygu'r cymunedau hynny o ran cyflyrau iechyd meddwl.
Mae gen i gynifer o etholwyr sy'n codi pryderon am y llygredd y maen nhw'n ei weld ddydd ar ôl dydd ar ôl dydd. Weithiau, mae'n llygredd sŵn hefyd. Felly, mae'r rhain yn faterion pwysig iawn. A wnewch chi ddefnyddio Bil yr amgylchedd i roi'r cryfder hwnnw i ni i sicrhau y gallwn ni gymryd camau pan fo angen hynny?
I thank David Rees for those questions and recognise the extent to which he always speaks up, here on the floor of the Assembly, for the importance of the steel industry in his own constituency. But as he says, for that industry to be a good neighbour to those who live alongside it.
Of course, the environment legislation that we will bring forward will be an opportunity to look at the standards we have in place and the enforcement powers we have in place. In the immediate future, we are putting significant pressure on the UK Government to make sure that, for the industrial emissions directive, which currently governs emissions and industrial pollution, they commit to that continuing beyond the EU exit transition period.
And while that is going on, there are two other developments this year that I know will be of direct interest for David Rees's constituents: there's the draft clean air plan consultation going on until 10 March, where the Minister has already said she will look to see if regulators need further powers; and specifically in the Port Talbot context, Llywydd, there's an ongoing review of the short-term action plan, independently advised by the University of the West of England, carried out in consultation with Tata, NRW and Neath Port Talbot Council. Again, I know that the Minister has very specifically committed that nuisance dust, which as David Rees says causes distress to people who live in that locality, will be encompassed in that review.
Diolchaf i David Rees am y cwestiynau yna ac rwy'n cydnabod faint y mae bob amser yn siarad, yma ar lawr y Cynulliad, am bwysigrwydd y diwydiant dur yn ei etholaeth ei hun. Ond fel y dywed, i'r diwydiant hwnnw fod yn gymydog da i'r rhai sy'n byw wrth ei ochr.
Wrth gwrs, bydd y ddeddfwriaeth amgylcheddol y byddwn ni'n ei chyflwyno yn gyfle i edrych ar y safonau sydd gennym ni ar waith a'r pwerau gorfodi sydd gennym ni ar waith. Yn y dyfodol uniongyrchol, rydym ni'n rhoi pwysau sylweddol ar Lywodraeth y DU i wneud yn siŵr, ar gyfer y gyfarwyddeb allyriadau diwydiannol, sy'n llywodraethu allyriadau a llygredd diwydiannol ar hyn o bryd, eu bod nhw'n ymrwymo i barhau hynny y tu hwnt i gyfnod pontio ymadael â'r UE.
A thra bod hynny'n digwydd, ceir dau ddatblygiad arall eleni y gwn y byddan nhw o ddiddordeb uniongyrchol i etholwyr David Rees: ceir yr ymgynghoriad ar y cynllun aer glân drafft sy'n cael ei gynnal tan 10 Mawrth, lle mae'r Gweinidog eisoes wedi dweud y bydd yn edrych i weld a oes angen mwy o bwerau ar reoleiddwyr; ac yn benodol yng nghyd-destun Port Talbot, Llywydd, ceir adolygiad parhaus o'r cynllun gweithredu byrdymor, wedi'i gynghori'n annibynnol gan Brifysgol Gorllewin Lloegr, a gynhaliwyd mewn ymgynghoriad â Tata, Cyfoeth Naturiol Cymru a Chyngor Castell-nedd Port Talbot. Unwaith eto, gwn fod y Gweinidog wedi ymrwymo'n benodol iawn y bydd llwch niwsans, sy'n peri gofid i bobl sy'n byw yn yr ardal honno fel y mae David Rees yn ei ddweud, yn cael ei gynnwys yn yr adolygiad hwnnw.
First Minister, in the absence of a clean air Act, as you've indicated, we are to have a clean air plan, once the consultation finishes and you respond to it and then put it into effect. Central to the new regime will be prevention and control regulations that apply best available techniques, or BAT, for pollution control. Perhaps you could elaborate on what this is likely to be, because I do think we need a mixture of ensuring that our major industries themselves improve their own practices, but obviously there's an enforcement regime that ensures, if they don't do it voluntarily, they will be brought to book.
Prif Weinidog, yn absenoldeb Deddf aer glân, fel yr ydych chi wedi ei nodi, rydym ni'n mynd i gael cynllun aer glân, ar ôl i'r ymgynghoriad ddod i ben ac i chi ymateb iddo ac yna ei roi ar waith. Bydd rheoliadau atal a rheoli sy'n defnyddio'r technegau gorau sydd ar gael ar gyfer rheoli llygredd yn ganolog i'r drefn newydd . Efallai y gallech chi ymhelaethu ar beth y mae hyn yn debygol o fod, oherwydd rwy'n credu ein bod ni angen cymysgedd o sicrhau bod ein prif ddiwydiannau eu hunain yn gwella eu harferion eu hunain, ond yn amlwg mae trefn orfodi sy'n sicrhau, os nad ydyn nhw'n ei wneud o'u gwirfodd, y byddan nhw'n cael eu cosbi.
I thank David Melding for that. He's absolutely right: the polluter-pays principle is centrally important here. Industries that cause industrial pollution must take responsibility themselves for reducing that pollution. They must pay for the cost of regulation as well.
The best available techniques come under the industrial emissions directive and are the practical ways in which that directive is given force, because it requires companies that emit industrial pollution to demonstrate that they are taking advantage of the most recent techniques available to reduce environmental impact from their industrial activities.
As I said to David Rees, there is a job of work to be done in persuading the UK Government that that regime, which has served us well and can continue to do so even more effectively in the future, is not set aside when we leave the European Union, finally, at the end of this calendar year.
Diolchaf i David Melding am hynna. Mae'n hollol iawn: mae'r egwyddor mai'r llygrwr sy'n talu yn ganolog bwysig yn y fan yma. Mae'n rhaid i ddiwydiannau sy'n achosi llygredd diwydiannol gymryd cyfrifoldeb eu hunain am leihau'r llygredd hwnnw. Mae'n rhaid iddyn nhw dalu am y gost o reoleiddio hefyd.
Daw'r technegau gorau sydd ar gael o dan y gyfarwyddeb allyriadau diwydiannol a dyma'r dulliau ymarferol o roi grym i'r gyfarwyddeb honno, gan ei bod yn ei gwneud yn ofynnol i gwmnïau sy'n allyrru llygredd diwydiannol ddangos eu bod nhw'n manteisio ar y technegau diweddaraf sydd ar gael i leihau'r effaith amgylcheddol o'u gweithgareddau diwydiannol.
Fel y dywedais wrth David Rees, mae gwaith i'w wneud i berswadio Llywodraeth y DU nad yw'r drefn honno, sydd wedi ein gwasanaethu'n dda ac a all barhau i wneud hynny hyd yn oed yn fwy effeithiol yn y dyfodol, yn cael ei rhoi o'r neilltu pan fyddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, yn derfynol, ar ddiwedd y flwyddyn galendr hon.
I'm sure, First Minister, that you'll be aware of the recent fire at Kronospan in Chirk, an area that I represent in this Assembly. I'm told it's the seventeenth fire in around 18 years, although anecdotally local people are telling me that they happen even more often than that. Be that as it may, they're absolutely fed up with these kinds of incidents. There are big questions to be answered around this particular event: questions around why there was such a slow response in informing local people about the fire; why it took 48 hours for air pollution monitoring equipment to get to Chirk; and why the fire raged for so long. So, will you, as First Minister, set up an independent inquiry to answer some of these questions and give local residents the peace of mind that they deserve?
Rwy'n siŵr, Prif Weinidog, y byddwch chi'n ymwybodol o'r tân diweddar yn Kronospan yn y Waun, ardal yr wyf i'n ei chynrychioli yn y Cynulliad hwn. Rwy'n clywed mai dyma'r ail dân ar bymtheg mewn tua 18 mlynedd, er bod pobl leol yn dweud wrthyf i'n anecdotaidd eu bod nhw'n digwydd yn amlach na hynny hyd yn oed. Pa un a yw hynny'n wir ai peidio, maen nhw wedi syrffedu'n llwyr â'r mathau hyn o ddigwyddiadau. Mae cwestiynau mawr i'w hateb ynghylch y digwyddiad penodol hwn: cwestiynau ynghylch pam y cafwyd ymateb mor araf o ran rhoi gwybod i bobl leol am y tân; pam y cymerodd 48 awr i offer monitro llygredd aer gyrraedd y Waun; a pham yr oedd y tân ynghynn cyhyd. Felly, a wnewch chi, fel Prif Weinidog, sefydlu ymchwiliad annibynnol i ateb rhai o'r cwestiynau hyn a rhoi'r tawelwch meddwl y maen nhw'n ei haeddu i drigolion lleol?
I thank Llyr Gruffydd for that. I was indeed aware of the fire at the Kronospan site, because I know that my colleague Ken Skates, as the local Member, had met with the company and with Unite the Union, representing the workforce at the site, to find out from them the actions that they were taking. Wrexham County Borough Council was also represented at that meeting, because it is the local authority's responsibility now to investigate whether or not the constraints that are meant to operate around that site were properly in place at the time that the fire occurred. The county borough council must report on its investigations by the end of April of this year, and I think it is only fair to allow them to carry out that responsibility and to see what that report uncovers before we decide whether any further action is required.
Diolchaf i Llyr Gruffydd am hynna. Roeddwn i'n ymwybodol o'r tân ar safle Kronospan, oherwydd gwn fod fy nghyd-Weinidog, Ken Skates, fel yr Aelod lleol, wedi cyfarfod â'r cwmni a chydag Unite yr Undeb, gan gynrychioli'r gweithlu ar y safle, i gael gwybod ganddyn nhw am y camau yr oedden nhw'n yn eu cymryd. Cynrychiolwyd Cyngor Bwrdeistref Sirol Wrecsam yn y cyfarfod hwnnw hefyd, gan mai cyfrifoldeb yr awdurdod lleol nawr yw ymchwilio pa un a oedd y cyfyngiadau sydd i fod i weithredu o amgylch y safle hwnnw ar waith yn briodol ar adeg y tân hwnnw. Mae'n rhaid i'r cyngor bwrdeistref sirol adrodd ar ei ymchwiliadau erbyn diwedd mis Ebrill eleni, a chredaf nad yw ond yn deg caniatáu iddyn nhw gyflawni'r cyfrifoldeb hwnnw a gweld yr hyn y mae'r adroddiad hwnnw'n ei ddatgelu cyn i ni benderfynu a oes angen cymryd unrhyw gamau pellach.
2. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o'r gwelliannau a wnaed i'r gwasanaeth iechyd yn ystod y flwyddyn ddiwethaf? OAQ55089
2. What assessment has the First Minister made of improvements to the health service over the past year? OAQ55089
I thank the Member for that question. Over the last 12 months, the Welsh NHS has treated more patients, more successfully, than at any time in its 70-year history. Record numbers of staff and record levels of investment lie behind these improvements.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Dros y flwyddyn ddiwethaf, mae GIG Cymru wedi trin mwy o gleifion, yn fwy llwyddiannus, nag ar unrhyw adeg yn ei hanes o 70 mlynedd. Y nifer uchaf erioed o staff a'r lefelau uchaf erioed o fuddsoddiad yw'r sail i'r gwelliannau hyn.
I thank the First Minister for that reply, but I think most fair-minded people would say that that's a very partial answer to the question. The reality is that, in many respects, performance in the health service has got dramatically worse in the last 12 months. As far as Betsi Cadwaladr is concerned, a third of patients are now waiting over four hours for accident and emergency, compared with only 20 per cent four years ago; 22,000 patients have been left in the referral-to-treatment system over 36 weeks on recent figures, compared to only 15,000 six years ago; and there are many other failures that have regularly been shown up in this Chamber.
What's happened here is that we've normalised failure in the health service in Wales. It isn't the fault of those who work within the system; it's a failure of management and political control. Given that health consumes over half of the Welsh Government's budget, it's not just a failure of his Government that is involved here, but actually—in a growing number of people's minds—the failure of devolution itself. Is it any wonder, therefore, that 25 per cent of the people of Wales in a recent poll said that they thought that this place should be abolished? So, that, perhaps, will be his epitaph.
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna, ond rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf o bobl deg eu barn yn dweud bod hwnna'n ateb rhannol iawn i'r cwestiwn. Y gwir yw bod perfformiad yn y gwasanaeth iechyd, mewn sawl ystyr, wedi gwaethygu'n sylweddol iawn yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. O ran Betsi Cadwaladr, mae traean o gleifion yn aros dros bedair awr am ddamweiniau ac achosion brys erbyn hyn, o'i gymharu â dim ond 20 y cant bedair blynedd yn ôl; mae 22,000 o gleifion wedi cael eu gadael yn y system atgyfeirio-i-driniaeth dros 36 wythnos ar sail ffigurau diweddar, o'i gymharu â dim ond 15,000 chwe blynedd yn ôl; a cheir llawer o fethiannau eraill y tynnwyd sylw atyn nhw yn rheolaidd yn y Siambr hon.
Yr hyn sydd wedi digwydd yn y fan yma yw ein bod ni wedi normaleiddio methiant yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Nid bai'r rhai sy'n gweithio yn y system yw hyn; mae'n fethiant rheoli a rheolaeth wleidyddol. O gofio bod iechyd yn llyncu dros hanner cyllideb Llywodraeth Cymru, nid dim ond methiant ei Lywodraeth ef sydd dan sylw yn y fan yma, ond mewn gwirionedd—ym meddyliau nifer gynyddol o bobl—methiant datganoli ei hun. A oes unrhyw ryfedd, felly, bod 25 y cant o bobl Cymru wedi dweud mewn arolwg diweddar eu bod nhw'n credu y dylid diddymu'r lle hwn? Felly, dyna, efallai, fydd ei feddargraff ef.
Well, Llywydd, the Member repeats this week what he said last week. I repeat my advice to him then: he lectures us whenever he has the opportunity on respecting the referendum of 2016, but two referendums have established this institution. On both occasions, people in Wales decided to set up a Senedd for Wales and, on the second occasion, to radically strengthen the powers that are discharged here. That is the verdict of the people of Wales on devolution, and that's why we meet here to discharge their instructions.
As far as what fair-minded people would say about the health service—I don't know whether he was hoping to persuade us that he himself would be covered by that definition—let me say to him that last year's satisfaction survey of the health service in Wales, not carried out by the Welsh Government but carried out entirely independently, found that 93 per cent of people in Wales were satisfied by the service they received in primary care and 93 per cent were satisfied by the service they received when they last visited a hospital. That's what fair-minded people in Wales report.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn ailadrodd yr wythnos hon yr hyn a ddywedodd yr wythnos diwethaf. Ailadroddaf innau fy nghyngor iddo bryd hynny: mae'n pregethu wrthym pryd bynnag y caiff y cyfle ar barchu'r refferendwm o 2016, ond mae dau refferendwm wedi sefydlu'r sefydliad hwn. Ar y ddau achlysur, penderfynodd pobl Cymru sefydlu Senedd i Gymru ac, ar yr ail achlysur, i gryfhau'n sylweddol y pwerau a gaiff eu gweithredu yn y fan yma. Dyna farn pobl Cymru ar ddatganoli, a dyna pam yr ydym ni'n cyfarfod yn y fan yma i ddilyn eu cyfarwyddiadau.
O ran yr hyn y byddai pobl deg eu barn yn ei ddweud am y gwasanaeth iechyd—nid wyf i'n gwybod a oedd yn gobeithio ein perswadio ni y byddai ef ei hun yn cael ei gynnwys yn y diffiniad hwnnw—gadewch i mi ddweud wrtho fod arolwg boddhad y llynedd o'r gwasanaeth iechyd yng Nghymru, na chynhaliwyd gan Lywodraeth Cymru ond a gynhaliwyd yn gwbl annibynnol, wedi canfod bod 93 y cant o bobl Cymru yn fodlon gyda'r gwasanaeth a gawsant mewn gofal sylfaenol a bod 93 y cant yn fodlon gyda'r gwasanaeth a gawsant pan wnaethon nhw ymweld ag ysbyty ddiwethaf. Dyna'r hyn y mae pobl deg eu barn yn ei feddwl yng Nghymru.
A shortage of A&E consultants has been cited as the primary reason for the Cwm Taf health board proposing to cut our A&E services, and the shortage is part of a UK trend, so we're told. The implications of centralisation, such as increased travel times, high levels of ill health, or the overcrowding at other hospitals, seem to be secondary considerations.
With that in mind, I want to ask you about publicly available figures showing A&E consultant numbers across the various health boards since 2013, the year before the decisions were taken as part of the south Wales programme. The figures show three health boards significantly increased A&E consultants between 2013 and 2018. Aneurin Bevan health board added a third more A&E consultants. Cardiff and the Vale increased their A&E consultant numbers by more than 50 per cent. Neither health board has a consultant-led A&E unit under threat.
Does this not show that the Labour Government-backed south Wales programme was a self-fulfilling prophecy? That programme has acted as a block on recruitment and explains why both yourselves and the health board have failed to fill consultant vacancies at the Royal Glamorgan Hospital. Given those failures, will you now commit as First Minister and leader of this Labour Government that 24-hour consultant-led services will be maintained at the Royal Glamorgan Hospital? You can give that commitment and you can give our A&E a future. Will you do that now?
Nodwyd prinder meddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys fel y prif reswm pam mae bwrdd iechyd Cwm Taf yn cynnig torri ein gwasanaethau damweiniau ac achosion brys, ac mae'r prinder yn rhan o duedd yn y DU, o'r hyn a ddywedir wrthym ni. Mae'n ymddangos bod goblygiadau canoli, fel amseroedd teithio hwy, lefelau uchel o afiechyd, neu orlenwi mewn ysbytai eraill yn ystyriaethau eilaidd.
Gyda hynny mewn golwg, hoffwn ofyn i chi am ffigurau sydd ar gael yn gyhoeddus sy'n dangos nifer y meddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys ar draws y gwahanol fyrddau iechyd ers 2013, y flwyddyn cyn i'r penderfyniadau gael eu gwneud yn rhan o raglen de Cymru. Mae'r ffigurau yn dangos bod tri bwrdd iechyd wedi cynyddu nifer y meddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys yn sylweddol rhwng 2013 a 2018. Ychwanegodd bwrdd iechyd Aneurin Bevan draean yn fwy o feddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys. Cynyddodd Caerdydd a'r Fro nifer eu meddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys gan fwy na 50 y cant. Nid oes gan yr un o'r ddau fwrdd iechyd uned damweiniau ac achosion brys dan arweiniad meddygon ymgynghorol sydd o dan fygythiad.
Onid yw hyn yn dangos bod rhaglen de Cymru a gefnogwyd gan Lywodraeth Lafur yn broffwydoliaeth hunangyflawnol? Mae'r rhaglen honno wedi gweithredu fel rhwystr o ran recriwtio ac mae'n esbonio pam yr ydych chi a'r bwrdd iechyd wedi methu â llenwi swyddi meddygon ymgynghorol gwag yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. O ystyried y methiannau hynny, a wnewch chi ymrwymo nawr fel Prif Weinidog ac arweinydd y Llywodraeth Lafur hon y bydd gwasanaethau 24 awr dan arweiniad meddygon ymgynghorol yn cael eu cadw yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg? Gallwch chi roi'r ymrwymiad hwnnw a gallwch chi roi dyfodol i'n hadran damweiniau ac achosion brys. A wnewch chi hynny nawr?
Well, Llywydd, what the figures quoted by Leanne Wood demonstrate is that this is a mobile workforce in a shortage profession where people who are able to be A&E consultants themselves make decisions about where they go to work. Nobody, neither she nor I, is in a position to direct people to take up jobs. People apply and they decide. As you have seen, people do that. That's just the nature of the way that people are recruited in a shortage profession. [Interruption.]
It would help a lot, I think, if Members were willing to listen to the answer rather than shouting across it all the time. That's three Members on the Plaid Cymru benches who have tried to interrupt me in this one answer.
So, there's a mobile workforce and people go to jobs that they decide to apply for. The south Wales programme to which Leanne Wood referred was a massive clinically led programme that had buy-in from health boards and clinicians right across south Wales. It was not a programme led by the Government; it was a programme led by doctors and clinicians in the health service. And the answer, in the position of the Royal Glamorgan Hospital, at the end is—when clinicians have had the advice they need, when they've answered the questions that they need to answer—that that is a decision that is best made by doctors and not a decision made by politicians.
Wel, Llywydd, yr hyn y mae'r ffigurau a ddyfynnwyd gan Leanne Wood yn ei ddangos yw bod hwn yn weithlu symudol mewn proffesiwn lle ceir prinder lle mae pobl sy'n gallu bod yn feddygon ymgynghorol damweiniau ac achosion brys eu hunain yn gwneud penderfyniadau ynghylch ble maen nhw'n mynd i weithio. Nid oes neb, nid hi na minnau, mewn sefyllfa i gyfarwyddo pobl i gymryd swyddi. Mae pobl yn gwneud cais a nhw sy'n penderfynu. Fel yr ydych chi wedi gweld, mae pobl yn gwneud hynny. Dyna natur y ffordd y caiff pobl eu recriwtio mewn proffesiwn lle ceir prinder. [Torri ar draws.]
Byddai'n helpu'n fawr, rwy'n credu, pe byddai Aelodau yn fodlon gwrando ar yr ateb yn hytrach na gweiddi ar ei draws drwy'r amser. Dyna dri aelod ar feinciau Plaid Cymru sydd wedi ceisio torri ar fy nhraws i yn ystod yr un ateb hwn.
Felly, ceir gweithlu symudol ac mae pobl yn mynd i swyddi y maen nhw'n penderfynu ymgeisio amdanyn nhw. Roedd rhaglen de Cymru, y cyfeiriodd Leanne Wood ati, yn rhaglen enfawr dan arweiniad clinigol a gefnogwyd gan fyrddau iechyd a chlinigwyr ledled de Cymru gyfan. Nid oedd yn rhaglen dan arweiniad y Llywodraeth; roedd yn rhaglen a arweiniwyd gan feddygon a chlinigwyr yn y gwasanaeth iechyd. A'r ateb, yn sefyllfa Ysbyty Brenhinol Morgannwg, yn y pen draw—pan fydd clinigwyr wedi cael y cyngor sydd ei angen arnyn nhw, pan fyddan nhw wedi ateb y cwestiynau y mae angen iddyn nhw eu hateb—yw bod hwnnw yn benderfyniad y mae meddygon yn y sefyllfa orau i'w wneud, ac nad yw'n benderfyniad i'w wneud gan wleidyddion.
First Minister, work is now well underway on the new £4 million Mountain Ash primary healthcare centre, and this is great news for the local community, bringing a range of services together and replacing existing GP facilities that were outdated and, frankly, not fit for purpose. In what other ways is the Welsh Government supporting to help deliver improvements to primary healthcare in the Cynon Valley?
Prif Weinidog, mae'r gwaith wedi hen ddechrau erbyn hyn ar ganolfan gofal iechyd sylfaenol newydd gwerth £4 miliwn yn Aberpennar, ac mae hyn yn newyddion gwych i'r gymuned leol, gan ddod ag amrywiaeth o wasanaethau at ei gilydd a disodli'r cyfleusterau meddygon teulu presennol a oedd wedi dyddio ac, a dweud y gwir, ddim yn addas i'w diben. Ym mha ffyrdd eraill y mae Llywodraeth Cymru yn cynorthwyo i helpu i sicrhau gwelliannau i ofal iechyd sylfaenol yng Nghwm Cynon?
I thank Vikki Howells for that, Llywydd. I was being told just a couple of days ago, by the leader of RCT council, about the excitement that the new £4 million health centre is creating in Mountain Ash, one of 19 new primary care centres that this Government is funding during this Assembly term. It will bring together current GP surgeries in a new facility that, as well as providing better facilities for existing staff, will allow that centre to attract that wider range of clinical professionals that we know are required to go on sustaining primary care all across Wales. It will be a multidisciplinary team in the new Mountain Ash primary care centre, and that will guarantee that services for people in that community will be safe, secure, and sustainable for years to come.
Diolchaf i Vikki Howells am hynna, Llywydd. Cefais wybod ychydig ddyddiau yn ôl, gan arweinydd cyngor Rhondda Cynon Taf, am y cyffro y mae'r ganolfan iechyd newydd gwerth £4 miliwn yn ei greu yn Aberpennar, un o 19 o ganolfannau gofal sylfaenol newydd y mae'r Llywodraeth hon yn eu hariannu yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Bydd yn dod â meddygfeydd teulu presennol at ei gilydd mewn cyfleuster newydd a fydd, yn ogystal â darparu gwell cyfleusterau i staff presennol, yn caniatáu i'r ganolfan honno ddenu'r amrywiaeth ehangach honno o weithwyr proffesiynol clinigol yr ydym ni'n gwybod sydd ei hangen i barhau i gynnal gofal sylfaenol ar draws Cymru gyfan. Bydd yn dîm amlddisgyblaethol yng nghanolfan gofal sylfaenol newydd Aberpennar, a bydd hynny'n sicrhau y bydd gwasanaethau i bobl yn y gymuned honno yn ddiogel ac yn gynaliadwy am flynyddoedd i ddod.
Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau nawr. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions from the party leaders. Plaid Cymru leader, Adam Price.
Gerry Adams.
Gerry Adams.
Will you sack the chief whip?
A wnewch chi ddiswyddo'r prif chwip?
Sorry, I didn't hear, either. And if the leader of the Brexit Party could be silent, then maybe we could have heard the question.
Mae'n ddrwg gennyf i, ni wnes innau glywed, ychwaith. A phe gallai arweinydd plaid Brexit fod yn ddistaw, yna efallai y gallem ni fod wedi clywed y cwestiwn.
Will you sack the chief whip?
A wnewch chi ddiswyddo'r prif chwip?
No.
Na wnaf.
Your predecessor had to face a similar predicament, of course, when Leighton Andrews campaigned against a school closure in his constituency. He did then resign. The similarities between the two cases are much more striking than any differences, though the protest there was outside the Senedd, not in the constituency.
The Labour source quoted by the BBC today says that this is a clear breach of the ministerial code. Now, I completely understand why Labour backbench Members want to campaign against health closures under your Government, but surely the position of Ministers is different. Accountability for the health service must lie with Ministers collectively in the Welsh Government, otherwise what is the point of the Welsh Government? And in seeking to have it both ways, in enforcing a self-denying ordinance when it comes to ministerial intervention in the case of A&E at the Royal Glamorgan, but giving carte blanche to Ministers when it is politically convenient to intervene in relation to constituency matters, you're eroding trust in politics and in this institution. So, I ask you again, First Minister: will you remove the chief whip from Government, or are you saying that what she has said on the ward closure now reflects Government policy?
Bu'n rhaid i'ch rhagflaenydd wynebu sefyllfa debyg, wrth gwrs, pan ymgyrchodd Leighton Andrews yn erbyn cau ysgol yn ei etholaeth ef. Fe wnaeth ef ymddiswyddo wedyn. Mae'r tebygrwydd rhwng y ddau achos yn llawer mwy trawiadol nag unrhyw wahaniaethau, er bod y brotest honno y tu allan i'r Senedd, nid yn yr etholaeth.
Mae'r ffynhonnell Lafur a ddyfynnwyd gan y BBC heddiw yn dweud bod hwn yn achos amlwg o dorri cod y gweinidogion. Nawr, rwy'n deall yn llwyr pam mae Aelodau meinciau cefn Llafur yn dymuno ymgyrchu yn erbyn cau cyfleusterau iechyd o dan eich Llywodraeth chi, ond does bosib nad yw sefyllfa Gweinidogion yn wahanol. Mae'n rhaid i atebolrwydd am y gwasanaeth iechyd fod gyda Gweinidogion yn gyfunol yn Llywodraeth Cymru, neu beth yw diben Llywodraeth Cymru fel arall? A thrwy geisio ei chael hi bob ffordd, trwy orfodi gorchymyn hunanwadu pan ddaw'n fater o ymyrraeth weinidogol yn achos adran damweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ond rhoi rhwydd hynt i Weinidogion pan fo'n wleidyddol gyfleus i ymyrryd o ran materion etholaeth, rydych chi'n erydu ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth ac yn y sefydliad hwn. Felly, gofynnaf i chi eto, Prif Weinidog: a wnewch chi ddiswyddo'r prif chwip o'r Llywodraeth, neu a ydych chi'n dweud bod yr hyn y mae hi wedi ei ddweud am gau'r ward yn adlewyrchu polisi'r Llywodraeth erbyn hyn?
Well, Llywydd, I've seldom heard more nonsense spoken in this Assembly. Now, I took the trouble to bring the ministerial code with me. I don't suppose the Member took the trouble to read it; he's not a man for detail, as we know. But let me acquaint him with the detail of the ministerial code. Here it is—he groans at the thought of being informed so that he can ask a better question next time because his question this afternoon is just—. The minute you look at the ministerial code, you will see that his question has absolutely no substance at all. Here is paragraph 4.7 in the ministerial code:
'Ministers are free to make their views about constituency matters known'.
They can do it by writing to the responsible Minister, by leading deputations or by personal interview. What the Member for the Vale of Glamorgan did is entirely consistent with the ministerial code. I know because I took the trouble to check it before this afternoon. And let me tell you this: you aren't a Government Minister for 20 years in devolution without understanding what you can and cannot do in your constituency and ministerial capacities, and the Member for the Vale of Glamorgan has a better understanding in her little finger of the probity and decency required of Ministers than his question this afternoon demonstrates for a moment.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n aml wedi clywed mwy o lol yn cael ei siarad yn y Cynulliad hwn. Nawr, fe es i'r drafferth o ddod â chod y gweinidogion gyda mi. Nid wyf i'n tybio bod yr Aelod wedi mynd i'r drafferth i'w ddarllen; nid yw'n hoff o fanylion, fel y gwyddom. Ond gadewch i mi ei ymgyfarwyddo â manylion cod y gweinidogion. Dyma ni—mae'n gruddfan at y syniad o gael ei hysbysu fel y gall ofyn cwestiwn gwell y tro nesaf oherwydd mai ei gwestiwn y prynhawn yma yn—. Y funud yr edrychwch chi ar god y gweinidogion, byddwch yn gweld nad oes dim sylwedd i'w gwestiwn o gwbl. Dyma baragraff 4.7 yng nghod y gweinidogion:
'Mae rhwydd hynt i'r Gweinidogion fynegi barn am faterion etholaethol'.
Cânt wneud hynny drwy ysgrifennu at y Gweinidog cyfrifol, drwy arwain dirprwyaethau neu drwy gyfweliad personol. Mae'r hyn a wnaeth yr Aelod dros Fro Morgannwg yn gwbl gyson â chod y gweinidogion. Rwy'n gwybod hynny gan fy mod i wedi mynd i'r drafferth i'w wirio cyn y prynhawn yma. A gadewch i mi ddweud hyn wrthych chi: nid ydych chi'n Weinidog yn y Llywodraeth am 20 mlynedd o ddatganoli heb ddeall yr hyn y cewch ac na chewch ei wneud yn eich swyddogaethau etholaethol a gweinidogol, ac mae gan yr Aelod dros Fro Morgannwg well dealltwriaeth yn ei bys bach o'r gonestrwydd a'r gwedduster sy'n ofynnol gan Weinidogion nag y mae ei gwestiwn ef y prynhawn yma yn ei ddangos am ennyd.
Yes, I did take the opportunity to read the ministerial code, and it's quite clear in the ministerial code that Ministers cannot campaign against Government policy. This ward closure was a direct result of your own Government policy. That's the point. You're in danger, on the NHS, of turning double standards into an art form, of having your cake as a Government and eating it as an opposition. It's your policy that led to this proposed closure. The chief whip is campaigning against your own Government policy. In other Parliaments, in other contexts, as chief whip, she'd have to have a stern word with herself; maybe remove the whip from herself. You couldn't make it up, First Minister, except that you do, time after time, when it's politically expedient to do so. Whatever happened to collective responsibility?
Do, fe wnes i fanteisio ar y cyfle i ddarllen cod y gweinidogion, ac mae'n eithaf eglur yng nghod y gweinidogion na chaiff Gweinidogion ymgyrchu yn erbyn polisi'r Llywodraeth. Roedd cau'r ward hon yn ganlyniad uniongyrchol i bolisi eich Llywodraeth chi. Dyna'r pwynt. Rydych chi mewn perygl, o ran y GIG, o droi safonau dwbl yn gelfyddyd, o'i chael hi un ffordd fel Llywodraeth a'r ffordd arall fel gwrthblaid. Eich polisi chi arweiniodd at y cau arfaethedig hwn. Mae'r prif chwip yn ymgyrchu yn erbyn polisi eich Llywodraeth eich hun. Mewn Seneddau eraill, mewn cyd-destunau eraill, fel prif chwip, byddai'n rhaid iddi gael gair llym gyda'i hun; cymryd y chwip oddi wrthi ei hun efallai. Ni allech chi wneud y peth i fyny, Prif Weinidog, heblaw eich bod chi yn gwneud hynny, dro ar ôl tro, pan fydd hi'n wleidyddol gyfleus i wneud hynny. Beth yn y byd ddigwyddodd i gydgyfrifoldeb?
Well, the truth, Llywydd, is that I'm not making it up, but he certainly is. There is no conflict at all. The ministerial code—. Llywydd, let me just explain to the Member just one more time. What is at the heart of the ministerial code is this: nobody's constituents should be advantaged because their elected Member is a Minister; nobody's constituents should be disadvantaged because their elected Member is a Minister, and Ministers are completely free, in the terms of the code, to act as the Member for the Vale of Glamorgan did on this occasion.
Five different times during the period of this institution, constituents in that part of Wales have had an opportunity to choose their representative, and they've chosen the same person every time. I think they will go on doing that, because they know that she understands how she can best represent their interests and be a Minister, and a very effective Minister in the Welsh Government, and nothing at all that has been said this afternoon casts any doubt at all on her actions.
Wel, y gwir, Llywydd, yw nad wyf i'n ei wneud i fyny, ond mae e'n sicr yn gwneud hynny. Nid oes unrhyw wrthdaro o gwbl. Mae cod y gweinidogion—. Llywydd, gadewch i mi esbonio i'r Aelod dim ond un waith eto. Yr hyn sydd wrth wraidd cod y gweinidogion yw hyn: ni ddylai etholwyr unrhyw un fod o dan anfantais oherwydd bod eu Haelod etholedig yn Weinidog; ni ddylai etholwyr unrhyw un fod o dan anfantais oherwydd bod eu Haelod etholedig yn Weinidog, ac mae Gweinidogion yn gwbl rydd, o ran y cod, i ymddwyn fel y gwnaeth yr Aelod dros Fro Morgannwg y tro hwn.
Bum gwaith ar wahân yn ystod cyfnod y sefydliad hwn, mae etholwyr yn y rhan honno o Gymru wedi cael cyfle i ddewis eu cynrychiolydd, ac maen nhw wedi dewis yr un person bob tro. Rwy'n credu y byddan nhw'n parhau i wneud hynny, gan eu bod nhw'n gwybod ei bod hi'n deall y ffordd orau iddi gynrychioli eu buddiannau a bod yn Weinidog, ac yn Weinidog effeithiol iawn yn Llywodraeth Cymru, ac nid oes dim byd o gwbl a ddywedwyd y prynhawn yma yn bwrw unrhyw amheuaeth o gwbl ar ei gweithredoedd.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, what specific actions is your Government now taking to support the more than 12,000 survivors of domestic abuse in Wales?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, pa gamau penodol y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd nawr i gynorthwyo'r mwy na 12,000 o oroeswyr cam-drin domestig yng Nghymru?
I thank the Member for that important question. The Welsh Government has taken a series of actions, following the passage of the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 put on the statute book here. We have trained record numbers of staff in public services to make sure that they are able to ask and act, as we say, to make sure that people recognise the potential of domestic violence, to ask people whether that has been part of their experience and then to act on it. We have provided funding, both for the training of public sector workers, but also for services of people who find themselves victims of domestic violence. As the Member will know, the fourth phase of a very successful awareness campaign on coercive control was launched at the start of this year, and we look forward to that campaign having even further success beyond the success it demonstrated in 2019.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna. Mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd cyfres o gamau, yn dilyn hynt Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 a roddwyd ar y llyfr statud yn y fan yma. Rydym ni wedi hyfforddi'r nifer fwyaf erioed o staff mewn gwasanaethau cyhoeddus i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu gofyn a gweithredu, fel y dywedwn, i wneud yn siŵr bod pobl yn cydnabod potensial trais yn y cartref, i ofyn i bobl a yw hynny wedi bod yn rhan o'u profiad ac yna i weithredu arno. Rydym ni wedi darparu cyllid, ar gyfer hyfforddi gweithwyr sector cyhoeddus, ond hefyd ar gyfer gwasanaethau pobl sy'n eu canfod eu hunain yn ddioddefwyr trais domestig. Fel y bydd yr Aelod yn gwybod, lansiwyd pedwerydd cam ymgyrch ymwybyddiaeth lwyddiannus iawn ar reolaeth gymhellol ddechrau'r flwyddyn eleni, ac edrychwn ymlaen at weld yr ymgyrch honno yn llwyddo ymhellach y tu hwnt i'r llwyddiant a ddangosodd yn 2019.
Of course, First Minister, it's been four years since the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 came into force. I asked you earlier about what specific actions your Government is now taking to support survivors, because, at the end of last year, the Auditor General for Wales's report into domestic abuse made several recommendations on improving services for people going through domestic abuse. Now, crucial in providing the right support is mapping an accurate picture of service provision and ensuring a joint pathway of support, so that survivors don't have to navigate a complex and fragmented system.
The auditor general reported that there was a postcode lottery of provision, with some survivors stating that they were overwhelmed by the number of agencies, while some fell through the gaps, and some have reported inconsistencies in information from different agencies. Of major concern was the 431 survivors who were not able to access a refuge. Now, shortly after the report was published, your Government stated that it welcomed the report and its recommendations, but you needed time to reflect on those recommendations. Can you therefore tell us when you will be responding to this report, given that you've had nearly three months to respond to it? Can you also give us an indication of what you'll do differently as a Government in light of this particular report?
Wrth gwrs, Prif Weinidog, mae pedair blynedd wedi mynd heibio ers i Ddeddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 ddod i rym. Gofynnais i chi yn gynharach am ba gamau penodol y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd nawr i gefnogi goroeswyr, oherwydd, ddiwedd y llynedd, gwnaeth adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru ar gam-drin domestig sawl argymhelliad ar wella gwasanaethau i bobl sy'n dioddef cam-drin domestig. Nawr, yn hollbwysig wrth ddarparu'r cymorth cywir mae mapio darlun cywir o'r ddarpariaeth o wasanaethau a sicrhau llwybr cymorth ar y cyd, fel nad oes yn rhaid i oroeswyr lywio system gymhleth a thameidiog.
Dywedodd yr Archwilydd Cyffredinol bod loteri cod post o ran darpariaeth, gyda rhai goroeswyr yn dweud eu bod yn cael eu llethu gan nifer yr asiantaethau, tra bod rhai'n syrthio drwy'r bylchau, ac mae rhai wedi hysbysu am anghysondebau mewn gwybodaeth gan wahanol asiantaethau. O bryder mawr oedd y 431 o oroeswyr nad oedden nhw'n gallu cael gafael ar loches. Nawr, yn fuan ar ôl cyhoeddi'r adroddiad, dywedodd eich Llywodraeth chi ei bod yn croesawu'r adroddiad a'i argymhellion, ond bod angen amser arnoch chi i fyfyrio ar yr argymhellion hynny. A allwch chi ddweud wrthym ni, felly, pryd y byddwch chi'n ymateb i'r adroddiad hwn, o gofio eich bod chi wedi cael bron i dri mis i ymateb iddo? Ac a allwch chi roi syniad i ni hefyd o'r hyn y byddwch chi'n ei wneud yn wahanol fel Llywodraeth yng ngoleuni'r adroddiad arbennig hwn?
I thank the Member for those important follow-up questions. The Government's response to the report has already begun to be formulated. We will draw together all the different threads in a more formal way, but the national advisers' quarterly report, which was a request of the Equality, Local Government and Communities Committee— that our national advisers, the two of them, publish their reports on the Welsh Government now every quarter, not just annually—their quarterly report in December demonstrated a series of actions that they and the Welsh Government are taking to respond to some of those important points in the WAO report, particularly about complexity, particularly about the difficulty that individuals can have in navigating their way to where help might be available for them. That quarterly report demonstrates the additional activity that has been carried out on regional collaboration and on aligning devolved and non-devolved responsibilities. It shows three workshops that are being carried out in January to March of this year, each one of which will be chaired by one of the national advisers.
They are reviewing all the local strategies that have now been submitted under the Act. They are working with Public Health Wales and with police and crime commissioners in order to make sure that the real efforts that are being made by public services in Wales to respond to this agenda can be co-ordinated better, and simplified from the point of view of the user, to make sure that anybody who is in need of help in this very serious policy area can find their way to that help as fast and as easily as possible.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiynau dilynol pwysig hynna. Mae ymateb y Llywodraeth i'r adroddiad eisoes wedi dechrau cael ei lunio. Byddwn yn tynnu'r holl wahanol linynnau at ei gilydd mewn ffordd fwy ffurfiol, ond dangosodd adroddiad chwarterol y cynghorwyr cenedlaethol, a oedd yn gais gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau—bod ein cynghorwyr cenedlaethol, y ddau ohonyn nhw, yn cyhoeddi eu hadroddiadau ar Lywodraeth Cymru bob chwarter nawr, nid yn unig bob blwyddyn—dangosodd eu hadroddiad chwarterol ym mis Rhagfyr gyfres o gamau y maen nhw a Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ymateb i rai o'r pwyntiau pwysig hynny yn adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, yn enwedig ynghylch cymhlethdod, yn enwedig am yr anhawster y gall unigolion ei gael wrth lywio eu ffordd i le y gallai cymorth fod ar gael iddyn nhw. Mae'r adroddiad chwarterol hwnnw yn dangos y gweithgarwch ychwanegol a gyflawnwyd ar gydweithredu rhanbarthol ac ar gysoni cyfrifoldebau sydd wedi eu datganoli ac nad ydyn nhw wedi eu datganoli. Mae'n dangos tri gweithdy sy'n cael eu cynnal ym mis Ionawr a mis Mawrth eleni, gyda phob un o'r rhain yn cael ei gadeirio gan un o'r cynghorwyr cenedlaethol.
Maen nhw'n adolygu'r holl strategaethau lleol a gyflwynwyd o dan y Ddeddf erbyn hyn. Maen nhw'n gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru a chomisiynwyr yr heddlu a throseddu er mwyn gwneud yn siŵr y gall yr ymdrechion gwirioneddol sy'n cael eu gwneud gan wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru i ymateb i'r agenda hon gael eu cydgysylltu'n well, a'u symleiddio o safbwynt y defnyddiwr, i wneud yn siŵr bod unrhyw un sydd angen cymorth yn y maes polisi hynod ddifrifol hwn yn gallu dod o hyd i'w ffordd i'r cymorth hwnnw mewn modd mor gyflym ac mor rhwydd â phosibl.
I appreciate that response, First Minister, but I am concerned about the continuing delays associated with the 2015 Act, because your Government has now taken more than four years to actually lay national indicators following that specific Act. And we on this side of the Chamber want to work with you to ensure that the national indicators and the objectives of the national advisers on domestic abuse are absolutely appropriate. However, I am concerned that the objectives don't appear to focus on a major area of helping to increase victim confidence and access to justice, especially as four out of five women do not report abuse to the police. Overall, the auditor general found that only 60 per cent of organisations believe that they have put in place appropriate performance measures for the Act, with fewer than 65 per cent using victims' and survivors' dissatisfaction to improve services. First Minister, can you therefore reassure us today, and indeed the people of Wales, that your Government will improve the speed of your actions around this horrific aspect of life for many people in Wales?
Rwy'n gwerthfawrogi'r ateb yna, Prif Weinidog, ond rwy'n bryderus ynghylch yr oediadau parhaus sy'n gysylltiedig â Deddf 2015, oherwydd mae eich Llywodraeth wedi cymryd dros bedair blynedd erbyn hyn i osod dangosyddion cenedlaethol yn dilyn y Ddeddf benodol honno. Ac rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr eisiau gweithio gyda chi i sicrhau bod y dangosyddion cenedlaethol ac amcanion y cynghorwyr cenedlaethol ar gam-drin domestig yn gwbl briodol. Fodd bynnag, rwy'n pryderu nad yw'n ymddangos bod yr amcanion yn canolbwyntio ar y maes pwysig o helpu i gynyddu hyder dioddefwyr a mynediad at gyfiawnder, yn enwedig gan nad yw pedair menyw o bob pump yn hysbysu'r heddlu eu bod yn cael eu cam-drin. Yn gyffredinol, canfu'r archwilydd cyffredinol mai dim ond 60 y cant o sefydliadau sy'n credu eu bod nhw wedi rhoi mesurau perfformiad priodol ar waith ar gyfer y Ddeddf, a llai na 65 y cant sy'n defnyddio anfodlonrwydd dioddefwyr a goroeswyr i wella gwasanaethau. Prif Weinidog, a allwch chi, felly, roi sicrwydd i ni, a phobl Cymru yn wir, heddiw, y bydd eich Llywodraeth yn gwella cyflymder eich gweithredoedd yng nghyswllt yr agwedd erchyll hon ar fywyd i lawer o bobl yng Nghymru?
I thank the Member for his indication of cross-party support here for the actions that lie behind the Act, and everything the public services are trying to do. It's 18 months since the fieldwork that lay behind the WAO report was carried out, and I think that a series of things have been put in place since then. The annual report of the national advisers referred to real momentum over that period. None of the recommendations in the WAO report were for the Welsh Government; they were all actions for service providers to take. But I want to give him an assurance, and people in Wales who take an interest in this, that we continue, as a Government, to invest in this area extra revenue, extra capital in the draft budget in front of the National Assembly, and to respond to it with the urgency that this agenda really deserves.
Diolchaf i'r Aelod am ei arwydd o gefnogaeth drawsbleidiol yn y fan yma i'r camau sy'n sail i'r Ddeddf, a phopeth y mae'r gwasanaethau cyhoeddus yn ceisio ei wneud. Bu 18 mis ers cyflawni'r gwaith maes a oedd yn sail i adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru, ac rwy'n credu bod cyfres o bethau wedi eu rhoi ar waith ers hynny. Cyfeiriodd adroddiad blynyddol y cynghorwyr cenedlaethol at fomentwm gwirioneddol dros y cyfnod hwnnw. Nid oedd yr un o'r argymhellion yn adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru ar gyfer Llywodraeth Cymru; roedden nhw i gyd yn gamau i ddarparwyr gwasanaethau eu cymryd. Ond hoffwn i roi sicrwydd iddo, ac i bobl yng Nghymru sydd â diddordeb yn hyn, ein bod ni'n parhau, fel Llywodraeth, i fuddsoddi yn y maes hwn refeniw ychwanegol, cyfalaf ychwanegol yn y gyllideb ddrafft gerbron y Cynulliad Cenedlaethol, ac ymateb iddo gyda'r brys y mae'r agenda hon wir yn ei haeddu.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Brexit Party leader, Mark Reckless.
First Minister, last night, a few miles south-east of here, councillors voted by 18 to 17 to block Bristol Airport from expanding any further as they say it would exacerbate the climate emergency. With Bristol Airport set to hit its 10 million passenger limit next year, does the First Minister welcome this opportunity for Cardiff Airport to expand its flights and serve passengers who would otherwise have gone to Bristol?
Prif Weinidog, neithiwr, ychydig filltiroedd i'r de-ddwyrain o'r fan hon, pleidleisiodd cynghorwyr o 18 i 17 i atal maes awyr Bryste rhag ehangu ymhellach gan eu bod nhw'n dweud y byddai'n gwaethygu'r argyfwng hinsawdd. Gyda maes awyr Bryste ar fin cyrraedd ei derfyn o 10 miliwn o deithwyr y flwyddyn nesaf, a yw'r Prif Weinidog yn croesawu'r cyfle hwn i faes awyr Caerdydd ehangu ei deithiau awyr a gwasanaethu teithwyr a fyddai wedi mynd i Fryste fel arall?
The opportunity that I have always seen for Cardiff Airport, Llywydd, is not to add to climate change by having more aeroplanes in the sky, but it is to divert to Cardiff passengers who currently have to travel beyond Wales, adding to the carbon footprint as they do so. There are real opportunities, if the UK Government will work with us on this agenda, to allow people who currently travel to Bristol, but also further afield for long-haul services out of Birmingham or Manchester or Heathrow, to have those services here in Wales, not to add to climate change, but to prevent the journeys that, at the moment, are adding to the carbon that we all produce.
Nid ychwanegu at y newid yn yr hinsawdd trwy gael mwy o awyrennau yn yr awyr yw'r cyfle yr wyf i wedi ei weld erioed i faes awyr Caerdydd, Llywydd, ond dargyfeirio teithwyr i Gaerdydd sy'n gorfod teithio y tu hwnt i Gymru ar hyn o bryd, gan ychwanegu at yr ôl-troed carbon wrth iddyn nhw wneud hynny. Ceir cyfleoedd gwirioneddol, os gwnaiff Llywodraeth y DU weithio gyda ni ar yr agenda hon, i alluogi pobl sy'n teithio i Fryste ar hyn o bryd, ond hefyd ymhellach i ffwrdd ar gyfer gwasanaethau teithiau hir o Birmingham neu Fanceinion neu Heathrow, gael y gwasanaethau hynny yma yng Nghymru, nid i ychwanegu at y newid yn yr hinsawdd, ond i atal y teithiau sydd, ar hyn o bryd, yn ychwanegu at y carbon yr ydym ni i gyd yn ei gynhyrchu.
I hear what the First Minister says in response, but on climate change, the future generations commissioner has observed that
'The steps the government are taking at the moment do not appear to match the declaration of a climate emergency.'
Some taxpayers may welcome that in view of the amount of money you've put into Cardiff Airport; if Cardiff Airport expands to take flights that Bristol bans, perhaps Welsh Government may, at some point, see a return on its money. And if those flights don't go from Bristol, surely it's a case of people who would otherwise have gone to Bristol, including from the west of England and beyond, who may instead travel to Cardiff, with the carbon dioxide emissions that implies, to use flights that we could accommodate at Cardiff.
You also pledged grants of £18.8 million to Aston Martin to build gas-guzzling SUVs near the airport at St Athan. You even celebrated the announcement of 4,000 petrol DBXs a year by pretending to be James Bond in a video. How does that square with your climate change priorities?
Meanwhile, you've announced £140 million of capital climate change funding, yet you've no plans to switch the suggested £1 billion annual revenue funding you would need to meet your climate change targets. Indeed, the draft budget provides for bus subsidy to be cut next year in real terms. First Minister, as effective action is so expensive, will you continue to prioritise words over action on climate change?
Clywaf yr hyn y mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud mewn ymateb, ond o ran y newid yn yr hinsawdd, mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi dweud
Nid yw'n ymddangos bod y camau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd ar hyn o bryd yn cyfateb i ddatganiad o argyfwng hinsawdd.
Efallai y bydd rhai trethdalwyr yn croesawu hynny o ystyried faint o arian yr ydych chi wedi ei roi i faes awyr Caerdydd; os bydd maes awyr Caerdydd yn ehangu i dderbyn teithiau awyr y mae Bryste yn eu gwahardd, efallai y gall Llywodraeth Cymru, ar ryw adeg, weld enillion o'i harian. Ac os nad yw'r teithiau awyr hynny'n mynd o Fryste, siawns nad yw'n fater o bobl a fyddai fel arall wedi mynd i Fryste, gan gynnwys o orllewin Lloegr a thu hwnt, a allai deithio i Gaerdydd yn lle hynny, gyda'r allyriadau carbon deuocsid y mae hynny'n ei awgrymu, i ddefnyddio teithiau awyr y gallem ni eu cynnig yng Nghaerdydd.
Rydych chi hefyd wedi addo grantiau o £18.8 miliwn i Aston Martin i adeiladu SUVs sy'n defnyddio llawer o betrol ger y maes awyr yn Sain Tathan. Fe wnaethoch hyd yn oed ddathlu'r cyhoeddiad o 4,000 o DBXs petrol y flwyddyn, drwy esgus bod yn James Bond mewn fideo. Sut mae hynny'n cyd-fynd â'ch blaenoriaethau o ran y newid yn yr hinsawdd?
Yn y cyfamser, rydych chi wedi cyhoeddi £140 miliwn o gyllid cyfalaf ar gyfer y newid yn yr hinsawdd, ac eto nid oes gennych chi unrhyw gynlluniau i newid yr £1 biliwn o gyllid refeniw blynyddol a awgrymir y byddai ei angen arnoch i fodloni eich targedau newid hinsawdd. Yn wir, mae'r gyllideb ddrafft yn darparu ar gyfer torri cymhorthdal bysiau y flwyddyn nesaf mewn termau real. Prif Weinidog, gan fod gweithredu effeithiol mor ddrud, a wnewch chi barhau i flaenoriaethu geiriau dros weithredu o ran y newid yn yr hinsawdd?
Well, Llywydd, if it wasn't for the fact that satire is so clearly dead, you might have thought that the Member had had a humour by-pass. There is no need for us on this side of the Chamber to be taking lessons on climate change from a party that is festooned with climate change deniers, whose grasp of the seriousness of the problem facing the globe is so out of kilter with the seriousness of that issue. This Government is absolutely committed to playing our part in making sure that we take the actions that we can take to hand on this planet to those who come after us in a condition that would not make us ashamed of the way that we have discharged our responsibilities in the brief moment that they lie in our hands. That's what we will do, and I don't think we will find many lessons from his party in doing so.
Wel, Llywydd, oni bai am y ffaith bod dychan mor amlwg wedi marw, efallai y byddech chi'n meddwl bod yr Aelod wedi cael dargyfeiriad hiwmor. Nid oes angen i ni ar yr ochr hon i'r Siambr gymryd gwersi ar y newid yn yr hinsawdd gan blaid sy'n llawn gwadwyr newid yn yr hinsawdd, y mae eu gafael ar ddifrifoldeb y broblem sy'n wynebu'r byd mor anghydnaws â difrifoldeb y mater hwnnw. Mae'r Llywodraeth hon yn gwbl ymrwymedig i chwarae ein rhan i sicrhau ein bod ni'n cymryd y camau y gallwn ni eu cymryd i roi'r blaned hon i'r rhai a ddaw ar ein holau mewn cyflwr na fyddai'n gwneud i ni deimlo cywilydd o'r ffordd yr ydym ni wedi cyflawni ein cyfrifoldebau yn y cyfnod byr y maen nhw'n gorwedd yn ein dwylo. Dyna fyddwn ni'n ei wneud, ac nid wyf i'n credu y byddwn ni'n dod o hyd i lawer o wersi gan ei blaid ef wrth wneud hynny.
Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ55097] yn ôl. Cwestiwn 4, Joyce Watson.
Question 3 [OAQ55097] is withdrawn. Question 4, Joyce Watson.
4. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effeithiolrwydd strategaeth Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thrais a cham-drin domestig? OAQ55083
4. What assessment has the First Minister made of the effectiveness of the Welsh Government’s strategy to tackle domestic violence and abuse? OAQ55083
I thank the Member for that question. The annual report of the national advisers on domestic violence and abuse concluded that there is still much more to do to improve the lives of those at risk, but that the Act placed on the statute book by this Senedd is one of the greatest achievements of devolution and leads the rest of the United Kingdom.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Daeth adroddiad blynyddol y cynghorwyr cenedlaethol ar drais a cham-drin domestig i'r casgliad bod llawer mwy i'w wneud o hyd i wella bywydau'r rhai sydd mewn perygl, ond bod y Ddeddf a roddwyd ar y llyfr statud gan y Senedd hon yn un o gyflawniadau mwyaf datganoli ac yn arwain gweddill y Deyrnas Unedig.
Yes, I agree with that, but last Thursday I attended the launch of the Welsh Government and New Pathways' This is Sexual Abuse campaign, where Jane Hutt, Minister with responsibility, actually launched that campaign. And it was great to be in a room where everyone was committed to working together to bring an end to the silence around sexual abuse for men, women and children, regardless of their age. I'd personally like to thank the survivors who bravely shared their stories with us at that event. The aim of that campaign is to help people recognise the signs of sexual abuse and to encourage them to seek the help that they need if they are experiencing any form of abuse. First Minister, what help is Welsh Government giving to those organisations that will be supporting survivors who may choose, as a consequence of that excellent session last Thursday, to now come forward and seek help?
Ydw, rwy'n cytuno â hynny, ond ddydd Iau diwethaf roeddwn i'n bresennol yn lansiad ymgyrch Cam-drin Rhywiol yw Hyn Llywodraeth Cymru a New Pathways, pryd y lansiodd Jane Hutt, y Gweinidog â chyfrifoldeb, yr ymgyrch honno mewn gwirionedd. Ac roedd yn wych bod mewn ystafell lle'r oedd pawb wedi ymrwymo i gydweithio er mwyn rhoi terfyn ar y tawelwch ynghylch cam-drin rhywiol o ddynion, menywod a phlant, waeth beth fo'u hoed. Hoffwn i ddiolch yn bersonol i'r goroeswyr a fu'n ddigon dewr i rannu eu straeon â ni yn y digwyddiad hwnnw. Nod yr ymgyrch honno yw helpu pobl i adnabod arwyddion cam-drin rhywiol a'u hannog i geisio'r cymorth sydd ei angen arnyn nhw os ydyn nhw'n dioddef unrhyw fath o gamdriniaeth. Prif Weinidog, pa gymorth mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i'r sefydliadau hynny a fydd yn cynorthwyo goroeswyr a allai ddewis, o ganlyniad i'r sesiwn ragorol honno ddydd Iau diwethaf, dod ymlaen nawr a cheisio cymorth?
Llywydd, can I thank Joyce Watson for that and for the consistent way, over so many years, that she herself has spoken up on these issues here in the Chamber? And she's right: it's genuinely humbling to be at an event when survivors of domestic violence and abuse and other forms of abuse in the home tell their stories, and do it because of their determination to encourage others to have the courage to do the same thing, and the 'ask and act' approach that I referred to in my answer to Paul Davies is very much part of that.
To just recap a couple of the things I said earlier, Llywydd: the Welsh Government has found the resources to train 167,500 workers in the techniques required by the Act. We fund the Live Fear Free helpline to the tune of £455,000 every year. In the quarter to December, there were over 8,000 incoming calls to that helpline, which, I think, is at least some reflection of the success that campaigns last year have had, and workers on the helpline themselves made nearly 2,000 calls to follow up on issues that people phoning into the helpline had raised with them, to get them the help that Paul Davies referred to earlier.
In this financial year, we will provide over £200,000 to the Welsh sexual violence service, including specialist training for staff and direct support to victims of sexual violence, to make sure that the people who came to the event that Joyce Watson referred to—and help us to make sure that the voice of survivors is always there, shaping the work that we do, to make sure that that goes on being supported here in Wales.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Joyce Watson am hynna ac am y ffordd gyson, dros gynifer o flynyddoedd, y mae hi ei hun wedi siarad am y materion hyn yma yn y Siambr? Ac mae hi'n iawn: mae'n codi gwyleidd-dra gwirioneddol bod mewn digwyddiad pan fo goroeswyr trais a cham-drin domestig a mathau eraill o gam-drin yn y cartref yn adrodd eu hanesion, ac yn gwneud hynny oherwydd eu penderfyniad i annog pobl eraill i fod yn ddigon dewr i wneud hynny hefyd, ac mae'r dull 'gofyn a gweithredu' y cyfeiriais ato yn fy ateb i Paul Davies yn rhan bwysig iawn o hynny.
I ailadrodd ychydig o'r pethau a ddywedais yn gynharach, Llywydd: mae Llywodraeth Cymru wedi dod o hyd i'r adnoddau i hyfforddi 167,500 o weithwyr yn y technegau sy'n ofynnol o dan y Ddeddf. Rydym ni'n ariannu llinell gymorth Byw Heb Ofn gyda £455,000 bob blwyddyn. Yn y chwarter hyd at fis Rhagfyr, derbyniodd y llinell gymorth honno dros 8,000 o alwadau, sydd, rwy'n credu, yn rhyw adlewyrchiad o leiaf o'r llwyddiant a gafodd ymgyrchoedd y llynedd, a gwnaeth gweithwyr ar y llinell gymorth eu hunain bron i 2,000 o alwadau fel camau dilynol ar faterion yr oedd pobl a ffoniodd y llinell gymorth wedi eu codi gyda nhw, i gael y cymorth y cyfeiriodd Paul Davies ato yn gynharach iddyn nhw.
Yn y flwyddyn ariannol hon, byddwn yn darparu dros £200,000 i wasanaeth trais rhywiol Cymru, gan gynnwys hyfforddiant arbenigol i staff a chymorth uniongyrchol i ddioddefwyr trais rhywiol, i wneud yn siŵr bod y bobl a ddaeth i'r digwyddiad y cyfeiriodd Joyce Watson ato—ac sy'n ein helpu ni i wneud yn siŵr bod llais goroeswyr yno bob amser, gan lunio'r gwaith yr ydym ni'n ei wneud, i wneud yn siŵr bod hynny'n parhau i gael ei gefnogi yma yng Nghymru.
We've heard reference to last November's Wales Audit Office report on progress in implementing the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, which highlighted gaps in engagement with specialist services and survivors in the implementation of the Act. According to the crime survey of England and Wales to March of last year—and there will new figures next month—an estimated 1.6 million women and 786,000 men experienced emotional, financial and physical abuse, or a mixture of all three, in a domestic context. And, of course, the vast majority of the victims and survivors of partner or ex-partner abuse were women, and Welsh Women's Aid has also noted that their members who work with survivors of sexual violence have told them that survivors of sexual abuse are not receiving the equivalent priority by commissioners and public services as survivors of domestic abuse. How do you therefore respond to their calls, and the calls of other experts working in this field, for that deficit to be addressed so that, for example, the housing support grant commissioning covers all forms of violence against women, domestic abuse and sexual violence, rather than the default assumption focusing on domestic abuse?
Rydym ni wedi clywed cyfeiriad at adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru o fis Tachwedd diwethaf ar gynnydd o ran gweithredu Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, a dynnodd sylw at fylchau mewn ymgysylltiad â gwasanaethau arbenigol a goroeswyr yng ngweithrediad y Ddeddf. Yn ôl arolwg troseddu Cymru a Lloegr hyd at fis Mawrth y llynedd—a bydd ffigurau newydd fis nesaf—amcangyfrifir bod 1.6 miliwn o fenywod a 786,000 o ddynion wedi dioddef cael eu cam-drin yn emosiynol, yn ariannol ac yn gorfforol, neu'n gymysgedd o'r tri, mewn cyd-destun domestig. Ac, wrth gwrs, roedd mwyafrif llethol o ddioddefwyr a goroeswyr cam-drin gan bartner neu gyn-bartner yn fenywod, ac mae Cymorth i Fenywod Cymru hefyd wedi nodi bod eu haelodau sy'n gweithio gyda goroeswyr trais rhywiol wedi dweud wrthyn nhw nad yw goroeswyr cam-drin rhywiol yn cael y flaenoriaeth gyfatebol gan gomisiynwyr a gwasanaethau cyhoeddus fel goroeswyr cam-drin domestig. Felly, sut yr ydych chi'n ymateb i'w galwadau hwy, ac i alwadau arbenigwyr eraill yn y maes hwn, i'r diffyg hwnnw gael sylw fel bod y gwaith o gomisiynu'r grant cymorth tai, er enghraifft, yn cwmpasu pob math o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, yn hytrach na'r rhagdybiaeth ddiofyn sy'n canolbwyntio ar gam-drin domestig?
