Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
26/11/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
A'r eitem gyntaf ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Michelle Brown.
And the first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister. And the first question is from Michelle Brown.
1. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwella deiliannau academaidd ar gyfer plant ysgol? OAQ54771
1. How does the Welsh Government intend to improve academic outcomes for school children? OAQ54771
Llywydd, introducing our new curriculum, boosting the pupil development grant and pressing ahead with the greatest investment in twenty-first century schools are amongst the measures the Welsh Government is taking to improve outcomes for schoolchildren.
Llywydd, mae cyflwyno ein cwricwlwm newydd, rhoi hwb i'r grant datblygu disgyblion a bwrw ymlaen â'r buddsoddiad mwyaf yn ysgolion yr unfed ganrif ar hugain ymhlith y mesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i wella deilliannau i blant ysgol.
Thank you for that answer, First Minister. On the eighteenth of this month, Qualifications Wales stated that the GCSE brand is 'valued and widely recognised', and should not be ditched as part of the Government's education reforms. This is in direct contrast to the future generations commissioner, who wants GCSEs to be scrapped. I agree with Qualifications Wales, and think that, although GCSEs may need updating, we're doing no favours to our young people if they leave our education system with qualifications that no-one outside Wales has heard of, recognises or understands the level they're at. Who do you agree with, First Minister—Qualifications Wales or the future generations commissioner?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Ar y deunawfed o'r mis hwn, dywedodd Cymwysterau Cymru bod y brand TGAU yn cael ei werthfawrogi a'i gydnabod yn eang, ac na ddylid cael gwared arno yn rhan o ddiwygiadau addysg y Llywodraeth. Mae hyn yn gwrthgyferbynnu'n uniongyrchol â chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, sydd eisiau diddymu cymwysterau TGAU. Rwy'n cytuno â Cymwysterau Cymru, ac rwy'n credu, er bod angen diweddaru TGAU efallai, nad ydym ni'n gwneud cymwynas o gwbl â'n pobl ifanc os byddan nhw'n gadael ein system addysg gyda chymwysterau nad oes neb y tu allan i Gymru wedi clywed amdanynt, yn eu cydnabod nac yn deall y lefel y maen nhw arni. Â phwy ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog—Cymwysterau Cymru neu gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol?
Well, Llywydd, there is a very important consultation going on at the moment, to make sure that the qualifications that we offer to our young people in Wales are aligned with the new curriculum, and deliver the sort of active participance in learning that that curriculum is designed to provide. It's a consultation, and the views of the children's commissioner, of course, will be read very carefully as part of that, and then we will rely on the advice of Qualifications Wales, the expert body set up exactly for this purpose.
Wel, Llywydd, mae ymgynghoriad pwysig iawn yn cael ei gynnal ar hyn o bryd, i sicrhau bod y cymwysterau yr ydym ni'n eu cynnig i'n pobl ifanc yng Nghymru yn cyd-fynd â'r cwricwlwm newydd, ac yn cyflwyno'r math o gyfranogiad gweithredol mewn dysgu y mae'r cwricwlwm hwnnw wedi'i gynllunio i'w ddarparu. Ymgynghoriad yw hwn, a bydd barn y comisiynydd plant, wrth gwrs, yn cael ei darllen yn ofalus iawn yn rhan o hynny, ac yna byddwn yn dibynnu ar gyngor Cymwysterau Cymru, y corff arbenigol a sefydlwyd at yr union ddiben hwn.
First Minister, to improve academic outcomes, of course, children and young people have to be somewhere that they can learn, and if they're being off-rolled to boost a school's apparent academic record, then they're not necessarily learning. I know that your Minister is completely against the practice of off-rolling, obviously, but what immediate action is the Government taking to both look into allegations with particular schools, and to crack down on any schools that are gaming the system?
Prif Weinidog, i wella deilliannau academaidd, wrth gwrs, mae'n rhaid i blant a phobl ifanc fod yn rhywle lle y gallan nhw ddysgu, ac os ydyn nhw'n cael eu tynnu oddi ar y gofrestr i hybu cofnod academaidd ymddangosiadol ysgol, yna nid ydyn nhw o reidrwydd yn dysgu. Gwn fod eich Gweinidog yn gwrthwynebu'n llwyr yr arfer o dynnu disgyblion oddi ar y gofrestr, yn amlwg, ond pa gamau uniongyrchol y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd i ymchwilio i gyhuddiadau gydag ysgolion penodol, ac i gosbi unrhyw ysgolion sy'n twyllo'r system?
Well, Llywydd, just to add my voice to the same issue: off-rolling of young people in order, artificially, to make it appear as though results in a school are better than they otherwise would be is completely unacceptable. Those young people deserve the best of educations, and the fullest consideration, and we know they are sometimes children who provide challenges in the classroom. That's why the education Minister has said what she has said. She has instituted a series of measures immediately to make sure that we have the best information in this area, and to alter the way in which assessments are carried out in schools, so that the incentives, the perverse incentives that might otherwise have been there, and which some schools are said to have unfairly exploited—that those opportunities are closed off in the future.
Wel, Llywydd, dim ond i ychwanegu fy llais at yr un mater: mae tynnu pobl ifanc oddi ar y gofrestr er mwyn gwneud iddi ymddangos, yn artiffisial, fel pe byddai canlyniadau mewn ysgol yn well nag y bydden nhw fel arall yn gwbl annerbyniol. Mae'r bobl ifanc hynny yn haeddu'r addysg orau bosibl, a'r ystyriaeth lawnaf, a gwyddom eu bod weithiau'n blant sy'n achosi heriau yn yr ystafell ddosbarth. Dyna pam mae'r Gweinidog Addysg wedi dweud yr hyn y mae hi wedi ei ddweud. Mae hi wedi sefydlu cyfres o fesurau ar unwaith i sicrhau bod gennym ni'r wybodaeth orau yn y maes hwn, ac i newid y ffordd y caiff asesiadau eu cynnal mewn ysgolion, fel bod y cymhellion, y cymhellion gwrthnysig a allai fod wedi bod yno fel arall, ac y dywedir bod rhai ysgolion wedi manteisio'n annheg arnynt—bod y cyfleoedd hynny'n cael eu hatal yn y dyfodol.
Fe gymerodd Cymru ran ym mhrofion PISA am y tro cyntaf yn 2006, a bydd y set ddiweddaraf o ganlyniadau yn cael ei chyhoeddi yr wythnos nesaf. Fel rydych chi'n gwybod, roedd sgoriau Cymru yn y cylch diwethaf yn 2015 yn is na sgoriau 2006 ymhob maes, ac roedd canlyniadau Cymru yn y flwyddyn honno hefyd yn is na chanlyniadau'r tair gwlad arall yn y Deyrnas Unedig, ac yn is na chyfartaledd yr OECD, a hynny yn y tri maes—darllen, mathemateg a gwyddoniaeth.
O edrych ar ddata sydd wedi cael eu cyhoeddi'n ddiweddar, yn cynnwys adroddiadau blynyddol Estyn, ydych chi'n gweld arwyddion sy'n eich calonogi chi cyn cyhoeddiad yr OECD ddydd Mawrth nesaf?
Wales participated in the Programme for International Student Assessment tests for the first time in 2006, and the latest set of results is to be published next week. As you know, the Welsh scores in the last round in 2015 were lower than the scores in 2006 in all areas, and the Welsh results in that year were also lower than the results of the other three nations of the United Kingdom, and lower than the Organisation for Economic Co-operation and Development average in the three areas: literacy, maths and science.
In looking at the data that’s been recently published, including Estyn annual reports, do you see encouraging signs before publication by the OECD next Tuesday?
Wel, mae lot o bethau, Llywydd, am beth mae plant yn ein hysgolion ni yng Nghymru yn ei wneud sy'n codi ein calon ni yma yn y Llywodraeth, a chyda rhieni ledled Cymru hefyd. Wrth gwrs, mae'r ysgolion, mae'r athrawon ac mae'r plant eu hunain yn gweithio'n galed i drio gwneud eu gorau glas yn y system sydd gyda ni, ac rydym ni'n gweithio'n galed gyda'r OECD. Maen nhw'n dweud bod y pethau rydym ni'n gwneud yma yng Nghymru—ein bod ni ar y ffordd iawn. Cawn weld beth fydd y ffigurau PISA pan fyddan nhw'n dod atom ni yr wythnos nesaf.
Well, Llywydd, there are many things that children do in our schools that are encouraging to us here in Government, and also encouraging to parents throughout Wales. Of course, schools, teachers and the pupils themselves are working very hard to do the best in the system that we have, and we have worked hard with the OECD. They have said that the things that we are doing in Wales—that we really are on the right road. We will see what the PISA figures show when we receive them next week.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i ddiogelu hawliau dynol dinasyddion Cymru? OAQ54770
2. What steps is the Welsh Government taking to protect the human rights of Welsh citizens? OAQ54770
Llywydd, we will commence the socioeconomic duty set out in Part 1 of the Equalities Act 2010. We will implement the recommendations of our gender equality review, and we will bring forward a social partnership Bill—all steps to help protect the human rights of Welsh citizens.
Llywydd, byddwn yn cychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol a nodir yn rhan 1 Deddf Cydraddoldebau 2010. Byddwn yn gweithredu argymhellion ein hadolygiad o gydraddoldeb rhwng y rhywiau, a byddwn yn cyflwyno Bil partneriaeth gymdeithasol—pob un yn gam i helpu i amddiffyn hawliau dynol dinasyddion Cymru.
Thank you for your answer, First Minister. My constituents are having their human rights eroded by South Wales Police, mainly their article 8 rights. Liberty and the Electronic Frontier Foundation argue that the widespread use of facial recognition technology, employed by South Wales Police, clearly contravenes the right to privacy afforded by article 8 of the Human Rights Act 1998. The Court of Appeal has granted Ed Bridges leave to appeal against its use, and Lord Justice Singh has stated that the case has a real prospect of success.
South Wales Police continue to use automatic facial recognition, despite the fact that it has been shown to be inaccurate, to provide false positives, and that the algorithms used display racial bias. On Saturday, AFR will be employed during the Wales-Barbarians match at the Principality Stadium. So, First Minister, will you call upon South Wales Police to stop using this technology against Welsh citizens until such time as the Home Office can safeguard our article 8 rights and ensure the software used is accurate and free of racial bias?
Diolch am eich ateb, Prif Weinidog. Mae hawliau dynol fy etholwyr yn cael eu herydu gan Heddlu De Cymru, eu hawliau erthygl 8 yn bennaf. Mae Liberty a'r Electronic Frontier Foundation yn dadlau bod y defnydd eang o dechnoleg adnabod wynebau, a ddefnyddir gan Heddlu De Cymru, yn amlwg yn groes i'r hawl i breifatrwydd a roddir gan erthygl 8 o Ddeddf Hawliau Dynol 1998. Mae'r Llys Apêl wedi rhoi hawl i Ed Bridges apelio yn erbyn ei ddefnyddio, ac mae'r Arglwydd Ustus Singh wedi datgan bod yr achos yn debygol iawn o lwyddo.
Mae Heddlu De Cymru yn parhau i ddefnyddio technoleg adnabod wynebau yn awtomatig, er gwaethaf y ffaith y dangoswyd ei fod yn anghywir, yn adnabod pobl yn anghywir, a bod yr algorithmau a ddefnyddir yn dangos rhagfarn hiliol. Ddydd Sadwrn, bydd technoleg adnabod wynebau yn cael ei defnyddio yn ystod gêm Cymru yn erbyn y Barbariaid yn Stadiwm y Principality. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi alw ar Heddlu De Cymru i roi'r gorau i ddefnyddio'r dechnoleg hon yn erbyn dinasyddion Cymru tan y gall y Swyddfa Gartref ddiogelu ein hawliau erthygl 8 a sicrhau bod y feddalwedd a ddefnyddir yn gywir ac yn rhydd o ragfarn hiliol?
Llywydd, I think the points the Member makes are important ones, because it is right to have a debate about this matter, and there are important points to be made on both sides of the debate, as we have seen it emerge so far. And I'm glad to see that this will be tested further in the courts, and that leave to move to the next stage in the courts has been granted. But I'm also aware that South Wales Police have not taken the steps they have lightly, that they themselves have a very lively debate about the ethical and practical issues that surround automatic face recognition. I think that's a very important debate for us to have. On the one side, there are the arguments that say that automatic face recognition can help to keep us all safe, particularly in large-scale events, such as major rugby matches, where the potential for bad things to happen cannot be ignored. On the other hand, there are the concerns that the Member has articulated this afternoon, and they equally deserve to be taken seriously and to be tested. And the courts now will be the place where that is debated and resolved.
Llywydd, rwy'n credu bod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud yn rhai pwysig, oherwydd mae'n iawn cael dadl am y mater hwn, ac mae pwyntiau pwysig i'w gwneud ar ddwy ochr y ddadl, fel yr ydym ni wedi ei gweld yn dod i'r amlwg hyd yn hyn. Ac rwy'n falch o weld y bydd hyn yn cael ei brofi ymhellach yn y llysoedd, a bod hawl i symud i'r cam nesaf yn y llysoedd wedi ei ganiatáu. Ond rwy'n ymwybodol hefyd nad yw Heddlu De Cymru wedi cymryd y camau y maen nhw wedi eu cymryd yn ddifeddwl, eu bod nhw eu hunain yn cael trafodaeth fywiog iawn am y materion moesegol ac ymarferol sy'n gysylltiedig ag adnabod wynebau yn awtomatig. Rwy'n credu bod honno'n ddadl bwysig iawn i ni ei chael. Ar y naill law, ceir dadleuon sy'n dweud y gall adnabod wynebau yn awtomatig helpu i'n cadw ni i gyd yn ddiogel, yn enwedig mewn digwyddiadau mawr, fel gemau rygbi mawr, lle na ellir anwybyddu'r posibilrwydd y gallai pethau drwg ddigwydd. Ar y llaw arall, ceir pryderon y mae'r Aelod wedi eu mynegi y prynhawn yma, ac maen nhw'n haeddu cael eu cymryd o ddifrif a chael eu profi yn yr un modd. A'r llysoedd nawr fydd y lle y caiff hynny ei drafod a'i ddatrys.
Strengthening the human rights of Welsh citizens in a post-Brexit scenario is, of course, essential. But I'm wondering if you've given further thought to the human rights of the minority of Welsh citizens who will be regarded as neurodivergent? Do you think the time has come for equalities legislation to regard neurodiversity as a protected characteristic in its own right?
Mae cryfhau hawliau dynol dinasyddion Cymru mewn sefyllfa ar ôl Brexit yn hanfodol, wrth gwrs. Ond tybed a ydych chi wedi rhoi ystyriaeth bellach i hawliau dynol y lleiafrif o ddinasyddion Cymru a fydd yn cael eu hystyried yn niwroamrywiol? A ydych chi'n credu bod yr amser wedi dod i ddeddfwriaeth cydraddoldeb ystyried niwroamrywiaeth fel nodwedd warchodedig ynddi ei hun?
Llywydd, I'm aware of the debate about it, of course; it's not a concluded debate. I don't think myself we have got to a point where there is a sufficient consensus in the different communities that would have an interest in this to conclude that we have reached the moment where characteristics could be broadened to include neurodivergent individuals. But it's a debate that is very different today than it was only a couple of years ago—more information emerges, more people add their voices to that debate. I think it's absolutely right that we should have that discussion. As I say, my own understanding of the current state of discussion is that there is not yet a consensus around that issue that would put it on a par with the other protected characteristics that we already have in legislation.
Llywydd, rwy'n ymwybodol o'r ddadl am hyn, wrth gwrs; nid yw'n ddadl sydd wedi dod i gasgliad. Nid wyf i'n credu fy hun ein bod ni wedi cyrraedd pwynt lle mae consensws digonol yn y gwahanol gymunedau a fyddai â buddiant yn hyn i ddod i'r casgliad ein bod ni wedi cyrraedd yr adeg lle gellid ehangu nodweddion i gynnwys unigolion niwroamrywiol. Ond mae'n ddadl sy'n wahanol iawn heddiw i'r hyn yr oedd hi dim ond blwyddyn neu ddwy yn ôl—mae mwy o wybodaeth yn dod i'r amlwg, mwy o bobl yn ychwanegu eu lleisiau at y ddadl honno. Rwy'n credu ei bod hi'n hollol iawn y dylem ni gael y drafodaeth honno. Fel y dywedaf, fy nealltwriaeth i o sefyllfa bresennol y drafodaeth yw nad oes consensws hyd yma ynghylch y mater hwnnw a fyddai'n ei roi ar yr un lefel â'r nodweddion gwarchodedig eraill sydd gennym ni mewn deddfwriaeth eisoes.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid—Paul Davies.
Questions now from the party leaders. The leader of the opposition—Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, under a UK Labour Government, and a Welsh Government, can you confirm whether taxes will go up or down?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, o dan Lywodraeth Lafur y DU, a Llywodraeth Cymru, a allwch chi gadarnhau pa un a fydd trethi yn codi neu'n gostwng?
Taxes will rise for some people when the next Labour Government, at a UK level, comes into office on 13 December. And that's absolutely right and proper, because we need a fairer distribution of the burden of taxation in the United Kingdom. My party made a manifesto commitment at the last Assembly elections that we would not vary the rates of income tax that have been devolved to the National Assembly during this Assembly term, and that will remain our commitment until the next election, when, with all other political parties, we will be able to make fresh proposals in manifestos.
Bydd trethi'n codi i rai pobl pan fydd y Llywodraeth Lafur nesaf, ar lefel y DU, yn dod i rym ar 13 Rhagfyr. Ac mae hynny'n gwbl gywir a phriodol, oherwydd rydym ni angen dosbarthiad tecach o faich trethiant yn y Deyrnas Unedig. Gwnaeth fy mhlaid ymrwymiad maniffesto yn etholiadau diwethaf y Cynulliad na fyddem ni'n newid cyfraddau treth incwm sydd wedi eu datganoli i'r Cynulliad Cenedlaethol yn ystod y tymor Cynulliad hwn, a bydd hwnnw'n parhau i fod yn ymrwymiad tan yr etholiad nesaf, pan fyddwn ni, gyda phob plaid wleidyddol arall, yn gallu cyflwyno cynigion newydd mewn maniffestos.
First Minister, I finally got a straight answer to a very straight question that taxes will actually go up under the Labour Party. And, of course, another person who wasn't afraid to say that everyone will have to pay more tax under a UK Labour Government was John McDonnell, who finally admitted yesterday that many of the party's policies will affect the entire population. And, of course, as you've just said, where a UK Labour Government leads, the Welsh Government will follow, and your own manifesto commits to asking for a little more from those with the broadest shoulders, making sure that everyone pays what they owe. And we all know what that means—that means taxes going very high under the Labour Party.
Of course one thing that was conveniently not mentioned in your manifesto yesterday was Welsh Labour's tax plans for social care. When are you intending to come clean to the people of Wales and confirm that you are about to start taxing them more and more for social care in the future?
Prif Weinidog, cefais ateb syml o'r diwedd i gwestiwn syml iawn y bydd trethi yn codi o dan y Blaid Lafur mewn gwirionedd. Ac, wrth gwrs, rhywun arall nad oedd yn ofni dweud y bydd yn rhaid i bawb dalu mwy o dreth o dan Lywodraeth Lafur y DU oedd John McDonnell, a gyfaddefodd o'r diwedd ddoe y bydd llawer o bolisïau'r blaid yn effeithio ar y boblogaeth gyfan. Ac, wrth gwrs, fel yr ydych chi newydd ei ddweud, lle mae Llywodraeth Lafur y DU yn arwain, bydd Lywodraeth Cymru yn dilyn, ac mae eich maniffesto eich hun yn ymrwymo i ofyn am ychydig mwy gan y rhai sydd â'r ysgwyddau lletaf, gan sicrhau bod pawb yn talu'r hyn sy'n ddyledus ganddyn nhw. Ac rydym ni i gyd yn gwybod beth mae hynny'n ei olygu—mae hynny'n golygu trethi'n mynd yn uchel iawn o dan y Blaid Lafur.
Wrth gwrs, un peth na soniwyd amdano, yn gyfleus, yn eich maniffesto ddoe oedd cynlluniau treth Llafur Cymru ar gyfer gofal cymdeithasol. Pryd ydych chi'n bwriadu bod yn onest gyda phobl Cymru a chadarnhau eich bod chi ar fin dechrau eu trethu fwyfwy ar gyfer gofal cymdeithasol yn y dyfodol?
Well, Llywydd, let's put the record straight on a number of those matters. Labour will raise more tax from individuals earning more than £80,000 a year. I absolutely welcome our intention to do that. We will end the horror of universal credit in this country, where the poorest people in our land live in fear of the reforms that his party has introduced, and we will do that by taking a small amount of extra money from people who can very well afford to make that contribution.
We will raise corporation tax back to where it was when his party came into power—back to 26 per cent: still less than Belgium, still less than Australia, still less than New Zealand, still less than Canada, still less than Germany, still less than France, still less than the United States of America. But we will do that because we know that far too many businesses in this country act to escape the burden of taxation that they ought to play their share in carrying.
As far as social care is concerned, wouldn't it be good, Llywydd, if the Green Paper that his party has promised for five years had seen the light of day before the general election? We continue to do the detailed work, working with Professor Gerry Holtham and other experts, on how we will fund a social care system for the future here in Wales that will respect those older people who currently don't have the services that they would wish to see as they get into older age. I notice that the Conservative Party manifesto is magnificently silent on this point, Llywydd. We carry out our work in plain sight. We report it every time the group meets. In his party's manifesto this is hidden from anybody.
Wel, Llywydd, gadewch i ni gywiro'r gwallau ynghylch nifer o'r materion yna. Bydd Llafur yn codi mwy o dreth gan unigolion sy'n ennill mwy na £80,000 y flwyddyn. Rwy'n croesawu'n llwyr ein bwriad i wneud hynny. Byddwn yn rhoi terfyn ar arswyd credyd cynhwysol yn y wlad hon, lle mae'r bobl dlotaf yn ein gwlad yn byw mewn ofn o'r diwygiadau y mae ei blaid ef wedi eu cyflwyno, a byddwn yn gwneud hynny trwy gymryd swm bach o arian ychwanegol gan bobl sy'n gallu fforddio gwneud y cyfraniad hwnnw yn gyfforddus.
Byddwn yn codi'r dreth gorfforaeth yn ôl i le'r oedd hi pan ddaeth ei blaid ef i rym—yn ôl i 26 y cant: sy'n dal yn llai na Gwlad Belg, yn dal yn llai nag Awstralia, yn dal yn llai na Seland Newydd, yn dal yn llai na Chanada, yn dal yn llai na'r Almaen, yn dal yn llai na Ffrainc, yn dal yn llai nag Unol Daleithiau America. Ond byddwn yn gwneud hynny oherwydd ein bod ni'n gwybod bod llawer gormod o fusnesau yn y wlad hon yn gweithredu i ddianc rhag baich trethiant y dylen nhw chwarae rhan yn ei ysgwyddo.
O ran gofal cymdeithasol, oni fyddai'n braf, Llywydd, pe byddai'r Papur Gwyrdd y mae ei blaid ef wedi ei addo ers pum mlynedd wedi gweld golau dydd cyn yr etholiad cyffredinol? Rydym ni'n parhau i wneud y gwaith manwl, gan weithio gyda'r Athro Gerry Holtham ac arbenigwyr eraill, ar sut y byddwn yn ariannu system gofal cymdeithasol ar gyfer y dyfodol yma yng Nghymru a fydd yn parchu'r bobl hŷn hynny nad oes ganddyn nhw'r gwasanaethau y bydden nhw yn dymuno eu gweld ar hyn o bryd wrth iddyn nhw heneiddio. Sylwaf fod maniffesto'r Blaid Geidwadol yn anhygoel o dawel ar y pwynt hwn, Llywydd. Rydym ni'n gwneud ein gwaith mewn modd y gall pawb ei weld. Rydym ni'n ei adrodd bob tro mae'r grŵp yn cyfarfod. Mae hyn yn cael ei guddio oddi wrth bawb ym maniffesto ei blaid ef.
Well, it's quite clear, First Minister, that your spending commitments in your manifesto will actually bankrupt our country. We were nearly bankrupt back in 2010 when we had £150 billion deficit because of your mismanagement of the economy. But it's not just social care that your Government is planning to force taxpayers to pay even more for, though, is it? Under your Government Wales has the most expensive business rates multiplier in Britain at 52.6p in the pound. We have the highest commercial property tax in the UK on properties over £1 million. Wales's tourism sector will be stifled by the potential introduction of a tourism tax. Our independent schools will lose charitable rate relief where they're registered as charities, and only last month, new hypothecated and broad-based Welsh tax specifically directed at enabling the curriculum transition was being mooted. And let's not forget your party's plans for inheritance tax, which will mean even more hard-working taxpayers' money being filtered back to the state. And that's the Labour Party all over, isn't it, First Minister—taxing our businesses, taxing our land and taxing our people? Is there nothing out of bounds when it comes to generating taxes for the Labour Party? And will you now come clean to the people of Wales and tell us exactly how much a Labour Government at both ends of the M4 will cost?
Wel, mae'n eithaf eglur, Prif Weinidog, y bydd eich ymrwymiadau gwario yn eich maniffesto yn gwneud ein gwlad yn fethdalwr mewn gwirionedd. Roeddem ni bron â bod yn fethdalwr yn ôl yn 2010 pan yr oedd gennym ni ddiffyg o £150 miliwn oherwydd eich camreolaeth chi o'r economi. Ond nid gofal cymdeithasol yn unig y mae eich Llywodraeth yn bwriadu gorfodi trethdalwyr i dalu mwy fyth amdano, fodd bynnag, aie? O dan eich Llywodraeth chi, Cymru sydd â'r lluosydd ardrethi busnes drytaf ym Mhrydain, sef 52.6c yn y bunt. Mae gennym ni'r dreth eiddo masnachol uchaf yn y DU ar eiddo dros £1 filiwn. Bydd sector twristiaeth Cymru yn cael ei mygu gan y posibilrwydd o gyflwyno treth dwristiaeth. Bydd ein hysgolion annibynnol yn colli rhyddhad ardrethi elusennol pan eu bod nhw wedi eu cofrestru yn elusennau, a dim ond y mis diwethaf, roedd treth wedi'i neilltuo a chyffredinol newydd i Gymru, wedi ei chyfeirio'n benodol at alluogi pontio'r cwricwlwm, yn cael ei chrybwyll. A gadewch i ni beidio ag anghofio cynlluniau eich plaid ar gyfer treth etifeddiant, a fydd yn golygu y bydd mwy fyth o arian trethdalwyr sy'n gweithio'n galed yn cael ei chyfeirio yn ôl i'r wladwriaeth. Ac mae hynny'n nodweddiadol o'r Blaid Lafur, onid yw, Prif Weinidog—trethu ein busnesau, trethu ein tir a threthu ein pobl? A oes dim allan o gyrraedd pan ddaw i gynhyrchu trethi i'r Blaid Lafur? Ac a wnewch chi fod yn onest â phobl Cymru nawr a dweud wrthym ni faint yn union y bydd Llywodraeth Lafur ar ddau ben yr M4 yn ei gostio?
Well, Llywydd, it is indeed the Conservative and reactionary party that we are offered this afternoon—a party stuck in the economy of the past, their ideas not a jot advanced over those that they have put and seen rejected by people in Wales time after time after time.
The Labour manifesto in this election, Llywydd, will move the United Kingdom into the European mainstream. The proportion of our economy that we will spend on public services in the United Kingdom under a new Labour Government will be the same percentage as is spent in France and in Germany—in Germany, the most successful economy in the whole of Europe. And why is that? That is because we understand, as they understand, that you have to invest in order to create the conditions of economic success.
We have had a decade of Tory starvation—starvation in investment in our public services, starvation in the sorts of infrastructure investments that would have made a difference to productivity across the whole of the United Kingdom. A Labour Government here in the United Kingdom will work with a Labour Government here in Wales to make sure that we are able to repair the damage done by the Conservative Party, to create an economy here that offers us hope for the future, and I'm very pleased indeed to have been able to get that on the record again this afternoon.
Wel, Llywydd, yn wir, y Blaid Geidwadol ac adweithiol a gynigir i ni y prynhawn yma—plaid sydd yn sownd yn economi'r gorffennol, eu syniadau heb ddatblygu o gwbl o'r rhai y maen nhw wedi eu cynnig ac sydd wedi eu gwrthod gan bobl yng Nghymru dro ar ôl tro ar ôl tro.
Bydd maniffesto Llafur yn yr etholiad hwn, Llywydd, yn symud y Deyrnas Unedig i'r brif ffrwd Ewropeaidd. Bydd y gyfran o'n heconomi y byddwn ni'n ei gwario ar wasanaethau cyhoeddus yn y Deyrnas Unedig dan Lywodraeth Lafur newydd yr un ganran ag sy'n cael ei gwario yn Ffrainc ac yn yr Almaen—yn yr Almaen, yr economi fwyaf llwyddiannus yn Ewrop gyfan. A pham mae hynny? Mae hynny oherwydd ein bod ni'n deall, fel y maen nhw'n deall, bod yn rhaid i chi fuddsoddi er mwyn creu amodau llwyddiant economaidd.
Rydym ni wedi cael degawd o newyn gan y Torïaid—newyn o ran buddsoddiad yn ein gwasanaethau cyhoeddus, newyn o ran y mathau o fuddsoddiadau seilwaith a fyddai wedi gwneud gwahaniaeth i gynhyrchiant ar draws y Deyrnas Unedig gyfan. Bydd Llywodraeth Lafur yma yn y Deyrnas Unedig yn gweithio gyda Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu atgyweirio'r difrod a wnaed gan y Blaid Geidwadol, i greu economi yma sy'n cynnig gobaith i ni ar gyfer y dyfodol, ac rwy'n falch iawn yn wir o fod wedi gallu cael hynny ar y cofnod eto y prynhawn yma.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Plaid Cymru leader, Adam Price.
First Minister, in 2017, the Labour manifesto contained an explicit commitment to devolve policing to Wales. Your 2019 manifesto does not. Why?
Prif Weinidog, yn 2017, roedd maniffesto Llafur yn cynnwys ymrwymiad pendant i ddatganoli plismona i Gymru. Nid yw eich maniffesto ar gyfer 2019 yn ei gynnwys. Pam?
Because, Llywydd, in the meantime, we established and have seen the report of the Thomas commission, which provides a comprehensive set of recommendations for the whole of the justice system here in Wales, not simply policing. That report was published in the same week as the general election was called. My party's manifesto refers directly to the major conclusion of the Thomas commission, that the justice system is not serving people well in Wales, and makes a commitment to put that right, using the Thomas report as the basis for doing so.
Oherwydd, Llywydd, yn y cyfamser, rydym ni wedi sefydlu ac wedi gweld adroddiad comisiwn Thomas, sy'n darparu cyfres gynhwysfawr o argymhellion ar gyfer y system gyfiawnder yn ei chyfanrwydd yma yng Nghymru, nid dim ond plismona. Cyhoeddwyd yr adroddiad hwnnw yn yr un wythnos ag y galwyd yr etholiad cyffredinol. Mae maniffesto fy mhlaid yn cyfeirio'n uniongyrchol at brif gasgliad comisiwn Thomas, nad yw'r system gyfiawnder yn gwasanaethu pobl yn dda yng Nghymru, ac mae'n gwneud ymrwymiad i unioni hynny, gan ddefnyddio adroddiad Thomas fel y sail ar gyfer gwneud hynny.
Yes, you're right, the manifesto does refer to the report, and it uses the language of 'working with' and 'considering the report', but why couldn't there be a cast-iron commitment at least to devolve policing, and then to go further and deliver the recommendations of the report? This is a rowing back, effectively, from the position that you had in the 2017 manifesto. Now, the paper 'Reforming our Union', which you published recently, says the Barnett formula should be replaced by, and I quote,
'a new relative needs-based system implemented, within a comprehensive and consistent fiscal framework'.
Now, in your manifesto, your 2019 manifesto, there is a reference to that document, yes, but only in the context, yet again, of it being considered by a constitutional convention. On the Barnett formula, you merely refer to long-term reform of how the UK allocates public expenditure. Now, we've been awaiting that long-term reform, haven't we, since the Barnett formula was first introduced as a temporary measure by the Callaghan Labour Government in 1978. Now, can you say if your party is explicitly committing to scrapping the Barnett formula, and, if so, by what date?
Ie, rydych chi'n iawn, mae'r maniffesto yn cyfeirio at yr adroddiad, ac mae'n defnyddio'r iaith o 'weithio gyda' ac 'ystyried yr adroddiad', ond pam na ellid cael ymrwymiad cwbl gadarn i ddatganoli plismona o leiaf, ac yna mynd ymhellach a chyflawni argymhellion yr adroddiad? Mae hyn yn cefnu, i bob pwrpas, ar eich safbwynt ym maniffesto 2017. Nawr, mae'r papur 'Diwygio ein Hundeb', a gyhoeddwyd gennych yn ddiweddar, yn dweud y dylai fformiwla Barnett gael ei disodli gan, a dyfynnaf:
system newydd sy'n seiliedig ar anghenion cymharol...a dylid gwneud hyn o fewn fframwaith cyllid cynhwysfawr a chyson'.
Nawr, yn eich maniffesto, eich maniffesto ar gyfer 2019, mae cyfeiriad at y ddogfen honno, oes, ond dim ond yng nghyd-destun, unwaith eto, cael ei hystyried gan gonfensiwn cyfansoddiadol. O ran fformiwla Barnett, rydych chi'n cyfeirio at ddiwygiad hirdymor yn unig o'r modd y mae'r DU yn dyrannu gwariant cyhoeddus. Nawr, rydym ni wedi bod yn aros am y diwygiad hirdymor hwnnw, onid ydym, ers cyflwyno fformiwla Barnett gyntaf fel mesur dros dro gan Lywodraeth Lafur Callaghan ym 1978. Nawr, a allwch chi ddweud pa un a yw eich plaid yn ymrwymo'n bendant i ddiddymu fformiwla Barnett, ac, os felly, erbyn pa ddyddiad?
Well, Llywydd, I am very glad that the Labour manifesto at this election contains two specific commitments in the fields that Adam Price refers to. It does indeed refer directly to the 20-point plan that this Government has published, which is a serious plan for the future of the United Kingdom, a future in which my party wants to see a successful Wales in that successful United Kingdom in a successful European Union. And to have our report directly recognised as one of the foundational documents of the constitutional convention that we will set up I think is a recognition of the seriousness with which that document has been taken since its publication.
Quite separately, and in a different part of our manifesto, we refer to reform of the way in which funding flows through the whole of the United Kingdom, and making that funding flow based on an assessment of relative need. That is inevitably a reform of the Barnett formula, and it's there in Labour's manifesto for anybody to see.
Wel, Llywydd, rwy'n falch iawn bod maniffesto Llafur yn yr etholiad hwn yn cynnwys dau ymrwymiad penodol yn y meysydd y mae Adam Price yn cyfeirio atyn nhw. Yn wir, mae'n cyfeirio'n uniongyrchol at y cynllun 20 pwynt y mae'r Llywodraeth hon wedi ei gyhoeddi, sy'n gynllun o ddifrif ar gyfer dyfodol y Deyrnas Unedig, dyfodol lle mae fy mhlaid i eisiau gweld Cymru lwyddiannus yn y Deyrnas Unedig lwyddiannus honno mewn Undeb Ewropeaidd llwyddiannus. Ac mae cael cydnabyddiaeth uniongyrchol i'n hadroddiad fel un o ddogfennau sylfaenol y confensiwn cyfansoddiadol y byddwn ni'n ei sefydlu yn gydnabyddiaeth rwy'n credu o'r difrifoldeb a neilltuwyd i'r ddogfen honno ers ei chyhoeddi.
Yn gwbl ar wahân, ac mewn rhan wahanol o'n maniffesto, rydym ni'n cyfeirio at ddiwygio'r ffordd y mae cyllid yn llifo drwy'r Deyrnas Unedig gyfan, a gwneud y llif cyllid hwnnw yn seiliedig ar asesiad o angen cymharol. Mae hwnnw'n anochel yn ddiwygiad o fformiwla Barnett, ac mae yno ym maniffesto Llafur i unrhyw un ei weld.
Well the paragraph, actually, on the need for reform is exactly the same. It's cut and pasted from the 2017 manifesto. I would have—. Given that you have set out this 20-point plan—and it's good to have references in a manifesto, but I would have expected progress, that you actually would have been able to make a cast-iron explicit manifesto commitment to scrapping the Barnett formula, and you don't do that in either your Welsh or UK manifestos.
Let's stay with funding. Your Welsh manifesto says that Scotland will receive at least £100 billion of additional resources over the two terms of a Labour Government—£10 billion will go to a new national transformation fund to build 120,000 new homes in Scotland, another £6 billion to retrofit existing homes, the new Scottish national investment bank will get £20 billion to fund a wide range of projects. Now, if Wales were to be funded on this scale, we should expect at least an additional £60 billion, but there's no such explicit commitment in either your UK or Welsh manifestos. Why are you so detailed on Scotland, even in your Welsh manifesto, and so silent on Wales?
Wel mae'r paragraff, mewn gwirionedd, ar yr angen am ddiwygio yn union yr un fath. Mae wedi ei dorri a'i ludo o faniffesto 2017. Byddwn i wedi—. O ystyried eich bod chi wedi cyflwyno'r cynllun 20 pwynt hwn—ac mae'n dda cael cyfeiriadau mewn maniffesto, ond byddwn i wedi disgwyl cynnydd, y byddech chi mewn gwirionedd wedi gallu gwneud ymrwymiad maniffesto cwbl bendant i ddiddymu fformiwla Barnett, ac nid ydych chi'n gwneud hynny yn eich maniffestos yng Nghymru nac yn y DU.
Gadewch i ni aros gyda chyllid. Mae eich maniffesto ar gyfer Cymru yn dweud y bydd yr Alban yn cael o leiaf £100 biliwn o adnoddau ychwanegol dros ddau dymor o Lywodraeth Lafur—bydd £10 biliwn yn mynd i gronfa drawsnewid genedlaethol newydd i adeiladu 120,000 o gartrefi newydd yn yr Alban, £6 biliwn arall i ôl-ffitio cartrefi sy'n bodoli eisoes, bydd banc buddsoddi cenedlaethol newydd yr Alban yn cael £20 biliwn i ariannu amrywiaeth eang o brosiectau. Nawr, pe byddai Cymru'n cael ei hariannu ar y raddfa hon, dylem ni ddisgwyl o leiaf £60 biliwn yn ychwanegol, ond nid oes ymrwymiad penodol o'r fath yn eich maniffestos ar gyfer y DU na Chymru. Pam ydych chi mor fanwl ynghylch yr Alban, hyd yn oed yn eich maniffesto ar gyfer Cymru, ac mor dawel ynghylch Cymru?
Well, Llywydd, in his first question to me this afternoon, the leader of Plaid Cymru criticised the Labour manifesto for saying something different on policing to 2017 and, in his second question, he criticised the manifesto for saying the same as it did in 2017. The truth of the matter is that we rewrite our manifesto where there are new things that we have to take into account and, where there are outstanding commitments that we want to progress, then of course we repeat them there.
A UK Labour Government, Llywydd, will transform the funding available to Wales. There will be £3.4 billion more available to invest in the running of public services here in Wales than we have had under the current Government, remembering, Llywydd, that, if the resources available to us had simply gone up in line with the growth of the economy, we would already be £4 billion better off than we are today. Labour's manifesto fills that gap and will allow public services in Wales and people who rely on them to have the sort of services that they deserve. And, as far as public expenditure on investment is concerned, our manifesto makes an explicit commitment to the Swansea Bay tidal lagoon—£1.3 billion of capital investment there. It makes a specific commitment to advancing the Wylfa project on the island of Anglesey—a £20 billion investment in the Welsh economy. It gives us a share in the great new programmes of transformation that a Labour Government will bring about and, here in Wales, we will see not just revenue to allow us to reinvest in our public services, but an ability to reconstruct the infrastructure that a successful economy allows on a scale that has been entirely missing over the last 10 years. And people in Wales who want to see that happen should be voting for it on 12 December.
Wel, Llywydd, yn ei gwestiwn cyntaf i mi y prynhawn yma, beirniadodd arweinydd Plaid Cymru faniffesto Llafur am ddweud rhywbeth gwahanol am blismona i 2017 ac, yn ei ail gwestiwn, beirniadodd y maniffesto am ddweud yr un peth ag a wnaeth yn 2017. Y gwir amdani yw ein bod ni'n ailysgrifennu ein maniffesto pan fo pethau newydd y mae'n rhaid i ni eu cymryd i ystyriaeth a, phan fo ymrwymiadau heb eu cyflawni yr ydym ni eisiau bwrw ymlaen â nhw, yna, wrth gwrs, rydym ni'n eu hailadrodd nhw yno.
Bydd Llywodraeth Lafur y DU, Llywydd, yn gweddnewid y cyllid sydd ar gael i Gymru. Bydd £3.4 biliwn yn fwy ar gael i fuddsoddi mewn rhedeg gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru nag yr ydym ni wedi ei gael o dan y Llywodraeth bresennol, gan gofio, Llywydd, pe byddai'r adnoddau a oedd ar gael i ni wedi codi'n unol â thwf yr economi, byddem ni eisoes £4 biliwn yn well ein byd nag yr ydym ni heddiw. Mae maniffesto Llafur yn llenwi'r bwlch hwnnw a bydd yn caniatáu i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru a phobl sy'n dibynnu arnyn nhw gael y math o wasanaethau y maen nhw'n eu haeddu. Ac, o ran gwariant cyhoeddus ar fuddsoddi, mae ein maniffesto yn gwneud ymrwymiad pendant i forlyn llanw Bae Abertawe—buddsoddiad cyfalaf o £1.3 biliwn yno. Mae'n gwneud ymrwymiad penodol i hyrwyddo prosiect Wylfa ar Ynys Môn—buddsoddiad o £20 biliwn yn economi Cymru. Mae'n rhoi cyfran i ni yn y rhaglenni trawsnewid newydd gwych y bydd Llywodraeth Lafur yn eu cyflwyno ac, yma yng Nghymru, byddwn yn gweld nid yn unig refeniw i ganiatáu i ni ail-fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus, ond y gallu i ailadeiladu'r seilwaith y mae economi lwyddiannus yn ei ganiatáu ar raddfa sydd wedi bod yn gwbl absennol dros y 10 mlynedd diwethaf. A dylai pobl yng Nghymru sydd eisiau gweld hynny'n digwydd fod yn pleidleisio drosto ar 12 Rhagfyr.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
The leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
Well, First Minister, that £3.4 billion of Barnett consequential is dependent on a huge increase in public borrowing and, if you succeed in your aim to force the people of Wales and the UK to vote again and succeed in your campaign to remain, you will be banned from borrowing that money by European Union rules.
Now, First Minister, Labour's manifesto has promised to build 100,000 council houses every year in England—how many will you be building in Wales?
Wel, Prif Weinidog, mae'r swm canlyniadol Barnett hwnnw o £3.4 biliwn yn dibynnu ar gynnydd enfawr i fenthyg cyhoeddus ac, os byddwch yn llwyddo yn eich nod i orfodi pobl Cymru a'r DU i bleidleisio eto a llwyddo yn eich ymgyrch i aros, byddwch yn cael eich gwahardd rhag benthyg yr arian hwnnw gan reolau'r Undeb Ewropeaidd.
Nawr, Prif Weinidog, mae maniffesto Llafur wedi addo adeiladu 100,000 o dai cyngor bob blwyddyn yn Lloegr—faint fyddwch chi'n eu hadeiladu yng Nghymru?
Well, I'm able to provide the Member with the figures that we have for council house building in Wales as projected over the coming period. By the end of 2021, there will have been over 800 new council houses built in the city of Cardiff; there will be 150 new council houses built in Powys; there will be 176 new council houses built in Ynys Môn. So, in an unbroken line from the south-east to the north-west of Wales, there will be hundreds of new council houses built under a Labour Government, under existing rules, and a Labour Government in Westminster, providing us with the investment we need, will see the pace of that production accelerate over the years of the next Labour Government.
Wel, rwy'n gallu darparu i'r Aelod y ffigurau sydd gennym ni ar gyfer adeiladu tai cyngor yng Nghymru yn ôl y rhagamcan dros y cyfnod sydd ar ddod. Erbyn diwedd 2021, bydd dros 800 o dai cyngor newydd wedi eu hadeiladu yn ninas Caerdydd; bydd 150 o dai cyngor newydd yn cael eu hadeiladu ym Mhowys; bydd 176 o dai cyngor newydd yn cael eu hadeiladu yn Ynys Môn. Felly, mewn llinell ddi-dor o'r de-ddwyrain i'r gogledd-orllewin, bydd cannoedd o dai cyngor newydd yn cael eu hadeiladu dan Lywodraeth Lafur, o dan reolau presennol, a bydd Llywodraeth Lafur yn San Steffan, gan ddarparu'r buddsoddiad sydd ei angen arnom, yn arwain at gynyddu cyflymder y gwaith cynhyrchu hwnnw yn ystod blynyddoedd y Llywodraeth Lafur nesaf.
First Minister, given you only built 57 council houses last year, people can judge the plausibility of that, or otherwise, for themselves. You have said that you are going to—and I quote your manifesto here in 2016:
'We will deliver an extra 20,000 affordable homes in the next term'.
Yet that implies 4,000 a year. You've been averaging only 2,500 a year. Is it really plausible that you are going to overcome that deficit in the next two years?
Now, the UK Labour commitment is for 100,000 council houses per year in England, yet since 2009-10 in Wales—and let's look at the record, rather than your claims for the following year—only 153 council houses were built in all those years. In six of those years, local authorities did not build any council houses at all. Given Wales only managed 57 last year, this compares to 5,600 that should have been built if you were to match your party's pie-in-the-sky promise for England. What preparations has the Welsh Government made, if any, for a near hundredfold increase in council house building?
Prif Weinidog, o ystyried mai dim ond 57 o dai cyngor y gwnaethoch chi eu hadeiladu y llynedd, gall pobl farnu credadwyedd hynny, neu fel arall, drostynt eu hunain. Rydych chi wedi dweud eich bod chi'n mynd i—a dyfynnaf eich maniffesto yma yn 2016:
Byddwn yn darparu 20,000 o dai fforddiadwy ychwanegol yn ystod y tymor nesaf.
Ond mae hynny'n awgrymu 4,000 y flwyddyn. Rydych chi wedi bod yn darparu 2,500 y flwyddyn ar gyfartaledd. A yw'n wirioneddol gredadwy eich bod chi'n mynd i oresgyn y diffyg hwnnw yn ystod y ddwy flynedd nesaf?
Nawr, ymrwymiad Llafur y DU yw 100,000 o dai cyngor y flwyddyn yn Lloegr, ond ers 2009-10 yng Nghymru—a gadewch i ni edrych ar yr hanes, yn hytrach na'ch honiadau ar gyfer y flwyddyn ganlynol—dim ond 153 o dai cyngor a adeiladwyd yn ystod yr holl flynyddoedd hynny. Mewn chwech o'r blynyddoedd hynny, ni wnaeth awdurdodau lleol adeiladu unrhyw dai cyngor o gwbl. O gofio mai dim ond 57 y cyrhaeddodd Cymru y llynedd, mae hyn yn cymharu â 5,600 a ddylai fod wedi cael eu hadeiladu pe byddech chi'n cyd-fynd ag addewid breuddwyd gwrach eich plaid ar gyfer Lloegr. Pa baratoadau mae Llywodraeth Cymru wedi eu gwneud, os o gwbl, ar gyfer cynnydd o bron i ganwaith cymaint o ran adeiladu tai cyngor?
Well, Llywydd, the first question was whether we have confidence that we will build 20,000 affordable homes during this Assembly, and the answer to that question is 'yes'—we will reach that figure, and I believe we will exceed it, during this Assembly term.
The reason why councils haven't been able to build houses in Wales is because of the policies pursued by the party of which he was then a Member and marched through lobbies in the House of Commons to support whenever he had the opportunity.
Wel, Llywydd, y cwestiwn cyntaf oedd pa un a oes gennym ni ffydd y byddwn ni'n adeiladu 20,000 o dai fforddiadwy yn ystod y Cynulliad hwn, a'r ateb i'r cwestiwn hwnnw yw 'oes'—byddwn yn cyrraedd y ffigur hwnnw, ac rwy'n credu y byddwn ni'n rhagori arno, yn ystod y tymor Cynulliad hwn.
Y rheswm pam nad yw cynghorau wedi gallu adeiladu tai yng Nghymru yw oherwydd y polisïau a ddilynwyd gan y blaid yr oedd ar y pryd yn aelod ohoni ac y gorymdeithiodd drwy lobïau yn Nhŷ'r Cyffredin i'w chefnogi pryd bynnag y câi gyfle.
[Inaudible.]—how many did you build then?
[Anghlywadwy.]—faint wnaethoch chi eu hadeiladu felly?
I can hear—I can hear the nonsense being offered to me, Llywydd, from my left in the Chamber. That party's policies, from the days of Mrs Thatcher onwards, have led to a decimation of council stock right across the United Kingdom. It's why we've abolished the right to buy here in Wales—to preserve council houses in those parts of Wales where young families need them to get on the housing ladder and where that ability has been stripped away from them because of the actions of his party, with the support of Mr Reckless whenever he had the chance to do so.
Now that we have an opportunity to reverse that position, to get councils building houses again, I am immensely cheered by the appetite of our local authority partners of all parties to take advantage of the new opportunities that there will be there. That's why I was able to give those figures to Mark Reckless in my initial answer—figures that demonstrate the appetite among councils that are under Labour control, under Plaid Cymru control, under no control of any council. Right across Wales, there are councils that want to build council houses, because they know the urgency of the need. We are determined to do it here in the Welsh Government, and, with a Labour Government in Westminster, our ability to do that will be immensely improved.
Gallaf glywed—gallaf glywed y lol sy'n cael ei gynnig i mi, Llywydd, o'r chwith i mi yn y Siambr. Mae polisïau'r blaid honno, o ddyddiau Mrs Thatcher ymlaen, wedi arwain at ddistrywio stoc cyngor ar hyd a lled y Deyrnas Unedig. Dyna pam yr ydym ni wedi diddymu'r hawl i brynu yma yng Nghymru—i gadw tai cyngor yn y rhannau hynny o Gymru lle mae teuluoedd ifanc eu hangen i ymuno â'r ysgol dai a lle y mae'r gallu hwnnw wedi cael ei dynnu oddi wrthyn nhw oherwydd gweithredoedd ei blaid ef, gyda chymorth Mr Reckless pryd bynnag y cafodd gyfle i wneud hynny.
Nawr bod gennym ni gyfle i wrthdroi'r sefyllfa honno, i gael cynghorau i godi tai unwaith eto, rwy'n llawenhau'n fawr yn awydd ein partneriaid awdurdod lleol o bob plaid i fanteisio ar y cyfleoedd newydd a fydd ar gael. Dyna pam yr oeddwn i'n gallu rhoi'r ffigurau hynny i Mark Reckless yn fy ateb cychwynnol—ffigurau sy'n dangos yr awydd ymhlith cynghorau sydd o dan reolaeth Llafur, o dan reolaeth Plaid Cymru, o dan ddim rheolaeth unrhyw gyngor. Ar draws Cymru gyfan, ceir cynghorau sydd eisiau adeiladu tai cyngor, gan eu bod nhw'n gwybod ar gymaint o frys y mae eu hangen. Rydym ni'n benderfynol o'i wneud yma yn Llywodraeth Cymru, a, chyda Llywodraeth Lafur yn San Steffan, bydd ein gallu i wneud hynny'n cael ei wella'n aruthrol.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am flaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer y GIG yng Nghanol De Cymru dros y 12 mis nesaf? OAQ54769
3. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's priorities for the NHS in South Wales Central over the next 12 months? OAQ54769
Llywydd, amongst our priorities for the healthcare system over the next 12 months are prevention, reducing health inequalities, delivering the primary care model for Wales, timely access to care and further investment in mental health services.
Llywydd, ymhlith ein blaenoriaethau ar gyfer y system gofal iechyd dros y 12 mis nesaf mae atal, lleihau anghydraddoldebau iechyd, darparu'r model gofal sylfaenol i Gymru, mynediad prydlon at ofal a buddsoddiad pellach mewn gwasanaethau iechyd meddwl.
Now, we've heard a lot over the past three years about the allegedly disastrous effect of Brexit on all kinds of public services in Wales, including the NHS, and we know that the Welsh NHS is already struggling to recruit enough staff to keep up with demand. But we now discover that the Labour Party's intention is to introduce a four-day week, which will surely exacerbate the problems of recruitment within the health service in Wales. It's a policy so damaging that Labour's health spokesman in England has already claimed it won't be applied to the NHS. Would the First Minister like to take this opportunity to repudiate this potentially disastrous policy?
Nawr, rydym ni wedi clywed llawer dros y tair blynedd diwethaf am effaith drychinebus honedig Brexit ar bob math o wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, gan gynnwys y GIG, ac rydym ni'n gwybod bod GIG Cymru eisoes yn ei chael hi'n anodd recriwtio digon o staff i ymdopi â'r galw. Ond rydym ni'n darganfod nawr mai bwriad y Blaid Lafur yw cyflwyno wythnos pedwar diwrnod, a fydd yn sicr o waethygu'r problemau recriwtio yn y gwasanaeth iechyd yng Nghymru. Mae'n bolisi mor niweidiol fel bod llefarydd iechyd Llafur yn Lloegr eisoes wedi honni na fydd yn cael ei ddilyn yn y GIG. A hoffai'r Prif Weinidog achub ar y cyfle hwn i ymwrthod â'r polisi hwn a allai fod yn drychinebus?
Llywydd, well, it's good to hear, at last, Gareth Bennett acknowledge the disastrous impact of leaving the European Union on recruitment in the health service here in Wales. I thought his question got off to a very promising start in that way—it went downhill fairly fast after that.
I can tell him, Llywydd, that hard-working people in the Welsh NHS, who work every day to make sure that people in Wales have the services they need—they look forward to the day when there is a Labour Government prepared to invest in those public services so that the ambition of a four-day week can be realised here in Wales. Why could it possibly be thought of as an unworthy ambition to allow people to spend more time with their families, more time investing in their own development, when we are able to do that? We have a plan to do that. It will apply here in Wales. I look forward to the opportunity to be able to do it.
Llywydd, wel, mae'n braf clywed, o'r diwedd, bod Gareth Bennett yn cydnabod yr effaith drychinebus y bydd gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ei chael ar recriwtio yn y gwasanaeth iechyd yma yng Nghymru. Roeddwn i'n meddwl bod ei gwestiwn wedi dechrau'n addawol iawn yn hynny o beth—dirywiodd yn eithaf cyflym ar ôl hynny.
Gallaf ddweud wrtho, Llywydd, bod pobl sy'n gweithio'n galed yn GIG Cymru, sy'n gweithio bob dydd i sicrhau bod pobl yng Nghymru yn cael y gwasanaethau sydd eu hangen arnynt—maen nhw'n edrych ymlaen at y diwrnod pan fydd Llywodraeth Lafur yn barod i fuddsoddi yn y gwasanaethau cyhoeddus hynny fel y gellir gwireddu'r uchelgais o wythnos pedwar diwrnod yma yng Nghymru. Pam yn y byd y gellid meddwl amdano fel uchelgais annheilwng i ganiatáu i bobl dreulio mwy o amser gyda'u teuluoedd, mwy o amser yn buddsoddi yn eu datblygiad eu hunain, pan ein bod ni'n gallu gwneud hynny? Mae gennym ni gynllun i wneud hynny. Bydd yn berthnasol yma yng Nghymru. Edrychaf ymlaen at y cyfle i allu ei wneud.
First Minister, it's ironic that you're saying about hard-working health workers when your own party had to use an actress in your party political broadcast, because you couldn't find any health workers to endorse your policies.
But I'd like to ask you a serious point, if I may, because Health Inspectorate Wales and the Wales Audit Office just recently undertook an audit of Cwm Taf Morgannwg University Health Board, and they pointed to the failure of staff to have confidence that if they raise concerns, those concerns would be taken seriously. In fact, the report went on to say they felt they could do no more to escalate their concerns. Can you give me confidence today, First Minister, that your Government is working with the health boards in South Wales Central to make sure that health workers' concerns, when raised, are acted on, because the best friend in the health service is a critical friend to highlight failings that might lead to some disastrous consequences further down the line?
Prif Weinidog, mae'n eironig eich bod chi'n sôn am weithwyr iechyd sy'n gweithio'n galed pan fu'n rhaid i'ch plaid eich hun ddefnyddio actores yn eich darllediad gwleidyddol, oherwydd na allech chi ddod o hyd i unrhyw weithwyr iechyd i gefnogi eich polisïau.