Well, Llywydd, I've set out a series of ways in which the Welsh Government is responding to that report and supporting public services in Wales in the work that they do. I'll put it to the Member that another way in which he and his party could help in this agenda would be to have supported last week the Thomas commission report into justice in Wales. Because some of the gaps that appear in public services in responding to women who report sexual violence are in the way that the police and the criminal justice system respond to those complaints, and the Thomas commission report highlights that and suggests that we would be able to make a more coherent set of services available if those decisions were here in the hands of this elected Senedd. I agree with that, and it would have been helpful if his party had agreed with that last week as well.
Wel, Llywydd, rwyf i wedi amlinellu cyfres o ffyrdd y mae Llywodraeth Cymru yn ymateb i'r adroddiad hwnnw ac yn cynorthwyo gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn y gwaith y maen nhw'n ei wneud. Awgrymaf i'r Aelod mai ffordd arall y gallai ef a'i blaid helpu yn yr agenda hon fyddai cefnogi adroddiad comisiwn Thomas ar gyfiawnder yng Nghymru yr wythnos diwethaf. Oherwydd mae rhai o'r bylchau sy'n ymddangos mewn gwasanaethau cyhoeddus wrth ymateb i fenywod sy'n hysbysu am drais rhywiol yn y ffordd y mae'r heddlu a'r system cyfiawnder troseddol yn ymateb i'r cwynion hynny, ac mae adroddiad comisiwn Thomas yn amlygu hynny ac yn awgrymu y byddem ni'n gallu sicrhau bod cyfres fwy cydlynol o wasanaethau ar gael pe byddai'r penderfyniadau hynny yn y fan yma yn nwylo'r Senedd etholedig hon. Rwyf i'n cytuno â hynny, a byddai wedi bod o gymorth pe byddai ei blaid ef wedi cytuno â hynny yr wythnos diwethaf hefyd.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am reolau dŵr newydd arfaethedig Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â llygredd? OAQ55104
5. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's proposed new water rules to tackle pollution? OAQ55104
I thank the Member for that, Llywydd. Agricultural pollution affects the health and quality of our rivers, lakes and streams across Wales. Clean water is essential for all our lives. We must take proportionate, targeted action to address the problem. The Minister will make a statement on the way forward shortly, in the light of the evidence.
Diolchaf i'r Aelod am hynna, Llywydd. Mae llygredd amaethyddol yn effeithio ar iechyd ac ansawdd ein hafonydd, ein llynnoedd a'n nentydd ledled Cymru. Mae dŵr glân yn hanfodol i'n bywydau ni i gyd. Mae'n rhaid i ni gymryd camau cymesur, wedi'u targedu, i fynd i'r afael â'r broblem. Bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad ar y ffordd ymlaen yn fuan, yng ngoleuni'r dystiolaeth.
Thank you, First Minister, for that response. In light of the evidence that became available to Members last week from a freedom of information request that the National Farmers Union secured out of Natural Resources Wales, the evidence that they'd submitted to the Minister's department in respect of the regulatory impact assessment highlighted that the Government's proposals could have a perverse outcome and actually exacerbate the issue around pollution and dirty water going into watercourses. Can you, after I asked the same question a month ago to you, First Minister, confirm that you have become conversant with all the proposals that Welsh Government are talking about, and that any statement that the Minister will make will be made on the floor of this Chamber, not in a recess period, because of the magnitude of what is being talked about here? As NRW have talked about, instead of just looking at the two options that the Welsh Government looked at, which was a 'do nothing' approach, or a cut-and-paste exercise around nitrate vulnerable zones, the Welsh Government should have considered other options. That statement needs to be tested by Members in this Chamber, and those concerns from the regulator itself be taken into account.
Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Yng ngoleuni'r dystiolaeth a ddaeth ar gael i'r Aelodau yr wythnos diwethaf o gais rhyddid gwybodaeth a sicrhawyd gan Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr gan Cyfoeth Naturiol Cymru, tynnodd y dystiolaeth yr oedden nhw wedi ei chyflwyno i adran y Gweinidog o ran yr asesiad effaith rheoleiddiol sylw at y ffaith y gallai cynigion y Llywodraeth gael canlyniad gwrthnysig a gwaethygu'r broblem ynghylch llygredd a dŵr budr yn mynd i mewn i gyrsiau dŵr. A allwch chi, ar ôl i mi ofyn yr un cwestiwn i chi fis yn ôl, Prif Weinidog, gadarnhau eich bod chi wedi ymgyfarwyddo â'r holl gynigion y mae Llywodraeth Cymru yn siarad amdan nhw, ac y bydd unrhyw ddatganiad y bydd y Gweinidog yn ei wneud yn cael ei wneud ar lawr y Siambr hon, nid mewn cyfnod o doriad, oherwydd difrifoldeb yr hyn sy'n cael ei drafod yn y fan yma? Fel y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi sôn, yn hytrach na dim ond edrych ar y ddau ddewis yr edrychodd Llywodraeth Cymru arnyn nhw, sef dull 'gwneud dim', neu ymarfer torri a gludo o amgylch parthau perygl nitradau, dylai Llywodraeth Cymru fod wedi ystyried dewisiadau eraill. Mae angen i'r datganiad hwnnw gael ei brofi gan Aelodau yn y Siambr hon, a bod y pryderon hynny gan y rheoleiddiwr ei hun yn cael eu cymryd i ystyriaeth.
Well, Llywydd, I can give the Member an assurance that the concerns of the regulator were taken into account. That's why they were being asked to share in the effort of reviewing the draft regulatory impact assessment, alongside other stakeholders, and, when the regulations are published, there will be the final RIA published alongside it for Members here to see. The reason why regulations are necessary is because we go on, week in and week out, seeing incidents of agricultural pollution here in Wales. That is not acceptable; it harms biodiversity, it harms public health, it harms farm incomes, it harms drinking water, and we have to take action. The points that the regulator made will be reflected in the RIA, and there will be ample opportunity for Members here to question Ministers on it once it has been published and they've had a chance to consider it.
Wel, Llywydd, gallaf roi sicrwydd i'r Aelod y cymerwyd pryderon y rheoleiddiwr i ystyriaeth. Dyna pam y gofynnwyd iddyn nhw rannu yn yr ymdrech o adolygu'r asesiad effaith rheoleiddiol drafft, ynghyd â rhanddeiliaid eraill, a phan gaiff y rheoliadau eu cyhoeddi, bydd asesiad effaith rheoleiddiol terfynol yn cael ei gyhoeddi ochr yn ochr ag ef i Aelodau yn y fan yma ei weld. Y rheswm pam mae rheoliadau'n angenrheidiol yw ein bod ni'n parhau, wythnos ar ôl wythnos, i weld achosion o lygredd amaethyddol yma yng Nghymru. Nid yw hynny'n dderbyniol; mae'n niweidio bioamrywiaeth, mae'n niweidio iechyd y cyhoedd, mae'n niweidio incwm ffermydd, mae'n niweidio dŵr yfed, ac mae'n rhaid i ni weithredu. Bydd y pwyntiau a wnaed gan y rheoleiddiwr yn cael eu hadlewyrchu yn yr asesiad effaith rheoleiddiol, a bydd digon o gyfle i Aelodau yn y fan yma holi Gweinidogion amdano ar ôl iddo gael ei gyhoeddi ac iddynt hwythau gael cyfle i'w ystyried.
Nobody's questioned whether there's a need for regulation. The question here, of course, is the proportionality of those regulations. Not even Natural Resources Wales agree with your Minister's approach for a whole-Wales designation, and it's certainly been a matter of concern and correspondence for a huge number of my electors.
I raised with the Minister last week in questions serious questions about the evidence base that the proposals that we've seen thus far are based upon. We really need an opportunity, I think, when the final regulations are tabled, to really robustly test those here in this Chamber. You told us that a statement will be made shortly. I'd like to think that this Government isn't as cynical as to slip out a written statement over half term. At the very least, in the interests of transparency and accountability, we should have an oral statement here. Anything short of that would be a dereliction, really, and wouldn't be acceptable. This is the single biggest issue that I've had correspondence on from my electors for many, many months. If you just try and do it that way, I think that would be abhorrent.
Nid oes neb wedi cwestiynu pa un a oes angen rheoleiddio. Y cwestiwn yn y fan yma, wrth gwrs, yw cymesuredd y rheoliadau hynny. Nid yw Cyfoeth Naturiol Cymru, hyd yn oed, yn cytuno â dull eich Gweinidog ar gyfer dynodiad Cymru gyfan, ac mae'n sicr wedi bod yn fater o bryder a gohebiaeth i nifer enfawr o'm hetholwyr.
Fe godais gwestiynau difrifol gyda'r Gweinidog yr wythnos diwethaf, yn ystod cwestiynau, am y sail dystiolaeth y mae'r cynigion yr ydym ni wedi eu gweld hyd yn hyn yn seiliedig arnyn nhw. Rydym ni wir angen cyfle, rwy'n credu, pan gaiff y rheoliadau terfynol eu cyflwyno, i brofi'r rheini'n drwyadl iawn yma yn y Siambr hon. Dywedasoch wrthym y bydd datganiad yn cael ei wneud yn fuan. Hoffwn feddwl nad yw'r Llywodraeth hon mor sinigaidd ag i lithro datganiad ysgrifenedig allan yn ystod hanner tymor. Dylem ni, o leiaf, er mwyn sicrhau tryloywder ac atebolrwydd, gael datganiad llafar yn y fan yma. Byddai unrhyw beth yn llai na hynny yn fater o esgeulustod, a dweud y gwir, ac ni fyddai'n dderbyniol. Hwn yw'r mater unigol yr wyf i wedi cael y mwyaf o ohebiaeth yn ei gylch oddi wrth fy etholwyr ers misoedd lawer iawn. Os byddwch chi'n ceisio ei wneud yn y ffordd honno, rwy'n credu y byddai hynny'n wrthun.
Well, Llywydd, there will be ample opportunity for Members here to ask questions and to raise concerns, as Members are doing here this afternoon. There will be no absence of opportunity for Members to carry out their job of scrutinising and questioning Ministers.
On the issue of nitrate vulnerable zones, many times when I've answered questions here I've been lectured by Plaid Cymru Members on respecting the advice of the UK Committee on Climate Change. The Member will have seen the advice of the UKCCC on 23 January 2020, in its 'Land use: Policies for a Net Zero UK'. The very first policy that it says we have to introduce is low-carbon farming practices. It says that before 2023 the extension of nitrate vulnerable zones must be extended to cover the whole of the United Kingdom.
Now, he shakes his head there, because he wants to be selective. You see, he wants to lecture me about making sure that this Government takes the advice and acts on it, and then accuses us of not acting quickly enough on it, but when he doesn't like their advice, he wants us to reject it. We won't be doing that, Llywydd. We rely on the advice of the UKCCC, and their advice on this issue is clear and explicit.
Wel, Llywydd, bydd digon o gyfle i Aelodau yn y fan yma ofyn cwestiynau a chodi pryderon, fel y mae Aelodau yn ei wneud yma y prynhawn yma. Ni fydd unrhyw ddiffyg cyfle i Aelodau wneud eu gwaith o graffu ar Weinidogion a'u holi.
Ar fater parthau perygl nitradau, sawl gwaith pan fy mod i wedi ateb cwestiynau yn y fan yma yr wyf i wedi cael pregeth gan Aelodau Plaid Cymru ar barchu cyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd. Bydd yr Aelod wedi gweld cyngor y Pwyllgor ar 23 Ionawr 2020, yn ei ddogfen 'Land use: Policies for a Net Zero UK'. Y polisi cyntaf un y mae'n dweud bod yn rhaid i ni ei gyflwyno yw arferion ffermio carbon isel. Mae'n dweud bod yn rhaid ymestyn parthau perygl nitradau cyn 2023 i gynnwys y Deyrnas Unedig gyfan.
Nawr, mae'n ysgwyd ei ben yn y fan yna, gan ei fod eisiau bod yn ddetholus. Rydych chi'n gweld, mae ef eisiau rhoi pregeth i mi ynglŷn â gwneud yn siŵr bod y Llywodraeth hon yn cymryd y cyngor ac yn gweithredu arno, ac yna'n ein cyhuddo ni o beidio â gweithredu'n ddigon cyflym arno, ond pan nad yw'n hoffi eu cyngor, mae eisiau i ni ei wrthod. Ni fyddwn yn gwneud hynny, Llywydd. Rydym ni'n dibynnu ar gyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd, ac mae eu cyngor ar y mater hwn yn eglur ac yn bendant.
I've written to the Minister for environment asking for a meeting with farming members of NFU Cymru to discuss these regulations, and I'm awaiting a response. I think the questions today demonstrate a need for scrutiny of these regulations. I've held meetings with Caerphilly NFU members and with the Farmers Union of Wales to discuss their concerns. On smaller farms, such as those in Bedwas and Llanbradach, the regulations, as originally proposed, would have an intolerable financial burden.
However, we also need to address problems such as the industrial-scale slurry-spreading operation run by Bryn Group at Gelliargwellt Uchaf Farm that is causing problems for people in Gelligaer and Pen-y-Bryn. I've met with Natural Resources Wales and Caerphilly council, and they feel that there is a gap in the regulations there that prevents them from taking action in those cases.
Therefore, I think we need to find a balance—a sensible balance—between not disadvantaging and harming those farms like Bedwas and Llanbradach and dealing with industrial-scale farms like Gelliargwellt Uchaf Farm. Can the First Minister give us an indication of how a sensible balance can be met?
Rwyf i wedi ysgrifennu at Weinidog yr amgylchedd yn gofyn am gyfarfod gydag aelodau ffermio NFU Cymru i drafod y rheoliadau hyn, ac rwy'n aros am ymateb. Rwy'n credu bod y cwestiynau heddiw yn dangos bod angen craffu ar y rheoliadau hyn. Rwyf i wedi cynnal cyfarfodydd gydag aelodau NFU Caerffili a chydag Undeb Amaethwyr Cymru i drafod eu pryderon. Ar ffermydd llai, fel y rhai ym Medwas a Llanbradach, byddai'r rheoliadau, fel y'u cynigiwyd yn wreiddiol, yn achosi baich ariannol annioddefol.
Fodd bynnag, mae angen i ni hefyd fynd i'r afael â phroblemau fel y gwaith gwasgaru slyri ar raddfa ddiwydiannol sy'n cael ei redeg gan Grŵp Bryn ar Fferm Gelliargwellt Uchaf sy'n achosi problemau i bobl yng Ngelligaer a Phen-y-Bryn. Rwyf i wedi cyfarfod â Cyfoeth Naturiol Cymru a chyngor Caerffili, ac maen nhw'n teimlo bod bwlch yn y rheoliadau yno sy'n eu hatal rhag cymryd camau yn yr achosion hynny.
Felly, rwy'n credu bod angen i ni ddod o hyd i gydbwysedd—cydbwysedd synhwyrol—rhwng peidio â rhoi'r ffermydd hynny fel Bedwas a Llanbradach dan anfantais a'u niweidio ac ymdrin â ffermydd graddfa ddiwydiannol fel Fferm Gelliargwellt Uchaf. A all y Prif Weinidog roi syniad i ni o sut y gellir sicrhau cydbwysedd synhwyrol?
I thank Hefin David for that. He's right, of course: we want a balanced and proportional approach. But, the way you get balance and proportionality here is by having a single rulebook that you then apply differentially in the different circumstances of different types and natures of farms. That is what the Welsh Government has been working on, and when we're ready to publish the regulations, that is what the Member will see. But it is not one rule fits everybody. It is a single and common set of rules, but the way that you apply them will be proportionate and balanced, and will reflect the needs and circumstances of particular farms and the extent to which they make a contribution to the very real problem of agricultural pollution.
Diolchaf i Hefin David am hynna. Mae'n iawn, wrth gwrs: Rydym ni eisiau dull cytbwys a chymesur. Ond, y ffordd yr ydych chi'n cael cydbwysedd a chymesuredd yn y fan yma yw cael un llyfr rheolau yr ydych chi'n ei gymhwyso'n wahaniaethol wedyn o dan wahanol amgylchiadau gwahanol fathau a natur o ffermydd. Dyna y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio arno, a phan fyddwn ni'n barod i gyhoeddi'r rheoliadau, dyna fydd yr Aelod yn ei weld. Ond nid yw'n fater o un rheol sy'n addas i bawb. Mae'n gyfres sengl a chyffredin o reolau, ond bydd y ffordd y byddwch chi'n eu cymhwyso yn gymesur ac yn gytbwys, a bydd yn adlewyrchu anghenion ac amgylchiadau ffermydd penodol ac i ba raddau y maen nhw'n gwneud gyfraniad at y broblem real iawn o lygredd amaethyddol.
6. Pa asesiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i wneud o effeithiolrwydd ymyrraeth Llywodraeth Cymru yn y GIG? OAQ55075
6. What assessment has the First Minister made of the effectiveness of Welsh Government intervention in the NHS? OAQ55075
I thank the Member for that. Intervention arrangements are not assessed by the Welsh Government alone. They are the result of the tripartite structure, which includes the Welsh Government, Healthcare Inspectorate Wales and the Wales Audit Office. That forum meets twice a year to consider a wide range of information and intelligence, to inform the assessment of intervention on which the Welsh Government then acts.
Diolch i'r Aelod am hynna. Nid Llywodraeth Cymru yn unig sydd yn asesu trefniadau ymyrraeth. Canlyniad y strwythur tridarn ydyn nhw, sy'n cynnwys Llywodraeth Cymru, Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru. Mae'r fforwm hwnnw'n cyfarfod ddwywaith y flwyddyn i ystyried ystod eang o wybodaeth, i lywio'r asesiad o ymyrraeth y mae Llywodraeth Cymru yn gweithredu arno wedyn.
I'm very grateful for your response, First Minister. You'll be aware that we're into the fifth year of special measures in respect of the Betsi Cadwaladr University Health Board in north Wales. And, in many respects, people feel as though the recent departure of the chief executive is taking us back pretty much to square one in terms of the improvement that we need to see in our mental health services.
You refer to the tripartite arrangements in terms of reviewing the intervention levels for NHS organisations. What consideration is given at those particular meetings when there are reports that are clearly being held by the health board, which are critical reports—there was an independent report done into psychological therapies—that were not shared with either the Wales Audit Office or Healthcare Inspectorate Wales, in order to assist them in informing the Welsh Government, and giving advice to the Welsh Government on the level of intervention in north Wales? I'm very concerned about that. I've had written confirmation that that information was not shared. This is vital if we're to get this organisation in north Wales back into shape, so that it can give patients the level of service that they deserve.
So, what action will your Government take to make sure that, when reports of that nature are published in the future, they are always shared with those organisations that give you advice on the special measures arrangements?
Rwy'n ddiolchgar iawn am eich ymateb, Prif Weinidog. Mae'n siŵr eich bod yn ymwybodol ein bod ni yn y bumed flwyddyn o fesurau arbennig o ran Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn y gogledd. Ac, mewn nifer o ffyrdd, mae pobl yn teimlo bod ymadawiad diweddar y prif weithredwr yn mynd â ni'n ôl i'r cychwyn o ran y gwelliant y mae angen i ni ei weld yn ein gwasanaethau iechyd meddwl.
Rydych chi'n cyfeirio at y trefniadau tridarn o ran adolygu'r lefelau ymyrraeth ar gyfer sefydliadau'r GIG. Pa ystyriaeth a roddir yn y cyfarfodydd arbennig hynny pan geir adroddiadau sy'n amlwg yn cael eu cadw gan y bwrdd iechyd, sy'n adroddiadau beirniadol—roedd adroddiad annibynnol ar therapïau seicolegol—nad oedd yn cael eu rhannu â naill ai Swyddfa Archwilio Cymru na Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, er mwyn eu cynorthwyo i roi gwybodaeth i Lywodraeth Cymru, a rhoi cyngor i Lywodraeth Cymru ar lefel yr ymyrraeth yn y gogledd? Rwy'n bryderus iawn am hynny. Rwyf wedi cael cadarnhad ysgrifenedig na chafodd y wybodaeth honno ei rhannu. Mae hyn yn hanfodol os ydym ni am sicrhau bod y sefydliad hwn yn y gogledd yn cael ei roi yn ôl mewn trefn, er mwyn iddo allu rhoi i gleifion y lefel o wasanaeth y maen nhw'n ei haeddu.
Felly, pa gamau fydd eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau, pan fydd adroddiadau o'r fath yn cael eu cyhoeddi yn y dyfodol, eu bod bob amser yn cael eu rhannu gyda'r sefydliadau hynny sy'n rhoi cyngor i chi ar y trefniadau mesurau arbennig?
I thank the Member for that. The psychological therapies review, as I said last week in the Chamber, was a review commissioned by the health board itself, carried out independently to make sure that the health board had the best information. And my understanding is that the health board has never intended anything other than that that report will be published once it has had a proper opportunity to scrutinise it and to be ready to respond to it.
And where I agree entirely with Darren Millar is that the report should be published, and then that report must be available to the tripartite meetings that make a judgment on whether an escalation status should be reduced, as it has been in two health boards in Wales over recent time, whether a health board needs further intervention and assistance, or whether to leave things as they are, as they do with seven of the 11 health boards in Wales who are at the lowest level of intervention. To make those judgments, they need the broadest possible range of information, and reports of this sort—once the health board is in a position to publish it, of course, that should be made available to them.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Fel y dywedais yr wythnos diwethaf yn y Siambr, yr oedd yr adolygiad o therapïau seicolegol yn adolygiad a gomisiynwyd gan y bwrdd iechyd ei hun, ac a gynhaliwyd yn annibynnol i sicrhau bod y bwrdd iechyd yn cael yr wybodaeth orau. A'm dealltwriaeth i yw mai bwriad y bwrdd iechyd oedd cyhoeddi'r adroddiad hwnnw ar ôl iddyn nhw gael cyfle priodol i graffu arno a bod yn barod i ymateb iddo.
A lle rwy'n cytuno'n llwyr â Darren Millar yw y dylai'r adroddiad gael ei gyhoeddi, ac yna mae'n rhaid i'r adroddiad hwnnw fod ar gael i'r cyfarfodydd tridarn sy'n barnu ar ba un a ddylid lleihau statws uwchgyfeirio, fel y bu mewn dau fwrdd iechyd yng Nghymru yn ddiweddar, pa un a yw'r bwrdd iechyd angen ymyrraeth a chymorth pellach, neu pa un a ddylid gadael pethau fel y maen nhw, fel y maen nhw'n ei wneud gyda saith o'r 11 bwrdd iechyd yng Nghymru sydd ar y lefel isaf o ymyrraeth. I wneud y penderfyniadau hynny, maen nhw angen yr ystod ehangaf posibl o wybodaeth, a dylai adroddiadau o'r math hwn—pan fydd y bwrdd iechyd mewn sefyllfa i'w cyhoeddi, wrth gwrs, fod ar gael iddynt.
7. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i wella gwasanaethau bysiau yng nghymoedd de Cymru? OAQ55092
7. What plans does the Welsh Government have to improve bus services in the south Wales valleys? OAQ55092
I thank Huw Irranca-Davies for that. The bus Bill, to be introduced by the Welsh Government later in this term will allow local authorities to plan services in the public interest and to stimulate demand for bus services in the south Wales Valleys and elsewhere in Wales.
Diolch i Huw Irranca-Davies am hynna. Bydd y Bil bysiau, bydd yn cael ei gyflwyno gan Lywodraeth Cymru yn ddiweddarach yn y tymor hwn, yn caniatáu i awdurdodau lleol gynllunio gwasanaethau er budd y cyhoedd ac i sbarduno'r galw am wasanaethau bysiau yng Nghymoedd y de a mannau eraill yng Nghymru.
The First Minister will know that for me, and many of my south Wales Valleys representatives here—we don't have the options for trains in many of these valleys; it is the bus that is the critical one if we want to encourage people to make that modal shift across onto public transport, with the climate change gains, but also a different way of travelling as well. But the reality is, I think, that unless we actually reverse the absolute disastrous deregulation of buses that happened decades ago, and we can put in place, alongside the south Wales metro, the type of planned, both strategic and local, network of buses that will get people to work on time, to their hospital appointment, and this surgery, and to socialise, and deal with isolation as well, then we cannot do it.
So, I would like to ask him what his thoughts are on that emerging scenario around a more planned regime, a reversal of the deregulation that we saw. And can I also ask him whether, now that we've had the announcement from the Prime Minister on the multi, hundreds of billions of pounds potentially here for the HS2, and what I understand may be additional money for buses in England, it has been communicated to Welsh Government that we have a Barnettised consequential that can be passed into public transport in Wales?
Bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol nad oes gennyf i, na llawer o fy nghyd-aelodau yn y fan yma sydd o gymoedd y De—y dewisiadau ar gyfer trenau mewn llawer o'r cymoedd hyn; y bws yw'r un allweddol bwysig os ydym ni eisiau annog pobl i wneud y newid moddol hwnnw i gludiant cyhoeddus, gyda'r cynnydd mewn newid yn yr hinsawdd, ond ffordd wahanol o deithio hefyd. Ond y realiti, rwy'n credu, yw na allwn ni wneud hynny oni bai ein bod yn gwrthdroi'r dadreoleiddio trychinebus o fysiau a ddigwyddodd ddegawdau yn ôl, a'n bod ni'n gallu rhoi ar waith, ochr yn ochr â metro'r de, y math o rwydwaith o fysiau cynlluniedig, strategol a lleol, a fydd yn gallu mynd â phobl i'r gwaith ar amser, i'w hapwyntiad yn yr ysbyty, ac i'r feddygfa, ac i gymdeithasu, ac i ymdrin ag ynysigrwydd hefyd.
Felly, hoffwn ofyn iddo beth yw ei farn ef ynghylch y sefyllfa sy'n dod i'r amlwg o amgylch cyfundrefn sydd wedi'i chynllunio'n well, a gwrthdroi'r dadreoleiddio a welsom. Ac a gaf i ofyn iddo hefyd, nawr ein bod wedi cael cyhoeddiad gan Brif Weinidog y DU ar y cannoedd o filiynau o bunnoedd a allai fod yma ar gyfer HS2, ac o beth rwy'n deall, gallai fod arian ychwanegol ar gyfer bysiau yn Lloegr, a yw Llywodraeth Cymru wedi cael gwybod pa un a fydd gennym ni swm canlyniadol yn unol â fformiwla Barnett y gellir ei drosglwyddo i drafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru?
I thank the Member for that. I entirely agree with him—there has been a 30-year failed experiment in deregulation of bus services. We will introduce a Bill on the floor of this Assembly that will put the public interest back at the heart of the way in which public investment in bus services is carried out in Wales, allowing them—the local authorities, that is—to be able to control licences issued, to have more democratic input and control over strategic and local routes. The Bill that my colleague Julie James will be taking through the Assembly on local government will provide local authorities with new abilities to come together to plan transport for their area. And, of course, far more people use the bus in Wales than use the train, and that's why we will have legislation on the floor of this Assembly to put bus services back where they belong—under the control of public authorities, run in the interests of people and not of profit.
As far as the announcement today is concerned, we have no certainty at all from the UK Government as to whether any funding will flow to Wales, both in relation to the announcement made on buses, or in relation to the HS2 announcement. Of course money must come to Wales. Members here will be very familiar with the figures: we have 11 per cent of the track, 20 per cent of level crossings—as Members were discussing here last week—and we've had 2 per cent of the funding, over the last 10 years. The Tories' great train robbery of Wales needs to come to an end, Llywydd, and we look forward to hearing after today that that great train robbery is coming to an end.
Diolch i'r Aelod am hynna. Rwyf i'n cytuno'n llwyr gydag ef—methiant fu'r arbrawf dadreoleiddio gwasanaethau bysiau a gynhaliwyd dros y 30 mlynedd diwethaf. Byddwn yn cyflwyno Bil yn y Cynulliad hwn a fydd yn rhoi lles y cyhoedd yn ôl wrth wraidd y ffordd y mae buddsoddiad cyhoeddus mewn gwasanaethau bws yn cael ei wneud yng Nghymru, gan ganiatáu iddyn nhw—yr awdurdodau lleol, hynny yw—allu rheoli trwyddedau a gyflwynir, i gael mwy o ddylanwad democrataidd a rheolaeth ar lwybrau strategol a lleol. Bydd y Bil ar lywodraeth leol y bydd fy nghydweithiwr Julie James yn ei arwain drwy'r Cynulliad yn rhoi galluoedd newydd i awdurdodau lleol ddod at ei gilydd i gynllunio cludiant ar gyfer eu hardal. Ac, wrth gwrs, mae llawer mwy o bobl yn defnyddio'r bws yng Nghymru na sy'n defnyddio'r trên, a dyna pam y bydd gennym ddeddfwriaeth yn y Cynulliad hwn i roi gwasanaethau bws yn ôl lle y dylen nhw fod—o dan reolaeth awdurdodau cyhoeddus, yn cael eu rhedeg er budd pobl ac nid er elw.
Cyn belled ag y mae cyhoeddiad heddiw yn y cwestiwn, nid oes gennym unrhyw sicrwydd o gwbl gan Lywodraeth y DU o ran a fydd unrhyw gyllid yn llifo i Gymru, naill ai o ran y cyhoeddiad a wneir ar fysiau, nac o ran y cyhoeddiad HS2. Wrth gwrs, mae'n rhaid i arian ddod i Gymru. Bydd Aelodau yn y fan yma yn gyfarwydd iawn â'r ffigurau: mae gennym ni 11 y cant o'r trac, 20 y cant o groesfannau rheilffordd—fel yr oedd aelodau'n trafod yn y fan yma yr wythnos diwethaf—ac rydym ni wedi cael 2 y cant o'r cyllid, dros y 10 mlynedd diwethaf. Mae angen i ladrad trenau y Torïaid yng Nghymru ddod i ben, Llywydd, ac edrychwn ymlaen at glywed ar ôl heddiw fod y lladrad trenau hwnnw'n dod i ben.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am raglen Gwella Cartrefi Gofal Cymru? OAQ55076
8. Will the First Minister make a statement on the Care Home Improvement Cymru programme? OAQ55076
I thank the Member for that. The programme focuses on practical measures to improve the experience of care home residents, for example by preventing falls, reducing pressure ulcers and improving dementia care. It invests in the skills and capabilities of staff in care homes, from experienced managers to newly recruited workers at the start of their careers.
Diolch i'r Aelod am hynna. Mae'r rhaglen yn canolbwyntio ar fesurau ymarferol i wella profiad preswylwyr cartrefi gofal, er enghraifft, drwy atal codymau, lleihau briwiau pwyso a gwella gofal dementia. Mae'n buddsoddi yn sgiliau a galluoedd staff mewn cartrefi gofal, o reolwyr profiadol i weithwyr sydd newydd eu recriwtio ar ddechrau eu gyrfaoedd.
Thank you. An integral part of the care home improvement Cymru programme is the Gwên am Byth oral health improvement scheme. The scheme sees staff trained in mouth care, oral risk assessments are carried out, which lead to an individual care plan, and residents are to have appropriate mouth care resources for their care plan, such as a toothbrush and high-fluoride toothpaste. I found that, for the year ending March 2019, there were 10,228 residents in 287 homes participating fully in the programme. However, only 55 per cent had a mouth care plan being delivered. What action will you take to ensure that the oral health of the 4,558 individuals without a mouth care health plan in place, who are supposedly participating in this programme—that they will actually receive this treatment?
Diolch. Mae'r cynllun gwella iechyd y geg Gwên am Byth yn rhan annatod o raglen gwella cartrefi gofal Cymru. Mae'r cynllun yn rhoi hyfforddiant i staff yng ngofal y geg, cynhelir asesiadau risg llafar, sy'n arwain at gynllun gofal unigol, a bydd y preswylwyr yn cael adnoddau gofal y geg priodol ar gyfer eu cynllun gofal, megis brwsh dannedd a phast dannedd â fflworid uchel. Canfûm, ar gyfer y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2019, fod 10,228 o breswylwyr mewn 287 o gartrefi yn cymryd rhan lawn yn y rhaglen. Fodd bynnag, dim ond 55 y cant oedd yn darparu cynllun gofal y geg. Pa gamau fyddwch chi yn eu cymryd i sicrhau bod iechyd y geg y 4,558 o unigolion nad oes ganddynt gynllun iechyd gofal y geg ar waith, sydd yn ôl pob tebyg yn cymryd rhan yn y rhaglen hon—y byddan nhw'n cael y driniaeth hon mewn gwirionedd?
I thank the Member for drawing attention to the Gwên am Byth programme, a very important programme of the Welsh Government. It came out of work carried out by Sarah Rochira, the previous Older People's Commissioner for Wales, whose report, you will remember, focused on the very small things that make a real difference in the lives of care home residents. And she drew attention to those basic primary care services—ophthalmology, dental services—and the Gwên am Byth programme is the result of that. It was tested in care homes and with the community dental services, and now we have a national oral health toolkit. And my colleague Vaughan Gething announced additional funding for this programme just at the end of last year, because it's a proven success, it makes a real difference in the lives of those care home residents, and we want to see it happening in every care home in Wales.
Diolch i'r Aelod am dynnu sylw at y rhaglen Gwên am Byth, rhaglen bwysig iawn gan Lywodraeth Cymru. Deilliodd y rhaglen o waith gan Sarah Rochira, y Comisiynydd Pobl Hŷn Cymru blaenorol, ac roedd ei hadroddiad, fe gofiwch, yn canolbwyntio ar y pethau bach iawn sy'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ym mywydau preswylwyr cartrefi gofal. A thynnodd hi sylw at y gwasanaethau gofal sylfaenol elfennol hynny—offthalmoleg, gwasanaethau deintyddol—a'r rhaglen Gwên am Byth yw canlyniad hynny. Cafodd ei roi ar brawf mewn cartrefi gofal a gyda'r gwasanaethau deintyddol cymunedol, ac erbyn hyn mae gennym ni becyn cymorth cenedlaethol ar gyfer iechyd y geg. Cyhoeddodd fy nghyd-Aelod Vaughan Gething gyllid ychwanegol ar gyfer y rhaglen hon ddiwedd y llynedd, gan y profwyd ei bod yn llwyddiant, mae'n gwneud gwahaniaeth gwirioneddol ym mywydau'r preswylwyr cartrefi gofal hynny, ac rydym ni eisiau ei gweld yn digwydd ym mhob cartref gofal yng Nghymru.
9. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad ynglŷn ag ymrwymiad Llywodraeth Cymru i gefnogi dyfodol llong ymchwil y Prince Madog? OAQ55105
9. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's support for the future of the Prince Madog research vessel? OAQ55105
Diolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn. Llywydd, mae gan Lywodraeth Cymru gontract gyda Phrifysgol Bangor i ddarparu gwasanaethau arolygon môr tan 2021. Fe wnaeth y contract hwn helpu i sicrhau dyfodol llong ymchwil y Prince Madog yng Nghymru.
May I thank Rhun ap Iorwerth for the question? Llywydd, the Welsh Government has a contract with Bangor University to deliver sea survey services until 2021. This contract helped secure the future of the Prince Madog research vessel in Wales.
A dwi yn ddiolchgar iawn am ymateb y Llywodraeth pan wnes i dynnu sylw Gweinidogion at y peryg y gallai capasiti y Prince Madog i wneud gwaith ymchwil morol gael ei golli oherwydd y pryderon am ddyfodol y llong, sydd â'i chartref, wrth gwrs, ym Mhorthaethwy, yn fy etholaeth i. Mae'r cytundeb 100 niwrnod o waith yna yn sicr wedi bod yn allweddol o ran sicrhau dyfodol y llong yn y byrdymor, ond mi hoffwn i dynnu sylw'r Prif Weinidog at y ffaith bod 2021 ddim yn bell iawn i ffwrdd erbyn hyn, a bod angen rŵan i weithio i sicrhau dyfodol hirdymor.
Mi hoffwn i wneud apêl yn fan hyn am addewid gan y Llywodraeth i ymrwymo rŵan i drafodaethau ynglŷn ag ymestyn y cytundeb, a all wneud gwaith ymchwil ecolegol, ynni, bwyd allweddol am flynyddoedd i ddod, achos mae'r cloc yn tician ac mae yna rôl allweddol i'r Llywodraeth yn sicrhau'r dyfodol hirdymor yna.
I am very grateful for the Government’s response when I did draw Ministers’ attention to the risk that the capacity of the Prince Madog to do marine research work could be lost because of the concerns about the future of the vessel, which is moored, of course, in Menai Bridge in my constituency. That 100 days’ work certainly has been crucial in terms of ensuring the future of the vessel in the short term, but I would like to draw the First Minister’s attention to the fact that 2021 isn’t very far away now, and that we now need to work in order to secure the long-term future.
I’d like to make an appeal here for a pledge from Government to commit now to having negotiations on extending that contract, which can do ecological energy and food research that could be crucial for years to come, because the clock is ticking and there is a crucial role for the Government to play in securing the long-term future here.
Llywydd, diolch i Rhun ap Iorwerth am y cwestiwn yna a diolch am y wybodaeth roddodd e i ni yn ôl yn 2019 am ddyfodol y Prince Madog. Ges i gyfle i ymweld â'r llong nôl fis Awst diwethaf am y trydydd tro, dwi'n meddwl, ac i gwrdd â phobl sy'n gweithio yn y maes yna. Maen nhw mor frwdfrydig ac maen nhw mor awyddus i gario ymlaen i wneud y gwaith maen nhw'n ei wneud.
Mae'r contract sydd gyda ni ar hyn o bryd—ni jest yn chwarter cyntaf y contract. Dwi'n clywed beth mae Rhun ap Iorwerth yn ei ddweud: mae'r cloc yn mynd ymlaen, a dwi'n siŵr bydd pobl yn y brifysgol yn cydnabod y ffaith ein bod ni wedi gweithio yn agosach gyda nhw. Rydyn ni eisiau cario ymlaen i wneud hynny, ac rydyn ni eisiau cynllunio gyda nhw ar gyfer gwasanaeth sy'n mynd i'n helpu ni yng Nghymru tuag at 2021, a thu hwnt i hynny hefyd.
Llywydd, may I thank Rhun ap Iorwerth for that question, and thank him for the information that he gave us back in 2019 about the future of the Prince Madog? I had an opportunity to visit the ship back in August of last year for the third time, I believe, and I met with the people who work in that field. They are so enthusiastic and they are so eager to carry on with the work that they’re undertaking.
The contract that we have at present—we are just in the first quarter of the contract. I hear what Rhun ap Iorwerth is saying about the ticking clock, and I am certain that people at the university will acknowledge the fact that we have worked closer with them. We wish to continue with that collaboration and we want to jointly plan with them a service that will help us all in Wales towards 2021 and beyond.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad hwnnw—Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans.
There is one change to this week's business. Business Committee has agreed that tomorrow's Conservative debate will take place immediately after questions to the Minister for Health and Social Services. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y bydd dadl y Ceidwadwyr yfory'n cael ei chynnal yn syth ar ôl y cwestiynau i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfodydd sydd ar gael i'r Aelodau'n electronig.
Can I call for a statement from the Minister for the economy and transport on concessionary rail fare schemes here in Wales? The Minister will be aware that the UK Government announced the introduction of a veteran rail card in England, and I know that veterans are asking across Wales as to whether there'll be a similar card available to them here in Wales. I know that the Welsh Government has done a great deal of work on trying to support the veteran community, and I applaud you for that, and I just want to have some clarity on whether the same privilege will be afforded to veterans here, as is going to be the case in England, once this particular card is introduced?
A gaf i alw am ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar gynlluniau tocynnau trên rhatach yma yng Nghymru? Bydd y Gweinidog yn ymwybodol bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi cyflwyno cerdyn gostyngiad rheilffyrdd i gyn-filwyr yn Lloegr, ac rwy'n gwybod bod cyn-filwyr ledled Cymru yn gofyn a fydd cerdyn tebyg ar gael iddyn nhw yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer iawn o waith i geisio cefnogi cymuned y cyn-filwyr, ac rwyf yn eich canmol am hynny, ac rwyf eisiau cael rhywfaint o eglurder ynghylch a fydd cyn-filwyr yma yn cael yr un fraint, fel y bydd yn digwydd yn Lloegr, ar ôl i'r cerdyn penodol hwn gael ei gyflwyno?
I'm grateful to Darren Millar for raising this issue, and I do know that the Minister for Economy, Transport and North Wales is in current discussion with the Department for Transport in England to better understand the proposed scheme and how it might work, and then obviously to give consideration to the matter here. And obviously the Member will be aware that we do have a more generous offer for veterans who use our bus services here in Wales.
Rwy'n ddiolchgar i Darren Millar am godi'r mater hwn, ac rwy'n gwybod bod Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru yn trafod ar hyn o bryd gyda'r Adran Drafnidiaeth yn Lloegr i ddeall y cynllun arfaethedig yn well a sut y gallai weithio, ac yna yn amlwg i roi ystyriaeth i'r mater yma. Ac yn amlwg bydd yr Aelod yn ymwybodol bod gennym ni gynnig mwy hael i gyn-filwyr sy'n defnyddio ein gwasanaethau bws yma yng Nghymru.
Since raising the lack of support for neurodivergent children, I've had many people get in touch who've been affected. People are growing increasingly frustrated with the system. The picture that is painted by people trying to access support for ADHD, autism and similar issues is, frankly, a grim one. The only conclusion we can draw is that people, and children in particular, are being failed on an industrial scale.
I want to raise points with you today that have been made to me by an additional learning needs co-ordinator. She says her job has now become, and I quote, 'unmanageable' due to the bureaucracy involved in trying to get support for children. One referral takes half a day on the new portal system, which was designed with the aim of making things easier. It has achieved the exact opposite. Children who meet criteria for placements are told that they have to wait two terms for those plans to be in place. This means that children are spending more time in an environment that traumatises them due to the over-sensory, overcrowded nature of mainstream classes. There is no support for children on the spectrum in Rhondda Cynon Taf until reception year, meaning that there's no alternative to mainstream education. Justifiably, this has been described to me as unacceptable and cruel.
I intend to take up many of these issues directly with the Labour-run council in Rhondda Cynon Taf, but I would like a clear statement from this Government to those people who are struggling to access support for their kids. People need to know what their rights are. They need to know what you as a Government consider to be acceptable or unacceptable from public bodies. Many parents and teachers are at the end of their tether and they are desperately asking for help. They are telling us the system is an unsustainable mess. Children are being badly let down. I hope you'll agree that they deserve swift action.
Ers codi'r diffyg cefnogaeth i blant niwroamrywiol, mae llawer o bobl yr effeithiwyd arnynt wedi cysylltu â mi. Mae pobl yn mynd yn fwyfwy rhwystredig gyda'r system. Mae'r darlun sy'n cael ei greu gan y bobl sy'n ceisio cael cymorth ar gyfer ADHD, awtistiaeth a materion tebyg yn un annymunol, a dweud y gwir. Yr unig gasgliad y gallwn ni ddod iddo yw bod pobl, a phlant yn arbennig, yn cael eu siomi ar raddfa enfawr.
Hoffwn i godi pwyntiau gyda chi heddiw y mae cydlynydd anghenion dysgu ychwanegol wedi'u gwneud gyda mi. Mae'n dweud bod ei swydd bellach wedi dod, ac rwy'n dyfynnu, yn 'amhosibl ei rheoli' oherwydd y fiwrocratiaeth sy'n gysylltiedig â cheisio cael cymorth i blant. Mae un atgyfeiriad yn cymryd hanner diwrnod ar y system borthol newydd, a gafodd ei chynllunio i wneud pethau'n haws. Mae wedi cyflawni'r gwrthwyneb yn llwyr. Mae plant sy'n bodloni'r meini prawf ar gyfer lleoliadau yn cael gwybod bod angen iddyn nhw aros dau dymor i'r cynlluniau hynny fod yn eu lle. Mae hyn yn golygu bod plant yn treulio mwy o amser mewn amgylchedd sy'n achosi trawma iddyn nhw oherwydd natur or-synhwyraidd a gorlawn dosbarthiadau prif ffrwd. Nid oes cymorth i blant ar y sbectrwm yn Rhondda Cynon Taf tan flwyddyn y dosbarth derbyn, sy'n golygu nad oes dewis arall heblaw addysg prif ffrwd. Cafodd hyn ei ddisgrifio i mi, yn haeddiannol, fel rhywbeth annerbyniol a chreulon.
Rwy'n bwriadu mynd i'r afael â llawer o'r materion hyn yn uniongyrchol gyda'r cyngor sy'n cael ei reoli gan Lafur yn Rhondda Cynon Taf, ond hoffwn i gael datganiad clir gan y Llywodraeth hon i'r bobl hynny sy'n ei chael yn anodd cael cymorth i'w plant. Mae angen i bobl wybod beth yw eu hawliau. Mae angen iddyn nhw wybod yr hyn yr ydych chi fel Llywodraeth yn ei ystyried yn dderbyniol neu'n annerbyniol gan gyrff cyhoeddus. Mae llawer o rieni ac athrawon wedi cyrraedd pen eu tennyn ac maen nhw’n gofyn yn daer am gymorth. Maen nhw'n dweud wrthym ni fod y system yn llanastr anghynaladwy. Mae plant yn cael eu siomi'n arw. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n cytuno eu bod nhw'n haeddu gweithredu cyflym.
Leanne Wood will be familiar with the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 and the importance that Welsh Government attaches to that in ensuring that children and young people do get the support that they need at the earliest possible point in their educational journey. And it is entirely appropriate to take up those individual cases with the local authority.
Welsh Government will be consulting on our statutory code for autism and ASD, and there will be some public engagement alongside that. I know that the health Minister and the Deputy Minister, with responsibility particularly for autism, would be keen to understand better the views of the individual who has contacted you to discuss the issues that she has faced in terms of finding the appropriate support for the children who she works with. So, if you could perhaps write to the Minister with some more detail on behalf of your constituent, that would be really useful. Thank you.
Bydd Leanne Wood yn gyfarwydd â Deddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 a'r pwysigrwydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi ar hynny wrth sicrhau bod plant a phobl ifanc yn cael y cymorth sydd ei angen arnyn nhw cyn gynted â phosibl ar eu taith addysgol. Ac mae'n gwbl briodol codi'r achosion unigol hynny gyda'r awdurdod lleol.
Bydd Llywodraeth Cymru yn ymgynghori ar ein cod statudol ar gyfer awtistiaeth ac ASD, a bydd rhywfaint o ymgysylltu â'r cyhoedd ynghyd â hynny. Rwy'n gwybod y byddai'r Gweinidog Iechyd a'r Dirprwy Weinidog, â chyfrifoldeb arbennig am awtistiaeth, yn awyddus i ddeall yn well farn yr unigolyn sydd wedi cysylltu â chi i drafod y materion y mae hi wedi'u hwynebu o ran dod o hyd i'r cymorth priodol i'r plant y mae'n gweithio gyda nhw. Felly, os gallech chi efallai ysgrifennu at y Gweinidog gyda mwy o fanylion ar ran eich etholwr, byddai hynny'n ddefnyddiol iawn. Diolch.
I would like to ask for two statements from the Welsh Government. Firstly, what action is being taken to reduce single-use plastic, both by the Welsh Government and by Welsh Government-funded bodies, such as health boards?
Secondly, I want to ask for an update on the provision of 4G and 5G sports pitches. Members will probably remember we used to talk about 4G and 5G sports pitches fairly regularly, but it seems to have dropped off the agenda in the last couple of years. We know that they have the ability to be used continually and to rarely be affected by weather, making them ideal for providing all-round sports provision. It means that children especially, who start taking up sport, don't play football and rugby between September and April and have a winter break of an exceedingly long time.
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru. Yn gyntaf, pa gamau sy'n cael eu cymryd i leihau plastig untro, gan Lywodraeth Cymru a'r cyrff y mae Llywodraeth Cymru yn eu hariannu, megis byrddau iechyd?
Yn ail, hoffwn i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf ynghylch y ddarpariaeth o gaeau chwarae 4G a 5G. Mae'n debyg y bydd yr Aelodau'n cofio ein bod yn arfer sôn am gaeau chwarae 4G a 5G yn weddol reolaidd, ond mae'n ymddangos ei bod wedi disgyn oddi ar yr agenda yn yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Gwyddom fod ganddyn nhw'r gallu i gael eu defnyddio'n barhaus ac yn anaml y mae'r tywydd yn effeithio arnynt, gan eu gwneud yn ddelfrydol ar gyfer darparu chwaraeon yn gyffredinol. Mae'n golygu nad yw plant yn enwedig, sy'n dechrau cymryd rhan mewn chwaraeon, yn chwarae pêl-droed a rygbi rhwng mis Medi ac Ebrill ac yn cael toriad eithriadol o hir yn ystod y gaeaf.
On the first issue that Mike Hedges raised, which was the use of single-use plastic on the Welsh Government estate and the public sector estate more widely, I'm really pleased to report that there has been continued progress in reducing the environmental impact of our Welsh Government estate in key areas, including single-use plastics. Of course, I published the Welsh Government's 'State of the Estate' report just a short while ago, which did demonstrate how we are making progress in this area. That includes working with our catering service to remove single-use plastics in canteens, and that of course includes plastic cups, straws, stirrers, sauce sachets and cutlery—all things that we might be looking to include in a potential piece of legislation—to ensure that those items are not used across Wales. I know that the Deputy Minister with responsibility for waste and environmental issues has been looking particularly at this, certainly within the context of the circular economy and the work that has been done in the 'Beyond Recycling' strategy and approach at the moment. So, I'm really pleased with the progress that we are making, but that said, clearly, there's much more to do in this area. But I would certainly commend the 'State of the Estate' report to Mike Hedges.
Of course, the issue of 4G and 5G sports pitches in Wales is extremely important in ensuring that children and young people, and communities more widely, are able to access those sporting opportunities year round. So, our investment in community 3G, 4G and 5G pitches and artificial pitches is being led by Sport Wales, and they've invested over £3.1 million into the collaborative sports facilities group. That group, crucially, includes Sport Wales, but also the FAW Trust, the WRU and Hockey Wales, to ensure that those pitches do have the support of and the engagement of the various sporting communities who are able to use them. I'm sure that the work of the collaborative sports facilities group would be of interest to the Member, and I know that the Deputy Minister for culture and sport will provide an update on that work.
O ran y mater cyntaf a godwyd gan Mike Hedges, sef defnyddio plastig untro ar ystad Llywodraeth Cymru ac ystad y sector cyhoeddus yn ehangach, rwy'n falch iawn o adrodd y bu cynnydd parhaus o ran lleihau effaith amgylcheddol ystad Llywodraeth Cymru mewn ardaloedd allweddol, gan gynnwys plastigau untro. Wrth gwrs, cyhoeddais adroddiad Llywodraeth Cymru 'Cyflwr yr Ystad ' ychydig amser yn ôl, a oedd yn dangos sut yr ydym ni'n gwneud cynnydd yn y maes hwn. Mae hynny'n cynnwys gweithio gyda'n gwasanaeth arlwyo i gael gwared ar blastigau untro ym mhob ffreutur, ac mae hynny wrth gwrs yn cynnwys cwpanau plastig, gwellt, trowyr, pecynnau saws a chyllyll a ffyrc—pob peth y gallem ni fod yn ystyried ei gynnwys mewn darn posibl o ddeddfwriaeth—i sicrhau na chaiff yr eitemau hynny eu defnyddio ledled Cymru. Rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am wastraff a materion amgylcheddol wedi bod yn edrych yn benodol ar hyn, yn sicr o fewn cyd-destun yr economi gylchol a'r gwaith sydd wedi'i wneud yn y strategaeth 'Y Tu Hwnt i Ailgylchu' ac yn y dull gweithredu ar hyn o bryd. Felly, rwy'n falch iawn o'r cynnydd yr ydym ni'n ei wneud, ond wedi dweud hynny, yn amlwg, mae llawer mwy i'w wneud yn y maes hwn. Ond byddwn i'n sicr yn cymeradwyo adroddiad 'Cyflwr yr Ystad' i Mike Hedges.
Wrth gwrs, mae'r mater ynghylch meysydd chwarae 4G a 5G yng Nghymru yn eithriadol o bwysig o ran sicrhau bod plant a phobl ifanc, a chymunedau yn ehangach, yn gallu manteisio ar y cyfleoedd chwaraeon hynny drwy gydol y flwyddyn. Felly, mae ein buddsoddiad mewn meysydd chwarae 3G, 4G a 5G a meysydd artiffisial yn cael eu harwain gan Chwaraeon Cymru, ac maen nhw wedi buddsoddi dros £3.1 miliwn yn y grŵp cyfleusterau chwaraeon cydweithredol. Mae'r grŵp hwnnw, yn holl bwysig, yn cynnwys Chwaraeon Cymru, ond hefyd Ymddiriedolaeth Cymdeithas Bêl-droed Cymru, Undeb Rygbi Cymru a Hockey Wales, er mwyn sicrhau bod yr amrywiol gymunedau chwaraeon sy'n gallu eu defnyddio yn cefnogi'r lleiniau hynny ac yn ymgysylltu â nhw. Rwy'n siŵr y byddai gwaith y grŵp cyfleusterau chwaraeon cydweithredol o ddiddordeb i'r Aelod, a gwn y bydd y Dirprwy Weinidog Diwylliant a Chwaraeon yn darparu'r wybodaeth ddiweddaraf am y gwaith hwnnw.
Minister, may I ask for a statement from the Minister for Housing and Local Government about the oversight and implementation of the planning Act in Wales? I have been contacted by a number of constituents with concerns about the increase in planning consents for housing developments being granted in my region. Although these developments are within the local government plan, my constituents are concerned that the local infrastructure is inadequate to cope with the population increase. In particular, roads are inadequate to cope with the increased volume of traffic and local facilities such as GP surgeries, dentists and schools find difficulty in coping with the increased demand for their services. Smaller villages have taken the brunt of the problem associated with the new developments, with seemingly little thought given to the local population. Can we have a statement on how the planning system ensures that the infrastructure is brought up to an acceptable standard to cope with localised population increases in the future in Wales, please?
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol am oruchwylio a gweithredu'r Ddeddf Cynllunio yng Nghymru? Mae nifer o etholwyr wedi cysylltu â mi yn mynegi pryderon ynghylch y cynnydd mewn caniatâd cynllunio ar gyfer datblygiadau tai yn fy rhanbarth i. Er bod y datblygiadau hyn o fewn y cynllun Llywodraeth Leol, mae fy etholwyr yn pryderu bod y seilwaith lleol yn annigonol i ymdopi â'r cynnydd yn y boblogaeth. Yn benodol, mae'r ffyrdd yn annigonol i ymdopi â mwy o draffig ac mae'r cyfleusterau lleol fel meddygfeydd, deintyddion ac ysgolion yn ei chael yn anodd ymdopi â'r galw cynyddol am eu gwasanaethau. Pentrefi llai sydd wedi dioddef waethaf oherwydd y broblem sy'n gysylltiedig â'r datblygiadau newydd, sy'n rhoi ychydig iawn o ystyriaeth i'r boblogaeth leol, mae'n debyg. A gawn ni ddatganiad ynghylch sut y mae'r system gynllunio'n sicrhau bod y seilwaith yn cyrraedd safon dderbyniol er mwyn ymdopi â'r cynnydd yn y boblogaeth leol yn y dyfodol yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
The issues of infrastructure and service provision are clearly crucially important when local authorities are considering their local development plans and exploring the burden of additional homes locally. In the first instance, I think the concerns you describe would be best made to the local authority in terms of representations on behalf of your community in relation to the specific planning applications that you have concerns with, because of course we'd be unable to comment on those just in case it did arrive at the point at which they might be called in for determination by Welsh Government. So, in the first instance, I would certainly encourage you to have those discussions with the local authority.
Mae'r materion sy'n ymwneud â seilwaith a darparu gwasanaethau yn amlwg yn hanfodol bwysig pan fydd awdurdodau lleol yn ystyried eu cynlluniau datblygu lleol ac yn archwilio baich cartrefi ychwanegol yn lleol. Yn y lle cyntaf, rwy'n credu y byddai'n well cyflwyno'r pryderon a ddisgrifiwch i'r awdurdod lleol o ran y sylwadau ar ran eich cymuned ynghylch y ceisiadau cynllunio penodol yr ydych chi'n pryderu yn eu cylch. Wrth gwrs, ni fyddem ni'n gallu rhoi sylwadau ar y rheini rhag ofn y byddai'n cyrraedd y pwynt lle gallen nhw gael eu galw i mewn i benderfynu arnynt gan Lywodraeth Cymru. Felly, yn y lle cyntaf, byddwn i'n sicr yn eich annog chi i gael y trafodaethau hynny gyda'r awdurdod lleol.
I'd like to ask for a statement from the economy and transport Minister about what the Welsh Government plans to do in relation to the rolling stock on the Rhymney line. We all want more people to use the trains. While capacity on that line will increase substantially over the next couple of years, it's now been confirmed through a freedom of information request that capacity on those trains will be reduced again when new trains are introduced in 2023. That is: there'll be space for fewer people on the trains.
Now, the problem with this is that demand will increase in the intervening period, especially with the increased capacity with the 769 trains that are due to be introduced this year, and that's before taking into account a general increase in demand. I must say, I was extremely worried to hear the Transport for Wales CEO telling the Economy, Infrastructure and Skills Committee recently that they have underestimated what will be the general levels of increase in demand.
So, when space for people on the trains is reduced in 2023, and goes back to the capacity we see now on the Bargoed to Caerphilly trains, the levels of demand will be much, much higher than they are today. That will lead to further cramped conditions, which will be exacerbated by the fact that Transport for Wales regulations actually allow for standing conditions that are amongst, I think, the most cramped in the UK. They allow only 0.25 metres squared standing space per passenger, compared with a UK standard of 0.45 metres squared. Those of us who get the trains every day will know how cramped those conditions can be. So, I'd like a statement, please, from the economy and transport Minister, about what steps the Welsh Government will take to ensure that increased capacity on the Rhymney line is maintained for 2023 and beyond that.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ei wneud o ran y cerbydau ar reilffordd Rhymni. Mae pawb ohonom eisiau gweld mwy o bobl yn defnyddio'r trenau. Er y bydd y capasiti ar y llinell honno'n cynyddu'n sylweddol yn ystod y cwpl o flynyddoedd nesaf, cadarnhawyd erbyn hyn, drwy gais rhyddid gwybodaeth, y bydd y capasiti ar y trenau hynny'n lleihau eto pan fydd y trenau newydd yn cael eu cyflwyno yn 2023. Hynny yw: bydd lle i lai o bobl ar y trenau.
Nawr, y broblem gyda hyn yw y bydd y galw'n cynyddu yn y cyfamser, yn enwedig gyda'r cynnydd mewn capasiti yn sgil y 769 o drenau sy'n mynd i gael eu cyflwyno eleni, ac mae hynny cyn ystyried y cynnydd cyffredinol yn y galw. Rhaid imi ddweud, roeddwn i'n bryderus iawn o glywed Prif Swyddog Gweithredol Trafnidiaeth Cymru yn dweud wrth Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau yn ddiweddar eu bod wedi diystyru lefelau cyffredinol y cynnydd yn y galw.
Felly, pan fydd llai o le ar gyfer pobl ar y trenau yn 2023, ac yn mynd yn ôl i'r capasiti yr ydym ni'n ei weld ar hyn o bryd ar drenau Bargoed i Gaerffili, bydd lefelau'r galw yn llawer, llawer uwch nag y maent heddiw. Bydd hynny'n arwain at ragor o amodau cyfyng, a fydd yn cael eu gwaethygu gan y ffaith bod rheoliadau Trafnidiaeth Cymru yn caniatáu ar gyfer amodau sefyll sydd ymhlith y mwyaf cyfyng yn y DU. Dim ond 0.25 metr sgwâr y maen nhw'n ei ganiatáu fesul teithiwr, o'i gymharu â safon y DU o 0.45 metr sgwâr. Bydd y rheini ohonom ni sy'n dal y trenau bob dydd yn gwybod pa mor gyfyng y gall yr amodau hynny fod. Felly, hoffwn i gael datganiad, os gwelwch yn dda, gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â pha gamau y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod y cynnydd yn y capasiti ar reilffordd Rhymni yn cael ei gynnal ar gyfer 2023 a thu hwnt.
The transport Minister's been indicating to me during your contribution that he is happy to provide an update to Members on the issues that you raise, but I do know that Transport for Wales are very aware of the capacity issues, particularly on the Rhymney line, and they've been exploring options to address the issue.
Since taking over the franchise, it's fair to say there's been increasing demand on that line, and I would expect probably above and beyond that which was predicted. So, Transport for Wales are currently exploring how to improve that customer experience, and they've done so already, to a degree, by introducing those extra class 37 transition peak services in May of 2019.
Transport for Wales are fully reviewing all of their passenger number forecasts, and they assure us that the service they provide in 2023 will meet those demands, as many options are currently being considered and planned. But, as the Minister said, he'd be happy to provide an update that addresses your concerns.
Yn ystod eich cyfraniad mae'r Gweinidog Trafnidiaeth wedi nodi wrthyf ei fod yn fodlon rhoi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau ar y materion yr ydych chi'n eu codi, ond rwy'n gwybod bod Trafnidiaeth Cymru yn ymwybodol iawn o'r problemau capasiti, yn enwedig ar reilffordd Rhymni, ac maen nhw wedi bod yn archwilio opsiynau i fynd i'r afael â'r mater.
Ers cymryd cyfrifoldeb am y fasnachfraint, mae'n deg dweud bod galw cynyddol wedi bod ar y llinell honno, a byddwn i'n disgwyl fod hynny, fwy na thebyg, uwchlaw a thu hwnt i'r hyn a gafodd ei ragweld. Felly, mae Trafnidiaeth Cymru wrthi'n archwilio sut i wella profiad y cwsmeriaid, ac maen nhw wedi gwneud hynny eisoes, i ryw raddau, drwy gyflwyno'r gwasanaethau pontio oriau brig dosbarth 37 ychwanegol hynny ym mis Mai 2019.
Mae Trafnidiaeth Cymru yn adolygu pob un o'u rhagolygon o ran nifer y teithwyr, ac maen nhw'n ein sicrhau ni y bydd y gwasanaeth a fydd yn cael ei ddarparu yn 2023 yn bodloni'r gofynion hynny, gan fod llawer o opsiynau'n cael eu hystyried a'u cynllunio ar hyn o bryd. Ond, fel y dywedodd y Gweinidog, byddai'n hapus i roi diweddariad sy'n ymdrin â'ch pryderon.
The storm we've had in the last couple of days is yet another reminder that we absolutely have to change our ways if the climate emergency is not going to become completely out of control.