Ond hoffwn ofyn i chi am bwynt difrifol, os caf i, gan fod Arolygiaeth Iechyd Cymru a Swyddfa Archwilio Cymru newydd gynnal archwiliad o Fwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf, a chyfeiriasant at fethiant y staff i fod yn ffyddiog, os byddan nhw'n codi pryderon, y byddai'r pryderon hynny'n cael eu cymryd o ddifrif. Yn wir, aeth yr adroddiad ymlaen i ddweud eu bod nhw'n teimlo na allen nhw wneud mwy i uwchgyfeirio eu pryderon. A allwch chi roi ffydd i mi heddiw, Prif Weinidog, bod eich Llywodraeth yn gweithio gyda'r byrddau iechyd yng Nghanol De Cymru i sicrhau y gweithredir ar bryderon gweithwyr iechyd, pan gânt eu codi, oherwydd ffrind beirniadol i dynnu sylw at fethiannau a allai arwain at rai canlyniadau trychinebus yn ddiweddarach yw'r ffrind gorau yn y gwasanaeth iechyd?
Llywydd, I thank Andrew R.T. Davies for that serious question, and I agree with almost everything that he said. It is absolutely essential in our health service that, when people have concerns that they have to raise, that they have confidence that the system will listen to them carefully, respond to them seriously, and act on those concerns when those concerns are borne out on investigation.
Now, the report published on 19 November by the healthcare inspectorate and the Wales Audit Office at Cwm Taf did say that there are steps that are being taken to strengthen quality, safety and governance within the health board, that the new chief executive, for now, is doing a great deal to lead the organisation in that direction. It then provides a series of further recommendations that the health board needs to respond to demonstrate that it is redesigning its structures and processes, and to make sure that the values of openness and of careful attention to what staff members are saying to the board are absolutely embedded in the culture of that organisation. And I share the views that the Member expressed about the importance of that happening right through our health services.
Llywydd, hoffwn ddiolch i Andrew R.T. Davies am y cwestiwn pwysig yna, ac rwy'n cytuno â bron popeth a ddywedodd. Mae'n gwbl hanfodol yn ein gwasanaeth iechyd, pan fydd gan bobl bryderon y mae'n rhaid iddyn nhw eu codi, bod ganddyn nhw ffydd y bydd y system yn gwrando'n astud arnyn nhw, yn ymateb iddyn nhw o ddifrif, ac yn gweithredu ar sail y pryderon hynny pan gaiff y pryderon hynny eu cadarnhau yn dilyn ymchwiliad.
Nawr, dywedodd yr adroddiad a gyhoeddwyd ar 19 Tachwedd gan yr arolygiaeth gofal iechyd a Swyddfa Archwilio Cymru yng Nghwm Taf bod camau yn cael eu cymryd i gryfhau ansawdd, diogelwch a llywodraethu o fewn y Bwrdd Iechyd, bod y prif weithredwr newydd, am y tro, yn gwneud llawer iawn i arwain y sefydliad i'r cyfeiriad hwnnw. Yna mae'n gwneud cyfres o argymhellion pellach y mae angen i'r bwrdd iechyd ymateb iddyn nhw i ddangos ei fod yn ailgynllunio ei strwythurau a'i brosesau, ac i wneud yn siŵr bod y gwerthoedd o fod yn agored a rhoi sylw gofalus i'r hyn y mae aelodau o staff yn ei ddweud wrth y bwrdd wedi eu hymwreiddio'n llwyr yn niwylliant y sefydliad hwnnw. Ac rwy'n rhannu safbwyntiau a fynegwyd gan yr Aelod ar y pwysigrwydd bod hynny'n digwydd yn ein gwasanaethau iechyd drwyddynt draw.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddarparu gwasanaethau deintyddol? OAQ54749
4. Will the First Minister make a statement on the provision of dental services? OAQ54749
Diolch am y cwestiwn. Mae gan fwy o bobl yng Nghymru fynediad at ddeintyddiaeth gwasanaeth iechyd Cymru nag erioed o’r blaen, ac mae mynediad yn achos plant wedi cyrraedd y lefel uchaf erioed. Er hynny, mae’r ddarpariaeth mewn rhai rhannau o Gymru’n dal yn her. Mae diwygio’r contract, buddsoddi mewn addysg ddeintyddol a rhyddhau’r proffesiwn yn rhai o'r atebion sy’n cael eu rhoi ar waith.
Thank you for the question. More people in Wales have access to national health service dentistry than ever before, and access for children is at an all-time high. However, provision in some parts of Wales remains challenging. Contract reform, investment in dental education and liberalisation of the profession are amongst some of the solutions being implemented.
Following on from the Health, Social Care and Sport Committee's report on dentistry in Wales, as Assembly Members, we continue to receive complaints from members of the public with regards to the lack of NHS dentists locally. Now, in the old Abertawe Bro Morgannwg area that I represent, we are told that only nine out of the 65 dental practices are taking on new adult NHS patients. Local NHS dentistry is a thing of the past for many of our communities. The Welsh Government has previously spoken, as you have today, of its intention to address recruitment and retention of dentists, and of contract reform in the medium term, but people want to know what actions you are taking now in your discussions with health boards to try and improve local NHS dental capacity in the short term, now?
Yn dilyn adroddiad y Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon ar ddeintyddiaeth yng Nghymru, fel Aelodau Cynulliad, rydym ni'n parhau i dderbyn cwynion gan aelodau'r cyhoedd ynglŷn â phrinder deintyddion GIG yn lleol. Nawr, yn hen ardal Abertawe Bro Morgannwg yr wyf i'n ei chynrychioli, dywedir wrthym mai dim ond naw o'r 65 o bractisau deintyddol sy'n derbyn cleifion GIG newydd sy'n oedolion. Mae deintyddiaeth GIG leol yn perthyn i'r gorffennol mewn llawer o'n cymunedau. Mae Llywodraeth Cymru wedi siarad o'r blaen, fel yr ydych chi wedi ei wneud heddiw, am ei bwriad i roi sylw i recriwtio a chadw deintyddion, ac am ddiwygio contractau yn y tymor canolig, ond mae pobl eisiau gwybod pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd nawr yn eich trafodaethau gyda byrddau iechyd i geisio gwella capasiti deintyddol lleol y GIG yn y byrdymor, nawr?
I thank the Member for that. I think it is important in recognising that there are genuine challenges in NHS dentistry in some parts of Wales, that we also recognise what has been achieved. There are 40,000 more people receiving NHS dental treatment in Wales today than there were five years ago. In 2014, we had 1,439 dentists working in the NHS in Wales. Today, we have over 1,500 dentists working in the NHS in Wales, and as I said in my original answer, the percentage of children accessing NHS dentistry in Wales is at an all-time high.
Now, there are parts of Wales where that is a bigger challenge. One of the reasons why it is a bigger challenge, thinking of Gareth Bennett's referral to the impact of Brexit on NHS staff, is exactly that: 30 per cent of NHS dental care in the United Kingdom is provided by EU nationals. Those people are not being recruited in the way they were because of the Brexit chill, and that has caused a particular impact on some of the big dental corporates in Wales, finding that they're not able to recruit dentists from overseas as they were once able to do. But, we are training dentists in Wales. We train every year an extra 75 to 80 dentists, but there is a challenge for the profession here as well. The reform of the contract should mean less time spent doing routine work that doesn't have a clinical benefit freeing up time to do more things that you need somebody with the skills of a dentist to do. And we need to see liberalisation of the profession. We have far too many dentists in Wales carrying out routine fillings and dental checks, which you just don't need somebody with a highly-trained capacity of a dentist to do. We need the dental profession to follow the primary care medical profession in Wales in liberalising the number of people and the types of professions able to provide NHS dentistry, and then, we will be able to use those scarce skills to full clinical impact and to provide a greater level of access to NHS dentistry.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig wrth gydnabod bod heriau gwirioneddol ym maes deintyddiaeth y GIG mewn rhai rhannau o Gymru, ein bod ni hefyd yn cydnabod yr hyn a gyflawnwyd. Mae 40,000 yn fwy o bobl yn cael triniaeth ddeintyddol y GIG yng Nghymru heddiw nag yr oedd bum mlynedd yn ôl. Yn 2014, roedd gennym ni 1,439 o ddeintyddion yn gweithio yn y GIG yng Nghymru. Heddiw, mae gennym ni dros 1,500 o ddeintyddion yn gweithio yn y GIG yng Nghymru, ac fel y dywedais yn fy ateb gwreiddiol, mae canran y plant sy'n manteisio ar ddeintyddiaeth y GIG yng Nghymru ar y lefel uchaf erioed.
Nawr, ceir rhannau o Gymru lle mae honno'n her fwy. Un o'r rhesymau pam mae'n her fwy, gan feddwl am gyfeiriad Gareth Bennett at effaith Brexit ar staff GIG, yw'n union hynny: darperir 30 y cant o ofal deintyddol y GIG yn y Deyrnas Unedig gan wladolion yr UE. Nid yw'r bobl hynny'n cael eu recriwtio yn y ffordd yr oedden nhw oherwydd oerfel Brexit, ac mae hynny wedi achosi effaith benodol ar rai o'r cwmnïau deintyddol mawr yng Nghymru, sy'n canfod nad ydyn nhw'n gallu recriwtio deintyddion o dramor fel yr oedden nhw yn gallu ei wneud ar un adeg. Ond, rydym ni yn hyfforddi deintyddion yng Nghymru. Rydym ni'n hyfforddi 75 i 80 o ddeintyddion ychwanegol bob blwyddyn, ond ceir her i'r proffesiwn yma hefyd. Dylai diwygio'r contract olygu treulio llai o amser yn gwneud gwaith mater o drefn nad oes unrhyw fudd clinigol iddo gan ryddhau amser i wneud mwy o bethau yr ydych chi angen rhywun â sgiliau deintydd i'w gwneud. Ac mae angen i ni weld y proffesiwn yn cael ei ystwytho. Mae gennym ni lawer gormod o ddeintyddion yng Nghymru sy'n darparu llenwadau ac archwiliadau deintyddol mater o drefn, nad ydych chi angen rhywun â gallu hynod fedrus deintydd i'w wneud. Rydym ni angen i'r proffesiwn deintyddol ddilyn y proffesiwn meddygol gofal sylfaenol yng Nghymru trwy ledaenu nifer y bobl a'r mathau o broffesiynau sy'n gallu darparu deintyddiaeth y GIG, ac yna, byddwn yn gallu defnyddio'r sgiliau prin hynny i gael effaith glinigol lawn ac i gynnig lefel uwch o fynediad at ddeintyddiaeth y GIG.
Of course, another challenge to the retention of dentists in Wales is the lack of support they're currently getting if they have stress-related illnesses. Now, this was highlighted by the British Dental Association. They've raised it as a significant issue amongst dentists that work in the NHS throughout the whole of the UK, not just in Wales.
Now, in England, the Department of Health and Social Care has recently announced that it's providing access for dentists to their comprehensive NHS practitioner health support programme, but according to the British Dental Association, there's currently no comparable support from the Welsh Government for mental health well-being here. I just wondered, First Minister, if you would consider that concern, because having trained a dentist, having recruited a dentist, we certainly want to hang on to them, and if lack of help when they're suffering from mental health or stress-related illnesses is one of the reasons that they're leaving dentistry in Wales, then there's something tangible we can do something about—or you can do something about.
Wrth gwrs, her arall i gadw deintyddion yng Nghymru yw'r diffyg cymorth y maen nhw'n ei gael ar hyn o bryd os oes ganddyn nhw salwch sy'n gysylltiedig â straen. Nawr, tynnwyd sylw at hyn gan Gymdeithas Ddeintyddol Prydain. Maen nhw wedi ei godi fel mater o bwys ymhlith deintyddion sy'n gweithio yn y GIG drwy'r DU gyfan, nid dim ond yng Nghymru.
Nawr, yn Lloegr, mae'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol wedi cyhoeddi'n ddiweddar ei bod yn darparu mynediad i ddeintyddion at eu rhaglen gynhwysfawr o gymorth iechyd i ymarferwyr y GIG, ond yn ôl Cymdeithas Ddeintyddol Prydain, nid oes unrhyw gymorth tebyg gan Lywodraeth Cymru ar gyfer llesiant iechyd meddwl yn y fan yma. Tybed, Prif Weinidog, a wnewch chi ystyried y pryder hwnnw, oherwydd ar ôl hyfforddi deintyddion, ar ôl recriwtio deintyddion, rydym ni'n sicr eisiau dal gafael arnyn nhw, ac os yw diffyg cymorth pan eu bod yn dioddef o salwch iechyd meddwl neu salwch cysylltiedig â straen yn un o'r rhesymau pam maen nhw'n gadael y maes deintyddol yng Nghymru, yna mae rhywbeth ymarferol y gallwn ni ei wneud yn ei gylch—neu y gallwch chi ei wneud yn ei gylch.
I thank Angela Burns for that. I think we are more aware in general now of the pressures that primary care professionals of all sorts feel in a very pressurised part of the workforce. If there are new ideas that we can deploy to support dentists in the important work that they do, then, of course, we would be happy to speak to the BDA through the normal ways in which we have contact with them. I'm very happy to make sure that that is part of that next conversation.
Diolchaf i Angela Burns am hynna. Rwy'n credu ein bod ni'n fwy ymwybodol yn gyffredinol erbyn hyn o'r pwysau y mae gweithwyr gofal sylfaenol proffesiynol o bob math yn ei deimlo mewn rhan o'r gweithlu sydd dan bwysau mawr. Os oes syniadau newydd y gallwn ni eu defnyddio i gynorthwyo deintyddion yn y gwaith pwysig y maen nhw'n ei wneud, yna, wrth gwrs, byddem yn hapus i siarad â'r BDA drwy'r ffyrdd arferol yr ydym ni mewn cysylltiad â nhw. Rwy'n hapus iawn i wneud yn siŵr bod hynny'n rhan o'r sgwrs nesaf honno.
5. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd Comisiwn Trafnidiaeth De-ddwyrain Cymru? OAQ54772
5. Will the First Minister provide an update on the progress of the South East Wales Transport Commission? OAQ54772
I thank Jayne Bryant for that. The commission published its 'Our Approach' document in October. It sets out how it will go about its work. The commission will also deliver a progress report by the end of this calendar year.
Diolchaf i Jayne Bryant am hynna. Cyhoeddodd y comisiwn ei ddogfen 'Ein Dull o Weithio' ym mis Hydref. Mae'n nodi sut y bydd yn mynd ati i wneud ei waith. Bydd y comisiwn hefyd yn cyflwyno adroddiad ar gynnydd erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon.
Thank you, First Minister. When it was created, the ambition of the transport commission was to operate collaboratively and transparently, providing regular updates on their work. Today, I understand that the M4 commission meeting invited groups in Newport for the first time. While I'm pleased that an official from Newport City Council is part of it, many of my constituents have asked me how the commission will take into account the views of the people who are impacted the most by any recommendation they make. I'm sure you'll understand that my constituents and I are eagerly awaiting the commission's progress update in the next few weeks. In that, the commission promises a short list of potential fast-track measures, also eagerly anticipated by myself and my constituents, followed by the interim report in spring next year. First Minister, how will this be communicated with Newport residents, and in particular those who are not part of any group? How will they be able to have their say on any changes that will inevitably impact on them to ensure that any measures make a meaningful and real difference for the better?
Diolch, Prif Weinidog. Pan gafodd ei greu, uchelgais y comisiwn trafnidiaeth oedd gweithredu ar y cyd ac yn dryloyw, gan ddarparu gwybodaeth reolaidd am ei waith. Heddiw, rwy'n deall bod cyfarfod comisiwn yr M4 wedi gwahodd grwpiau yng Nghasnewydd am y tro cyntaf. Er fy mod i'n falch bod swyddog o Gyngor Dinas Casnewydd yn rhan o hyn, mae llawer o'm hetholwyr wedi gofyn i mi sut y bydd y comisiwn yn cymryd i ystyriaeth barn y bobl sy'n cael eu heffeithio fwyaf gan unrhyw argymhelliad y byddan nhw'n ei wneud. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n deall bod fy etholwyr a minnau yn aros yn eiddgar am ddiweddariad ar gynnydd y comisiwn yn ystod yr wythnosau nesaf. Yn hynny o beth, mae'r comisiwn yn addo rhestr fer o fesurau carlam posibl, yr wyf fi a'm hetholwyr hefyd yn edrych ymlaen yn eiddgar atynt, ac yna'r adroddiad interim yng ngwanwyn y flwyddyn nesaf. Prif Weinidog, sut y bydd hyn yn cael ei gyfathrebu i drigolion Casnewydd, ac yn enwedig y rhai nad ydyn nhw yn rhan o unrhyw grŵp? Sut y byddan nhw'n gallu lleisio eu barn ar unrhyw newidiadau a fydd yn effeithio'n anochel arnyn nhw i sicrhau bod unrhyw fesurau yn gwneud gwahaniaeth ystyrlon a gwirioneddol er gwell?
Well, Llywydd, I thank Jayne Bryant for that supplementary question and the important points that she makes. I can give her an assurance, Llywydd, that, when I first met Lord Burns, in an attempt to persuade him to take on this important work, one of the points that he made to me then was that he would only be interested to do it if he had the scope directly to talk to people in Newport and others affected by the problem that he is going to help us to solve. And you will see that in the 'Our Approach' document, where Lord Burns says that the commission intends closely to involve stakeholders in its work. And one of its top priorities is to understand the choices made by people living, working and travelling in south-east Wales, and in particular, users of the M4 around Newport.
The same part of the 'Our Approach' document then sets out how the commission intends to communicate with those wider discussions with the public of the sort that Jayne Bryant has referred to, happening today. Stakeholder meetings and workshops, using social media as a way of reaching people who might not communicate with and through more conventional means, and reports and letters to Welsh Ministers.
I too look forward to receiving that initial set of ideas from the commission before the end of the year. And I intend to make whatever advice is given to me available for people in Newport and elsewhere to see as well, and then to invite them to comment on those ideas, to contribute any further ideas they have, and to make sure that the commission is, as it has wanted to be from the outset, a genuinely iterative body working alongside those people most directly affected by its work.
Wel, Llywydd, diolchaf i Jayne Bryant am y cwestiwn atodol yna a'r pwyntiau pwysig y mae hi'n eu gwneud. Gallaf roi sicrwydd iddi, Llywydd, pan gyfarfûm â'r Arglwydd Burns gyntaf, mewn ymgais i'w berswadio i ymgymryd â'r gwaith pwysig hwn, mai un o'r pwyntiau a wnaeth i mi bryd hynny oedd y byddai ganddo ddiddordeb mewn gwneud hynny dim ond pe byddai ganddo'r cyfle yn uniongyrchol i siarad â phobl yng Nghasnewydd ac eraill sy'n cael eu heffeithio gan y broblem y mae'n mynd i'n helpu ni i'w datrys. A byddwch yn gweld hynny yn y ddogfen 'Ein Dull o Weithio', lle mae'r Arglwydd Burns yn dweud bod y Comisiwn yn bwriadu cynnwys rhanddeiliaid yn agos yn ei waith. Ac un o'i brif flaenoriaethau yw deall y dewisiadau a wneir gan bobl sy'n byw, yn gweithio ac yn teithio yn y de-ddwyrain, ac yn enwedig defnyddwyr yr M4 o amgylch Casnewydd.
Mae yr un rhan o'r ddogfen 'Ein Dull o Weithio' yn nodi wedyn sut mae'r comisiwn yn bwriadu cyfathrebu â'r cyhoedd am y trafodaethau ehangach hynny y mae Jayne Bryant wedi cyfeirio atyn nhw, sy'n digwydd heddiw. Cyfarfodydd a gweithdai i randdeiliaid, gan ddefnyddio cyfryngau cymdeithasol fel ffordd o gyrraedd pobl na fydden nhw o bosibl yn cyfathrebu â nhw, a thrwy ddulliau mwy confensiynol, ac adroddiadau a llythyrau i Weinidogion Cymru.
Rwyf innau hefyd yn edrych ymlaen at dderbyn y gyfres gychwynnol honno o syniadau gan y comisiwn cyn diwedd y flwyddyn. Ac rwy'n bwriadu sicrhau bod pa bynnag gyngor sy'n cael ei roi i mi ar gael i bobl yng Nghasnewydd ac mewn mannau eraill ei weld hefyd, ac yna eu gwahodd i gynnig sylwadau ar y syniadau hynny, i gyfrannu unrhyw syniadau ychwanegol sydd ganddyn nhw, ac i wneud yn siŵr bod y comisiwn, fel y mae wedi dymuno bod o'r cychwyn cyntaf, yn gorff gwirioneddol iteraidd sy'n gweithio ochr yn ochr â'r bobl hynny yr effeithir arnyn nhw yn fwyaf uniongyrchol gan ei waith.
One of the responsibilities of this transport commission is to produce recommendations for fast-track implementation to tackle the acute problems of congestion and safety on the M4 around Newport. First Minister, can you confirm that work to implement any such recommendation will begin at the earliest opportunity and that they will not have to wait until the commission produces its final report at the end of next year? Thank you.
Un o gyfrifoldebau'r comisiwn trafnidiaeth hwn yw cyflwyno argymhellion ar gyfer gweithredu llwybr carlam i fynd i'r afael â phroblemau difrifol tagfeydd a diogelwch ar yr M4 o amgylch Casnewydd. Prif Weinidog, a allwch chi gadarnhau y bydd gwaith i weithredu unrhyw argymhelliad o'r fath yn dechrau cyn gynted â phosibl ac na fydd yn rhaid iddyn nhw aros tan y bydd y comisiwn yn llunio ei adroddiad terfynol ddiwedd y flwyddyn nesaf? Diolch.
Absolutely, Llywydd, I'm happy to give that assurance. That is exactly the way the work of the commission has been structured. They will produce their most immediately available actions before the end of this calendar year. I certainly don't want to wait for those ideas to be implemented until further parts in the reporting process. The commission is focused on looking at those ideas that are closest to hand that can be put into practice as fast as possible, and we will certainly not wish to hold up anything that we can get on with as fast as we are able to.
Yn sicr, Llywydd, rwy'n hapus i roi'r sicrwydd hwnnw. Dyna'n union sut y mae gwaith y comisiwn wedi ei strwythuro. Byddan nhw'n cyflwyno eu camau gweithredu sydd ar gael yn fwyaf parod cyn diwedd y flwyddyn galendr hon. Yn sicr, nid wyf i eisiau aros i'r syniadau hynny gael eu rhoi ar waith nes cael rhannau pellach yn y broses adrodd. Mae'r comisiwn yn canolbwyntio ar edrych ar y syniadau hynny sydd agosaf at law y gellir eu rhoi ar waith cyn gynted â phosibl, ac yn sicr ni fyddem yn dymuno atal dim y gallwn fwrw ymlaen ag ef mewn modd mor gyflym ag y gallwn.
6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu ei flaenoriaethau ar gyfer y GIG yng ngogledd Cymru? OAQ54744
6. Will the First Minister outline his priorities for the NHS in north Wales? OAQ54744
I thank the Member for that question. Priorities for the NHS in north Wales reflect those for the whole of our nation, as set out in my answer to an earlier question this afternoon: a move in the direction of prevention, reducing health inequalities, improving primary care, timely access to care services, and further investment in mental health.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae'r blaenoriaethau ar gyfer y GIG yng ngogledd Cymru yn adlewyrchu'r rhai ar gyfer ein cenedl gyfan, fel y nodwyd yn fy ateb i gwestiwn cynharach y prynhawn yma: symud i gyfeiriad atal, lleihau anghydraddoldebau iechyd, gwella gofal sylfaenol, mynediad prydlon at wasanaethau gofal, a buddsoddi ymhellach mewn iechyd meddwl.
I was hoping that one of your priorities might be to deal with the ongoing problems that we've seen since that health board has been put into special measures because, of course, the people of north Wales feel let down by your Government when it comes to our national health service in the region. We have a health board that has been in special measures for four and a half years. Its financial position has deteriorated while it's been in special measures, many of its performance indicators have also deteriorated; people are waiting up to two years for their orthopaedic treatment; we've seen a domino of GP surgeries that have closed since you took charge of special measures in that particular health board; and, of course, we've seen the unpalatable situation of the incompetence of the current leadership having to draft in somebody based overseas who is being paid £2,000 per day—not per week, per day—in order to sort out the problems in that health board because of the lack of quality leadership.
When will people in north Wales see the turnaround that you promised them four and a half years ago and see that health board firing on all pistons so that people can get their treatment in time and get the outcomes that they deserve?
Roeddwn i'n gobeithio mai un o'ch blaenoriaethau efallai fyddai ymdrin â'r problemau parhaus yr ydym ni wedi eu gweld ers rhoi'r bwrdd iechyd hwnnw mewn mesurau arbennig oherwydd, wrth gwrs, mae pobl y gogledd yn teimlo eu bod nhw wedi cael eu siomi gan eich Llywodraeth pan ddaw i'n gwasanaeth iechyd gwladol yn y rhanbarth. Mae gennym ni fwrdd iechyd sydd wedi bod mewn mesurau arbennig ers pedair blynedd a hanner. Mae ei sefyllfa ariannol wedi dirywio ers iddo fod mewn mesurau arbennig, mae llawer o'i ddangosyddion perfformiad wedi dirywio hefyd; mae pobl yn aros hyd at ddwy flynedd am eu triniaeth orthopedig; rydym ni wedi gweld domino o feddygfeydd teulu sydd wedi cau ers i chi gymryd cyfrifoldeb am fesurau arbennig yn y bwrdd iechyd penodol hwnnw; ac, wrth gwrs, rydym ni wedi gweld y sefyllfa annymunol o anallu'r arweinwyr presennol gan orfod cyflogi rhywun sy'n byw dramor sy'n cael ei dalu £2,000 y dydd—nid yr wythnos, y dydd—er mwyn datrys y problemau yn y bwrdd iechyd hwnnw oherwydd y diffyg arweinyddiaeth o ansawdd.
Pa bryd y bydd pobl yn y gogledd yn gweld y newid a addawyd gennych iddyn nhw bedair blynedd a hanner yn ôl ac yn gweld y bwrdd iechyd hwnnw'n gweithredu i'w lawn botensial fel y gall pobl gael eu triniaeth mewn pryd a chael y canlyniadau y maen nhw'n eu haeddu?
One day, Llywydd, as you know, the Member will find something good to say about the health service on which his constituents rely. Their report on health services in north Wales is so different to his own.
Only last month, the health Minister set out a series of actions that the health board needs to take in order to move on from being in special measures, and we expect the health board to report against those requirements by 13 December. That will show how the health board intends to build on the successes that it has achieved, which it would be good to hear the Member just occasionally acknowledge: the fact that all trainee GP posts in north Wales have been filled for the first time; the fact that flu vaccination rates in Betsi Cadwaladr University Health Board are amongst the very best in Wales; the fact that maternity services, which were a concern at the very start of special measures, are no longer a matter of special concern.
When I hear the Member lecture us on the state of the health service in Wales, deficits and the need to follow the advice of the Public Accounts Committee in securing external help to bring about even further improvement, I'm reminded of the United Lincolnshire trust that his party is responsible for, a trust that is half the size of Betsi Cadwaladr University Health Board, and whose deficit last year was greater than the whole of the Welsh NHS put together, and which spends millions of pounds in securing external support, yes, in order to try to deal with the issues that that trust faces.
Un diwrnod, Llywydd, fel y gwyddoch, bydd yr Aelod yn dod o hyd i rywbeth da i'w ddweud am y gwasanaeth iechyd y mae ei etholwyr yn dibynnu arno. Mae eu hadroddiad nhw ar wasanaethau iechyd yn y gogledd yn wahanol iawn i'w un ef.
Dim ond y mis diwethaf, cyflwynodd y Gweinidog iechyd gyfres o gamau y mae angen i'r bwrdd iechyd eu cymryd er mwyn symud ymlaen o fod mewn mesurau arbennig, ac rydym ni'n disgwyl i'r bwrdd iechyd adrodd yn erbyn y gofynion hynny erbyn 13 Rhagfyr. Bydd hynny'n dangos sut y mae'r bwrdd iechyd yn bwriadu adeiladu ar y llwyddiannau y mae wedi eu cael, y byddai'n dda clywed yr Aelod yn eu cydnabod weithiau: y ffaith bod pob swydd meddyg teulu dan hyfforddiant yn y gogledd wedi ei llenwi am y tro cyntaf; y ffaith bod cyfraddau brechu rhag y ffliw ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr ymhlith y gorau yng Nghymru; y ffaith nad yw gwasanaethau mamolaeth, a oedd yn bryder ar ddechrau mesurau arbennig, yn fater sy'n peri pryder arbennig mwyach.
Pan glywaf yr Aelod yn pregethu wrthym am gyflwr y gwasanaeth iechyd yng Nghymru, diffygion a'r angen i ddilyn cyngor y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus o ran sicrhau cymorth allanol er mwyn gwella ymhellach fyth, rwy'n cael fy atgoffa o ymddiriedolaeth Unedig Swydd Lincoln y mae ei blaid ef yn gyfrifol amdani, ymddiriedolaeth sy'n hanner maint Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr, ac yr oedd ei diffyg y llynedd yn fwy na GIG Cymru gyfan gyda'i gilydd, ac sy'n gwario miliynau o bunnoedd i sicrhau cymorth allanol, ie, er mwyn ceisio ymdrin â'r problemau y mae'r ymddiriedolaeth honno'n eu hwynebu.
First Minister, we know how health and well-being are shaped by more than just clinical intervention. Social, cultural, political, economic and environmental factors have a huge impact to play on health outcomes. Wales's future generations commissioner talks about the need for a national approach for wellness and the need to encompass all these factors when talking about a healthy nation. What considerations has the First Minister given to building on the work already undertaken by the future generations commissioner and the Welsh Government's plan for health and social care in establishing a national wellness service that would work with our NHS to improve health outcomes, take the pressure off our wonderful NHS staff and make sure that we are firing on all cylinders?
Prif Weinidog, rydym ni'n gwybod sut mae iechyd a lles yn cael eu llunio gan fwy nag ymyrraeth glinigol yn unig. Mae ffactorau cymdeithasol, diwylliannol, gwleidyddol, economaidd ac amgylcheddol yn cael effaith enfawr ar ganlyniadau iechyd. Mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru yn sôn am yr angen am ddull gweithredu cenedlaethol ar gyfer lles a'r angen i gynnwys yr holl ffactorau hyn wrth sôn am genedl iach. Pa ystyriaethau y mae'r Prif Weinidog wedi eu rhoi i adeiladu ar y gwaith sydd eisoes wedi ei wneud gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol a chynllun iechyd a gofal cymdeithasol Llywodraeth Cymru i sefydlu gwasanaeth lles cenedlaethol a fyddai'n gweithio gyda'r GIG i wella canlyniadau iechyd, tynnu'r pwysau oddi ar staff gwych ein GIG a gwneud yn siŵr ein bod ni'n gweithredu hyd eithaf ein gallu?
I thank Jack Sargeant for those very important points. In answering both the questions that I've been asked this afternoon about priorities for the national health service, the first thing that I have mentioned has been the need to shift the system in the direction of prevention. If we are to prevent ill health in the Welsh population, then it is an emphasis on those things that keep people well that we will need to see in the system as a whole.
Now, how you keep people well is a combination of things that the health service itself can do through vaccination programmes, for example, a really important contribution that public health makes, but also all those other public services that Jack Sargeant made reference to. We know that the state of housing has a profound impact upon people's health. We know that being able to be in a job that you find fulfilling and allows you to pay your way in the world has an enormous impact on people's well-being. We also know that there are things that individuals can do for themselves with assistance in terms of diet, in terms of exercise, in terms of looking out for their own health and well-being, and it's only when you draw all those things together—the things that the health service can do, the things that other public services can do and the things that individuals are able to do for themselves—that we will succeed in creating a service that is not a national illness service, but a national health and well-being service of the sort that we would want to see here in Wales.
Diolchaf i Jack Sargeant am y pwyntiau pwysig iawn yna. Wrth ateb y ddau gwestiwn a ofynnwyd i mi y prynhawn yma am flaenoriaethau ar gyfer y gwasanaeth iechyd gwladol, y peth cyntaf yr wyf i wedi ei grybwyll yw'r angen i symud y system i gyfeiriad atal. Os ydym ni'n mynd i atal afiechyd ymhlith poblogaeth Cymru, yna pwyslais ar y pethau hynny sy'n cadw pobl yn iach y bydd angen i ni ei weld yn y system yn ei chyfanrwydd.
Nawr, mae sut yr ydych chi'n cadw pobl yn iach yn gyfuniad o bethau y gall y gwasanaeth iechyd ei hun eu gwneud drwy raglenni brechu, er enghraifft, cyfraniad gwirioneddol bwysig y mae iechyd cyhoeddus yn ei wneud, ond hefyd yr holl wasanaethau cyhoeddus eraill hynny y cyfeiriodd Jack Sargeant atyn nhw. Rydym ni'n gwybod bod cyflwr tai yn cael effaith ddwys ar iechyd pobl. Rydym ni'n gwybod bod gallu bod mewn swydd sy'n cynnig boddhad i chi ac yn caniatáu i chi dalu eich ffordd yn y byd yn cael effaith enfawr ar lesiant pobl. Rydym ni hefyd yn gwybod bod pethau y gall unigolion eu gwneud drostynt eu hunain gyda chymorth o ran deiet, o ran ymarfer corff, o ran gofalu am eu hiechyd a'u llesiant eu hunain, a dim ond pan fyddwch chi'n tynnu'r holl bethau hynny at ei gilydd—y pethau y gall y gwasanaeth iechyd eu gwneud, y pethau y gall gwasanaethau cyhoeddus eraill eu gwneud a'r pethau y gall unigolion eu gwneud drostynt eu hunain—y byddwn ni'n llwyddo i greu gwasanaeth nad yw'n wasanaeth salwch gwladol, ond yn wasanaeth iechyd a llesiant gwladol o'r math y byddem ni eisiau ei weld yma yng Nghymru.
7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi busnesau Cymru? OAQ54736
7. How is the Welsh Government supporting Welsh businesses? OAQ54736
I thank the Member for that. In line with our economic action plan, we remain committed to supporting Welsh businesses through Business Wales and the Development Bank of Wales, both offering bilingual advice, support and finances to businesses in Wales to start and to grow.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Yn unol â'n cynllun gweithredu ar yr economi, rydym ni'n parhau i fod yn ymrwymedig i gynorthwyo busnesau Cymru drwy Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru, ac mae'r ddau ohonyn nhw yn cynnig cyngor dwyieithog, cymorth a chyllid i fusnesau yng Nghymru allu cychwyn a thyfu.
Diolch. Small and medium-sized businesses in Wales make up, as you probably know, 99.3 per cent of all businesses, almost 65 per cent of employment, turning over £46 billion a year, £126 million every day. But, sadly, a high proportion don't survive more than five years, and beyond survival also face considerable challenges.
The Small Business Saturday campaign exists to support, inspire and promote them, and the next Small Business Saturday is on Saturday 7 December. I know you'll wish to join me in wishing them well. However, the Federation of Small Businesses identified key megatrends affecting towns in Wales and made a series of recommendations to ensure their future success and sustainability. How do you respond to those recommendations, which include—I'll give two examples—publishing town strategies in every town, ensuring the ownership is local and that businesses and the voluntary and public sectors are engaged, and rethinking the role of business rates in towns, replicating the recently announced English relief for high street businesses, and then better consideration of the impact of rates on our towns in the longer term?
Diolch. Fel y gwyddoch, mae'n debyg, mae busnesau bach a chanolig eu maint yng Nghymru yn cynrychioli 99.3 y cant o'r holl fusnesau, bron i 65 y cant o gyflogaeth, â throsiant o fwy nau £46 biliwn y flwyddyn, £126 miliwn bob dydd. Ond, yn anffodus, mae cyfran uchel ohonyn nhw nad ydynt yn goroesi mwy na phum mlynedd, ac y tu hwnt i oroesi mae nhw hefyd yn wynebu heriau sylweddol.
Mae ymgyrch Dydd Sadwrn y Busnesau Bach yn bodoli i'w cynorthwyo, eu hysbrydoli a'u hyrwyddo, ac mae Dydd Sadwrn nesaf y Busnesau Bach ar ddydd Sadwrn 7 Rhagfyr. Rwy'n gwybod y byddwch chi'n dymuno ymuno â mi i ddymuno'n dda iddyn nhw. Fodd bynnag, nododd y Ffederasiwn Busnesau Bach megadueddiadau allweddol sy'n effeithio ar drefi yng Nghymru gan wneud cyfres o argymhellion i sicrhau eu llwyddiant a'u cynaliadwyedd yn y dyfodol. Sut ydych chi'n ymateb i'r argymhellion hynny, sy'n cynnwys—rhoddaf ddwy enghraifft—cyhoeddi strategaethau tref ym mhob tref, gan sicrhau bod y berchnogaeth yn lleol a bod busnesau a'r sectorau gwirfoddol a chyhoeddus yn cymryd rhan, ac ailfeddwl swyddogaeth ardrethi busnes mewn trefi, gan efelychu'r rhyddhad a gyhoeddwyd yn ddiweddar yn Lloegr ar gyfer busnesau'r stryd fawr, ac yna ystyried yn well effaith ardrethi ar ein trefi yn y tymor hwy?
Llywydd, first of all, to acknowledge the point that Mark Isherwood made at the start, on the importance of SMEs to the Welsh economy, and anything that we can do to point to that importance and to their success is certainly to be welcomed. Business birth rates in Wales exceed business birth rates across the United Kingdom, and one-year survival rates of Welsh businesses exceed the UK rate as well. So there is a great deal to celebrate in Welsh SMEs, which I'm sure this weekend will play it's part in doing.
I welcome the report that Mark Isherwood referred to, because it tells us that, in order to make the high street the success that we want it to be, we have to reimagine it. It is not enough to take the model that we have had over the last 20 years and to try to run harder to prop it up. The world has moved on. The way that people go about their shopping and other things isn't what it was back then, and the report of the FSB, I think, helps us to see some of the elements that there could be there that would allow that reimagining of the high street to happen.
It is very important that it does. People's attachment to their localities and to the towns in which they live is often rooted in the town itself. In the town that I grew up in, people always referred to 'going down town' if they were going out, and they meant they were going into the centre of Carmarthen, indeed. So I welcome the report. We will look at it carefully, and I'm glad to see that it has moved on from just trying to find ways of sustaining a model that no longer, I think, will stand us in completely good stead.
Llywydd, yn gyntaf oll, i gydnabod y pwynt a wnaeth Mark Isherwood ar y dechrau, ar bwysigrwydd busnesau bach a chanolig i economi Cymru, ac yn sicr mae unrhyw beth y gallwn ni ei wneud i gyfeirio at y pwysigrwydd hwnnw ac at eu llwyddiant i'w groesawu. Mae cyfraddau geni busnesau yng Nghymru yn uwch na chyfraddau geni busnesau ar draws y Deyrnas Unedig, ac mae cyfraddau goroesi un flwyddyn busnesau Cymru yn uwch na chyfradd y DU hefyd. Felly mae llawer iawn i'w ddathlu mewn busnesau bach a chanolig yng Nghymru, ac rwy'n siŵr y bydd y penwythnos hwn yn chwarae rhan yn hynny.
Croesawaf yr adroddiad y cyfeiriodd Mark Isherwood ato, oherwydd mae'n dweud wrthym, er mwyn sicrhau bod y stryd fawr mor llwyddiannus ag yr ydym ni'n dymuno iddi fod, bod yn rhaid i ni ei hailddychmygu. Nid yw'n ddigon i gymryd y model a fu gennym ni dros yr 20 mlynedd diwethaf a cheisio rhedeg yn galetach i'w gynnal. Mae'r byd wedi symud ymlaen. Nid yw'r ffordd y mae pobl yn mynd ati i siopa a gwneud pethau eraill yr un fath ag yr oedd bryd hynny, ac mae adroddiad y Ffederasiwn Busnesau Bach, rwy'n credu, yn ein helpu i weld rhai o'r elfennau y gellid eu cael yno a fyddai'n caniatáu i'r ailddychmygu hwnnw ar y stryd fawr ddigwydd.
Mae'n bwysig iawn ei fod yn gwneud hynny. Mae ymlyniad pobl i'w hardaloedd ac i'r trefi lle maen nhw'n byw yn aml wedi ei wreiddio yn y dref ei hun. Yn y dref y cefais i fy magu ynddi, roedd pobl bob amser yn cyfeirio at 'fynd i lawr y dref' os oedden nhw'n mynd allan, ac roedden nhw'n golygu eu bod nhw'n mynd i mewn i ganol Caerfyrddin, yn wir. Felly croesawaf yr adroddiad. Byddwn yn edrych arno'n ofalus, ac rwy'n falch o weld ei fod wedi symud ymlaen o ddim ond ceisio dod o hyd i ffyrdd o gynnal model na fydd, yn fy marn i, yn ein rhoi mewn sefyllfa gwbl dda mwyach.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Vikki Howells.
Finally, question 8, Vikki Howells.
8. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu ymateb Llywodraeth Cymru i'r canfyddiadau a geir yn adroddiad State of the Coalfields 2019? OAQ54734
8. Will the First Minister outline the Welsh Government’s response to the findings contained within the State of the Coalfields 2019 report? OAQ54734
Llywydd, we value the work done by the Coalfields Regeneration Trust, including the commissioning of this report. The report has been shared with the Valleys taskforce members as they develop actions for the remainder of their programme.
Llywydd, rydym ni'n gwerthfawrogi'r gwaith a wneir gan Ymddiriedolaeth Adfywio'r Meysydd Glo, gan gynnwys comisiynu'r adroddiad hwn. Rhannwyd yr adroddiad gydag aelodau tasglu'r Cymoedd wrth iddyn nhw ddatblygu camau gweithredu ar gyfer gweddill eu rhaglen.
Thank you, First Minister. One of the standout findings from the report for me was the link between the former coalfield communities and deprivation, with 42 per cent of communities being amongst the 30 per cent most deprived in Britain, and the figure is even more pronounced for the south Wales coalfields area, where it stands at 52 per cent. How is the Welsh Government ensuring that tackling this link remains at the heart of all areas of policy making?
Diolch, Prif Weinidog. Un o'r prif ganfyddiadau a ddeilliodd o'r adroddiad i mi oedd y cysylltiad rhwng cymunedau'r hen feysydd glo ac amddifadedd, gyda 42 y cant o gymunedau ymhlith y 30 y cant mwyaf difreintiedig ym Mhrydain, ac mae'r ffigur hyd yn oed yn fwy amlwg yn ardal meysydd glo y de, lle mae'n 52 y cant. Sut mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod mynd i'r afael â'r cyswllt hwn yn parhau i fod yn ganolog i bob maes llunio polisi?
Can I thank Vikki Howells for that important supplementary question, Llywydd? Here are three ways in which I think we are making sure that that link remains at the heart of all that we do: the work of the Valleys taskforce itself, which is all about bringing new economic opportunities to people in the Valleys area to make sure that those underlying and historic trends as the report identifies can be eroded further into the future. Then we are investing in the foundational economy in Valleys communities: 27 different projects through the foundational economy challenge, found in all parts of Valleys communities, and which will strengthen the indigenous ability of those communities to provide those services and those jobs that cannot be moved elsewhere and go on being such an important part of those localities. Then, everything that we are doing in the child poverty field: the things that we do through the pupil development grant, the access grant that we have doubled and doubled again during this Assembly term, the school holiday feeding programme that uniquely in the United Kingdom we have as a national programme here in Wales. I'm thinking back to Dr Dai Lloyd's question about dentistry earlier this afternoon: the Designed to Smile programme, which is a very unusual programme indeed in social welfare provision, in having closed the gap between those with the best and worst oral health amongst our children. The oral health of all our children is improving, but it is improving fastest amongst those who needed that help the most. And that's a pretty unusual programme in social welfare terms. So, all those things—the economy, the foundational economy, the futures that we are creating for our children—those are the things that this Government is doing to make sure that the findings of that report go on being addressed in all areas of our policy making.
A gaf i ddiolch i Vikki Howells am y cwestiwn atodol pwysig yna, Llywydd? Dyma dair ffordd y credaf ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod y cyswllt hwnnw'n parhau i fod yn ganolog i bopeth yr ydym ni'n ei wneud: gwaith tasglu'r Cymoedd ei hun, sy'n ymwneud yn llwyr â dod â chyfleoedd economaidd newydd i bobl yn ardal y Cymoedd i wneud yn siŵr y gellir erydu'r tueddiadau sylfaenol a hanesyddol hynny, fel y mae'r adroddiad yn ei nodi, ymhellach i'r dyfodol. Yna rydym ni'n buddsoddi yn yr economi sylfaenol yng nghymunedau'r Cymoedd: 27 o wahanol brosiectau drwy her yr economi sylfaenol, a geir ym mhob rhan o gymunedau'r Cymoedd, ac a fydd yn cryfhau gallu cynhenid y cymunedau hynny i ddarparu'r gwasanaethau hynny a'r swyddi hynny na ellir eu symud i rywle arall a pharhau i fod yn rhan mor bwysig o'r ardaloedd hynny. Wedyn, popeth yr ydym ni'n ei wneud ym maes tlodi plant: y pethau yr ydym ni'n eu gwneud drwy'r grant datblygu disgyblion, y grant mynediad yr ydym ni wedi ei ddyblu a'i ddyblu eto yn ystod y tymor Cynulliad hwn, y rhaglen fwydo yn ystod gwyliau'r ysgol sydd gennym ni yn unigryw yn y Deyrnas Unedig fel rhaglen genedlaethol yma yng Nghymru. Rwy'n meddwl yn ôl i gwestiwn Dr Dai Lloyd am ddeintyddiaeth yn gynharach y prynhawn yma: rhaglen Cynllun Gwên, sy'n rhaglen anarferol iawn yn wir mewn darpariaeth lles cymdeithasol, o'r safbwynt ei fod wedi cau'r bwlch rhwng y rhai sydd â'r iechyd geneuol gorau a gwaethaf ymhlith ein plant. Mae iechyd y geg ein holl blant yn gwella, ond mae'n gwella gyflymaf ymhlith y rhai sydd angen cymorth fwyaf. Ac mae honno'n rhaglen eithaf anarferol o safbwynt lles cymdeithasol. Felly, yr holl bethau hynny—yr economi, yr economi sylfaenol, y dyfodol yr ydym ni'n ei greu ar gyfer ein plant—dyna'r pethau y mae'r Llywodraeth hon yn eu gwneud i sicrhau bod canfyddiadau'r adroddiad hwnnw yn parhau i gael sylw ym mhob agwedd ar ein gwaith llunio polisïau.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd nesaf. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad. Rebecca Evans.
Next is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three sitting weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes unrhyw newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos eistedd nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymhlith papurau'r cyfarfodydd sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Minister, may I ask for a statement from the Minister for health about the results of a study by the European Heart Journal? The study found that more than one in 10 cancer patients die from heart and blood vessel problems rather than from their initial illness. The researcher advised that the increase in the numbers of people surviving cancer means that more attention should be focused on cardiovascular risks. Minister, please could we have a statement from the health Minister about these findings and on what action he will take to ensure that the cancer doctors and cardiologists work closer together to minimise the risk of patients surviving cancer succumbing to heart and circulatory disease in Wales?
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd am ganlyniadau astudiaeth gan yr European Heart Journal? Canfu'r astudiaeth fod mwy nag un o bob 10 claf canser yn marw o broblemau gyda'r galon a'r pibellau gwaed yn hytrach nag o'u salwch cychwynnol. Dywedodd yr ymchwilydd fod y cynnydd yn nifer y bobl sy'n goroesi canser yn golygu y dylid canolbwyntio mwy ar risgiau cardiofasgwlaidd. Gweinidog, a fyddai modd inni gael datganiad gan y Gweinidog iechyd ynglŷn â'r canfyddiadau hyn ac ynghylch pa gamau y bydd ef yn eu cymryd i sicrhau bod y meddygon canser a'r cardiolegwyr yn cydweithio'n agosach i leihau'r risg sydd i gleifion sy'n goroesi canser ildio i glefyd y galon a chylchrediad y gwaed yng Nghymru?
I'd be grateful if Mohammad Asghar would send me a copy of that report in relation to the cardiovascular risks for cancer patients, and I will be sure to ask the health Minister to look at that report if he's not already familiar with it, and to write to you with his thoughts on that report.FootnoteLink
Byddwn i'n ddiolchgar pe bai Mohammad Asghar yn anfon copi ataf o'r adroddiad hwnnw ar y risgiau cardiofasgwlaidd i gleifion canser, a byddaf i'n siŵr o ofyn i'r Gweinidog iechyd ystyried yr adroddiad hwnnw os nad yw eisoes yn gyfarwydd ag ef, ac ysgrifennu atoch chi gyda'i farn ar yr adroddiad hwnnw.FootnoteLink
Mae rhai o fy etholwyr i wedi bod yn fy ngweld i'n ddiweddar i sôn am gynllun cyffrous i greu canolfan amgylcheddol arbennig yn Eryri. Nod y Ganolfan Ryngwladol Adnoddau Daear ydy defnyddio'r ymchwil wyddonol ddiweddaraf i helpu cynulleidfaoedd i ddeall effaith pobl ar y byd a pha gamau y gallwn ni eu cymryd. Ond mae'n ymddangos bod arafwch ymateb eich Llywodraeth chi'n dal pethau'n ôl. Mae yna safle addas wedi'i hadnabod yng Nglynrhonwy ger Llanberis ac mae yna gynllun busnes, rhaglen waith a gwaith dichonoldeb wedi cael eu cwblhau. Mi rydw i wedi ysgrifennu at Ken Skates a hefyd at Lesley Griffiths, ond dwi ddim wedi derbyn ymateb cyn belled. Yr honiad ydy y gall y project ddod ag o leiaf 100 o swyddi i'r ardal. Buaswn i'n ddiolchgar felly tasech chi'n cymryd diddordeb personol yn y mater yma ac yn gofyn i'r ddau Weinidog i gyd-drafod ac i ymateb yn briodol. Mi fyddai'n drueni mawr i ogledd Cymru golli'r cyfle unigryw yma oherwydd diffyg diddordeb gan Lywodraeth Cymru.
Ac yn ail, wrth droi at faes iechyd, yn anffodus mae un arall o feddygfeydd teulu fy etholaeth i yn cau. Ar ôl nifer o flynyddoedd o wasanaeth i unigolion a chleifion Penygroes, mae meddygon Llys Meddyg wedi rhoi rhybudd y byddan nhw yn dod â'u cytundeb efo'r bwrdd iechyd i ddarparu gwasanaethau meddyg teulu i ben ym mis Ebrill 2020. Mae'r bwrdd iechyd yn dweud eu bod nhw'n gweithio'n agos efo'r practis a meddygon teulu lleol eraill i gynllunio sut bydd cleifion yn parhau i gael y gwasanaethau angenrheidiol o'r gwanwyn nesaf ymlaen. Mae yna gynllun ar droed yn Nyffryn Nantlle ar gyfer canolfan iechyd newydd i'r ardal, ac felly hoffwn ofyn i'ch Llywodraeth chi ddod â'r project yma ymlaen yn ddi-oed er lles holl etholwyr Dyffryn Nantlle. Mi fyddai arweiniad gennych chi i gymryd hwn ymlaen yn syth yn gallu diogelu a datblygu gwasanaethau i'r dyfodol.
Some of my constituents have been to see me recently to talk about an exciting proposal to create an environmental centre in Snowdonia. The aim of the International Earth Resources Centre would be to use the latest scientific research to help people understand the effect that they're having on the world and what steps we can take to mitigate. But it appears that there is some slowness in your Government's response which is holding things back. An appropriate site has been identified in Glynrhonwy near Llanberis and a business plan, a work programme and feasibility work have been completed. I have written to Ken Skates and to Lesley Griffiths, but I haven't received a response to date. The claim is that the project could bring at least 100 jobs to the area. I'd be grateful therefore if you could take a personal interest in this issue and could ask the two Ministers to discuss the issue and to respond appropriately. It would be a huge shame for north Wales if it were to miss this unique opportunity because of lack of interest from the Welsh Government.
Secondly, in turning to health, and unfortunately another GP surgery in my constituency is to close. After a number of years of serving individuals and patients in Penygroes, the Llys Meddyg surgery has given notice that they will bring their contract with the health board to provide GP services to an end in April 2020. The health board states that they are working closely with the practice and other local GPs to plan how patients will continue to access the necessary services from next spring onwards. There is a plan in place in the Nantlle Vale for a new health centre for the area, so I would like to ask your Government to bring that project forward immediately for the benefit of all the constituents of the Nantlle Vale. You taking a lead in this area in taking it forward immediately could safeguard and develop services for the future.
Thank you to Siân Gwenllian for bringing forward both of those issues this afternoon. I can certainly give you that commitment that I will liaise with both the Minister for environment and rural affairs and the Minister for economy to ensure that a response is forthcoming on the issue of the international earth—I can't read my writing—on the centre that you've described in your contribution today.
And in terms of the GP surgeries, and the potential for a new facility, I'll ask the health Minister to explore with the health board what the latest is on that, and provide you with the very latest update.FootnoteLink
Diolch i Siân Gwenllian am gyflwyno'r ddau fater hynny y prynhawn yma. Yn sicr, gallaf i roi'r ymrwymiad hwnnw ichi y byddaf i'n cysylltu â Gweinidog yr amgylchedd a materion gwledig a Gweinidog yr economi i sicrhau ymateb ar fater y ddaear ryngwladol—ni allaf ddarllen fy ysgrifen—ar y ganolfan yr ydych chi wedi'i disgrifio yn eich cyfraniad heddiw.
Ac o ran y meddygfeydd teulu, a'r potensial ar gyfer cyfleuster newydd, byddaf i'n gofyn i'r Gweinidog iechyd archwilio gyda'r Bwrdd Iechyd beth yw'r diweddaraf ar hynny, a rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi.FootnoteLink
Given that a press conference was held in Europe this week, at which Professor Guus Berkhout of the Climate Intelligence Foundation gave information on the 700 signatures he has collected from prominent scientists and professionals, including a Nobel Prize winner, where they declare there is no climate emergency, and also that four new scientific indices have recorded that the earth's temperature has actually fallen by 0.47 per cent over the last decade, despite the 2 per cent rise in carbon dioxide, and new revelations that show the world is actually experiencing record levels of snow cover, which includes the fact that snow covering the northern hemisphere is the fifth highest for the last 52 years, would the Government make a statement on whether it will continue to accept this totally erroneous assertion that there is a climate change and global warming crisis, because your pursuit of policies that are accepting of this fact is pushing increasing numbers of people in Wales into fuel poverty?
Cynhaliwyd cynhadledd i'r wasg yn Ewrop yr wythnos hon, lle rhoddodd yr Athro Guus Berkhout o'r Sefydliad Deallusrwydd Hinsawdd wybodaeth am y 700 o lofnodion a gasglodd oddi wrth wyddonwyr a gweithwyr proffesiynol blaenllaw, gan gynnwys enillydd gwobr Nobel. Maent yn datgan nad oes argyfwng hinsawdd, a hefyd bod pedwar o fynegeion gwyddonol newydd wedi cofnodi bod tymheredd y ddaear wedi gostwng 0.47 y cant yn ystod y degawd diwethaf, er gwaethaf y cynnydd o 2 y cant mewn carbon deuocsid, ac mae datgeliadau newydd yn dangos bod gan y byd y lefelau uchaf erioed o orchudd eira, sy'n cynnwys y ffaith mai'r eira sy'n gorchuddio hemisffer y Gogledd yw'r pumed uchaf yn y 52 mlynedd diwethaf. A wnaiff y Llywodraeth ddatganiad ynghylch a fydd yn parhau i dderbyn yr honiad hollol wallus hwn bod yna argyfwng newid hinsawdd a chynhesu byd-eang, oherwydd mae eich ymgais i fynd ar drywydd polisïau sy'n derbyn y ffaith hon yw gwthio niferoedd cynyddol o bobl yng Nghymru i dlodi tanwydd?
Well, just to be clear, Llywydd, this Welsh Government is very clear that there is a climate emergency. Welsh Government is very clear that climate change exists, and we're very much focused on tackling that climate emergency. And the Member will be aware of the low-carbon delivery plan, which sets out a detailed and ambitious programme across Government in terms of what we will seek to do to ensure that Wales becomes a low-carbon nation.
Wel, i egluro, Llywydd, mae'r Llywodraeth hon yng Nghymru yn glir iawn bod yna argyfwng hinsawdd. Mae Llywodraeth Cymru yn glir iawn bod newid yn yr hinsawdd yn bodoli, ac rydym yn canolbwyntio cryn dipyn ar fynd i'r afael â'r argyfwng hinsawdd hwnnw. A bydd yr Aelod yn ymwybodol o'r cynllun cyflawni carbon isel, sy'n nodi rhaglen fanwl ac uchelgeisiol ar draws y Llywodraeth o ran yr hyn y byddwn ni'n ceisio ei wneud i sicrhau bod Cymru yn dod yn wlad carbon isel.