We've had very large sums of money being promised in the UK Parliament today: £106 billion for HS2. Professor Mark Barry, however, advises that this won't benefit Wales at all, because we're the only nation in the UK that doesn't have devolution of our rail infrastructure and, therefore, we won't get any consequential from that, is my understanding. So, we're going to have to pony up for this £106 billion to run yet another line out of London to the north of England, but we're not going to be benefiting from it at all, is my understanding.
It would be useful if we could hear from the Government about that, and particularly in light of the fact that the UK Government reneged on the electrification of the line from Cardiff to Swansea and beyond, which of course affects very badly on my constituents who are having to put up with all the pollution belching out of these diesel trains coming in and out of Cardiff Central. So, this is a really significant matter for me, and I wondered what action is being taken on that to try and get the Government to address some of the problems across the UK, rather than focusing all the money on London.
In addition to that, the UK Government has today said they're going to spend £5 billion on bus services and cycling routes. That'll be for England, so is there going to be a consequential for similar sums of money for Wales? And also, the UK Government has established a £50 million fund that local authorities can bid into in England to clean up their bus fleets with electric buses. Could we have a statement to pull together all these issues to find out whether the Welsh Government is going to be able to move with pace on this really, really important issue?
On a completely separate matter, I want to just highlight to the Government that the English Football Association is publishing guidelines for restricting the heading of a football by under-18s in training, and the Scottish Football Association is also going to ban any under-12s from heading a ball during training. Can we have a statement to demonstrate what the Welsh Government's view on this matter is, which is really quite a significant public health issue?
Mae'r storm a gawsom yn ystod y diwrnodau diwethaf yn ein hatgoffa eto bod yn rhaid inni newid ein ffordd o weithredu'n gyfan gwbl os nad yw'r argyfwng hinsawdd yn mynd i fynd allan o reolaeth y llwyr.
Mae symiau mawr iawn o arian wedi cael eu haddo yn Senedd y DU heddiw: £106 biliwn ar gyfer HS2. Mae'r Athro Mark Barry, fodd bynnag, yn cynghori na fydd hyn o fudd i Gymru o gwbl, oherwydd ni yw'r unig wlad yn y DU nad yw ein seilwaith rheilffyrdd wedi'i ddatganoli ac, felly, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ni fyddwn ni'n cael unrhyw swm canlyniadol o hynny. Felly, rydym ni'n mynd i orfod talu am y £106 biliwn i gynnal llinell arall eto o Lundain i ogledd Lloegr, ond nid ydym ni'n mynd i elwa ohoni o gwbl, yn ôl yr hyn a ddeallaf.
Byddai'n ddefnyddiol pe gallem ni glywed gan y Llywodraeth am hynny, ac yn enwedig yng ngoleuni'r ffaith bod Llywodraeth y DU wedi torri'r addewid o drydaneiddio'r lein o Gaerdydd i Abertawe a thu hwnt, sydd wrth gwrs yn effeithio'n wael iawn ar fy etholwyr i sy'n gorfod goddef yr holl lygredd a ddaw o'r trenau diesel sy'n cyrraedd a gadael Caerdydd Canolog. Felly, mae hwn yn fater pwysig iawn i mi. Tybed pa gamau sy'n cael eu cymryd ar hynny i geisio cael y Llywodraeth i fynd i'r afael â rhai o'r problemau ledled y DU, yn hytrach na chanolbwyntio'r arian i gyd ar Lundain.
Yn ogystal â hynny, mae Llywodraeth y DU wedi dweud heddiw ei bod yn mynd i wario £5 biliwn ar wasanaethau bysiau a llwybrau beicio. Bydd hynny ar gyfer Lloegr, felly a fydd swm canlyniadol ar gyfer symiau tebyg o arian i Gymru? Hefyd, mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu cronfa gwerth £50 miliwn y gall awdurdodau lleol wneud cais am arian ohoni yn Lloegr i gael bysiau trydan ar gyfer glanhau eu fflydoedd bysiau. A gawn ni ddatganiad i ddwyn ynghyd yr holl faterion hyn i ganfod a fydd Llywodraeth Cymru yn gallu symud yn gyflym ar y mater gwirioneddol bwysig hwn?
Ar fater cwbl wahanol, hoffwn dynnu sylw'r Llywodraeth at y ffaith bod Cymdeithas Bêl-droed Lloegr yn cyhoeddi canllawiau ar gyfer cyfyngu bwrw'r bêl â'r pen i rai dan 18 oed yn ystod hyfforddiant, a bod Cymdeithas Bêl-droed yr Alban hefyd yn mynd i wahardd unrhyw un dan 12 oed rhag bwrw'r bêl â'i ben ystod hyfforddiant. A gawn ni ddatganiad i ddangos beth yw barn Llywodraeth Cymru ar y mater hwn, sydd yn fater iechyd cyhoeddus eithaf pwysig?
On the first issue, the short answer is that it's too soon to say yet what any consequentials might be coming from the UK Government in terms of the announcements that have been made. The UK Government has a habit of making re-announcements, so it's very difficult to say today what, if any, funding will be coming to Welsh Government.
It's important to recognise as well that the funding that comes to Welsh Government does so as a result of comparability factors that are set at either the previous comprehensive spending review or the spending round. So, we'll need to explore very closely where the UK Government is finding this additional funding and what the implications must be for us. But frankly, if the UK Government is intent on levelling up, then it needs to be stepping up as well, and ensuring that Welsh Government does receive the appropriate funding to make investments in our communities here in Wales.
But we'll certainly be applying all of the pressure necessary to ensure that the UK Government lives up to both the spirit and the letter of the statement of funding policy that should underline those spending decisions. I'll make sure that we get the appropriate funding here in Wales. As soon as there is more information, I'll be happy to provide that information. But as I say, at the moment, it is too early to say, because we don't have the level of detail we need.
On the second issue and a different issue of heading balls in sport, I know that the Football Association of Wales is currently reviewing the mini football offer that we have here in Wales, which involves children aged five to 11, and heading will be part of that review that is due to be concluded in spring of 2020. I know that the Minister is well aware of the concerns on this particular issue as well.
O ran y mater cyntaf, yr ateb byr yw ei bod yn rhy fuan i ddweud eto pa symiau canlyniadol a allai ddod gan Lywodraeth y DU o ran y cyhoeddiadau sydd wedi'u gwneud. Mae gan Lywodraeth y DU arferiad o wneud ailgyhoeddiadau, felly mae'n anodd iawn dweud heddiw pa gyllid, os o gwbl, fydd yn dod i Lywodraeth Cymru.
Mae'n bwysig cydnabod hefyd bod y cyllid sy'n dod i Lywodraeth Cymru yn ganlyniad ffactorau cymharedd sydd wedi'u pennu naill ai yn yr adolygiad cynhwysfawr o wariant blaenorol neu'r cylch gwario. Felly, bydd angen inni archwilio'n fanwl iawn lle mae Llywodraeth y DU yn dod o hyd i'r arian ychwanegol hwn a beth ddylai'r goblygiadau fod i ni. Ond, a dweud y gwir, os yw Llywodraeth y DU yn bwriadu lefelu tuag i fyny, yna mae angen iddi fod yn camu i fyny hefyd, a sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn cael y cyllid priodol i wneud buddsoddiadau yn ein cymunedau yma yng Nghymru.
Ond, yn sicr, byddwn yn defnyddio'r holl bwysau sy'n angenrheidiol i sicrhau bod Llywodraeth y DU yn gweithredu'n unol ag ysbryd a llythyren y datganiad polisi cyllid a ddylai danlinellu'r penderfyniadau gwariant hynny. Byddaf i'n sicrhau ein bod yn cael y cyllid priodol yma yng Nghymru. Cyn gynted ag y bydd rhagor o wybodaeth ar gael, byddaf yn fwy na pharod i ddarparu'r wybodaeth honno. Ond fel yr wyf i'n ei ddweud, ar hyn o bryd, mae'n rhy gynnar i ddweud, oherwydd nid oes gennym y lefel o fanylder sydd ei hangen arnom ni.
O ran yr ail fater a'r mater gwahanol o fwrw pêl droed â'r pen mewn chwaraeon, rwy'n gwybod bod Cymdeithas Bêl-droed Cymru yn adolygu'r cynnig pêl-droed mini sydd gennym yma yng Nghymru ar hyn o bryd, sy'n cynnwys plant rhwng pump ac 11 oed, a bydd bwrw'r bêl â'r pen yn rhan o'r adolygiad hwnnw y mae disgwyl iddo gael ei gwblhau yng ngwanwyn 2020. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol iawn o'r pryderon o ran y mater penodol hwn hefyd.
Trefnydd, you'll be aware that the Minister for health has issued a written statement on the coronavirus, a statement that is very helpful. It refers to the need to keep our legislation in Wales under review, I think in light of the fact that the UK Government is introducing legislation with the purpose of mitigating any effects of the coronavirus and looking at treatment options—enforcing supported isolation, for instance, in England.
I recognise that there are going to be regular updates, written statements, from the Minister for health, and also, I think, an update for AMs from the Chief Medical Officer later today. That's all good practice. Perhaps we could also factor into that oral statements on the situation, as this is a fast-moving situation and it does have the potential to be exceptionally serious. We know that there are already many demands on the NHS, particularly over the winter period. If the full extent of the coronavirus infection is realised, and, obviously, it may not be realised to its fullest extent, but if we do get anywhere near that, then there will be demands on the health service. I know that there are discussions going on and I think that the Minister's at the Cabinet Office briefing rooms meeting—COBRA—this week, so if we could have continual updates and oral reports to this Chamber as the situation develops, I think we would, all of us as Assembly Members, find that very helpful in corresponding with our constituents who will, understandably, be getting more concerned and worried as the news filters through over the weeks and months to come.
Secondly, changing tack, the south Wales metro: developing the metro must be a key part of the Government's strategy to deal with the climate emergency and to get people off the roads. We know that you, with your other hat on, have been bringing forward a green budget, and dealing with the climate emergency is key to that budget, so the metro and funding for the metro must be important over the years to come. But could we have an update from the Minister for transport on where we are with the metro? In my area, I know a number of concerns have been raised with me recently. The town of Monmouth, for instance, has been firstly off the metro map, then it was on the metro map, then it was back on—there were a number of maps going around, some official, some not. So, I wonder if we could have clarity from the Minister and from the Welsh Government as to what that map looks like at the moment.
I think the metro is a great idea; I think we're all united in thinking that, but, clearly, in an area like south-east Wales, if people living in the rural fringes, such as my constituency, feel that they're going to be left off that map further down the line, then that doesn't reassure them. It doesn't look as though the Welsh Government is doing everything it can to get people off the roads and onto public transport, as I'm sure would be your key objective in the future to deal with climate change.
Trefnydd, fe fyddwch chi'n ymwybodol bod y Gweinidog Iechyd wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar y coronafeirws, sy'n ddatganiad defnyddiol iawn. Mae'n cyfeirio at yr angen i barhau i adolygu ein deddfwriaeth yng Nghymru, rwy'n credu yng ngoleuni'r ffaith bod Llywodraeth y DU yn cyflwyno deddfwriaeth gyda'r diben o liniaru unrhyw effeithiau o'r coronafeirws ac edrych ar opsiynau triniaeth—gorfodi ynysu gyda chymorth, er enghraifft, yn Lloegr.
Rwy'n cydnabod y bydd yr wybodaeth ddiweddaraf yn cael ei chyfleu yn rheolaidd, datganiadau ysgrifenedig, gan y Gweinidog Iechyd, a hefyd, rwy'n credu, yr wybodaeth ddiweddaraf i ACau gan y Prif Swyddog Meddygol yn hwyrach heddiw. Mae hynny i gyd yn arfer da. Efallai y byddai modd inni hefyd ystyried datganiadau llafar ar y sefyllfa, gan fod hon yn sefyllfa sy'n symud yn gyflym a bod ganddi'r potensial i fod yn eithriadol o ddifrifol. Gwyddom fod llawer o alwadau ar y GIG eisoes, yn enwedig dros gyfnod y gaeaf. Os caiff maint llawn haint y coronafeirws ei wireddu, ac, yn amlwg, efallai na chaiff ei wireddu i'r graddau llawnaf, ond os byddwn ni'n mynd yn agos at hynny, yna bydd galwadau ar y gwasanaeth iechyd. Rwy'n gwybod bod trafodaethau ar y gweill a chredaf fod y Gweinidog yng nghyfarfod ystafelloedd briffio Swyddfa'r Cabinet— COBRA—yr wythnos hon. Felly, pe byddai modd inni gael diweddariadau parhaus ac adroddiadau llafar i'r Siambr hon wrth i'r sefyllfa ddatblygu, rwy'n credu y byddem ni, bob un ohonom ni Aelodau'r Cynulliad, yn cael hynny'n ddefnyddiol iawn o ran gohebu â'n hetholwyr a fydd, yn ddealladwy, yn mynd yn fwy pryderus ac yn poeni wrth i'r newyddion dreiddio yn ystod yr wythnosau a'r misoedd i ddod.
Yn ail, i newid trywydd, metro de Cymru: mae'n rhaid bod datblygu'r metro yn rhan allweddol o strategaeth y Llywodraeth i ymdrin â'r argyfwng hinsawdd a chael pobl oddi ar y ffyrdd. Rydym ni'n gwybod eich bod chi, yn eich swyddogaeth arall, wedi bod yn cyflwyno cyllideb werdd, ac mae ymdrin â'r argyfwng hinsawdd yn allweddol i'r gyllideb honno, felly mae'n rhaid i'r metro a chyllid ar gyfer y Metro fod yn bwysig dros y blynyddoedd i ddod. Ond a gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf gan y Gweinidog Trafnidiaeth ynghylch ble'r ydym ni arni o ran y metro? Yn fy ardal i, gwn fod nifer o bryderon wedi'u codi gyda mi'n ddiweddar. Er enghraifft, yn gyntaf, roedd tref Trefynwy oddi ar fap y metro, yna roedd ar y map metro, yna roedd yn ôl arni—roedd nifer o fapiau'n mynd o gwmpas, rhai'n swyddogol, rhai ddim. Felly, tybed a gawn ni eglurder gan y Gweinidog a Llywodraeth Cymru ynglŷn â sut olwg sydd ar y map ar hyn o bryd?
Rwy'n credu bod y metro'n syniad gwych; rwy'n credu ein bod ni i gyd yn unedig yn credu hynny. Ond, yn amlwg, mewn ardal fel y De-ddwyrain, os bydd pobl sy'n byw ar gyrion yr ardaloedd gwledig, fel fy etholaeth i, yn teimlo eu bod yn mynd i gael eu hepgor o'r map hwnnw ymhellach i lawr y lein, yna nid yw hynny'n tawelu eu meddyliau. Nid yw'n ymddangos bod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth o fewn ei gallu i dynnu pobl oddi ar y ffyrdd a'u cael i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus, fel rwy'n siŵr y byddai eich prif amcan yn y dyfodol i ymdrin â newid hinsawdd.
Thank you to Nick Ramsay for raising both the issue of the metro projects and also the separate issue of the Welsh Government's response to the coronavirus. As Nick Ramsay said, today, the chief medical officer will be providing an update for Assembly Members in person, so that they're able to ask any questions that they have, and the health Minister has committed to providing an update, at least a written update, every Tuesday and more frequently if necessary to Assembly Members as the situation develops.
He is currently considering whether our current legislation is sufficient to protect the wider public from coronavirus or other high-consequence infections that might take place, or whether we do need to make changes to our legislation in Wales. That's under active consideration at the moment.
On the issue of the metro projects, I'm very pleased to be able to respond positively to that request for a statement. Ken Skates intends to make an oral statement to the Assembly on the twenty-fifth of this month on the metro projects in Wales.
Diolch i Nick Ramsay am godi mater y prosiectau metro a hefyd am y mater ar wahân o ymateb Llywodraeth Cymru i'r coronafeirws. Fel y dywedodd Nick Ramsay, heddiw, bydd y prif swyddog meddygol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Cynulliad yn bersonol, fel y gallan nhw ofyn unrhyw gwestiynau sydd ganddyn nhw, ac mae'r Gweinidog Iechyd wedi ymrwymo i ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf, o leiaf diweddariad ysgrifenedig, bob dydd Mawrth i Aelodau'r Cynulliad, ac yn amlach os oes angen, wrth i'r sefyllfa ddatblygu.
Ar hyn o bryd mae'n ystyried a yw ein deddfwriaeth bresennol yn ddigonol i ddiogelu'r cyhoedd ehangach rhag coronafeirws neu heintiau eraill o bwys a allai ddigwydd, neu a oes angen inni wneud newidiadau i'n deddfwriaeth yng Nghymru. Mae hynny'n cael ei ystyried ar hyn o bryd.
Ar fater y prosiectau metro, rwy'n falch iawn o allu ymateb yn gadarnhaol i'r cais hwnnw am ddatganiad. Mae Ken Skates yn bwriadu gwneud datganiad llafar i'r Cynulliad ar y pumed ar hugain o'r mis hwn ar brosiectau'r metro yng Nghymru.
Neath Port Talbot Council have recently decided to consider a proposition by S4C for the Welsh language programme Bang. They want to put up street art in the area to celebrate and to promote the programme, but Neath Port Talbot Council, in their wisdom, are potentially going to be considering this as an advert, as we've heard with another slogan in nearby Bridgend, as opposed to a painting. Therefore, it's going to scupper any plans to be able to promote this particular programme because of the planning processes that will need to be followed. So, I'm requesting a statement from the planning Minister so that we can try and discuss how we can make it easier for these street art activities to come about, as opposed to being hamstrung by bureaucracy and, therefore, hamstringing the development of art at a grass-roots level in our towns and communities, because I simply don't see this as an advert, I see this as something that can aid and support local arts in our communities. So I would urge a statement on that.
And my second request is for the housing Minister, so I'm pleased that she's sitting here today. I've had some complaints from people in my region who have suffered coercive control in many relationships, who have sought to become of priority housing need in another local authority because of the abuse that they are suffering, ongoing by their partners, some of whom live on the same street, and they're being told by a neighbouring authority that they're not a priority, by the social landlord or by the council. Can you tell me what the Welsh Government's plans are to either change this policy or to clarify why they're not a priority? Because, of course, if they're trying to escape a coercively controlling partner, by not allowing them to do so and to become a priority in another area, is absolutely scuppering their chances of getting free from that relationship, and I'm encountering more and more people coming to me in my region desperate for help because they're being abused on a daily basis, either through their children or through relationships that they want to escape, and it's simply making their lives even more toxic than needs to happen at the moment. So, a statement in that regard would be very beneficial indeed.
Yn ddiweddar, mae Cyngor Castell-nedd Port Talbot wedi penderfynu ystyried cynnig gan S4C ar gyfer y rhaglen Gymraeg Bang. Maen nhw eisiau codi celf ar y stryd yn yr ardal i ddathlu ac i hyrwyddo'r rhaglen, ond mae Cyngor Castell-nedd Port Talbot, yn ei ddoethineb, yn mynd i ystyried hyn yn hysbyseb yn hytrach na darlun, fel y clywsom gyda slogan arall yn ardal Pen-y-bont ar Ogwr gerllaw. Felly, mae'n mynd i danseilio unrhyw gynlluniau i allu hyrwyddo'r rhaglen benodol hon oherwydd y prosesau cynllunio y bydd angen eu dilyn. Rwy'n gofyn am ddatganiad gan y Gweinidog cynllunio fel y gallwn geisio trafod sut y gallwn ni ei gwneud yn haws i'r gweithgareddau celf hyn ar y stryd gael eu cyflwyno, yn hytrach na chael ein llyffetheirio gan fiwrocratiaeth ac, felly, lesteirio datblygiad celf ar lawr gwlad yn ein trefi a'n cymunedau. Nid wyf yn gweld hyn fel hysbyseb, rwy'n gweld hyn fel rhywbeth sy'n gallu cynorthwyo a chefnogi'r celfyddydau lleol yn ein cymunedau. Felly, rwy'n annog datganiad ar hynny.
Ac mae fy ail gais yn un i'r Gweinidog tai, ac felly rwy'n falch ei bod hi'n eistedd yma heddiw. Rwyf wedi cael rhai cwynion gan bobl yn fy rhanbarth i sydd wedi dioddef o reolaeth drwy orfodaeth mewn sawl perthynas. Maen nhw wedi gwneud cais am fod ag angen blaenoriaethol am lety mewn awdurdod lleol arall oherwydd y gam-driniaeth barhaus y maen nhw yn ei dioddef gan eu partneriaid, rhai ohonynt yn byw ar yr un stryd, ac maen nhw wedi cael clywed nad ydynt yn flaenoriaeth gan yr awdurdod cyfagos, gan y landlord cymdeithasol neu gan y cyngor. Allwch chi ddweud wrthyf i beth yw cynlluniau Llywodraeth Cymru naill ai i newid y polisi hwn neu i egluro pam nad ydyn nhw'n flaenoriaeth? Oherwydd, wrth gwrs, os ydyn nhw'n ceisio dianc rhag partner sy'n rheoli drwy orfodi, mae peidio â chaniatáu iddyn nhw wneud hynny, a bod yn flaenoriaeth mewn ardal arall, yn difetha eu cyfle i ddianc rhag y berthynas honno. Ac rwy'n dod ar draws mwy a mwy o bobl sy'n dod ataf i yn fy rhanbarth yn daer am gymorth oherwydd eu bod yn cael eu cam-drin yn feunyddiol, naill ai drwy eu plant neu drwy berthynas y maen nhw eisiau dianc wrthi, ac mae'n gwneud eu bywyd yn fwy gwenwynig hyd yn oed nag sydd angen iddo fod ar hyn o bryd. Felly, byddai datganiad ar hynny yn fuddiol iawn, yn wir.
The Minister for Housing and Local Government, who's responsible for both of the areas on which you've asked for a statement, has obviously been here to hear your concerns, and she's asked me to ask that you write to her, both on the issue of the street arts to celebrate and promote the Bang programme, and also the issue of coercive control. You'll be familiar with the work that's going on in terms of priority need, and I understand that commission is due to report to the Minister shortly, but if you provide a letter to the Minister, she'll be able to respond in some more detail.
Mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, sy'n gyfrifol am y ddau faes yr ydych chi wedi gofyn am ddatganiad arnyn nhw, yn amlwg wedi bod yma i glywed eich pryderon chi, ac mae hi wedi gofyn i mi ofyn i chi ysgrifennu ati, ynglŷn â mater celfyddydau ar y stryd i ddathlu a hyrwyddo rhaglen Bang yn ogystal â mater rheoli drwy orfodaeth. Rydych chi'n gyfarwydd â'r gwaith sy'n cael ei wneud o ran angen blaenoriaethol, ac rwy'n deall y bydd y Comisiwn yn cyflwyno adroddiad i'r Gweinidog yn fuan, ond pe byddech chi'n anfon llythyr at y Gweinidog, fe fydd hi'n gallu ymateb yn fanylach.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar y Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru). Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud y datganiad. Julie James.
The next item is the statement by the Minister for Housing and Local Government on the Renting Homes (Amendment) (Wales) Bill. I call on the Minister to make the statement. Julie James.
Diolch, Llywydd. Today, I am introducing the Renting Homes (Amendment) (Wales) Bill to the Senedd. This is an important Bill, and an unusual Bill in the sense that it will amend an Act of the Assembly, the Renting Homes (Wales) Act 2016, that has not yet been brought into force. I will have more to say on that presently, but first, I want to take a few moments to explain what it is that this Bill seeks to achieve, and how it will change the relationship between landlords and tenants, or 'contract holders' as they are described in the 2016 Act.
This Bill will amend the 2016 Act to provide greater security of tenure for contract holders who rent their homes in Wales, in particular those who live in the private rented sector and who will, when the provisions of the 2016 Act come into force, do so under standard occupation contracts with their landlord. These standard contracts will become the default contract type in the sector, replacing assured shorthold tenancies made under the Housing Act 1988.
The Bill will increase security of occupation under a periodic standard contract in the following ways: it will extend the minimum notice period for a landlord’s notice given under section 173 of the 2016 Act, which is similar to section 21 of the Housing Act 1988, from two months to six months; it will restrict the issuing of such a notice until at least six months after the occupation date of the contract—the 2016 Act currently sets this at four months. Together with the extended notice period, this will double, from six months to one year, the minimum occupation period for someone who does not breach their contract.
The Bill will also prevent a landlord from serving a new section 173 notice until at least six months after the expiry or withdrawal of the previous section 173 notice. This is to ensure that landlords are not tempted to issue repeated section 173 notices 'just in case', which would be damaging to a contract holder’s sense of security and certainty. However, in recognition of the fact that landlords do, on occasion, make technical mistakes when serving notices, the Bill also includes a provision that enables a landlord to withdraw and reissue a notice within 14 days.
The Bill will also make a number of changes to the way that fixed-term standard contracts operate so that landlords are not tempted to use fixed-term contracts as a way of circumventing the additional security that will be provided under periodic standard contracts. It will remove the ability a landlord would otherwise have had to issue a notice during a fixed-term standard contract requiring the contract holder to leave at the end of the fixed term. Instead, a landlord will be required to serve a section 173 notice to bring to an end the periodic standard contract that will automatically arise at the end of the fixed term. That section 173 notice would, of course, be subject to the extended six-month notice period, regardless of the length of the initial fixed-term period.
The Bill will also prevent the inclusion of a landlord’s break clause in fixed-term standard contracts of less than 24 months, and prevent the activation of any break clause before month 18 of a fixed-term contract. Again, this will be subject to a six-month notice period.
To ensure that there are no loopholes that unscrupulous landlords might seek to exploit, we will also be removing the arrangement under the 2016 Act that currently allows a landlord to seek possession if a contract holder does not confirm, within two months of being notified, that they are content with a variation that has been made to a term in their contract. In addition, a regulation-making power will be used to limit the use of a term, which allows the contract holder to be excluded from the property for specific periods, for example, to contracts for student accommodation let by higher education institutions.
And finally, the Bill also makes a number of miscellaneous amendments to the 2016 Act. These include removing the subjective element of the test that establishes whether a modification to a fundamental term in a contract improves the contract holder’s position. This is to preclude unscrupulous landlords from seeking to undermine security of occupation by pressurising contract holders to agree that a notice period of less than six months, for example, would be in their interests.
The Bill also provides exemptions for particular types of very specific contracts, such as prohibited-conduct standard contracts, service occupancies or supported accommodation, where it is accepted that shorter notice periods and greater certainty regarding contract-end dates is required. These are very tightly controlled in the Bill to prevent any potential misuse, while still enabling social landlords, as well as employers who undertake a landlord function in relation to some of their employees, to have the certainty required in particular circumstances.
My previous statement to Members on this Bill was back in September, when I provided a brief summary of our proposals as they stood at that time and initial feedback from the consultation exercise that had recently concluded. You will know from the statement I issued last month that the final consultation response has since been published, and that the changes we are seeking to make have not been met with universal support. That is to be expected, but this Government makes no apologies for bringing forward legislation that will, as part of our wider programme to support a professional and well-regulated sector offering high-quality homes to those who wish to rent, create conditions of improved security and certainty for the growing number of our citizens who rely on the private rented sector for their accommodation.
Earlier, I mentioned that this Bill was unusual as it amends the Renting Homes (Wales) Act 2016 that has not yet come into force. The reasons for the delay in implementing the 2016 Act are complex, but I am confident that we now have the assurances we need from the UK Government that the necessary infrastructure will be in place to enable us to go live with the new arrangements before the end of this Assembly term. The 2016 Act, will, when implemented, bring a number of significant wider benefits for those who rent their home in Wales. I wrote to all Members in October last year to set out these benefits, and have re-circulated that letter as it provides more detail than time will allow for now.
This Bill, if passed, will add a further significant benefit by ensuring that a possession notice, where there is no breach of contract, cannot be served for the first six months of occupation, and where possession is sought, giving the contract holder six months’ notice. This will provide valuable time for individuals and families faced with possession under section 173 and the organisations and agencies that support them, to find a new home that is right for them and make all necessary arrangements for a smooth transition to their new home.
I look forward to working with you and all of our stakeholders constructively in the coming months, as this Bill makes its way through the scrutiny process. Diolch.
Diolch, Llywydd. Heddiw, rwy'n cyflwyno Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru) i'r Senedd. Mae hwn yn Fil pwysig, ac yn Fil anarferol yn yr ystyr y bydd yn diwygio Deddf gan y Senedd, sef Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, na ddaeth eto i rym. Fe fydd gennyf i ragor i'w ddweud ynglŷn â hynny mewn ychydig, ond yn gyntaf, fe hoffwn i gymryd ychydig funudau i egluro'r hyn y mae'r Bil hwn yn ceisio ei gyflawni, a sut y bydd yn newid y berthynas rhwng landlordiaid a thenantiaid, neu 'ddeiliaid contract' fel y cânt eu disgrifio yn Neddf 2016.
Fe fydd y Bil hwn yn diwygio Deddf 2016 i roi mwy o sicrwydd deiliadaeth i ddeiliaid contract sy'n rhentu eu cartrefi yng Nghymru, yn enwedig y rhai sy'n byw yn y sector rhentu preifat ac a fydd, pan ddaw darpariaethau Ddeddf 2016 i rym, yn gwneud hynny trwy gontractau meddiannaeth safonol gyda'u landlord. Y contractau safonol hyn fydd y math o gontract rhagosodedig yn y sector, gan ddisodli tenantiaethau byrddaliol sicr a wnaed o dan Ddeddf Tai 1988.
Fe fydd y Bil yn golygu mwy o sicrwydd meddiannaeth o dan gontract safonol cyfnodol yn y ffyrdd canlynol: fe fydd yn ymestyn y cyfnod rhybudd gofynnol ar gyfer hysbysiad gan landlord a roddir o dan adran 173 o Ddeddf 2016, sy'n debyg i adran 21 y Ddeddf Tai 1988, o ddau fis i chwe mis; fe fydd yn cyfyngu ar roi hysbysiad o'r fath tan o leiaf chwe mis ar ôl dyddiad y feddiannaeth ar y contract—ar hyn o bryd mae Deddf 2016 yn nodi hyn yn bedwar mis. Ynghyd â'r cyfnod rhybudd estynedig, fe fydd hyn yn dyblu, o chwe mis i flwyddyn, yr isafswm cyfnod meddiannaeth ar gyfer rhywun nad yw'n torri ei gontract.
Yn ogystal â hynny, fe fydd y Bil yn atal landlord rhag cyflwyno hysbysiad newydd o dan adran 173 tan o leiaf chwe mis wedi i'r hysbysiad blaenorol yn ôl adran 173 ddod i ben neu gael ei dynnu'n ôl. Fe wneir hyn ar gyfer sicrhau nad yw landlordiaid yn cael eu temtio i gyhoeddi sawl hysbysiad adran 173 'rhag ofn', a fyddai'n niweidiol i ymdeimlad deiliad y contract o ddiogelwch a sicrwydd. Serch hynny, i gydnabod y ffaith bod landlordiaid, ar brydiau, yn gwneud camgymeriadau technegol wrth gyflwyno hysbysiadau, mae'r Bil hefyd yn cynnwys darpariaeth sy'n galluogi landlord i dynnu hysbysiad yn ôl a'i ailgyhoeddi cyn pen 14 diwrnod.
Fe fydd y Bil yn gwneud nifer o newidiadau hefyd i'r ffordd y mae contractau safonol cyfnod penodol yn gweithio fel na chaiff landlordiaid eu temtio i ddefnyddio contractau cyfnod penodol fel ffordd o osgoi'r diogelwch ychwanegol a gaiff ei ddarparu o dan gontractau safonol cyfnodol. Fe fydd yn dileu'r gallu a fyddai gan landlord fel arall i roi hysbysiad yn ystod contract safonol cyfnod penodol gan ei gwneud yn ofynnol i ddeiliad y contract adael ar ddiwedd y cyfnod penodol. Yn hytrach na hynny, fe fydd yn ofynnol i landlord gyflwyno hysbysiad adran 173 i derfynu'r contract safonol cyfnodol a fydd yn codi'n awtomatig ar ddiwedd y cyfnod penodol. Fe fyddai'r hysbysiad adran 173 hwnnw, wrth gwrs, yn ddarostyngedig i'r cyfnod rhybudd estynedig o chwe mis, heb unrhyw ystyriaeth i hyd y cyfnod gwreiddiol yn y tymor penodedig.
Yn ogystal â hynny, fe fydd y Bil yn atal cynnwys cymal terfynu gan landlord mewn contractau safonol cyfnod penodol o lai na 24 mis, ac yn atal gweithrediad unrhyw gymal terfynu cyn mis 18 o gontract cyfnod penodol. Unwaith eto, fe fydd hyn yn amodol ar gyfnod rhybudd o chwe mis.
I sicrhau nad oes yna unrhyw fylchau y gallai landlordiaid diegwyddor geisio manteisio arnyn nhw, fe fyddwn hefyd yn dileu'r trefniant o dan Ddeddf 2016, sydd ar hyn o bryd yn caniatáu i landlord geisio meddiant os na fydd deiliad contract yn cadarnhau, o fewn dau fis o'i hysbysu, ei fod yn fodlon ag amrywiad a wnaethpwyd i amod yn ei gontract. Yn ogystal â hynny, defnyddir pŵer i wneud rheoliadau i gyfyngu ar y defnydd o amod, sy'n caniatáu i ddeiliad y contract gael ei wahardd o'r eiddo am gyfnodau penodol, er enghraifft, i gontractau ar gyfer llety myfyrwyr a osodir gan sefydliadau addysg uwch.
Ac yn olaf, mae'r Bil yn gwneud nifer o ddiwygiadau amrywiol i Ddeddf 2016 hefyd. Mae'r rhain yn cynnwys dileu'r elfen oddrychol yn y prawf sy'n pennu a yw addasiad i amod sylfaenol mewn contract yn gwella sefyllfa deiliad y contract. Fe wneir hyn i atal landlordiaid diegwyddor rhag ceisio tanseilio sicrwydd meddiannaeth drwy roi pwysau ar ddeiliaid contractau i gytuno y byddai cyfnod rhybudd o lai na chwe mis, er enghraifft, er eu budd nhw.
Mae'r Bil yn cynnig rhyddhad hefyd o ran mathau arbennig o gontractau penodol iawn, fel contractau safonol ymddygiad gwaharddedig, deiliadaeth gwasanaeth neu lety â chymorth, lle derbynnir y ceir cyfnodau byrrach o rybudd ac mae angen mwy o sicrwydd ynghylch dyddiadau dod â chontractau i ben. Caiff y rhain eu rheoli'n gaeth iawn yn y Bil i atal unrhyw gamddefnydd posibl, gan alluogi landlordiaid cymdeithasol, yn ogystal â chyflogwyr sy'n cyflawni swyddogaeth landlord o ran rhai o'u gweithwyr nhw, i gael y sicrwydd sydd ei angen arnynt mewn amgylchiadau arbennig.
Gwnes fy natganiad blaenorol i'r Aelodau ynglŷn â'r Bil hwn yn ôl ym mis Medi, pan roddais grynodeb byr o'n cynigion ni fel yr oedden nhw'r adeg honno a'r adborth cychwynnol o'r ymarfer ymgynghori a ddaeth i ben yn ddiweddar. Fe wyddoch chi o'r datganiad a gyhoeddais i fis diwethaf fod yr ymateb terfynol i'r ymgynghoriad wedi cael ei gyhoeddi ers hynny, ac ni chafwyd cytundeb cyffredinol i'r holl newidiadau yr ydym yn ceisio eu gwneud. Mae hynny i'w ddisgwyl. Ond nid yw'r Llywodraeth hon yn ymddiheuro am gyflwyno deddfwriaeth a fydd, fel rhan o'n rhaglen ehangach o gefnogi sector proffesiynol a reoleiddir yn dda ac sy'n cynnig cartrefi o ansawdd uchel i'r rhai sy'n dymuno rhentu, yn creu amodau gwell o ran diogelwch a sicrwydd i'r nifer gynyddol o'n dinasyddion ni sy'n ddibynnol ar y sector rhentu preifat am eu cartrefi.
Yn gynharach, fe soniais fod y Bil hwn yn anarferol am ei fod yn diwygio Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 na ddaeth eto i rym. Mae'r rhesymau am yr oedi wrth weithredu Deddf 2016 yn gymhleth. Ond rwy'n hyderus erbyn hyn fod gennym y sicrwydd sydd ei angen arnom gan Lywodraeth y DU y bydd y seilwaith angenrheidiol ar waith i'n galluogi i roi'r trefniadau newydd ar waith cyn diwedd y tymor Seneddol hwn. Fe fydd Deddf 2016, pan gaiff ei rhoi ar waith, yn dod â nifer o fuddion ehangach sylweddol i'r rhai sy'n rhentu eu cartrefi yng Nghymru. Fe ysgrifennais at bob Aelod ym mis Hydref y llynedd i amlinellu'r manteision hyn, ac rwyf wedi ailanfon y llythyr hwnnw gan ei fod yn rhoi mwy o fanylion nag y mae amser yn ei ganiatáu nawr.
Fe fydd y Bil hwn, os caiff ei basio, yn ychwanegu budd sylweddol arall drwy sicrhau na ellir cyflwyno hysbysiad adennill meddiant, pan nad oes unrhyw achos o dorri contract, am y chwe mis cyntaf o feddiannaeth, a phan geisir meddiant, gan roi chwe mis o hysbysiad i ddeiliad y contract. Fe fydd hyn yn rhoi amser gwerthfawr i unigolion a theuluoedd sy'n wynebu meddiant o dan adran 173, a'r sefydliadau a'r asiantaethau sy'n eu cefnogi nhw, i ddod o hyd i gartref newydd sy'n addas iddyn nhw a gwneud yr holl drefniadau angenrheidiol ar gyfer trosglwyddo'n ddidrafferth i'w cartref newydd.
Rwy'n edrych ymlaen at weithio mewn modd adeiladol gyda chi a'n holl randdeiliaid ni yn ystod y misoedd nesaf, wrth i'r Bil hwn wneud ei ffordd drwy'r broses graffu. Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I thank the Minister for her statement. I don't know if this is a first; it has probably happened in other legislatures, but to have a Bill that amends an Act that has not yet been commenced, despite being over three years old, is not a regular situation—let me put it no more strongly than that. Indeed, we now hear that the 2016 Act may not be commenced until the end of this Assembly term, so that will be getting on to four and a half years after it was passed.
I think the amending Bill, anyway, reflects a shift in England to end no-fault evictions. However, Deputy Presiding Officer, the Welsh Government does not go quite as far as the English proposals in that section 173 will remain in place with longer notice times and other restrictions. So, I think we need to explain why the difference. The UK Government intends to abolish section 21 of the Housing Act 1988, which is basically equivalent to our section 173, and has just restated in December that it will go ahead to do this. So, the change in Conservative administration has not deflected from that legislative purpose. That said—and I do hope the Minister will give a clear explanation why we are taking a slightly more roundabout approach to this question—we will support the general direction of travel. We do believe that the private rented sector needs strengthening to give a new generation of tenants security and confidence. That said, the legitimate rights of landlords also need to be protected. We want a fair, balanced system, so that we have an effective supply of private rented properties.
Restricting or abolishing section 173 requires section 8 to be robust and effective. Allowing eviction with cause is essential to a healthy private rented sector. Currently, costs—court costs in particular—are a problem, as well as the time it takes to serve a section 8 notice, and there are other legitimate questions that, for instance, the Residential Landlords Association have raised, including whether section 8 should be extended when there is a need to do so. For instance, persistent anti-social behaviour is not a cause to use section 8 at the moment.
And also—and this is my final comment—the Residential Landlords Association have particular concerns about how the student rental market will operate under the reforms that are proposed. I know that we will have an opportunity, obviously, at Committee Stage, to go through these, and I will certainly push these items in detail, so I do hope that we can have a bit more insight this afternoon, but, when the Bill does commence its legislative scrutiny, we'll be seeking to improve this Bill, because we do believe these reforms are due.
Diolch i'r Gweinidog am ei datganiad. Ni wn ai hwn yw'r tro cyntaf; mae fwy na thebyg wedi digwydd mewn deddfwrfeydd eraill, ond nid sefyllfa arferol yw cael Bil sy'n diwygio Deddf nad yw wedi cychwyn eto, er ei bod dros dair blwydd oed—nid wyf am ei eirio'n gryfach na hynny. Yn wir, rydym yn clywed nawr na chaiff Deddf 2016 ei chychwyn tan ddiwedd y tymor Seneddol hwn, felly fe fydd hynny'r nesaf peth i bedair blynedd a hanner ar ôl ei phasio.
Rwy'n credu bod y Bil diwygio, beth bynnag, yn adlewyrchu newid yn Lloegr i roi terfyn ar droi allan heb fai. Serch hynny, Dirprwy Lywydd, nid yw Llywodraeth Cymru yn mynd mor bell â'r cynigion yn Lloegr gan y bydd adran 173 yn parhau i fod yn weithredol gydag amseroedd rhybudd hwy a chyfyngiadau eraill. Felly, rwy'n credu bod angen inni esbonio'r rhesymau am y gwahaniaeth. Mae Llywodraeth y DU yn bwriadu diddymu adran 21 Deddf Tai 1988, sydd yn ei hanfod yn cyfateb i'n hadran 173 ni, ac mae newydd ailddatgan ym mis Rhagfyr y bydd yn mynd ati i wneud hyn. Felly, nid yw'r newid yn y weinyddiaeth Geidwadol wedi gwyro oddi wrth y diben deddfwriaethol hwnnw. Wedi dweud hynny—ac rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn rhoi esboniad clir ynghylch pam rydym yn ystyried y cwestiwn hwn mewn ffordd ychydig yn fwy cwmpasog—fe fyddwn ni'n cefnogi'r cyfeiriad cyffredinol. Credwn fod angen cryfhau'r sector tai rhent preifat i roi sicrwydd a hyder i genhedlaeth newydd o denantiaid. Wedi dweud hynny, mae angen gwarchod hawliau cyfreithlon landlordiaid hefyd. Mae angen system deg a chytbwys arnom ni, fel bod gennym gyflenwad effeithiol o eiddo preifat ar rent.
Mae cyfyngu neu ddiddymu adran 173 yn ei gwneud yn ofynnol i adran 8 fod yn gadarn ac yn effeithiol. Mae caniatáu dadfeddiannu am resymau arbennig yn hanfodol ar gyfer sector rhentu preifat iach. Ar hyn o bryd, mae costau—costau llys yn benodol—yn broblem, yn ogystal â'r amser y mae'n ei gymryd i gyflwyno hysbysiad adran 8, ac fe godwyd cwestiynau dilys eraill, er enghraifft, gan y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl, gan gynnwys a ddylai adran 8 gael ei hymestyn pan fydd angen gwneud hynny. Er enghraifft, nid yw ymddygiad gwrthgymdeithasol parhaus yn rheswm dros ddefnyddio adran 8 ar hyn o bryd.
A hefyd—a'm sylw olaf i yw hwn—mae gan y Gymdeithas Landlordiaid Preswyl bryderon arbennig ynghylch sut y bydd y farchnad rhentu i fyfyrwyr yn gweithio o dan y diwygiadau a gynigir. Gwn, yn amlwg, y bydd cyfle i ni fynd trwy'r rhain yn ystod y Cam Pwyllgor, ac fe fyddaf i'n sicr o wthio'r eitemau hyn yn ddyfal. Felly rwy'n gobeithio y cawn ni ychydig mwy o oleuni'r prynhawn yma. Ond pan fydd y Bil yn dechrau ar ei waith craffu deddfwriaethol, fe fyddwn ni'n ceisio gwella'r Bil hwn, oherwydd credwn ei bod hi'n bryd cael y diwygiadau hyn.
Well, thank you for that. I think we're broadly in agreement; it's just about the best way to do it. So, we have tended to speak colloquially in terms of abolishing a no-fault eviction, but, actually, all the legislatures that have so-called abolished a no-fault eviction have simply substituted a whole series of arrangements in which a tenant can be evicted through no fault of their own. So, for example, there are 18 separate grounds under which this can be done in Scotland. We're not yet clear what the English equivalent of that will be, but, for example, if you have a landlord that requires possession of the property because otherwise they would themselves be homeless, then, in Scotland, you would be required to go through a process by which you'd prove that you were going to either sell the house or you required it for yourself and so on. Those have proven costly and quite difficult to enforce. I'm not quite clear yet where England is going with that, but we imagine something similar.
In Wales, we have a very large number of private sector landlords, who are perfectly good landlords, excellent to have a relationship with, where, actually, they own one house, because, for example, a couple have got together and they had two houses and now they live in one of them, and, if that relationship breaks down, that couple may well need that house back. What we're doing is trying to get a balance between the needs of a landlord in that circumstance and the needs of the tenants to be able to organise their lives and find themselves somewhere else to live in a reasonable set of circumstances.
So, these are all balances, and I'm very much looking forward to working with the committee to work through what the balances might be. We think we've come to the right balance in extending the notice period, so that, in an initial period you have a year, but in any other circumstance you have six months in order to find yourself and your family somewhere else to go, and, in the meantime, the landlord can probably make other arrangements for that period in order to retain the house.
In circumstances in other jurisdictions where, for example, the landlord is saying that they need to sell—rather than taking up time now, we can all think of circumstances in which a legitimate landlord might want to sell and then the sale falls through, or a whole number of other things that can happen. So, what we've done is try to provide some certainty on both sides of that line and get a good balance between the rights of the tenant and the rights of the landlord, and
I've set out today, Deputy Presiding Officer, what the 2016 Act is also doing in terms of security of tenure, because I think it's really—. Because the Act has not been brought into force, it's very possible to think of this extension of the notice period in terms of the Housing Act 1998 itself, rather than in terms of our Act, which would fundamentally change the landscape in Wales anyway.
Wel, diolch i chi am hynny. Rwy'n credu ein bod ni'n lled gytûn; ond mae'n ymwneud â'r ffordd orau o fynd ati. Felly, rydym wedi tueddu i sgwrsio am ddileu troi allan heb fai. Ond mewn gwirionedd, yr unig beth a wnaeth yr holl ddeddfwrfeydd sydd wedi dileu troi allan heb fai oedd disodli cyfres gyfan o drefniadau lle gellir troi tenant allan heb fod yna fai arno ef. Felly, er enghraifft, mae 18 o resymau ar wahân ar gyfer gwneud hyn yn yr Alban. Nid yw'n glir eto beth fydd yn cyfateb i hynny yn Lloegr. Ond, er enghraifft, os oes gennych chi landlord sy'n gofyn am feddiannu eiddo oherwydd fel arall fe fyddai ef ei hun yn ddigartref, yna, yn yr Alban, byddai'n ofynnol iddo fynd trwy broses o brofi ei fod naill ai'n mynd i werthu'r tŷ neu fod ei angen arno ef ei hun, ac yn y blaen. Bu hyn yn gostus ac yn eithaf anodd ei orfodi. Nid wyf yn hollol glir eto i ba gyfeiriad y mae Lloegr yn mynd gyda hynny, ond dychmygwn ei fod yn rhywbeth tebyg i hynny.
Yng Nghymru, mae gennym nifer fawr iawn o landlordiaid sector preifat, sy'n landlordiaid da a rhagorol i gael perthynas gyda nhw, ac maen nhw'n berchen ar un tŷ, oherwydd, er enghraifft, mae pâr wedi dod at ei gilydd ac roedd ganddyn nhw ddau dŷ ond bellach maent yn byw yn un ohonyn nhw, ac os yw'r berthynas honno'n chwalu, mae'n ddigon posibl y bydd angen y tŷ hwnnw'n ôl ar y pâr. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw ceisio cael cydbwysedd rhwng anghenion landlord yn yr amgylchiadau hynny ac anghenion y tenantiaid i allu trefnu eu bywydau a chael rhywle arall iddyn nhw fyw mewn amgylchiadau rhesymol.
Felly, mae'n rhaid cadw cydbwysedd rhwng y rhain i gyd, ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr at weithio gyda'r Pwyllgor i weithio drwy'r hyn y gallai'r cydbwysedd ei olygu. Credwn ein bod ni wedi cael y cydbwysedd iawn o ran ymestyn y cyfnod rhybudd, fel bod blwyddyn gennych chi, yn y cyfnod dechreuol, ond mewn unrhyw amgylchiad arall mae gennych chwe mis i gael rywle arall i chi eich hun a'ch teulu fynd iddo, ac, yn y cyfamser, mae'n debyg y gall y landlord wneud trefniadau eraill ar gyfer y cyfnod hwnnw er mwyn cadw'r tŷ.
Mewn amgylchiadau mewn awdurdodaethau eraill, lle mae'r landlord, er enghraifft, yn dweud bod angen iddo werthu—yn hytrach na threulio amser nawr, fe all pob un ohonom feddwl am amgylchiadau lle gallai landlord teg ddymuno gwerthu a'r gwerthiant yn syrthio trwyddo, neu fe allai nifer fawr o bethau eraill ddigwydd. Felly, yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yw ceisio rhoi rhywfaint o sicrwydd ar y ddwy ochr a chael cydbwysedd da rhwng hawliau'r tenant a hawliau'r landlord.
Ac rwyf wedi nodi heddiw, Dirprwy Lywydd, yr hyn y mae Deddf 2016 yn ei wneud o ran sicrwydd deiliadaeth hefyd, oherwydd rwy'n credu ei bod yn wir—. Gan nad yw'r Ddeddf wedi dod i rym, mae'n bosibl ystyried yr estyniad hwn i'r cyfnod rhybudd o ran Deddf Tai 1998 ei hun, yn hytrach nag o ran ein Deddf ni, a fyddai'n newid y dirwedd yn sylfaenol yng Nghymru beth bynnag.
Diolch i'r Gweindog am y datganiad.
Thank you, Minister, for the statement.
We welcome this legislation as a step in the right direction. For most of the past 25 years, the private rented sector has placed so much power with landlords and made the sector easy for some people to benefit from using unscrupulous methods, as the Minister has said.
I think it's worth noting, and it's been alluded to already, that in a sector where the balance has for so long been so much in favour of one side you'll inevitably get people who want to keep it that way. In Wales, I think there are at least two professional organisations that have paid public affairs staff to represent landlords. Now, there's nothing wrong with that at all, but that is compared with, again, I think, just one person representing tenants in the private sector, and she seems to do that in her spare time.
There will be some who note the commitment made by the First Minister in his leadership campaign to end the use of no-fault evictions, which, as has been said, isn't what the proposal is that we have today. Some might wonder whether it's still the case that generation rent faces opposition in making the sector fairer.
I've listened to what the Minister's had to say, and I can anticipate some of the reasons why what we have here isn't an end to no-fault evictions, just a change in the notice period. For example, it's fair enough that landlords might have a mechanism for being able to gain possession of their properties so that they can exit the sector, and it's preferable that tenants can be allowed to move on without any suspicion being placed on them that they've done something wrong. But, I am concerned that six months isn't going to enable protection for some of the most vulnerable tenants—those who claim benefits, and those with very small children where frequently moving house would be no good for their development. So, I look forward to scrutinising the plans and that time limit, and seeing whether there's any room for manoeuvre on this.
I also wonder whether the Minister has given some thought as to some policy mechanisms that could be used to allow landlords to exit the market without placing these very vulnerable people at risk. Firstly, I'd ask, would you consider establishing a capital fund for housing associations and local authorities to acquire homes currently in the private rented sector—a fund, of course, that could become self-sustaining—and ensure that the existing tenants can simply move into the social sector? After all, many families will be on the waiting lists already.
Secondly, would you consider establishing what we could brand as a right to buy for tenants in the private sector? I emphasise 'in the private sector'. By this, I mean providing the right for tenants who have occupied their homes for a specified period to have first refusal when the landlord wishes to sell, and to establish Welsh Government support for that person to move onto the ladder as a way of helping first-time buyers, with the obvious caveats around criteria, of course.
Finally, would you explore ways in which a landlord could exit the market earlier through establishing ways in which a property could only be sold to a person guaranteeing the tenancy continued? If you could put these in place—these measures—then I'd suggest we would be able to offer more than just a six-month notice period, and we could even end no-fault evictions altogether.
Rydym yn croesawu'r ddeddfwriaeth hon fel cam i'r cyfeiriad cywir. Am y rhan fwyaf o'r 25 mlynedd diwethaf, mae'r sector rhentu preifat wedi rhoi cymaint o bŵer i landlordiaid ac wedi gwneud y sector yn rhwydd i rai pobl elwa ar ddefnyddio dulliau diegwyddor, fel y dywedodd y Gweinidog.
Rwy'n credu ei bod yn werth nodi, ac fe gafodd hyn ei grybwyll eisoes, mewn sector lle mae'r cydbwysedd wedi bod cymaint o blaid un ochr, yn anochel fe gewch chi bobl sy'n awyddus i gadw pethau fel ag y maent. Yng Nghymru, rwy'n credu bod o leiaf ddau sefydliad proffesiynol wedi talu staff materion cyhoeddus i gynrychioli landlordiaid. Nawr, nid oes dim o gwbl o'i le ar hynny, ond mae hynny i'w gymharu, unwaith eto, rwy'n credu, ag un unigolyn yn unig yn cynrychioli tenantiaid yn y sector preifat, ac mae'n ymddangos ei bod yn gwneud hynny yn ei hamser sbâr.
Fe fydd yna rai sy'n nodi'r ymrwymiad a wnaed gan y Prif Weinidog yn ei ymgyrch ef ar gyfer yr arweinyddiaeth i roi terfyn ar ddefnyddio troi allan heb fai, sydd, fel y dywedwyd, yn wahanol i'r cynnig sydd gennym ni heddiw. Efallai y bydd rhai yn tybio a yw'r genhedlaeth rhent yn dal i wynebu gwrthwynebiad wrth wneud y sector yn decach.
Rwyf wedi gwrando ar yr hyn oedd gan y Gweinidog i'w ddweud, a gallaf ragweld rhai o'r rhesymau pam nad yw'r hyn sydd gennym yma'n golygu diwedd ar droi allan heb fai, dim ond newid yn unig yn y cyfnod rhybudd. Er enghraifft, mae'n ddigon teg y gallai fod gan landlordiaid fecanwaith ar gyfer gallu adfeddiannu eu heiddo fel y gallant adael y sector, ac mae'n well bod tenantiaid yn gallu symud ymlaen heb fod unrhyw amheuaeth ohonynt yn gwneud rhywbeth o'i le. Ond rwy'n pryderu nad yw chwe mis yn mynd i fod yn ddigon i allu diogelu rhai o'r tenantiaid mwyaf agored i niwed—y rhai sy'n hawlio budd-daliadau, a'r rhai sydd â phlant ifanc iawn lle na fyddai symud tŷ'n aml yn gwneud lles i'w datblygiad nhw. Felly, rwy'n edrych ymlaen at graffu ar y cynlluniau a'r terfyn amser hwnnw, a gweld a oes unrhyw le i symud yn hyn o beth.
Tybed hefyd a yw'r Gweinidog wedi rhoi rhywfaint o ystyriaeth i rai mecanweithiau polisi y gellid eu defnyddio i ganiatáu i landlordiaid adael y farchnad heb roi'r bobl hyn sy'n agored i niwed mewn perygl. Yn gyntaf, fe fyddwn i'n gofyn, a fyddech chi'n ystyried sefydlu cronfa gyfalaf i gymdeithasau tai ac awdurdodau lleol i gaffael cartrefi sydd yn y sector rhentu preifat ar hyn o bryd—cronfa, wrth gwrs, a allai ddatblygu i fod yn hunangynhaliol—a sicrhau bod y tenantiaid presennol yn gallu symud yn syml i'r sector cymdeithasol? Wedi'r cyfan, bydd llawer o deuluoedd ar y rhestrau aros eisoes.
Yn ail, a fyddech chi'n ystyried sefydlu'r hyn y gallem ni ei alw'n hawl i brynu i denantiaid yn y sector preifat? Rwy'n pwysleisio 'yn y sector preifat'. O ran hyn, rwy'n golygu rhoi'r hawl i denantiaid sydd wedi bod yn eu cartrefi am gyfnod penodol gael y cynnig cyntaf pan fydd y landlord yn dymuno gwerthu, a sefydlu cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru i'r unigolyn hwnnw i ddringo'r ysgol fel ffordd o helpu prynwr am y tro cyntaf, gyda'r rhybuddion amlwg ynglŷn â meini prawf, wrth gwrs.
Yn olaf, a fyddech chi'n ystyried archwilio ffyrdd y gallai landlord adael y farchnad yn gynharach drwy sefydlu dulliau o werthu'r eiddo'n unig i unigolyn sy'n gwarantu y bydd y denantiaeth yn parhau? Pe gallech chi roi'r rhain ar waith—y mesurau hyn—yna fe fyddwn i'n awgrymu y gallem gynnig mwy na dim ond cyfnod rhybudd o chwe mis, ac y gallem hyd yn oed roi diwedd ar droi allan heb fai yn gyfan gwbl.
There are some interesting issues around this. The whole issue of acquisition of a social home by registered social landlords or the local council is an interesting one, and, actually, we already encourage that. Councils and registered social landlords can use a variety of Welsh grant funding to do just that.
The difficulty is where the home in question doesn't meet any of the standards. So, obviously, they can't take on a private sector home that's substandard because the rooms are tiny, it's overcrowded and all of the rest of it. So, there are some limitations there and I would be reluctant to relax the level of social housing in order to accommodate that. We have had some conversations about interim housing and so on, but it's very difficult to square that circle without relaxing standards that we'd all be concerned to keep in place. But, just to be clear, that already could happen in circumstances where there aren't those barriers, if the house is up to social-house standard.
The whole issue about whether a landlord can sell a house with a tenant in it is, of course, an interesting one. That's a matter for the market. Of course, some landlords do exactly that, because if they're selling it on as a business to an investor who wants to keep it as an investment property and wants the income, then that happens now. Unfortunately, though, if they're wanting to expand the range of purchasers to people who might want to be owner-occupiers, then, obviously, having vacant possession is something that's essential for that, so that's, I'm afraid, an operation of the market and what you can and can't get. Unfortunately, we don't control—it is not all devolved to us, so we can't control some aspects of that, but it is something that we're very keen to work with.
If there's going to be an extension to Help to Buy, then this Government will certainly be looking to see whether we can extend that to circumstances in which somebody already occupies a home, which might help with some parts of that. But, again, the standard of the house is an issue, and many houses in the private rented sector, I fear, fall well below the standard for social housing.
The other issue is protecting the tenancy in those circumstances, and, again, that's an action for the market, I fear. So, I'm certainly well aware of, in my own constituency, tenants who have been passed from landlord to landlord because the houses have been sold with them in, and that works perfectly well, but, again, if there's competition for student housing and so on, then the house will be partitioned and there are various problems with the market.
We are working with the UK Government—which I should have said in response to David Melding as well, actually—in terms of regulation of what estate agents and managing agents are allowed to say in their packs when they sell on and what the circumstances are. That's not devolved to us, but we are working very well, actually, with the UK in terms of what that market might look like in terms of regulating that. So, we are looking at all those and I'm very much looking forward to exploring in committee some of the other ideas that you've taken forward.
In terms of the absolute abolition, nobody can do that because, obviously, a landlord has the right to possession of their home under the Human Rights Act 1998 A1P1, as the jargon would have it. It engages article 1 of protocol 1 of the human rights Act: you have the right to possession of your property. What we're doing is making sure that it's a fair playing field for everybody involved.
Mae yna rai materion diddorol yn bodoli yn hyn o beth. Mae'r holl fater o gaffael cartref cymdeithasol gan landlordiaid cymdeithasol cofrestredig neu'r cyngor lleol yn un diddorol ac, yn wir, rydym eisoes yn annog hynny. Fe all cynghorau a landlordiaid cymdeithasol cofrestredig ddefnyddio amrywiaeth o arian grant o Gymru i wneud yr union beth hwnnw.
Yr anhawster sy'n bodoli yw pan nad yw'r cartref dan sylw yn bodloni unrhyw un o'r safonau. Felly, yn amlwg, ni allan nhw dderbyn cartref sector preifat sy'n is na'r safon am fod yr ystafelloedd yn fach iawn, yn rhy llawn, a phob math o resymau eraill. Felly, mae yna rai cyfyngiadau yno, ac fe fyddwn i'n gyndyn iawn o lacio'r nifer o dai cymdeithasol er mwyn hwyluso hynny. Rydym wedi cael rhai sgyrsiau ynglŷn â thai dros dro ac ati, ond mae'n anodd iawn i baratoi'r ffordd honno heb lacio safonau y byddem ni i gyd yn awyddus i'w cadw. Ond, i fod yn glir, fe allai hynny ddigwydd eisoes mewn amgylchiadau lle nad oes yna rwystrau, os yw'r tŷ yn cyrraedd safon tai cymdeithasol.
Mae'r holl fater ynghylch a all landlord werthu tŷ gyda thenant ynddo, wrth gwrs, yn un diddorol. Mater i'r farchnad yw hwnnw. Wrth gwrs, mae rhai landlordiaid yn gwneud hynny, oherwydd os ydyn nhw'n gwerthu ymlaen fel busnes i fuddsoddwr sy'n dymuno ei gadw fel eiddo i fuddsoddi ynddo ac yn dymuno cael yr incwm, yna mae hynny'n digwydd nawr. Yn anffodus, serch hynny, os ydyn nhw'n dymuno ehangu'r ystod o brynwyr i gynnwys pobl a allai fod yn awyddus i fod yn berchen-feddianwyr, yna, yn amlwg, mae cael eiddo gwag yn hanfodol ar gyfer hynny. Ac mae hynny, rwy'n ofni, yn rhan o weithrediad y farchnad a'r hyn sy'n bosibl ei gael neu beidio. Yn anffodus, nid ydym yn rheoli—nid yw'r cyfan wedi ei ddatganoli i ni, felly nid ydym yn rheoli rhai agweddau ar hynny, ond mae'n rhywbeth yr ydym yn awyddus iawn i weithio arno.
Pe bai Cymorth i Brynu yn cael ei ymestyn, yna fe fyddai'r Llywodraeth hon yn siŵr o ystyried a allwn ni ymestyn hynny i gynnwys amgylchiadau lle mae rhywun yn byw mewn cartref eisoes, a allai helpu gyda rhai agweddau ar hynny. Ond, unwaith eto, mae safon y tŷ yn broblem, ac mae llawer o dai yn y sector rhentu preifat, rwy'n ofni, ymhell islaw'r safon ar gyfer tai cymdeithasol.
Y mater arall yw gwarchod y denantiaeth dan yr amgylchiadau hynny, ac, unwaith eto, mae hwnnw'n weithrediad i'r farchnad, rwy'n ofni. Felly, yn fy etholaeth i fy hun, rwy'n ymwybodol iawn o denantiaid sydd wedi cael eu trosglwyddo o landlord i landlord am fod y tai wedi cael eu gwerthu â'r tenantiaid ynddyn nhw, ac mae hynny'n gweithio'n berffaith iawn. Ond, eto i gyd, os oes yna gystadleuaeth am dai i fyfyrwyr ac yn y blaen, yna mae'r tŷ'n cael ei rannu ac fe geir amryw o broblemau gyda'r farchnad.
Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU—fe ddylwn i fod wedi mynegi hynny wrth ymateb i David Melding hefyd, mewn gwirionedd—o ran rheoleiddio'r hyn a ganiateir i arwerthwyr tai ac asiantau rheoli ei ddweud yn eu pecynnau nhw pan fyddan nhw'n gwerthu a beth yw'r amgylchiadau. Nid yw hynny wedi ei ddatganoli i ni, ond rydym yn gweithio'n effeithiol iawn, mewn gwirionedd, gyda'r DU o ran sut y gallai'r farchnad honno fod o ran rheoleiddio hyn. Felly, rydym yn edrych ar bob un o'r materion hyn ac rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at archwilio yn y Pwyllgor rai o'r syniadau eraill yr ydych chi wedi eu datblygu.
O ran ei ddileu'n gyfan gwbl, ni all neb wneud hynny oherwydd, yn amlwg, mae gan landlord yr hawl i adfeddiannu ei gartref o dan Ddeddf Hawliau Dynol 1998 A1P1, a defnyddio'r jargon. Mae hyn yn ymwneud ag Erthygl 1 o brotocol 1 y Ddeddf Hawliau Dynol: mae gennych yr hawl i feddiannu eich eiddo. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw sicrhau ei fod yn faes chwarae sy'n deg i bawb sy'n gysylltiedig ag ef.
Can I thank the Minister for the statement? I believe that housing is one of the most important things that we have and I think that it really is important that the housing sector, both private, local authority, other social housing landlords and the private sector are all of a high standard.
Most tenants and landlords have a good relationship. I mean, most landlords look after their properties and treat their tenants well, and I think, sometimes, when we start bringing in legislation, discussing these things, we give the impression that we think all landlords are bad. Also, most tenants pay their rent on time, look after the house, cause no problems to those living around them, and in a lot of places, including large parts of my constituency, you wouldn't know which houses were owner-occupied and which were lived in by people who were privately renting, some of whom do it for several years. And some of the nicer parts—. If I can go into your constituency, Minister, and if you go down into the marina, large numbers of properties there are privately rented, they're all of good quality, and there are no problems being caused by them, as I'm sure that you're more aware than I am of that.
Unfortunately, there are some bad landlords and there are some bad tenants, and I've talked to people who have rented their houses out to get them back without any internal doors and semi-demolished. So, there are bad tenants. I've also seen people who are tenants living in properties where you could put your fist between the wall and the window frame. So, you've got bad people on both sides. I think we do need to acknowledge that.
I welcome the fact you're ending retaliatory eviction. I think that was always the case: 'Please will you repair my house?' 'Get out in three months' was acting as a dissuader.
I noticed you didn't make a mention of this in your statement, but, as you know, I'm very keen on smoke alarms, electrical and gas certificates and those checks. I mean, they're still in the Act, I understand. Are you going to say how often they have to be checked after they have been installed? Because that's something that a lot of people are very concerned about, in that they're checked once, but if somebody lives there nine or 10 years, are they going to be checked again? And that's a question, perhaps, that some of us who are owner-occupiers would ask ourselves: 'How often do we check our smoke alarms, make sure our gas is safe and check electrical safety?' So, I think some of us could certainly learn from that as well.
The last question I've got is—. I mean, obviously the greater security is welcomed. You mentioned six months a lot during it. I'm not going to read them all out to you because the Deputy Presiding Officer, amongst others, wouldn't allow me to, but you mentioned six months a lot. Why have you chosen six months as opposed to three months or 12 months? I hear what you said about no-fault evictions, that you have to have reasons why people can be evicted even if they have no fault, but I think the general principle of no-fault evictions is one that many of us like and it means that, when people leave, it does show that they haven't been evicted for that. They can be evicted if somebody has to live in the house or the person who owns it goes bankrupt or whatever reason due to financial problems, but actually having it on the statute books that we support no-fault evictions is something I'm not quite sure why you don't want.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad? Rwyf i o'r farn mai tai yw un o'r pethau pwysicaf sydd gennym ac rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol bwysig bod y sector tai, boed yn breifat, yn dai'r awdurdodau lleol a landlordiaid tai cymdeithasol eraill a'r sector preifat o safon uchel i gyd.
Mae gan y rhan fwyaf o denantiaid a landlordiaid berthynas dda â'i gilydd. Hynny yw, mae'r rhan fwyaf o landlordiaid yn gofalu am eu heiddo ac yn trin eu tenantiaid yn dda, ac rwy'n credu, weithiau, pan fyddwn ni'n dechrau cyflwyno deddfwriaeth, ac yn trafod y pethau hyn, ein bod ni'n creu'r argraff ein bod ni o'r farn mai landlordiaid gwael yw'r cyfan ohonynt. Hefyd, mae'r rhan fwyaf o denantiaid yn talu eu rhent yn brydlon, yn edrych ar ôl y tŷ, heb achosi unrhyw broblemau i'r rhai sy'n byw o'u cwmpas nhw, ac mewn llawer man, gan gynnwys rhannau helaeth o'm hetholaeth i, ni fyddech chi'n gwybod pa dai sydd yn nwylo perchen-feddianwyr a pha rai y mae pobl yn eu rhentu'n breifat, ac mae rhai ohonyn nhw'n gwneud hynny am nifer o flynyddoedd. Ac mae rhai o'r ardaloedd mwyaf dymunol—. Os caf fynd i'ch etholaeth chi, Gweinidog, pe byddech yn mynd i'r marina, mae nifer fawr o'r eiddo sydd yno'n cael eu rhentu'n breifat, maen nhw o ansawdd da i gyd, ac nid ydyn nhw'n achosi unrhyw broblemau, ac rwy'n siŵr eich bod chi'n fwy ymwybodol o hynny na mi.
Yn anffodus, mae yna rai landlordiaid gwael ac mae yna rai tenantiaid gwael. Rwyf wedi siarad â phobl sydd wedi rhentu eu tai nhw allan ac wedi eu cael nhw'n ôl gyda'r drysau mewnol wedi diflannu a llawer o ddinistr. Felly, mae yna denantiaid gwael. Rwyf hefyd wedi gweld pobl sy'n denantiaid yn byw mewn eiddo lle mae modd rhoi eich dwrn yn y bwlch rhwng y wal a ffrâm y ffenestr. Felly, mae gennych chi ddihirod ar y ddwy ochr. Rwy'n credu bod angen cydnabod hynny.
Rwy'n croesawu'r ffaith eich bod am roi terfyn ar droi allan am resymau dialgar. Rwy'n credu bod hynny wedi bod yn wir bob amser: 'A wnewch chi drwsio fy nhŷ i, os gwelwch chi'n dda?', roedd ofn yr ateb, 'Allan â chi mewn tri mis' yn atal pobl rhag gofyn yn y lle cyntaf.
Fe sylwais nad oeddech wedi sôn am hyn yn eich datganiad, ond, fel y gwyddoch chi, rwy'n gefnogwr brwd iawn o larymau mwg, tystysgrifau trydan a nwy a'r gwiriadau hynny. Hynny yw, maen nhw'n parhau i fod yn y Ddeddf, rwy'n deall. A ydych chi'n mynd i ddweud pa mor aml y bydd yn rhaid eu gwirio nhw ar ôl iddyn nhw gael eu gosod? Oherwydd mae hynny'n rhywbeth y mae llawer o bobl yn pryderu'n fawr yn ei gylch, gan eu bod nhw'n cael eu gwirio unwaith, ond os oes rhywun yn byw yno am naw neu 10 mlynedd, a fydden nhw'n cael eu gwirio eto? A dyna gwestiwn, efallai, y byddai rhai ohonom sy'n berchen-feddianwyr yn ei ofyn i ni ein hunain: 'Pa mor aml ydym ni'n gwirio ein larymau mwg, yn sicrhau bod ein nwy yn ddiogel ac yn gwirio diogelwch trydanol?' Felly, rwy'n credu y gallai rhai ohonom ni ddysgu o hynny hefyd, yn sicr.
Y cwestiwn olaf sydd gennyf i yw—. Hynny yw, mae'n amlwg fod yna groeso i fwy o ddiogelwch. Roeddech chi'n sôn am chwe mis lawer gwaith wrth ichi siarad. Nid wyf yn mynd i'w darllen nhw i gyd allan ichi oherwydd ni fyddai'r Dirprwy Lywydd, ymysg eraill, yn caniatáu imi wneud hynny, ond roeddech chi'n crybwyll chwe mis yn aml. Pam ydych chi wedi dewis chwe mis yn hytrach na thri mis neu 12 mis? Rwy'n clywed yr hyn a ddywedasoch am droi allan heb fai, sef bod yn rhaid cael rhesymau pam y gall pobl gael eu troi allan hyd yn oed os nad ydynt ar fai. Ond rwy'n credu bod yr egwyddor gyffredinol o droi allan heb fai yn un y mae llawer ohonom ni'n ei hoffi ac mae'n golygu, pan fydd pobl yn gadael, ei bod yn dangos nad ydyn nhw wedi cael eu troi allan oherwydd hynny. Fe ellir eu troi nhw allan os oes raid i rywun gael byw yn y tŷ neu fod y sawl sy'n berchen ar y tŷ'n mynd yn fethdalwr neu ba reswm bynnag oherwydd problemau ariannol, ond nid wyf yn hollol siŵr pam nad ydych chi'n dymuno cael ar y llyfrau statud ein bod ni'n cefnogi troi allan heb fai.
Thank you for that series of remarks and questions. I completely agree with you that the vast majority of landlords and tenants in Wales are perfectly reasonable people having a perfectly reasonable life in a perfectly good arrangement, one with the other. And you mentioned part of my own constituency, where you're absolutely right—we have very few problems that I'm aware of with the private rented sector, in good-quality housing, with decent people living in it.
This Bill is around sorting out the provisions for both rogue landlords and rogue tenants. And as I've emphasised, if your tenant is badly behaved, then this Bill does nothing to take away your right to evict a tenant who hasn't paid their rent, or is indulging in anti-social behaviour, or is damaging the property, or a large number of other things. Those routes to possession are still there.
In terms of how you characterise a no-fault eviction, the point is all of those things—if you want the house back because you want to sell it, or you want the house back because you want to live in it, that is a no-fault eviction, because the tenant won't have done anything wrong. The fact that you're proving a ground doesn't take away from the fact the tenant won't have done anything wrong and is being evicted through no fault of their own. So, it's just not possible to have no circumstance in which a tenant that's perfectly well behaved themselves cannot be evicted, because, actually, the landlord, in circumstances where they might be homeless, for example, would have the right to possession of their own property, and I don't think any of us would really see that as a problem.
And the problem is this business about getting the balance right between the two issues. The vast majority of landlords in Wales have one house. Of course, we have many landlords that have more than one house, but the vast majority of them only have one house. And so we need to make sure that the private rented sector is fit for purpose, both for those who want to rent that house out—we very much want them to rent their houses out and to get a reasonable rate of return, and to afford good-quality accommodation who want to rent—but also, should they find themselves in circumstances where they need that house, or their circumstances change and they need the money from a house, they can do that, and it doesn't put them off putting the house on the market, and we just have another empty home on our street, which does nobody any favours either. So, this is all about the balance about how we do that. And rather than have complex legal circumstances in which you have to prove a certain set of circumstances, which we know are causing real problems in other jurisdictions with what the level of proof is and what you have to do, we think this is a better compromise.
The six months is around the way that the 2016 Act works, so that it gives somebody a full 12 months from the start of their contract to the end. So, actually, you'll get a full 12 months. The six months then only kicks in once you're over that 12 months. So, if you're already there for two years, for example, you then have six additional months. So, it's all around how the new standard contracts in the 2016 Act actually function.
Diolch i chi am y gyfres yna o sylwadau a chwestiynau. Rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod y mwyafrif helaeth o landlordiaid a thenantiaid yng Nghymru yn bobl berffaith resymol sy'n cael bywyd perffaith resymol mewn trefniant perffaith dda, y naill gyda'r llall. Ac roeddech chi'n sôn am ran o'm hetholaeth i fy hun, ac rydych chi yn llygad eich lle—ychydig iawn o broblemau sydd gennym yr wyf i'n ymwybodol ohonyn nhw gyda'r sector rhentu preifat, mewn tai o ansawdd da, gyda phobl ddymunol yn byw ynddo.
Mae'r Bil hwn yn ymwneud â threfnu'r darpariaethau ar gyfer landlordiaid diegwyddor a thenantiaid twyllodrus. Ac fel rwyf i wedi pwysleisio, os yw eich tenant chi'n camymddwyn, yna nid yw'r Bil hwn yn gwneud dim i ddileu eich hawl chi i droi allan tenant sydd heb dalu ei rent, neu sy'n ymhél ag ymddygiad gwrthgymdeithasol, neu sy'n difrodi'r eiddo, neu nifer fawr o bethau eraill. Mae'r llwybrau hynny at adfeddiannu yn bodoli o hyd.
O ran y ffordd yr ydych chi'n disgrifio troi allan heb fai, y pwynt yw'r holl bethau hynny—os ydych chi eisiau cael y tŷ yn ôl oherwydd eich bod chi am ei werthu, neu os ydych chi eisiau cael y tŷ yn ôl oherwydd eich bod chi am fyw ynddo, troi allan heb fai yw hynny, oherwydd ni fydd y tenant wedi gwneud unrhyw beth o'i le. Nid yw'r ffaith eich bod chi'n profi eich achos yn tynnu oddi wrth y ffaith na wnaeth y tenant ddim byd o'i le a'i fod yn cael ei droi allan heb fod yna unrhyw fai arno ef. Felly, nid yw'n bosibl i fod heb unrhyw amgylchiad lle nad yw tenant sydd ei hun yn ymddwyn yn berffaith gywir yn gallu cael ei droi allan, oherwydd, mewn gwirionedd, fe fyddai gan y landlord, mewn amgylchiadau lle gallai fod yn ddigartref, er enghraifft, yr hawl i feddiannu ei eiddo ei hun, ac nid wyf i'n credu y byddai unrhyw un ohonom ni'n wir yn gweld honno'n broblem.
A'r broblem yw'r busnes hwn ynglŷn â chadw'r cydbwysedd cywir rhwng y ddau fater. Un tŷ sydd gan y mwyafrif helaeth o landlordiaid yng Nghymru. Wrth gwrs, mae gennym ni lawer o landlordiaid sydd â mwy nag un tŷ, ond un tŷ'n unig sydd gan y mwyafrif helaeth ohonyn nhw. Ac felly mae angen inni wneud yn siŵr bod y sector rhentu preifat yn addas i'r diben, ar gyfer y rhai sy'n dymuno rhentu'r tŷ hwnnw—rydym ni'n awyddus iawn iddyn nhw allu rhoi eu tai ar rent a chael cyfradd resymol o enillion, a gallu fforddio llety o ansawdd da i'r rhai sydd am rentu—ond hefyd, os byddan nhw'n eu cael eu hunain mewn amgylchiadau lle mae angen y tŷ hwnnw arnyn nhw, neu os bydd eu hamgylchiadau nhw'n newid a bod angen arian am y tŷ arnyn nhw, fe allan nhw wneud hynny, ac nid yw'n eu rhwystro rhag rhoi'r tŷ ar y farchnad, a bod gennym ni gartref gwag arall ar un o'n strydoedd ni, nad oes neb yn ei ddymuno ychwaith. Felly, mae hyn i gyd yn ymwneud â'r cydbwysedd o ran sut y cawn ni hynny. Ac yn hytrach na chael amgylchiadau cyfreithiol cymhleth lle mae'n rhaid ichi brofi cyfres benodol o amgylchiadau, y gwyddom eu bod nhw'n achosi problemau gwirioneddol mewn awdurdodaethau eraill o ran lefel y prawf a'r hyn y mae'n rhaid ichi ei wneud, rydym ni o'r farn fod hwn yn gyfaddawd gwell.
Mae'r chwe mis yn ymwneud â'r ffordd y mae Deddf 2016 yn gweithio, fel ei bod yn rhoi 12 mis llawn i rywun o ddechrau ei gontract hyd ddiwedd y contract. Felly, mewn gwirionedd, fe gewch chi 12 mis ar eu hyd. Pan ewch chi dros y 12 mis, dyna pryd fydd y chwe mis yn dechrau. Felly, os ydych chi yno ers dwy flynedd yn barod, er enghraifft, fe fydd gennych chi chwe mis ychwanegol. Felly, mae'r cyfan yn ymwneud â sut mae'r contractau safonol newydd yn Neddf 2016 yn gweithredu mewn gwirionedd.
I must declare an interest at this point as I am a landlord of a couple of rented properties in the private sector.
So, thank you for your statement, Minister, and I agree with your statement that we have to give security of tenure. But that must go both ways. It must be balanced to ensure sustainability, to meet supply and demand. Protection must also be there for landlords, and there are very few landlords who would not want to encourage lengthy tenancies, because the first month's rent is taken up with all the costs incurred, which are paid now by the landlord. So, it doesn't bode well for someone to have a six-month tenancy. So, lengthy tenancies are encouraged by landlords.
But I have been an excellent landlord, taking people's personal circumstances into account. But I'd like to say that the measures that you've taken risk alienating the vast majority of private sector landlords who are conscientious and responsible and compliant with the law. And these measures will put off many people seeking to become landlords. They've spoken to me and said so—'I've decided not to rent anymore; I'm putting my property up for sale.' And this is quite common, forcing many to leave the sector. So, to be honest, if these measures were in place, I would not become a landlord.
The fact that the yet to be enacted renting homes Act, and these new additions to the legislation, will discourage new landlords should be of grave concern to the Welsh Government. So, without the private rented sector, our homelessness and housing crisis would be so much worse. And, Minister, your Government has catastrophically failed to address the housing shortfall.
You've built fewer than 8,000 new homes. You would have to build 12,000 new affordable homes over the next 12 months in order to meet your own target, which is already woefully inadequate. So, in order to do that, you would have to employ every house builder in the UK. So, without landlords, homelessness would be exponentially higher. But rather than encouraging private landlords, your Government is determined to make it impossible for private landlords with one or two properties to operate.
So, Minister, when you consulted upon these proposals, there was huge opposition to them, so why did you ignore the views of the sector? Your proposed changes risked also disrupting the student and young professional market. So, Minister, how do you propose to mitigate the disruption to the annual cycle necessary for these types of lettings? Your original Bill failed to take into account the impact of anti-social tenants, and you have yet again failed to address this in your new proposals. However, your statement talks about closing loopholes for unscrupulous landlords. So, Minister, do you agree with me that bad tenants vastly outweigh bad landlords, and that demonising landlords will do nothing to tackle our housing shortage? Aside from the negative impact this legislation will have upon landlords, what assessment have you made of the impact this will have on rental agreements of less than six months? And finally, Minister, you mention that you hope to enact the Renting Homes (Wales) Act 2016 by the end of this Assembly term. So, can you tell us whether the Act will be commenced before this Bill is passed, or will you wait for these amendments to be made prior to commencement? Thank you.
Mae'n rhaid i mi ddatgan buddiant ar y pwynt hwn gan fy mod i'n landlord ar un neu ddau o dai ar rent yn y sector preifat.
Felly, diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog, ac rwy'n cytuno â'ch datganiad fod yn rhaid inni roi sicrwydd i ddeiliadaeth. Ond mae'n rhaid i hynny weithio'r ddwy ffordd. Mae'n rhaid i hynny fod yn gytbwys ar gyfer sicrhau cynaliadwyedd, ar gyfer ateb y galw a'r cyflenwad. Mae'n rhaid cael diogelwch ar gyfer landlordiaid hefyd, ac ychydig iawn o landlordiaid sydd i'w cael na fydden nhw'n annog tenantiaethau hir, oherwydd mae rhent y mis cyntaf yn cael ei lyncu gan yr holl gostau, sy'n cael eu talu gan y landlord nawr. Felly, nid yw'n argoeli'n dda i rywun fod â thenantiaeth o chwe mis. Felly, mae tenantiaethau hir yn cael eu hannog gan landlordiaid.
Ond rwyf i wedi bod yn landlord rhagorol, gan ystyried amgylchiadau personol pobl. Ond hoffwn i ddweud bod y mesurau yr ydych chi wedi eu cymryd yn peryglu dieithrio'r mwyafrif helaeth o landlordiaid sector preifat sy'n gydwybodol a chyfrifol ac yn cydymffurfio â'r gyfraith. Ac fe fydd y mesurau hyn yn digalonni llawer o bobl sy'n ceisio bod yn landlordiaid yn y dyfodol. Maen nhw wedi siarad â mi ac wedi dweud hyn—'Rwyf i wedi penderfynu peidio â rhentu mwyach; rwyf am roi fy eiddo ar werth.' Ac mae hyn yn beth cyffredin iawn, sy'n gorfodi llawer i adael y sector. Felly, a bod yn onest, pe byddai'r mesurau hyn ar waith, ni fyddwn i eisiau bod yn landlord.
Fe ddylai'r ffaith y bydd y Ddeddf rhentu cartrefi, sydd eto i'w gweithredu, a'r ychwanegiadau newydd hyn i'r ddeddfwriaeth, yn digalonni landlordiaid newydd beri pryder difrifol i Lywodraeth Cymru. Felly, heb y sector rhentu preifat, fe fyddai ein hargyfwng ni o ran digartrefedd a thai yn llawer gwaeth. Ac mae eich Llywodraeth chi, Gweinidog, wedi methu'n drychinebus â mynd i'r afael â'r diffyg tai.
Rydych wedi adeiladu llai na 8,000 o gartrefi newydd. Fe fyddai'n rhaid ichi adeiladu 12,000 o dai fforddiadwy newydd dros y 12 mis nesaf i gyrraedd eich nod chi eich hun, sydd eisoes yn drychinebus o annigonol. Felly, i wneud hynny, fe fyddai'n rhaid i chi gyflogi pob adeiladwr tai yn y DU. Felly, heb landlordiaid, fe fyddai digartrefedd yn llawer uwch. Ond yn hytrach nag annog landlordiaid preifat, mae eich Llywodraeth chi'n benderfynol o'i gwneud hi'n amhosibl i landlordiaid preifat sydd ag un neu ddau eiddo allu gweithredu.
Felly, Gweinidog, pan wnaethoch chi ymgynghori ynglŷn â'r cynigion hyn, roedd yna wrthwynebiad enfawr iddyn nhw. Pam wnaethoch chi anwybyddu barn y sector? Roedd perygl hefyd i'ch newidiadau arfaethedig darfu ar y farchnad o ran myfyrwyr a phobl ifanc broffesiynol. Felly, Gweinidog, sut ydych chi'n bwriadu lliniaru'r amhariad ar y cylch blynyddol sy'n angenrheidiol ar gyfer y mathau hyn o osodiadau? Methodd eich Bil gwreiddiol chi ag ystyried effaith tenantiaid gwrthgymdeithasol, ac unwaith eto rydych chi wedi methu â rhoi sylw i hyn yn eich cynigion newydd. Er hynny, mae eich datganiad chi'n sôn am gau'r bylchau i landlordiaid diegwyddor. Felly, Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi fod yna lawer mwy o denantiaid gwael na landlordiaid gwael, ac na fydd pardduo landlordiaid yn gwneud dim i fynd i'r afael â'n prinder tai? Ar wahân i'r effaith negyddol y bydd y ddeddfwriaeth hon yn ei chael ar landlordiaid, pa asesiad a wnaethoch chi o'r effaith a gaiff hyn ar gytundebau rhentu sy'n llai na chwe mis? Ac yn olaf, Gweinidog, rydych chi'n sôn eich bod chi'n gobeithio deddfu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 erbyn diwedd y tymor Seneddol hwn. Felly, a wnewch chi ddweud wrthym a fydd y Ddeddf yn cael ei chychwyn cyn i'r Bil hwn gael ei basio, neu a fyddwch chi'n aros i'r diwygiadau hyn gael eu gwneud cyn ei chychwyn? Diolch.
I think Caroline Jones contradicted herself quite a few times during her speech. On the one hand, she tells us that landlords like long tenancies, on the other hand, she tells us that they can't exist if they don't have six-month shorthold assured tenancies. So, you can't have both of those things. The renting homes Act, which is already enacted—it doesn't require to be enacted, it is already enacted by this Assembly, it is already an Act—needs to be commenced. There's quite a big difference between those two things. It will be commenced by the end of this Assembly term. Clearly, we can't commence any amendments to the Act before we've commenced the Act, so they will be commenced at the same time. There have been serious administrative and ICT difficulties in commencing the Act, but it is certainly enacted.
The minimum period of security of tenure of 12 months in Wales is put in place by that Act, which this Assembly saw fit to pass. It is a groundbreaking Act, and it certainly does change the circumstances for the private rented sector in Wales. However, we have absolutely no evidence that good landlords will be put off by the Act—why would they be? Any good landlord at the moment would want security of tenure of 12 months for a decent tenant—why would that change? The only thing this will do is make sure that rogue landlords, who treat their tenants very badly, by putting them permanently under notice to quit and enacting retaliatory evictions, will no longer be able to operate inside the private rented sector in Wales.
Rwy'n credu bod Caroline Jones wedi gwrth-ddweud ei hun fwy nag unwaith yn ystod ei haraith. Ar y naill law, mae hi'n dweud wrthym fod landlordiaid yn hoffi tenantiaethau hir, ac ar y llaw arall, mae'n hi dweud wrthym na allan nhw fodoli os nad oes yna denantiaethau sicr o chwe mis. Felly, nid oes modd cael y ddau beth hwn. Y Ddeddf rhentu cartrefi, sydd wedi ei deddfu eisoes—nid oes angen iddi gael ei deddfu, fe gafodd ei deddfu eisoes gan y Senedd hon, mae hi eisoes yn Ddeddf—mae angen ei chychwyn hi. Mae gwahaniaeth mawr iawn rhwng y ddau beth. Bydd yn cael ei chychwyn erbyn diwedd y tymor Seneddol hwn. Yn amlwg, ni allwn gychwyn unrhyw ddiwygiadau i'r Ddeddf cyn inni gychwyn y Ddeddf, felly fe fyddan nhw'n cychwyn ar yr un pryd. Cafwyd anawsterau gweinyddol a TGCh difrifol wrth gychwyn y Ddeddf, ond mae'n sicr yn Ddeddf.
Mae'r cyfnod sicrwydd deiliadaeth byrraf o 12 mis yng Nghymru yn cael ei roi ar waith gan y Ddeddf honno, y gwelodd y Senedd hon yn dda i'w phasio. Mae hon yn Ddeddf arloesol, ac yn sicr mae'n newid yr amgylchiadau ar gyfer y sector rhentu preifat yng Nghymru. Eto i gyd, nid oes gennym unrhyw dystiolaeth o gwbl y bydd landlordiaid da yn cael eu drysu gan y Ddeddf—pam ddylai hynny ddigwydd? Fe fyddai unrhyw landlord da ar hyn o bryd yn awyddus i gael sicrwydd deiliadaeth o 12 mis ar gyfer tenant addas—pam fyddai hynny'n newid? Yr unig beth y bydd hyn yn ei wneud yw sicrhau na fydd landlordiaid twyllodrus, sy'n trin eu tenantiaid yn wael iawn, drwy eu rhoi nhw o dan rybudd i ymadael yn barhaus ac yn eu troi nhw allan yn ddialgar, yn gallu gweithredu mwyach o fewn y sector rhentu preifat yng Nghymru.
Thank you for your statement, Minister. I think your statement illustrates just how difficult it is for an ordinary tenant to fully understand the law that governs their landlord relationship. It is quite complicated. I think I just wanted to pick up something that Delyth Jewell commented on, which is the security of tenure for private rented tenants. Because, as you say, the majority of landlords only have one home, and therefore if they go away—for a job or whatever—they want to be able to rent their place out with the full knowledge that they would be able to move back in again when they wish to return. Nevertheless, the taxation system already identifies those who live in a home in place A, and then invest in a house for renting out. So, I want to explore with you whether it's not possible to give somebody who's living in a home that is an investment opportunity by the landlord to have more security of tenure than 12 months. Because in the old days, in the second world war, people did have security of tenure; if somebody wanted to sell that property, they had to sell to somebody with a guaranteed occupancy to be respected by the new owner. I think it's a very important issue when it comes to families with children who are potentially still having to move around every 12 months, if you've got a landlord who's completely taking this to the letter of the law, and that's obviously hugely disruptive to any child's education. So, I wondered if you could just clarify whether it will be possible to differentiate between somebody who's letting out their sole property or somebody who's letting out a property they hold as an investment.
Secondly, a niche point, which is that you're going to change the regulating powers to limit the use of a term so that people can be excluded from a property for specific periods. So, I think we probably are talking about student accommodation here. I know that some universities use the period between June and September to make some income by renting to people who want to attend a conference and things like that. So, I just wondered if that's not now going to be possible, because obviously it's likely to increase the rent that the student will have to pay, if that were to be the case.
Diolch i chi am eich datganiad, Gweinidog. Rwy'n credu bod eich datganiad chi'n dangos pa mor anodd y mae i denant cyffredin lawn ddeall y gyfraith sy'n llywodraethu ei berthynas â'i landlord. Mae'n eithaf cymhleth. Rwy'n awyddus i sôn am rywbeth y cyfeiriodd Delyth Jewell ato, sef sicrwydd deiliadaeth ar gyfer tenantiaid rhentu preifat. Oherwydd, fel yr ydych chi'n dweud, dim ond un cartref sydd gan y rhan fwyaf o landlordiaid, ac felly os byddan nhw'n mynd i ffwrdd—i gael gwaith neu beth bynnag—maen nhw'n dymuno rhoi eu lle nhw ar rent gan wybod yn iawn y bydden nhw'n cael symud yn ôl i mewn eto pan fyddan nhw'n dychwelyd. Er hynny, mae'r system drethu eisoes yn nodi'r rhai sy'n byw mewn cartref yn lleoliad A, ac yna'n buddsoddi mewn tŷ arall ar gyfer ei roi ar rent. Felly, fe hoffwn i ystyried gyda chi onid oes modd rhoi cyfnod hwy o sicrwydd deiliadaeth na 12 mis i rywun sy'n byw mewn cartref sy'n gyfle i fuddsoddi gan y landlord. Oherwydd yn yr hen ddyddiau, yn yr ail ryfel byd, roedd gan bobl sicrwydd deiliadaeth; pe byddai rhywun eisiau gwerthu'r eiddo hwnnw, roedd yn rhaid iddyn nhw werthu i rywun gyda sicrwydd deiliadaeth yr oedd y perchennog newydd i'w barchu. Rwy'n credu bod hwn yn fater pwysig iawn yn achos teuluoedd â phlant a fyddai o bosibl yn gorfod symud o gwmpas bob 12 mis, os oes gennych chi landlord sy'n mynd yn gyfan gwbl yn ôl llythyren y gyfraith yn hyn o beth, ac fe fyddai hynny'n amlwg yn amharu'n fawr ar addysg unrhyw blentyn. Felly, tybed a wnewch chi egluro a fydd modd gwahaniaethu rhwng rhywun sy'n rhoi ei unig eiddo ar osod neu rywun sy'n gosod eiddo sydd ganddo fel buddsoddiad.
Yn ail, pwynt arbenigol, sef eich bod chi'n mynd i newid y pwerau rheoleiddio i gyfyngu ar y defnydd o amod fel y gall pobl gael eu gwahardd o eiddo am gyfnodau penodol. Rwy'n credu ein bod ni'n sôn am lety myfyrwyr yn y fan hon, fwy na thebyg. Gwn fod rhai prifysgolion yn defnyddio'r cyfnod rhwng misoedd Mehefin a Medi i ennill rhywfaint o incwm drwy rentu i bobl sy'n mynychu cynadleddau a phethau o'r fath. Felly, tybed na fydd hynny'n bosibl bellach, oherwydd yn amlwg mae'n debygol o gynyddu'r rhent y bydd yn rhaid i'r myfyriwr ei dalu, pe byddai hynny'n digwydd.
On that point, that's exactly why we're changing the regulations. At the moment, the regulations are not clear and actually any landlord can do that for a variety of reasons. We've had quite a lot of consultation responses back saying that actually that's a loophole. So, if you were looking to implement a no-fault eviction outside the thing you could just exclude the tenant for a number of time periods and actually make it very difficult for them to live somewhere. So, what we're doing is we're saying that by regulation we would limit that to certain circumstances—students being a classic example. Actually, there are some tied church properties and other such properties that probably would fall within it, but we're looking to regulate which particular tenancies can have that happen for exactly that reason. It's commonplace for universities to have conferences and so on during the long recess. So, it's to facilitate that, but they're not the only ones. There are other properties that fall into that category. What we don't want is a sort of carte blanche for that to be able to happen. So, that's why we were looking to regulate for that.
In terms of the minimum period for security of tenure, it does give 12 months. It's six at the moment. So, it is a big improvement. It's very hard to legislate for the kind of investment property/not investment property thing that you're talking about, because people would just—[Inaudible.] If I said that if you've got two houses you're not subject to it and if you've got four you are, people would just make three companies. So, there's a whole series of anti-avoidance provisions that you have to look at. So, it's actually really difficult to do that without having a plethora of anti-avoidance provisions crop up.
So, what we've tried to do is to make it simple for people to understand and to make it sure and actually most landlords won't be doing this anymore, because it's not a way to easily get rid of somebody and get somebody in who pays more rent, which is the most fundamental reason that it happens. Deputy Presiding Officer, I personally have quite a big caseload of people who have been evicted through no fault of their own, just because a tenant who can pay better has been found, and this will certainly prevent that.
Ar y pwynt hwnnw, dyna'n union pam yr ydym yn newid y rheoliadau. Ar hyn o bryd, nid yw'r rheoliadau'n glir ac, mewn gwirionedd, gall unrhyw landlord wneud hynny am amryw o resymau. Rydym wedi cael cryn dipyn o ymatebion i'r ymgynghoriad yn dweud mai bwlch yw hwnnw mewn gwirionedd. Felly, os oeddech chi'n bwriadu gweithredu troi allan heb fai y tu allan i hynny, gallech chi wahardd y tenant am nifer o gyfnodau amser a'i gwneud hi'n anodd iawn iddo fyw yn unrhyw le. Felly, yr hyn yr ydym yn ei wneud yw dweud y byddem, drwy reoleiddio, yn cyfyngu hynny i rai amgylchiadau—mae myfyrwyr yn enghraifft amlwg. Mewn gwirionedd, mae eiddo eglwysig clwm ac eiddo arall o'r fath a fyddai, mae'n debyg, yn syrthio oddi mewn i hyn, ond rydym yn bwriadu rheoleiddio pa denantiaethau penodol all gael hynny'n digwydd am yr union reswm hwnnw. Mae'n beth cyffredin i brifysgolion gael cynadleddau ac ati yn ystod y toriad hir. Felly, mae'n golygu hwyluso hynny, ond nid y nhw yw'r unig rai. Mae eiddo arall yn perthyn i'r categori hwnnw. Yr hyn nad oes arnom ei eisiau yw rhyw fath o siec wag i alluogi hynny i ddigwydd. Felly, dyna pam yr oeddem yn ystyried rheoleiddio ar gyfer hynny.
O ran y cyfnod byrraf ar gyfer sicrwydd deiliadaeth, mae'n rhoi 12 mis. Mae'n chwech ar hyn o bryd. Felly, mae'n welliant mawr. Mae'n anodd iawn deddfu ar gyfer y math o fuddsoddiad eiddo/eiddo nad yw'n fuddsoddiad yr ydych yn sôn amdano, oherwydd byddai pobl yn—[Anghlywadwy.] Os dywedwn pe byddai gennych ddau dŷ ni fyddech yn ddarostyngedig iddo ond pe byddai gennych bedwar tŷ y byddech yn ddarostyngedig iddo, yna byddai pobl yn gwneud tri chwmni. Felly, mae cyfres gyfan o ddarpariaethau gwrth-osgoi y mae'n rhaid ichi edrych arnynt. Felly, mewn gwirionedd, mae'n anodd iawn gwneud hynny heb gael gormodedd o ddarpariaethau gwrth-osgoi yn digwydd.
Rydym wedi ceisio gwneud pethau'n syml fel y gall pobl ei ddeall a'i wneud yn sicr ac mewn gwirionedd ni fydd y rhan fwyaf o landlordiaid yn gwneud hyn mwyach, oherwydd nid yw'n ffordd o gael gwared ar rywun yn hawdd a chael rhywun i dalu mwy o rent, sef y rheswm mwyaf sylfaenol y mae'n digwydd. Dirprwy Lywydd, yn bersonol mae gennyf lwyth achosion eithaf mawr o bobl sydd wedi cael eu troi allan heb unrhyw fai arnynt eu hunain, ond oherwydd bod tenant a all dalu'n well wedi'i ganfod, a bydd y rheoliadau hyn yn sicr yn atal hynny.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 4 on the agenda is this afternoon is a statement by the Minister for International Relations and the Welsh Language—consultation on the national policy on Welsh language transmission in families. And I call on the Minister for International Relations and the Welsh Language, Eluned Morgan.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol—ymgynghoriad ar y polisi cenedlaethol ar drosglwyddo'r iaith Gymraeg mewn teuluoedd. A galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, Eluned Morgan.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Fel arfer, bydd y geiriau cyntaf y bydd y rhan fwyaf ohonon ni yn eu siarad yn ganlyniad gwrando ar ein teuluoedd ni a’u copïo nhw. Drwy siarad Cymraeg gyda’u plant, mae modd i rieni greu arferion iaith sydd yn para am oes. Defnydd iaith rhwng rhieni a’u plant, neu drosglwyddo iaith, fel mae’n cael ei alw, yw un o elfennau pwysicaf cynllunio ieithyddol. Mae yna waith wedi digwydd i gefnogi’r defnydd o’r Gymraeg mewn teuluoedd ers 20 mlynedd a mwy. A nawr mae’n bryd i ni gymryd y cam nesaf fel rhan o’n taith tuag at ddyblu’r defnydd o’r Gymraeg a chyrraedd miliwn o siaradwyr erbyn 2050.
Mae’r polisi drafft ar drosglwyddo’r Gymraeg a’i defnydd mewn teuluoedd yn cynnig yr hyn rydyn ni am ei wneud dros y degawd nesaf. Dwi’n gofyn i bawb sydd am weld cynnydd yn y defnydd o’r Gymraeg gyfrannu i’r ymgynghoriad pwysig yma. Fel sy’n cael ei nodi yn y strategaeth Cymraeg 2050, all Llywodraeth ddim rheoli pa ieithoedd mae teuluoedd yn eu siarad, a byddem ni ddim am wneud hynny chwaith. Ond fe allwn ni wneud mwy i helpu rhieni i siarad mwy o Gymraeg.
Dwi'n cydnabod bod y sefyllfa ieithyddol yn amrywio o deulu i deulu. Yn fy achos i, Cymraeg o'n i'n siarad gyda fy mam, ond Saesneg gyda fy nhad. Cymraeg dwi'n defnyddio gyda fy mhlant i, ac fe wnes i hyd yn oed ei gwneud hi'n amod priodas bod fy ngŵr i yn dysgu Cymraeg. Mae eisiau i chi ymlacio: dim dyna beth dwi'n awgrymu yn y polisi yma.
Yn ein teulu ni, roedd pa iaith y bydden ni'n ei siarad gyda'n plant yn benderfyniad ymwybodol iawn, fel sy'n wir i rai teuluoedd eraill, dwi'n siŵr. Ond dyw hynny ddim yn wir ym mhob achos, o bell ffordd. Mae'r sefyllfa hefyd yn amrywio ar draws Cymru, a rhaid i ni fod yn ymwybodol o hynny. Hyd yn oed yn yr ardaloedd â chanrannau uwch o siaradwyr Cymraeg, mae angen talu sylw gofalus i arferion iaith mewn teuluoedd. Ac mae gwneud hynny'n bwysig er mwyn cynnal cymunedau Cymraeg. Mae cyfrifiad 2011 yn dangos, hyd yn oed mewn cartrefi lle mae dau oedolyn mewn pâr yn siarad Cymraeg, bod tua 20 y cant o blant tair i bedair oed ddim yn siarad Cymraeg. Mewn cartrefi lle mae dau oedolyn ac un ohonyn nhw'n gallu siarad Cymraeg, mae llai na hanner y plant tair i bedair oed yn gallu siarad Cymraeg.
Mae'r polisi drafft hwn yn canolbwyntio ar bedwar amcan: ysbrydoli plant a phobl ifanc i siarad Cymraeg gyda'u plant nhw yn y dyfodol; ailgynnau sgiliau Cymraeg pobl sydd efallai heb ddefnyddio'r Gymraeg ers gadael yr ysgol, neu sydd wedi colli hyder yn eu sgiliau iaith, i siarad Cymraeg gyda'u plant eu hunain; cefnogi ac annog y defnydd o'r Gymraeg mewn teuluoedd lle nad yw pawb yn siarad Cymraeg; a chefnogi teuluoedd Cymraeg eu hiaith i siarad Cymraeg gyda'u plant.
Mae'r camau gweithredu rydyn ni'n eu cynnig yn cynnwys: datblygu cefnogaeth newydd i deuluoedd sy'n seiliedig ar y wybodaeth ddiweddaraf ym maes newid ymddygiad; treialu rhaglen defnydd iaith sydd wedi'i haddasu o brosiect llwyddiannus yng Ngwlad y Basg; helpu'r gweithlu addysg i annog disgyblion i siarad mwy o Gymraeg er mwyn creu trosglwyddwyr y dyfodol; a chreu rhwydweithiau i rieni allu cefnogi ei gilydd. Mae'r gwaith hwn yn torri tir newydd, nid yn unig i ni yn Llywodraeth Cymru, ond hefyd yn rhyngwladol. Er fy mod i am i ni arwain y ffordd, mae rhaid i ni hefyd gydweithio. Mae angen i ni ddysgu o wledydd eraill a sectorau eraill, yn ogystal â rhannu ein canfyddiadau gyda nhw.
Byddwn ni'n ymgynghori ar y polisi hwn tan 5 Mai ac yn cyhoeddi polisi terfynol nes ymlaen eleni. Mae'n hollbwysig ein bod ni'n clywed amrywiaeth o leisiau ar y cynigion yn y polisi drafft hwn. Dwi'n arbennig o awyddus i glywed barn rhieni sy'n ddihyder yn eu sgiliau Cymraeg er mwyn deall yn well beth fyddai o help iddyn nhw. Dwi am glywed gan rieni a gafodd addysg Gymraeg ond sydd ddim erbyn hyn yn defnyddio'r iaith, neu oedd ddim efallai yn siarad Cymraeg yn gymdeithasol tra eu bod nhw yn yr ysgol. Mae yna rieni hefyd sy'n gallu siarad Cymraeg ond sydd ddim yn ystyried bod siarad Cymraeg gyda'u plant yn opsiwn iddyn nhw. Mae angen i ni gefnogi'r holl rieni hyn i siarad mwy o Gymraeg gyda'u plant nhw.
Mae'n mynd i gymryd amser i ni weld canlyniadau’r gwaith yma. Dwi'n siarad fan hyn am newid ymddygiad o un genhedlaeth i'r nesaf. Ond rhaid i ni hefyd weithredu nawr i helpu teuluoedd i siarad mwy o Gymraeg, a dyna yw nod y polisi yma. Diolch.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. The first words that most of us speak usually come as a result of listening to our families and copying them. By speaking Welsh with their children, parents can create language practices that last a lifetime. The use of language between parents and their children, or the transmission of language, as it’s called, is one of the most important elements of language planning. Work has been done to support the use of Welsh in families for 20 years and more. Now it is time for us to take the next step as part of our journey towards doubling the use of Welsh and reaching 1 million speakers by 2050.
Our draft policy on transmission and use of the Welsh language in families sets out what we propose to do over the next decade. Today I’m asking everyone who wants to see an increase in the use of the Welsh language to contribute to the consultation on this important policy. As is set out in our Cymraeg 2050 strategy, Government can’t control which languages families speak, nor would we wish to do so. But we can do more to help parents to speak more Welsh.
I recognise that the linguistic situation varies from one family to another. In my case, I spoke Welsh with my mother, but English with my father. Welsh is the language I use with my children, and I even made it a condition of marriage that my husband learn Welsh. You need to relax: I'm certainly not suggesting that in this policy.
In our family, the language that we spoke to our children was a very conscious decision, as is the case for some other families, too, I'm sure. But that's definitely not true in all instances. The situation also varies across Wales, and we must be aware of that. Even in areas with higher percentages of Welsh speakers, we need to pay close attention to the language practices within families. Doing so is important in order to sustain Welsh-speaking communities. The 2011 census shows that, even in households where both adults in a couple are Welsh speakers, about 20 per cent of children aged three to four do not speak Welsh. In homes where there are two adults and where one of them is a Welsh speaker, fewer than half of the children aged three to four can speak Welsh.
So, this draft policy focuses on four aims: to inspire children and young people to speak Welsh to their children in the future; reignite the Welsh language skills of those who may not have used Welsh since their school days, or who have lost confidence in their language skills, to speak Welsh with their own children; support and encourage the use of Welsh within families where not everybody speaks Welsh; and to support Welsh-speaking families to speak Welsh with their children.
The actions that we are proposing include: developing new support for families based on the latest thinking in behaviour change; trialling a language use programme based on a successful project from the Basque Country; helping the education workforce to encourage pupils to speak more Welsh in order to create the language transmitters of the future; and creating networks for parents to be able to support each other. This is innovative work, not only for us in the Welsh Government, but also internationally. While I want us to lead the way, we also need to work together. We need to learn from other countries and other sectors, as well as share our findings with them.
We'll be consulting on this policy until 5 May, and we'll publish a final policy later this year. It is vital that we hear a range of voices on the proposals in this draft policy. I am particularly keen to hear the views of parents who lack confidence in their Welsh language skills so we can better understand what would help them. I want to hear from parents who had Welsh-medium education but who no longer use Welsh, or who might not have spoken Welsh socially while they were in school. There are also those parents who can speak Welsh but do not consider that speaking Welsh with their children is an option for them. We need to support all these parents to speak more Welsh with their children.
It's going to take time for us to see the results of this work. I'm talking here about intergenerational behaviour change. But we must also act now to help families speak more Welsh, and that's the aim of this policy. Thank you.
Diolch i chi, Weinidog. Gobeithio y byddwch chi'n teimlo'n well cyn bo hir. Rwy'n croesawu hyn, achos rŷn ni i gyd, rwy'n credu, yn gweld pa mor allweddol yw hyn i unrhyw lwyddiant i'r cynllun 2050, ond rwy'n croesawu hefyd y gydnabyddiaeth taw mater personol iawn yw dewis iaith, yn arbennig o fewn y teulu. Roeddwn i yn yr un sefyllfa â chi, Weinidog, ond fi oedd yr un di-Gymraeg. Gwnaethon ni fel teulu benderfynu magu'r plant trwy'r Gymraeg, ond dim amod i siarad Cymraeg ges i cyn fy mhriodas i. Rydym wedi gwneud hynny er gwaetha'r ffaith ein bod ni, fi a fy ngŵr, wedi ei ffeindio bron yn amhosib siarad Cymraeg â’n gilydd, achos roedden ni wedi dechrau trwy'r Saesneg. Jest dim ond un enghraifft yw hynny o pa mor gymhleth yw'r nod yma i'w gyflawni.
Rŷch chi’n sôn am deuluoedd gyda sgiliau Cymraeg neu brawf Cymraeg ond heb hyder neu heb gymhelliad neu ddymuniad i siarad Cymraeg yn y tŷ. Felly, beth dŷch chi wedi darganfod yn barod am pam dyw teuluoedd tebyg ddim yn fodlon trosglwyddo'r iaith yn barod? Pam dim dymuniad? Pam dim cymhelliad? Achos rydw i wedi cael cipolwg ar ddogfen yr ymgynghoriad, ond dydy e ddim yn glir i fi—wel, dydw i ddim yn fodlon derbyn mai colli hyder yw'r unig reswm am y methiant trosglwyddiad ar hyn o bryd.
Beth ydych chi wedi ei ddysgu am lwyddiant neu fethiant, unwaith eto, y rhaglen Twf, er enghraifft? Achos mae e jest yn fy nharo i ei fod yn eithaf rhyfedd i baratoi'r rhaglen yna heb wybod yr atebion i fy nghwestiwn cyntaf i. Achos dwi yn gweld—. Y rheswm am hynny yw, dwi’n derbyn bod yna newidiadau cymdeithasol wedi digwydd, ond wrth gwrs, mae pobl wedi bod yn dysgu Cymraeg yn yr ysgol yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, a'r bobl yna nawr mewn sefyllfa i gael plant ac efallai gwneud y dewis am ba fath o iaith maen nhw'n mynd i siarad yn y tŷ. Felly, mae yna dipyn bach o disconnect rhwng beth rŷm ni wedi cael yn barod yn yr ysgolion a beth mae rhieni ifanc yn fodlon ei wneud nawr.
Gan ddweud hynny, rwy'n gweld yr egwyddorion y tu ôl i'r awgrymiadau yn y ddogfen yna, ac rwy'n nodi penderfyniadau plant eu hunain am yr iaith, yn arbennig plant hŷn sydd wedi cael eu magu trwy'r Gymraeg ond efallai yn dewis siarad mwy o Saesneg pan eu bod nhw'n dechrau bod yn teenagers ac yn y blaen. Hoffwn i wybod beth yw'r cynnig presennol iddyn nhw? Sut mae plant o'r oedran yna'n ffitio mewn i unrhyw brofiad yng Ngwlad y Basg, er enghraifft? Achos rŷch chi'n sôn am Wlad y Basg yn y ddogfen, ond dydw i ddim wedi clywed lot am y manylion perthnasol i bobl ifanc hŷn.
A jest i ddod i ben: yr arian. Faint o arian mae hyn yn mynd i gostio? Pwy ydych chi'n meddwl ar hyn o bryd sy'n mynd i fod yn gyfrifol am weithredu unrhyw raglen sy'n dod mas o'r ymgynghoriad? Ac am faint o amser mae hynny'n mynd i barhau? Diolch.
Thank you, Minister. I hope you'll feel better soon. I welcome this, because I think we all understand how crucial this is to the success of the 2050 policy, but I also welcome the recognition that language choice is a very personal issue, particularly within families. I was in the same situation as you, Minister, but I was the non-Welsh speaker. We as a family decided to bring up the children through the medium of Welsh, but there was no condition in terms of speaking Welsh before I got married. But we did that despite the fact that myself and my husband found it almost impossible to speak Welsh to each other, because we started conversing in English. And that's just one example of how complex this aim is in terms of its delivery.
You talk of families with Welsh language skills who don't perhaps have the confidence, motivation or aspiration to speak Welsh at home. So, what have you discovered already as to why families such as this don't wish to transmit the language? Why don't they wish to do that? Why is there no incentive for them to do that? Because I have had a quick look at the consultation document, but it's not clear to me—or rather, I don't accept that loss of confidence can be the only reason for the failure in transmission at the moment.
What have you learnt from the success or failure of the Twf programme, for example? Because it strikes me as being quite strange to prepare that programme without knowing the answers to my first question. And the reason for that is, I do accept that there have been social changes that have taken place, that people have been learning Welsh in schools over the past 20 years, and it's those people who are now in a position to have children and make this choice as to which language they speak at home. So, there is something of a disconnect between what's been provided already in schools and what young parents are willing to do now.
Having said that, I do understand the principles underpinning the recommendations in the document, and I do note the decisions of children themselves on the language, especially older children who have been brought up speaking Welsh, but then choose to speak more English when they become teenagers and so on. So, I would like to know what's the current offer to them? How do children at that age fit into the experiences of those in the Basque Country, for example? Because you do mention the Basque Country in the document, but I haven't heard many relevant details in terms of how that relates to older young people, if you like.
And, just to conclude: funding. How much is this going to cost? Who do you think is going to be responsible for implementing any programme that emerges from this consultation? And for how long will that continue? Thank you.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Diolch yn fawr, ac rŷch chi'n eithaf reit, beth dŷn ni ddim yn trio gwneud fan hyn yw rheoli ymddygiad y tu fewn i'r teulu. Rŷm ni'n deall ein bod ni mewn maes eithaf sensitif fan hyn. Felly, beth rŷm ni'n trio gwneud yw argymell, helpu pobl i wneud eu penderfyniadau eu hunain, a gwneud yn siŵr bod yr adnoddau a'r gwerthusiad gyda nhw ynglŷn â beth sy'n gweithio, a'n bod ni'n helpu i wneud hynny. Ac mae lot o waith ymchwil wedi cael ei wneud yn y maes yma, ond beth sy'n bwysig nawr yw ein bod ni'n rhannu'r gwaith yna a'n bod ni'n gwneud tamaid bach mwy o'r nudge theory yma gyda'r bobl yma. Rŷm ni'n gwybod, i raddau, rhai pethau sy'n gweithio, ond a oes yna fwy gallwn ni ei wneud?
Dyna pam mae'n hollbwysig—. Roeddech chi'n sôn ei bod hi'n anodd newid iaith unwaith rŷch chi wedi arfer, a dwi'n meddwl bod hwnna'n wir. Dyna pam mae mor bwysig ein bod ni'n dechrau cyn bod plant yn cael eu geni. Dyna pam ni'n cydweithio eisoes gyda'r bydwragedd. Ac mae'r ffordd yna o weithredu, dwi'n meddwl, wedi mynd â ni i ffordd eithaf pell yn barod. Ond yn amlwg, mae yna cohort dŷn ni ddim wedi cyrraedd fan hyn, ac mae’n bwysig ein bod ni'n edrych ar hyn.
So, pam nad yw pobl yn trosglwyddo? Wel, dyna un o'r pethau rŷm ni'n trio'i ddarganfod yma. Wrth gwrs, roeddech chi'n sôn bod diffyg hyder yn rhan ohoni, ac efallai yn arbennig os nad ydyn nhw wedi cael eu magu trwy'r Gymraeg ond wedi'i dysgu hi yn yr ysgol. Mae'n ddiddorol, efallai bod yr eirfa ar gyfer plant bach, bach ddim gyda nhw. So, ydyn nhw'n gwybod sut i ganu i'r plant pan fo nhw'n ifanc iawn ac ati? Dyna'r math o beth mae'n rhaid i ni sicrhau: ein bod ni'n rhoi darpariaeth iddyn nhw o'r pethau yna.
Y peth arall yw, o'r ymchwil rŷn ni wedi'i weld, bod yna ddim, yn aml, penderfyniad ymwybodol ynglŷn â pha iaith ŷch chi'n ei siarad. Un o'r pethau rydym ni trio gwneud yw cael pobl i feddwl amdano. Beth sy'n ddiddorol o'r ymchwil yw eu bod nhw yn siarad am ba ysgol mae eu plant nhw'n mynd i, so maen nhw'n mynd i'w anfon nhw i ysgol Gymraeg, ond dŷn nhw ddim yn cael y drafodaeth ynglŷn â pha iaith maen nhw'n ei siarad yn y cartref.
Ac rydych chi'n eithaf reit, mae gwaith wedi'i wneud yn y maes yma dros y blynyddoedd. Roedd Twf, ac wedyn mae hwnna wedi trawsnewid i mewn i Cymraeg i Blant. Un o'r pethau dŷn ni wedi gwneud drwy gynllunio'r polisi newydd yma yw gwneud gwerthusiad o Cymraeg i Blant i weld beth sydd wedi gweithio, ac mae hwnna wedi bwydo i mewn i'r rhaglen yma. Beth rydym ni'n gobeithio ei wneud fan hyn yw rhoi lot mwy o ffocws ar y ffaith mai beth rŷn ni eisiau ei weld yw trosglwyddo mewn teulu, a'i fod e wedi sefydlu yn lleoliad y teulu yn hytrach na rhywbeth i gael pobl i mewn i ysgolion. So, mae'r ffocws yn ymwybodol iawn ar deuluoedd.
O ran faint o amser mae hwn yn mynd i gymryd, wel, rŷn ni'n gweld mai efallai tua 10 mlynedd bydd y ffocws ar gyfer hyn. Wrth gwrs, o ran yr arian, mae Cymraeg i Blant eisoes yn derbyn tua £750,000 eleni. Beth fuaswn i'n ei ddisgwyl, fel canlyniad i'r ymgynghoriad yma, fyddai ceisiadau am fwy o arian yn y maes yma. Felly, bydd yn rhaid i ni weld beth sy'n dod nôl a pha brosiectau sydd ddim yn cael eu hariannu nawr efallai bydd angen i ni eu hariannu yn y dyfodol.
Thank you very much, and you are right, what we're not trying to do here is to control behaviour within the family. We do understand that we're in a sensitive area here. So, what we're trying to do is to motivate, to help people to make their own decisions, and ensure the resources and the evaluation in terms of what works is available to them, and that we help in that area. There is a lot of research that has been done in this area, but what's important now is that we share that work and we do more nudge theory with these people. We know, to a certain extent, certain things that do work, but is there more that we can do?
And that's why it's vital—. You mentioned that it's difficult to change a language once you've set up that habit, and that is true, I think. And that's why it's so important that we start before children are born. That's why we collaborate before that with midwives. And that way of working has taken us quite a long way already, but evidently there is a cohort that we haven't reached yet, and it's important that we look at that.
So, why are people not transmitters? Well, that's what we're trying to find out here. You've mentioned that a lack of confidence is a part of that, and maybe particularly if they haven't been brought up through the medium of Welsh, but they've learned the language at school. It's interesting, maybe they don't have the vocabulary for very young children. Do they know how to sing to the children when they're very small and so forth? That's the kind of thing we have to ensure that we provide.
Another thing, from the research we've seen, is that, often, there isn't a conscious decision about which language to speak. One of the things we're trying to do is to have people to think about this. What's interesting in the research is that they do talk about which school their child goes to, so if they're sending them to a Welsh school, but they don't have a discussion about which language they speak at home.
And you are right, work has been done in this area over the years. There was Twf, and then that has become Cymraeg for Kids. One of the things that we've done in planning this new policy is evaluate Cymraeg for Kids to see what works, and that has fed into this programme. What we're hoping to do here is place a greater focus on the fact that what we want to see is the transmission of the language within families, and that that is established within the family rather than something that's school based. So, the focus is very consciously on families.
In terms of the time this is going to take, we think maybe a decade would be the timeframe for this. In terms of the funding, Cymraeg for Kids received £750,000 this year. What we'd expect, as a result of this consultation, is bids for more funding in this area. So, we'll have to see what comes back and what projects that are not funded now will be funded in the future.
Diolch yn fawr iawn am y datganiad. Dwi'n cytuno'n llwyr efo'r hyn rydych chi'n ei ddweud, sef bod trosglwyddo iaith yn un o elfennau pwysicaf cynllunio ieithyddol. Ym mis Mawrth 2017, gwnes i a Plaid Cymru gyhoeddi hwn, sef 'Cyrraedd y Miliwn', wedi'i gomisiynu gan Iaith, y ganolfan cynllunio iaith, un o brif asiantaethau polisi a chynllunio iaith annibynnol Cymru. Bwriad y ddogfen yma oedd amlinellu rhai o'r prif flaenoriaethau strategol sydd angen eu mabwysiadu ar gyfer tyfu'r nifer o siaradwyr Cymraeg i filiwn erbyn 2050. Mi oedd yna dipyn o sylw yn y ddogfen yma i drosglwyddo iaith, i'r elfen yna, achos ein bod ni'n teimlo ei fod o mor bwysig. Roeddem ni yn dweud yn hwn:
'Er mwyn sicrhau dyfodol mwy cynaliadwy ar gyfer y Gymraeg'
bod angen gosod
'targed cenedlaethol cychwynnol'
a'r hyn roeddem ni'n awgrymu oedd
'sicrhau bod 35% o blant 3-4 oed yn siarad Cymraeg o ganlyniad i drosglwyddo iaith mewn teuluoedd a chymdeithasoli iaith yn y gymdogaeth. O ran niferoedd gallai hynny olygu sicrhau bod dros 25,000 o blant, yn flynyddol, yn cael eu magu i siarad Cymraeg erbyn eu bod yn 3-4 oed. Byddai hynny hefyd yn golygu ymdrechion arwyddocaol i gynyddu'n sylweddol y nifer a'r canrannau sy'n cael eu cymdeithasoli i siarad Cymraeg ar aelwydydd lle mai ond un oedolyn sy'n siarad Cymraeg, ynghyd â'r aelwydydd hynny lle nad oes yr un oedolyn yn siarad Cymraeg.'
Felly, hoffwn i wybod: a fydd eich polisi newydd chi yn gosod rhyw fath o darged fel yna, ac a ydych chi'n cytuno efo'r targed 35 y cant yma? Mae'n dogfen ni dal yn fyw, mae hi'n dal yn hollol berthnasol. Roeddem ni yn mynd ymlaen i gynnig nifer o gamau ynglŷn â sut i wneud hyn. Does gen i ddim amser i fynd i mewn i hwnna'r prynhawn yma yn anffodus.
Rydych chi'n dweud hefyd yn y datganiad fod y gwaith yma neu'r polisi drafft yma yn torri tir newydd. Ond â phob parch, rydych chi'n gwrthddweud eich hun, achos rydych chi'n dweud hefyd, a rydw i'n dyfynnu:
'Mae yna waith wedi digwydd i gefnogi'r defnydd o’r Gymraeg mewn teuluoedd ers 20 mlynedd a mwy.'
Oes, yn wir. Fel roedd Suzy'n sôn, y mudiad Twf. Dwi'n ymwybodol iawn o'r gwaith gwbl arloesol wnaeth y mudiad hwnnw, a chynllun Llywodraeth Cymru oedd o. Am unwaith, rydw i'n canmol i'r cymylau y Llywodraeth am ddod â'r cynllun yma ymlaen. Roedd hwn yn annog rhieni i siarad Cymraeg efo'u babanod a phlant ifanc, a'u cynulleidfa darged nhw oedd teuluoedd o ieithoedd cymysg lle dim ond un rhiant oedd yn siarad Cymraeg. Dwi'n cofio gweld Twf ar waith pan oedd fy mhlant i'n ifanc—bydwragedd ac yn y blaen yn gweithio efo teuluoedd lle nad oedd un o'r rhieni siarad Cymraeg. Felly, mae hwn yn dipyn bach o déjà vu i ddarllen eich datganiad chi heddiw yma. Ydych chi'n cytuno mai camgymeriad mawr oedd dirwyn y cynllun Twf i ben? Dwi'n gwybod bod Cymraeg i Blant wedi dod yn ei le fo, ond roedd cyllideb honno £200,000 yn llai na chyllideb Twf, ac yn fy marn i, beth bynnag, mi oedd newid hynny i gyd yn gam mawr yn ôl o ran cynllunio ieithyddol.
Yn olaf, hoffwn i ddeall beth fydd perthynas eich polisi newydd chi efo fframwaith siarter iaith fydd yn y cwricwlwm addysg newydd. Achos dyma chi ddull arloesol arall sydd yn annog plant mewn ysgolion ar hyd a lled y wlad i siarad Cymraeg y tu allan i'r dosbarth, ac felly, yn amlwg, gallai'r plant hynny wedyn fynd ymlaen i fod yn rhieni sydd yn siarad Cymraeg efo'u plant eu hunain. I mi, mae parhad y siarter iaith yn hanfodol. Mae yna oedi mawr efo'r gwaith gwerthuso, ac yn ôl beth dwi'n ei ddeall, bydd y canllawiau ar gyfer gweithredu'r siarter o fewn y cwricwlwm newydd ddim yn cael eu cyhoeddi tan dymor yr haf, tra bod yna ganllawiau ar gyfer yr holl feysydd eraill ynglŷn â'r cwricwlwm wedi cael eu cyhoeddi yn barod. I mi, mae hyn yn arwydd efallai nad ydy hyn ddim yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth, ac mewn ffordd, mae o'n mynd yn erbyn yr hyn dŷch chi'n ceisio ei wneud.