I would like to ask for two Government statements—firstly, on the use of supply agencies to provide supply teachers to schools. This, to me, is a very serious social justice issue. I believe supply teachers are being exploited. I believe that we need to have a public sector solution rather than supply teachers being at the mercy of private supply agencies.
The second statement I'm requesting is on free swimming for those over 65. A large number of my older constituents in the least advantaged parts of Swansea East are now losing out on free swimming. If our aim is towards preventative rather than reactive health action, then free swimming for our elderly living in the poorest of communities is surely very important to keep people active and keep them out of hospitals.
Hoffwn i ofyn am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth—yn gyntaf, ar ddefnyddio asiantaethau cyflenwi i ddarparu athrawon cyflenwi i ysgolion. Mae hyn, i mi, yn fater difrifol iawn o ran cyfiawnder cymdeithasol. Rwy'n credu bod athrawon cyflenwi'n cael eu hecsbloetio. Credaf fod angen inni gael ateb sector cyhoeddus yn hytrach na bod athrawon cyflenwi ar drugaredd asiantaethau cyflenwi preifat.
Mae'r ail ddatganiad yr wyf i'n gofyn amdano yn ymwneud â nofio am ddim i rai dros 65 oed. Mae nifer fawr o'm hetholwyr hŷn yn rhannau lleiaf breintiedig Dwyrain Abertawe bellach yn methu â manteisio ar nofio am ddim. Os mai ein nod yw gweithredu iechyd ataliol yn hytrach nag adweithiol, yna mae nofio am ddim i'n henoed sy'n byw yn y cymunedau tlotaf yn sicr yn bwysig iawn i gadw pobl yn egnïol a'u cadw allan o ysbytai.
Well, there has been a great deal of change in terms of the way in which supply teachers are procured in Wales. So, the new National Procurement Service framework for supply teachers became operational in September of this year for the start of the academic year, and there are 27 agencies on that framework, so schools are now offered a choice of provider. Framework agencies must comply with the terms of the framework agreement, including promoting the minimum pay point, and the NPS is monitoring compliance with the framework, and they will address any issues of non-compliance with any agencies. So, if Mike Hedges has some examples of agencies that are exploiting supply workers, we'd be very keen to have that evidence, and we certainly will work to ensure that that exploitation comes to an end. The framework is designed, really, to ensure that workers' rights are protected, so there'll be the minimum pay rate for qualified supply teachers, abolition of the Swedish derogation and fixed and transparent agency charge rates. So, I think that we've made some really important steps, but if there are agencies that aren't working to the spirit and to the letter of what we've set out, then I need to have that information.
In terms of the free swimming initiative, Mike Hedges will be aware that it was only 6 per cent of the over-60s who were taking up the opportunity for the free swimming initiative, and the independent report suggested that the scheme did need to be amended, to ensure that young people, particularly from poorer backgrounds, were able to take up the opportunity for free swimming.
So, the situation now is that, based on the understanding of the needs of their own communities, local authorities are being asked to focus on supporting young people, and older citizens from more disadvantaged areas, and provide new plans to meet those objectives. And those plans, I can say, are currently being introduced, and we are in a transition period, where users are being encouraged to feed back their views and experiences to the provider via their local swimming pools. Again, I'd be really pleased if Mike Hedges and other Members are able to feed back some of their feedback to Welsh Government in terms of what their constituents are telling them, because that feedback will be used to help local authorities and delivery agents provide a more tailored service in the future. Support will be provided by Sport Wales and Swim Wales, who will, in turn, report back to the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism every six months, for a period of 18 months.
Wel, mae llawer o newid wedi bod o ran y ffordd y mae athrawon cyflenwi yn cael eu caffael yng Nghymru. Daeth fframwaith y Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol newydd ar gyfer athrawon cyflenwi yn weithredol ym mis Medi eleni ar gyfer dechrau'r flwyddyn academaidd. Mae 27 o asiantaethau ar y fframwaith hwnnw, felly mae ysgolion bellach yn cael cynnig dewis o ddarparwr. Mae'n rhaid i asiantaethau fframwaith gydymffurfio â thelerau'r cytundeb fframwaith, gan gynnwys hyrwyddo'r pwynt isafswm cyflog, ac mae'r GCC yn monitro cydymffurfiaeth â'r fframwaith, a byddan nhw'n mynd i'r afael ag unrhyw faterion o ddiffyg cydymffurfio gydag unrhyw asiantaethau. Felly, os oes gan Mike Hedges rai enghreifftiau o asiantaethau sy'n ecsbloetio gweithwyr cyflenwi, byddem yn awyddus iawn i gael y dystiolaeth honno, ac yn sicr, byddwn ni'n gweithio i sicrhau bod yr ecsbloetio hwnnw'n dod i ben. Cynlluniwyd y fframwaith, mewn gwirionedd, i sicrhau bod hawliau gweithwyr yn cael eu diogelu, felly bydd isafswm cyfradd tâl ar gyfer athrawon cyflenwi cymwys, diddymir rhanddirymiad Sweden, a bydd cyfraddau ffi asiantaeth yn sefydlog a thryloyw. Felly, rwy'n credu ein bod ni wedi cymryd rhai camau pwysig iawn, ond os oes asiantaethau yn mynd yn groes i ysbryd a llythyren yr hyn yr ydym ni wedi'i osod allan, yna mae angen imi gael yr wybodaeth honno.
O ran y fenter nofio am ddim, bydd Mike Hedges yn ymwybodol mai dim ond 6 y cant o bobl dros 60 oed oedd yn manteisio ar y cyfle i gael y fenter nofio am ddim, ac awgrymodd yr adroddiad annibynnol fod angen diwygio'r cynllun, er mwyn sicrhau y gall pobl ifanc, yn enwedig o gefndiroedd tlotach, fanteisio ar y cyfle i nofio am ddim.
Felly, y sefyllfa nawr, ar sail y ddealltwriaeth o anghenion eu cymunedau eu hunain, yw bod gofyn i awdurdodau lleol ganolbwyntio ar gefnogi pobl ifanc, a dinasyddion hŷn o ardaloedd mwy difreintiedig, a darparu cynlluniau newydd i gyflawni'r amcanion hynny. Gallaf ddweud bod y cynlluniau hynny'n cael eu cyflwyno ar hyn o bryd, ac rydym yn y cyfnod pontio, lle mae defnyddwyr yn cael eu hannog i gynnig eu barn a'u profiadau i'r darparwr drwy eu pyllau nofio lleol. Unwaith eto, byddwn i'n falch iawn pe bai Mike Hedges ac aelodau eraill yn gallu rhoi adborth yn ôl i Lywodraeth Cymru ar yr hyn y mae eu hetholwyr yn ei ddweud wrthyn nhw, oherwydd bydd yr adborth hwnnw'n cael ei ddefnyddio i helpu awdurdodau lleol ac asiantau i ddarparu gwasanaeth sydd wedi'i deilwra'n well yn y dyfodol. Bydd y cymorth yn cael ei ddarparu gan Chwaraeon Cymru a Nofio Cymru, a fydd, yn eu tro, yn adrodd yn ôl i'r Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth bob chwe mis, am gyfnod o 18 mis.
Organiser, could I seek two statements, please, if possible—one from the Deputy Minister responsible, for the comment that she made back in February 2018 about an environmental impact assessment required for the Barry biomass incinerator. The Deputy Minister and Chief Whip was here to protest on Saturday, and I understand she spoke to the crowd, and said that the biomass boiler—or the incinerator, should I say—will be up and running in a matter of days. Now, this cannot be right that, given that the Deputy Minister said back in February 2018 that she was minded to have an environmental impact assessment; we understand now from Government Ministers that the incinerator is going to start in a matter of days. And yet, we had a statement back in April that the Government was working on breaches of the planning system, they believed, that they were going to talk to the Vale of Glamorgan Council over. And I declare and interest as a Vale councillor. But we cannot continue with this complete open-ended, unanswerable question: are you going to insist on an environmental impact assessment before this incinerator starts, or aren't you? You've had nearly two years now to come up with the answer. It just isn't good enough for the residents of Barry, and it's not good enough for other residents in South Wales Central. So, can we have a statement from the Minister, to clarify the position, rather than this ineptitude, I would say, that is at the heart of the Government decision-making process on this particular matter?
Secondly, could I seek a statement from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs in relation to the new regulations that she's bringing forward in relation to pollution incidents, and the nitrate vulnerable zones that are going to be created after 1 January? We are obviously now on the—virtually, there are only two weeks left of term, and these regulations will pose significant burdens and new responsibilities on agricultural business, and there's still widespread concern over exactly what obligations will have to be met, and in particular around the timings that people will be able to dispose of slurry and farmyard manure onto the land. And given the autumn we've had, it is quite an acute problem at the moment on many farms. So, more information is required from the Government, and I'd be most grateful if there is an indication from you that a statement will be forthcoming before we break for the Christmas recess, given that these regulations are due to start on 1 January.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad, os oes modd—un gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol, am y sylw a wnaeth yn ôl ym mis Chwefror 2018 ynghylch asesiad o'r effaith amgylcheddol a oedd yn ofynnol ar gyfer llosgydd biomas y Barri. Roedd y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip yma i brotestio ddydd Sadwrn, a deallaf ei bod wedi siarad â'r dorf, ac wedi dweud y bydd y boeler biomas—neu'r llosgydd, y dylwn i ei ddweud—ar waith ymhen ychydig ddyddiau. Nawr, ni all hyn fod yn iawn, o gofio i'r Dirprwy Weinidog ddweud yn ôl ym mis Chwefror 2018 ei bod o blaid cael asesiad o'r effaith amgylcheddol; deallwn nawr gan Weinidogion y Llywodraeth fod y llosgydd yn mynd i gychwyn ymhen ychydig ddyddiau. Ac eto, cawsom ddatganiad yn ôl ym mis Ebrill bod y Llywodraeth yn gweithredu ar achosion o fynd yn groes i'r system gynllunio, yn eu barn nhw, a'u bod yn mynd i siarad â Chyngor Bro Morgannwg yn eu cylch. Ac rwy'n datgan a diddordeb fel cynghorydd yn y Fro. Ond ni allwn barhau â'r cwestiwn penagored hwn nad oes modd ei ateb: a ydych chi'n mynd i fynnu asesiad o'r effaith amgylcheddol cyn i'r llosgydd hwn gychwyn, ai peidio? Rydych chi wedi cael bron dwy flynedd bellach i feddwl am yr ateb. Nid yw'n ddigon da i drigolion y Barri, ac nid yw'n ddigon da i drigolion eraill yng Nghanol De Cymru. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog i egluro'r sefyllfa, yn hytrach na'r anallu hwn, yn fy marn i, sydd wrth wraidd proses gwneud penderfyniadau'r Llywodraeth ar y mater penodol hwn?
Yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ynghylch y rheoliadau newydd y mae'n eu cyflwyno o ran digwyddiadau llygru, a'r parthau perygl nitradau a gaiff eu creu ar ôl 1 Ionawr? Mae'n amlwg ein bod ni bellach yno—bron â bod, dim ond pythefnos sydd ar ôl o'r tymor, a bydd y rheoliadau hyn yn achosi beichiau sylweddol a chyfrifoldebau newydd ar fusnesau amaethyddol, ac mae pryder cyffredinol o hyd ynghylch pa rwymedigaethau yn union y bydd yn rhaid eu bodloni, ac yn benodol o ran yr amseru ar gyfer cael gwared ar slyri a thail buarth ar y tir. Ac o ystyried yr hydref a gawsom, mae'n broblem eithaf difrifol ar hyn o bryd ar lawer o ffermydd. Felly, mae angen mwy o wybodaeth oddi wrth y Llywodraeth, a byddwn yn ddiolchgar iawn pe gallech ddweud y bydd datganiad yn cael ei gyhoeddi cyn inni dorri ar gyfer toriad y Nadolig, o gofio bod y rheoliadau hyn i fod i ddechrau ar 1 Ionawr.
So, in relation to the Barry biomass plant, the Member will be aware that, back in May, we announced our intention to consult on an environmental statement that the developer was offering to prepare. The developer has now provided an environmental statement, and we've just appointed WSP to undertake independent scrutiny of the materials submitted. If the environmental statement is found to be adequate, WSP will undertake public consultation after the general election. And WSP have a team that has both an in-depth knowledge of the UK power industry and the Welsh planning system, and has extensive experience reviewing and producing environmental statements for energy projects. And their experience will add welcome support to the Welsh Minister's consideration of the case.
In terms of the very latest situation, I'm aware that Natural Resources Wales has been monitoring compliance with the conditions of the company's environmental permit throughout the testing phase. And should any permit breaches come to their attention, then they would obviously take appropriate action, in line with their enforcement and prosecution policy. That, as I understand it, is the very latest in relation to the Barry biomass plant.
On the second issue, of the agricultural pollution regulations, I know that there are still discussions under way between the Minister and various interested parties, including those who are members of the Wales land management forum sub-group on agricultural pollution. I know that they are being asked for their views on the possible transitional periods, including those with potential closed periods for fertilizer applications. I also know that the Ministers have responses on this issue from both farming unions, and they'll be considered in the final regulatory impact assessment, alongside the other responses received. But, obviously, the Minister is here this afternoon, and she's heard your concerns and your requests for the update.
Felly, o ran safle biomas y Barri, bydd yr Aelod yn ymwybodol ein bod ni, yn ôl ym mis Mai, wedi cyhoeddi ein bwriad i ymgynghori ar ddatganiad amgylcheddol yr oedd y datblygwr yn cynnig ei baratoi. Mae'r datblygwr wedi darparu datganiad amgylcheddol erbyn hyn, ac rydym newydd benodi WSP i ymgymryd â gwaith craffu annibynnol ar y deunyddiau a gyflwynwyd. Os gwelir bod y datganiad amgylcheddol yn ddigonol, bydd WSP yn cynnal ymgynghoriad cyhoeddus ar ôl yr etholiad cyffredinol. Mae gan WSP dîm sydd â gwybodaeth fanwl am ddiwydiant pŵer y DU a system gynllunio Cymru, ac mae ganddo brofiad helaeth o adolygu a chynhyrchu datganiadau amgylcheddol ar gyfer prosiectau ynni. A bydd eu profiad yn ychwanegu cefnogaeth a groesewir at ystyriaeth Gweinidog Cymru o'r achos.
O ran y sefyllfa ddiweddaraf, rwy'n ymwybodol bod Cyfoeth Naturiol Cymru wedi bod yn monitro cydymffurfiaeth ag amodau trwydded amgylcheddol y cwmni drwy gydol y cyfnod profi. Ac os daw unrhyw achos o dorri trwydded i'w sylw, yna bydden nhw'n amlwg yn cymryd camau priodol, yn unol â'u polisi gorfodi ac erlyn. Dyna, yn ôl a ddeallaf i, yw'r diweddaraf o ran safle biomas y Barri.
Ynghylch yr ail fater, sef y rheoliadau ar lygredd amaethyddol, gwn fod trafodaethau'n dal i fod ar y gweill rhwng y Gweinidog a gwahanol grwpiau sydd â diddordeb, gan gynnwys y rhai sy'n aelodau o is-grŵp fforwm rheoli tir Cymru ar lygredd amaethyddol. Gwn y gofynnir iddyn nhw am eu barn am y cyfnodau pontio posib, gan gynnwys y rhai sydd â chyfnodau gwaharddedig posib ar gyfer gwasgaru gwrtaith. Gwn hefyd fod y Gweinidogion wedi cael ymatebion ar y mater hwn gan y ddau undeb ffermio, a byddant yn cael eu hystyried yn yr asesiad effaith rheoleiddiol terfynol, ynghyd â'r ymatebion eraill a ddaeth i law. Ond, yn amlwg, mae'r Gweinidog yma y prynhawn yma, ac mae hi wedi clywed eich pryderon a'ch ceisiadau am y diweddariad.
Mi hoffwn i gyfeirio at ddau achos gwahanol. Efo'r cyntaf, mae o'n ymwneud â cheir trydan, dwi'n rhoi dewis i'r Llywodraeth ymateb mewn dwy ffordd—un ai drwy roi datganiad i ni, neu drwy ateb yn ysgrifenedig. Mi hoffwn i ymateb mewn datganiad i'r cwestiynau canlynol: faint o bwyntiau gwefru ceir trydan sydd i'w cael mewn safleoedd sy'n cael eu rheoli gan Gyfoeth Naturiol Cymru? Pa wybodaeth sydd ar gael am ddibynadwyedd pwyntiau gwefru ceir trydan ar safleoedd Cyfoeth Naturiol Cymru? Faint o bwyntiau gwefru ceir trydan sydd wedi'u gosod ar safleoedd sy'n cael eu rheoli gan Gyfoeth Naturiol Cymru? A phryd mae disgwyl i bwyntiau gwefru ym mharc coedwig Coed y Brenin fod yn weithredol eto? Felly, datganiad ar hynny neu, o bosib, ateb i'r cwestiynau ysgrifenedig yna wnes i anfon at y Llywodraeth ar 7 Awst a dwi dal ddim wedi cael ateb iddyn nhw—naill ffordd neu'r llall dwi'n hapus.
Mae'r ail bwynt dwi eisiau ei godi ynglŷn â chyllid i Gyngor ar Bopeth.
I would like to make reference to two different cases. The first relates to electric cars, and I give the Government a choice to respond in one of two ways—either by giving us a statement, or by providing a written response. I would like a response to the following statements: how many charging points for electric vehicles are available on sites managed by Natural Resources Wales? What information is available for the reliability of electric vehicle charging points on NRW sites? How many electric vehicle charging points have been set on sites managed by NRW? And when are charging points at Coed y Brenin Forest Park likely to become available again? So, a statement on that, or a response to those written questions that I sent to the Government on 7 August and still haven’t received a response to—either way I’d be happy.
The second point that I wanted to raise is on funding for Citizens Advice.
Recent changes to the way Citizens Advice is being funded is going to be leaving some of the most vulnerable people in my constituency even more vulnerable and unable to access help when they most need it. So, can I ask for a statement from Government on how it intends to deal with this lack of capacity now to deal with issues that are of importance to my constituents?
Just to give you an idea, we currently in citizens advice bureaux on Ynys Môn have five and a half full-time equivalents working with constituents: one and a half debt caseworkers, two welfare benefits specialists, and two generalist specialists. From January next year, there'll be 1.6 for everything else other than debt, with a 0.7 full-time equivalent working and dealing with all my constituents' needs to do with debt. It is impossible for CAB to give the kind of advice and service that they have been giving to my constituents. On many of these cases they work with my office as an Assembly Member, because we work very, very closely. I would like a statement on how on earth they're meant to cope with that situation, and how Government would give a consideration to the possibility of moving to a situation whereby numbers might vary from one county or one area to another, but that there is at least one full-time equivalent person to deal with issues, such as debt, because nothing else will suffice, especially when the service has been so good from CAB in recent years.
Mae newidiadau diweddar i'r ffordd y mae'r Cyngor ar Bopeth yn cael ei ariannu yn mynd i adael rhai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn fy etholaeth i yn fwy agored byth i niwed a byddant yn methu cael gafael ar gymorth pan fydd ei angen arnyn nhw fwyaf. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ynghylch sut y mae'n bwriadu ymdrin â'r diffyg gallu hwn nawr i fynd i'r afael â materion sydd o bwys i'm hetholwyr?
Er mwyn rhoi syniad ichi, ar hyn o bryd mewn canolfannau cyngor ar bopeth ar Ynys Môn mae gennym bump a hanner o weithwyr cyfwerth ag amser llawn yn gweithio gydag etholwyr: mae un a hanner o weithwyr achos dyled, dau arbenigwr budd-daliadau lles, a dau arbenigwr cyffredinol. O fis Ionawr y flwyddyn nesaf, bydd 1.6 ar gyfer popeth arall heblaw am ddyled, gyda 0.7 o weithwyr cyfwerth ag amser llawn yn gweithio ac yn ymdrin â holl anghenion fy etholwyr sy'n ymwneud â dyled. Mae'n amhosibl i Cyngor ar Bopeth roi'r math o gyngor a gwasanaeth y maen nhw eisoes wedi bod yn eu rhoi i fy etholwyr. Ar lawer o'r achosion hyn, maen nhw'n gweithio gyda fy swyddfa i fel Aelod Cynulliad, oherwydd ein bod yn cydweithio'n agos iawn. Hoffwn i gael datganiad ynghylch sut ar y ddaear y maen nhw i fod ymdopi â'r sefyllfa honno, a sut y byddai'r Llywodraeth yn rhoi ystyriaeth i'r posibilrwydd o symud tuag at sefyllfa, er y gallai'r niferoedd amrywio o un sir neu un ardal i'r llall, o gael o leiaf un person sy'n cyfateb i amser llawn i ymdrin â materion fel dyled, oherwydd ni fydd unrhyw beth arall yn ddigonol, yn enwedig pan fo'r gwasanaeth gan Gynor ar Bopeth wedi bod cystal yn ystod y blynyddoedd diwethaf.
On the first issue, in terms of the written questions that you submitted to Welsh Government on electrical vehicle charging points, I will certainly make sure that you receive a response to those questions.
And on the second issue, I share your admiration completely for the work that Citizens Advice does and the way in which they work with Assembly Members' offices to ensure that people get the support that they need when facing debt and other issues. And I think that we are seeing increased demand, for obvious reasons, because of the impact of austerity, and that's one of the reasons why my colleague the Deputy Minister and Chief Whip recently announced a new £8 million grant funding scheme for advice services here in Wales, and the grants will be awarded through the new single advice fund. I'm confident that that will give us a strategically planned and collaborative approach to advice services, helping to meet that increased demand across Wales. But I know that if you were to write to the Deputy Minister and Chief Whip with your particular experiences within your constituency, she'd be able to consider that as we move forward with our approach to advice services.
O ran y mater cyntaf, y cwestiynau ysgrifenedig a gyflwynwyd gennych i Lywodraeth Cymru ynghylch pwyntiau gwefru cerbydau trydan, byddaf i'n siŵr o sicrhau eich bod yn cael ymateb i'r cwestiynau hynny.
Ac ar yr ail fater, rwy'n rhannu eich edmygedd yn llwyr o'r gwaith y mae Cyngor ar Bopeth yn ei wneud a'r ffordd y mae'n gweithio gyda swyddfeydd Aelodau'r Cynulliad i sicrhau bod pobl yn cael y cymorth sydd ei angen wrth wynebu dyled a materion eraill. Ac rwy'n credu ein bod yn gweld mwy o alw, am resymau amlwg, oherwydd effaith cyni, a dyna un o'r rhesymau y cyhoeddodd fy nghyd-Weinidog, y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, yn ddiweddar gynllun cyllid grant newydd o £8 miliwn ar gyfer gwasanaethau cynghori yma yng Nghymru, a bydd y grantiau'n cael eu dyfarnu drwy'r gronfa gynghori sengl newydd. Rwy'n hyderus y bydd hynny'n rhoi dull o ymdrin â gwasanaethau cynghori a gynlluniwyd yn strategol ac mewn modd cydweithredol inni a fydd yn helpu i ddiwallu'r galw cynyddol hwnnw ledled Cymru. Ond rwy'n gwybod pe byddech chi'n ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip am y profiadau penodol yn eich etholaeth chi, y byddai hi'n gallu ystyried hynny wrth inni symud ymlaen gyda'n dull o ymdrin â gwasanaethau cynghori.
And can I ask for two statements or debates—one of them on that topic, actually, of debt advice and the very positive and crucial role played by debt advisers in many organisations—CABx, StepChange Debt Charity, Christians Against Poverty and many others? Last week, at an event organised by Hefin David, StepChange's 'Wales in the Red' report showed that, in Wales, single parents are significantly over-represented amongst their clients; that the biggest cause of going into debt in Wales is income shocks, and we often find families who are just one event away from being cast into debt; over half of new clients in Wales are behind on at least one household bill after receiving debt advice, after receiving counselling—that's how critical the financial pressures are; and, based on general polling, there's an estimate now that around 8 per cent of adults living in Wales are facing severe debt problems, compared to around 6 per cent of the UK adult population—that's around 193,000 people in Wales in severe problem debt.
On the plus side, it would allow us to debate the fact that short-term, high-cost credit as a proportion of clients in Wales with those short-term, high-cost debt loans has substantially fallen over the last five years, from 17 per cent of clients in 2014 to just one in 10now. And that, I have to say, is not least in thanks to regulatory interventions by the Financial Conduct Authority and the withdrawal of some of these rip-off high-cost credit firms—these sharks—from the market, both of which have been subject to major campaigns supported by Labour and other colleagues in Westminster and here. So, a debate would allow us to further explore what more we could do in Wales by further supporting those debt advice organisations and also supporting responsible lending through organisations like credit unions within Wales.
Could we also have a statement or a debate on the Wales union learning fund, described by the president of the Wales TUC, Ruth Brady, last week as a shining example of union partnership with Welsh Government? It was a moving birthday celebration under the banner '20 years, 20 stories' in the Pierhead, which I was pleased to attend. People have seen their lives transformed—like Mark Church, who spoke eloquently at the event. In his forties, he decided to seek help for problems with reading. He took a WULF-funded essential skills course, which he described as being like being let out of a cage, and he spoke about how the experience left him with greater confidence and a host of new skills, which he uses at the office and at home, including helping his daughter with her homework for the first time. For those people who criticise the union learning fund at a UK level, but also here in Wales, they should see the evidence before them of how it's transformed people's lives. So, it would be great to have a statement or an opportunity to debate the way in which that has made a transformative impact on people's lives.
A gaf i ofyn am ddau ddatganiad neu ddadl—un ohonynt ar y pwnc hwnnw, fel mae'n digwydd, o gyngor ar ddyledion a'r swyddogaeth hynod gadarnhaol ac allweddol y mae cynghorwyr dyled yn ei chwarae mewn llawer o sefydliadau—canolfannau Cyngor ar Bopeth, elusen dyled StepChange, Christians Against Poverty a llawer o rai eraill? Yr wythnos diwethaf, mewn digwyddiad a drefnwyd gan Hefin David, dangosodd adroddiad StepChange 'Wales in the Red' fod rhieni sengl yng Nghymru yn cael eu gorgynrychioli'n sylweddol ymhlith eu cleientiaid; yr achos mwyaf o fynd i ddyled yng Nghymru yw ergydion incwm, ac yn aml mae yna deuluoedd nad ydyn nhw ond un digwyddiad i ffwrdd o gael eu taflu i ddyled; mae dros hanner y cleientiaid newydd yng Nghymru ar ei hôl hi gydag o leiaf un bil yn y cartref ar ôl cael cyngor ar ddyledion, ar ôl cael cwnsela—dyna pa mor allweddol yw'r pwysau ariannol; ac, yn seiliedig ar bolau cyffredinol, amcangyfrifir bellach fod tua 8 y cant o'r oedolion sy'n byw yng Nghymru yn wynebu problemau dyled difrifol, o'i gymharu ag oddeutu 6 y cant o boblogaeth oedolion y DU—mae tua 193,000 o bobl yng Nghymru mewn dyled, sy'n broblem ddifrifol.
Ar y llaw arall, byddai'n caniatáu inni drafod y ffaith bod credyd tymor byr, cost uchel fel cyfran o'r cleientiaid yng Nghymru â'r benthyciadau dyled tymor byr, cost uchel hynny wedi gostwng yn sylweddol yn ystod y pum mlynedd diwethaf, o 17 y cant o'r cleientiaid yn 2014 i ddim ond un o bob 10 bellach. Ac mae hynny, mae'n rhaid imi ddweud, diolch yn anad dim i ymyriadau rheoliadol gan yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol a thynnu'n ôl rai o'r cwmnïau credyd cost uchel hyn—y siarcod hyn—o'r farchnad, y bu'r ddau ohonyn nhw yn destun ymgyrchoedd mawr gyda chefnogaeth Llafur a chydweithwyr eraill yn San Steffan ac yma. Felly, byddai dadl yn caniatáu inni ymchwilio ymhellach i weld beth yn fwy y gallem ni ei wneud yng Nghymru drwy gefnogi ymhellach y sefydliadau hynny sy'n rhoi cyngor ar ddyledion a hefyd gefnogi benthyca cyfrifol drwy sefydliadau megis undebau credyd yng Nghymru.