I gloi, dwi yn falch iawn y byddwch chi'n rhoi'r sylw penodol i'r agwedd yma, achos fel dwi wedi egluro, dwi yn credu ei fod o'n hollbwysig wrth inni gyrraedd at y filiwn o siaradwyr Cymraeg. Diolch.
Thank you very much for the statement. I agree entirely with what you say, namely that language transmission is one of the most important elements of language planning. In March 2017, myself and Plaid Cymru published this, which is 'Reaching the Million, which was commissioned by Iaith, the language planning centre, one of the main policy and independent language planning agencies in Wales. The intention of this document was to outline some of the main strategic priorities that need to be adopted in order to increase the number of Welsh speakers to 1 million by 2050. There was quite a bit in this document on language transmission and that particular element of the work, because we did feel it was so very important. We did state in this document that:
'So that a more sustainable future can be ensured for the Welsh language'
we need to set
'an initial national target'
and what we were suggesting was
'to ensure that 35% of 3-4 year olds speak Welsh as a consequence of language transfer within families and socialisation in the community. In terms of numbers, this could mean ensuring that more than 25,000 children, annually, are raised to speak Welsh by the time they are 3-4 years of age. This would also require significant efforts to substantially increase both the number and percentage socialised to speak Welsh in households with only one adult Welsh speaker and also in those households where there are no adult Welsh speakers.'
So, I would like to know: will your new policy set a similar target, and do you agree with the target of 35 per cent that I've just mentioned? Our document is still a living document, and it's still very relevant. It did go on to propose a number of steps that could be taken in terms of delivering this. I have no time to go into that in detail this afternoon, unfortunately.
You do also state in your statement that this work or this draft policy is ground-breaking. But with all due respect, you contradict yourself because you also say, and I quote:
'Work has been done to support the use of Welsh in families for 20 years and more.'
Yes. As Suzy mentioned, there's been the Twf programme. I'm highly aware of the entirely innovative work that that project did, and it was a Welsh Government programme. For once, I will praise the Government to the rafters for bringing this programme forward. It did encourage parents to speak Welsh to their babies and young children, and their target audiences were families of mixed language where only one parent was a Welsh speaker. I remember seeing Twf in operation when my own children were younger, with midwives working with families where one of the parents was a non-Welsh speaker. So, this is something akin to déjà vu in reading this statement today. Would you agree with me that bringing the Twf programme to an end was a huge mistake? I know that Cymraeg i Blant has replaced it, but the budget for the programme was £200,000 less than the budget for the Twf programme, and in my view, making all of those changes was a retrograde step in terms of language planning.
Finally, I would like to understand what this new policy’s relationship will be with the siarter iaith framework within the new curriculum, because this is another innovative approach that encourages children in schools the length and breadth of the country to speak Welsh outside the classroom. Therefore, clearly, those children could go on to being parents that transmit the Welsh language to their own children. For me, the continuation of the siarter iaith is crucial. There has been great delay with the evaluation work and as I understand it, the guidance for implementing the siarter within the new curriculum won't be published until the summer term, whilst there is guidance on all of the other areas of the curriculum already published. For me, this is a signal that perhaps this is not a priority for Government and in a way, it contradicts what you are trying to deliver.
To conclude, I am very pleased that you will be giving specific attention to this particular issue, because as I've explained, I do think it's crucially important if we are to reach the 1 million Welsh speakers.
Diolch yn fawr, Siân. Gaf i ddweud, byddwn i â diddordeb mawr i weld copi o'r adroddiad yna, a gweld sut mae hwnna'n gallu plethu i mewn, neu beth allem ni ddysgu o hwnnw? Dwi'n meddwl bod gosod targedau yn bwysig ond yn anodd, so mae'n rhaid inni eu cael nhw yn y lle iawn. Ond yn sicr, o ran cyrraedd y filiwn, mae trosglwyddo'r iaith yn rhan o beth yw'n disgwyliadau ni, ac felly, mae'r targed yna'n barod; mae e yna eisoes. Ond beth sydd ei angen yw sicrhau bod yna ffyrdd o weithredu i sicrhau ein bod ni yn cyrraedd y targed yna.
Dwi yn meddwl bod yna wahaniaeth rhwng beth oedd yn digwydd o'r blaen gyda Twf, a wnaeth symud wedyn i Gymraeg i Blant. Roedd Twf dim ond ar gael mewn rhai ardaloedd, ac un o'r pethau sy'n bwysig yw bod hwn yn cael ei ledu ar draws y wlad, ond hefyd mae'n bwysig ein bod ni'n cydnabod ei fod yn mynd i fod yn wahanol o un ardal i'r llall hefyd.
Y peth arall sy'n wahanol gyda hwn, ac rŷch chi'n eithaf reit, mae'r siarter iaith—. Dŷn ni ddim jest yn sôn am drosglwyddo iaith nawr, ond cael plant sydd mewn ysgolion heddiw ac sy'n dod o gartrefi di-Gymraeg—sut allan nhw fod yn rhieni siarad Cymraeg; sut allan nhw fod yn drosglwyddwyr iaith? Ac rŷch chi'n eithaf reit bod yn rhaid inni weld sut mae'r siarter yn gallu asio gyda hwnna. Mae hwnna'n rhywbeth y byddaf i'n sicr yn bwydo nôl, a gweld sut rŷm ni'n gallu plethu hwnna i mewn. Ond fe wnewch chi weld o beth rŷm ni wedi cyhoeddi heddiw, bod ceisio cael plant sydd mewn ysgolion heddiw i drawsnewid a sicrhau eu bod nhw'n rhannu'r Gymraeg gyda'u plant nhw yn rhan hanfodol o'r strategaeth.
Doeddwn i ddim yn ymwybodol am yr amseru gyda'r canllawiau, ond fe wnaf i fynd i ffwrdd a gwneud tipyn bach mwy o ymchwil ar yr amseru. Diolch yn fawr.
Thank you very much, Siân. Can I say I would have a great interest in seeing a copy of that report, and seeing how that can be interwoven or what we can learn from that? I think that setting targets is important but difficult, so we have to do that in the right context, but certainly in terms of reaching 1 million Welsh speakers, transmission is vital in terms of what our expectations are. So, that target is there already. What we need to do is ensure that there is a way to implement that to ensure that we do reach that target.
I do think that there is a difference between what was happening previously with Twf and that progressed to Cymraeg i Blant. Twf was only available in some areas and one of the things that is important is that this is spread across the country. But it’s important that we also acknowledge that it’s going to be different from one area to the next.
The other thing that’s different with this, and you are right, the siarter iaith—. We’re not just talking about language transmission now, but having the children who are in school now and who come from non-Welsh speaking households—how can they be parents who speak Welsh and how can they be transmitters of the language? And you are right, we have to see how the siarter iaith can be interwoven with that, and that will be something I will be feeding back on to see how that can work. But you’ll see from what we've published today that trying to have children who are in school today to be transmitters or to be transformed, and ensuring that they do share the Welsh language with their children is a vital part of the strategy
I wasn't aware of the timing issue with the guidance, but I will go back and do some more research on the timing.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Y datganiad nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y strategaeth unigrwydd ac ynysigrwydd. Dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud y datganiad—Julie Morgan.
The next statement is a statement by the Deputy Minister for Health and Social Services on the loneliness and isolation strategy, and I call on the Deputy Minister to make the statement—Julie Morgan.
Diolch, Llywydd, and thank you for this opportunity to update Members on the launch of Wales's first strategy for tackling loneliness and social isolation. Increasingly, we understand the impact that being lonely and/or socially isolated can have on our physical and mental health, and therefore the importance of the relationships we have with friends, family, colleagues and neighbours in giving us our sense of belonging and well-being.
Diolch Llywydd, a diolch am y cyfle hwn i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am lansio strategaeth gyntaf Cymru i fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol. Yn gynyddol, rydym yn deall effaith bosib bod yn unig a/neu yn gymdeithasol ynysig ar ein hiechyd corfforol a meddyliol, ac felly pwysigrwydd y berthynas sydd gennym ni gyda ffrindiau, teulu, cydweithwyr a chymdogion o ran rhoi inni ein hymdeimlad o berthyn a lles.
As a Government, we made a commitment to tackling loneliness and social isolation in 'Taking Wales Forward'. The importance of addressing these issues was also confirmed in December 2017 in the report by the Health, Social Care and Sport Committee. That report focused on the experiences of older people in Wales. However, it recognised that loneliness and social isolation can be experienced by many others too. The resulting Plenary debate on that report in February 2018 showed clear cross-party support for developing a strategy for Wales. I'm delighted to inform Members that 'Connected communities: a strategy for tackling loneliness and social isolation and building stronger social connections' was published earlier today.
This strategy is the first step in helping us to change how we think about loneliness and social isolation. It sets out our vision for a connected Wales—one where everyone has the opportunity to develop meaningful social relationships and where people are supported at those trigger points in life when they are most vulnerable, and also one where people feel able to say, 'I'm lonely', and not feel shame or stigma.
The consequences of loneliness and social isolation are stark. Research has shown that they can have an impact on our physical health, with links to an increased risk of coronary heart disease, stroke and high blood pressure. They can also affect our mental health, increasing the risk of depression, low self-esteem and stress. There are also economic consequences to consider. For example, the Eden Project estimates that disconnected communities could be costing us in Wales some £2.6 billion a year through increased demand on health services and policing, and a cost to employers due to stress and low self-esteem.
Recent figures have shown the extent of these issues. The 2017-18 National Survey for Wales showed 16 per cent of the population aged over 16 years reported feeling lonely, with those aged 16 to 24 more likely to report being lonely than those aged 75 or over. However, we know that loneliness and social isolation can be experienced by anyone of any age and from any background, from the young person moving away from home to start university to someone with a long-term health condition, or an older person caring for a loved one. In fact, we've probably all experienced these feelings at some point in our lives. It's when they become long-term and entrenched that they become problematic.
In line with the principles of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014, the strategy focuses on approaches that reduce the risk of, or prevent, people of all ages from experiencing loneliness and/or social isolation, or that intervene early before they become entrenched. It contains a number of cross-cutting policies and commitments to benefit all of society and to seek to provide the basis for people to have greater opportunities for meaningful social contact. It also recognises those at greater risk of experiencing loneliness and social isolation, and the need to reduce the stigma attached to these issues so that people feel better equipped to talk about how they feel.
It establishes four priorities for action: increasing opportunities for people to connect; improving community infrastructure to support people to come together; establishing and maintaining cohesive and supportive communities; and finally building awareness and reducing stigma. These priorities were informed by our public consultation, consultation events and with significant engagement across Government and external stakeholders, and I'm very grateful to all those who have contributed. It's absolutely clear from the consultation response that Government alone cannot solve these issues, although it can foster the right conditions for connections within communities to flourish. The strategy therefore calls upon all parts of society to play a role. We need to change how we think and act upon loneliness and isolation within Government, public services, businesses, communities and as individuals in order to help tackle these issues.
To support this, I'm pleased to inform Members of our plan to launch, later this year, a £1.4 million loneliness and social isolation fund over three years. The fund will support community-based organisations to deliver and test out, or scale up, innovative approaches to tackling loneliness and social isolation. And we'll use these projects to help build our knowledge and contribute to the evidence base.
Our work in developing this strategy has clearly shown that all parts of Government have a role to play in tackling loneliness and isolation. We want to strengthen our cross-Government approach and take action to ensure that we embed consideration of these issues across policy making. To help us achieve this, we will establish a cross-Government advisory group, to also include external partners, to oversee implementation of the strategy, tackle emerging issues and consider what more can be done. We will also publish a report every two years on progress against delivering our commitments. I hope this strategy will build on the excellent work that I know already exists across Wales and help to take us forward. This is just the start; over the months and years ahead, we want to extend our understanding, improve our responses to loneliness and isolation, and ensure that we're taking all the steps necessary to tackle these issues.
Llywydd, this Government remains committed to tackling loneliness and social isolation and to a more connected Wales, and I look forward to updating Members as we make progress to achieve this.
Fel Llywodraeth, fe wnaethom ni ymrwymiad i fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol yn 'Symud Cymru Ymlaen'. Cadarnhawyd pwysigrwydd mynd i'r afael â'r materion hyn hefyd ym mis Rhagfyr 2017 yn yr adroddiad gan y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon. Canolbwyntiodd yr adroddiad hwnnw ar brofiadau pobl hŷn yng Nghymru. Fodd bynnag, roedd yn cydnabod y gall llawer o bobl eraill hefyd brofi unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol. Roedd y ddadl yn y Cyfarfod Llawn ar yr adroddiad hwnnw ym mis Chwefror 2018 yn dangos cefnogaeth drawsbleidiol glir ar gyfer datblygu strategaeth i Gymru. Mae'n bleser gennyf hysbysu'r Aelodau y cyhoeddwyd 'Cymunedau Cysylltiedig: strategaeth ar gyfer mynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol a chreu cysylltiadau cymdeithasol cryfach' yn gynharach heddiw.
Y strategaeth hon yw'r cam cyntaf i'n helpu i newid sut rydym ni'n meddwl am unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol. Mae'n amlinellu ein gweledigaeth ar gyfer Cymru gysylltiedig—un lle mae pawb yn cael y cyfle i ddatblygu cydberthnasau cymdeithasol ystyrlon a lle caiff pobl eu cefnogi ar yr adegau tyngedfennol hynny mewn bywyd pan fyddant fwyaf agored i niwed, a hefyd yn un lle mae pobl yn teimlo y gallant ddweud, 'rwy'n unig', a pheidio â theimlo cywilydd na stigma.
Mae goblygiadau unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol yn llwm. Mae ymchwil wedi dangos y gallant gael effaith ar ein hiechyd corfforol, gyda chysylltiadau â pherygl cynyddol o glefyd coronaidd y galon, strôc a phwysedd gwaed uchel. Gallant hefyd effeithio ar ein hiechyd meddwl, gan gynyddu'r risg o iselder, diffyg hunan-barch a straen. Mae goblygiadau economaidd i'w hystyried hefyd. Er enghraifft, mae Prosiect Eden yn amcangyfrif y gallai cymunedau digyswllt fod yn costio tua £2.6 biliwn y flwyddyn i ni yng Nghymru drwy fwy o alw ar wasanaethau iechyd a phlismona, a chost i gyflogwyr oherwydd straen a diffyg hunan-barch.
Mae ffigurau diweddar wedi dangos graddau'r materion hyn. Dangosodd Arolwg Cenedlaethol Cymru 2017-18 fod 16 y cant o'r boblogaeth dros 16 oed yn dweud eu bod yn teimlo'n unig, gyda'r rhai 16 i 24 oed yn fwy tebygol o ddweud eu bod yn unig na'r rheini sy'n 75 oed neu'n hŷn. Fodd bynnag, gwyddom y gall unrhyw un o unrhyw oedran ac o unrhyw gefndir brofi unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol, o'r person ifanc sy'n symud o'i gartref i ddechrau yn y brifysgol i rywun â chyflwr iechyd hirdymor, neu berson hŷn sy'n gofalu am anwylyd. Yn wir, mae'n debyg ein bod i gyd wedi profi'r teimladau hyn ar ryw adeg yn ein bywydau. Pan fyddan nhw'n dod yn rhai tymor hir ac yn bwrw gwreiddiau, dyna pryd maen nhw'n dod yn broblemus.
Yn unol ag egwyddorion Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, mae'r strategaeth yn canolbwyntio ar ddulliau sy'n lleihau, neu yn atal y risg o unigrwydd a/neu ynysigrwydd cymdeithasol i bobl o bob oedran, neu sy'n ymyrryd yn gynnar cyn i'r teimladau hyn ymwreiddio. Mae'n cynnwys nifer o bolisïau ac ymrwymiadau cynhwysfawr i fod o fudd i gymdeithas gyfan ac i geisio darparu'r sail i bobl gael mwy o gyfleoedd i gael cysylltiadau cymdeithasol ystyrlon. Mae hefyd yn dynodi'r bobl hynny sydd mewn mwy o berygl o brofi unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol, a'r angen i leihau'r stigma sy'n gysylltiedig â'r materion hyn fel bod pobl yn teimlo eu bod mewn sefyllfa well i siarad am eu teimladau.
Mae'n sefydlu pedair blaenoriaeth ar gyfer gweithredu: cynyddu cyfleoedd i bobl gysylltu â'i gilydd; gwella'r seilwaith cymunedol i helpu pobl i ddod at ei gilydd; sefydlu a chynnal cymunedau cydlynus a chefnogol; ac yn olaf codi ymwybyddiaeth a lleihau stigma. Seiliwyd y blaenoriaethau hyn ar ein hymgynghoriad cyhoeddus, ein digwyddiadau ymgynghori ac ar ymgysylltu sylweddol â phob rhan o'r Llywodraeth ac â rhanddeiliaid allanol, ac rwy'n ddiolchgar iawn i bawb sydd wedi cyfrannu. Mae'n gwbl glir o'r ymateb i'r ymgynghoriad na all y Llywodraeth ddatrys y materion hyn ar ei phen ei hun, er y gall feithrin yr amodau priodol er mwyn i gysylltiadau mewn cymunedau ffynnu. Mae'r strategaeth felly'n galw ar i bob rhan o gymdeithas wneud ei rhan. Mae angen i ni newid y ffordd rydym yn meddwl ac yn gweithredu ar unigrwydd ac ynysigrwydd yn y Llywodraeth, gwasanaethau cyhoeddus, busnesau, cymunedau ac fel unigolion er mwyn helpu i fynd i'r afael â'r materion hyn.
I gefnogi hyn, rwy'n falch o roi gwybod i'r Aelodau am ein cynllun i lansio, yn ddiweddarach eleni, cronfa unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol dros dair blynedd gwerth £1.4 miliwn. Bydd y gronfa yn cefnogi sefydliadau yn y gymuned i ddarparu ac arbrofi gyda, neu gynyddu, dulliau arloesol o fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol. A byddwn yn defnyddio'r prosiectau hyn i helpu i gynyddu ein gwybodaeth a chyfrannu at y sail dystiolaeth.
Mae ein gwaith o ddatblygu'r strategaeth hon wedi dangos yn glir bod gan bob rhan o'r Llywodraeth ran i'w chwarae wrth fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd. Rydym ni eisiau cryfhau ein dull trawslywodraethol o weithio a mynd ati i sicrhau ein bod yn ystyried y materion hyn wrth lunio polisïau. Er mwyn ein helpu i gyflawni hyn, byddwn yn sefydlu grŵp cynghori trawslywodraethol, a fydd yn cynnwys partneriaid allanol hefyd, i oruchwylio'r gwaith o weithredu'r strategaeth, mynd i'r afael â materion sy'n dod i'r amlwg ac ystyried beth arall y gellir ei wneud. Byddwn hefyd yn cyhoeddi adroddiad bob dwy flynedd ynglŷn â'r cynnydd o ran cyflawni ein hymrwymiadau. Gobeithio y bydd y strategaeth hon yn adeiladu ar y gwaith rhagorol rwyf yn gwybod sydd eisoes yn digwydd ledled Cymru ac yn gymorth i'n symud ymlaen. Dim ond y dechrau yw hyn; dros y misoedd a'r blynyddoedd i ddod, rydym ni eisiau cynyddu ein dealltwriaeth o unigrwydd ac ynysigrwydd, ymateb yn well iddynt a sicrhau ein bod yn gwneud popeth angenrheidiol i fynd i'r afael â'r materion hyn.
Llywydd, mae'r Llywodraeth hon yn parhau i fod yn ymrwymedig i fynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol ac i Gymru fwy cysylltiedig, ac edrychaf ymlaen at roi'r diweddaraf i'r Aelodau wrth i ni wneud cynnydd i gyflawni hyn.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I'd like to thank you for the statement here today. Around 29 per cent of the population report feeling socially lonely, 91,000 people feel consistently lonely, and the situation is at its worst for our older people. Over half of the people aged 60 to 74, and just under half of people over the age of 75, report feeling lonely. That's pretty sad, really, isn't it? Loneliness is associated with sleep problems, abnormal stress response, high blood pressure, poor quality of life, frailty, depression and increased risk of heart attacks, strokes, depression and dementia. In fact, Age UK has reported that loneliness can be as harmful to our health as smoking 15 cigarettes a day.
Now, as the older people's commissioner noted in the 'State of the Nation' report, Wales is falling behind other parts of the UK. The UK Government introduced a Minister for loneliness in January 2018. Scotland launched its loneliness strategy in December 2018. And, whilst welcoming the publication of the strategy today, I would appreciate just a reason, really, why there was such a delay on the one here in Wales.
I would like to note, though, that I do agree with you that the strategy is just the start. The British Red Cross estimates that each older person who requires services as a result of loneliness and isolation could cost £12,000 per person over the next 15 years. Therefore, I welcome the fact that the strategy will be supported by a £1.4 million loneliness and social isolation fund, and a new single advice fund of £8.4 million.
One question that I do have for you, Minister, and that is: we know that social isolation is helped by people being able to be mobile, to be able to catch a bus, go off to see shops in another town, go off to see their doctor, and the community bus service is really integral, yet, in Wales, we've seen so many of our community bus services actually withdrawn, so I wondered what you are doing to work with the Minister and Deputy to see how we can actually just enforce the fact that, really, taking something away like that is hardly feeding into the prevention and intervention agenda. It's foolhardy and it's not a cost-worthy initiative. What steps will you take to ensure that the new, innovative approaches you will be investing in have strong evidence to ensure that they succeed?
I do agree with the four priorities, but I have some questions about the key commitments. Priority 3, people need a health and social care system that provides well-being and community engagement: we only have to look at my own health board to see how, in some respects—. I know, people coming in through the door of my office, it is often they who feel very badly let down by the health service, and sometimes, the integration in health and social care that was a fundamental part of the social care and well-being Act that we all sat through scrutinising in 2014, which came in 2016—. We still have lots of concerns in the community about the lack of join-up, especially when somebody needs to leave hospital and they need a discharge; quite often, it can take weeks for that actual referral to be made so that people can go home and not be in hospital.
Two, will your strategy look at making more finance available to help deal with the restrictions on domiciliary care visits to enable more time for interactions between carers and housebound clients? I was pleased to see priority 3 highlight the Making Every Contact Count initiative. The Welsh NHS Confederation has written to me stating their belief that more work can be done around that particular agenda. I agree, and the respondents to your consultation highlighted that further work to build the capacity of health professionals to understand the trigger points and the effective support available should be a key priority.
Another question: in addition to exploring the potential for developing specific training, what clear actions can you outline today that will help empower health services and local authority staff to recognise the role that they have in supporting residents making positive changes to their physical and mental health and well-being? As you know, you've rightly pointed out previously that younger people are very likely to report feeling lonely. Your consultation highlighted that many feel that schools have a key role to play. This has fed into the strategy before us today, including priorities 1 and 4.
Calls have also been made, though, for pastoral sessions to be introduced into the school curriculum concentrating on loneliness and social isolation. Having studied the health and well-being area of learning in the curriculum, I believe that schools could consider taking steps to help tackle loneliness. What steps will you be taking to ensure that pastoral sessions focused on loneliness and social isolation are undertaken by every school?
Finally, you are right that a cross-Government approach is needed, and I would like to think, and you certainly have my support, that it should be a cross-party initiative. I am concerned that other portfolios may not be feeding into the agenda as much as you are. You will be establishing an advisory group to oversee the implementation of the strategy, so I wonder whether you have considered asking your Welsh Government colleagues to consult the group on every relevant legislative proposal that is presented to this Assembly, because, quite often, those legislative proposals, actually, whilst doing good in some parts, can impact negatively on other areas. So, what I'm looking for is more joined-up thinking between Welsh Government Ministers as regards this particular strategy. Thank you.
Hoffwn ddiolch i chi am y datganiad yma heddiw. Mae tua 29 y cant o'r boblogaeth yn dweud eu bod yn teimlo'n unig yn gymdeithasol, mae 91,000 o bobl yn teimlo'n unig yn gyson ac mae'r sefyllfa ar ei gwaethaf ymhlith ein pobl hŷn. Mae dros hanner y bobl rhwng 60 a 74, ac ychydig dan hanner y bobl dros 75 oed, yn dweud eu bod yn teimlo'n unig. Mae hynny'n eithaf trist, mewn gwirionedd, onid yw e? Mae unigrwydd yn gysylltiedig â phroblemau cysgu, ymateb yn annaturiol i straen, pwysedd gwaed uchel, ansawdd bywyd gwael, eiddilwch, iselder a mwy o berygl o drawiad ar y galon, strôc, iselder a dementia. Yn wir, mae Age UK wedi dweud y gall unigrwydd fod yr un mor niweidiol i'n hiechyd ag ysmygu 15 sigarét y dydd.
Nawr, fel y dywedodd y comisiynydd pobl hŷn yn yr adroddiad 'Cyflwr y Genedl', mae Cymru'n llithro i fod ar ei hôl hi o gymharu â rhannau eraill o'r DU. Cyflwynodd Llywodraeth y DU Weinidog dros unigrwydd ym mis Ionawr 2018. Lansiodd yr Alban ei strategaeth unigrwydd ym mis Rhagfyr 2018. Ac er ein bod yn croesawu cyhoeddi'r strategaeth heddiw, byddwn i'n gwerthfawrogi rheswm, mewn gwirionedd, pam fu cymaint o oedi ar yr un yma yng Nghymru.
Hoffwn ddweud, serch hynny, fy mod yn cytuno â chi mai dim ond y dechrau yw'r strategaeth. Mae'r Groes Goch Brydeinig yn amcangyfrif y gallai pob person hŷn sydd angen gwasanaethau o ganlyniad i unigrwydd ac ynysigrwydd gostio £12,000 y pen dros y 15 mlynedd nesaf. Felly, rwy'n croesawu'r ffaith y bydd y strategaeth yn cael ei chefnogi gan gronfa unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol gwerth £1.4 miliwn a chronfa cyngor sengl newydd o £8.4 miliwn.
Un cwestiwn sydd gennyf i chi, Gweinidog, sef hyn: gwyddom y gellir helpu i drechu ynysigrwydd cymdeithasol pan fo pobl yn gallu symud o gwmpas, yn gallu dal bws, i fynd i weld siopau mewn tref arall, i fynd i weld eu meddyg, ac mae'r gwasanaeth bws cymunedol yn hanfodol iawn, ac eto, yng Nghymru, rydym ni wedi gweld dileu cynifer o'n gwasanaethau bysiau cymunedol, felly tybed beth yr ydych chi'n ei wneud i weithio gyda'r Gweinidog a'r Dirprwy i weld sut y gallwn ni mewn gwirionedd bwysleisio'r ffaith nad yw cael gwared ar rywbeth fel yna yn cyfrannu o gwbl at yr agenda atal ac ymyrryd. Mae'n wirion ac nid yw'n fenter sy'n gosteffeithiol. Beth fyddwch chi'n ei wneud i sicrhau bod tystiolaeth gref i'r dulliau newydd, arloesol y byddwch yn buddsoddi ynddynt i sicrhau eu bod yn llwyddo?
Rwy'n cytuno â'r pedair blaenoriaeth, ond mae gennyf rai cwestiynau am yr ymrwymiadau allweddol. Blaenoriaeth 3, mae angen system iechyd a gofal cymdeithasol ar bobl sy'n darparu lles ac ymgysylltu â'r gymuned: nid oes ond rhaid inni edrych ar fy mwrdd iechyd fy hun i weld sut, mewn rhai ffyrdd—. Rwy'n gwybod, pobl sy'n dod i mewn drwy ddrws fy swyddfa, yn aml maen nhw'n teimlo eu bod wedi'u siomi'n fawr iawn gan y gwasanaeth iechyd, ac weithiau, y broses o integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol a oedd yn rhan sylfaenol o'r Ddeddf gofal cymdeithasol a lles y buom ni i gyd yn craffu arni drwy 2014, a ddaeth i rym yn 2016—. Mae llawer o bryderon yn y gymuned o hyd ynglŷn â diffyg cydgysylltu, yn enwedig pan fydd angen i rywun adael yr ysbyty a bod angen iddynt gael eu rhyddhau; yn aml iawn, gall gymryd wythnosau i wneud yr union atgyfeiriad hwnnw fel y gall pobl fynd adref a pheidio â bod yn yr ysbyty.
Dau, a fydd eich strategaeth yn ceisio sicrhau bod mwy o arian ar gael i helpu ymdrin â'r cyfyngiadau ar ymweliadau gofal cartref er mwyn sicrhau bod mwy o amser ar gyfer rhyngweithio rhwng gofalwyr a chleientiaid sy'n gaeth i'r tŷ? Roeddwn yn falch o weld blaenoriaeth 3 yn rhoi sylw amlwg i'r fenter Gwneud i Bob Cyswllt Gyfrif. Mae Cydffederasiwn y GIG yng Nghymru wedi ysgrifennu ataf yn datgan eu bod yn credu y gellir gwneud mwy o waith ynghylch yr agenda benodol honno. Rwy'n cytuno, ac roedd y sawl a ymatebodd i'ch ymgynghoriad yn tynnu sylw at y ffaith y dylai'r gwaith pellach i feithrin gallu gweithwyr iechyd proffesiynol i ddeall yr amgylchiadau tyngedfenol a'r cymorth effeithiol sydd ar gael fod yn flaenoriaeth allweddol.
Cwestiwn arall: yn ogystal ag archwilio'r potensial ar gyfer datblygu hyfforddiant penodol, pa gamau gweithredu clir y gallwch eu disgrifio heddiw a fydd yn helpu i rymuso gwasanaethau iechyd a staff awdurdodau lleol i gydnabod y swyddogaeth sydd ganddynt o ran cynorthwyo trigolion i wneud newidiadau cadarnhaol i'w hiechyd a'u lles corfforol a meddyliol? Fel y gwyddoch chi, rydych chi wedi dweud o'r blaen fod pobl iau yn debygol iawn o ddweud eu bod yn teimlo'n unig. Tynnodd eich ymgynghoriad sylw at y ffaith bod llawer yn teimlo bod gan ysgolion ran allweddol i'w chwarae. Mae hyn wedi cyfrannu at y strategaeth sydd ger ein bron heddiw, gan gynnwys blaenoriaethau 1 a 4.
Fodd bynnag, galwyd hefyd am gyflwyno sesiynau bugeiliol i gwricwlwm yr ysgol gan ganolbwyntio ar unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol. Ar ôl astudio'r maes dysgu iechyd a lles yn y cwricwlwm, credaf y gallai ysgolion ystyried gwneud ambell beth i helpu mynd i'r afael ag unigrwydd. Beth wnewch chi i sicrhau bod pob ysgol yn cynnal sesiynau bugeiliol sy'n canolbwyntio ar unigrwydd ac ynysigrwydd cymdeithasol?
Yn olaf, rydych chi'n gywir bod angen dull trawslywodraethol o fynd ati, a hoffwn feddwl, ac mae gennych fy nghefnogaeth yn sicr, y dylai fod yn fenter drawsbleidiol. Rwyf yn pryderu nad yw portffolios eraill o bosib yn cyfrannu at yr agenda gymaint ag yr ydych chi. Byddwch yn sefydlu grŵp cynghori i oruchwylio gweithredu'r strategaeth, felly tybed a ydych chi wedi ystyried gofyn i'ch cyd-Aelodau yn Llywodraeth Cymru ymgynghori â'r grŵp ar bob cynnig deddfwriaethol perthnasol a gyflwynir i'r Cynulliad hwn, oherwydd, yn aml iawn, gall y cynigion deddfwriaethol hynny, mewn gwirionedd, er eu bod yn gwneud daioni mewn rhai rhannau, effeithio'n negyddol ar feysydd eraill. Felly, yr hyn yr wyf yn chwilio amdano yw meddylfryd mwy cydgysylltiedig rhwng Gweinidogion Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r strategaeth benodol hon. Diolch.
I thank Janet Finch-Saunders for her contribution and also for her support for the strategy, and I'll be very happy to work together on the strategy. She said that all people can feel lonely at all ages, and I think that is a very important point—that we cannot say it's just older people who feel lonely, because Janet Finch-Saunders gave the figures for younger people. I totally agree that loneliness and isolation are as harmful as smoking, as Janet Finch-Saunders said.
She referred to other countries, and mentioned that there was a Minister for loneliness in the Westminster Government. The sort of approach we want to have here, really, is that we want everybody to own it. So, rather than have a Minister for loneliness, we want to ensure that all departments accept that they have a responsibility for tackling the issue of loneliness.
She mentions delay in terms of producing the strategy. I'm pleased she welcomes it, now that it has come, but we did have 230 responses to the consultation, which was a very high consultation response. We also held a number of stakeholder meetings. So, in fact, there was an awful lot to consider, and I think the time it's taken has meant that we have a more considered response today.
I'm pleased that she welcomes the funds. In terms of transport, obviously that is one of the issues where we hope to work with the Minister for Economy and Transport, because I absolutely agree that having connections—you need transport, sometimes, and you need accessible transport.
In terms of the health service, bringing health and social care together was, obviously, one of the key issues of the Act, as she said. I think there has been progress through the regional partnership boards and through the intermediate care fund—there have been joint projects. You know, it's obviously taking time for this to happen, but I do believe the progress that is there.
Making every contact count, I think that is something that is absolutely vital, because there are so many vital moments that you can use to take this agenda forward. And, of course, the schools, again, a very important area, and I know she'll be aware of the increase in funding for the counselling that is provided in schools, and also, of course, we are working towards bringing in the whole-school approach. The advisory group, I will keep the Chamber updated about the advisory group as it's developed.
Diolch i Janet Finch-Saunders am ei chyfraniad a hefyd am ei chefnogaeth i'r strategaeth, a byddaf yn hapus iawn inni weithio gyda'n gilydd ar y strategaeth. Dywedodd y gall pawb deimlo'n unig waeth beth fo eu hoed, ac rwy'n credu bod hwnnw'n sylw pwysig iawn—na allwn ni ddweud mai dim ond pobl hŷn sy'n teimlo'n unig, gan fod Janet Finch-Saunders wedi rhoi'r ffigurau ar gyfer pobl iau. Rwy'n cytuno'n llwyr fod unigrwydd ac ynysigrwydd mor niweidiol ag ysmygu, fel y dywedodd Janet Finch-Saunders.
Cyfeiriodd at wledydd eraill, a chrybwyllodd fod Gweinidog dros unigrwydd yn Llywodraeth San Steffan. Y ffordd rydym ni eisiau mynd ati yn y fan yma, mewn gwirionedd, yw ein bod eisiau i bawb berchnogi hynny. Felly, yn hytrach na chael Gweinidog dros unigrwydd, rydym ni eisiau sicrhau bod pob adran yn derbyn bod ganddyn nhw gyfrifoldeb dros fynd i'r afael ag unigrwydd.
Mae'n crybwyll oedi o ran llunio'r strategaeth. Rwy'n falch ei bod yn ei chroesawu, nawr ei bod wedi ei chyhoeddi, ond cawsom 230 o ymatebion i'r ymgynghoriad, a oedd yn ymateb sylweddol iawn i ymgynghoriad. Cynhaliwyd nifer o gyfarfodydd i randdeiliaid hefyd. Felly, mewn gwirionedd, roedd llawer iawn i'w ystyried, ac rwy'n credu bod yr amser y mae hyn wedi cymryd wedi golygu bod gennym ni ymateb mwy ystyriol heddiw.
Rwy'n falch ei bod yn croesawu'r arian. O ran trafnidiaeth, mae'n amlwg mai dyna un o'r materion pryd yr ydym yn gobeithio gweithio gyda'r Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, oherwydd rwy'n cytuno'n llwyr fod cael cysylltiadau—mae angen cludiant arnoch chi, weithiau, ac mae angen cludiant hygyrch arnoch chi.
O ran y gwasanaeth iechyd, roedd dod ag iechyd a gofal cymdeithasol ynghyd, yn amlwg, yn un o'r materion allweddol yn y Ddeddf, fel y dywedodd hi. Credaf y bu cynnydd drwy'r byrddau partneriaeth rhanbarthol a thrwy'r gronfa gofal canolraddol—cafwyd prosiectau ar y cyd. Wyddoch chi, mae'n amlwg yn cymryd amser i hyn ddigwydd, ond rwyf yn credu y gwnaed cynnydd.
Gwneud i bob cyswllt gyfrif, rwy'n credu bod hynny'n rhywbeth sy'n gwbl hanfodol, oherwydd bod cymaint o adegau hanfodol y gallwch eu defnyddio i hyrwyddo'r agenda hon. Ac, wrth gwrs, mae'r ysgolion, unwaith eto, yn faes pwysig iawn, ac rwy'n gwybod y bydd yn ymwybodol o'r cynnydd yn y cyllid ar gyfer y cwnsela sy'n cael ei ddarparu mewn ysgolion, a hefyd, wrth gwrs, rydym yn gweithio tuag at gyflwyno'r dull ysgol gyfan. Y grŵp cynghori, byddaf yn sicrhau bod y Siambr yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am y grŵp cynghori wrth iddo gael ei ddatblygu.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog am y datganiad yma. Roeddwn i'n aelod o'r pwyllgor iechyd yn ôl ddwy flynedd ac ychydig yn ôl pan wnaethom ni gyhoeddi’r adroddiad. Roeddech chithau, Ddirprwy Weinidog, yn rhan o’r pwyllgor ar y pryd, ac mi roedd o’n ymgynghoriad ganddom ni fel pwyllgor wnaeth greu argraff arnaf fi, mewn difrif, pan fydd rhywun yn sylweddoli, p’un ai’r effaith ar iechyd, fel glywsom ni yn fan yna, yr effaith yn debyg i smocio ac yn y blaen, ond mi wnaeth o hefyd ei gwneud hi’n glir i mi fod yna gamau y mae’r Llywodraeth yn gallu eu cymryd. Wrth gwrs, mae’r camau sydd yn cael eu cymryd yn rhai dwi’n eu croesawu. Beth rydw i wastad eisiau ei weld ydy oes yna fwy mae’n bosib i wneud.
Rhyw bedwar, dwi’n meddwl, o gwestiynau sydd gennyf i yn fan hyn. Mae’r ffigyrau, onid ydynt, yn drawiadol iawn, y clywsom ni ganddoch chi yn fan yna? Mae yna fwy o bobl ifanc rhwng 16 a 24 oed yn debyg o adrodd eu bod nhw’n unig na phobl dros 75 oed. Mae hynny’n mynd yn groes, rhywsut, i’r canfyddiad fyddai ganddom ni. Ond o ystyried hynny, rydym ni’n gwybod bod y grŵp oedran hwnnw neu gyfran ohonyn nhw’n wynebu pwysau mawr i lwyddo mewn addysg, yn fwy tebyg o wynebu problemau fel bwlio ar-lein na chenedlaethau eraill, maen nhw hefyd yn wynebu dyfodol o ran newid hinsawdd a Brexit na wnaethon nhw ddewis eu hunain. Felly, mae yna bob mathau o bwysau. Felly, does yna ddim syndod, o bosib, eu bod nhw’n adrodd eu bod nhw’n teimlo’n unig ac yn ynysig. Rydw i’n meddwl, tybed ydy’ch cynllun chi’n bwriadu mynd i’r afael â hyn yn benodol, er enghraifft, drwy weithio efo colegau addysg bellach, efo prifysgolion ac yn y blaen, er mwyn sicrhau eu bod nhw’n gallu gwneud beth y gallan nhw fel sectorau i helpu.
Yn ail, o ran tai, a fyddai’r Llywodraeth yn derbyn, pan rydym ni’n sôn am adeiladu tai, y dylem ni fod yn sôn mewn difrif am adeiladu cymunedau? A fyddai’r Gweinidog felly’n cytuno efo fi y dylai datblygiadau tai gynnwys adnoddau cymunedol hefyd, ac a fyddai hi’n barod i siarad efo ei chyd-Aelodau o’r Cabinet i sicrhau bod deddfau cynllunio, er enghraifft, yn cael eu cryfhau er mwyn sicrhau bod hyn yn digwydd?
Symud ymlaen at gwestiwn arall. Pa bynnag oedran rydych chi’n sôn amdano fo, pa bynnag genhedlaeth, mae yna ryw eliffant yn yr ystafell yn fan hyn hefyd, o ran un broblem fawr sydd wedi bod ydy’r toriadau dwfn iawn mewn cyllidebau llywodraeth leol dros y ddegawd ddiwethaf. Rydym ni wedi gweld toriadau i ganolfannau dydd, i drafnidiaeth gyhoeddus y mae llawer o bobl yn dibynnu arnyn nhw, a mwy o gostau neu bris uwch yn cael ei godi am ddefnyddio adnoddau hamdden neu chwaraeon, ac yn y blaen. Felly, rydw i’n gofyn: ydy £1.4 miliwn dros dair blynedd go iawn yn mynd i hyd yn oed gwneud dent yn y broblem yma? Onid beth ddylem ni fod yn ei wneud mewn difrif ydy sicrhau bod llywodraeth leol yn cael ei chyllido’n iawn fel bod nhw’n gallu gwneud penderfyniadau gwell er mwyn taclo unigrwydd ac unigedd?
Ac yn olaf, mae yna grŵp cynghori newydd yn cael ei sefydlu yn fan hyn a gofyn i hwnnw adrodd yn ôl ar ei gynnydd bob dwy flynedd. Rŵan, rhaglen tair blynedd ydy’r arian yma sy’n cael ei gyhoeddi heddiw, felly erbyn i’r adroddiad cyntaf gael ei gyhoeddi, llai na blwyddyn fydd yna ôl i roi ffocws ar adnabod y cynlluniau sy’n gweithio’n dda ac o bosib 'scale-io' y rheini i fyny. Felly, ai drwy'r math yma o grŵp cynghori mae’r ffordd orau o sicrhau arfer da mewn delifro canlyniadau go iawn yn y maes yma?
Thank you to the Deputy Minister for the statement. I was a member of the health committee two years and a bit back when we published that report, and you, Deputy Minister, were a member of the committee at the time. It was a committee consultation that made quite an impression on me when one realises the impact on health, which is similar to smoking, as we've already heard, but it also made it clear to me that there are steps that the Government can take. Of course, the steps being taken are ones that I welcome. What I always want to know is whether there is more that can be done.
I think I have some four questions here. The figures are very striking, aren’t they? There are more young people between 16 and 24 who are likely to report feeling lonely than there are people over 75. That contradicts the perception that we may have. But, given those figures, we know that that age group or a percentage of them face huge pressures to succeed in education, they are more likely to face problems such as online bullying than older generations, and they also face a future in terms of Brexit and climate change that they didn't choose for themselves. There are all sorts of pressures on them. So it’s not surprising perhaps that they are reporting feeling lonely and isolated. I wonder whether your strategy intends to tackle this specifically, for example, by working with FE colleges, universities, and so on, in order to ensure that they can do what they can as sectors to help.
Secondly, in terms of housing, would the Government accept that when we talk about house building, we should be talking about building communities? Would the Minister agree with me that housing developments should include community resources too, and would she be willing to speak to her fellow Ministers to ensure that planning legislation is strengthened in order to ensure that this does happen?
If I could move on to my next question, whatever age group you're talking about and whatever generation you're talking about, there is an elephant in the room here too in terms of there being one major problem, and that is the major cuts in local government funding over the past decade. We have seen cuts to day centres, we have seen cuts in public transport that so many people rely on, and we've seen higher prices charged for the use of leisure and sports facilities, and so and so forth. So, I would ask whether £1.4 million over three years is truly going to make a dent in this problem. Shouldn't we be really ensuring that local government is funded properly, so that they can make better decisions in order to tackle loneliness and isolation?
Finally, there is a new advisory group to be established, and that will be asked to report back on progress every two years. Now, it’s a three-year programme; that’s the funding that’s being announced today, so by the time the first report will be published, there will be less than a year left to focus on identifying the schemes that work well and possibly scaling those up. So, is this kind of advisory group the best way of ensuring best practice in delivering real results in this area?
Thank you very much and thank you for your support for the strategy. Certainly, the impact on health you clearly recognised—as bad as smoking cigarettes. I mean, it's very stark, and I'm very pleased that you welcome the steps.
In terms of young people aged 16 to 24, I think it's absolutely crucial that we do work to help identify those young people, and so, I would certainly see us working with the further education colleges and the universities. I think it's also very important the fact that we have a re-launched youth service and increased funding that the Government has given to the youth service. Because I think the youth service is an area where young people can lose the feeling of isolation, and I think youth workers, with their particular skills, are able to work very closely with young people and to address these issues. So, I think the youth service is very important, and I'm very pleased the Government has been able to increase the funding for the youth service.
Housing, yes, I have had a meeting with many Government Ministers, actually, about this strategy because it is crucial that we do see it as a whole-Government strategy and that every department needs to be involved. I went, this morning, to Newport, where I was in a complex—Pobl—where a community hub was provided along with the accommodation for apartments within the building, and also with small bungalows outside. And we were able to meet the residents and also meet the Reality Theatre who work with tackling stigma, and it was very impressive. You could see that this housing development had really included the things that people need to have good lives in terms of having somewhere to meet, somewhere where they can share experiences. So, I think housing is absolutely crucial, and we can do a lot more, I think, in terms of developing suitable housing.
Then, major cuts in local government, of course that is a huge issue and we know that many facilities have been lost, but we have been able to provide some funding, through the ICF, for local hubs, and I think they are certainly developing in a way that does provide support for people in the community. And £1.4 million is a 'dent', as you said, compared to what is needed, but what we are saying, really, is that this strategy is for every department and for all the spending that happens. And all the spending and all the initiatives that take place, we want to be sure that loneliness and isolation is part of that spending. So, the £1.4 million is to provide for some experimental small projects, which we will obviously evaluate in this new advisory group. I mean, the new advisory group will have external people on it who will bring some expertise of working in the field, and I think we will have to see how that group develops.
Diolch yn fawr iawn i chi a diolch am eich cefnogaeth i'r strategaeth. Yn sicr, yr effaith ar iechyd yr oeddech yn ei chydnabod yn glir—cynddrwg ag ysmygu sigaréts. Hynny yw, mae'n llwm iawn, ac rwy'n falch iawn eich bod yn croesawu'r camau.
O ran pobl ifanc rhwng 16 a 24 oed, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl hanfodol ein bod yn gweithio i helpu i nodi'r bobl ifanc hynny, ac felly, rwy'n sicr yn rhagweld y gallem ni weithio gyda'r colegau addysg bellach a'r prifysgolion. Rwy'n credu ei bod hi'n ffaith bwysig iawn hefyd bod gennym ni wasanaeth ieuenctid wedi'i ail-lansio a mwy o arian y mae'r Llywodraeth wedi'i roi i'r gwasanaeth ieuenctid. Oherwydd rwy'n credu bod y gwasanaeth ieuenctid yn faes lle gall pobl ifanc golli'r teimlad o fod yn ynysig, ac rwy'n credu y gall gweithwyr ieuenctid, gyda'u sgiliau penodol, weithio'n agos iawn gyda phobl ifanc a mynd i'r afael â'r materion hyn. Felly, rwy'n credu bod y gwasanaeth ieuenctid yn bwysig iawn, ac rwy'n falch iawn bod y Llywodraeth wedi gallu cynyddu'r cyllid ar gyfer y gwasanaeth ieuenctid.
Tai, do, fe gefais gyfarfod â llawer o Weinidogion y Llywodraeth, a dweud y gwir, am y strategaeth hon oherwydd ei bod yn hanfodol inni ei gweld fel strategaeth Llywodraeth gyfan a bod angen cynnwys pob adran. Euthum, y bore 'ma, i Gasnewydd, lle'r oeddwn ar safle—Pobl—lle mae canolfan gymunedol wedi ei darparu ynghyd â fflatiau yn yr adeilad, a lle ceir byngalos bychain hefyd y tu allan. Ac roeddem yn gallu cwrdd â'r preswylwyr a hefyd cwrdd â'r Theatr Realiti sy'n gweithio i geisio mynd i'r afael â stigma, ac roedd yn drawiadol iawn. Gallech weld bod y datblygiad tai hwn mewn difrif calon wedi cynnwys y pethau y mae eu hangen ar bobl i gael bywydau da o ran cael rhywle i gyfarfod, rhywle lle gallant rannu profiadau. Felly, rwy'n credu bod tai yn gwbl hanfodol, a gallwn wneud llawer mwy, rwy'n credu, o ran datblygu tai addas.
Yna, toriadau mawr ym maes Llywodraeth Leol, wrth gwrs, mae hynny'n fater enfawr a gwyddom fod llawer o gyfleusterau wedi'u colli, ond rydym ni wedi gallu darparu rhywfaint o arian, drwy'r Gronfa Gofal Integredig, ar gyfer canolfannau lleol, a chredaf eu bod yn sicr yn datblygu mewn ffordd sydd yn darparu cymorth i bobl yn y gymuned. A dim ond 'dent' yw £1.4 miliwn, fel y dywedoch chi, o'i gymharu â'r hyn sydd ei angen, ond yr hyn yr ydym yn ei ddweud, mewn gwirionedd, yw bod y strategaeth hon ar gyfer pob adran ac ar gyfer yr holl wariant a wneir. A'r holl wariant a'r holl fentrau sy'n digwydd, rydym ni eisiau bod yn sicr bod unigrwydd ac ynysigrwydd yn rhan o'r gwariant hwnnw. Felly, mae'r £1.4 miliwn i ddarparu ar gyfer rhai prosiectau bach arbrofol, y byddwn yn amlwg yn eu gwerthuso yn y grŵp cynghori newydd hwn. Hynny yw, bydd gan y grŵp cynghori newydd bobl allanol arno a fydd yn dod â pheth arbenigedd o weithio yn y maes, a chredaf y bydd yn rhaid inni weld sut mae'r grŵp hwnnw'n datblygu.
I really welcome your statement today, but I want to particularly focus on 16 to 24-year-olds and loneliness, and to recognise, as it says in your statement, that 60 per cent of that population do suffer some loneliness at some stage in their lives. Unemployment, of course, is a main driver for that, and there are things that the Welsh Government is doing in terms of training and education that will help keep young people engaged in the workplace or any other opportunities and chances that they have. And some of those are going to perhaps be volunteering in, particularly, community activities where they live.
It's already been said that local authorities, investment in community provision for young people, has seen, over the years, some budget cuts due to the austerity agenda, and that, again, does feed in to this isolation and loneliness, and particularly in rural areas like the area that I cover.
But one area where community activity is probably extremely prominent is sport, and that is fantastic, in the main, for young males in particular, but we all know that the evidence shows us—and there's been plenty of evidence presented—that young women around the age of 15 or 16 do, in the main, drop out of actively being engaged in sport. So, I wonder whether this group might look at, perhaps, some way of engaging, or keeping young girls engaged in that.
I welcome the £1.4 million that the Government is going to invest within the next three years, and I do welcome the advisory group that will work right across all of the Government. I would identify—and Rhun has already identified—that cyber bullying is probably the major part of isolation. When young people, or anybody, but I'm talking particularly about young people, feel bullied even in their home, where in the past young people would have been able to shut the door and know that they felt quite safe, cyber bullying actually impacts right into where they exist and how they live. So, I'd be really interested to see if any work is being done around that and whether the Government would look at any possible schemes that would encourage exchanging ideas or maybe even some equipment that would allow young people to have opportunities to trial some activities that might otherwise be unavailable to them because of poverty.
Rwyf yn wirioneddol groesawu eich datganiad heddiw, ond rwyf eisiau canolbwyntio'n benodol ar bobl ifanc 16 i 24 oed ac unigrwydd, a chydnabod, fel y dywedir yn eich datganiad, fod 60 y cant o'r boblogaeth honno'n dioddef rhywfaint o unigrwydd ar ryw adeg yn ystod eu bywyd. Mae diweithdra, wrth gwrs, yn un o brif achosion hynny, ac mae yna bethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud o ran hyfforddiant ac addysg a fydd yn helpu i gadw pobl ifanc yn rhan o'r gweithle neu unrhyw gyfleoedd a phosibiliadau eraill sydd ganddynt. Ac efallai bydd rhai o'r rheini yn gwirfoddoli, mewn gweithgareddau cymunedol yn arbennig, yn y lleoedd y maen nhw'n byw ynddyn nhw.
Dywedwyd eisoes bod awdurdodau lleol, drwy fuddsoddi mewn darpariaeth gymunedol i bobl ifanc, wedi gweld, dros y blynyddoedd, rai toriadau cyllideb oherwydd yr agenda cyni, a bod hynny, unwaith eto, yn cyfrannu at yr ynysigrwydd a'r unigrwydd hwn, ac yn enwedig mewn ardaloedd gwledig fel yr ardal yr wyf i'n ei chynrychioli.
Ond un maes lle mae'n debyg bod gweithgarwch cymunedol yn hynod o amlwg yw chwaraeon, ac mae hynny'n wych, yn bennaf, ar gyfer dynion ifanc yn arbennig, ond gwyddom i gyd fod y dystiolaeth yn dangos i ni—ac mae digon o dystiolaeth wedi'i chyflwyno—bod menywod ifanc oddeutu 15 neu 16 oed, ar y cyfan, yn rhoi'r gorau i gymryd rhan mewn chwaraeon. Felly, tybed a allai'r grŵp hwn edrych, efallai, ar ryw ffordd o ymgysylltu, neu gadw merched ifanc yn rhan o hynny.
Croesawaf yr £1.4 miliwn y mae'r Llywodraeth yn mynd i'w fuddsoddi yn ystod y tair blynedd nesaf, ac rwyf yn croesawu'r grŵp cynghori a fydd yn gweithio gyda phob rhan o'r Llywodraeth. Byddwn yn nodi—ac mae Rhun eisoes wedi nodi—bod seiberfwlio mae'n siŵr yn rhan fawr o ynysigrwydd. Pan fydd pobl ifanc, neu unrhyw un, ond rwy'n sôn yn arbennig am bobl ifanc, yn teimlo eu bod yn cael eu bwlio hyd yn oed yn eu cartref, pryd yn y gorffennol byddai pobl ifanc wedi gallu cau'r drws a gwybod eu bod yn teimlo'n eithaf diogel, mae seiberfwlio yn effeithio mewn gwirionedd arnyn nhw hyd yn oed yn y fan lle maen nhw'n bodoli a sut y maen nhw'n byw. Felly, byddai gennyf ddiddordeb mawr i weld a oes unrhyw waith yn cael ei wneud yn hynny o beth a pha un a wnaiff y Llywodraeth edrych ar unrhyw gynlluniau posib a fyddai'n annog cyfnewid syniadau neu efallai hyd yn oed rhywfaint o offer a fyddai'n caniatáu i bobl ifanc gael cyfleoedd i roi cynnig ar rai gweithgareddau na fyddai fel arall efallai ar gael iddynt oherwydd tlodi.
I thank Joyce Watson for those very helpful comments. Again, she emphasised 16 to 24-year-olds, which I think is a crucial area. Obviously, some of those young people will still be in school and so I think it is very important that we continue our work in terms of mental health on the whole-school approach, and that is something that the Government is following up with the task and finish group. As I said in my response to Rhun ap Iorwerth, the work with training colleges and education is crucial.
She mentioned volunteering, and I think that is an area that we've certainly identified as somewhere people can lose the feeling of isolation and loneliness as well as making a huge contribution to society. So, the Government does fund the Wales Council for Voluntary Action to encourage and train volunteers and to provide expertise on this subject. Certainly, volunteering is an area that I do see as crucial as a way forward.
Joyce Watson also mentioned rural areas, and I think that that is an important point, because I think that research that has been done into loneliness and isolation in rural areas, as compared to city areas, has shown very little difference, but what we do know is, of course, in rural areas is the connectedness, which I've already mentioned—how important it is to have the transport available. So, there is that particular issue in the rural areas.
And now sport: sport is obviously a great opportunity for health, for enjoyment, and I think the research does show that it does help you to deal with depression, isolation and loneliness. So, certainly, sport is something that we will be working very closely on with Sport Wales and hoping to include on the questionnaires and research that they do a question about loneliness and isolation. Of course, we must make sure that everybody who benefits from sport is across every part of society. She makes the very important point about engaging young women.
And then finally, the final point, I think, was on cyber bullying. That is a very important point about people feeling isolated and lonely in their own homes, and I think this is an area that we certainly would want to follow up.
Diolch i Joyce Watson am y sylwadau defnyddiol iawn yna. Unwaith eto, pwysleisiodd bobl ifanc 16 i 24 oed, sy'n faes hollbwysig yn fy marn i. Yn amlwg, bydd rhai o'r bobl ifanc hynny yn dal i fod yn yr ysgol ac felly credaf ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn parhau â'n gwaith o ran iechyd meddwl mewn modd sy'n rhoi sylw i'r ysgol gyfan, ac mae hynny'n rhywbeth y mae'r Llywodraeth yn ei drafod gyda'r grŵp gorchwyl a gorffen. Fel y dywedais yn fy ymateb i Rhun ap Iorwerth, mae'r gwaith gyda cholegau hyfforddi ac addysg yn hollbwysig.
Soniodd am wirfoddoli, ac rwy'n credu bod hwnnw'n faes yr ydym ni'n sicr wedi'i nodi fel rhywle lle gall pobl golli'r teimlad o unigrwydd ac ynysigrwydd yn ogystal â gwneud cyfraniad enfawr i gymdeithas. Felly, mae'r Llywodraeth yn ariannu Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru i annog a hyfforddi gwirfoddolwyr ac i ddarparu arbenigedd ar y pwnc hwn. Yn sicr, mae gwirfoddoli yn faes yr wyf yn ei weld yn hanfodol fel ffordd ymlaen.
Soniodd Joyce Watson am ardaloedd gwledig hefyd, a chredaf fod hwnnw'n bwynt pwysig, oherwydd credaf nad yw'r ymchwil a wnaethpwyd i unigrwydd ac ynysigrwydd mewn ardaloedd gwledig, o gymharu ag ardaloedd dinesig, wedi dangos fawr o wahaniaeth, ond yr hyn a wyddom ni yw, wrth gwrs, mai cyswllt yw'r broblem mewn ardaloedd gwledig, yr wyf eisoes wedi sôn amdano—pa mor bwysig yw sicrhau bod y drafnidiaeth ar gael. Felly, ceir y mater penodol hwnnw yn yr ardaloedd gwledig.
A nawr chwaraeon: mae chwaraeon yn amlwg yn gyfle gwych o ran iechyd, a mwynhad, ac rwy'n credu bod yr ymchwil yn dangos ei fod yn eich helpu i ymdrin ag iselder, unigrwydd ac ynysigrwydd. Felly, yn sicr, mae chwaraeon yn rhywbeth y byddwn yn gweithio'n agos iawn arno gyda Chwaraeon Cymru ac yn gobeithio cynnwys cwestiwn am unigrwydd ac ynysigrwydd ar yr holiaduron y maen nhw'n eu llunio ac yn yr ymchwil y maen nhw'n ei wneud. Wrth gwrs, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bob pawb o bob rhan o gymdeithas yn manteisio ar chwaraeon ar draws pob rhan o gymdeithas. Mae'n gwneud y pwynt pwysig iawn ynglŷn ag ennyn a chadw diddordeb menywod ifanc.
Ac yna yn olaf, roedd y pwynt olaf, rwy'n credu, yn cyfeirio at seiberfwlio. Mae hwnnw'n bwynt pwysig iawn ynglŷn â phobl yn teimlo'n ynysig ac yn unig yn eu cartrefi eu hunain, a chredaf fod hwn yn faes y byddem yn sicr eisiau rhoi sylw iddo.
Thank you for your statement, Minister. As you are no doubt aware, tackling loneliness and isolation has been one of my top priorities and I'm pleased that you have also made it yours. I look forward to working with you on this subject. I was also proud to be part of the health committee, and we evidenced much, both inside and outside the Assembly. So, I was pleased with my interaction at that time. With around a third of our nation experiencing loneliness, we obviously have to act.
As you rightly point out, Minister, loneliness and isolation can have extensive impacts on our physical and mental well-being. Evidential studies have shown increased risk of heart attack, stroke and dementia from social isolation as well as high instances of depression, anxiety and sleep abnormalities.
Unfortunately, there are a multitude of reasons why someone can become socially isolated and lonely. We have to do all that we can to mitigate as many factors as we can. Loneliness and isolation are not defined by age, and whilst social media can enhance social interaction, it can also lead to bullying and people withdrawing from such activity.
So, Minister, your action plan’s top priority is to increase opportunities for people to connect. What discussions have you had with ministerial colleagues and local government about reversing and preventing the closure of libraries, day centres and leisure facilities? These community facilities are a lifeline for many, many people, particularly the elderly, and are key in preventing isolation.
I note from the strategy that you are giving focus to tackling digital exclusion. Whilst this is to be welcome and digital connectivity can play a role in tackling loneliness, I think we must err on the side of some caution here. Increasing digitisation can deny many elderly people meaningful human contact. So, Minister, what actions will you take to mitigate this risk? Staying with digital inclusion, Minister, what role do you see digital voice assistants playing in your strategy?
Community groups play an essential role in tackling isolation. The fantastic Hen Shed in Maesteg, which is in my region, is a great example of how voluntary groups can be at the forefront of our approach. So, Minister, what can your Government do to support groups like hen sheds and men’s sheds? Have you or your colleagues spoken to the Treasury to discuss what financial support can be offered such as VAT and business rates exemptions et cetera?
Finally, Minister, your strategy lists community infrastructure as its second priority. Apart from free rail travel for accompanied under-16s, there is scant mention of public transport. Minister, do you agree with me that good public transport links should be a priority in tackling isolation? What discussions have you had with the Minister for transport regarding measures to improve public transport links across Wales? Thank you. Diolch yn fawr.
Diolch am eich datganiad, Gweinidog. Fel y gwyddoch chi mae'n siŵr, bu mynd i'r afael ag unigrwydd ac ynysigrwydd yn un o'm prif flaenoriaethau ac rwy'n falch eich bod chithau hefyd wedi'i wneud yn un o'ch rhai chi. Edrychaf ymlaen at weithio gyda chi ar y mater hwn. Roeddwn hefyd yn falch o fod yn rhan o'r pwyllgor iechyd, ac fe roesom ni dystiolaeth helaeth, y tu mewn a'r tu allan i'r Cynulliad. Felly, roeddwn i'n falch o'm rhyngweithio bryd hynny. Gydag oddeutu traean ein cenedl yn profi unigrwydd, mae'n amlwg bod yn rhaid i ni weithredu.
Fel y dywedwch chi, Gweinidog, mae unigrwydd ac ynysigrwydd yn gallu effeithio'n helaeth ar ein lles corfforol a meddyliol. Mae astudiaethau tystiolaethol wedi dangos mwy o risg o drawiad ar y galon, strôc a dementia yn sgil ynysigrwydd cymdeithasol yn ogystal ag achosion uchel o iselder, gorbryder a phatrymau cysgu annarferol.