A gawn ni hefyd ddatganiad neu ddadl am gronfa ddysgu undebau Cymru, a ddisgrifiwyd gan Lywydd TUC Cymru, Ruth Brady, yr wythnos diwethaf fel enghraifft ddisglair o bartneriaeth undeb gyda Llywodraeth Cymru? Roedd yn ddathliad pen-blwydd angerddol dan faner '20 mlynedd, 20 stori ' yn y Pierhead, ac roedd yn bleser gennyf fod yn bresennol yno. Mae pobl wedi gweld trawsnewid yn eu bywydau—megis Mark Church, a siaradodd yn huawdl yn y digwyddiad. Yn ei bedwardegau, penderfynodd ofyn am gymorth ar gyfer problemau gyda darllen. Dilynodd gwrs sgiliau hanfodol a ariennir gan Gronfa Ddysgu Undebau Cymru a gafodd ei ddisgrifio ganddo ef fel cael ei ollwng o gawell, a soniodd am y modd y rhoddodd y profiad mwy o hyder a llu o sgiliau newydd iddo, y mae'n eu defnyddio yn y swyddfa ac yn y cartref , gan gynnwys helpu ei ferch gyda'i gwaith cartref am y tro cyntaf. I'r bobl hynny sy'n beirniadu cronfa ddysgu'r undebau ar lefel y Deyrnas Unedig, ond hefyd yma yng Nghymru, dylen nhw weld y dystiolaeth sydd o'u blaenau ynglŷn â sut y mae'n trawsnewid bywydau pobl. Felly, byddai'n wych cael datganiad neu gyfle i drafod y ffordd y mae hynny wedi cael effaith drawsnewidiol ar fywydau pobl.
Huw Irranca-Davies reminds us that there is a wide range of organisations that are available to individuals who are experiencing debt problems. He mentioned StepChange and Christians Against Poverty, and we're very fortunate to have such a vibrant community of people who are seeking to ensure that people have access to the right support and advice when they need it. And I'll make sure that the Deputy Minister and Chief Whip are aware of the request for a statement to explore the importance of that particular sector and also, of course, the credit unions, which provide access to affordable credit and offer a fairer and more ethical alternative to exploitative high-cost credit, which many people find themselves seeking or feeling that they have to seek to access. And, in support of the work of credit unions, Welsh Government is providing £544,000 to credit unions this financial year, and I think that that is money well invested.
Huw Irranca-Davies, again, is right to say that people have seen their lives transformed by the Wales union learning fund. Since its inception around 20 years ago, over 200 Wales union learning fund projects have been supported, helping thousands of learners, and around 1,000 union learning representatives in Wales have helped to provide access to learning to 7,088 people in the last financial year alone. And those workplace learning teams have also, obviously, contributed greatly to the effective delivery of those projects and have done so through very much their grass-roots level knowledge and support. So, I think that any opportunity to celebrate that would be certainly a positive thing.
Mae Huw Irranca-Davies yn ein hatgoffa bod amrywiaeth eang o sefydliadau ar gael i unigolion sy'n wynebu problemau dyled. Soniodd am StepChange a Christians against Poverty ac rydym yn ffodus iawn bod gennym gymuned mor fywiog o bobl sy'n ceisio sicrhau bod modd i bobl yn gael y cymorth a'r cyngor cywir pan fydd arnyn nhw ei angen. A byddaf i'n sicrhau bod y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip yn ymwybodol o'r cais am ddatganiad i archwilio pwysigrwydd y sector penodol hwnnw a hefyd, wrth gwrs, yr undebau credyd, sy'n darparu cyfle i fanteisio ar gredyd fforddiadwy ac yn cynnig dewis tecach a mwy moesegol na chredyd cost uchel, y mae llawer o bobl yn ei geisio neu'n teimlo bod yn rhaid iddyn nhw ei geisio. Ac, i gefnogi gwaith yr undebau credyd, mae Llywodraeth Cymru yn darparu £544,000 i'r undebau credyd yn y flwyddyn ariannol hon, a chredaf fod yr arian hwnnw wedi'i fuddsoddi'n dda.
Mae Huw Irranca-Davies, eto, yn iawn i ddweud bod pobl wedi gweld eu bywydau'n cael eu trawsnewid gan gronfa ddysgu undebau Cymru. Ers ei sefydlu tua 20 mlynedd yn ôl, cefnogwyd dros 200 o brosiectau cronfa ddysgu undebau Cymru, gan helpu miloedd o ddysgwyr. Mae tua 1,000 o gynrychiolwyr dysgu'r undebau yng Nghymru wedi helpu i ddarparu cyfle dysgu i 7,088 o bobl yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf yn unig. Ac mae'r timau dysgu yn y gweithle hynny hefyd, yn amlwg, wedi cyfrannu'n fawr at gyflawni'r prosiectau hynny'n effeithiol ac wedi gwneud hynny yn anad dim drwy eu gwybodaeth a'u cefnogaeth ar lefel lawr gwlad. Felly, credaf y byddai unrhyw gyfle i ddathlu hynny'n sicr yn rhywbeth cadarnhaol.
Two issues, if I may, Trefnydd. First of all—well, the first issue, actually, that I was going to raise with you has already been very eloquently raised by Mike Hedges, with regard to the free swimming initiative and the changes made to that. And I hear what you say about a small minority—I think 6 per cent, you said, was the uptake of that. So, nothing's perfect, and I know that the independent review suggested it wasn't fit for purpose, but, like Mike Hedges, I've got constituents, older constituents, who have been concerned about it. So, given that the decision has been taken by the Welsh Government to finish with that scheme, I wonder if they could be reassured with what alternative might be forthcoming or in what other ways older people can be encouraged to take up a benefit such as swimming or maybe other activities. I think that that would be appreciated, because there are concerns out there.
Secondly, the Welsh Government has recently announced 66 active travel projects from the Wales infrastructure investment plan. I've just been looking through the projects now, the allocation for 2019-20, and I see that there are two projects in Monmouthshire: Abergavenny town centre active travel improvement phase 3—quite a mouthful—which is being funded to the tune of £300,000; and also there's £50,000 available for a multi-modal Chepstow traffic study. Can I welcome both of these? I think it's good to see that, after years of talking about active travel—and I remember when the Minister came to the previous Enterprise and Business Committee and gave evidence supporting the creation of the active travel Bill—it's good to see that we're getting some development now of actual projects on the ground, which is what it was all about in those early days. So, I've mentioned those two projects; obviously, other AMs will be interested in projects in their constituencies. I wonder if the Minister could bring forward a statement to this Chamber as soon as possible so that we can discuss these issues more fully.
Dau fater, os caf i, Trefnydd. Yn gyntaf oll—wel, mae'r mater cyntaf yr oeddwn i eisiau ei godi gyda chi eisoes wedi cael ei godi'n huawdl iawn gan Mike Hedges, ynglŷn â'r fenter nofio am ddim a'r newidiadau a wnaed i hynny. Rwy'n clywed yr hyn a ddywedwch am leiafrif bach—6 y cant, rwy'n credu ichi ddweud, a oedd yn manteisio ar hynny. Felly, nid oes dim yn berffaith, ac rwy'n gwybod bod yr adolygiad annibynnol wedi awgrymu nad oedd yn addas i'r diben, ond, fel Mike Hedges, mae gen i etholwyr, etholwyr hŷn, sydd wedi bod yn poeni am hyn. Felly, o ystyried bod y penderfyniad wedi'i wneud gan Lywodraeth Cymru i ddod â'r cynllun hwnnw i ben, tybed a ellid tawelu eu meddwl ynghylch pa ddewis arall a allai fod ganddynt neu ym mha ffyrdd eraill y gellir annog pobl hŷn i fanteisio ar fudd fel nofio neu efallai weithgareddau eraill. Rwy'n credu y byddai hynny'n cael ei werthfawrogi, oherwydd mae pryderon yn cael eu mynegi.
Yn ail, mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi 66 o brosiectau teithio llesol yn ddiweddar o'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru. Rydw i newydd fod yn edrych drwy'r prosiectau nawr, y dyraniad ar gyfer 2019-20, a gwelaf fod dau brosiect yn sir Fynwy: gwelliant teithio llesol cam 3 yng nghanol tref y Fenni—tipyn o lond ceg— sy'n cael ei gyllido gan £300,000; a hefyd mae £50,000 ar gael ar gyfer astudiaeth traffig amlfoddol o Gas-gwent. A gaf i groesawu'r ddau hyn? Credaf ei bod yn dda gweld, ar ôl blynyddoedd o siarad am deithio llesol—a chofiaf pan ddaeth y Gweinidog i'r Pwyllgor Menter a Busnes blaenorol a rhoi tystiolaeth o blaid creu'r Bil teithio llesol—mae'n dda gweld ein bod yn cael rhywfaint o brosiectau gwirioneddol ar lawr gwlad yn datblygu nawr, sef yr hyn oedd yn fwriad yn y dyddiau cynnar hynny. Felly, rwyf wedi sôn am y ddau brosiect hynny; yn amlwg, bydd gan ACau eraill ddiddordeb mewn prosiectau yn eu hetholaethau nhw. Tybed a wnaiff y Gweinidog gyflwyno datganiad i'r Siambr hon cyn gynted ag y bo modd er mwyn inni allu trafod y materion hyn yn llawnach.
Okay. So, thank you for raising again the issue of free swimming, which was raised by Mike Hedges. In my response to him, I was able to say that we're in a transitional period at the moment, where users are being encouraged to feed back their experience. So, if you were to capture the experiences of your constituents and share them with the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, that would be very helpful indeed.
I'm grateful for your enthusiasm for the work that we're undertaking now in terms of improving our active travel offer for people in Wales. I think it is a really exciting part of the journey that we're on, in terms of active travel. We are starting to make some real progress in this area, and I know the Deputy Minister has heard your request for a statement, and I know he's always enthusiastic to share the latest information about the projects that we've been able to support.
Iawn. Diolch am godi'r mater o nofio am ddim eto, a godwyd gan Mike Hedges. Yn fy ymateb iddo ef, roeddwn i'n gallu dweud ein bod ni mewn cyfnod pontio ar hyn o bryd, lle mae defnyddwyr yn cael eu hannog i roi gwybod am eu profiad. Felly, petaech chi'n casglu profiadau eich etholwyr chi a'u rhannu â'r Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, byddai hynny'n ddefnyddiol iawn.
Rwy'n ddiolchgar am eich brwdfrydedd dros y gwaith yr ydym ni'n ei wneud nawr i wella ein cynnig teithio llesol i bobl yng Nghymru. Rwy'n credu ei fod yn rhan gyffrous iawn o'r llwybr yr ydym ni arno, o ran teithio llesol. Rydym yn dechrau gwneud cynnydd gwirioneddol yn y maes hwn, a gwn fod y Dirprwy Weinidog wedi clywed eich cais chi am ddatganiad, a gwn ei fod bob amser yn frwdfrydig i rannu'r wybodaeth ddiweddaraf am y prosiectau yr ydym ni wedi gallu eu cefnogi.
Three things. One is: can I just follow up on the points raised by Mike Hedges and Nick Ramsay on free swimming? Because, like them, I've had correspondence from older people who've been affected by the changes in the timetable in our local swimming pools, but I've had absolutely no correspondence whatsoever from any families of children, or indeed from children, who are affected by the reconfiguration of this service, which tells me that they were probably, in the main, unaware that this service existed, which is what has been worrying me for some time. So, what I want to see, in due course, is a report that demonstrates that the more-targeted approach on communities that can't afford to do this free swimming is actually working, so that we are seeing an increased uptake by the people who really most need this service. Anyway—so, I'll leave that with you.
Secondly, I just wanted to highlight a report launched in the Pierhead today on infrastructure supporting healthy and active lives by the Civil Engineering Contractors Association, which is the outcome of the deliberations of a conference with other engineers. The ambition that they have for integrated infrastructure planning to promote active lifestyles and create active social, healthy places is really good, because without excellence in engineering it is extremely difficult for us to achieve the ambitious targets that we have. So, I just wanted to point that out to all Members, including the Government, particularly as you're in charge of procurement, as they, I'm sure, have a lot to contribute.
Thirdly, I wonder if I can just ask for a statement from the health Minister—an update on the 'Healthy Weight: Healthy Wales' strategy—to confirm whether or not he intends to include, as a matter of priority, (a) restrictions on price promotions on high-fat, high-sugar, high-salt foods, and (b) a restriction on hot food takeaways near schools.
Tri pheth. Un yw: a allaf i fynd ar drywydd y pwyntiau a godwyd gan Mike Hedges a Nick Ramsay ar nofio am ddim? Oherwydd, fel nhw, rwyf i hefyd wedi cael gohebiaeth gan bobl hŷn yr effeithiwyd arnynt gan y newidiadau i'r amserlen yn ein pyllau nofio lleol, ond nid wyf wedi cael unrhyw ohebiaeth o gwbl gan unrhyw deuluoedd â phlant, nac yn wir gan blant yr effeithiwyd arnynt gan ad-drefnu'r gwasanaeth hwn. Mae hyn yn awgrymu i mi nad ydyn nhw, fwy na thebyg, yn ymwybodol fod y gwasanaeth hwn yn bodoli, sef yr hyn sydd wedi peri pryder i mi ers tro. Felly, yr hyn yr wyf i eisiau ei weld, maes o law, yw adroddiad sy'n dangos bod y dull sydd wedi'i dargedu'n fwy ar gymunedau na allant fforddio nofio am ddim yn gweithio mewn gwirionedd, fel ein bod yn gweld cynnydd yn nifer y bobl sydd â'r angen mwyaf am y gwasanaeth hwn yn manteisio arno. Beth bynnag—byddaf i'n gadael hynny gyda chi.
Yn ail, roeddwn am dynnu sylw at adroddiad a lansiwyd yn y Pierhead heddiw ar seilwaith sy'n cefnogi bywydau iach a gweithgar gan Gymdeithas y Contractwyr Peirianneg Sifil, sef canlyniad trafodaethau cynhadledd gyda pheirianwyr eraill. Mae eu huchelgais i gynllunio seilwaith integredig i hyrwyddo ffyrdd egnïol o fyw a chreu lleoedd cymdeithasol, iach ac egnïol yn dda iawn, oherwydd heb ragoriaeth mewn peirianneg mae'n anodd iawn inni gyrraedd y targedau uchelgeisiol sydd gennym ni. Felly, roeddwn i eisiau dweud hynny wrth yr holl Aelodau, gan gynnwys y Llywodraeth, yn enwedig gan mai chi sy'n gyfrifol am gaffael, gan fod ganddyn nhw, rwy'n siŵr, lawer i'w gyfrannu.
Yn drydydd, tybed a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd—diweddariad ar y strategaeth 'Pwysau Iach: Cymru Iach'—i gadarnhau a yw'n bwriadu cynnwys, fel mater o flaenoriaeth, (a) cyfyngiadau ar hyrwyddiadau pris ar fwydydd sy'n cynnwys llawer o fraster, siwgr a halen, a (b) cyfyngiad ar siopau cludfwyd poeth ger ysgolion.
Okay, so, again, on the issue of free swimming, I would invite you to share the experiences of your constituents with Dafydd Elis-Thomas. As I've mentioned, he will be receiving six-monthly reports in terms of the transition to the new offer and how that's impacting on those target groups.
The infrastructure report, the integrated infrastructure planning and healthy lives report—I'd be really keen if you could share a copy of that with me. I was unable to attend today, but I am very keen to see that report, especially as we start to consider the next iteration of the Wales infrastructure investment plan, for example, and ensuring that our infrastructure offer is done in a way that takes into account the impact across Government—so, thinking of skills, for example, but also thinking of our wider ambitions in terms of 'A Healthier Wales' and so on.
Insofar as the 'A Healthier Wales' strategy goes, I can confirm that to take forward delivery of a series of two-yearly delivery plans there will be work launched by the Minister on 6 February, and that will set out our early commitments and next steps. A key action of the strategy will be the establishment of the national implementation board, which will oversee the actions for each delivery plan and provide leadership and governance to drive forward the change we need to see across a range of settings, including environments and behaviours. That will meet for the first time on 13 January and is being chaired by the Minister himself, because he's taken a very strong personal interest in this agenda.
Through the delivery plan, a consultation will be held next year to consider a package of legislation in the food environment, and that will include price promotions, energy drinks and calorie labelling, as well planning and licensing around schools. We'll be working with that national implementation board to develop the approach.
Iawn, felly, unwaith eto, ar fater nofio am ddim, byddwn i'n eich gwahodd i rannu profiadau eich etholwyr chi gyda Dafydd Elis-Thomas. Fel y soniais, bydd ef yn cael adroddiadau bob chwe mis ar y pontio i'r cynnig newydd a sut mae hynny'n effeithio ar y grwpiau targed.
Yr adroddiad seilwaith, yr adroddiad ar gynllunio seilwaith integredig a bywydau iach— byddwn i'n awyddus iawn pe gallech chi rannu copi ohono gyda mi. Nid oeddwn yn gallu bod yn bresennol heddiw, ond rwyf yn awyddus iawn i weld yr adroddiad, yn enwedig wrth inni ddechrau ystyried fersiwn nesaf y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, er enghraifft, a sicrhau bod ein cynnig seilwaith yn cael ei wneud mewn ffordd sy'n ystyried yr effaith ledled y Llywodraeth—gan feddwl am sgiliau, er enghraifft, ond hefyd gan ystyried ein huchelgeisiau ehangach o ran 'Cymru Iachach' ac yn y blaen.
Cyn belled ag y mae strategaeth 'Cymru Iachach' yn mynd, gallaf gadarnhau y bydd y Gweinidog yn lansio gwaith ar 6 Chwefror i fwrw ymlaen â chyflwyno cyfres o gynlluniau cyflawni bob dwy flynedd, a fydd yn amlinellu ein hymrwymiadau cynnar a'r camau nesaf. Un o gamau allweddol y strategaeth fydd sefydlu'r bwrdd gweithredu cenedlaethol, a fydd yn goruchwylio'r camau gweithredu ar gyfer pob cynllun cyflawni ac yn darparu arweinyddiaeth a threfn lywodraethol i symud ymlaen y newid sydd angen ei weld ar draws amrywiaeth o leoliadau, gan gynnwys amgylcheddau ac ymddygiad. Bydd hwnnw'n cyfarfod am y tro cyntaf ar 13 Ionawr ac yn cael ei gadeirio gan y Gweinidog ei hun, oherwydd mae ganddo ddiddordeb personol cryf iawn yn yr agenda hon.
Drwy'r cynllun cyflawni, cynhelir ymgynghoriad y flwyddyn nesaf i ystyried pecyn o ddeddfwriaeth yn yr amgylchedd bwyd, a bydd hynny'n cynnwys hyrwyddiadau pris, diodydd ynni a labelu calorïau, yn ogystal â chynllunio a thrwyddedu o amgylch ysgolion. Byddwn yn gweithio gyda'r bwrdd gweithredu cenedlaethol hwnnw i ddatblygu'r dull gweithredu.
Ac, yn olaf, Neil McEvoy.
Finally, Neil McEvoy.
Diolch, Llywydd. On Saturday, we had Labour AMs, Labour MPs—or potential MPs, former MPs, candidates now—a Deputy Minister all protesting against the Government policy on incineration. So, I just want to be clear—I listened carefully earlier—could you confirm, maybe—well, get a statement from the environment Minister confirming that there will be no production of electricity at the Barry incinerator? I do want to press the point on the environmental impact assessment, because that's what residents were promised, and anything less than that is simply not good enough. So, I want to press the Minister on the environmental impact assessment: where is it and when will it take place?
Diolch, Llywydd. Ddydd Sadwrn, fe welsom ACau Llafur, ASau Llafur—neu ddarpar ASau, cyn-ASau, ymgeiswyr erbyn hyn—a Dirprwy Weinidog, y cyfan ohonyn nhw'n protestio yn erbyn polisi'r Llywodraeth ar losgi gwastraff. Felly, rwy'n awyddus i fod yn eglur—fe wrandewais i'n astud yn gynharach—a wnewch chi gadarnhau, efallai—wel, a oes modd cael datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd yn cadarnhau na fydd trydan yn cael ei gynhyrchu gan y llosgydd yn y Barri? Rwy'n awyddus i bwysleisio'r pwynt am yr asesiad effaith amgylcheddol, oherwydd dyna'r hyn a addawyd i'r trigolion, ac ni fyddai unrhyw beth llai na hynny'n ddigon da. Felly, rwy'n dymuno pwyso ar y Gweinidog o ran yr asesiad effaith amgylcheddol: ble mae hwnnw a phryd fydd e'n digwydd?
So, Neil McEvoy would have heard my answer to Andrew R.T. Davies earlier on this afternoon. That is the full information that I have at my fingertips this afternoon, so I would encourage him to write to the Minister responsible to seek a further update in answer to those more detailed questions.
Felly, fe fyddai Neil McEvoy wedi clywed fy ateb i Andrew R.T. Davies yn gynharach y prynhawn yma. Dyna'r wybodaeth lawn sydd gennyf i ar flaenau fy mysedd y prynhawn yma, felly fe fyddwn i'n ei annog ef i ysgrifennu at y Gweinidog sy'n gyfrifol i ofyn am yr wybodaeth ddiweddaraf mewn ymateb i'r cwestiynau manylach hynny.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you to the Trefnydd.
Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar yr economi sylfaenol, a dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei ddatganiad—Lee Waters.
The next item is a statement by the Deputy Minister for Economy and Transport on the foundational economy, and I call on the Deputy Minister to make the statement—Lee Waters.
Diolch yn fawr, Llywydd. One of this Government’s key areas of focus is on nurturing the everyday parts of our economy. The industries and firms that are there because people are there, the food we eat, the homes we live in, the energy we use and the care we receive: these are the foundations of our economy. They account for four in 10 jobs, and £1 in every £3 that we spend. And they are well-being critical. That is to say, the fallout from their disruption goes beyond economic impacts and would undermine safe and civilised life.
As we head into increasingly challenging economic conditions, our focus on the foundational economy is intensifying because it's the part of the economy that can be more resilient to external economic shocks. Even if a change in the global economy tips the attitude of a large multinational company against investing in Wales, the foundational economy remains. And fostering it is within our power—the levers are devolved and can be pulled relatively quickly.
My colleague Ken Skates has set the direction in the Welsh Government’s economic action plan to shift away from a sectoral approach to economic development to one focused on place. The plan's emphasis on inclusive growth places a greater importance on making the communities we live in stronger and more resilient.
Over the last year, we've been working together to design an approach to nurture the foundations of our local economies, focusing not just on economic outputs, but on the quality of people's experience of everyday life. This is part of a movement that is taking place in cities and regions across the world. In Barcelona, the city region is developing a strategic plan for foundational basics, and in Austria their equivalent of the Trades Union Congress has a foundational campaign under the slogan 'a good life for all'.
But the Welsh Government is the first in the world to adopt the foundational economy approach at a national level, and, in fashioning a distinctively Welsh approach to this movement for change, we are focusing on three key areas. Firstly, experimenting: we've created a £4.5 million foundational economy challenge fund to trial ways of growing and improving this part of the economy. Over recent weeks, we've announced 52 innovative projects across Wales that we are supporting, from food and social care to construction and regeneration, and from applicants in the public, private and third sectors. They are now experimenting with different approaches, and we'll be creating strong communities of practice to spread what works, and to learn from what doesn't. And I want to include projects in the Arfor innovation fund. These schemes, which we agreed with Plaid Cymru as part of the last budget agreement, are focused on supporting the Welsh language through the local economy, and they fit within the foundational economy approach. So, it's important that they are part of the learning networks that we are creating.
Diolch yn fawr, Llywydd. Un o'r meysydd allweddol y mae'r Llywodraeth hon yn canolbwyntio arnyn nhw yw meithrin elfennau bob dydd ein heconomi. Y diwydiannau a'r cwmnïau sydd yno am fod pobl yn bresennol, y bwyd yr ydym ni'n ei fwyta, y cartrefi yr ydym ni'n byw ynddyn nhw, yr ynni yr ydym ni'n ei ddefnyddio a'r gofal yr ydym ni'n ei gael: dyma sylfeini ein heconomi ni. Maen nhw'n gyfrifol am bedair ym mhob 10 swydd, a £1 ym mhob £3 a wariwn ni. Ac maen nhw'n hanfodol i lesiant. Hynny yw, fe fyddai canlyniadau unrhyw darfu arnyn nhw'n mynd y tu hwnt i effeithiau economaidd ac fe fyddai'n tanseilio bywyd diogel a gwaraidd.
Wrth inni deithio tuag at amodau economaidd sy'n fwyfwy heriol, mae ein ffocws ar yr economi sylfaenol yn dwysáu gan mai honno yw'r rhan o'r economi sy'n gallu bod yn fwy cydnerth i wrthsefyll ergydion economaidd allanol. Hyd yn oed pe byddai newid yn yr economi fyd-eang yn peri i gwmni rhyngwladol mawr ddewis peidio â buddsoddi yng Nghymru, fe fyddai'r economi sylfaenol yma o hyd. Ac mae meithrin hyn o fewn ein gallu ni—mae'r dulliau ar gyfer cyflawni hynny wedi eu datganoli ac fe ellir eu defnyddio'n gymharol gyflym.
Mae fy nghyd-Aelod Ken Skates wedi pennu'r cyfeiriad yng nghynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer symud oddi wrth ddull sectoraidd o ddatblygu economaidd tuag at un sy'n canolbwyntio ar leoliad. Mae pwyslais y cynllun ar dwf cynhwysol yn rhoi mwy o bwysigrwydd ar wneud y cymunedau yr ydym ni'n byw ynddyn nhw'n fwy cadarn ac yn fwy cydnerth.
Yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi bod yn gweithio gyda'n gilydd i greu dull o feithrin sylfeini ein heconomïau lleol, gan ganolbwyntio nid yn unig ar ganlyniadau economaidd, ond hefyd ar ansawdd profiad pobl o fywyd bob dydd. Mae hyn yn rhan o fudiad sy'n digwydd mewn dinasoedd a rhanbarthau yn fyd-eang. Yn Barcelona, mae'r ddinas-ranbarth yn datblygu cynllun strategol ar gyfer hanfodion sylfaenol, ac yn Awstria mae gan yr hyn sy'n cyfateb i Gyngres yr Undebau Llafur yn y fan honno ymgyrch sylfaenol o dan y slogan 'Bywyd Da i Bawb'.
Ond Llywodraeth Cymru yw'r gyntaf yn y byd i fabwysiadu dull economi sylfaenol ar lefel genedlaethol. Ac wrth greu dull Cymreig o weithredu'r symudiad hwn tuag at newid, rydym yn canolbwyntio ar dri maes allweddol. Yn gyntaf, arbrofi: rydym wedi creu cronfa her economi sylfaenol o £4.5 miliwn i dreialu ffyrdd o feithrin a gwella'r rhan hon o'r economi. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, rydym wedi cyhoeddi 52 o brosiectau arloesol ledled Cymru yr ydym ni'n eu cefnogi, o fwyd a gofal cymdeithasol i adeiladu ac adfywio, a chan ymgeiswyr yn y sectorau cyhoeddus a phreifat a'r trydydd sector. Erbyn hyn, maen nhw'n arbrofi gyda gwahanol ddulliau o weithredu, ac fe fyddwn ni'n creu cymunedau ymarfer cryf ar gyfer ehangu'r hyn sy'n gweithio a dysgu o'r pethau sydd ddim yn gweithio. Ac rwy'n awyddus i gynnwys prosiectau yng nghronfa arloesi Arfor. Mae'r cynlluniau hyn, y cytunwyd arnynt â Phlaid Cymru fel rhan o gytundeb y gyllideb ddiwethaf, yn canolbwyntio ar gefnogi'r Gymraeg drwy gyfrwng yr economi leol, ac maen nhw'n cyd-fynd â dull economi sylfaenol. Felly, mae'n bwysig eu bod nhw'n rhan o'r rhwydweithiau dysgu yr ydym ni'n eu creu.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Dirprwy Lywydd, I'm anxious to avoid creating 52 pilot projects that risk fizzling out. That's why our second focus is on spreading and scaling best practice. The foundational economy agenda is a practical expression of the principles laid out in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. So, I'm working with the public services boards as key partners to help apply what works to all parts of Wales.
Dirprwy Lywydd, rwy'n awyddus i osgoi creu 52 o brosiectau peilot sydd mewn perygl o fynd i'r gwellt. Dyna pam mae ein hail ffocws ni ar ehangu a chynyddu arfer gorau. Mae agenda'r economi sylfaenol yn fynegiant ymarferol o'r egwyddorion a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Felly, rwy'n gweithio gyda byrddau'r gwasanaethau cyhoeddus fel partneriaid allweddol i helpu i gymhwyso'r hyn sy'n gweithio i bob rhan o Gymru.
Initially, we will focus on spreading the success achieved by Preston council in using local purchasing power to build local wealth. We're appointing a partner organisation to work alongside public services boards to maximise the social value of procurement. Together, they will identify local providers for goods and services. But we don’t just want to copy Preston’s progressive approach to procurement, we want to go beyond it. As we scale up, we're aiming to develop an approach that avoids displacement and a crude postcode approach of local invoice counting, and we want an approach that emphasises supporting grounded firms across the supply chain.
It’s time that we in Wales reclaim the leadership on this approach. We can point to a number of examples where we have pioneered, from the Can Do toolkit in housing that was developed in Wales 10 years ago to the more recent work on Better Jobs Closer to Home that my colleague Julie James initiated, building on work from the Wales TUC.
Wales was ahead of Preston in many ways, but sustaining the early promise has so far proved elusive. I should be clear with Members that I am concerned with the capacity and capability of the Welsh public and private sectors to respond to this challenge, and the pace at which we can mobilise our efforts, but if we can spread and scale success and sustain that change, this time around, we can claim genuine leadership for Wales on a global stage. To that end, within the Welsh Government, I have now created, with the finance Minister Rebecca Evans, a cross-departmental delivery board to make sure that our internal wiring is connected.
We are trying a new approach and we cannot afford to be timid. If we leave the EU at the end of January with a deal, or without one next December, then the Welsh economy will be hit by a storm worse than the 2008 crash, and the Thatcher de-industrialisation. We therefore need an approach that can build resilience into our local economies to try and cope with that. Each economic crisis disproportionately makes women worse off, reinforcing the case for an approach that supports the everyday economy that so many women rely on for work.
The third pillar of our approach is crucial in this: supporting grounded firms, building the so-called ‘missing middle’, and aggregating local demand to help us do so. My aim is to increase the number of firms rooted in their local economies, including micro firms, SMEs, social enterprises, co-ops and community interest groups, which, in the tradable sectors, are capable of selling outside Wales, but have decision-making grounded in our communities and provide access to fair work opportunities for people across all parts of Wales.
Too often, growing Welsh firms are lost to us when founders cash out. Through our development bank and through Business Wales, we're already doing a lot to build and retain firms in Wales and I’m working with a sub-group of the ministerial advisory board to see what more we can do. We've had great success in supporting firms to grow fast. Our accelerated growth programme is bringing real added value to firms, as I discovered when I met—[Inaudible.]—in Burry Port in my constituency just last Friday, who are getting support under the scheme. And it is generating £17 of benefit to the Welsh economy for every £1 we are investing in it.
We’re now looking at what more we can do to provide patient support to slower-growing, sustainable firms too. In just over a year’s time, the funding we’ve used to fund our Business Wales support services disappears as we leave the EU. We are still waiting to hear from the UK Government what, if any, funding will come in its place, as they promised to do. But as we design the shape of the next iteration of business support, we will ensure that we build in the lessons from our work on supporting grounded firms in the foundational economy.
Dirprwy Lywydd, good progress has been made so far, but as we implement this approach, it is demanding new relationships and new ways of working within and across Government, as well as between Government, businesses and communities. The Welsh Government is kick-starting change, but the dividend will only come at scale if we have alliances for change. We must see co-ordinated working across departments in Government and between public bodies that cuts through the different agendas and budgetary rules that can get in the way.
Gains can be made from procurement, but much larger gains can be made by thinking laterally about how we co-ordinate public sector budgets. And this is a challenge for us all, but an opportunity too, not least for local leadership. Preston Borough Council took action themselves, and I want to see public services boards themselves prove their potential, not by waiting to be asked, but using their powerful local partnerships to bring this agenda alive. The Welsh Government will do our bit, but we can't do it alone. The communities that we all exist to serve demand that we get this right. Diolch.
I ddechrau, fe fyddwn ni'n canolbwyntio ar ehangu'r llwyddiant a gafwyd gan Gyngor Preston o ran defnyddio awdurdod pwrcasu lleol i feithrin cyfoeth lleol. Rydym yn penodi sefydliad partner i weithio gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus i wneud yn fawr o werth cymdeithasol caffael. Gyda'i gilydd, fe fyddan nhw'n nodi darparwyr lleol ar gyfer nwyddau a gwasanaethau. Ond nid ydym eisiau efelychu dull blaengar Preston o gaffael yn unig, rydym eisiau mynd y tu hwnt i hynny. Wrth inni ehangu, rydym yn anelu at ddatblygu dull sy'n osgoi dadleoli a dull amrwd o gyfrifo anfonebau lleol yn ôl cod post, ac rydym eisiau gweld dull sydd â'r pwyslais ar gefnogi cwmnïau sefydlog ar draws y gadwyn gyflenwi.
Mae'n hen bryd ein bod ni yma yng Nghymru yn achub y blaen eto o ran y dull hwn. Fe allwn ni dynnu sylw at nifer o enghreifftiau lle'r ydym wedi arloesi, er enghraifft y pecyn cymorth Gallu Gwneud ar gyfer tai a ddatblygwyd yng Nghymru 10 mlynedd yn ôl, a gwaith mwy diweddar ar Swyddi Gwell yn Nes at Adref a gychwynnwyd gan fy nghyd-Weinidog Julie James, gan adeiladu ar waith TUC Cymru.
Roedd Cymru ar y blaen i Preston mewn llawer ffordd, ond mae cynnal yr addewid cynnar wedi bod yn anodd hyd yn hyn. Fe ddylwn i fod yn glir gyda'r Aelodau fy mod i'n pryderu ynghylch capasiti a gallu sectorau cyhoeddus a phreifat Cymru i ymateb i'r her hon, a pha mor gyflym y gallwn ni ysgogi ein hymdrechion. Ond os llwyddwn ni i ehangu a chael mwy o lwyddiant a chynnal y newid hwnnw, y tro hwn, fe allwn ni hawlio bod Cymru yn arwain yn wirioneddol ar lwyfan byd-eang. I'r perwyl hwnnw, o fewn Llywodraeth Cymru, rwyf bellach wedi creu, gyda'r Gweinidog Cyllid Rebecca Evans, fwrdd cyflawni trawsadrannol i sicrhau bod ein gwifrau mewnol wedi eu cysylltu.
Rydym yn rhoi cynnig ar ddull newydd ac ni allwn fforddio bod yn ddihyder. Os gadawn ni'r UE ar ddiwedd mis Ionawr gyda chytundeb, neu heb gytundeb fis Rhagfyr nesaf, yna fe fydd economi Cymru yn cael ei tharo gan storm a fydd yn waeth na chwalfa 2008 a'r dad-ddiwydiannu gan Thatcher. Felly, mae angen dull sy'n gallu meithrin cydnerthedd yn ein heconomïau lleol i geisio ymdopi â hynny. Mae pob argyfwng economaidd yn golygu bod menywod yn waeth eu byd, a hynny'n anghymesur, gan atgyfnerthu'r ddadl dros ddull sy'n cefnogi'r economi ddyddiol y mae cymaint o fenywod yn dibynnu arni am waith.
Mae trydedd elfen ein dull ni yn hollbwysig yn hyn o beth: sef cefnogi cwmnïau sefydlog, gan feithrin yr hyn a elwir yn 'ganol coll', a chyfuno'r galw lleol i'n helpu ni i wneud hynny. Fy nod i yw cynyddu nifer y cwmnïau sydd â'u gwreiddiau yn eu heconomïau lleol, gan gynnwys microfusnesau, busnesau bach a chanolig eu maint, mentrau cymdeithasol, mudiadau cydweithredol a grwpiau buddiannau cymunedol sydd, yn y sectorau masnachadwy, â'r gallu i werthu y tu allan i Gymru, ond sydd â'u penderfyniadau wedi eu gwreiddio yn ein cymunedau ac yn cynnig cyfleoedd i bobl ym mhob rhan o Gymru i gael gwaith teg.
Yn rhy aml, bydd cwmnïau sy'n tyfu yng Nghymru yn mynd ar goll i ni pan fydd eu sylfaenwyr nhw'n eu gwerthu am arian parod. Drwy ein banc datblygu ni a thrwy Busnes Cymru, rydym eisoes yn gwneud llawer i feithrin a chadw cwmnïau yng Nghymru ac rwy'n gweithio gydag is-grŵp o fwrdd cynghori'r Gweinidog i weld beth yn fwy y gallwn ni ei wneud. Rydym wedi cael llwyddiant mawr wrth gefnogi cwmnïau i dyfu'n gyflym. Mae ein rhaglen i gyflymu twf yn dod â gwerth ychwanegol gwirioneddol i gwmnïau, fel y gwnes i ei ddarganfod wrth gyfarfod—[Anghlywadwy.]—ym Mhorth Tywyn yn fy etholaeth i ddydd Gwener diwethaf, sy'n cael cymorth o dan y cynllun. Mae'n cynhyrchu £17 o fudd i economi Cymru am bob £1 yr ydym ni'n buddsoddi ynddo.
Rydym wrthi nawr yn ystyried beth arall y gallwn ni ei wneud i ddarparu cymorth amyneddgar hefyd i gwmnïau cynaliadwy sy'n tyfu'n arafach. Ymhen ychydig dros flwyddyn, fe fydd y cyllid yr ydym ni'n ei ddefnyddio i ariannu ein gwasanaethau cymorth Busnes Cymru yn diflannu wrth inni adael yr UE. Rydym yn dal yn aros i glywed gan Lywodraeth y DU pa gyllid, os o gwbl, fel yr addawyd. Ond wrth inni fynd ati i lunio'r fersiwn nesaf o gymorth i fusnesau, fe fyddwn ni'n sicrhau ein bod yn ymgorffori'r gwersi a ddysgwyd yn sgil ein gwaith ar gefnogi cwmnïau sefydlog yn yr economi sylfaenol.
Dirprwy Lywydd, mae cynnydd da wedi bod hyd yn hyn, ond wrth inni roi'r dull hwn ar waith, mae'n galw am gydberthnasau newydd a ffyrdd newydd o weithio o fewn ac ar draws y Llywodraeth, yn ogystal â rhwng y Llywodraeth, y busnesau a'r cymunedau. Mae Llywodraeth Cymru yn rhoi hwb i sbarduno newid, ond ni ddaw'r budd mawr heb i ni gynghreirio ar gyfer y newid. Mae'n rhaid inni weld gweithio cydgysylltiedig ar draws adrannau'r Llywodraeth a rhwng cyrff cyhoeddus sy'n torri trwy'r gwahanol agendâu a rheolau cyllidebol a all fod yn rhwystrau.
Mae modd elwa ar gaffael, ond mae modd elwa llawer mwy drwy feddwl yn ochrol am y ffordd yr ydym ni'n cydlynu cyllidebau sector cyhoeddus. Ac mae hon yn her i ni gyd ond yn gyfle hefyd, nid yn lleiaf, i arweinyddiaeth leol. Fe gymerodd Cyngor Bwrdeistref Preston ei gamau ei hunan, ac rwy'n dymuno gweld y byrddau gwasanaethau cyhoeddus eu hunain yn dangos eu potensial, nid drwy aros i rywun ofyn iddyn nhw, ond drwy ddefnyddio eu partneriaethau lleol grymus i ddod â'r agenda hon yn fwy. Fe fydd Llywodraeth Cymru yn gwneud ei rhan, ond ni allwn wneud hyn ar ein pennau ein hunain. Mae'r cymunedau yr ydym i gyd yn bodoli i'w gwasanaethu yn mynnu ein bod yn cael hyn yn iawn. Diolch.
Thank you. Russell George.
Diolch i chi. Russell George.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I thank the Minister for his statement today and for the advance copy provided as well?
The Minister will be aware of the Economy, Infrastructure and Skills Committee's work on procurement and how that can play a part in the foundational economy. The committee is yet to make any recommendations or bring forward its report, but a key message that was coming through is that good practice doesn't seem to travel well in Wales. Given the range of activities supported across the different projects and the different timescales, outputs and outcomes, how does the Welsh Government intend to monitor and evaluate the wide range of projects in order to be able to come to a view on the ones that represent good practice and should be shared and scaled up?
In the past, Business Wales has focused on job targets and economic growth, so I wonder if you, Deputy Minister, would agree with me that the next focus of Business Wales should support companies in the foundational economy and that the next scheme should look to support companies to develop long-term business models in a broader range of issues such as productivity and turnover, as well as targeting those traditional measurements, as well, of GDP and employment levels. What other internationally recognised social, economic measurements will the Welsh Government use to measure well-being and monitor the success of specific projects?
I know that there's been a real challenge in small firms growing to medium sized, and a recent development bank report suggested that only a small number of medium-sized firms were growing. The Federation of Small Businesses's report on Wales, 'Wales' Missing Middle'—and you referred to the missing middle yourself in your statement today—also highlighted that Wales is dominated by those microbusinesses and multinational businesses. So, how will the Government's approach to the foundational economy address this, what I think is an anomaly, and help those small businesses grow?
How are you going to develop Welsh supply chains under your economic action plan to support the foundational economy when awarding grant funding to anchor companies to encourage inward investment? I wonder also, Deputy Minister, do you feel that the sectoral approach to the concept of a foundational economy provides adequate flexibility, building cross-sectoral alliances, ensuring that the concept of the foundational economy does not operate in different silos, but reflects the different economic necessities in different parts of Wales that will actually deliver those practical solutions and services that people want? I very much am someone who's a supporter of the foundational economy approach, so you'll have my support in that regard.
And my final question would be this: how should local procurement be defined, and how should local spend be monitored? And if you aren't in a position to be able to answer that question or offer that definition today, when do you think you'll be in a position to be able to do so?
Diolch, Dirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad heddiw ac am y copi ymlaen llaw a ddarparwyd hefyd?
Fe fydd y Gweinidog yn ymwybodol o waith Pwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau ar gaffael a sut y gall hynny chwarae ei ran yn yr economi sylfaenol. Nid yw'r Pwyllgor wedi gwneud unrhyw argymhellion hyd yn hyn na chyflwyno ei adroddiad, ond un o'r negeseuon allweddol a gyflwynwyd yw nad yw'n ymddangos bod arfer da yn cael taith hwylus drwy Gymru. O ystyried yr amrywiaeth o weithgareddau a gefnogir ar draws y gwahanol brosiectau a'r gwahanol amserlenni, a'r allbynnau a'r canlyniadau amrywiol, sut mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu monitro a gwerthuso'r ystod eang o brosiectau er mwyn cyrraedd safbwynt o ran y rhai sy'n esiamplau o arfer da ac y dylid eu lledaenu a'u gwella?
Yn y gorffennol, mae Busnes Cymru wedi canolbwyntio ar dargedau o ran swyddi a thwf economaidd. Felly tybed a fyddech chi, Dirprwy Weinidog, yn cytuno â mi y dylai Busnes Cymru ganolbwyntio nesaf ar gefnogi cwmnïau yn yr economi sylfaenol ac y dylai'r cynllun nesaf geisio cefnogi cwmnïau i ddatblygu modelau busnes hirdymor mewn amrywiaeth ehangach o faterion fel cynhyrchiant a throsiant, yn ogystal ag anelu'r mesuriadau traddodiadol hynny o lefelau cynnyrch domestig gros a chyflogaeth. Pa fesuriadau cymdeithasol ac economaidd eraill a gydnabyddir yn rhyngwladol y bydd Llywodraeth Cymru yn eu defnyddio i fesur llesiant a monitro llwyddiant prosiectau penodol?
Fe wn i fod yna her wirioneddol wedi bod o ran cwmnïau bach yn ceisio tyfu i faint canolig, ac awgrymodd adroddiad gan fanc datblygu yn ddiweddar mai dim ond nifer fach o gwmnïau canolig eu maint oedd yn tyfu. Roedd adroddiad Ffederasiwn y Busnesau Bach ar Gymru, sef 'Canol Coll Cymru'—ac fe wnaethoch chi eich hun gyfeirio at y canol coll yn eich datganiad heddiw—yn pwysleisio hefyd fod Cymru'n cael ei dominyddu gan y microfusnesau a'r busnesau amlwladol hynny. Felly, sut y bydd dull y Llywodraeth o weithredu'r economi sylfaenol yn mynd i'r afael â hyn sydd, yn fy marn i, yn anomaledd, ac yn helpu'r busnesau bach hynny i dyfu?
Sut yr ydych chi yn bwriadu datblygu cadwyni cyflenwi yng Nghymru o dan eich cynllun gweithredu economaidd i gefnogi'r economi sylfaenol wrth ddyfarnu cyllid grant i brif gwmnïau i annog mewnfuddsoddiad? Tybed hefyd, Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n credu bod y dull sectoraidd o ymdrin â chysyniad economi sylfaenol yn rhoi digon o hyblygrwydd, yn adeiladu cynghreiriau traws-sectoraidd, yn sicrhau nad yw'r cysyniad o'r economi sylfaenol yn gweithredu mewn ysguboriau ar wahân, ond yn adlewyrchu'r gwahanol angenrheidiau economaidd mewn gwahanol rannau o Gymru a fydd mewn gwirionedd yn darparu'r atebion a'r gwasanaethau ymarferol hynny y mae pobl yn awyddus i'w cael? Rwy'n bendant yn un sy'n cefnogi dull yr economi sylfaenol, felly fe gewch chi fy nghefnogaeth i yn hynny o beth.
A'r cwestiwn olaf sydd gennyf i yw hwn: sut y dylid diffinio caffael lleol, a sut y dylid monitro gwariant lleol? Ac os nad ydych chi mewn sefyllfa i allu ateb y cwestiwn hwnnw neu gynnig y diffiniad hwnnw heddiw, pryd yr ydych chi'n credu y byddwch chi mewn sefyllfa i allu gwneud hynny?
Well, thank you very much. First of all, to address one of the final points about the support being offered, which I appreciate, Members will remember the movement behind this policy agenda came from this Assembly as part of a civil society movement. It was from the universities, it was from the third sector, and from business organisations, as well as a cross-party effort that the impetus for this came, and I value that and I hope we can retain that. So I welcome his support for the concept of it
Wel, diolch yn fawr i chi. Yn gyntaf oll, i ymdrin ag un o'r pwyntiau olaf ynglŷn â'r cymorth a gaiff ei gynnig, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny, fe fydd yr Aelodau yn cofio mai rhan o fudiad cymdeithas sifil oedd y mudiad a oedd wrth wraidd yr agenda polisi hwn yn y Cynulliad. Fe ddaeth yr ysgogiad o'r prifysgolion, o'r trydydd sector, ac o sefydliadau busnes, yn ogystal ag o ymdrech drawsbleidiol, ac rwyf i'n gwerthfawrogi hynny ac yn gobeithio y gallwn ni gadw at hynny. Felly rwy'n croesawu ei gefnogaeth ef i gysyniad hyn.
The detail of it—we are finding our way as we go. The Basques, I'm told, use an elegant phrase, that they lay the road as they travel. I use a less elegant phrase, that we were making it up as we went along. This is what I was referring to, specifically this experimental approach, rather than saying, 'We have a template, we know how this works.' The whole point of this agenda—that's why it is both exciting and slightly terrifying—is that we are iterating and developing in real time, and there's a risk to that, as I can testify, but that is the policy intent behind it. It is a different approach and has clearly attracted some controversy, but I think it's the right one, given the uncertainties that we are facing.
The Member has asked me seven or so meaty questions, and I won't be able to do justice to them properly, but I'll try, briefly, Dirprwy Lywydd. In terms of the inquiry by the Economy, Infrastructure and Skills Committee, I look forward to seeing the report and to contemplating your recommendations, because this is something that is open for shaping and for influence.
The question Russell George poses about monitoring and evaluation is a very reasonable one, and that's something that we are currently thinking through with the sub-group of the ministerial advisory board that I've set up, which is a genuine advisory board, where we invite challenge and input from a range of civil society organisations and academics. So, we are creating these communities of practice. They're not siloed, as he said at the end; this is not a sectoral approach within the foundational economy. It is explicitly a sector-neutral approach. In the original economic action plan, there were sectors identified; we've moved beyond that now into having an agnostic view on sectors, and looking across the whole of the foundational economy. If you look at the full list of projects that are published on the Business Wales website, there's a real range there, including some policy projects as well to test the boundaries of our thinking.
In terms of his question about jobs targets in Business Wales, that, also, is a live question, and something I'm discussing with the advisory board—how we can measure this. He mentioned the challenge we have moving from micro to medium-sized companies, and the stats are arresting: 95 per cent of Welsh businesses have fewer than nine employees; the medium-sized firms, which are between 50 and 249 employees, make up less than 1 per cent of all Welsh businesses, but they account for a turnover larger than all of the 95 per cent of businesses. So, we've got a small number of firms punching above their weight in the Welsh economy, and what we want to do is to increase the size of the micro into the small, the small into the medium, and then, as they're medium, keep them rooted in Wales. Things like employee ownership are an attractive option for making sure they remain grounded in our economy.
Working across supply chains, he mentioned, is again the key challenge here, and this is the work we need to do now with the public services boards, and use data to properly understand it. The Better Jobs Closer to Home project that Julie James led on has done a lot of work already with some very committed civil servants within the Welsh Government to properly understand the data of where spending falls, the gaps within that and how we interrogate that to make the most of it. So, that's what we're going to be working with across the public sector.
What I'm interested in doing as well is—we've had a large number of private sector firms bidding into the challenge fund, I want to now explore how we can develop this agenda with larger private sector firms, so the large anchor firms are using their spend, their discretionary spend, to tie into this agenda so we're making the most of that funding as well. This is not a public sector only agenda.
I think I've tried to cover the majority of the points. The definition of, forgive me—
Manylion hyn—rydym yn darganfod ein ffordd wrth fwrw ymlaen. Mae'r Basgiaid, maen nhw'n dweud wrthyf i, yn defnyddio'r ymadrodd barddonol, eu bod nhw'n ceibio'r ffordd wrth deithio arni. Rwyf i'n defnyddio ymadrodd llai barddonol, ein bod ni'n meddwl am bethau wrth inni fynd yn ein blaenau. Dyna'r oeddwn i'n cyfeirio ato, y dull arbrofol hwn yn benodol, yn hytrach na dweud, 'Mae gennym dempled, gwyddom sut mae'n gweithio.' Holl ddiben yr agenda hon—dyna pam mae'n gyffrous ac yn frawychus braidd—yw ein bod ni'n ailadrodd ac yn datblygu mewn amser real, ac mae perygl i hynny, fel y gallaf dystio, ond dyna'r bwriad y tu ôl i'r polisi. Mae hwn yn ddull gwahanol ac mae'n amlwg wedi ennyn rhywfaint o ddadlau, ond rwy'n credu mai hwn yw'r un cywir, o ystyried yr ansicrwydd yr ydym ni'n ei wynebu.
Mae'r Aelod wedi gofyn rhyw saith o gwestiynau sylweddol i mi, ac ni fyddaf i'n gallu gwneud gwir gyfiawnder â nhw, ond fe geisiaf wneud hynny'n fyr, Dirprwy Lywydd. O ran yr ymchwiliad gan Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, rwy'n edrych ymlaen at weld yr adroddiad ac at ystyried eich argymhellion chi, oherwydd mae hwn yn rhywbeth sy'n agored i'w fowldio ac i ddylanwadu arno.
Mae'r cwestiwn y mae Russell George yn ei ofyn am fonitro a gwerthuso yn un rhesymol iawn, ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni'n ei ystyried ar hyn o bryd gydag is-grŵp y bwrdd cynghori gweinidogol a sefydlais i, sy'n fwrdd cynghori gwirioneddol, yr ydym ni'n gwahodd her a mewnbwn iddo gan amrywiaeth o sefydliadau cymdeithas sifil ac academyddion. Felly, rydym ni'n creu'r cymunedau ymarfer hyn. Nid ydynt mewn ysguboriau ar wahân, fel y dywedodd ef ar y diwedd; nid dull sectoraidd mo hwn o fewn yr economi sylfaenol. Dull gweithredu sy'n niwtral o ran sectorau ydyw. Yn y cynllun gweithredu economaidd gwreiddiol, fe nodwyd sectorau; rydym wedi symud y tu hwnt i hynny nawr i gael barn agnostig o ran sectorau, ac edrych ar hyd a lled yr economi sylfaenol gyfan. Os edrychwch ar y rhestr lawn o brosiectau sy'n cael eu cyhoeddi ar wefan Busnes Cymru, ceir amrywiaeth wirioneddol yn y fan honno, gan gynnwys rhai prosiectau polisi hefyd i brofi ffiniau ein meddylfryd ni.
O ran ei gwestiwn ynglŷn â thargedau swyddi gyda Busnes Cymru, mae hynny, hefyd, yn gwestiwn byw, ac yn rhywbeth yr wyf yn ei drafod gyda'r bwrdd cynghori—sut y gallwn ni fesur hyn. Fe soniodd am yr her sydd gennym o ran symud o gwmnïau micro i gwmnïau maint canolig, ac mae'r ystadegau yn syfrdanol: mae gan 95 y cant o fusnesau Cymru lai na naw o weithwyr; mae'r cwmnïau canolig eu maint, sydd â rhwng 50 a 249 o weithwyr, yn cyfrif am lai nag 1 y cant o'r holl fusnesau yng Nghymru, ond maen nhw'n gyfrifol am drosiant sy'n fwy na'r cyfan o'r 95 y cant o fusnesau. Felly, mae gennym nifer fach o gwmnïau sy'n gwneud llawer mwy na'r disgwyl yn economi Cymru, a'r hyn yr ydym ni'n awyddus i'w wneud yw cynyddu maint y micro i fod yn fach, y bach i fod yn ganolig, ac yna, pan fyddant yn ganolig, eu cadw nhw wedi eu gwreiddio'n ddwfn yng Nghymru. Mae pethau fel perchenogaeth gweithwyr yn ddewis atyniadol ar gyfer gwneud yn siŵr eu bod nhw'n aros wedi eu gwreiddio yn ein heconomi ni.
Gweithio ar hyd y cadwyni cyflenwi, meddai ef, yw'r her allweddol yma unwaith yn rhagor, a dyma'r gwaith y mae angen i ni ei wneud gyda'r byrddau gwasanaethau cyhoeddus ar hyn o bryd, gan ddefnyddio data i'w ddeall yn iawn. Mae'r prosiect Swyddi Gwell yn Nes at Adref y mae Julie James wedi arwain arno wedi gwneud llawer o waith eisoes gyda rhai gweision sifil ymroddedig iawn o fewn Llywodraeth Cymru i ddeall yn iawn y data o ran ble mae'r gwariant yn gostwng, y bylchau o fewn hynny, a sut yr ydym yn gwneud ymholiadau i wneud y gorau o'r sefyllfa. Felly, dyna'r hyn yr ydym yn bwriadu gweithio arno ar draws y sector cyhoeddus.
Yr hyn y byddwn yn hoffi ei wneud hefyd yw hyn—rydym wedi gweld nifer fawr o gwmnïau sector preifat yn gwneud cais i'r gronfa her, ac rwy'n awyddus nawr i weld sut y gallwn ni ddatblygu'r agenda hon gyda chwmnïau mwy yn y sector preifat, fel bod y prif gwmnïau mawr yn defnyddio eu gwariant, eu gwariant dewisol nhw, ynghlwm wrth yr agenda hon fel ein bod ni'n gwneud yn fawr o'r cyllid hwnnw hefyd. Nid agenda i'r sector cyhoeddus yn unig yw hon.
Rwy'n credu fy mod i wedi ceisio ymdrin â'r rhan fwyaf o'r pwyntiau. Mae'r diffiniad o, maddeuwch i mi—
Local procurement.
Caffael lleol.
Yes. Was it: how is local procurement defined? As I said, we're looking to move beyond Preston's model, which tried to define it within spending within the local postcode, to taking a relational approach. So, in Carmarthenshire, for example, there's a very exciting project to get local food into local schools and local hospitals. Now if, for example—I'm just using this for illustrative purposes—they weren't able to source all of their produce in that project or any other within their local postcode, but could source it within a grounded firm in another part of Wales, that would be a good thing. So we shouldn't be too narrow in simply looking at postcodes, because that can have distortive impacts. The example we've mentioned in the Economy, Infrastructure and Skills Committee, for example, is were a local authority to spend money in Kwik-Fit to buy some tyres, that could look good as a local postcode procurement, but the money wouldn't stay in the area—it would go out of the area to Kwik-Fit. So it's possible to manipulate these figures to flatter, to deceive, and so we want to take a more intelligent approach, and that's why we want to take time working through how that works in practice.