Yn anffodus, mae llu o resymau pam y gall rhywun deimlo ynysigrwydd ac unigrwydd cymdeithasol. Rhaid inni wneud popeth a allwn ni i liniaru cynifer o ffactorau ag y gallwn ni. Nid yw unigrwydd ac ynysigrwydd yn cael eu diffinio yn ôl oedran, ac er bod y cyfryngau cymdeithasol yn gallu gwella rhyngweithio cymdeithasol, gall hefyd arwain at fwlio a phobl yn encilio o weithgarwch o'r fath.
Felly, Gweinidog, prif flaenoriaeth eich cynllun gweithredu yw cynyddu'r cyfleoedd i bobl gysylltu. Pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda'ch cyd-Weinidogion a llywodraeth leol ynghylch gwrthdroi ac atal cau llyfrgelloedd, canolfannau dydd a chyfleusterau hamdden? Mae'r cyfleusterau cymunedol hyn yn achubiaeth i lawer iawn iawn o bobl, yn enwedig yr henoed, ac maen nhw'n allweddol i atal ynysigrwydd.
Sylwaf o'r strategaeth eich bod yn canolbwyntio ar fynd i'r afael ag allgáu digidol. Er bod hyn i'w groesawu a bod cysylltedd digidol yn gallu chwarae rhan wrth fynd i'r afael ag unigrwydd, rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn ofalus iawn yn hyn o beth. Gall mwy o ddigideiddio atal llawer o bobl hŷn rhag cael cysylltiad dynol ystyrlon. Felly, Gweinidog, beth wnewch chi i liniaru'r perygl yma? Gan aros gyda chynhwysiant digidol, Gweinidog, pa swyddogaeth ydych chi'n credu bydd i gynorthwywyr llais digidol yn eich strategaeth?
Mae gan grwpiau cymunedol swyddogaeth hanfodol wrth fynd i'r afael ag ynysigrwydd. Mae'r Sied Merched gwych ym Maesteg, sydd yn fy rhanbarth i, yn enghraifft ardderchog o sut y gall grwpiau gwirfoddol fod ar flaen y gad o ran ein dull gweithredu. Felly, Gweinidog, beth all eich Llywodraeth ei wneud i gefnogi grwpiau fel siediau merched a siediau dynion? A ydych chi neu'ch cydweithwyr wedi siarad â'r Trysorlys i drafod pa gymorth ariannol y gellir ei gynnig megis eithrio rhag TAW ac ardrethi busnes ac ati?
Yn olaf, Gweinidog, mae eich strategaeth yn rhestru seilwaith cymunedol fel ei hail flaenoriaeth. Ar wahân i deithio am ddim ar drenau i'r rhai dan 16 oed sy'n teithio â rhywun arall, prin yw'r sôn am drafnidiaeth gyhoeddus. Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi y dylai cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus da fod yn flaenoriaeth wrth fynd i'r afael ag ynysigrwydd? Pa drafodaethau ydych chi wedi'u cael gyda'r Gweinidog trafnidiaeth ynghylch mesurau i wella cysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus ledled Cymru? Diolch. Diolch yn fawr.
I thank Caroline Jones for her contribution, and recognise that we were on the health committee together, along with Rhun ap Iorwerth, and the Chair is now here as well—and did that very outstanding report, I think, about loneliness and isolation, particularly in relation to older people. So, Caroline Jones recognises the health risks, and she says that there are many reasons why people suffer from loneliness and isolation. But I think it's important to remember that there are trigger points when it is much more likely that people will suffer in that way, such as retirement—retirement does cause isolation and loneliness—and bereavement. And there are many trigger points, which I think it is possible for us to become more aware of, which means that we will be able to tackle those issues better.
One of the things that we are very keen to do is to try to get rid of the stigma of loneliness and isolation, making it possible for people to be able to say, 'I'm lonely', without it seeming like it's something to be ashamed of. So, I think that is one of the things—as much as we can talk about loneliness and isolation. And we're using Public Health Wales, who are having a conversation about well-being, to see what we can find out about what the public is thinking and saying about these things in order to raise awareness.
And then, of course, I have met with most of my ministerial colleagues to discuss how we can tackle these issues. Because, again, I've got to reiterate that this is a cross-Government approach, and it's certainly not something the Government alone can do—this is a whole-societal issue, so what Government can do is to try to lead the way and raise awareness, but we can't solve it. So, that's very important, I think, to remember.
The issue about the closure of local facilities has come up earlier on in this debate, and obviously it is a huge loss for many people who may have made the focus of their lives in a local community centre or a local library. But as I said, we are helping to fund the creation of hubs, which certainly is happening in Cardiff, where libraries are converting to hubs, and where there are places for people to come and get information and to mix and to have gardening classes and a whole range of things. I think that's the sort of thing we've got to really develop.
In terms of digital exclusion, yes, we are working to help people become more digitally included, and one of the inter-generational projects we've had, which is so important, is where young people go and help older people to be able to use digital means to keep in contact with their families, and to Skype their families who may live on the other side of the world. I think it's very important that we do that, but always bearing in mind, as she said, that there are some people who need other, more traditional means of having contact.
She mentions the importance of the voluntary groups—hen sheds, men's sheds, all the ones we know are doing such huge work in order to keep people connected and to keep people joined. Obviously, they are a key part of our strategy as we go forward, as indeed they are a key part of the Government's strategy. And, again, community infrastructure and good public transport links we know is one of the absolute key issues that we'll be addressing.
Diolch i Caroline Jones am ei chyfraniad, ac rwy'n cydnabod y buom ni ar y pwyllgor iechyd gyda'n gilydd, ynghyd â Rhun ap Iorwerth, ac mae'r Cadeirydd yma bellach hefyd—ac fe gyflwynodd yr adroddiad rhagorol hwnnw, rwy'n credu, am unigrwydd ac ynysigrwydd, yn enwedig mewn cysylltiad â phobl hŷn. Felly, mae Caroline Jones yn cydnabod y risgiau i iechyd, ac mae'n dweud bod llawer o resymau pam mae pobl yn dioddef o unigrwydd ac ynysigrwydd. Ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cofio bod adegau tyngedfennol pan fydd hi'n llawer mwy tebygol y bydd pobl yn dioddef fel hyn, megis ymddeol—mae ymddeol yn achosi ynysigrwydd ac unigrwydd—a phrofedigaeth. Ac mae llawer o adegau tyngedfennol, y credaf ei bod hi'n bosib inni fod yn fwy ymwybodol ohonyn nhw, sy'n golygu y byddwn yn gallu mynd i'r afael â'r materion hynny'n well.
Un o'r pethau yr ydym ni'n awyddus iawn i'w wneud yw ceisio cael gwared â'r stigma sy'n ymwneud ag unigrwydd ac ynysigrwydd, gan ei gwneud hi'n bosib i bobl allu dweud, 'rwy'n unig', heb iddo ymddangos fel rhywbeth y dylai fod yn gywilydd ei gyfaddef. Felly, rwy'n credu mai dyna un o'r pethau—cymaint ag y gallwn ni siarad am unigrwydd ac ynysigrwydd. Ac rydym ni'n defnyddio Iechyd Cyhoeddus Cymru, sy'n cael sgwrs am les, i weld beth y gallwn ni ganfod am yr hyn y mae'r cyhoedd yn ei feddwl ac yn ei ddweud am y pethau hyn er mwyn codi ymwybyddiaeth.
Ac yna, wrth gwrs, rwyf wedi cyfarfod â'r rhan fwyaf o'm cyd-Weinidogion i drafod sut y gallwn fynd i'r afael â'r materion hyn. Oherwydd, unwaith eto, mae'n rhaid i mi ailadrodd bod hwn yn ddull trawslywodraethol, ac yn sicr nid yw'n rhywbeth y gall y Llywodraeth ei wneud ar ei phen ei hun—mae hwn yn fater ar gyfer y gymdeithas gyfan, felly yr hyn y gall y Llywodraeth ei wneud yw ceisio arwain y ffordd a chodi ymwybyddiaeth, ond ni allwn ni ei ddatrys. Felly, mae hynny'n bwysig iawn, rwy'n credu, i'w gofio.
Mae'r mater ynghylch cau cyfleusterau lleol wedi codi'n gynharach yn y ddadl hon, ac mae'n amlwg ei fod yn golled enfawr i lawer o bobl y mae eu bywydau o bosib yn troi o amgylch canolfan gymunedol leol neu lyfrgell leol. Ond fel y dywedais, rydym ni yn helpu i ariannu'r broses o greu canolfannau, sydd yn sicr yn digwydd yng Nghaerdydd, lle mae llyfrgelloedd yn troi'n ganolfannau, a lle mae lleoedd i bobl ddod i gael gwybodaeth a chymysgu a chael dosbarthiadau garddio ac amrywiaeth eang o bethau. Rwy'n credu mai dyna'r math o beth y mae'n rhaid i ni ei ddatblygu mewn gwirionedd.
O ran allgáu digidol, ydym, rydym yn gweithio i helpu pobl i gael eu cynnwys yn fwy digidol, ac un o'r prosiectau pontio'r cenedlaethau a gawsom ni, sydd mor bwysig, yw pryd y mae pobl ifanc yn mynd i helpu pobl hŷn i allu defnyddio dulliau digidol i gadw mewn cysylltiad â'u teuluoedd, ac i ddefnyddio Skype i siarad â'u teuluoedd a allai fod yn byw ym mhen draw'r byd. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n gwneud hynny, ond gan gofio bob amser, fel y dywedodd, bod rhai pobl sydd ag angen dulliau eraill, mwy traddodiadol, o gael cyswllt.
Mae'n sôn am bwysigrwydd y grwpiau gwirfoddol—siediau merched, siediau dynion, mae'r holl rai y gwyddom ni amdanyn nhw yn gwneud cymaint o waith er mwyn cadw cysylltiad rhwng pobl a chadw pobl ynghyd. Yn amlwg, maen nhw'n rhan allweddol o'n strategaeth wrth inni symud ymlaen, fel yn wir maen nhw'n rhan allweddol o strategaeth y Llywodraeth. Ac unwaith eto, mae'r seilwaith cymunedol a chysylltiadau trafnidiaeth gyhoeddus da yn un o'r materion hollol allweddol y byddwn yn mynd i'r afael â nhw.
Thank you very much, Deputy Minister.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Weinidog.
Item 6 on the agenda is a statement by the Minister for Housing and Local Government: update on the housing support grant. And I call on the Minister for Housing and Local Government, Julie James.
Eitem 6 ar yr agenda yw datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol: yr wybodaeth ddiweddaraf am y grant cymorth tai. A galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James.
Thank you, Deputy Presiding Officer. A home of your own is at the heart of a happy and productive life. This Government believes everyone should have a warm and decent home, but for many this is not the reality.
For many, homelessness and the threat of homelessness is very real. How to pay their rent, how to manage a benefit claim or simply how to find a bed for the night can be a source of constant worry and stress. The causes are varied and complex. It might be the result of a background in the care system without the support networks of family and friends, it might be the result of a change in circumstances, such as a job loss or relationship breakdown. The trauma of homelessness can often result in, or be exacerbated by, existing mental ill health or substance misuse issues. One of the key policy principles that underpin our approach to homelessness prevention is that we take a person-centred, trauma-informed approach to understand the root causes and prevent homelessness becoming a reality.
The housing support grant is one of Welsh Government’s most significant grant programmes, aimed at tackling homelessness. It puts over £126 million into the hands of local authorities every year. In turn, they commission thousands of projects, providing services to tens of thousands of people to reduce the worry and stress they face, helping them to avoid homelessness and providing ongoing support where needed to ensure a home can be maintained in the longer term. It delivers services to prevent homelessness wherever possible and, where that cannot be achieved, to ensure that homelessness is rare, brief and unrepeated.
The housing support grant brings together three previously existing grants: Supporting People, elements of the homelessness prevention grant, and Rent Smart Wales enforcement funding. It is part of a wider funding alignment project that seeks to create more coherent programmes that reduce bureaucracy and increase innovation. The housing support grant is characterised by a more flexible specification, allowing authorities to create and adopt new approaches. Importantly, it requires authorities to take a whole-system response to homelessness—a response that focuses not only on statutory definitions of homelessness, but also on the underlying causes. This facilitates the earliest interventions, which we know to be both the most effective and the most economical.
The housing support grant has been designed to provide sustainable impact that can address the adverse childhood experiences that often lie behind the vulnerabilities that lead to homelessness. In doing so it allows local authorities to focus on real prevention, the impact of which reduces demand on health, social care and criminal justice services. It has been designed to support the policy principles set out in our strategy for preventing and ending homelessness.
Today, I am pleased to announce new guidance for the housing support grant, which will change the way we approach this important public service. The new grant is based on a single strategic planning mechanism, which builds on the existing duty of local authorities to produce a homelessness strategy. This ensures that resources can be targeted at the point in the housing system where they have the most impact. We know it is not enough to provide funding; we must also have a framework that allows good decisions to be made.
My confidence that the housing support grant delivers such a framework has been bolstered by the extent of the engagement with stakeholders. We have worked hard to make sure we are working in the spirit of the well-being of future generations Act's five ways of working. The subsequent advice can be described as co-produced and therefore has fully tested the question: can this be delivered in practice?
This advice has led to a framework that is built on integration and collaboration. The guidance requires local authorities to consult with stakeholders to inform their local strategy. It also requires local authorities to work collaboratively across their regions and with key partners to achieve a cross-sector vision. The new regional housing support collaborative groups include a wide membership including police and crime commissioners, substance misuse area planning boards and service users. This very much acknowledges that homelessness is a public service issue and cannot be addressed by housing alone. The result will be that services are joined up and offer the user a more seamless response to their needs.
I am also keen to ensure that we have a vibrant and sustainable provider sector, that important relationships between the provider and the user are not broken without purpose, and that contracts reflect the real costs of service provision. I'm particularly pleased that the guidance reflects our fair work principles. In a funding environment that has been so constrained, the pressure has often been felt in the terms and conditions of the committed workers at the heart of services. Whilst I'm committed to offer services to as many as possible, I strongly believe it is a false economy to do so at the expense of a living wage for the people who staff them. We will use housing support grant as a test bed that commissioning and procurement can deliver fair work.
The housing support grant changes the relationship between central and local government in a way that supports cultural change within authorities. It creates the space for them to shape the service response to homelessness and homelessness prevention. This cultural change starts with the framework but will require ongoing support and challenge to make it a reality. The work of the homelessness action group will provide vital input to support this change. I know Members will want to play their part in that process and I want to test our success against our intention to make homelessness rare, brief and unrepeated in Wales. Diolch.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae cael cartref eich hun wrth wraidd bywyd hapus a chynhyrchiol. Mae'r Llywodraeth hon yn credu y dylai pawb gael cartref cynnes a gweddus, ond i lawer nid dyna'r sefyllfa.
I lawer, mae digartrefedd a bygythiad digartrefedd yn real iawn. Gall poeni ynghylch sut i dalu eu rhent, sut i ymdrin â chais am fudd-dal neu sut i ddod o hyd i wely am noson achosi pryder a straen cyson. Mae'r achosion yn amrywiol ac yn gymhleth. Gallai fod yn ganlyniad i gyfnod yn y system ofal yn y gorffennol, heb rwydweithiau cymorth o deulu a ffrindiau, gallai fod o ganlyniad i newid mewn amgylchiadau, megis colli swydd neu chwalu perthynas. Gall trawma digartrefedd yn aml arwain at broblemau afiechyd meddwl neu gamddefnyddio sylweddau neu waethygu problemau sy'n bodoli eisoes. Un o'r egwyddorion polisi allweddol sy'n sail i'n hymagwedd at atal digartrefedd yw ein bod yn mynd ati mewn modd sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn ac yn seiliedig ar drawma er mwyn deall gwraidd y broblem ac atal digartrefedd rhag dod yn realiti.
Mae'r grant cynnal tai yn un o raglenni grant mwyaf sylweddol Llywodraeth Cymru, a'i nod yw mynd i'r afael â digartrefedd. Mae'n rhoi dros £126 miliwn yn nwylo awdurdodau lleol bob blwyddyn. Yn eu tro, maen nhw yn comisiynu miloedd o brosiectau, gan ddarparu gwasanaethau i ddegau o filoedd o bobl i leihau'r pryder a'r straen a wynebant, gan eu helpu i osgoi digartrefedd, a thrwy ddarparu cymorth parhaus lle y bo angen i sicrhau y gellir cynnal cartref yn y tymor hwy. Mae'n darparu gwasanaethau i atal digartrefedd lle bynnag y bo'n bosib a, lle nad oes modd gwneud hynny, mae'n sicrhau bod digartrefedd yn beth brin, yn fyrhoedlog ac yn rhywbeth nad yw'n digwydd eto.
Mae'r grant cymorth tai yn dwyn ynghyd dri grant a oedd yn bodoli'n barod: Cefnogi Pobl, elfennau o'r grantiau atal digartrefedd, a chyllid gorfodi Rhentu Doeth Cymru. Mae'n rhan o brosiect alinio cyllid ehangach sy'n ceisio creu rhaglenni mwy cydlynol sy'n lleihau biwrocratiaeth ac yn cynyddu arloesedd. Nodweddir y grant cymorth tai gan fanyleb fwy hyblyg, sy'n caniatáu i awdurdodau greu a mabwysiadu dulliau gweithredu newydd. Yn bwysig ddigon, mae'n rhoi rheidrwydd ar i awdurdodau ymateb i ddigartrefedd mewn modd cynhwysfawr—ymateb mewn modd sy'n canolbwyntio nid yn unig ar ddiffiniadau statudol o ddigartrefedd, ond hefyd ar yr achosion sylfaenol. Mae hyn yn hwyluso'r ymyriadau cynharaf, y gwyddom mai nhw yw'r rhai mwyaf effeithiol a'r rhai mwyaf darbodus.
Cynlluniwyd y grant cymorth tai i ddarparu effaith gynaliadwy a all fynd i'r afael â'r profiadau niweidiol yn ystod plentyndod sydd yn aml wrth wraidd yr agweddau sy'n arwain at ddigartrefedd. Drwy wneud hynny mae'n caniatáu i awdurdodau lleol ganolbwyntio ar waith atal gwirioneddol, y mae ei effaith yn lleihau'r galw ar wasanaethau iechyd, gofal cymdeithasol a chyfiawnder troseddol. Fe'i cynlluniwyd i gefnogi'r egwyddorion polisi a nodir yn ein strategaeth ar gyfer atal a rhoi terfyn ar ddigartrefedd.
Heddiw, rwy'n falch o gyhoeddi canllawiau newydd ar gyfer y grant cymorth tai, a fydd yn newid y ffordd yr ydym yn ymdrin â'r gwasanaeth cyhoeddus pwysig hwn. Mae'r grant newydd yn seiliedig ar un system gynllunio strategol, sy'n adeiladu ar ddyletswydd bresennol awdurdodau lleol i gynhyrchu strategaeth ddigartrefedd. Mae hyn yn sicrhau y gellir cyfeirio adnoddau at y fan yn y system dai lle maen nhw'n cael yr effaith fwyaf. Rydym yn gwybod nad yw darparu cyllid yn unig yn ddigon; mae'n rhaid inni hefyd gael fframwaith sy'n caniatáu gwneud penderfyniadau da.
Mae'r ffydd sydd gennyf fod y grant cymorth tai yn darparu fframwaith o'r fath wedi ei gryfhau gan raddau'r ymgysylltu a fu â rhanddeiliaid. Rydym ni wedi gweithio'n galed i wneud yn siŵr ein bod yn gweithio yn ysbryd pum ffordd o weithio deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Gellir disgrifio'r cyngor sy'n deillio o hynny fel cyngor a luniwyd ar y cyd ac felly y mae wedi rhoi prawf llawn ar y cwestiwn: a ellir cyflawni hyn yn ymarferol?
Mae'r cyngor hwn wedi arwain at fframwaith sy'n seiliedig ar integreiddio a chydweithredu. Mae'r canllawiau yn ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau lleol ymgynghori â rhanddeiliaid yn sail i'w strategaeth leol. Mae hefyd yn ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau lleol weithio ar y cyd ar draws eu rhanbarthau a chyda phartneriaid allweddol i gyflawni gweledigaeth draws-sector. Mae'r grwpiau cydweithredol cymorth tai rhanbarthol newydd yn cynnwys aelodaeth eang gan gynnwys comisiynwyr heddlu a throsedd, byrddau cynllunio ardal camddefnyddio sylweddau a defnyddwyr gwasanaethau. Mae hyn yn cydnabod bod digartrefedd yn broblem gwasanaeth cyhoeddus ac na ellir mynd i'r afael ag ef drwy dai yn unig. O ganlyniad bydd gwasanaethau'n gydgysylltiedig ac yn cynnig ymateb mwy di-dor i anghenion y defnyddiwr.
Rwy'n awyddus hefyd i sicrhau bod gennym ni sector darparu bywiog a chynaliadwy, ac nad yw'r berthynas bwysig rhwng y darparwr a'r defnyddiwr yn cael ei thorri heb bwrpas, a bod contractau'n adlewyrchu costau gwirioneddol darparu gwasanaethau. Rwy'n arbennig o falch bod y canllawiau'n adlewyrchu ein hegwyddorion gwaith teg. Mewn amgylchedd cyllido sydd wedi cael ei gyfyngu cymaint, caiff y pwysau yn aml ei deimlo yn nhelerau ac amodau'r gweithwyr ymroddedig sydd wrth galon gwasanaethau. Er fy mod i wedi ymrwymo i gynnig gwasanaethau i gynifer o bobl â phosib, rwy'n credu'n gryf mai economi ffug yw gwneud hynny ar draul cynnig cyflog byw i staff y gwasanaethau. Byddwn yn defnyddio'r grant cymorth tai fel cyfrwng arbrofi i ddangos y gall comisiynu a chaffael ddarparu gwaith teg.
Mae'r grant cymorth tai yn newid y berthynas rhwng llywodraeth ganolog a llywodraeth leol mewn ffordd sy'n cefnogi newid diwylliannol o fewn awdurdodau. Mae'n creu'r lle iddyn nhw lunio ymateb y gwasanaeth i ddigartrefedd ac atal digartrefedd. Mae'r newid diwylliannol hwn yn dechrau gyda'r fframwaith ond bydd angen cymorth a her barhaus i'w wireddu. Bydd gwaith y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd yn darparu mewnbwn hanfodol i gefnogi'r newid hwn. Rwy'n gwybod y bydd Aelodau eisiau gwneud eu rhan yn y broses honno ac rwyf eisiau profi ein llwyddiant mewn perthynas â'n bwriad i wneud digartrefedd yn beth prin ac yn fyrhoedlog ac yn rhywbeth nad yw'n digwydd eto yng Nghymru. Diolch.
Can I thank the Minister for this statement? A most important area of public policy, I'm sure we all agree. The housing support grant has been welcomed by many in this sector, and I note the intention to drive forward more effective public spending through more integrated and strategic approaches, and I look forward to a full assessment of this approach, because it obviously was quite controversial when it was originally proposed. But I do think that getting maximum value from the Welsh pound is a very, very important principle.
I note a recent report by Community Housing Cymru, Cymorth Cymru and Welsh Women's Aid, and it states that, by their calculation, over 60,000 people are helped at the moment through this grant to avoid homelessness, escape abuse, to live supported in their own homes and to thrive in their communities. That does give you, I think, an indication of how important this grant scheme is. However, those organisations have also stressed the level of demand and need, and call for increased expenditure indeed on the housing support grant to, and I quote,
'deliver person centred, trauma informed services'.
I was pleased to note that the Minister used that language about the trauma-informed approach when making this statement. I think the new guidance does emphasise the need for integration and collaboration to achieve a co-produced homelessness strategy. I know my colleague Mark Isherwood has pursued this issue that we've got to involve the whole sector in designing an effective strategy, and co-production is key to that. So, again, we do welcome that as part of the approach.
I do think the Welsh Government falls short of a full housing first approach to end homelessness; though, obviously, that model can be explored through the grant. But I think we do need that systematic examination of what we're going to do to end homelessness. Just last week we had, as a result of the latest survey, an indication that rough sleeping has increased. I welcome the fact that we're trying to improve the data, incidentally, because we didn't necessarily have a very clear picture before, but again I think we can all agree that we're a long way from really making the transformation that we want to see in terms of preventing homelessness.
So, we're giving a cautious welcome to the approach, but I do think that we need a homelessness tsar, and I think we need the local authorities, when they're producing their homelessness strategies, to set targets to end homelessness, and follow the example set by Manchester, where Andy Burnham, the mayor, has led with this approach, setting a realistic target—an ambitious target also, but not one that's tomorrow.
But I do think it's that concentration that we need to bring to this most pressing problem, because some of the most vulnerable people in society then end up, in addition to that vulnerability, being rough sleepers, and many more obviously are in very fragile housing conditions and are homeless. This really is not something we should tolerate in a modern society.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am y datganiad hwn? Maes polisi cyhoeddus pwysig iawn, rwy'n siŵr ein bod i gyd yn cytuno. Mae'r grant cymorth tai wedi'i groesawu gan lawer yn y sector hwn, a nodaf y bwriad i wario arian cyhoeddus yn fwy effeithiol drwy ddulliau mwy integredig a strategol, ac edrychaf ymlaen at asesiad llawn o'r dull hwn, gan ei fod yn amlwg yn eithaf dadleuol pan gynigiwyd ef yn wreiddiol. Ond rwyf yn credu bod cael y gwerth mwyaf posib o'r bunt Gymreig yn egwyddor bwysig iawn.
Sylwaf ar adroddiad diweddar gan Cartrefi Cymunedol Cymru, Cymorth Cymru a Cymorth i Ferched Cymru, ac mae'n datgan bod dros 60,000 o bobl yn cael cymorth ar hyn o bryd, yn ôl eu cyfrifiad nhw, drwy'r grant hwn er mwyn osgoi digartrefedd, dianc rhag camdriniaeth, byw â chymorth yn eu cartrefi eu hunain a ffynnu yn eu cymunedau. Mae hynny yn rhoi syniad ichi, rwy'n credu, o ba mor bwysig yw'r cynllun grant hwn. Fodd bynnag, mae'r sefydliadau hynny hefyd wedi pwysleisio maint y galw a'r angen, ac yn galw am fwy o wario yn wir ar y grant cymorth tai er mwyn, ac rwy’n dyfynnu:
darparu gwasanaethau sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, ac yn seiliedig ar drawma.
Roeddwn yn falch o sylwi bod y Gweinidog wedi defnyddio'r iaith honno ynglŷn â'r dull sy'n seiliedig ar drawma wrth wneud y datganiad hwn. Rwy'n credu bod y canllawiau newydd yn pwysleisio'r angen am integreiddio a chydweithio i gyflawni strategaeth digartrefedd wedi'i chydgynhyrchu. Rwy'n gwybod fod fy nghyd-Aelod Mark Isherwood wedi mynd ar drywydd y mater hwn, sef bod yn rhaid i ni gynnwys y sector cyfan wrth lunio strategaeth effeithiol, ac mae cydgynhyrchu'n allweddol i hynny. Felly, unwaith eto, rydym yn croesawu hynny yn rhan o'r dull gweithredu.
Nid wyf yn credu bod Llywodraeth Cymru wedi cyrraedd y nod o ran dull gweithredu tai yn gyntaf llawn ar gyfer rhoi terfyn ar ddigartrefedd; er, yn amlwg, gellir archwilio'r model hwnnw drwy'r grant. Ond rwy'n credu bod angen yr archwiliad systematig hwn o'r hyn yr ydym ni'n mynd i'w wneud i ddod â digartrefedd i ben. Dim ond yr wythnos diwethaf, o ganlyniad i'r arolwg diweddaraf, cawsom arwydd bod achosion o gysgu allan wedi cynyddu. Rwy'n croesawu'r ffaith ein bod yn ceisio gwella'r data, gyda llaw, gan nad oedd gennym ni ddarlun clir iawn o'r blaen, ond unwaith eto rwy'n credu y gallwn ni i gyd gytuno ein bod ni ymhell o lwyddo i wneud y trawsnewidiad yr ydym eisiau ei weld o ran atal digartrefedd.
Felly, rydym ni'n rhoi croeso gofalus i'r dull gweithredu, ond rwy'n credu bod angen tsar digartrefedd, ac rwy'n credu bod angen i'r awdurdodau lleol, pan fyddant yn llunio eu strategaethau digartrefedd, osod targedau i ddod â digartrefedd i ben, a dilyn yr esiampl a osodwyd gan Manceinion, lle mae Andy Burnham, y maer, wedi arwain gyda'r dull hwn, gan osod targed realistig—targed uchelgeisiol hefyd, ond nid un i'w gyflawni yfory.
Ond rwyf yn credu bod angen inni ganolbwyntio yn y modd yna ar y broblem ddybryd hon, gan fod rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed mewn cymdeithas yn y diwedd, yn ogystal â'r gwendid hwnnw, yn cysgu allan, ac yn amlwg mae llawer mwy mewn tai lle mae amodau simsan iawn neu yn ddigartref. Yn wir, nid yw hyn yn rhywbeth y dylem ei oddef mewn cymdeithas fodern.
I thank David Melding for those comments. Today, we're very much launching the new guidance, which is around how the system works; it's not really about the funding amount. There's no doubt that, were there more money, I would like to be able to put it into this area, but I'm also very much aware that we have the homelessness action group, chaired by Jon Sparkes, working. Members will be aware that we implemented all of the recommendations of the action group on rough sleeping just before Christmas. Actually, just two days after the rough-sleeping count, so not sufficient to change that, although the rough-sleeping count, as David Melding has acknowledged, is a pretty rough-and-ready way of working out who is sleeping on the streets.
I'm very much looking forward to receiving their next report in the next half term. Hopefully, slightly before that, but I know they're working as fast as possible. I can't emphasise enough that that includes stakeholders from across the sector working together to see what the most effective way of tackling homelessness is. I agree on the housing first approach. We will be transitioning, through this advice and others, to a rapid re-housing situation, but it doesn't work for everybody, so making sure that the system works for as many people as humanly possible, and taking that person-centred, trauma-related approach, really matters.
So, what we're trying to do here is shift the culture inside the local authorities and the way that they commission these services. First of all, to make sure that they get the best staff on the ground, which is a really big issue, and that we aren't ourselves driving insecure employment and relationship breakdown by driving insecure conditions of employment into the very sector that assists people. Secondly, that the local authority is best placed to know what services it has at the moment and doesn't need to bolster, and what services it needs to put in place pretty rapidly to make sure that we can shift. So, what we want is a set of guidance that gets people to work regionally and collaboratively and co-productively, whilst knowing what they themselves have in their area on the ground, without us trying to put a one-size-fits-all across Wales, which we know will not work.
So, I accept the reservations that you set out. Obviously, we're transitioning to this system, but I too will be looking with great interest to see how that works, and I look forward to receiving the housing action group's report on the next stages as well, so that we can mesh the two things together.
Diolch i David Melding am y sylwadau yna. Heddiw, rydym ni'n lansio'r canllawiau newydd o ddifrif, sy'n ymwneud â sut y mae'r system yn gweithio; nid yw'n ymwneud â swm y cyllid mewn gwirionedd. Nid oes amheuaeth, petai mwy o arian ar gael, yr hoffwn i allu ei roi yn y maes hwn, ond rwyf hefyd yn ymwybodol iawn bod y grŵp gweithredu ar ddigartrefedd, o dan gadeiryddiaeth Jon Sparkes, yn gweithredu. Bydd yr Aelodau'n ymwybodol ein bod wedi gweithredu holl argymhellion y grŵp gweithredu ar gysgu allan ychydig cyn y Nadolig. Mewn gwirionedd, dim ond deuddydd ar ôl y cyfrif cysgu allan, felly dim digon i newid hynny, er bod y cyfrif cysgu allan, fel y mae David Melding wedi cydnabod, yn ffordd eithaf amrwd o ganfod pwy sy'n cysgu ar y strydoedd.
Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at gael eu hadroddiad nesaf yn ystod yr hanner tymor nesaf. Gobeithio, ychydig cyn hynny, ond rwy'n gwybod eu bod yn gweithio mor gyflym â phosib. Ni allaf bwysleisio digon bod hynny'n cynnwys rhanddeiliaid o bob rhan o'r sector yn gweithio gyda'i gilydd i weld beth yw'r ffordd fwyaf effeithiol o fynd i'r afael â digartrefedd. Rwy'n cytuno ar y dull tai yn gyntaf. Byddwn yn trawsnewid, drwy'r cyngor hwn ac eraill, i sefyllfa o ailgartrefu'n gyflym, ond nid yw'n gweithio i bawb, felly mae hi'n wirioneddol bwysig sicrhau bod y system yn gweithio i gynifer o bobl ag y bo modd, ac i fynd ati yn y modd hwnnw sy'n canolbwyntio ar yr unigolyn, ac sy'n gysylltiedig â thrawma.
Felly, yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei wneud gyda hyn yw newid y diwylliant oddi mewn i'r awdurdodau lleol a'r ffordd y maen nhw'n comisiynu'r gwasanaethau hyn. Yn gyntaf oll, sicrhau bod ganddyn nhw'r staff gorau ar lawr gwlad, sy'n fater sylweddol iawn, ac nad ydym ni ein hunain yn gyfrifol am gyflogaeth ansicr a chwalu perthynas drwy wthio amodau gwaith ansicr i'r union sector sy'n cynorthwyo pobl. Yn ail, sicrhau mai'r awdurdod lleol sydd yn y sefyllfa orau i wybod pa wasanaethau sydd ganddo ar hyn o bryd ac nad oes angen eu hatgyfnerthu, a pha wasanaethau y mae angen iddo eu rhoi ar waith yn eithaf cyflym i sicrhau y gallwn ni newid pethau. Felly, yr hyn sydd ei angen arnom ni yw cyfres o ganllawiau sy'n cael pobl i weithio'n rhanbarthol ac yn gydweithredol ac yn gydgynhyrchiol, gan wybod beth sydd ganddyn nhw eu hunain yn eu hardal ar lawr gwlad, heb inni geisio rhoi un ateb sy'n addas i bawb ledled Cymru, y gwyddom na fydd yn llwyddo.
Felly, rwy'n derbyn yr amheuon yr ydych chi wedi eu crybwyll. Yn amlwg, rydym yn trosglwyddo i'r system hon, ond byddaf innau hefyd yn edrych gyda chryn ddiddordeb i weld sut mae hynny'n gweithio, ac edrychaf ymlaen at gael adroddiad y grŵp gweithredu ar dai ar y camau nesaf hefyd, er mwyn inni allu cyplysu'r ddau beth gyda'i gilydd.
I'd like to thank the Minister for sharing a copy of the housing support grant practice guidance ahead of her statement today. Now, of course, good intentions from the Government would mean little unless those responsible for delivering crucial services that help to tackle homelessness on the ground are on board, so I do welcome the emphasis placed on securing all around buy-in for the cause of tackling homelessness.
The Minister may want to reflect on how the Government can drive this message home, when we have, for example, Newport council, which is under Labour control, evicting homeless people from a car park where they'd been staying and confiscating their meagre possessions. Now, I'm certain that she would oppose such measures, so I'd urge her to consider what action can be taken in order to ensure that this culture change is reflected across all levels of local authorities.
We know that homelessness is growing on a yearly basis. Welsh Government snapshot statistics show that increase in people sleeping on the streets. The snapshot shows—and again, I'm sure that she's very familiar with the figures—240 people sleeping rough over a two-week period in 2015, and that's increased to 313 in 2016, 345 in 2017, 347 in 2018, and 405 in 2019. I do think it's important to put those statistics on the record, because there is a clear pattern of an increase there. And we know that the real scale of the problem is likely to be much larger, because homelessness is notoriously difficult to measure. But the fact that Cardiff Council had 4,000 requests for help with homelessness in 2018—these figures just start to hint at the scale of the problem.
So, there's nothing in the Minister's statement today that I disagree with. The guidance and regulations seem to be striking the right note, but I do think it would be remiss not to discuss one of the main drivers behind the consistent growth in homelessness, which is of course funding cuts. While the cuts to welfare since 2010 are outside the Welsh Government's control, the £37 million cut to the homelessness support grant since 2012 is within the Government's control, and this year's budget once again delivers a real-terms cut to the budget because of the effects of inflation on the static budget.
Now, the preventative course set by the Welsh Government is the correct one—I agree with it—but it cannot be delivered unless it's supported by an adequate level of funding. If the Welsh Government really is serious about making tackling homelessness a priority, and I believe that the Minister is serious about this, it has to be reflected in budgetary decisions.
So, Plaid Cymru wholeheartedly supports the Housing Matters campaign that's advocated by Cymorth, by Community Housing Cymru and by Welsh Women's Aid, which is in favour of increasing funding to the housing support grant, and their call is supported by the evidence collected by the Equality, Local Government and Communities Committee. Their inquiry found that the current budget—again, I'm sure that you're aware of this, Minister—for the grant does not meet the Welsh Government's apparent prioritisation of homelessness, and recommends an increase in funding in order to meet the ambition of homelessness being 'rare, brief and unrepeated'. They found it's nigh on impossible to achieve this aim in the face of previous cuts to the budget, and in the face of increasing demand on services and complexity.
In terms of the kinds of real-life effects we're talking about here, I'm sure the Minister has looked at some of the case studies on the Housing Matters campaign website. Just for the record, I'd like to read one of them out to the Chamber. This is a direct quotation:
'Through the Housing Support Grant, we have recently helped a young homeless person who is wheelchair-bound move into temporary accommodation, supporting him in applying for benefits, emergency funding, white goods, and pre-tenancy support in preparation to move into permanent housing.'
Again, looking at the holistic way of helping a person in this very vulnerable situation. I know the Minister is of course aware of the impact of the grant for which she's responsible. I would urge her, please, to press the importance of increasing this budget on her Cabinet colleagues, so that it's reflected in the final budget allocation, so that other people like this individual who I mentioned can be supported.
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am rannu copi o ganllawiau ymarfer y grant cymorth tai cyn ei datganiad heddiw. Nawr, wrth gwrs, ni fyddai bwriadau da gan y Llywodraeth yn golygu fawr ddim oni bai fod y rhai sy'n gyfrifol am ddarparu gwasanaethau hanfodol sy'n helpu i fynd i'r afael â digartrefedd ar lawr gwlad yn cael eu hystyried, felly rwyf yn croesawu'r pwyslais a roddir ar sicrhau bod pawb yn cefnogi'r achos o fynd i'r afael â digartrefedd.
Efallai yr hoffai'r Gweinidog ystyried sut y gall y Llywodraeth bwysleisio'r neges hon, pan fo gennym ni, er enghraifft, gyngor Casnewydd, sydd dan reolaeth y Blaid Lafur, yn hel pobl ddigartref allan o faes parcio lle buont yn aros ac atafaelu eu heiddo prin. Nawr, rwy'n sicr y byddai hi'n gwrthwynebu mesurau o'r fath, felly byddwn yn ei hannog i ystyried beth gellir ei wneud er mwyn sicrhau bod y newid diwylliant hwn yn cael ei adlewyrchu ar bob lefel mewn awdurdodau lleol.
Gwyddom fod digartrefedd yn cynyddu bob blwyddyn. Mae ystadegau ciplun Llywodraeth Cymru yn dangos bod mwy o bobl yn cysgu ar y strydoedd. Mae'r ciplun yn dangos—ac eto, rwy'n siŵr ei bod hi'n gyfarwydd iawn â'r ffigurau—240 o bobl yn cysgu allan dros gyfnod o bythefnos yn 2015, ac mae hynny wedi cynyddu i 313 yn 2016, 345 yn 2017, 347 yn 2018, a 405 yn 2019. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig cofnodi'r ystadegau hynny, oherwydd mae patrwm clir o gynnydd yna. A gwyddom fod gwir raddfa'r broblem yn debygol o fod yn llawer mwy, oherwydd mae'n ddiarhebol o anodd mesur digartrefedd. Ond mae'r ffaith bod Cyngor Caerdydd wedi cael 4,000 o geisiadau am gymorth gyda digartrefedd yn 2018—nid yw'r ffigurau hyn ond yn dechrau awgrymu beth yw maint y broblem.
Felly, nid oes dim yn natganiad y Gweinidog heddiw yr wyf yn anghytuno ag ef. Mae'n ymddangos bod y canllawiau a'r rheoliadau'n briodol, ond rwy'n credu y byddai'n esgeulus peidio â thrafod un o'r prif resymau dros y twf cyson mewn digartrefedd, sef, wrth gwrs, toriadau cyllid. Er bod y toriadau i les ers 2010 y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru, mae'r toriad o £37 miliwn i'r grant cymorth digartrefedd ers 2012 o fewn rheolaeth y Llywodraeth, ac mae cyllideb eleni unwaith eto yn sicrhau lleihad mewn termau real i'r gyllideb oherwydd effeithiau chwyddiant ar y gyllideb sefydlog.
Nawr, y dull ataliol a bennwyd gan Lywodraeth Cymru yw'r un cywir—rwy'n cytuno ag ef—ond ni ellir ei gyflawni oni chaiff ei gefnogi gan ddigon o gyllid. Os yw Llywodraeth Cymru o ddifrif ynghylch sicrhau bod mynd i'r afael â digartrefedd yn flaenoriaeth, a chredaf fod y Gweinidog o ddifrif ynglŷn â hyn, rhaid adlewyrchu hyn mewn penderfyniadau cyllidebol.
Felly, mae Plaid Cymru yn llwyr gefnogi'r ymgyrch Materion Tai sy'n cael ei hargymell gan Cymorth, gan Cartrefi Cymunedol Cymru a chan Cymorth i Ferched Cymru, sydd o blaid cynyddu'r cyllid i'r grant cymorth tai, ac ategir eu galwad gan y dystiolaeth a gasglwyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau. Canfu'r ymchwiliad nad yw'r gyllideb bresennol—unwaith eto, rwy'n siŵr eich bod yn ymwybodol o hyn, Gweinidog—ar gyfer y grant yn bodloni blaenoriaethau ymddangosiadol Llywodraeth Cymru ar gyfer digartrefedd, ac mae'n argymell cynyddu'r cyllid er mwyn cyflawni'r uchelgais pan fo digartrefedd 'yn beth prin ac yn fyrhoedlog ac yn rhywbeth nad yw'n digwydd eto'. Roeddent yn gweld ei bod yn amhosib cyflawni'r nod hwn yn wyneb toriadau blaenorol i'r gyllideb, ac yn wyneb y cynnydd yn y galw am wasanaethau a chymhlethdod.
O ran y mathau o effeithiau bywyd go iawn yr ydym yn sôn amdanyn nhw yn y fan yma, rwy'n siŵr bod y Gweinidog wedi edrych ar rai o'r astudiaethau achos ar wefan yr ymgyrch Materion Tai. Hoffwn ddarllen un ohonynt ar goedd i'r Siambr. Dyfyniad uniongyrchol yw hwn:
Drwy'r Grant Cymorth Tai, rydym yn ddiweddar wedi helpu unigolyn ifanc digartref sy'n defnyddio cadair olwyn i symud i lety dros dro, gan ei gynorthwyo i wneud cais am fudd-daliadau, arian brys, nwyddau gwynion, a chymorth cyn-denantiaeth wrth baratoi i symud i gartref parhaol.
Unwaith eto, gan edrych ar y ffordd gynhwysfawr o helpu unigolyn yn y sefyllfa ddyrys iawn hon. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog yn ymwybodol, wrth gwrs, o effaith y grant y mae hi'n gyfrifol amdano. Byddwn yn ei hannog yn daer i bwysleisio pwysigrwydd cynyddu'r gyllideb hon i'w chyd-Weinidogion yn y Cabinet, fel y caiff hynny ei adlewyrchu yn nyraniad y gyllideb derfynol, fel y gellir cefnogi pobl eraill fel yr unigolyn hwn a grybwyllais.
I'm very glad to see that you're supporting the issuing of the guidance. Today isn't actually about the quantum that we're putting into the support grant; it is around whether the guidance is the right guidance and whether it will achieve the right results.
I don't disagree, of course, that we would like to put more money into the housing support grant. There are quite a lot of areas where we'd like to put more money in, but we have to take it from somewhere in order to do that. We've just delivered the best local government settlement in nine years. This money also goes to local government, so trying to ensure that the services are holistically supported is very important.
It's also very important to make sure that the public service sector is joined up together. So, the example that you've just read out is a very good one, because you would need a whole series of public services to work together to be able to achieve that. That's very much what this grant and its guidance is about.
So, this guidance is about local authorities having a homelessness prevention strategy that encompasses all of the public services necessary to come together to do that, and that includes disability services and housing services, obviously, but also mental health strategies, substance abuse strategies and benefits advice and guidance. We also put a lot of money into our benefit advice—I can't remember what it's called; the single advice fund, isn't it—in order to do that as well. But we're fighting a rising tide, I'm afraid, because of the way that universal credit is being rolled out, and I know that we don't disagree about that either.
What I hope this guidance will do is put local authorities into the very best possible position to make the most of what money they have got. Of course, depending on what the UK Government does in terms of its budget, if there is more money then I will certainly be putting my hat into the ring very firmly in order to get it.
Rwy'n falch iawn o weld eich bod yn cefnogi cyhoeddi'r canllawiau. Nid yw heddiw'n ymwneud mewn gwirionedd â'r cwantwm a rown yn y grant cynnal; mae'n ymwneud â pha un a yw'r canllawiau yn ganllawiau cywir ac a fyddant yn sicrhau'r canlyniadau cywir.
Nid wyf yn anghytuno, wrth gwrs, y byddem yn hoffi rhoi mwy o arian n y grant cymorth tai. Mae cryn dipyn o feysydd lle hoffem ni roi mwy o arian ynddynt, ond mae'n rhaid i ni ei gymryd o rywle er mwyn gwneud hynny. Rydym ni newydd ddarparu'r setliad llywodraeth leol gorau ers naw mlynedd. Mae'r arian hwn yn mynd i lywodraeth leol hefyd, felly mae ceisio sicrhau bod y gwasanaethau'n cael cefnogaeth gynhwysfawr yn bwysig iawn.
Mae hefyd yn bwysig iawn gwneud yn siŵr bod y sector gwasanaethau cyhoeddus yn gydgysylltiedig. Felly, mae'r enghraifft yr ydych newydd ei darllen yn enghraifft dda iawn, oherwydd byddai angen cyfres gyfan o wasanaethau cyhoeddus i weithio gyda'i gilydd i gyflawni hynny. Dyna'n union yw hanfod y grant hwn a'i ganllawiau.
Felly, mae'r canllawiau hyn yn ymwneud ag awdurdodau lleol yn meddu ar strategaeth atal digartrefedd sy'n cwmpasu'r holl wasanaethau cyhoeddus angenrheidiol, ac yn dod â nhw at ei gilydd i wneud hynny, ac mae hynny'n cynnwys gwasanaethau i'r anabl a gwasanaethau tai, yn amlwg, ond strategaethau iechyd meddwl hefyd, strategaethau camddefnyddio sylweddau a chyngor ac arweiniad ar fudd-daliadau. Rydym ni hefyd yn rhoi llawer o arian i'n gwasanaeth cyngor ar fudd-daliadau—ni allaf gofio beth yw ei enw; y gronfa gynghori sengl, onid e—er mwyn gwneud hynny hefyd. Ond rydym ni'n brwydro yn erbyn problem gynyddol, mae arnaf ofn, oherwydd y ffordd y mae credyd cynhwysol yn cael ei gyflwyno, ac rwy'n gwybod nad ydym ni'n anghytuno ynghylch hynny ychwaith.
Yr hyn yr wyf yn gobeithio y bydd y canllawiau hyn yn ei wneud yw rhoi awdurdodau lleol yn y sefyllfa orau bosib er mwyn manteisio i'r eithaf ar ba bynnag arian a gawsant. Wrth gwrs, gan ddibynnu ar yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud o ran ei chyllideb, os bydd mwy o arian yna byddaf yn sicr yn gwneud fy ngorau glas i'w gael.
I very much welcome the statement. I welcome yet another opportunity to discuss supporting housing and the housing support grant, which I seem to have spoken on at least four times over the last two weeks, alongside David Melding and others. But I think it really is important. I don't think we can overestimate how important housing is. Being homeless is one of the great fears of many of us, and, as we go home tonight to warm, dry houses, just think of those who don't. And we've seen what the weather's been like over the last few days. I don't think sleeping outside would be up on the top of any of our lists of things we would like to do. But it is, unfortunately, the reality for far too many people.
It's incredibly difficult to count the number of people who are homeless. A lot of people, especially women, sleep all day and walk during the night. Now, if you're walking in Wind Street on a Saturday night or a Sunday night, to tell if you're homeless or just somebody who's out for the night would be incredibly difficult for anybody. So, female homelessness is always underestimated. But some men do it as well; they think it's dangerous to sleep during the night and much safer to sleep during the day.
I welcome the fact that the Minister stated that a home of your own is the heart of a happy and productive life and that the Government believes that everyone should have a warm and decent home. I think that that is something that would be echoed right the way across the Chamber.
The housing support grant is aimed at tackling homelessness and it's incredibly important in what it does in commissioning projects to tackle homelessness, but we also know that just giving somebody a home is a temporary measure if it's not supported. Some people need support. Their lives are chaotic; they don't come from a stable background, whether they've been in care or have lived in an unstable home. Sometimes, we talk about care, about this number of young people who have left what has been a very unstable home where they've moved around continually, where—. And I deal with a school in my constituency where, at one time, there was a pupil there who would go home and sit on a step outside a house to wonder who was going to pick her up and which home she was going to live in that night. I think we really do have these problems. That wouldn't be picked up under any of your surveys or anything else, but there you had somebody young and in primary school who was effectively homeless.
I think what I'd like to say as a question to the Minister, I think you can take it that you've got cross-party support here to ask for additional funding for this area, and if you want to know where you need to take it off, I'm sure that many people can come up with a number of areas that appear to take up large sums of money and don't appear to be particularly productive. But I think that it really is important that this is adequately funded, and if somebody—. If the Minister wants me to name some of them, I will: the economy, which seems to have large amounts of money to give out to companies to come here because we offer them more money than anybody else; they come for a short period of time and then leave. I've never thought this would be a sensible economic policy, but it's certainly a very expensive one. But dealing with people who are homeless, I think, is really high up on everybody's agenda, and I would hope that additional money is found.
Rwy'n croesawu'r datganiad yn fawr iawn. Rwy'n croesawu cyfle arall eto i drafod cefnogi tai a'r grant cymorth tai, yr wyf wedi siarad amdanynt o leiaf bedair gwaith dros y pythefnos diwethaf mae'n debyg, ynghyd â David Melding ac eraill. Ond rwy'n credu ei fod yn bwysig iawn. Dydw i ddim yn credu y gallwn ni orbwysleisio pa mor bwysig yw tai. Mae bod yn ddigartref yn un o ofnau mawr llawer ohonom ni, ac, wrth i ni fynd adref heno i dai cynnes, sych, meddyliwch am y rhai nad ydynt yn gwneud hynny. Ac rydym ni wedi gweld sut y bu'r tywydd yn ystod y dyddiau diwethaf. Dydw i ddim yn meddwl y byddai cysgu y tu allan ar frig unrhyw restr o bethau y byddem yn hoffi eu gwneud. Ond, yn anffodus, dyma'r realiti i lawer gormod o bobl.
Mae'n anhygoel o anodd cyfrif nifer y bobl sy'n ddigartref. Mae llawer o bobl, yn enwedig menywod, yn cysgu drwy'r dydd ac yn cerdded yn ystod y nos. Nawr, os ydych chi'n cerdded ar Stryd y Gwynt ar nos Sadwrn neu nos Sul, byddai unrhyw un yn ei chael hi'n anodd dros ben dweud pa un a ydych chi'n unigolyn digartref neu'n rhywun sydd dim ond allan am y noson. Felly, caiff wastad llai o fenywod eu cyfrif yn ddigartref. Ond y mae rhai dynion yn ei wneud hefyd; maen nhw'n credu ei bod hi'n beryglus i gysgu yn ystod y nos ac yn llawer mwy diogel i gysgu yn ystod y dydd.
Rwy'n croesawu'r ffaith bod y Gweinidog wedi dweud bod cael eich cartref eich hun yn ganolog i fywyd hapus a chynhyrchiol a bod y Llywodraeth yn credu y dylai pawb gael cartref cynnes a gweddus. Credaf fod hynny'n rhywbeth a fyddai'n cael ei ategu drwy'r Siambr gyfan.
Nod y grant cymorth tai yw mynd i'r afael â digartrefedd ac mae'n hynod o bwysig yn yr hyn y mae'n ei wneud wrth gomisiynu prosiectau i fynd i'r afael â digartrefedd, ond rydym ni hefyd yn gwybod bod rhoi cartref i rywun yn fesur dros dro yn unig os nad yw'n cael ei gefnogi. Mae ar rai pobl angen cefnogaeth. Mae eu bywydau yn anhrefnus; dydyn nhw ddim yn dod o gefndir sefydlog, p'un a ydyn nhw wedi bod mewn gofal neu wedi byw mewn cartref ansefydlog. Weithiau, soniwn am ofal, am y nifer o bobl ifanc sydd wedi gadael yr hyn a fu'n gartref ansefydlog iawn ac yn symud o un lle i'r llall yn barhaus, lle—. Ac rwy'n ymdrin ag ysgol yn fy etholaeth i lle, ar un adeg, roedd disgybl yno a fyddai'n mynd adref ac yn eistedd ar stepen o flaen tŷ i feddwl tybed pwy oedd yn mynd i'w chasglu ac ym mha gartref y byddai'n byw y noson honno. Rwy'n credu bod y problemau hyn gennym ni mewn gwirionedd. Ni fyddai hynny'n cael ei ganfod gan unrhyw rai o'ch arolygon chi nac unrhyw beth arall, ond dyna ichi rywun ifanc ac yn yr ysgol gynradd a oedd i bob pwrpas yn ddigartref.
Rwy'n credu yr hyn yr hoffwn i ei ddweud fel cwestiwn i'r Gweinidog yw hyn; rwy'n credu y gallwch chi fod yn sicr o gefnogaeth drawsbleidiol yma i ofyn am gyllid ychwanegol ar gyfer y maes hwn, ac os ydych chi eisiau gwybod o ble y mae angen i chi ei dynnu, rwy'n siŵr y gall llawer o bobl feddwl am nifer o feysydd sy'n ymddangos fel petaen nhw'n cymryd symiau mawr o arian ac nad ydynt yn ymddangos yn arbennig o gynhyrchiol. Ond rwy'n credu ei bod hi'n wirioneddol bwysig y caiff hyn ei ariannu'n ddigonol, ac os yw rhywun—. Os yw'r Gweinidog eisiau imi enwi rhai ohonyn nhw, fe wnaf i: yr economi, y mae'n ymddangos bod ganddi symiau mawr o arian i'w rhoi i gwmnïau i ddod yma am ein bod ni'n cynnig mwy o arian iddyn nhw na neb arall; maen nhw'n dod am gyfnod byr ac yna'n gadael. Dydw i erioed wedi meddwl y byddai hyn yn bolisi economaidd synhwyrol, ond mae'n sicr yn un drud iawn. Ond mae ymdrin â phobl sy'n ddigartref, rwy'n credu, yn uchel iawn ar agenda pawb, a byddwn yn gobeithio y deuir o hyd i arian ychwanegol.
Well, thank you very much for that, Mike Hedges. I mean, I agree with a very large part of what you said, and just to emphasise that the housing support grant is based on a single strategic planning mechanism that builds on existing duties for local authorities to produce the homelessness strategy. And he's just pointed out the need for an integrated system to pick up people such as the individual he described, which would need an integrated service between the school education service, the care system, the family support system, the housing system and so on in order to be able to pick up that person.
We're just running a public awareness campaign, which I hope Members will have seen, around 'This is homelessness', showing people doing exactly that—sitting in cafes or sleeping on people's sofas. Anyone who doesn't have a secure place to leave their things that they think of as home is technically homeless, and what we're doing is wanting people to come forward as early as possible in that process so that they can access housing support grant services, the whole point of which is to keep vulnerable people—to help them find and keep a home or accommodation and to live as independently as possible, and make a significant contribution to maintaining them in that secure home.
So, I can't emphasise to the Chamber enough that what the housing support grant guidance does for local authorities is talk about the practical ways in which each local authority is expected to contribute to that holistic strategic planning for these services that are so important in Wales to preventing homelessness.
Wel, diolch yn fawr iawn am hynny, Mike Hedges. Hynny yw, rwy'n cytuno â rhan fawr iawn o'r hyn a ddywedsoch chi, a dim ond i bwysleisio bod y grant cynnal tai yn seiliedig ar ddull cynllunio strategol unigol sy'n adeiladu ar y dyletswyddau sydd eisoes yn bodoli i awdurdodau lleol gynhyrchu'r strategaeth ddigartrefedd. Ac mae newydd grybwyll yr angen am system integredig i adnabod pobl fel yr unigolyn a ddisgrifiodd, y byddai angen gwasanaeth integredig rhwng y gwasanaeth addysg ysgolion, y system ofal, y system cymorth i deuluoedd, y system dai ac ati er mwyn gallu ymdrin â'r unigolyn hwnnw.
Rydym yn cynnal ymgyrch ymwybyddiaeth gyhoeddus, y gobeithiaf y bydd yr Aelodau wedi ei gweld, sef 'Dyma yw digartrefedd', sy'n dangos pobl yn gwneud yr union bethau hynny—yn eistedd mewn caffis neu'n cysgu ar soffas pobl. Mae unrhyw un nad oes ganddo le y byddai'n ystyried yn gartref diogel i adael ei bethau, yn dechnegol yn ddigartref, a'r hyn yr hoffem ei weld yw pobl yn dod ymlaen mor gynnar â phosib yn y broses honno fel y gallan nhw gael gwasanaethau grant cynnal tai, a holl ddiben hynny yw cadw pobl sy'n agored i niwed—eu helpu i ganfod a chadw cartref neu lety ac i fyw mor annibynnol â phosib, a gwneud cyfraniad sylweddol at eu cynnal yn y cartref diogel hwnnw.
Felly, ni allaf bwysleisio digon i'r Siambr mai'r hyn y mae canllawiau'r grant cynnal tai yn ei wneud i awdurdodau lleol yw sôn am y ffyrdd ymarferol y disgwylir i bob awdurdod lleol gyfrannu at y cynllunio strategol cynhwysfawr hwnnw ar gyfer y gwasanaethau hyn sydd mor bwysig yng Nghymru i atal digartrefedd.
Can I thank the Minister for her statement? Housing is a key priority area in the Welsh Government's 'Prosperity for All' national strategy. In the past, we have criticised Ministers of this Welsh Government of carrying on regardless rather than listening to those who deliver vital services. It is therefore appropriate to acknowledge the efforts of the Minister, who has clearly listened to, and acted upon, the advice of, amongst others, Cymorth Cymru, and is engaging with them to deliver what we hope will be a much-improved service for those who, unfortunately, for whatever reason, find themselves without a home, or perhaps more importantly, require assistance in retaining their home, thus avoiding homelessness in the first place.
It is accepted that without the support of networks, some are clearly unable to cope with the pressures of modern life. Although initially meeting opposition from the stakeholders, the establishment of a regime where a number of available grants are reduced to just, I believe, two, does appear to have been a successful one. The collaboration between the Government and the umbrella organisation, Cymorth Cymru, whilst not totally satisfying Cymorth Cymru and other service providers, is undoubtedly a significant improvement on the previous situation. The setting up of two housing grant systems, a housing grant and—[Inaudible.]—housing grant, seems to be the result of this collaboration. It takes away the uncertainty on landlords' ability to borrow funds in order to develop supported accommodation housing for vulnerable people.
The primary aim of any administration should be to enable access to housing and also to prevent vulnerable people from losing their homes, but also to give help and support to those who may still lose their homes and help in developing the skills and confidence to live their lives independently. We acknowledge that local authorities are in the front line and will consult with all stakeholders to inform them of their local strategy, working collaboratively across their regions with key partners. However, the sting in the tail, Minister, is that the settlement for the housing grant shows that it remains static at £126.8 million, which is, in effect, a real-terms cut. As mentioned by both David Melding and Delyth Jewell, Cymorth Cymru have stated that this settlement in 2020 will not be enough to achieve the shared ambitions of the Welsh Government, landlords and support providers. Minister, in respect of the budget allocation, do you share their concerns?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad? Mae tai yn faes blaenoriaeth allweddol yn strategaeth genedlaethol Llywodraeth Cymru, 'Ffyniant i Bawb'. Yn y gorffennol, rydym ni wedi beirniadu Gweinidogion y Llywodraeth hon yng Nghymru am barhau doed a ddelo yn hytrach na gwrando ar y rhai sy'n darparu gwasanaethau hanfodol. Felly, mae'n briodol cydnabod ymdrechion y Gweinidog, sy'n amlwg wedi gwrando ar gyngor Cymorth Cymru, ymhlith eraill, ac wedi gweithredu ar y cyngor hwnnw, ac sy'n gweithio gyda nhw i gyflawni'r hyn a fydd, gobeithio, yn wasanaeth gwell o lawer i'r rhai sydd, yn anffodus, am ba bynnag reswm, yn cael eu hunain heb gartref, neu efallai'n bwysicach, sydd angen cymorth i gadw eu cartref, gan osgoi digartrefedd yn y lle cyntaf.
Derbynnir, heb gymorth rhwydweithiau, ei bod hi'n amlwg na all rhai pobl ymdopi â phwysau bywyd modern. Er y cafwyd gwrthwynebiad ar y dechrau gan randdeiliaid, erbyn hyn fe ymddengys y bu hi'n llwyddiannus sefydlu cyfundrefn lle caiff nifer y grantiau sydd ar gael eu lleihau i ddim ond dau rwy'n credu. Mae'r cydweithio rhwng y Llywodraeth a'r sefydliad ambarél, Cymorth Cymru, er nad yw'n llwyr fodloni Cymorth Cymru a darparwyr gwasanaethau eraill, yn sicr yn welliant sylweddol ar y sefyllfa flaenorol. Sefydlu dwy system grantiau tai, grant tai ac—[Anghlywadwy.]—grant tai, yn ôl pob golwg, yw canlyniad y cydweithio hwn. Mae'n dileu'r ansicrwydd ynghylch gallu landlordiaid i fenthyca arian er mwyn datblygu llety â chymorth ar gyfer pobl sy'n agored i niwed.
Dylai fod yn brif nod gan unrhyw weinyddiaeth i sicrhau y gall pobl gael cartref ac i atal pobl agored i niwed rhag colli eu cartrefi, ond hefyd i roi cymorth a chefnogaeth i'r rhai a allai golli eu cartrefi o hyd a helpu i ddatblygu'r sgiliau a'r hyder i fyw eu bywydau'n annibynnol. Rydym yn cydnabod bod awdurdodau lleol yn y rheng flaen ac yn ymgynghori â'r holl randdeiliaid i'w hysbysu ynghylch eu strategaeth leol, gan gydweithio ar draws eu rhanbarthau gyda phartneriaid allweddol. Fodd bynnag, y tro yn y gynffon, Gweinidog, yw bod y setliad ar gyfer y grant tai yn dangos ei fod yn aros yn sefydlog ar £126.8 miliwn, sydd, i bob pwrpas, yn lleihad mewn termau real. Fel y crybwyllwyd gan David Melding a Delyth Jewell, mae Cymorth Cymru wedi datgan na fydd y setliad hwn yn 2020 yn ddigon i gyflawni uchelgeisiau ar y cyd Llywodraeth Cymru, landlordiaid a darparwyr cymorth. Gweinidog, o ran dyraniad y gyllideb, ydych chi'n rhannu eu pryderon?
Thank you for the welcome. I think it's right to say, as you've acknowledged, that we have worked very hard with stakeholders to produce guidance that everybody thinks is fit for purpose, and I really do think it will produce the joined-up public services we need in this area.
I do think in terms of the money, it is important to say that in the face of very vicious austerity settlements over nine years, we have maintained this; this has not been cut. So, the idea that we're now being somehow denigrated for not having cut it when everything else was cut, I find, very difficult to take. Of course we'd like to put more money into it, but that money must come from somewhere. If there is extra money as a result of the UK budget settlements, then I'd be very happy to discuss with my colleague, Rebecca Evans, putting some of that money into homelessness prevention.
We've also—as I said in response to Mike Hedges, I think, and Delyth, and probably everybody, David Melding as well—got the housing action group working very hard for us, and I want to be certain to be able to action the proposals that come out of that group. I don't know what they are yet, but that is a cross-stakeholder group right across Wales, and I'm sure that they will have a number of things to say to us about the best way to make our homelessness and housing services work together. And I want to be certain that we'll be able to implement those in a timely fashion as well.
Diolch am y croeso. Rwy'n credu ei bod hi'n gywir dweud, fel yr ydych chi wedi cydnabod, ein bod wedi gweithio'n galed iawn gyda rhanddeiliaid i gynhyrchu canllawiau y mae pawb yn credu eu bod yn addas at y diben, ac rwyf yn wirioneddol gredu y bydd yn cynhyrchu'r gwasanaethau cyhoeddus cydgysylltiedig sydd eu hangen arnom ni yn y maes hwn.
Rwyf yn credu o ran yr arian, mae hi yn bwysig dweud, yn wyneb setliadau cyni milain iawn dros naw mlynedd, ein bod wedi cynnal hyn; ni fu cwtogi ar hyn. Felly, mae'r syniad ein bod ni nawr yn cael ein difrïo rywsut am beidio â'i gwtogi pan gafodd popeth arall ei gwtogi, rwy'n ei chael hi'n anodd iawn ei dderbyn. Wrth gwrs, hoffem roi mwy o arian iddo, ond rhaid i'r arian hwnnw ddod o rywle. Os oes arian ychwanegol o ganlyniad i setliadau cyllideb y DU, yna byddwn yn hapus iawn i drafod gyda'm cydweithiwr, Rebecca Evans, gan roi rhywfaint o'r arian hwnnw at atal digartrefedd.
Rydym ni hefyd—fel y dywedais mewn ymateb i Mike Hedges, rwy'n credu, a Delyth, a phawb, mae'n debyg, David Melding hefyd—wedi sicrhau bod y grŵp gweithredu tai yn gweithio'n galed iawn i ni, ac rwyf eisiau bod yn sicr y gallaf weithredu'r cynigion a ddaw o'r grŵp hwnnw. Nid wyf yn gwybod beth ydyn nhw eto, ond mae hwnnw'n grŵp traws-randdeiliad ledled Cymru, ac rwy'n siŵr y bydd ganddyn nhw nifer o bethau i'w dweud wrthym ni ynghylch y ffordd orau i wneud ein gwasanaethau digartrefedd a'n gwasanaethau tai weithio gyda'i gilydd. Ac rwyf eisiau bod yn sicr y byddwn yn gallu gweithredu'r rheini mewn modd amserol hefyd.
I welcome your statement today, Minister, and the publication of the housing support grant guidance for local authorities. As you know, the equality committee that I chair has been doing a lot of work on rough sleeping, and in particular, in our recent work, we've dealt with co-occurring disorders and issues around commissioning. Indeed, we'll be debating that report here in the Chamber tomorrow.
But I very much welcome that the guidance makes clear that commissioning drives procurement, because that's been a theme throughout the committee's work on this subject, and we do believe that effective commissioning should lead to effective services that meet the needs of the people accessing them. I also welcome that the guidance emphasises the importance of involving and engaging people who use the funded services in all aspects—the planning, the procurement, the monitoring and the evaluation. That's clearly very important. I'm particularly pleased that the guidance highlights the importance of considering the length of contracts within the context of establishing a stable environment that enables recruitment and retention of staff, and stability, of course, for people using the services. We found that the current levels of instability within the sector have been repeatedly highlighted as a barrier to establishing effective relationships with the people accessing those vital services.
While I welcome much of the guidance, I continue to have concerns about the level of funding in the system. As you know, our committee called for an increase in the housing support grant as part of our budget scrutiny, and along with colleagues from across the Chamber, these calls were repeated last week during the debate on the draft budget. Our recommendation was based both on our budget scrutiny and on our ongoing work. We’ve received correspondence from Cymorth Cymru, Community Housing Cymru and Welsh Women’s Aid saying that the cash-flat settlement in the budget is simply not enough, with services reaching a tipping point.
So, while getting the commissioning of services right is obviously essential, it’s also vital that there are sufficient funds to enable the right services to be delivered in the right place and, of course, in a timely fashion. I heard what you said earlier, Minister, and I note that the Minister for finance, in responding to questions last week, suggested that, were additional funding to be allocated to Welsh Government, then that could provide extra funding for the housing support grant. So, I very much welcome what you said earlier about those discussions, and we look forward to hearing the outcome.
But it would also useful if you could clarify what consideration has been given to reallocating funds to provide the necessary increase to the housing support grant, because, of course, we don't know that additional funds will be forthcoming from the UK Government. Diolch yn fawr.
Croesawaf eich datganiad heddiw, Gweinidog, a chyhoeddiad canllawiau'r grant cynnal tai i awdurdodau lleol. Fel y gwyddoch chi, mae'r pwyllgor cydraddoldeb yr wyf i'n ei gadeirio wedi bod yn gwneud llawer o waith ar gysgu allan, ac yn benodol, yn ein gwaith diweddar, rydym ni wedi ymdrin â materion ac anhwylderau sy'n cyd-fodoli yn ymwneud â chomisiynu. Yn wir, byddwn yn trafod yr adroddiad hwnnw yma yn y Siambr yfory.
Ond rwy'n croesawu'n fawr y ffaith fod y canllawiau'n ei gwneud hi'n glir bod comisiynu'n sbarduno caffael, oherwydd bu hynny'n thema drwy holl waith y pwyllgor ar y pwnc hwn, ac rydym yn credu y dylai comisiynu effeithiol arwain at wasanaethau effeithiol sy'n bodloni anghenion y bobl sy'n eu defnyddio. Rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith bod y canllawiau'n pwysleisio pwysigrwydd cynnwys ac ymgysylltu â phobl sy'n defnyddio pob agwedd ar y gwasanaethau a ariennir—y cynllunio, y caffael, y monitro a'r gwerthuso. Mae hynny'n amlwg yn bwysig iawn. Rwy'n arbennig o falch bod y canllawiau yn amlygu pwysigrwydd ystyried hyd contractau yng nghyd-destun sefydlu amgylchedd sefydlog sy'n galluogi recriwtio a chadw staff, a sefydlogrwydd, wrth gwrs, i bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau. Gwelsom yr amlygwyd y graddau presennol o ansefydlogrwydd yn y sector dro ar ôl tro fel rhwystr i sefydlu perthynas effeithiol gyda'r bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau hanfodol hynny.
Er fy mod yn croesawu llawer o'r canllawiau, rwy'n dal yn pryderu am faint o gyllid sy'n y system. Fel y gwyddoch chi, galwodd ein pwyllgor am gynnydd yn y grant cymorth tai yn rhan o'n gwaith craffu ar y gyllideb, ac ynghyd â chydweithwyr o bob rhan o'r Siambr, galwyd eto am hyn yr wythnos diwethaf yn ystod y ddadl ar y gyllideb ddrafft. Seiliwyd ein hargymhelliad ar ein gwaith o graffu ar y gyllideb ac ar y gwaith rydym ni'n ei wneud ar hyn o bryd. Rydym ni wedi derbyn gohebiaeth gan Cymorth Cymru, Cartrefi Cymunedol Cymru a Cymorth i Ferched Cymru yn dweud nad yw'r setliad ar ffurf arian parod yn y gyllideb yn ddigon, gyda gwasanaethau wedi cyrraedd sefyllfa dyngedfennol.
Felly, er ei bod hi'n amlwg yn hanfodol sicrhau y comisiynir gwasanaethau yn briodol, mae'n hanfodol hefyd bod digon o arian ar gael i sicrhau bod y gwasanaethau cywir yn cael eu darparu yn y lle cywir ac, wrth gwrs, mewn modd amserol. Clywais yr hyn a ddywedsoch chi yn gynharach, Gweinidog, a sylwaf fod y Gweinidog cyllid, wrth ymateb i gwestiynau yr wythnos diwethaf, wedi awgrymu, petai cyllid ychwanegol yn cael ei ddyrannu i Lywodraeth Cymru, y gallai hynny ddarparu cyllid ychwanegol ar gyfer y grant cynnal tai. Felly, rwy'n croesawu'n fawr yr hyn a ddywedsoch chi yn gynharach am y trafodaethau hynny, ac edrychwn ymlaen at glywed y canlyniad.
Ond byddai'n ddefnyddiol hefyd pe baech yn egluro pa ystyriaeth sydd wedi'i rhoi i ailddyrannu cyllid i ddarparu'r cynnydd angenrheidiol i'r grant cymorth tai, oherwydd, wrth gwrs, nid ydym yn gwybod y bydd arian ychwanegol yn cael ei roi gan Lywodraeth y DU. Diolch yn fawr.
Thank you for that, John Griffiths, I completely agree with you. Chapter 7, which is the commissioning and procurement of housing support grant services chapter, very much reflects the committee’s work on procurement and commissioning, so I'm very glad to hear you welcome it. I think a lot of what's set out in this chapter is what we would all consider to be good ethical practice and procurement. So, I just emphasise that. For example, we're very pleased, in the guidance, to set out our fair work principles and to say that people delivering these services should not be driven into insecure, unfair work because of the need to maximise resource, because that actually has the opposite effect that we want. I know the committee has come to similar conclusions.
I just want to emphasise one short thing, which is that it does say as well that commissioning plans must reflect the most appropriate approaches to market development and procurement in the local area, including different contract forms, grants or in-house provision. So, we're not—. In saying commissioning guidance, that’s just an overarching term for how you get these services in place; it doesn't mean that we're necessarily getting them through one particular structure. And I cannot emphasise enough that each local authority will know what the provision in its area is, and that will be a mixture of in-house, third sector and private sector arrangements. And they should be ensuring, through this grant and this guidance, the best possible combination of those services to deliver the best service on the ground, exactly as the committee report has asked us.
In terms of the quantum, I do think, as I've said in response to a number of other people, of course we'd like more money; we’d like more money for virtually every service, or every service—I don’t know why I’m qualifying it—every service in the Government. I'm pleased that we have been able to do what the Welsh Government said it would do, which is protect health and then the next call was for local government. We’ve just delivered the best local government settlement in nine years, I’m very pleased with that, and, of course, this money goes to local authorities to deliver those services. So, it must be seen within that best settlement.
But, obviously, if there is additional money as a result of the final budget settlement round and also because we've got this somewhat unusual, shall we say, situation with a budget a week after our budget, if that does produce any extra money, then, obviously, homelessness is a top priority of the Welsh Government. But I would say, to put that in context, housing is the top priority, as well, because this is more than the sharp end of homelessness; this is about building the social houses necessary to get long-term sustainability. So it's not just about the acute end. And then, on the acute end, of course we have put an additional £20 million on top of the housing support grant for homelessness prevention this year. You'll know that we did that in response to the housing action group over Christmas, and as I just said in response to David Rowlands, we're awaiting the next report of the housing action group.
Diolch ichi am hynny, John Griffiths, rwy'n cytuno'n llwyr â chi. Mae Pennod 7, sef y bennod ar gomisiynu a chaffael gwasanaethau grantiau cymorth tai, yn adlewyrchu gwaith y pwyllgor ar gaffael a chomisiynu, felly rwy'n falch iawn o'ch clywed yn ei groesawu. Rwy'n credu bod llawer o'r hyn sydd wedi'i nodi yn y bennod hon yn rhywbeth y byddem i gyd yn ei ystyried yn arfer a chaffael moesegol da. Felly, dim ond pwysleisio hynny a wnaf. Er enghraifft, rydym yn falch iawn, yn y canllawiau, o nodi ein hegwyddorion gwaith teg a dweud na ddylai pobl sy'n darparu'r gwasanaethau hyn gael eu gwthio i waith ansicr, annheg oherwydd yr angen i sicrhau'r adnoddau mwyaf, gan fod hynny mewn gwirionedd yn cael effaith hollol groes i'r hyn a ddymunwn. Rwy'n gwybod bod y pwyllgor wedi dod i gasgliadau tebyg.
Hoffwn bwysleisio un peth byr, sef ei fod yn dweud hefyd fod yn rhaid i gynlluniau comisiynu adlewyrchu'r dulliau mwyaf priodol o ddatblygu'r farchnad a chaffael yn yr ardal leol, gan gynnwys gwahanol ffurflenni contract, grantiau neu ddarpariaeth fewnol. Felly, nid ydym ni—. Wrth ddweud canllawiau comisiynu, term cyffredinol yn unig yw hwnnw ynghylch sut y cewch y gwasanaethau hyn yn eu lle; nid yw'n golygu ein bod o reidrwydd yn eu cael drwy un strwythur penodol. Ac ni allaf bwysleisio digon y bydd pob awdurdod lleol yn gwybod beth yw'r ddarpariaeth yn ei ardal, a bydd yn gymysgedd o drefniadau mewnol, y trydydd sector a'r sector preifat. A dylent fod yn sicrhau, drwy'r grant hwn a'r canllawiau hyn, y cyfuniad gorau posib o'r gwasanaethau hynny i ddarparu'r gwasanaeth gorau ar lawr gwlad, yn union fel y gofynnwyd inni gan adroddiad y pwyllgor.
O ran y cwantwm, rwy'n credu, fel y dywedais mewn ymateb i nifer o bobl eraill, wrth gwrs y byddem yn hoffi cael mwy o arian; hoffem gael mwy o arian ar gyfer bron pob gwasanaeth, neu bob gwasanaeth—nid wyf yn gwybod pam yr wyf yn dweud 'bron pob'—pob gwasanaeth yn y Llywodraeth. Rwy'n falch ein bod wedi gallu gwneud yr hyn y dywedodd Llywodraeth Cymru y byddai'n ei wneud, sef diogelu iechyd, a'r ail ddymuniad oedd diogelu llywodraeth leol. Rydym ni newydd gyflawni'r setliad llywodraeth leol gorau ers naw mlynedd, rwy'n falch iawn o hynny, ac, wrth gwrs, mae'r arian hwn yn mynd i awdurdodau lleol i ddarparu'r gwasanaethau hynny. Felly, mae'n rhaid ei weld o fewn y setliad gorau hwnnw.
Ond, yn amlwg, os oes arian ychwanegol o ganlyniad i'r cylch setliad cyllideb terfynol a hefyd oherwydd bod gennym ni'r sefyllfa hon sydd braidd yn anarferol, ddywedwn ni, gyda chyllideb wythnos ar ôl ein cyllideb ni, os yw hynny'n esgor ar unrhyw arian ychwanegol, yna, yn amlwg, mae digartrefedd yn un o brif flaenoriaethau Llywodraeth Cymru. Ond o'm rhan i, i roi hynny yn ei gyd-destun, tai yw'r brif flaenoriaeth, hefyd, oherwydd mae hyn yn fwy na rheng flaen digartrefedd; mae a wnelo hyn ag adeiladu'r tai cymdeithasol angenrheidiol i sicrhau cynaliadwyedd hirdymor. Felly nid yw'n ymwneud â'r rheng flaen yn unig. Ac yna, ar y rheng flaen, wrth gwrs rydym ni wedi rhoi £20 miliwn ychwanegol ar ben y grant cymorth tai ar gyfer atal digartrefedd eleni. Byddwch yn gwybod ein bod wedi gwneud hynny mewn ymateb i'r grŵp gweithredu ar dai dros y Nadolig, ac fel y dywedais wrth ymateb i David Rowlands, rydym yn aros am adroddiad nesaf y grŵp gweithredu ar dai.
I worked with housing support providers before I came to this place, and throughout my time here, since 2003, I've worked on every campaign—this isn't the first one—for Housing Matters every year, before that we had the Let's Keep Supporting People campaign from Cymorth Cymru. Unfortunately, this has become a bit of an annual ritual. Usually, it's produced good news at the end, and I pray that that's the same in this instance.
You say that we know it's not enough to provide funding, but we know that without enough funding, the new grant will not build on the existing duty of local authorities to produce a homelessness strategy. As we've heard, responding to the cash-flat settlement for the grant in the Welsh Government's draft budget, a cut in real terms, Cymorth Cymru, Community Housing Cymru and Welsh Women's Aid warned that services preventing homelessness and supporting independent living have now reached a tipping point. And in north Wales a supported living service provider I recently visited told me the consequences would be increased pressures on the NHS, A&E and blue-light services.
You stated, understandably, that to put more money into this would mean money being taken away elsewhere, but why won't the Welsh Government do what it says in terms of the preventionally intervention agenda and recognise this isn't about taking money from elsewhere, it's about saving multiples more money for elsewhere by taking pressure off statutory services? Smart budgeting in this area, protecting budgets in this area, will save hundreds of millions more for health, social care and other key services.
What plans does the Welsh Government currently have for its planned redistribution of the housing support grant? Key providers in north Wales tell me that the plans that they understand are in place would see five local authorities in the north losing between 25 and 40 per cent of their housing support grant funding. Is that still something under consideration by the Welsh Government? If not, what is its current position in terms of the redistribution previously referred to by it?
As David Melding indicated, you referred to co-production. You talk about engagement with stakeholders and that subsequent advice can be described as co-produced, but you then contradict that by saying the guidance requires local authorities to consult with stakeholders to inform their local strategy, where consultation is the antithesis of co-production and is meant to be the evolution to get us beyond that. So, if this is going to be co-produced, how will the guidance ensure that third sector housing support providers, the key providers of preventionally intervention work in this field, are required to be helping to design and deliver the local strategy with statutory partners at the core, so that we can address some of these other points raised?
Finally, how do you respond to the call by Welsh Women's Aid to ensure that the housing support grant commissioning covers all forms of violence against women, domestic abuse and sexual violence, rather than, as they say, a default assumption that a focus on domestic abuse meets the varying needs of all survivors of violence against women, domestic abuse and sexual violence?
Gweithiais gyda darparwyr cymorth tai cyn dod i'r fan yma, a thrwy gydol fy amser yma, ers 2003, rwyf wedi gweithio ar bob ymgyrch—nid dyma'r un cyntaf—ar gyfer Materion Tai bob blwyddyn, cyn hynny cawsom yr ymgyrch Gadewch i ni Barhau i Gefnogi Pobl gan Cymorth Cymru. Yn anffodus, mae hyn wedi dod yn dipyn o ddefod flynyddol. Fel arfer, bu newyddion da ar y diwedd, ac rwy'n gweddïo y bydd yr un peth yn wir yn yr achos hwn.
Rydych chi'n dweud ein bod yn gwybod nad yw'n ddigon i ddarparu cyllid, ond rydym yn gwybod, heb ddigon o gyllid, na fydd y grant newydd yn adeiladu ar ddyletswydd bresennol awdurdodau lleol i lunio strategaeth ddigartrefedd. Fel y clywsom ni, wrth ymateb i'r setliad arian parod ar gyfer y grant yng nghyllideb ddrafft Llywodraeth Cymru, cwtogiad mewn termau real, rhybuddiodd Cymorth Cymru, Cartrefi Cymunedol Cymru a Cymorth i Ferched Cymru bod gwasanaethau sy'n atal digartrefedd ac yn cefnogi byw'n annibynnol wedi cyrraedd sefyllfa dyngedfennol erbyn hyn. Ac yn y gogledd dywedodd darparwr gwasanaethau byw â chymorth yr ymwelais ag ef yn ddiweddar mai'r canlyniadau fyddai mwy o bwysau ar wasanaethau'r GIG, unedau damweiniau ac achosion brys a'r gwasanaethau brys.
Fe wnaethoch chi ddweud, a hynny'n ddealladwy, y byddai rhoi mwy o arian i hyn yn golygu bod arian yn cael ei gymryd o rywle arall, ond pam na wnaiff Llywodraeth Cymru yr hyn y mae'n ei ddweud o ran yr agenda ymyrryd ataliol a chydnabod nad yw hyn yn ymwneud â chymryd arian o rywle arall, mae'n ymwneud ag arbed llawer mwy o arian i feysydd arall drwy dynnu pwysau oddi ar wasanaethau statudol? Bydd cyllidebu doeth yn y maes hwn, gan ddiogelu cyllidebau yn y maes hwn, yn arbed cannoedd o filiynau yn fwy ar gyfer gwasanaethau iechyd, gofal cymdeithasol a rhai gwasanaethau allweddol eraill.
Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru ar hyn o bryd ar gyfer ei hailddosbarthu arfaethedig o'r grant cymorth tai? Mae darparwyr allweddol yn y gogledd yn dweud wrthyf y byddai'r cynlluniau y maen nhw'n deall sydd ar waith yn peri i bum awdurdod lleol yn y gogledd golli rhwng 25 a 40 y cant o'u harian grant cymorth tai. A yw hynny'n dal yn rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ystyried? Os nad ydyw, beth yw ei safbwynt presennol o ran yr ailddosbarthu y cyfeiriodd ato'n flaenorol?
Fel y dywedodd David Melding, fe wnaethoch chi gyfeirio at gydgynhyrchu. Rydych yn sôn am ymgysylltu â rhanddeiliaid ac y gellir disgrifio'r cyngor fydd yn deillio o hynny fel cyngor sydd wedi ei lunio ar y cyd, ond yna rydych yn gwrth-ddweud hynny drwy ddweud bod y canllawiau yn ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau lleol ymgynghori â rhanddeiliaid yn sail i'w strategaeth leol; ymgynghori yw'r gwrthwyneb i gydgynhyrchu ac mae i fod yn esblygiad i fynd â ni y tu hwnt i hynny. Felly, os yw hwn yn mynd i gael ei gyd-gynhyrchu, sut bydd y canllawiau'n sicrhau bod darparwyr cymorth tai'r trydydd sector, y darparwyr allweddol o waith ymyrryd ataliol yn y maes hwn, yn gorfod helpu i lunio a chyflawni'r strategaeth leol gyda phartneriaid yn greiddiol i hynny, fel y gallwn ni fynd i'r afael â rhai o'r pwyntiau eraill a godwyd?
Yn olaf, sut ydych chi'n ymateb i'r alwad gan Cymorth i Ferched Cymru i sicrhau bod comisiynu'r grant cymorth tai yn cwmpasu pob math o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol, yn hytrach na, fel y dywedant, rhagdybiaeth gychwynnol y bydd canolbwyntio ar gam-drin yn diwallu anghenion amrywiol pawb sy'n goroesi trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol?
As I say, today isn't the day that we're discussing the budget. Today was the day that we were discussing the guidance, which has been co-produced and welcomed across the sector.
Mark Isherwood mentioned some previous campaigns that he's been involved in, and I know that he has been involved in those campaigns, but one of them, for instance, was about stopping the abolition of Supporting People, but actually the sector very much welcomes the way that the new housing support grant works, and although I understood their concerns at the time, now it's very obvious that we were right to do what we did and that this is a much more efficient and effective system. So not all of the campaigns—although I understand the concerns of the sector—are always the best thing to do, because actually it turns out that it was much better to combine the grants and have a system that is a much more flexible set of housing support grant availability. So I'll just use that as a demonstration that sometimes change is resisted because it's change, and actually it turns out to be a better situation than we had in the first place. So, this is clearly one of those times.
In terms of the rest of Mark Isherwood's remarks, of course we're talking about the co-production of the guidance, and we're also talking about the homelessness strategy, which has to be consulted on as part of the original homelessness Act. Sorry; I've suddenly got a tickle in my throat. It's important not to conflate the two. I'm not suggesting you were, Mark Isherwood, but I do think it's very important to understand that what we're talking about here is the guidance and the way that the guidance is being produced, and then what the authorities have to do in order to commission the services that come out of it, and the way that that works together with the homelessness prevention strategy overall. I'll leave it there then.
Fel y dywedaf, nid heddiw yw'r diwrnod yr ydym yn trafod y gyllideb. Heddiw oedd y diwrnod yr oeddem yn trafod y canllawiau, sydd wedi'u cyd-gynhyrchu a'u croesawu gan y sector yn ei gyfanrwydd.
Soniodd Mark Isherwood am rai ymgyrchoedd blaenorol y bu'n ymwneud â nhw, a gwn ei fod wedi cymryd rhan yn yr ymgyrchoedd hynny, ond roedd un ohonynt, er enghraifft, yn ymwneud ag atal diddymu Cefnogi Pobl, ond mewn gwirionedd mae'r sector yn croesawu'n fawr iawn y ffordd y mae'r grant cymorth tai newydd yn gweithio, ac er fy mod yn deall eu pryderon ar y pryd, nawr mae'n amlwg iawn y buom ni'n gywir yn gwneud yr hyn a wnaethom ni a bod hon yn system lawer mwy effeithlon ac effeithiol. Felly, nid yw cynnal pob ymgyrch—er fy mod yn deall pryderon y sector—wastad y peth gorau i'w wneud, oherwydd mewn gwirionedd roedd yn llawer gwell cyfuno'r grantiau a chael system sy'n golygu bod y grant cymorth tai ar gael yn llawer mwy hyblyg. Felly byddaf yn defnyddio hynny i ddangos bod newid weithiau'n cael ei wrthsefyll oherwydd ei fod yn newid, ac mewn gwirionedd, y canlyniad yw ei bod yn well sefyllfa na'r hyn a oedd gennym ni yn y lle cyntaf. Felly, mae hyn yn amlwg yn un o'r adegau hynny.
O ran gweddill sylwadau Mark Isherwood, wrth gwrs ein bod yn sôn am gyd-gynhyrchu'r canllawiau, ac rydym ni hefyd yn sôn am y strategaeth ddigartrefedd, y mae'n rhaid ymgynghori yn ei chylch yn rhan o'r Ddeddf ddigartrefedd wreiddiol. Mae'n ddrwg gennyf; yn sydyn mae gen i gosi yn fy ngwddf. Mae'n bwysig peidio â chyfuno'r ddau. Nid wyf yn awgrymu eich bod chi, Mark Isherwood, ond rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn deall mai'r hyn yr ydym yn sôn amdano yn y fan yma yw'r canllawiau a'r ffordd y mae'r canllawiau'n cael eu llunio, ac wedyn yr hyn y mae'n rhaid i'r awdurdodau ei wneud er mwyn comisiynu'r gwasanaethau sy'n deillio ohonynt, a'r ffordd y mae hynny'n gweithio ynghyd â'r strategaeth atal digartrefedd yn gyffredinol. Fe orffennaf yn y fan yna felly.
Will you? Are you sure? Rhianon Passmore.
A wnewch chi? Ydych chi'n siŵr? Rhianon Passmore.
Thank you, Deputy Llywydd. Minister, I very much welcome this strategic guidance for local authorities and the £20 million for homelessness. It is important that housing and homelessness services are person centred and able to meet the varying needs of people, including those with pets.
The housing first approach is now well recognised as a groundbreaking and innovative approach in Wales and as supported by Welsh Government. I'm really pleased to see the emphasis in this new strategic guidance about the need for services to be psychologically informed, and the importance of building trusting relationships with people, especially considering the trauma that many have experienced earlier in their lives. And I also welcome the focus on providing therapeutic support for staff who do incredibly difficult jobs every single day in supporting people to overcome trauma and homelessness. I also know that deep austerity has made it extremely difficult for local authorities and support providers to have the resources they need to ensure that services are truly person centred and psychologically informed.
The rising tide of homelessness is being driven by universal credit, the bedroom tax and other welfare cuts and restrictions, and this is a fact that is driving homelessness and demand. So, Minister, would you also give me assurances—and you've already made some today—that should additional money become available before the final Welsh budget, or following the UK Government budget in March, that you will allocate this to this very important housing support grant, so that local authorities and support providers have the resources that they need to deliver the truly person-centred trauma-informed services that this guidance strategically and holistically outlines?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rwy'n croesawu yn fawr iawn y canllawiau strategol hyn ar gyfer awdurdodau lleol a'r £20 miliwn ar gyfer digartrefedd. Mae'n bwysig bod gwasanaethau tai a digartrefedd yn canolbwyntio ar yr unigolyn ac yn gallu diwallu anghenion amrywiol pobl, gan gynnwys y rhai ag anifeiliaid anwes.
Mae'r dull tai yn gyntaf yn cael ei gydnabod bellach yn ddull arloesol a blaengar yng Nghymru ac yn un y mae Llywodraeth Cymru yn ei gefnogi. Rwy'n falch iawn o weld y pwyslais yn y canllawiau strategol newydd hyn ar yr angen i wasanaethau fod wedi eu llywio gan seicoleg, a phwysigrwydd meithrin perthynas ymddiriedus â phobl, yn enwedig o ystyried y trawma y mae llawer wedi ei gael yn gynharach yn eu bywydau. Ac rwyf i hefyd yn croesawu'r pwyslais ar ddarparu cymorth therapiwtig i staff sy'n gwneud swyddi anhygoel o anodd bob un dydd wrth gefnogi pobl i oresgyn trawma a digartrefedd. Rwyf hefyd yn gwybod bod cyni dwfn wedi ei gwneud yn hynod anodd i awdurdodau lleol a darparwyr cymorth gael yr adnoddau sydd eu hangen arnyn nhw i sicrhau bod gwasanaethau yn gwbl ganolog ac yn cael eu llywio gan seicoleg.
Mae credyd cynhwysol, y dreth ystafell wely a thoriadau a chyfyngiadau lles eraill yn cyfrannu at y cynnydd mewn digartrefedd, ac mae hyn yn ffaith sy'n cynyddu digartrefedd a galw. Felly, Gweinidog, a wnewch chi hefyd roi sicrwydd i mi—ac rydych eisoes wedi rhoi rhywfaint i mi heddiw—pe byddai arian ychwanegol ar gael cyn cyllideb derfynol Cymru, neu ar ôl cyllideb Llywodraeth y DU ym mis Mawrth, y byddwch yn dyrannu hyn i'r grant cymorth tai pwysig iawn hwn, fel bod gan awdurdodau lleol a darparwyr cymorth yr adnoddau sydd eu hangen arnyn nhw i ddarparu'r gwasanaethau sy'n wirioneddol yn canolbwyntio ar yr unigolyn ac wedi eu llywio gan drawma, y mae'r canllawiau hyn yn eu hamlinellu yn strategol ac yn gyfannol?
I very much thank Rhianon Passmore for those remarks. I think it is just worth reminding ourselves, as a result her remarks, what the purpose of the housing support grant actually is. This is not a grant that's meant to do everything there is to do in the housing field. This is a grant that's specifically there to prevent homelessness and support people to have the capability, independence, skills and confidence to access and/or maintain a stable and suitable home.
So, this is not about the sharp end of rough-sleeping—although it can help in that area—this is much more about maintaining people in the right kind of accommodation. So, if you take the Housing First strategy, for example, it's all very well to have somebody put into the house, but they also have to have the skills to be able to get their benefits sorted out and pay their bills and get some furniture together and live in that house and feed themselves and have a social life and all those sorts of things. And many vulnerable people will need a great deal of support to be able to do that, and hopefully that support will taper off as they get more used to it, but that support might need to go on for many years. So, it's very important to make sure that we have the right grant structures in place and the right providers in place that can provide that long-term support for somebody to maintain that secure home, and not have them drop out into homelessness in a repeated fashion. So, I completely concur.
In terms of the funding, I've said a lot about the funding already, but I'll just say one last thing about it. There are other things around housing and homelessness that we're looking at, and I do remind Members that we have got the housing action group's report coming forward soon, and I'm sure Members will want to look very carefully at what the action group's proposals are, and we'll be urging the Government to consider those as well. So, in negotiations with my colleague, the Minister for finance, and anything that comes out of the budget, we will want to keep that in mind at the same time.
Diolch yn fawr iawn i Rhianon Passmore am ei sylwadau. Rwy'n credu bod gwerth i ni atgoffa ein hunain, o ganlyniad i'w sylwadau, beth yw diben y grant cymorth tai mewn gwirionedd. Nid bwriad y grant hwn yw gwneud pob dim posibl yn y maes tai. Grant yw hwn sy'n benodol yno i atal digartrefedd a chefnogi pobl i fod â'r gallu, yr annibyniaeth, y sgiliau a'r hyder i gael gafael ar a/neu gynnal cartref sefydlog ac addas.
Felly, nid yw hyn yn ymwneud â rheng flaen cysgu ar y stryd—er y gall helpu yn y maes hwnnw—mae hyn yn ymwneud yn fwy o lawer â chadw pobl yn y math iawn o lety. Felly, wrth edrych ar y strategaeth tai yn gyntaf, er enghraifft, un peth yw rhoi rhywun i mewn i dŷ, ond mae'n rhaid iddyn nhw hefyd fod â'r sgiliau i allu rhoi trefn ar eu budd-daliadau a thalu eu biliau a rhoi rhywfaint o ddodrefn yn y tŷ a byw yn y tŷ hwnnw a bwydo eu hunain a chael bywyd cymdeithasol a'r holl fathau hynny o bethau. A bydd angen llawer iawn o gymorth ar lawer o bobl sy'n agored i newid i allu gwneud hynny, a gobeithio y bydd y cymorth hwnnw'n lleihau wrth iddyn nhw ddod yn fwy cyfarwydd ag ef, ond gallai fod angen i'r cymorth hwnnw barhau am flynyddoedd lawer. Felly, mae'n bwysig iawn gwneud yn siŵr bod gennym ni'r strwythurau grant cywir ar waith a bod y darparwyr cywir ar waith a all ddarparu'r cymorth hirdymor hwnnw i rywun allu cynnal y cartref diogel hwnnw, a pheidio â'u cael yn disgyn o'r system i fod yn ddigartref dro ar ôl tro. Felly, rwy'n cytuno yn llwyr.
O ran y cyllid, rwyf i wedi dweud llawer am y cyllid yn barod, ond dywedaf un peth olaf amdano. Mae yna bethau eraill yn ymwneud â thai a digartrefedd yr ydym ni'n eu hystyried, ac rwyf i yn atgoffa'r Aelodau y bydd adroddiad y grŵp gweithredu ar gyfer tai yn cael ei gyflwyno i ni yn fuan, ac rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau yn awyddus i edrych yn fanwl iawn ar gynigion y grŵp gweithredu, a byddwn yn annog y Llywodraeth i'w hystyried nhw hefyd. Felly, yn ystod trafodaethau gyda fy ngyd-Aelod, y Gweinidog cyllid, ac unrhyw beth a ddaw o'r gyllideb, byddwn yn awyddus i gofio hynny hefyd.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliannau 1 a 2 yn enw Siân Gwenllian.
The following amendments have been selected: amendments 1 and 2 in the name of Siân Gwenllian.
Item 7 on the agenda this afternoon is the debate on the programme for government annual report and legislative programme, and I call on the First Minister to move the motion. Mark Drakeford.
Eitem 7 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r ddadl ar adroddiad blynyddol y rhaglen lywodraethu a'r rhaglen ddeddfwriaethol, a galwaf ar y Prif Weinidog i gynnig y cynnig. Mark Drakeford.
Cynnig NDM7265 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 11.21(ii):
Yn nodi:
a) addroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru 2019;
b) y rhaglen ddeddfwriaethol.
Motion NDM7265 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 11.21(ii):
Notes:
a) the Welsh Government Annual Report 2019;
b) the legislative programme.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Dirprwy Lywydd, diolch yn fawr. Ar ddiwedd mis Ionawr, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru ein hadroddiad blynyddol ar gyfer 2019 sy'n nodi'r cynnydd sydd wedi ei wneud tuag at wella llesiant pobl drwy Gymru gyfan. Mae llawer o benderfyniadau'r Llywodraeth yn torri ar draws portffolios Gweinidogion unigol, ac mae'r adroddiad yn adlewyrchu'r sylw penodol rydym wedi'i roi i'r cyfrifoldebau sy'n perthyn i'r Llywodraeth gyfan dros y 12 mis diwethaf. Ac mae'r ymdrech honno, Dirprwy Lywydd, yn ehangach na'r Llywodraeth, oherwydd rydym ni'n gwneud y cynnydd gorau a mwyaf cynaliadwy pan fydd y Llywodraeth a gwasanaethau cyhoeddus yn cydweithio gyda'i gilydd, gan gydweithredu a chynnwys pobl sy'n deall y problemau ar lawr gwlad, ac integreiddio gwasanaethau i roi'r budd mwyaf posibl i bobl.
Thank you very much, Dirprwy Lywydd. At the end of January, the Welsh Government published its annual report for 2019, which notes the progress made towards improving the well-being of people throughout the whole of Wales. Many of the decisions taken by Government cut across individual ministerial portfolios, and the report reflects the particular attention we've given to the responsibilities relating to the whole Government over the past 12 months. And that effort, Dirprwy Lywydd, goes beyond Government, because we make the most sustainable progress when Government and public services work together, by collaborating and including people who understand problems on the ground, and integrating services in order to provide the most benefits possible to our people.
Hoffwn edrych yn gyntaf y prynhawn yma ar y materion trawsbynciol hyn. O ran y blynyddoedd cynnar, rydym yn parhau i siapio a gwella bywydau pob plentyn yng Nghymru. Mae dros 36,000 o blant bellach yn defnyddio'r rhaglen Dechrau'n Deg, sy'n canolbwyntio ar ymyrraeth gynnar ac atal, gan weithio gyda theuluoedd cyfan i atal problemau rhag gwaethygu, a dod â gwasanaethau at ei gilydd i wella cyfleoedd plant.
Mae cyfrifoldeb ar y Llywodraeth gyfan i wneud yn siŵr bod mwy o gartrefi fforddiadwy o safon ar gael. Rydym yn parhau ar y trywydd iawn i ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy yn y tymor hwn, ac mae cynghorau yn adeiladu cartrefi unwaith eto. Ac, fel dŷn ni wedi ei glywed yn y datganiad diwethaf, mae rhai pobl angen cymorth dwys i dorri'r cylch o gysgu tu fas, ac mae saith project newydd yn y rhaglen Tai yn Gyntaf, sydd i'w gweld yn yr adroddiad blynyddol hwn, sy'n gwneud yr union beth hwnnw: torri'r cylch hwnnw a chynnig dyfodol mwy diogel i bobl sydd â hanes o gysgu tu fas yn rheolaidd.
Mae lleihau effeithiau tlodi yn flaenoriaeth i bob Gweinidog, fel sydd yn amlwg yn y gyllideb ddrafft eleni. Rydym wedi cynyddu ein grant datblygu disgyblion i £5 miliwn, wedi ymestyn ein cymorth ar gyfer urddas mislif drwy gyflwyno eitemau mislif yn rhad ac am ddim i bob ysgol yng Nghymru, ac wedi ehangu mynediad at brydiau ysgol am ddim i leihau effeithiau credyd cynhwysol.
Gwaith teg sy'n rhoi boddhad yw'r ffordd orau o hyd i ddod allan o dlodi. Ac mae yn hanfodol i unrhyw genedl ffyniannus. Mae'r prentisiaethau yn cynnig llwybr at gymwysterau ac yn darparu ffordd i bawb hybu eu sgiliau. Rydym ar y trywydd iawn i wireddu ein hymrwymiad ar gyfer 100,000 o brentisiaethau pob oed.
Mae'r Siambr hon wedi dadlau ers tro fod adnabod a thrin materion iechyd meddwl yn fater i fwy na gwasanaethau iechyd yn unig. Yn 2019 a 2020, gwnaethom gynyddu cyllideb iechyd meddwl i £679 miliwn ac rydym yn mynd ag iechyd meddwl ymhell tu hwnt i'r gwasanaethau iechyd—yn y gweithle, trwy ein dull ysgol gyfan, ac mewn strategaethau siarad.
Ym maes gofal cymdeithasol, gwnaethom gynyddu faint o arian y gall pobl ei gadw cyn gorfod talu am ofal preswyl i £50,000, sef y lefel uchaf yn y Deyrnas Unedig, ac fe wnaethom hynny ddwy flynedd yn gynt na'r cynllun gwreiddiol.
Mae Cymru yn arwain y byd mewn cyfraddau ailgylchu, ond mae angen inni wneud mwy, drwy symud tuag at economi fwy cylchol, a chyfrannu cymaint ag y gallwn at ddatgarboneiddio. Yn barod, mae dros hanner ein trydan nawr yn dod o ffynonellau adnewyddadwy, ac rydym yn sefydlu sector ynni'r môr i arwain y byd. Mae ein gweithgarwch i hybu ffyrdd cynaliadwy o reoli'r tir yn cyfrannu at adfer bioamrywiaeth ein cenedl, ac at ddiogelu'r asedau amgylcheddol rhagorol yr ydym yn ffodus o'u cael.
Ac, yn olaf, yn y blaenoriaethau hyn i'r Llywodraeth gyfan, rydym yn tynnu popeth yr ydym yn ei wneud at ei gilydd i adfer bioamrywiaeth ledled Cymru, gan hyrwyddo ffermio cynaliadwy, wrth gwrs, ond gwneud yr holl bethau bach hynny hefyd, ar hyd ochrau'r ffyrdd, wrth greu ysgolion a cholegau ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain a defnyddio tir y gwasanaeth iechyd i adfer rhywogaethau.
I'd like to look first of all this afternoon at those overarching issues. In terms of the early years, we continue to shape and improve the lives of all children in Wales. Over 36,000 children are now using the Flying Start programme, which focuses on early intervention and prevention, working with whole families in order to prevent problems from getting worse, and bringing services together in order to improve the opportunities available for children.
There is a responsibility on the whole of Government to ensure that more affordable homes of high quality are available. We are still on track to provide 20,000 affordable homes during this term, and councils are building homes once again. As we have heard in the previous statement, some people do need intensive assistance to break the cycle of homelessness and rough-sleeping, and there are seven new projects in the Housing First programme that are identified in this annual report. They do exactly that: they break that cycle and offer a safer future to those people who have a history of regular rough-sleeping.
Reducing the impacts of poverty is a priority for all Ministers, as is clear in this year’s draft budget. We have increased our pupil development grant to £5 million, we have extended our support for period dignity by providing free sanitary products for all schools in Wales, and we have enhanced access to free school meals in order to reduce the impacts of universal credit.
Fair work that is rewarding is still the best way of coming out of poverty, and it is crucial for any prosperous nation. The apprenticeships provide a route to qualification and provide a means for everyone to enhance their skills. We are on track to deliver our commitment for 100,000 apprenticeships of all ages.
This Chamber has argued for some time that identifying and dealing with mental health issues is more than just a health matter. In 2019 and 2020, we increased the mental health budget to £679 million, and we are taking mental health way beyond simply health services—in the workplace, through our whole-school approach, and in talking strategies.
In social care, we increased the funding that can be retained before people have to pay for residential care to £50,000, which is the highest level in the UK. We did that two years earlier than the original proposal.
Wales is leading the world in recycling rates, but we need to do more by moving towards a more circular economy and contributing as much as we can to decarbonisation. Already, half of our electricity comes from renewable sources, and we are establishing a marine energy sector that is world leading. Our activity in promoting sustainable means of land management contributes towards biodiversity in our nation, and to safeguarding the excellent environmental assets that we are fortunate to hold.
And, finally, in terms of these all-Government priorities, we are drawing everything that we do together in order to restore biodiversity the length and breadth of Wales, by promoting sustainable farming, of course, but doing all of those little things too, along roadsides and verges, in creating schools and colleges for the twenty-first century and in using health service land to restore species.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
Llywydd, all those essential areas are reflected in our budget and in the radical legislative programme, which continues to create real and far-reaching changes in the lives of the people of Wales. Over the period of this report, we have legislated for a minimum unit price for alcohol to tackle the health risks associated with excessive alcohol consumption, a major cause of death and illness in Wales. We have implemented the Abolition of the Right to Buy and Associated Rights (Wales) Act 2018 to safeguard our stock of affordable social housing. We have passed the Children (Abolition of Defence of Reasonable Punishment) (Wales) Bill, bringing to an end the physical punishment of children in Wales and completing a journey that has lasted for almost the whole of the devolution period; and the Government supported the Senedd and Elections (Wales) Act 2020 onto the statute book.
And we've put in the work over the last 12 months to prepare for the year ahead, making buses run for people, not profit; introducing our curriculum Bill this year, to ensure that what is taught in our schools is as outstanding as the buildings created by the twenty-first century schools programme; taking forward the Local Government and Elections (Wales) Bill to widen the franchise in Wales, to strengthen the powers and responsibilities of local government in the vital work they do in communities right across Wales. Only yesterday, Llywydd, we introduced the Renting Homes (Amendment) (Wales) Bill, which aims to provide greater security for people who rent their homes in Wales, particularly those who live in the private rented sector, adding to the repertoire of legislation that this Senedd has passed in the housing field over the last decade.
All of this has been done, Llywydd, in the context of Brexit, which has meant that our legislative programme included an unprecedented volume of legislation, including more than 150 statutory instruments needed to correct the statute book against the possibility that the UK would have left the European Union by 29 March 2019. Could I just, for a moment, pay tribute to all those members, both of your staff, of those who have worked within the Welsh Government, and to Members on the floor of this Assembly as well, for everything that was done during the last 12 months to put that statute book into that good functioning order?
Finally, Llywydd, this annual report is a record of promises made and promises kept. We promised a more prosperous Wales and the unemployment in Wales fell to 3 per cent in the three months to November 2019—the lowest rate since records began. We are making sure that all of this work is fair and rewarding, and we are committed to putting our social partnership approach onto the statute book in the year ahead. We promised a fairer Wales, and our new treatment fund is helping people access the medicines they need—228 new medicines in this Senedd term being made available faster and everywhere across Wales. We've rolled out our childcare offer a year earlier than planned, providing 30 hours a week of free early education and childcare—the equivalent of £135 every week in parents' pockets. And finally, we've promised a greener Wales. As the first country in the United Kingdom to declare a climate emergency, we have published our low-carbon delivery plan, 100 policies and proposals for reducing our carbon emissions, we have planted more than 10 million trees since 2014, and our national forest will build on this further and act as a symbol of national pride.
For all of these reasons, Llywydd, I recommend the annual report to the floor of the Senedd and look forward to the debate on it this afternoon.
Llywydd, caiff yr holl feysydd hanfodol hynny eu hadlewyrchu yn ein cyllideb ac yn y rhaglen ddeddfwriaethol radical, sy'n parhau i greu newidiadau gwirioneddol a phellgyrhaeddol ym mywydau pobl Cymru. Yn ystod cyfnod yr adroddiad hwn, rydym wedi deddfu ar gyfer isafbris uned am alcohol er mwyn mynd i'r afael â'r risgiau i iechyd sy'n gysylltiedig â goryfed alcohol, sy'n un o brif achosion marwolaeth a salwch yng Nghymru. Rydym wedi gweithredu Deddf Diddymu’r Hawl i Brynu a Hawliau Cysylltiedig (Cymru) 2018 i ddiogelu ein stoc o dai cymdeithasol fforddiadwy. Rydym wedi pasio'r Bil Plant (Diddymu Amddiffyniad Cosb Resymol) (Cymru), gan roi terfyn ar gosbi plant yn gorfforol yng Nghymru a chwblhau taith sydd wedi para bron â bod dros y cyfnod datganoli cyfan; a chefnogodd y Llywodraeth Ddeddf Senedd ac Etholiadau (Cymru) 2020 i'r llyfr statud.
Ac rydym wedi gwneud y gwaith yn ystod y 12 mis diwethaf i baratoi ar gyfer y flwyddyn i ddod, trwy sicrhau bod bysiau yn rhedeg ar gyfer pobl, nid elw; cyflwyno ein Bil cwricwlwm eleni, i sicrhau bod yr hyn a ddysgir yn ein hysgolion mor eithriadol â'r adeiladau a grëwyd trwy raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain; bwrw ymlaen â Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) i ehangu'r etholfraint yng Nghymru, i gryfhau pwerau a chyfrifoldebau llywodraeth leol yn y gwaith hanfodol maen nhw'n ei wneud mewn cymunedau ledled Cymru gyfan. Ddoe ddiwethaf, Llywydd, fe wnaethom gyflwyno'r Bil Rhentu Cartrefi (Diwygio) (Cymru), sydd â'r nod o roi mwy o sicrwydd i bobl sy'n rhentu eu cartrefi yng Nghymru, yn enwedig y rhai sy'n byw yn y sector rhentu preifat, gan ychwanegu at y rhestr o ddeddfwriaeth y mae'r Senedd hon wedi ei phasio yn y maes tai yn ystod y degawd diwethaf.
Gwnaed hyn oll, Llywydd, yng nghyd-destun Brexit, sydd wedi golygu bod ein rhaglen ddeddfwriaethol wedi cynnwys swm digyffelyb o ddeddfwriaeth, gan gynnwys dros 150 o offerynnau statudol yr oedd eu hangen i gywiro'r llyfr statud yn sgil y posibilrwydd y byddai'r DU wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd erbyn 29 Mawrth 2019. A gaf i, am eiliad, dalu teyrnged i'r holl aelodau hynny, o'ch staff chi, y rhai sydd wedi gweithio yn Llywodraeth Cymru, ac Aelodau ar lawr y Cynulliad hwn, am bopeth a wnaed yn ystod y 12 mis diwethaf i roi trefn weithredol dda ar y llyfr statud hwnnw?
Yn olaf, Llywydd, mae'r adroddiad blynyddol hwn yn gofnod o addewidion a wnaed ac addewidion a gadwyd. Fe wnaethom ni addo Cymru fwy ffyniannus, a gostyngodd y gyfradd ddiweithdra yng Nghymru i 3 y cant yn ystod y tri mis hyd at fis Tachwedd 2019—y gyfradd isaf ers dechrau cadw cofnodion. Rydym yn sicrhau bod yr holl waith hwn yn deg ac yn werthfawr, ac rydym wedi ymrwymo i roi ein dull partneriaeth gymdeithasol ar y llyfr statud yn ystod y flwyddyn nesaf. Fe wnaethom ni addo Cymru decach, ac mae ein cronfa triniaethau newydd yn helpu pobl i gael gafael ar y meddyginiaethau angenrheidiol—mae 228 o feddyginiaethau newydd yn y tymor Senedd hwn ar gael yn gyflymach ac ym mhob man ledled Cymru. Rydym wedi cyflwyno ein cynnig gofal plant flwyddyn yn gynharach na'r bwriad, gan ddarparu 30 awr yr wythnos o addysg gynnar a gofal plant am ddim—sy'n cyfateb i £135 bob wythnos ym mhocedi rhieni. Ac yn olaf, rydym ni wedi addo Cymru wyrddach. Fel y wlad gyntaf yn y Deyrnas Unedig i ddatgan argyfwng hinsawdd, rydym wedi cyhoeddi ein cynllun cyflawni ar gyfer carbon isel, 100 o bolisïau a chynigion ar gyfer lleihau ein hallyriadau carbon, rydym ni wedi plannu dros 10 miliwn o goed ers 2014, a bydd ein coedwig genedlaethol yn ategu'r gwaith hwn ac yn gweithredu fel symbol o falchder cenedlaethol.
Am yr holl resymau hyn, Llywydd, rwy'n argymell yr adroddiad blynyddol i lawr y Senedd ac edrychaf ymlaen at y ddadl arno'r prynhawn yma.
Dwi wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Adam Price i gynnig y ddau welliant a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Adam Price.
I have selected the two amendments to the motion, and I call on Adam Price to move the two amendments tabled in the name of Siân Gwenllian. Adam Price.
Gwelliant 1—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i egluro i ba raddau y mae'r addewidion ym maniffesto'r Prif Weinidog ar gyfer arweinydd Llafur Cymru bellach yn rhan swyddogol o strategaeth genedlaethol y Llywodraeth, Ffyniant i Bawb.
Amendment 1—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to provide clarity on the extent to which the pledges contained in the First Minister’s manifesto for Welsh Labour leader now form an official part of the government’s national strategy, Prosperity for All.
Gwelliant 2—Siân Gwenllian
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw am restr glir a syml o ddangosyddion y gellir dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif yn eu herbyn.
Amendment 2—Siân Gwenllian
Add as new point at end of motion:
Calls for a clear and streamlined set of indicators by which the Welsh Government can be held to account.
Cynigiwyd gwelliannau 1 a 2.
Amendments 1 and 2 moved.
Diolch, Llywydd. Piwis, wrth gwrs, fyddai peidio ag adnabod llwyddiannau'r Llywodraeth, sydd yn cael eu gosod mas yn yr adroddiad blynyddol yma, ac, wrth gwrs, pan fo lle i gytuno er lles pobl Cymru, hyd yn oed fel gwrthbleidiau, mae'n bwysig i wneud hynny. Dyna pam y rhoesom ni fel plaid gefnogaeth, yr haf diwethaf, i rai o'r mesurau yn y datganiad deddfwriaethol. Ond rhaid gochel, wrth gwrs, rhag gadael i'r clodwiw ein dallu i ddiffygion, a'r angen am newid trawsnewidiol. Dyna, wrth gwrs, i ni, ydy'r gwendid amlycaf yn holl strategaeth y Llywodraeth at ei gilydd.
Mae'r gwelliannau yn ffocysu ar ddau brif fater, a dweud y gwir, hynny yw y berthynas rhwng addewidion ym maniffesto personol y Prif Weinidog a'r rhaglen lywodraethol, ac, yn ail, yr angen am nifer gweddol gyfyngedig o ddangosyddion er mwyn cael tryloywedd a'r gallu i ddwyn y Llywodraeth i gyfrif yn effeithiol, nid yn unig o ran gwrthbleidiau, ond yn bwysicach na hynny o ran dinasyddion.
Mae'r ddogfen yma yn cynrychioli'r cyfle cyntaf inni weld yn glir ble mae blaenoriaethau'r Prif Weinidog, ac mae hynny i'w groesawu o ran yr eglurder y mae e'n rhoi inni. Ond mae'r cwestiwn yma, dwi'n credu, o ran perthynas yr addewidion yr oedd y Prif Weinidog wedi'u gosod mas yn ystod ei ymgyrch ar gyfer arweinyddiaeth y Blaid Lafur a rhaglen y Llywodraeth yn un mae angen cael ychydig bach mwy o eglurder ynglŷn â fe. Mân beth, efallai, o ran yr ieithwedd sy'n cael ei defnyddio—hynny yw, mae atodiad y ddogfen yn sôn am ymrwymiad maniffesto arweinyddiaeth Prif Weinidog Cymru. Wel, maniffesto, wrth gwrs, ar gyfer arweinyddiaeth y Blaid Lafur oedd e.
Thank you, Llywydd. It would be churlish not to recognise the successes of the Government, which are set out in the annual report, and, of course, where there is room for agreement for the benefit of the people of Wales, even as opposition parties, it’s important to do that. That’s why we as a party gave our support last summer to some of the measures in the legislative statement. But we must be careful not to let the commendable blind us to the flaws and the need for transformational change. And, for us, that is the most obvious weakness in the Government’s strategy.
The amendments focus on two main issues: the relationship between the manifesto commitments in the personal manifesto of the First Minister and the programme for government, and, secondly, the need for a limited number of indicators in order to have transparency and the ability to hold the Government to account effectively, not just in terms of the opposition parties, but also in terms of citizens.
The document does represent the first opportunity for us to see clearly where the First Minister’s priorities lie and that is to be welcomed in terms of the clarity that it provides. But I think that this question in terms of the relationship between the commitments that the First Minister had set out during his campaign for the leadership of the Labour Party and the programme for government is one that needs to be clarified more by him. It’s a small thing, perhaps, but in terms of the language that’s used—that is, the document talks of a manifesto commitment of the leadership of the First Minister of Wales, but it was a manifesto for the Labour leadership. That’s what it was.
Now, shortly after the Labour leadership contest was over, a copy of the First Minister's manifesto proved more elusive than the Llandeilo bypass, but thankfully there are copies available, I believe, in the Senedd library. But there are some important outstanding questions that I think need answering on the relationship between that document and the programme for government. The central one is: have all the commitments in that manifesto now been incorporated into the Government's programme, or are there exceptions? Have some been incorporated and others left out? I think that's absolutely essential in terms of how we hold the First Minister to account on the promises, as he referred, that have been made. For example, in relation to the community bank there is a column, isn't there, in the annual report that refers to—? I think the First Minister's manifesto has just arrived, actually. [Laughter.] There we are; a moment of drama. It is still available, from all good bookshops, I'm sure. I read it regularly.
There's a reference I believe—and the First Minister can correct me if I'm wrong—to establishing a community bank in this Assembly term. The annual report now on the programme for government, I believe, talks of discussion with stakeholders with no firm commitment on a timetable for delivery. There is a reference to a new data unit working in partnership with Welsh universities and the public services to use data analysis to improve performance. I think we can all put that in the column of good things, but in the manifesto, the language seems harder in terms of the promise than the language that is now in the programme for government, which talks about it being at the business case stage. There was a commitment to develop a clean air Act. Well, that's certainly been delayed, hasn't it? So, I think we need to know what is the status of all the promises that were made in the First Minister's manifesto? Have they all now been adopted as Government policy?
Finally, in terms of the second amendment, it is a confusing picture because we had 'Taking Wales Forward' as the initial programme for government. Then we had, a year later, 'Prosperity for All'. We now have an amended programme for government that incorporated some, at least, of the First Minister's personal promises. We have seven well-being objectives, 12 well-being aims, 46 national indicators, more than 150 different measures in this document in terms of the annual report. A lot of reporting, but not enough accountability, because openness is one thing but transparency and an ability to have true accountability I think requires a streamlining here. There are even key performance indicators being developed by the civil service of the Welsh Government separately. And as the auditor general has said himself, you need to align budgets' activity with indicators and outcome measures. At the moment, I think it's difficult for anyone to have a real grasp of whether the Welsh Government is making a difference.
Nawr, yn fuan ar ôl i'r ras am arweinyddiaeth Llafur ddod i ben, roedd copi o faniffesto'r Prif Weinidog yn anoddach i gael hyd iddo na ffordd osgoi Llandeilo ond diolch byth, mae copïau ar gael rwy'n credu, yn llyfrgell y Senedd. Ond mae rhai cwestiynau pwysig nad oes ateb iddyn nhw hyd yn hyn y mae angen eu hateb yn fy marn i, ynglŷn â'r berthynas rhwng y ddogfen honno a'r rhaglen lywodraethu. Yr un canolog yw: a yw'r holl ymrwymiadau yn y maniffesto hwnnw wedi eu hymgorffori yn rhaglen y Llywodraeth erbyn hyn, neu a oes eithriadau? A oes rhai wedi eu hymgorffori ac eraill wedi eu hepgor? Rwy'n credu bod hynny'n gwbl hanfodol o ran sut yr ydym yn dwyn y Prif Weinidog i gyfrif am yr addewidion, fel y cyfeiriodd atyn nhw, sydd wedi eu gwneud. Er enghraifft, o ran y banc cymunedol mae yna golofn, onid oes, yn yr adroddiad blynyddol sy'n cyfeirio at—? Rwy'n credu bod maniffesto'r Prif Weinidog newydd gyrraedd, mewn gwirionedd. [Chwerthin.] Dyna ni; ychydig o ddrama. Mae'n dal i fod ar gael, o bob siop lyfrau dda, rwy'n siŵr. Rwy'n ei ddarllen yn rheolaidd.
Rwy'n credu bod yna gyfeiriad—a gall y Prif Weinidog fy nghywiro os wyf i'n anghywir—at sefydlu banc cymunedol yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Rwy'n credu bod yr adroddiad blynyddol ar y rhaglen lywodraethu yn sôn yn awr am drafodaeth gyda rhanddeiliaid heb unrhyw ymrwymiad cadarn i amserlen ar gyfer cyflawni. Ceir cyfeiriad at uned ddata newydd i weithio mewn partneriaeth â phrifysgolion Cymru a'r gwasanaethau cyhoeddus i ddefnyddio dadansoddi data i wella perfformiad. Rwy'n credu y gallwn ni i gyd roi hynny yn y golofn o bethau da, ond yn y maniffesto, mae'r iaith yn ymddangos yn galetach o ran yr addewid na'r iaith sydd yn y rhaglen lywodraethu erbyn hyn, sy'n sôn am fod yn y cyfnod achos busnes. Cafwyd ymrwymiad i ddatblygu Deddf aer glân. Wel, mae hynny'n sicr wedi ei ohirio, onid yw? Felly, rwy'n credu bod angen i ni wybod beth yw statws yr holl addewidion a wnaed ym maniffesto'r Prif Weinidog? A ydyn nhw i gyd wedi eu mabwysiadu fel polisi'r Llywodraeth erbyn hyn?
Yn olaf, o ran yr ail welliant, mae'n ddarlun dryslyd gan ein bod ni wedi cael 'Symud Cymru Ymlaen' fel y rhaglen lywodraethu gychwynnol. Yna, flwyddyn yn ddiweddarach, cawsom 'Ffyniant i Bawb'. Erbyn hyn mae gennym ni raglen lywodraethu ddiwygiedig sy'n cynnwys rhai, o leiaf, o addewidion personol y Prif Weinidog. Mae gennym ni saith amcan llesiant, 12 nod llesiant, 46 dangosydd cenedlaethol, a thros 150 o fesurau gwahanol yn y ddogfen hon o ran yr adroddiad blynyddol. Llawer o adrodd, ond dim digon o atebolrwydd, oherwydd un peth yw bod yn agored, ond mae angen symleiddio hyn i gael tryloywder a gallu i fod ag atebolrwydd gwirioneddol. Ceir dangosyddion perfformiad allweddol hyd yn oed sy'n cael eu datblygu gan wasanaeth sifil Llywodraeth Cymru ar wahân. Ac fel y dywedodd yr archwilydd cyffredinol ei hun, mae angen i chi gyfochri gweithgareddau cyllidebau â dangosyddion a mesurau canlyniad. Ar hyn o bryd, rwy'n credu ei bod yn anodd i unrhyw un ddeall yn iawn a yw Llywodraeth Cymru yn gwneud gwahaniaeth.
I'm pleased to take part in this afternoon's debate. Now, the 'Welsh Government Annual Report 2019' gives us a focus towards creating a more prosperous, equal and greener Wales, and whilst there has been some progress on each of these fronts, we on this side of the Chamber hold deep reservations that outcomes against some of the Welsh Government's actions show that Wales is far from where we should be. As the First Minister said earlier, whilst Wales was the first country in the UK to declare a climate change emergency, there's still a great deal of work that needs to be done in this area.
This view was, indeed, echoed by the Assembly's Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, who recently said that whilst the Minister told the committee that the 2020-21 budget would provide an opportunity for the Welsh Government to back its declaration of a climate emergency with action and associated funding, the reality couldn't be further from the truth. Indeed, the committee said, and I quote:
'On this basis, we expected a transformative and radical budget. We have not seen evidence of this. We are disappointed to conclude that this draft budget constitutes "business as usual".'
Similarly, the Welsh Government are keen to highlight its transport achievements in the annual report, and whilst the Government may feel that the continuing upgrade to the A465 Heads of the Valleys road is something to celebrate, it simply isn't the case. It's an undeniable fact that an eye-watering amount of money has been spent on that piece of road and continues to be spent on this road, and the Welsh Government has still yet to justify the value for money to the taxpayer, as well as handle the frustrating impact that the delays have had on local residents.
Now, the annual report also highlights the importance of high-quality, accessible health and social care services, and yet you only have to look at the current state of services being delivered in north Wales via a health board that's been under the Welsh Government's direct control for nearly five years to see that things are far from perfect. Just 66.8 per cent of patients are being seen within the critical four-hour period. There are serious failings in the delivery of mental health services, and the health board is set to post a deficit of £35 million in this financial year. And yet there's nothing in this document that recognises those challenges and explains what the Welsh Government is going to do about them.
Now, the Welsh Government make it clear that mental health remains a key priority by highlighting the fact that perinatal mental health teams have been established at each health board. However, as Members will be aware, the only in-patient mental health support available to mothers in Wales is in England, and so without a mother and baby unit here, women in Wales with acute mental health issues are either being admitted to psychiatric facilities without their child, or being sent to units that are miles and miles away. The Chair of the Assembly's Children, Young People and Education Committee has rightly said that the situation needs to change urgently, and so it's unfair for the Welsh Government to say that it's prioritising mental health support when actions that's desperately needed isn't taking place.
Llywydd, there are of course some achievements that have been delivered this year. For example, I'm pleased to read that the employment rate of disabled people in Wales increased to 49.2 per cent in the year ending September 2019, and that over the same period the gap between the employment rate of disabled people and non-disabled people in Wales narrowed by more than two percentage points, and that is good news.
The Welsh Government is also right to highlight that from April 2019 Welsh rates of income tax were introduced, giving us a say over a proportion of income tax to be paid in Wales. However, there seems to be absolutely nothing in the taxation section of the document of the Welsh Government's plans to increase its tax-raising powers further—nothing about the plans for a vacant land tax, the social care tax, or a local tourism tax. Of course, we on this side of the Chamber fundamentally disagree with the Welsh Government's approach to taxation, and we remain committed to delivering a low tax economy for Wales.
Llywydd, if I could now turn to the Welsh Government's legislative programme, we on this side of the Chamber will do all that we can to constructively work with the Welsh Government to ensure that any legislation passed is as effective as possible, and delivers value for money. This Assembly in particular, however, has highlighted the Welsh Government's refusal to do more to support legislative campaigns from other parties, and it won't surprise Members that I very much regret that my autism Bill was not taken forward. Similarly, I've also called, for several years now, for legislation to come forward to protect Wales's war memorials, and, despite warm words from several Ministers, very little has actually been done. However, I do accept that there is some important legislation taking place over the next 12 months. For example, the wild animals and circuses Bill is working its way through the Assembly, which will be a much needed and important step forward for Wales's animal welfare agenda.
Therefore, in closing, Llywydd, whilst the intention to create a more prosperous, equal and greener Wales may be admirable, the Welsh Government still has a long way to go, and my colleagues and I will continue to constructively engage with the Government, where we can, to see Wales flourish for the future. Thank you.
Rwy'n falch o gymryd rhan yn y ddadl y prynhawn yma. Nawr, mae 'Adroddiad Blynyddol Llywodraeth Cymru 2019' yn rhoi pwyslais i ni ar greu Cymru fwy ffyniannus, mwy cyfartal a mwy gwyrdd, ac er y bu rhywfaint o gynnydd ym mhob un o'r meysydd hyn, rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn amau'n fawr bod canlyniadau rhai o weithredoedd Llywodraeth Cymru yn dangos bod Cymru ymhell o'r fan lle dylem ni fod. Fel y dywedodd y Prif Weinidog yn gynharach, er mai Cymru oedd y wlad gyntaf yn y DU i ddatgan argyfwng newid hinsawdd, mae llawer iawn o waith i'w wneud o hyd yn y maes hwn.
Cafodd y safbwynt hwn, yn wir, ei adleisio gan Bwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig y Cynulliad, a ddywedodd yn ddiweddar er bod y Gweinidog wedi dweud wrth y pwyllgor y byddai cyllideb 2020-21 yn rhoi cyfle i Lywodraeth Cymru gefnogi ei datganiad o argyfwng hinsawdd â chamau gweithredu ac arian cysylltiedig, ni allai'r realiti fod ymhellach o'r gwir. Yn wir, dywedodd y Pwyllgor, ac rwy'n dyfynnu:
'Ar y sail hon, roeddem yn disgwyl cyllideb drawsnewidiol a radical. Nid ydym wedi gweld tystiolaeth o hyn. Rydym yn siomedig i ddod i'r casgliad bod y gyllideb ddrafft hon yn “fusnes fel arfer”.'
Yn yr un modd, mae Llywodraeth Cymru yn awyddus i dynnu sylw yn yr adroddiad blynyddol at ei chyflawniadau ym maes trafnidiaeth, ac er efallai fod y Llywodraeth o'r farn bod y gwaith uwchraddio sy'n parhau ar ffordd Blaenau'r Cymoedd yr A465 yn rhywbeth i'w ddathlu, nid yw hynny'n wir o gwbl. Mae'n ffaith ddiymwad bod swm anferth o arian wedi ei wario ac yn parhau i gael ei wario ar y rhan hon o ffordd, ac nid yw Llywodraeth Cymru wedi cyfiawnhau'r gwerth am arian i'r trethdalwr hyd yn hyn, nac ychwaith wedi ymdrin â'r effaith rwystredig y mae'r oedi wedi ei chael ar drigolion lleol.
Nawr, mae'r adroddiad blynyddol hefyd yn tynnu sylw at bwysigrwydd gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol sydd o ansawdd uchel ac yn hawdd cael gafael arnyn nhw, ac eto dim ond trwy edrych ar gyflwr presennol y gwasanaethau sy'n cael eu darparu yn y gogledd drwy fwrdd iechyd sydd wedi bod o dan reolaeth uniongyrchol Llywodraeth Cymru am bron i bum mlynedd y byddwch yn gweld bod pethau ymhell o fod yn berffaith. Dim ond 66.8 y cant o gleifion sy'n cael eu hasesu o fewn y cyfnod pedair awr hollbwysig. Mae diffygion difrifol o ran darparu gwasanaethau iechyd meddwl, ac mae'r bwrdd iechyd ar fin nodi diffyg o £35 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon. Ac eto nid oes unrhyw beth yn y ddogfen hon sy'n cydnabod yr heriau hynny nac yn egluro beth y mae Llywodraeth Cymru yn mynd i'w wneud ynglyn â nhw.
Nawr, mae Llywodraeth Cymru yn ei gwneud yn glir bod iechyd meddwl yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol drwy amlygu'r ffaith bod timau iechyd meddwl amenedigol wedi eu sefydlu ym mhob bwrdd iechyd. Fodd bynnag, fel y bydd yr Aelodau yn gwybod, yn Lloegr y mae'r unig gymorth iechyd meddwl i gleifion mewnol sydd ar gael i famau yng Nghymru, felly heb uned mamau a babanod yma, mae menywod yng Nghymru a chanddyn nhw broblemau iechyd meddwl acíwt naill ai'n cael eu derbyn i gyfleusterau seiciatrig heb eu plentyn, neu'n cael eu hanfon i unedau sydd milltiroedd i ffwrdd. Mae Cadeirydd Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg y Cynulliad wedi dweud yn gywir bod angen newid y sefyllfa ar frys, ac felly mae'n annheg i Lywodraeth Cymru ddweud ei bod yn rhoi blaenoriaeth i gymorth iechyd meddwl pan nad yw camau gweithredu y mae angen taer amdanynt ar waith.
Llywydd, mae rhai llwyddiannau wedi eu cyflawni eleni wrth gwrs. Er enghraifft, rwy'n falch o ddarllen bod cyfradd cyflogaeth pobl anabl yng Nghymru wedi cynyddu i 49.2 y cant yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Medi 2019, a bod y bwlch rhwng cyfradd cyflogaeth pobl anabl a phobl nad ydynt yn anabl yng Nghymru wedi lleihau o fwy na dau bwynt canran yn yr un cyfnod, ac mae hynny'n newyddion da.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn iawn i dynnu sylw at y ffaith bod cyfraddau treth incwm Cymru wedi eu cyflwyno ers mis Ebrill 2019, gan roi cyfle i ni ddweud ein dweud ynghylch cyfran o'r dreth incwm sydd i gael ei thalu yng Nghymru. Fodd bynnag, nid yw'n ymddangos bod unrhyw sôn o gwbl yn yr adran ar drethiant yn y ddogfen ynghylch cynlluniau Llywodraeth Cymru i gynyddu ei phwerau codi treth yn fwy—dim byd am y cynlluniau ar gyfer treth tir wag, y dreth gofal cymdeithasol, na'r dreth twristiaeth leol. Wrth gwrs, rydym ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn anghytuno'n llwyr ag agwedd Llywodraeth Cymru at drethiant, ac rydym yn parhau i fod wedi ymrwymo i sicrhau economi treth isel i Gymru.
Llywydd, wrth droi yn awr at raglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru, byddwn ni ar yr ochr hon i'r Siambr yn gwneud pob dim a allwn i weithio'n adeiladol gyda Llywodraeth Cymru i sicrhau bod unrhyw ddeddfwriaeth a gaiff ei phasio mor effeithiol â phosibl, ac yn darparu gwerth am arian. Mae'r Cynulliad hwn yn benodol, fodd bynnag, wedi tynnu sylw at y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod gwneud mwy i gefnogi ymgyrchoedd deddfwriaethol gan bleidiau eraill, ac ni fydd yn syndod i'r Aelodau fy mod i'n gresynu'n fawr at y ffaith na chafodd fy Mil awtistiaeth ei ddwyn ymlaen. Yn yr un modd, rwyf hefyd wedi galw, ers sawl blwyddyn bellach, am ddeddfwriaeth i warchod cofebion rhyfel Cymru, ac, er gwaethaf geiriau cynnes gan nifer o Weinidogion, prin iawn sydd wedi ei wneud mewn gwirionedd. Fodd bynnag, rwyf yn derbyn bod deddfwriaeth bwysig yn digwydd dros y 12 mis nesaf. Er enghraifft, mae'r Bil anifeiliaid gwyllt a syrcasau ar ei hynt drwy'r Cynulliad, a fydd yn gam ymlaen angenrheidiol a phwysig ar gyfer agenda lles anifeiliaid Cymru.
Felly, i gloi, Llywydd, er bod y bwriad i greu Cymru fwy ffyniannus, mwy cyfartal a mwy gwyrdd yn glodwiw, mae gan Lywodraeth Cymru ffordd bell i fynd o hyd, a bydd fy nghyd-Aelodau a minnau yn parhau i ymgysylltu yn adeiladol â'r Llywodraeth, pan fo'n bosibl, i weld Cymru yn ffynnu ar gyfer y dyfodol. Diolch.
First Minister, one of the matters that you refer to in the report is the vibrant and resilient communities. And I would like to congratulate Welsh Government in respect of the transformation Welsh Government policies have had, working in partnership with Rhondda Cynon Taf council, in respect of Pontypridd. It is a town that has a buzz to it now as a result of funding from Welsh Government that enabled the council, for example, to then purchase the freehold. You look at the town now and you see the development of the Taff precinct that is taking place. That is a town that is transforming itself, increasing prosperity. And when you look also at what is happening in terms of Transport for Wales there, within that, the investment there that is taking place, it is absolutely phenomenal—jobs being created, the station being modernised, leisure, the whole ethos of the town, and that is a result, actually, of that partnership that has taken place. And I very much welcome that, and see that as potentially a model. And the movement of Transport for Wales to not go into Cardiff, but to base itself out towards the Valleys, has been absolutely fundamental in that shift. And, hopefully, the benefit of that will be not only for the Pontypridd area, but more broadly as well.
Can I also say that when you take that in conjunction with the way in which the partnership over twenty-first century schools, the education facilities—? I was talking with the leader of the council only the other day, and he was telling us that, over the 10-year period, they were able to use the way in which Welsh Government has funded—used the borrowing capacity of the council, and assisted with the funding of that—. They will have invested £0.75 billion in new schools, transforming the educational framework and structure for our children in a way that, in England, counties can only look over the border at with jealousy.
But can I say the one area that really excites me within there is the reference to the social partnership Act? Because we have the highest levels of employment we have had for a long, long time—for generations. But we also have the highest levels of in-work poverty, and, of course, we have the consequences of broader economic policies. Wales Trades Union Congress report that, from 2018 to 2019, the number of zero-hours contracts jumped by 35 per cent in one year, from 37,000 to 50,000—important because it means that people in those zero-hours contracts have no security. They can't hold down mortgages; they can't plan for their future. They are one of the most cruel developments that have taken place over the years. And if we look also then at the Office for National Statistics, 23 per cent of our people are in work, but in in-work poverty, where work is no longer the route out of poverty. And if we also then look at the bogus self-employment, which is really a method for employers for tax abuse and a way of avoiding job protections and job security for workers. The fact that we have such high levels of employment is obviously very, very good, but we now have to address the ethical standards and the social standards of employment.
So, a social partnership Act, which has been called for by the Wales TUC—and I'm very pleased with the commitment, First Minister, the Welsh Government has given to that—has the opportunity to transform the status of employment by using our £6 billion of procurement to go to companies who will actually, instead of competing on a downward spiral of employment and social standards, start looking at competing actually in the quality of the standards, offering decent pay, collective bargaining, recognition of trade unions, and all the environment, health and safety and social aspects that we would expect from a twenty-first century society and a twenty-first century employer, and, to go with that, the need to obviously monitor and to enforce and to build on the codes that have already been developed by Welsh Government. I wonder, First Minister, if you could perhaps outline a little bit more about the plans for that, the potential timetable for when we might actually start seeing the draft Bill. I know there's been a consultation, but this I see as one of the most groundbreaking and exciting pieces of legislation, which Wales can lead on in the rest of the UK.
Prif Weinidog, un o'r materion yr ydych yn cyfeirio ato yn yr adroddiad yw cymunedau bywiog a chydnerth. A hoffwn i longyfarch Llywodraeth Cymru am y trawsnewid a fu ym mholisïau Llywodraeth Cymru, trwy weithio mewn partneriaeth â chyngor Rhondda Cynon Taf, ynghylch Pontypridd. Erbyn hyn, mae'n dref sydd â gwefr ynddo o ganlyniad i gyllid gan Lywodraeth Cymru a wnaeth alluogi'r cyngor, er enghraifft, i brynu'r rhydd-ddaliad. Rydych ch'n edrych ar y dref nawr ac yn gweld datblygiad sy'n digwydd ar ganolfan Taf. Dyna dref sy'n trawsnewid ei hun, yn cynyddu ffyniant. Ac wrth edrych hefyd ar yr hyn sy'n digwydd o ran Trafnidiaeth Cymru yno, o fewn hynny, y buddsoddiad sy'n digwydd yno, mae'n gwbl syfrdanol—swyddi'n cael eu creu, yr orsaf yn cael ei moderneiddio, hamdden, holl ethos y dref, ac mae hynny o ganlyniad, mewn gwirionedd, i'r bartneriaeth honno sydd wedi bod. Ac rwy'n croesawu hynny'n fawr iawn, ac yn gweld hynny'n fodel posibl. Ac mae penderfyniad Trafnidiaeth Cymru i beidio â mynd i Gaerdydd, ond yn hytrach lleoli ei hun yn y Cymoedd, wedi bod yn gwbl sylfaenol yn y newid hwnnw. A gobeithio y bydd mantais hynny yn un ehangach, nid ar gyfer ardal Pontypridd yn unig.
A gaf fi ddweud hefyd, pan fyddwch yn ystyried hynny ar y cyd â'r ffordd y mae'r bartneriaeth dros ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, y cyfleusterau addysg—? Roeddwn i'n siarad gydag arweinydd y cyngor y diwrnod o'r blaen, ac roedd e'n dweud wrthym eu bod, dros y cyfnod o 10 mlynedd, wedi gallu defnyddio'r ffordd y mae Llywodraeth Cymru wedi ariannu—wedi defnyddio capasiti benthyca'r cyngor, ac wedi cynorthwyo gyda chyllido hynny—. Byddan nhw wedi buddsoddi £0.75 biliwn mewn ysgolion newydd, gan drawsnewid fframwaith a strwythur addysgol ein plant mewn ffordd sy'n ennyn cenfigen siroedd yn Lloegr sy'n edrych dros y ffin.
Ond a gaf fi ddweud mai'r un maes sy'n fy nghyffroi i'n wirioneddol o fewn hynny yw'r cyfeiriad at y Ddeddf partneriaeth gymdeithasol? Oherwydd bod gennym ni'r lefelau uchaf o gyflogaeth yr ydym ni wedi eu gweld ers amser maith—ers cenedlaethau. Ond mae gennym ni hefyd y lefelau uchaf o dlodi mewn gwaith, ac, wrth gwrs, mae gennym ni ganlyniadau polisïau economaidd ehangach. Mae Cyngres Undebau Llafur Cymru yn adrodd bod nifer y contractau dim oriau wedi neidio i fyny 35 y cant mewn un flwyddyn o 37,000 i 50,000, o 2018 i 2019—sy'n bwysig gan ei bod yn golygu nad oes unrhyw sicrwydd gan y bobl sy'n defnyddio'r contractau dim oriau hynny. Nid ydyn nhw'n gallu cadw morgais; nid ydyn nhw'n gallu cynllunio ar gyfer eu dyfodol. Maen nhw yn un o'r datblygiadau mwyaf creulon sydd wedi digwydd dros y blynyddoedd. Ac wrth i ni edrych hefyd wedyn ar y Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae 23 y cant o'n pobl mewn gwaith, ond mewn tlodi mewn gwaith, lle nad yw gwaith yn llwybr allan o dlodi mwyach. Ac os ydym ni hefyd wedyn yn edrych ar y ffug hunangyflogaeth, sydd mewn gwirionedd yn ddull i gyflogwyr gamddefnyddio'r gyfundrefn treth ac yn ffordd o osgoi amddiffyniadau swyddi a diogelwch swyddi i weithwyr. Mae'r ffaith bod gennym ni lefelau cyflogaeth mor uchel yn amlwg yn dda iawn, ond mae'n rhaid i ni yn awr roi sylw i safonau moesegol a safonau cymdeithasol cyflogaeth.
Felly, mae Deddf partneriaeth gymdeithasol, y mae TUC Cymru wedi galw amdani—ac rwy'n falch iawn o'r ymrwymiad, Prif Weinidog, y mae Llywodraeth Cymru wedi ei roi i hynny—yn gyfle i drawsnewid statws cyflogaeth drwy ddefnyddio ein caffael gwerth £6 biliwn i fynd i gwmnïau a fydd yn dechrau ystyried cystadlu mewn gwirionedd yn ansawdd y safonau mewn gwirionedd, yn hytrach na chystadlu ar ddirywiad o ran cyflogaeth a safonau cymdeithasol, gan gynnig cyflog parchus, bargeinio ar y cyd, cydnabod undebau llafur, a'r holl agweddau ar yr amgylchedd, iechyd a diogelwch a rhai cymdeithasol y byddem ni'n eu disgwyl gan gymdeithas yn yr unfed ganrif ar hugain a chyflogwyr yn yr unfed ganrif ar hugain, ac, i gyd-fynd â hynny, yr angen i fonitro yn amlwg ac i orfodi ac i ategu'r codau sydd eisoes wedi eu datblygu gan Lywodraeth Cymru. Tybed, Prif Weinidog, a wnewch chi efallai amlinellu ychydig yn fwy y cynlluniau ar gyfer hynny, yr amserlen bosibl ar gyfer pryd y gallem ni ddechrau gweld y Bil drafft mewn gwirionedd. Rwy'n gwybod y bu ymgynghoriad, ond rwyf i'n ystyried bod hwn yn un o'r darnau o ddeddfwriaeth mwyaf arloesol a chyffrous, y gall Cymru arwain arno yng ngweddill y DU.
I'll keep my comments brief, as I really just wanted to speak primarily with my public accounts Chair hat on, and specifically, looking through the amendments, Plaid Cymru's amendment 2 calls for
'a clear and streamlined set of indicators by which the Welsh Government can be held to account',
a good amendment, certainly pointing things in the right direction. This is pretty much the thrust of the Public Accounts Committee's work on our scrutiny of accounts earlier this year and last year. I know Adam Price was a member of the committee during that time, so will remember the points that came forward in evidence. The report on those accounts isn't out yet—I think it's going to be out just before Easter—so that's something for us to return to at a future point, and to take the information that we had from witnesses to the Public Accounts Committee and the amendment that Plaid Cymru have brought forward today and see if we can find some consensual way forward there that really does deliver a more effective scrutiny of accounts in the future. I think that would be in the interest of all parties in this Chamber.
Beyond that, as for some of the other comments that the First Minister made at the start, certain elements—as I'm sure you'll be aware, First Minister—we will agree with on these benches, other elements we will not agree with. I'd certainly welcome the continuing emphasis on mental health, and you made some very valid comments regarding the need to dismiss some of the stigma surrounding this area. I think a lot of work has been done in this area over recent years. I know a number of Assembly Members have spoken with passion about their experiences of mental health over the last few years, and I think that progress has been made. But I certainly take on board your comments that we need to go further, and mental health issues do need to be seen really on a par with physical health.
Finally, Dirprwy Lywydd, the First Minister didn't—. I mentioned this to the—. It was in one of the speeches last week. I think it was possibly in the budget speech, actually—the budget debate last week—and I was looking at the clock, and I think you mentioned the climate emergency some 10 minutes into your speech, First Minister, so it was there, and you mentioned the greening of the budget as well. I do have concerns that, whilst we talk about the green budget—which is certainly to be welcomed, and I think will be in the interests of all of us here and of future generations for Wales—I do feel that it is still not being mainstreamed in the way that it should be, and that for a green budget to really work effectively, then from that early point in the budget-setting process and the scrutinising process, that green budget needs to be centre stage. And, yes, you're right to say that the climate emergency really does need some very drastic action. So, I hope that, in future, with future budgets, we can see those green elements looked at in far more detail far earlier on. You've got a fantastic policy of planting—I think it was 1 million trees. I know that there's tree planting going on here in Wales. I know that there's support for tree planting in Africa as well. I think that that's a great policy. But that alone is not enough. We need to see, yes, the improvement of our natural environment, but we also need to see all portfolios within the Government really embracing that climate change and that green agenda, to make sure that future generations of Wales really can receive from us a planet that is in a state that they and their children can live on and benefit from in the future.
Fe wnaf i gadw fy sylwadau i'n fyr, oherwydd dim ond yn fy swyddogaeth fel Cadeirydd cyfrifon cyhoeddus yr wyf i'n dymuno siarad yn bennaf, ac yn benodol, wrth edrych ar y gwelliannau, mae gwelliant 2 Plaid Cymru yn galw am
'restr glir a syml o ddangosyddion y gellir dwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif yn eu herbyn',
gwelliant da, sy'n sicr yn ein tywys ni i'r cyfeiriad cywir. Hyn, fwy neu lai yw pwyslais gwaith y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus wrth graffu ar y cyfrifon yn gynharach eleni a'r llynedd. Gwn fod Adam Price yn aelod o'r pwyllgor yn ystod y cyfnod hwnnw, felly bydd e'n cofio'r pwyntiau a gafodd eu cyflwyno yn y dystiolaeth. Nid yw'r adroddiad ar y cyfrifon hynny wedi eu cyhoeddi eto—rwy'n credu y bydd yn cael ei ryddhau ychydig cyn y Pasg—felly mae hynny'n rhywbeth i ni ddychwelyd ato yn y dyfodol, ac i ystyried yr wybodaeth a gawsom gan dystion i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus a'r gwelliant y mae Plaid Cymru wedi ei gyflwyno heddiw a gweld a allwn ni ddod o hyd i ryw ffordd ymlaen gydsyniol sydd yn darparu yn wirioneddol broses graffu fwy effeithiol ar gyfrifon yn y dyfodol. Rwy'n credu y byddai hynny o fudd i bob plaid yn y Siambr hon.
Y tu hwnt i hynny, o ran rhai o'r sylwadau eraill a wnaeth y Prif Weinidog ar y dechrau, byddwn ni ar y meinciau hyn yn cytuno ar rai elfennau—fel y gwyddoch, Prif Weinidog—a bydd elfennau eraill na fyddwn ni'n cytuno â nhw. Byddwn i'n sicr yn croesawu'r pwyslais parhaus ar iechyd meddwl, ac fe wnaethoch chi rai sylwadau dilys iawn ynghylch yr angen i ddileu rhywfaint o'r stigma sy'n gysylltiedig â'r maes hwn. Rwy'n credu bod llawer o waith wedi ei wneud yn y maes hwn yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Rwy'n gwybod bod nifer o Aelodau'r Cynulliad wedi siarad yn angerddol am eu profiadau o iechyd meddwl yn ystod y blynyddoedd diwethaf, ac rwy'n credu bod cynnydd wedi ei wneud. Ond rwy'n sicr yn derbyn eich sylwadau bod angen i ni wneud mwy, ac mae angen i faterion iechyd meddwl fod yn wirioneddol ar yr un lefel ag iechyd corfforol.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, ni wnaeth y Prif Weinidog—. Soniais am hyn wrth—. Yr oedd mewn un o'r areithiau yr wythnos diwethaf. Rwy'n credu, o bosibl, mai'r araith ar y gyllideb ydoedd, a dweud y gwir—y ddadl ar y gyllideb yr wythnos diwethaf—ac roeddwn i'n edrych ar y cloc, ac rwy'n credu y gwnaethoch chi sôn am yr argyfwng yn yr hinsawdd ryw 10 munud ar ôl dechrau eich araith, Prif Weinidog, felly roedd y pwnc yno, ac fe wnaethoch chi sôn am wneud y gyllideb yn fwy gwyrdd hefyd. Mae gen i bryderon, er ein bod yn sôn am y gyllideb werdd—sydd i'w chroesawu yn bendant, ac rwy'n credu y bydd hynny er budd i bob un ohonom ni yma ac i genedlaethau'r dyfodol yng Nghymru—rwyf i yn teimlo nad yw'n cael ei brif ffrydio o hyd yn y ffordd y dylai fod, ac er mwyn i gyllideb werdd weithio'n wirioneddol effeithiol, felly mae angen i'r gyllideb werdd honno fod yn ganolbwynt o'r pwynt cynnar hwnnw yn y broses o bennu'r gyllideb a'r broses graffu. Ac, ydych, rydych chi yn iawn i ddweud bod argyfwng yr hinsawdd yn galw am weithredu eithafol iawn yn wirioneddol. Felly, rwy'n gobeithio, yn y dyfodol, mewn cyllidebau yn y dyfodol, y gallwn ni weld yr elfennau gwyrdd hynny yn cael eu hystyried yn llawer manylach yn gynharach. Mae gennych chi bolisi gwych o blannu—rwy'n credu miliwn o goed. Rwy'n gwybod bod plannu coed yn digwydd yma yng Nghymru. Rwy'n gwybod bod cefnogaeth i blannu coed yn Affrica hefyd. Rwy'n credu bod hynny yn bolisi gwych. Ond nid yw hynny ar ei ben ei hun yn ddigon. Mae angen i ni weld, oes, welliant yn ein hamgylchedd naturiol, ond mae hefyd angen i ni weld pob portffolio o fewn y Llywodraeth yn ymgorffori'r agenda werdd honno a'r agenda newid hinsawdd honno, er mwyn sicrhau bod cenedlaethau Cymru yn y dyfodol yn gallu derbyn gennym ni blaned sydd mewn cyflwr y gallan nhw a'u plant nhw fyw arni ac elwa arni yn y dyfodol.
It is right to outline the context of 10 years of funding cuts up to this point from Westminster, but I welcome strongly today's annual report, and I'd like to focus my contribution predominantly on two areas—education and early years, and the economy.
Last Friday, I was holding my constituency surgery in Markham institute, a building we shared with the thriving Markham playgroup. And I was chatting to the staff member at the playgroup, and it was really lovely and fantastic to hear first hand about the real, positive impact the Welsh Government's childcare offer has been having over the last year—not just educationally for the children, but for the families, the workplace and obviously employment, and, ultimately, productivity for Wales. This policy helps to give children a positive start in life. It is widely appreciated. It helps parents by supporting them, getting them back to work, and I believe that has been absolutely transformational for many. And I'm delighted that over 50 per cent of those eligible are now taking up the offer, which has been made available across all local authorities in Wales since April 2019. And Caerphilly County Borough Council has been at the forefront of administering this initiative. As fantastic as this has been, and has been taken up locally, I would also welcome greatly further steps from the Welsh Government to increase the numbers of families making use of this offer pan-Wales.
I'm also proud that 20,000 learners have benefited from education maintenance allowance in Wales—unlike in England—and 36,000 children have been supported by Flying Start in 2019. These are transformational policies to those participating, and all while the Tory Government in Westminster has cut back and ended support on many of these projects, including Sure Start. Here in Wales, we have worked to protect and nurture these schemes, as they most support those from disadvantaged backgrounds, and that is because we believe in doing so.
With regard to the economy, one of the major promises Welsh Labour made ahead of the 2016 election was a promise to deliver 100,000 new apprenticeships. I am delighted that we are on course to deliver this pledge by 2021. We must ensure that our apprenticeships are constantly developing, though, to respond to the needs of the Welsh economy, and remain all-age apprenticeships. So, First Minister, I would like to ask how, in the years ahead, the Welsh Government will continue to adapt these high-quality, all-age apprenticeships to ensure that they are responding to the needs of our economy.
Finally, I welcome the figures that employment rates remain high, whilst unemployment is at a record low. This is very welcome news, and demonstrates the success of the Welsh Government in supporting our economy. But, as Mick Antoniw has mentioned, with the denial and roll-back of working tax credits and child benefits and overall welfare cuts, in-work poverty is real. So, after 10 years of UK non-infrastructural funding, at a loss of £1 billion in rail alone, our railway services now, over the coming years, are at the start of a transformational journey by the brand-new, shiny Transport for Wales. Improvements to our rail links are critical and vital to supporting our economy, and will be a particular boost to the Valleys constituencies like mine, with future services to Newport. The Valleys lines were built to transport the coal from our Valleys, which produced so much of our nation's wealth. In ensuring there is prosperity for all, we must ensure that our Valleys communities remain at the centre of our Welsh economic priorities. And I know this radical and transformational Labour Government will deliver what it promises.
Mae yn iawn i amlinellu cyd-destun 10 mlynedd o doriadau cyllido gan San Steffan hyd yn hyn, ond rwy'n croesawu adroddiad blynyddol heddiw yn fawr, a hoffwn i ganolbwyntio fy nghyfraniad yn bennaf ar ddau faes—addysg a'r blynyddoedd cynnar, a'r economi.
Ddydd Gwener diwethaf, roeddwn i'n cynnal fy nghymorthfa etholaethol yn sefydliad Markham, adeilad yr ydym ni'n ei rannu â chylch chwarae Markham sy'n ffynnu. Ac roeddwn i'n sgwrsio gyda'r aelod o staff yn y cylch chwarae, ac roedd yn hyfryd ac yn wych clywed yn uniongyrchol ynghylch yr effaith gadarnhaol, wirioneddol y mae cynnig gofal plant Llywodraeth Cymru wedi ei chael yn ystod y flwyddyn ddiwethaf—nid yn unig yn addysgol i'r plant, ond i'r teuluoedd, y gweithle ac yn amlwg cyflogaeth, ac, yn y pen draw, cynhyrchiant i Gymru. Mae'r polisi hwn yn helpu i roi dechrau da mewn bywyd i blant. Mae'n cael ei werthfawrogi'n fawr. Mae'n helpu rhieni drwy eu cefnogi, eu cael yn ôl i'r gwaith, ac rwy'n credu bod hynny wedi bod yn gwbl drawsnewidiol i lawer. Ac rwy'n falch iawn bod dros 50 y cant o'r rhai sy'n gymwys yn manteisio ar y cynnig erbyn hyn, sydd wedi ei ddarparu ar draws yr holl awdurdodau lleol yng Nghymru ers mis Ebrill 2019. Ac mae Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi bod ar flaen y gad wrth weinyddu'r fenter hon. Er mor wych y mae hyn wedi bod, a'i fod wedi ei ddefnyddio yn lleol, byddwn i hefyd yn croesawu'n fawr, gamau pellach gan Lywodraeth Cymru i gynyddu nifer y teuluoedd sy'n defnyddio'r cynnig hwn ledled Cymru.
Rwyf i hefyd yn falch bod 20,000 o ddysgwyr wedi elwa ar y lwfans cynhaliaeth addysg yng Nghymru—yn wahanol i Loegr—ac mae 36,000 o blant wedi cael cefnogaeth gan Dechrau'n Deg yn 2019. Mae'r rhain yn bolisïau trawsnewidiol i'r rhai sy'n cymryd rhan, a'r cyfan wrth i'r Llywodraeth Dorïaidd yn San Steffan gwtogi a dirwyn i ben y gefnogaeth i lawer o'r prosiectau hyn, gan gynnwys Sure Start. Yma yng Nghymru, rydym ni wedi gweithio i ddiogelu a meithrin y cynlluniau hyn, gan eu bod yn cynnig y cymorth mwyaf i'r rhai hynny o gefndiroedd difreintiedig, ac mae hynny oherwydd ein bod ni'n credu mewn gwneud hynny.
O ran yr economi, un o'r prif addewidion a wnaeth Llafur Cymru cyn etholiad 2016 oedd addewid i ddarparu 100,000 o brentisiaethau newydd. Rwyf i wrth fy modd ein bod ni ar y trywydd iawn i gyflawni'r addewid hwn erbyn 2021. Fodd bynnag, mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein prentisiaethau yn datblygu'n gyson er mwyn ymateb i anghenion economi Cymru, a'u bod yn parhau'n brentisiaethau i bob oed. Felly, Prif Weinidog, hoffwn i ofyn sut y bydd Llywodraeth Cymru, yn y blynyddoedd sydd i ddod, yn parhau i addasu'r prentisiaethau hyn, o ansawdd uchel, i bob oed er mwyn sicrhau eu bod yn ymateb i anghenion ein heconomi.
Yn olaf, rwy'n croesawu'r ffigurau bod cyfraddau cyflogaeth yn parhau i fod yn uchel, a bod diweithdra ar ei lefel isaf erioed. Mae hyn yn newyddion i'w groesawu yn fawr, ac yn dangos llwyddiant Llywodraeth Cymru o ran cefnogi ein heconomi. Ond, fel y mae Mick Antoniw wedi ei grybwyll, trwy wadu a dirwyn i ben gredydau treth gwaith a budd-daliadau plant a thoriadau lles cyffredinol, mae tlodi mewn gwaith yn wirionedd. Felly, ar ôl 10 mlynedd o gyllid y DU heb fod yn gyllid seilwaith, sy'n golled o £1 biliwn i'r rheilffyrdd yn unig, mae ein gwasanaethau rheilffyrdd erbyn hyn, yn ystod y blynyddoedd nesaf, ar ddechrau taith drawsnewidiol gan wasanaeth newydd sbon sgleiniog Trafnidiaeth Cymru. Mae gwella ein cysylltiadau rheilffyrdd yn hollbwysig ac yn hanfodol i gefnogi ein heconomi, a bydd yn hwb arbennig i etholaethau'r Cymoedd fel fy un i, gyda gwasanaethau i Gasnewydd yn y dyfodol. Cafodd rheilffyrdd y Cymoedd eu hadeiladu i gludo'r glo o'n Cymoedd, a wnaeth gynhyrchu gymaint o gyfoeth ein gwlad. Wrth sicrhau ffyniant i bawb, mae'n rhaid i ni sicrhau bod ein cymunedau yn y Cymoedd yn parhau i fod yn ganolog i'n blaenoriaethau economaidd yng Nghymru. Ac rwy'n gwybod y bydd y Llywodraeth Lafur radical a thrawsnewidiol hon yn cyflawni'r hyn y mae'n ei addo.
I think it's very important to reflect on what has been done, and also some of the challenges ahead. One of the key priorities of the Government is decarbonisation, and rightly so, given that we were the first Government to declare a climate emergency. However, we have to recognise—and we all do recognise, I'm sure—that we have a lot more work to do on eradicating fuel poverty, which is a key challenge for us, to ensure that everybody is living in a warm home, not just in terms of the social justice that that generates, but also as a way of reducing the amount of energy that we need to use. I think it's a really major achievement that we've managed to move from 19 per cent of our energy being generated from renewables back in 2014 to 50 per cent renewables four years later, and hopefully even more in the most recent period. I don't think there's any reason why we can't move to being 100 per cent renewable in the future, simply because we are blessed with generous supplies of wind and tidal energy, as well as solar and ground source and air source heat pumps. Through our innovative homes programme, we've been able to demonstrate that we in Wales have the skills to build the sort of homes that are needed for the future. That means there'll be less energy required to heat our homes and more, then, available in the way of renewable energy to substitute for fossil fuels in the way we move around, in our cars and buses. But we also have the opportunity to move to hydrogen from renewables, as long as we keep going with the progress that we're already making on moving towards full, 100 per cent renewable energy provision.
We are very proud of our record of being the third or fourth best recycler in the world, but the circular economy demonstrates that we can move even further. It is unacceptable that one third of all food is thrown away, particularly in the context of too many children not getting the nourishing meals they need to grow into healthy adults. We need to ensure that the food that we are serving up in the public sector with public money is, as far as possible, locally produced and helping to keep people well. The focus on precision agriculture is one of the ways in which we can do that. If you go to the Cardiff Sunday market, you can buy pea shoots and broccoli shoots sold by a local company, and this is food that is very high in nourishment and therefore very useful for serving up in our hospitals, where patients may not have a great appetite. We need to ensure that what they do eat is helping to make them better. The £4.5 million dedicated to the foundational economy challenge fund is helping to stimulate those local jobs with these new ways of doing things.
Amendment 1 calls for clarity on the relationship between the First Minister's pledges when he was campaigning to be the Welsh leader and how well they've been embraced into the Government's programme. One of them is on the need for a national forest. One million trees is a really important contribution to decarbonisation, and when scrutinising the climate change, environment and rural affairs budget, it was clear that the national forest is an integral part of that budget and provides lots of exciting opportunities to ensure that there are proper green belts between, for example, Cardiff and Caerphilly and Cardiff and Newport, to prevent it simply becoming one huge urban sprawl. A national forest between these three cities will ensure that that is forever.
I think that one of the massive achievements of this Government has been the new curriculum. The Welsh Government has had the courage of its convictions in facing down some of the vested interests with out-of-date concepts to ensure that we are going to ensure that every child is going to have relationship and sexuality education, to ensure that they understand how their body works and what are appropriate relationships. I think that the small amount of money we've put into period dignity has ensured that every child is able to attend school, not just those who can afford to buy these products.
I could go on, but I've run out of time, but I think it's very important to understand what our achievements are but that we need to continue to be radical in our approach because of the climate change context that we're operating in.
Rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn myfyrio ar yr hyn sydd wedi cael ei wneud, a hefyd rhai o'r heriau sydd o'n blaenau. Un o brif flaenoriaethau'r Llywodraeth yw datgarboneiddio, ac mae hynny'n gwbl briodol, o gofio mai ni oedd y Llywodraeth gyntaf i gyhoeddi argyfwng hinsawdd. Fodd bynnag, rhaid i ni gydnabod—ac yr ydym ni gyd yn cydnabod, rwy'n siŵr—fod gennym ni lawer mwy o waith i'w wneud i ddileu tlodi tanwydd, sy'n her allweddol i ni, i sicrhau bod pawb yn byw mewn cartref cynnes, nid yn unig o ran y cyfiawnder cymdeithasol y mae hynny'n ei greu, ond hefyd fel ffordd o leihau'r maint o ynni y mae angen i ni ei ddefnyddio. Rwy'n credu ei fod yn gyflawniad mawr iawn ein bod ni wedi llwyddo i symud o 19 y cant o'n hynni yn cael ei gynhyrchi o ffynonellau adnewyddadwy yn ôl yn 2014 i 50 y cant o ynni adnewyddadwy bedair blynedd yn ddiweddarach, a hyd yn oed mwy, gobeithio, yn y cyfnod diweddaraf. Nid wyf yn credu bod unrhyw reswm pam na allwn ni symud at fod yn adnewyddadwy 100 y cant yn y dyfodol, dim ond oherwydd ein bod wedi'n bendithio â chyflenwadau hael o ynni'r gwynt a'r llanw, yn ogystal ag ynni solar a phympiau gwres o'r ddaear ac o'r ffynhonnell aer. Drwy ein rhaglen cartrefi arloesol, rydym ni wedi gallu dangos ein bod ni yng Nghymru yn meddu ar y sgiliau i adeiladu'r math o gartrefi sydd eu hangen ar gyfer y dyfodol. Mae hynny'n golygu y bydd angen llai o ynni i wresogi ein cartrefi a rhagor, wedyn, ar gael ar ffurf ynni adnewyddadwy yn lle tanwyddau ffosil yn y ffordd yr ydym ni'n symud o gwmpas, yn ein ceir a'n bysiau. Ond mae gennym gyfle hefyd i symud at hydrogen o ffynonellau adnewyddadwy, cyn belled â'n bod yn parhau â'r cynnydd yr ydym ni eisoes yn ei wneud ar symud tuag at ddarpariaeth ynni adnewyddadwy llawn, o 100 y cant.
Rydym ni'n falch iawn o'n record o fod y trydydd neu'r pedwerydd ailgylchwr gorau yn y byd, ond mae'r economi gylchol yn dangos y gallwn ni symud hyd yn oed ymhellach. Mae'n annerbyniol bod traean o'r holl fwyd yn cael ei daflu i ffwrdd, yn enwedig yng nghyd-destun gormod o blant nad ydyn nhw'n cael y prydau o fwyd maethlon sydd eu hangen arnyn nhw i dyfu'n oedolion iach. Mae angen i ni sicrhau bod y bwyd yr ydym ni'n ei weini yn y sector cyhoeddus gydag arian cyhoeddus, cyn belled ag y bo modd, yn cael ei gynhyrchu'n lleol ac yn helpu i gadw pobl yn iach. Mae canolbwyntio ar amaethyddiaeth fanwl yn un o'r ffyrdd y gallwn ni wneud hynny. Os ewch i farchnad Sul Caerdydd, gallwch brynu sprigau pys a sprigau brocoli a yn cael eu gwerthu gan gwmni lleol, ac mae hwn yn fwyd sy'n uchel iawn o ran maeth ac felly'n ddefnyddiol iawn ar gyfer gweini yn ein hysbytai, lle mae'n bosibl nad oes gan gleifion awydd mawr am fwyd. Mae angen i ni sicrhau bod yr hyn y maen nhw yn ei fwyta yn helpu i'w gwneud yn well. Mae'r £4.5 miliwn sydd wedi'i neilltuo i'r gronfa her economi sylfaenol yn helpu i ysgogi'r swyddi lleol hynny gyda'r ffyrdd newydd hyn o wneud pethau.
Mae Gwelliant 1 yn galw am eglurder ynglŷn â'r berthynas rhwng addewidion y Prif Weinidog pan oedd yn ymgyrchu i fod yn arweinydd Cymru ac i ba raddau y maen nhw wedi'u cynnwys yn rhaglen y Llywodraeth. Mae un ohonyn nhw ynghylch yr angen am goedwig genedlaethol. Mae miliwn o goed yn gyfraniad pwysig iawn i ddatgarboneiddio, ac wrth graffu ar y gyllideb newid hinsawdd, amgylchedd a materion gwledig, roedd yn amlwg bod y goedwig genedlaethol yn rhan annatod o'r gyllideb honno a'i bod yn darparu llawer o gyfleoedd i sicrhau bod lleiniau gwyrdd priodol ar gael rhwng, er enghraifft, Caerdydd a Chaerffili, a Chaerdydd a Chasnewydd, i'w hatal rhag datblygu i fod yn un o blerdwf trefol enfawr. Bydd coedwig genedlaethol rhwng y tair dinas hon yn sicrhau bod hynny am byth.
Rwy'n credu mai un o gyflawniadau mawr y Llywodraeth hon yw'r cwricwlwm newydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn barod i sefyll dros ei hegwyddorion wrth wynebu rhai o'r buddiannau breintiedig sydd â chysyniadau hen ffasiwn, er mwyn gwneud yn siŵr y byddwn ni'n sicrhau bod pob plentyn yn mynd i gael addysg cydberthynas a rhywioldeb, er mwyn sicrhau eu bod yn deall sut mae eu corff yn gweithio a sut beth yw perthynas briodol. Rwy'n credu bod y swm bach o arian rydym ni wedi'i roi i urddas mislif wedi sicrhau bod pob plentyn yn gallu mynychu'r ysgol, nid dim ond y rhai sy'n gallu fforddio prynu'r cynhyrchion hyn.
Gallwn i fynd ymlaen, ond mae fy amser wedi dod i ben, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn deall beth yw ein cyflawniadau ond bod angen i ni barhau i fod yn radical yn ein hymagwedd oherwydd y cyd-destun newid hinsawdd yr ydym ni'n gweithredu ynddo.
Galwaf ar y Prif Weinidog i ymateb i'r ddadl—Mark Drakeford.
I call on the First Minister to reply to the debate—Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Llywydd. A gaf i ddweud gair o ddiolch i bob un sydd wedi cyfrannu at y ddadl mewn ysbryd mor adeiladol?
Thank you, Llywydd. May I just say thank you to everyone who has contributed to this debate in such a constructive manner?
I think it's been a very interesting set of contributions and I thank all Members for them. I began my own introduction to the debate in focusing on the cross-cutting themes that lie behind this year's annual report, an effort to try to reach out beyond the portfolio way in which we generally report matters to the floor of the Assembly, and to demonstrate the way in which action across the Government is brought together to try and make a difference.
Many contributions in the debate focused in the same way. Rhianon Passmore focused on early years, which is one of our cross-cutting themes. She's absolutely right; the childcare offer is very widely appreciated. It's great to see more than half the children eligible now taking it up. It's 85 per cent of children in Powys, it's over 75 per cent of children across north Wales, and it's great to see take-up of that level. It's great as well to see the impact of bilingual education very early in a child's life, with a real growth in the number of nurseries offering bilingual placements through the childcare offer and strong reports from providers that the way it's being designed and delivered through the Welsh Government is helping them to feel confident that their businesses have a long-term future, and therefore they themselves are willing to invest in creating that wider range of services.
Rhianon referred to the apprenticeships as well, and last week was Apprenticeship Week. I had a really uplifting visit to the Welsh Rugby Union to see their apprenticeship programme in operation; young women and young men as part of that apprenticeship programme—and it's very competitive to get onto it—were making a real difference in their lives. There they were, young women, teaching 40 young women from the Muslim community in Cardiff to play wheelchair rugby. It was both an enormously multicultural occasion but also one that demonstrated the worth of that apprenticeship programme in the lives of the young people taking it up.
Jenny referred to the foundational economy as well, and this report demonstrates the actions we're taking as a Welsh Government to recognise the importance of what's sometimes called the mundane economy, the everyday economy, the economy that can't be moved somewhere else around the globe, to communities right across Wales.
I wanted to agree with what Mick Antoniw said about the importance of partnership, because as I said in my introduction, the things that the Welsh Government can do will always be more effective when we do them alongside others. Whether that is through Transport for Wales or with local authorities, the impact in Pontypridd is so palpable when you go there. And it captures the imagination of the private sector as well. I visited Pontypridd market with the Member for Pontypridd and saw the enormous enthusiasm from small stallholders there to make their contribution to the future of Pontypridd; a place that they could see had a future, and a successful future in front of it. We want to make sure that all the jobs we create here in Wales contribute to our fair work agenda, and that's why the social partnership Act is so important, because it puts fair work, procurement and an ethical approach to the way we spend our money and create opportunity in Wales at the heart of what we will do.
Nick Ramsay focused on two things, on stigma and mental health, and I agree entirely with what he said there, because that is a completely cross-Government responsibility. All Ministers, indeed all Members of the Assembly, I think, have a responsibility to do the things we can do to make sure that we go on eroding that sense of stigma that comes with mental health challenges for some people. I did just want to say to Nick Ramsay that mainstreaming decarbonisation and biodiversity was at the very heart of our budget process this year. I'm not saying it's perfect, I'm not saying that we don't need to do more, but from the very beginning there was a Cabinet Member responsible for making sure that, in every budget discussion, every Minister had to give an account of how they were making their budget and their responsibilities contribute to the decarbonisation and biodiversity ambitions of the Government.
Turning to what Adam Price said in opening contributions to the debate, we'll vote for the first Plaid Cymru amendment, because I think the way you set out the annual report makes a real effort to demonstrate how the commitments I made in the leadership election for the Labour Party build on and extend our 2016 manifesto. I do hope we'll make a start on the community bank in this Assembly term. The clean air White Paper is a clear demonstration of our intention to legislate for a clean air Act.
Paul Davies also focused on the climate change emergency. There's £140 million in this budget. There are tough things we have to do, and agricultural pollution and tackling it will be one of them. If we are genuinely serious about the climate emergency, we have to be prepared to act where it causes challenges to us, as well as where it is easy—[Interruption.] Of course.
Rwy'n credu iddi fod yn gyfres ddiddorol iawn o gyfraniadau a hoffwn i ddiolch i'r holl Aelodau amdanyn nhw. Roeddwn i wedi dechrau fy nghyflwyniad fy hun i'r ddadl drwy ganolbwyntio ar y themâu trawsbynciol sydd y tu ôl i'r adroddiad blynyddol eleni, ymdrech i geisio ymestyn y tu hwnt i'r dull portffolio, yr ydym ni'n ei ddefnyddio fel arfer i adrodd ar faterion i lawr y Cynulliad, ac i ddangos y ffordd y mae gweithredu ledled y Llywodraeth yn cael ei ddwyn ynghyd i geisio gwneud gwahaniaeth.
Roedd llawer o'r cyfraniadau yn y ddadl yn canolbwyntio yn yr un modd. Canolbwyntiodd Rhianon Passmore ar y blynyddoedd cynnar, sy'n un o'n themâu trawsbynciol. Mae hi'n llygaid ei lle; mae'r cynnig gofal plant yn cael ei werthfawrogi'n fawr iawn. Mae'n wych gweld mwy na hanner y plant sy'n gymwys yn ei ddefnyddio erbyn hyn. Mae'n 85 y cant o blant ym Mhowys, mae'n dros 75 y cant o blant ar draws y gogledd, ac mae'n wych gweld y nifer sy'n manteisio ar y lefel honno. Mae hefyd yn wych gweld effaith addysg ddwyieithog yn gynnar iawn ym mywyd plentyn, gyda thwf gwirioneddol yn nifer y lleoliadau meithrin sy'n cynnig lleoedd dwyieithog drwy'r cynnig gofal plant ac adroddiadau cryf gan ddarparwyr bod y ffordd y mae'n cael ei gynllunio a'i ddarparu drwy Lywodraeth Cymru yn eu helpu i deimlo'n ffyddiog bod gan eu busnesau ddyfodol hirdymor, ac felly eu bod nhw eu hunain yn barod i fuddsoddi i greu'r amrywiaeth ehangach honno o wasanaethau.
Cyfeiriodd Rhianon at y prentisiaethau hefyd, a'r wythnos diwethaf oedd Wythnos Prentisiaethau. Cefais i ymweliad calonogol iawn ag Undeb Rygbi Cymru i weld eu rhaglen brentisiaethau ar waith; roedd menywod a dynion ifanc yn rhan o'r rhaglen brentisiaeth honno—ac mae'n hynod gystadleuol i gael lle arni—yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol yn eu bywydau. Roedden nhw yno, menywod ifanc, yn dysgu 40 o fenywod ifanc o'r gymuned Fwslimaidd yng Nghaerdydd i chwarae rygbi cadair olwyn. Roedd hi'n achlysur amlddiwylliannol tu hwnt, ac yn un hefyd a oedd yn dangos gwerth y rhaglen brentisiaeth honno ym mywydau'r bobl ifanc a oedd yn ei dilyn.
Cyfeiriodd Jenny at yr economi sylfaenol hefyd, ac mae'r adroddiad hwn yn dangos y camau yr ydym ni'n eu cymryd yn Llywodraeth Cymru i gydnabod pwysigrwydd yr hyn sy'n cael ei galw weithiau yr economi ddibwys, yr economi bob dydd, yr economi nad yw'n bosibl ei symud rywle arall o amgylch y byd, i gymunedau ar hyd a lled Cymru.
Roeddwn i eisiau cytuno â'r hyn y dywedodd Mick Antoniw ynghylch pwysigrwydd partneriaeth, oherwydd fel y dywedais i yn fy nghyflwyniad, bydd y pethau y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud bob amser yn fwy effeithiol pan fyddwn ni'n eu gwneud ar y cyd ag eraill. Boed hynny drwy Trafnidiaeth Cymru neu ag awdurdodau lleol, mae'r effaith ym Mhontypridd yn amlwg iawn pan ewch chi yno. Ac mae'n tanio dychymyg y sector preifat hefyd. Ymwelais i â marchnad Pontypridd gyda'r Aelod dros Bontypridd a gwelais i frwdfrydedd enfawr y stondinwyr bach yno i gyfrannu at ddyfodol Pontypridd; lle yr oedden nhw yn gallu gweld bod ganddo ddyfodol, a dyfodol llwyddiannus o'i flaen. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod yr holl swyddi rydym ni'n eu creu yma yng Nghymru yn cyfrannu at ein hagenda gwaith teg, a dyna pam mae'r Ddeddf partneriaeth gymdeithasol mor bwysig, gan ei bod yn rhoi gwaith teg, caffael a dull moesegol o wario ein harian a chreu cyfleoedd yng Nghymru wrth wraidd yr hyn y byddwn ni'n ei wneud.
Canolbwyntiodd Nick Ramsay ar ddau beth, ar stigma ac iechyd meddwl, ac rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd yn hynny o beth, gan fod hynny yn gyfrifoldeb trawslywodraethol llwyr. Rwy'n credu bod gan bob Gweinidog, yn wir, pob Aelod o'r Cynulliad, gyfrifoldeb i wneud y pethau y gallwn ni eu gwneud i sicrhau ein bod yn dileu'r ymdeimlad hwnnw o stigma sy'n dod yn sgil heriau iechyd meddwl i rai pobl. Mi oeddwn i ond eisiau dweud wrth Nick Ramsay bod prif ffrydio datgarboneiddio a bioamrywiaeth wrth wraidd ein proses gyllidebu eleni. Nid wyf yn dweud ei bod yn berffaith, nid wyf yn dweud nad oes angen i ni ei wneud mwyach, ond o'r cychwyn cyntaf roedd Aelod Cabinet yn gyfrifol am sicrhau, ym mhob trafodaeth ynghylch y gyllideb, bod yn rhaid i bob Gweinidog adrodd sut yr oedd yn sicrhau bod ei gyllideb a'i gyfrifoldebau yn cyfrannu at uchelgeisiau'r Llywodraeth o ran datgarboneiddio bioamrywiaeth.
Gan droi at yr hyn a ddywedodd Adam Price wrth agor y cyfraniadau i'r ddadl, byddwn ni'n pleidleisio o blaid gwelliant cyntaf Plaid Cymru, oherwydd rwy'n credu bod y ffordd y gwnaethoch chi gyflwyno'r adroddiad blynyddol yn gwneud ymdrech wirioneddol i ddangos sut y mae'r ymrwymiadau y gwnes i yn yr etholiad arweinyddiaeth ar gyfer y Blaid Lafur yn ategu ein maniffesto 2016 ac yn ehangu arno. Rwyf i yn gobeithio y byddwn yn dechrau ar y banc cymunedol yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Mae'r Papur Gwyn ar aer glân yn arwydd clir o'n bwriad i ddeddfu dros Ddeddf aer glân.
Canolbwyntiodd Paul Davies hefyd ar yr argyfwng newid yn yr hinsawdd. Mae £140 miliwn yn y gyllideb hon. Mae pethau anodd y mae'n rhaid i ni eu gwneud, a bydd llygredd amaethyddol a mynd i'r afael â hynny yn un ohonyn nhw. Os ydym ni wir o ddifrif ynghylch yr argyfwng hinsawdd, mae'n rhaid i ni fod yn barod i weithredu pan fo'n achosi heriau i ni, yn ogystal â phan fo'n hawdd—[Torri ar draws.] Wrth gwrs.
You refer to the climate change emergency. Of course, one of the things that's been pointed out about your Government's actions to date on this is the fact that you're giving significant subsidies, effectively, to Cardiff Airport via loans and keeping that place afloat, but of course, air transport is the most polluting form of transport. So, how does that match up with your Government's actions?
Rydych chi'n cyfeirio at yr argyfwng newid yn yr hinsawdd. Wrth gwrs, un o'r pethau sydd wedi ei nodi ynghylch gweithredoedd eich Llywodraeth chi hyd yn hyn ar y mater hwn, yw'r ffaith eich bod chi'n rhoi cymorthdaliadau sylweddol, i bob pwrpas, i Faes Awyr Caerdydd trwy fenthyciadau a chadw'r lle hwnnw yn gweithredu, ond wrth gwrs, trafnidiaeth awyr yw'r math o drafnidiaeth sy'n llygru fwyaf. Felly, sut y mae hynny'n cyd-fynd â gweithredoedd eich Llywodraeth?
It matches up with our ambitions just as his Government's expansion of Heathrow matches the Prime Minister's claims to be serious about climate change as well. The UK Committee on Climate Change is clear: they don't think that air travel is going to end as part of the climate emergency. As I explained in answering questions earlier this afternoon, our ambitions for Cardiff Airport are to attract flights to Cardiff that currently take place elsewhere and cut down on the carbon impact of people having to travel outside Wales to catch flights that could be provided by our national airport here in Wales.
I'm very close to ending, Llywydd, thank you. I wanted to make a particular reference to Paul Davies's question about perinatal in-patient mental health and to let him know that the additional capital that the health Minister announced recently will lead to an in-patient unit in Tonna Hospital that will be co-located with the community perinatal mental health service to which he referred. That promise will be delivered by this Government.
Indeed, Paul Davies said that the ambitions of this Government for a prosperous, more equal and greener Wales were admirable; Llywydd, on that, I agree with Paul. I hope you all will as well and vote for the motion this afternoon.
Mae'n cyd-fynd â'n huchelgeisiau ni yn yr un modd ag y mae estyniad ei Lywodraeth ef yn Heathrow yn cyd-fynd â honiadau'r Prif Weinidog ei fod o ddifrif ynghylch newid yn yr hinsawdd hefyd. Mae Pwyllgor y DU ar Newid yn yr Hinsawdd yn glir: nid ydyn nhw o'r farn y bydd teithio drwy hedfan yn dod i ben yn rhan o'r argyfwng hinsawdd. Fel y gwnes i egluro wrth ateb cwestiynau yn gynharach y prynhawn yma, ein huchelgais ni ar gyfer Maes Awyr Caerdydd yw denu teithiau awyr i Gaerdydd sy'n digwydd mewn mannau eraill ar hyn o bryd a lleihau yr effaith garbon yn sgil pobl sy'n gorfod teithio y tu allan i Gymru i fynd ar deithiau hedfan y byddai'n bosibl eu darparu gan ein maes awyr cenedlaethol ni yma yng Nghymru.
Rwy'n agos iawn at orffen, Llywydd, diolch. Roeddwn i'n awyddus i gyfeirio'n benodol at gwestiwn Paul Davies ynghylch iechyd meddwl cleifion mewnol amenedigol a rhoi gwybod iddo y bydd y cyfalaf ychwanegol a gyhoeddodd y Gweinidog iechyd yn ddiweddar yn arwain at uned cleifion mewnol yn Ysbyty Tonna a fydd yn cael ei chyd-leoli â'r gwasanaeth iechyd meddwl amenedigol cymunedol y cyfeiriodd ato. Bydd y Llywodraeth hon yn cyflawni'r addewid honno.
Yn wir, dywedodd Paul Davies fod uchelgeisiau'r Llywodraeth hon ar gyfer Cymru lewyrchus, fwy cyfartal a gwyrddach yn glodwiw; Llywydd, rwyf yn cytuno â Paul y hynny o beth. Rwy'n gobeithio y bydd pob un ohonoch chi hefyd, ac y byddwch chi'n pleidleisio o blaid y cynnig y prynhawn yma.
Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn gwelliant 1? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir gwelliant 1 yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
The proposal is to agree amendment 1. Does any Member object? Amendment 1 is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y gwelliant yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Amendment agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Y cwestiwn nesaf, felly, yw: a ddylid derbyn gwelliant 2? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi'n gohirio tan y cyfnod pleidleisio.
The proposal is that amendment 2 be agreed. Does any Member object? [Objection.] I will therefore defer voting until voting time.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
A dyma ni'n cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Yr unig welliant i bleidleisio arno yw gwelliant 2 i'r ddadl ar adroddiad blynyddol y rhaglen llywodraethu a'r rhaglen ddeddfwriaethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Siân Gwenllian. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 18, un yn ymatal, 28 yn erbyn. Ac felly, mae gwelliant 2 wedi ei wrthod.
That brings us to voting time. The only amendment to be voted on is amendment 2 on the debate on the programme for government annual report and legislative programme. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Siân Gwenllian. Open the vote. Close the vote. In favour 18, one abstention, 28 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
NDM7265 - Gwelliant 2: O blaid: 18, Yn erbyn: 28, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7265 - Amendment 2: For: 18, Against: 28, Abstain: 1
Amendment has been rejected
Dwi'n galw am bleidlais felly ar y cynnig wedi ei ddiwygio.
I now call for a vote on the motion as amended.
Cynnig NDM7265 fel y'i diwygiwyd.
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 11.21(ii):
1. Yn nodi:
a) adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru 2019;
b) y rhaglen ddeddfwriaethol;
2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i egluro i ba raddau y mae'r addewidion ym maniffesto'r Prif Weinidog ar gyfer arweinydd Llafur Cymru bellach yn rhan swyddogol o strategaeth genedlaethol y Llywodraeth, Ffyniant i Bawb.
Motion NDM7265 as amended.
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 11.21(ii):
1. Notes:
a) the Welsh Government annual report 2019;
b) the legislative programme;
2. Calls on the Welsh Government to provide clarity on the extent to which the pledges contained in the First Minister's manifesto for Welsh Labour leader now form an official part of the Government's national strategy, Prosperity for All.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, 10 yn erbyn. Ac felly, mae'r cynnig wedi ei ddiwygio wedi ei dderbyn.
Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, 10 against. Therefore, the motion as amended is agreed.
NDM7265 - Dadl: Adroddiad Blynyddol y Rhaglen Lywodraethu a Rhaglen Ddeddfwriaethol: O blaid: 37, Yn erbyn: 10, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7265 - Debate: The Programme for Government Annual Report and Legislative Programme: For: 37, Against: 10, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
A dyna ddiwedd ein trafodaethau ni am y dydd.
That brings today's proceedings to a close.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:14.
The meeting ended at 18:14.