Ie. Sut y diffinnir caffael lleol oedd hynny? Fel y dywedais i, rydym yn gobeithio symud y tu hwnt i fodel Preston, a geisiodd ei ddiffinio o fewn gwariant yn nherfynau'r cod post lleol, a rhoi dull perthynol ar waith. Felly, yn sir Gaerfyrddin, er enghraifft, ceir prosiect cyffrous iawn i gael bwyd lleol i ysgolion lleol ac ysbytai lleol. Nawr, er enghraifft—rwy'n defnyddio hyn at ddibenion enghreifftiol yn unig—pe na fydden nhw'n gallu dod o hyd i'w holl gynnyrch yn y prosiect hwnnw nac yn unrhyw un fan arall o fewn eu cod post lleol nhw, ond yn gallu ei gael oddi wrth gwmni sydd wedi'i sefydlu mewn rhan arall o Gymru, fe fyddai hynny'n beth da. Felly, ni ddylem gyfyngu ein hunain drwy edrych ar godau post yn unig, oherwydd gall hynny amharu ar yr effeithiau. Yr enghraifft yr ydym ni wedi ei chrybwyll yn y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau, er enghraifft, yw pe byddai awdurdod lleol yn gwario arian drwy brynu teiars yn Kwik-Fit, fe allai hynny edrych yn dda o ran caffael yn y cod post lleol, ond ni fyddai'r arian yn aros yn yr ardal—byddai'n mynd allan o'r ardal i gwmni Kwik-Fit. Mae'n bosibl defnyddio'r ffigurau hyn er mwyn iddynt edrych yn dda, neu roi camargraff. Felly rydym ni'n dymuno mynd ati mewn ffordd fwy deallus, a dyna pam rydym yn awyddus i gymryd ein hamser i weithio trwy sut mae hynny'n gweithio'n ymarferol.
Gaf innau ddiolch am y datganiad? Mi fydd y Dirprwy Weinidog yn gwybod ei fod o a fi yn gweld llygad yn llygad yn eang iawn yn y maes hwn. Dwi'n falch iawn o'r arweiniad sydd wedi cael ei roi gan Blaid Cymru yn hynny o beth, ac yn falch ein bod ni, mewn cytundeb efo'r Llywodraeth ar y gyllideb, wedi gallu rhoi'r sylfaen mewn lle, efo £1.5 miliwn os dwi'n cofio yn iawn, ar gyfer gallu adeiladu arno fo. Dwi'n falch o weld bod yna ddatblygu yn digwydd o ganlyniad i'r gwaith hwnnw a wnaed ychydig o flynyddoedd yn ôl gennym ni. Dwi hefyd yn falch o weld crybwyll Arfor ac ati, sydd eto yn syniad sy'n deillio gennym ni, yn benodol ynglŷn â gwreiddio datblygiadau a ffyniant economaidd yn ein cymunedau ni yng Nghymru, ac dwi'n edrych ymlaen at weld rhagor o ddatblygu wrth i brosiectau peilot ac ati, gobeithio, ddwyn ffrwyth yn y blynyddoedd sydd i ddod.
Dwi'n falch bod yna grybwyll yma o'r angen i weithio ar draws adrannau'r Llywodraeth ac mae yna gyfeiriad gan y Dirprwy Weinidog at y grŵp newydd yma, ar y cyd efo'r Gweinidog Cyllid, Rebecca Evans, i wneud yn siŵr bod weirio mewnol y Llywodraeth wedi'i gysylltu yn gywir. Dwi'n synnu, i raddau, fod yna ddim y math yna o gydweithio trawsadrannol yn digwydd yn barod. O bosibl, gallwch chi egluro mwy yn union am beth yr ydych chi'n cyfeirio ato yn fan hyn. Ai dim ond y gwaith trawsadrannol ar yr economi sylfaen ydy hwn, ynteu ydy o'n rhywbeth arloesol o ran yr adran datblygu economaidd ac adran gyllid y Llywodraeth? Achos y byddwn i'n tybio y dylai hwnnw fod yn gweithio yn drawsadrannol yn barod, mewn difri.
Cwpl o gwestiynau. Un, sut ydych chi'n disgwyl gweld llywodraeth leol a'r rhai sy'n gweithio mewn datblygu economaidd ar lawr gwlad yn ymateb i'r agenda yma? Gaf i roi enghraifft i chi o'm hetholaeth i? Dwi ddim yn disgwyl i chi ymateb i'r enghraifft benodol, a gwnaf i ddim hyn yn oed yn enwi'r cwmni, ond lle mae yna gwmni sydd wedi'u gwreiddio mewn un rhan o Gymru, ac yn teimlo eu bod nhw'n cael eu perswadio braidd i symud i ffwrdd er mwyn tyfu, maen nhw eisiau gwreiddio yn yr ardal honno, mae'n gwmni sydd yn yr economi sylfaenol, mae o'n ymwneud ag adeiladu tai a chynnal a chadw tai, ac ati, ac mae'n gwmni mawr a llwyddiannus, ond maen nhw eisiau help er mwyn gallu ehangu, er mwyn gwreiddio yn ddyfnach yn eu bro eu hunain—eisiau mwy o dir ar ystâd ddiwydiannol, mewn ffordd. Ond beth fyddech chi'n disgwyl i'r agwedd fod gan dimau datblygu economaidd tuag at helpu'r math yna o gwmni?
Wedyn, efo targedau, oes, mae yna elfen fawr o arbrofi yn yr hyn yr ydych chi'n bwriadu ei wneud yn fan hyn, ond mae'n rhaid ichi gael syniad at beth yr ydych chi'n anelu. Pa fath o arwyddion o lwyddiant y dylem ni fod yn edrych amdanyn nhw? Mae'n bosibl ei bod hi'n anodd gosod KPIs cadarn pan mae'n dod at arbrofi efo rhywbeth, ond siawns bod yna rywbeth y gallem ni edrych arno fo ymhen amser, mewn blwyddyn neu ddwy, a fydd yn gallu penderfynu, ydyn, mi ydym ni'n gweld llwyddiant yn fan hyn o ran yr effaith ar GDP neu ar swyddi sy'n cael eu creu, ac yn allweddol ar lefel y cyflogau yn y swyddi hynny.
Hefyd o ran targedau, mi fyddwn i'n croesawu eich sylwadau chi ynglŷn ag at beth yr ydym ni'n anelu o ran targedau caffael yn lleol. Dwi'n gwybod ein bod ni ym Mhlaid Cymru wedi sôn am anelu at o gwmpas 50 y cant o gyllid cyhoeddus Cymru sy'n cael ei wario yng Nghymru ar hyn o bryd at dua 75 y cant, sy'n dal yn modest iawn, rydym ni'n teimlo, ond o osod nod, a tharo'r nod yna, rydych chi'n sôn am greu 40,000 o swyddi, os ydych chi'n cymryd y ffigwr 2,000 o swyddi i bob 1 y cant o GDP yn ychwanegol sy'n cael ei wario yn lleol. Felly, ydych chi'n fodlon gosod targed ar gyfer lle rydym ni'n mynd o ran cynyddu caffael yn lleol?
May I also thank you for the statement? The Deputy Minister will know that he and I broadly agree in this area. I'm pleased to see the role played by Plaid Cymru in that regard and I'm pleased that we, in our agreement with the Government on the budget, could put the foundation in place, with £1.5 million if I remember correctly, to build upon that foundation. I'm pleased to see that there are some developments happening as a result of that work done a few years ago by us. I'm also pleased to see mention of Arfor, which again is an idea that we developed specifically on rooting development and economic prosperity in our communities here in Wales, and I look forward to seeing further developments as pilot projects and so forth hopefully do come to fruition in ensuing years.
I am pleased that there is also mention of the need to work cross-departmentally within Government and there’s reference by the Deputy Minister to this new group, run jointly with the finance Minister, Rebecca Evans, to ensure that the internal wiring of the Government is done properly. I am surprised to a certain extent that there hadn’t been that kind of cross-departmental working happening already. Perhaps you could explain more as to what exactly you’re referring to here. Is it just that cross-departmental work on the foundational economy, or is it something innovative in terms of the economic development department and the Government’s finance department? Because I would assume that that should have been working cross-departmentally already, if truth be told.
Just a few questions. One, how do you expect to see local government and those working in economic development on the ground responding to this agenda? If I give you an example from my own constituency, and I don’t expect you to respond to the particular example, and I won’t even name the company, but where you have a company that is rooted in one part of Wales that feels that they are being persuaded to move away in order to grow, but they want to remain in that area, it’s a company in the foundational economy engaged in construction and the maintenance of homes, and it’s a large and successful company, but they want help in order to expand, in order to grow deeper roots in their own area—they perhaps want more land on an industrial estate. But what would you expect the attitude to be from economic development teams to assist that kind of company?
Then, in terms of targets, yes, there’s a major element of experimentation in what you intend to do in this area, but you do have to have some idea of what your targets are. So, what kind of indicators of success should we be looking for? It might be difficult to put robust KPIs in place when you are experimenting and trying new things, but surely there is something that we could look at in a year, two years’ time, which will determine, yes, we are seeing success here in terms of the impact on GDP or the jobs created, and crucially the level of salaries in those posts.
And also in terms of targets, I would welcome your comments on what we are aiming for in terms of targets for local procurement. We in Plaid Cymru have talked about aiming at around that 50 per cent of public funding in Wales spent in Wales and looking to raise it to around 75 per cent, which is still quite modest in our view, but in setting a target and reaching that target you're talking about creating 40,000 jobs if you take that figure of 2,000 jobs for every 1 per cent of additional GDP spent locally. So, will you be willing to set a target for where we are going in terms of increasing local procurement?
Thank you again. I'll try and take those points in order and again reiterate the point that the support for this agenda has come from across the Chamber, and I appreciate that. And in fact, as I mentioned in the statement, the initial £1.5 million commitment to an experimental fund came from the negotiations and agreement between the Welsh Labour Government and Plaid Cymru. I'm delighted that I've been able to treble that with the support of the finance Minister and the economy Minister and the First Minister through this budget round.
Diolch i chi unwaith eto. Fe geisiaf i godi'r pwyntiau hynny yn eu trefn ac ailadrodd y pwynt eto bod y gefnogaeth i'r agenda hon wedi dod o bob cwr o'r Siambr, ac rwy'n gwerthfawrogi hynny. Ac yn wir, fel y soniais i yn y datganiad, fe ddaeth yr ymrwymiad cychwynnol o £1.5 miliwn ar gyfer cronfa arbrofol yn sgil y trafodaethau a'r cytundeb rhwng Llywodraeth Lafur Cymru a Phlaid Cymru. Rwy'n hynod falch fy mod i wedi gallu treblu hynny gyda chefnogaeth y Gweinidog Cyllid a Gweinidog yr economi a'r Prif Weinidog drwy'r cylch cyllideb hwn.
And in terms of Arfor, Eluned Morgan, the Minister for international development and the Welsh language, and I recently met with the leaders of the Arfor programme from across Wales, and had a long discussion with them about how that project works, and it struck me then that we were creating a silo here, that there was so much in common between this agenda and the foundational economy agenda, we need to mesh them together. And the learning from their projects needs to cross-pollinate into the others and vice versa. So, I'm committed to doing that. So, we, I think, are making connections as we go.
His surprise that Government works in silos was rather sweet I thought, but large organisations tend to do this. Procurement, for example, cuts right across the work the finance Minister is doing. It does cut right across the agenda, so there is cross-Government working already in place around that. What I found when I came in post, the schemes that I was responsible for not only fell outside of our department but outside of our group within Government, and it was very difficult for the civil servants, given the structures they work in, to communicate effectively with each other. That's why this group specifically on the foundational economy has been set up. I've set up another group, which met yesterday with the finance Minister, on artificial intelligence and data-driven innovation, similarly, to try and cut across the horizontal axis of the Government.
So, this is part of the learning that we have here, that this has been one of the barriers to spreading and scaling in the past, and I've cited the frustration of pilot projects showing enormous success in the past. I mentioned the Can Do toolkit, where we were ahead of the pack, but that inability then to embed that into common practice and to work across boundaries, both in central Government and in local government, has been a hamstring and that's something that we need to cut through. But I'm under no illusion how difficult this is and how difficult this is going to be, and it may not work. I think we have to confront the fact that it may not work, but I'm being open and honest about that, and having named that danger, we need to make sure it doesn't happen.
You mentioned the dilemma of how do you allow firms to expand whilst keeping them grounded. And I think this is why we need to take a regional approach to economic development, how local authorities must collaborate. They don't have the bodies they used to have in economic development departments, and they must share with neighbouring authorities in the regional footprint, as we'll see under the local government Bill, and co-locate and work with the Welsh Government's new regional economic teams and chief regional economic officers so we can take a regional approach. So, even if the small firm in the hypothetical example given isn't able to grow on the exact footprint it was founded, it can still do so within the region. [Interruption.] That is something that is going to be hard to achieve, but, clearly, we'd want them to grow in the place where they are rooted. It's difficult to generalise on a hypothetical example. If the Member, who's heckling me to say it's not good enough, wishes to give me a specific example, which he may not want to do publicly, I'm happy to meet with him and discuss the specific example, because it sounds like the sort of problem we want to avoid, and I'd like to work with him to see if we can figure that out.
In terms of KPIs and targets, there's always the risk of unintended consequences to targets because in the past, certainly when Jane Hutt was finance Minister, we achieved over 50 per cent of procurement. Bearing in mind that in the public sector, in most organisations, 75 per cent of funds goes on staff, and most of those staff live within a reasonably small catchment area of where the firm is based. You can, without too much difficulty, come up with figures that look very impressive on local procurement, but don't actually tell the full story, so I think we need to have a more nuanced and intelligent approach to targets. We're experimenting here. I'm reluctant to commit to KPIs and targets at this stage because I don't want them to have a distortive effect. We need to monitor closely how this is working, and then once we've learned some lessons, at the next stage we may be in a position to set some targets. But in terms of the broad question—and I daresay I hope the report of the EIS committee has some thoughts on this—'How do we know what success looks like?' is a good challenge, and certainly Russell George mentioned earlier that we have the truism that good practice is a poor traveller. I think, in the first instance, getting a dozen or so public services boards embracing this agenda and applying it consistently across its boundaries, that would be success, given where we're starting from. Beyond that, I've got an open mind as to how we work out some of the granular metrics for measuring success. I agree with him that, in the medium term, we do need targets and KPIs, but I'd be reluctant to put the cart before the horse.
Ac o ran Arfor, fe wnaeth Eluned Morgan, Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, a minnau gyfarfod ag arweinyddion rhaglen Arfor o bob rhan o Gymru yn ddiweddar, a chawsom drafodaeth hir ynghylch sut y mae'r prosiect hwnnw'n gweithio. Fe'm trawyd i bryd hynny ein bod ni'n codi ysgubor ar wahân yn hynny o beth, a bod cymaint yn gyffredin rhwng yr agenda hon ac agenda'r economi sylfaenol, ac mae angen inni eu cyplysu â'i gilydd. Ac mae angen i'r hyn a gaiff ei ddysgu o'u prosiectau nhw groesbeillio â'r lleill, ac i'r gwrthwyneb. Felly, rwyf wedi ymrwymo i wneud hynny. Ac rydym ni, rwy'n credu, yn gwneud cysylltiadau wrth inni fwrw ymlaen.
Roedd ei syndod o ddeall bod y Llywodraeth yn gweithio mewn ysguboriau ar wahân yn ddigon annwyl, yn fy marn i, ond mae sefydliadau mawr yn tueddu i wneud hyn. Mae caffael, er enghraifft, yn torri ar draws y gwaith y mae'r Gweinidog Cyllid yn ei wneud. Mae'n torri ar draws yr agenda gyfan, felly mae gwaith traws-lywodraethol eisoes yn cael ei wneud ar hynny. Yr hyn a welais i pan oeddwn i'n dechrau yn y swydd hon oedd y cynlluniau yr oeddwn i'n gyfrifol amdanyn nhw nid yn unig yn gorwedd y tu allan i'n hadran ni ond y tu allan i'n grŵp ni o fewn y Llywodraeth hefyd, ac roedd yn anodd iawn i'r gweision sifil, o ystyried eu strwythurau gwaith, gyfathrebu'n effeithiol â'i gilydd. Dyna pam y sefydlwyd y grŵp hwn ar yr economi sylfaenol yn benodol. Rwyf i wedi sefydlu grŵp arall, a gyfarfu ddoe gyda'r Gweinidog Cyllid, ar ddeallusrwydd artiffisial a dyfeisgarwch a yrrir gan ddata, yn yr un modd, er mwyn ceisio torri ar draws echelin lorweddol y Llywodraeth.
Felly, mae hyn yn rhan o'r dysgu sy'n digwydd, sef bod hyn yn un o'r rhwystrau i ledaenu ac uwchraddio yn y gorffennol, ac rwyf wedi nodi'r rhwystredigaeth o brosiectau peilot yn dangos llwyddiant ysgubol yn y gorffennol. Cyfeiriais at y pecyn cymorth Gallu Gwneud, lle'r oeddem ni ar flaen y gad. Ond yna bu'r anallu i wreiddio hynny i fod yn arfer cyffredin ac i weithio ar draws ffiniau, mewn llywodraeth ganolog a llywodraeth leol, yn llyffethair ac mae hynny'n rhywbeth y mae angen inni ei oresgyn. Ond nid wyf i dan unrhyw gamargraff pa mor anodd yw hyn a pha mor anodd y bydd hyn, ac efallai na fydd yn gweithio. Rwy'n credu bod yn rhaid inni wynebu'r ffaith na fydd hyn yn gweithio o bosib, ond rwy'n agored ac yn onest ynglŷn â hynny, ac ar ôl sôn am y perygl hwnnw, mae angen inni wneud yn siŵr na fydd yn digwydd.
Roeddech chi'n sôn am y benbleth o ran sut yr ydych chi'n caniatáu i gwmnïau ehangu ond eu cadw wedi eu gwreiddio ar yr un pryd. Ac rwy'n credu mai dyma pam mae angen inni weithredu dull rhanbarthol o ddatblygu economaidd, a sut mae'n rhaid i awdurdodau lleol gydweithio. Nid yw'r cyrff a arferai fod ganddynt mewn adrannau datblygu economaidd ar gael erbyn hyn. Mae'n rhaid iddyn nhw rannu gydag awdurdodau cyfagos yn yr ôl-troed rhanbarthol, fel y gwelwn ni o dan y Bil Llywodraeth Leol, a chyd-leoli a gweithio gyda thimau economaidd rhanbarthol newydd Llywodraeth Cymru a phrif swyddogion economaidd rhanbarthol i weithredu dull rhanbarthol. Felly, hyd yn oed os nad yw'r cwmni bach yn yr enghraifft ddamcaniaethol yn gallu tyfu ar yr union ôl troed y'i sefydlwyd arno, fe all dyfu o fewn y rhanbarth, serch hynny. [Torri ar draws.] Mae'n mynd i fod yn anodd ei gyflawni, ond, yn amlwg, fe fyddem yn dymuno iddynt dyfu yn y man lle maen nhw wedi eu gwreiddio. Mae'n anodd cyffredinoli ar sail enghraifft ddamcaniaethol. Os yw'r Aelod, sy'n torri ar fy nhraws ac yn dweud nad yw hynny'n ddigon da, yn dymuno rhoi enghraifft benodol imi, nad yw'n awyddus i'w gwneud yn gyhoeddus efallai, fe fyddwn yn hapus i gyfarfod ag ef a thrafod yr enghraifft benodol honno, oherwydd mae'n swnio fel y math o broblem yr ydym ni'n awyddus i'w hosgoi, ac fe hoffwn i weithio gydag ef i weld a allwn ni ei datrys.
O ran dangosyddion perfformiad allweddol a thargedau, mae risg bob amser y ceir canlyniadau anfwriadol i dargedau oherwydd yn y gorffennol, yn sicr pan oedd Jane Hutt yn Weinidog Cyllid, llwyddwyd i sicrhau dros 50 y cant o gaffael. Dylid cofio bod 75 y cant o arian y sector cyhoeddus, yn y rhan fwyaf o sefydliadau, yn mynd ar staff, a bod y rhan fwyaf o'r staff hynny'n byw mewn dalgylch gweddol fach lle caiff y cwmni ei leoli. Fe allwch chi, heb ormod o drafferth, gyflwyno ffigurau ynglŷn â chaffael lleol sy'n edrych yn drawiadol iawn, ond nad ydyn nhw mewn gwirionedd yn adrodd y stori'n llawn, ac felly rwy'n credu bod angen inni gael dull mwy deallus a manwl o ymdrin â thargedau. Rydym yn arbrofi yma. Rwy'n amharod i ymrwymo i ddangosyddion perfformiad allweddol a thargedau ar hyn o bryd oherwydd nid wyf i'n dymuno iddyn nhw fod yn gamarweiniol. Mae angen inni fonitro'n ofalus sut mae hyn yn gweithio, ac yna ar ôl inni ddysgu rhai o'r gwersi, efallai y byddwn ni mewn sefyllfa i osod rhai targedau yn y cam nesaf. Ond o ran y cwestiwn eang—ac rwy'n meiddio dweud fy mod i'n gobeithio y bydd gan adroddiad y Pwyllgor EIS rai syniadau ynglŷn â hyn—'Sut y gwyddom ni sut beth fydd llwyddiant?', dyna her dda, ac yn sicr cyfeiriodd Russell George yn gynharach at y wireb mai teithiwr gwael yw arfer da. Rwy'n credu, yn y lle cyntaf, o ystyried ein man cychwyn, mai llwyddiant fyddai cael rhyw ddwsin o fyrddau gwasanaethau cyhoeddus yn amgyffred yr agenda hon ac yn ei defnyddio'n gyson ar draws ei ffiniau. Y tu hwnt i hynny, mae gennyf feddwl agored o ran sut yr ydym yn deall rhai o'r metrigau gronynnog ar gyfer mesur llwyddiant. Rwy'n cytuno ag ef bod angen targedau a dangosyddion perfformiad arnom yn y tymor canolig, ond fe fyddwn i'n gyndyn o roi'r drol o flaen y ceffyl.
Thank you. I am going to have to ask for shorter questions and shorter answers. I've got five speakers and roughly 15 minutes left, so I'll let you do the maths on that one. Jenny Rathbone.
Diolch. Fe fydd yn rhaid imi ofyn am gwestiynau mwy cryno ac atebion mwy cryno. Mae gennyf i bump i siarad a thua 15 munud ar ôl, felly mi gewch chi wneud y rhifyddeg ynglŷn â hynny. Jenny Rathbone.
Thank you. I'm very pleased that you want to tackle this issue of good practice not travelling. When I was chairing the European programme monitoring committee, there were excellent bottom-up programmes that could have been applied to other, very similar, communities, and I know that Huw Irranca-Davies is working on this in the current programme, but we really cannot afford to discard good practice. So I'm hoping that the Carmarthenshire public services board will be leading the way, given that they were very successful in winning a contract for the foundational economy in food procurement.
I think I'd just like to focus for a moment on your chilling warning, that if we leave the EU at the end of January with a deal or without one next December, which of course is the Farage/Johnson plan, then we have very little time to prepare our economy for the absolute storm that is likely to result, which is far worse than anything that Mrs Thatcher achieved in her de-industrialisation rush.
I agree that public services boards can be key partners to help apply what works in all parts of Wales, and it's great that you have that ambition, but I'd also like to ask you about the role that community councils could also play. Yesterday, the Public Accounts Committee was scrutinising Government officials about the role that community and town councils have been playing, and we've known for some years that far too many of them are sitting on unspent capital, rarely consult their communities and are not seizing on the opportunities that they could be using to strengthen their own small-scale economies. However, yesterday, we did hear about the good practice of, for example, Solva Care in Pembrokeshire, which is delivering a much more person-focused approach to the care of the elderly. And it was delightful to hear that community councils—. I think they're probably fairly rare, but there are community councils who've set up community-owned renewable energy schemes. Hallelujah. How are we going to ensure that all community councils are thinking along these lines and using the opportunities of the natural resources all around them to enrich their local communities?
Diolch. Rwy'n falch iawn eich bod chi am fynd i'r afael â'r mater o arfer da ddim yn teithio. Pan oeddwn i'n cadeirio pwyllgor monitro'r rhaglen Ewropeaidd, roedd rhaglenni rhagorol o'r gwaelod i fyny y gellid eu defnyddio nhw gyda chymunedau eraill a oedd yn debyg iawn iddynt, a gwn fod Huw Irranca-Davies yn gweithio ar hyn yn y rhaglen bresennol, ond ni allwn ni fforddio taflu arferion da i ffwrdd, wir. Felly rwy'n gobeithio y bydd bwrdd gwasanaethau cyhoeddus sir Gaerfyrddin yn arwain y ffordd, o gofio eu bod wedi llwyddo i ennill contract ar gyfer yr economi sylfaenol ym maes caffael bwyd.
Rwy'n credu yr hoffwn ganolbwyntio am eiliad ar eich rhybudd iasoer chi, os byddwn ni'n gadael yr UE ar ddiwedd mis Ionawr gyda chytundeb neu heb gytundeb fis Rhagfyr nesaf, sef cynllun Farage/Johnson wrth gwrs, yna ychydig iawn o amser fydd gennym i baratoi ein heconomi ar gyfer y storm ofnadwy sy'n debygol o ddeillio o hyn, sy'n waeth o lawer nag unrhyw beth a gyflawnodd Mrs Thatcher yn ei rhuthr i ddad-ddiwydiannu.
Rwy'n cytuno y gall byrddau gwasanaethau cyhoeddus fod yn bartneriaid allweddol i helpu i gymhwyso'r hyn sy'n gweithio ym mhob rhan o Gymru, ac mae'n beth ardderchog bod yr uchelgais hwnnw gennych chi, ond fe hoffwn i ofyn ichi hefyd am y gwaith y gallai'r cynghorau cymuned ei wneud hefyd. Ddoe, roedd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn craffu ar swyddogion y Llywodraeth ynghylch y swyddogaeth sydd wedi bod gan gynghorau cymuned a thref, ac rydym ni'n gwybod ers rhai blynyddoedd fod llawer gormod ohonyn nhw'n eistedd ar gyfalaf na chafodd ei wario. Anaml y maen nhw'n ymgynghori â'u cymunedau ac nid ydyn nhw'n manteisio ar y cyfleoedd y gallen nhw fod yn eu defnyddio i gryfhau eu heconomïau bychain eu hunain. Serch hynny, ddoe, fe glywsom ni am yr arferion da, er enghraifft, yn Gofal Solfach yn sir Benfro, sy'n darparu dull sy'n canolbwyntio mwy ar yr unigolyn o ran gofalu am bobl hŷn. Ac roedd yn hyfryd clywed bod cynghorau cymuned—. Rwy'n credu mai gweddol brin ydyn nhw, mae'n debyg, ond fe geir cynghorau cymuned sydd wedi sefydlu cynlluniau ynni adnewyddadwy sy'n eiddo i'r gymuned. Haleliwia. Sut yr ydym yn mynd i sicrhau bod pob cyngor cymuned yn meddwl ar hyd y trywydd hwn ac yn defnyddio'r cyfleoedd sydd ymhlyg yn yr adnoddau naturiol o'u cwmpas i gyfoethogi eu cymunedau lleol?
Thank you. Well, in deference to the warning of the Dirprwy Lywydd, I'll try and keep my answer brief. I'm aware that some community councils did bid into the challenge fund, but I don't think any were successful. It was a competitive fund and there were far more quality schemes than we had funding for, even after tripling the budget. But I think, in my statement, I set out the challenge for public services boards in this, and public services boards should include community councils. I agree with the point that Jenny Rathbone makes about the contribution they have to make in this. And the fact that many applied shows there's an appetite there amongst some of them.
I think the danger we have under the public services boards is that they become strategy factories. And there's a good deal of scepticism that they have yet to deliver anything of substance, and I think this is their opportunity. It's going to be a stretching target for some of them, but they've got to prove their worth. This is an agenda entirely in keeping with the mandate that they have. So I'm discussing with the future generations commissioner developing some joint guidelines between us to allow us to maximise the potential of the public services boards to get the most out of this agenda, and I will take the point that she makes about the role of community councils into consideration as we go about that task.
Diolch. Wel, er parch i rybudd y Dirprwy Lywydd, fe geisiaf i gadw fy ateb yn fyr. Rwy'n ymwybodol bod rhai cynghorau cymuned wedi gwneud cais i'r gronfa her, ond nid wyf yn credu bod unrhyw un wedi bod yn llwyddiannus. Roedd hon yn gronfa gystadleuol ac roedd yna lawer mwy o gynlluniau o ansawdd nag arian ar eu cyfer nhw, hyd yn oed ar ôl treblu'r gyllideb. Ond rwy'n credu, yn fy natganiad, fy mod i'n amlinellu'r her i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus yn hyn o beth, ac fe ddylai byrddau gwasanaethau cyhoeddus gynnwys cynghorau cymuned. Rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaeth Jenny Rathbone am y cyfraniad sydd ganddyn nhw i'w roi yn hyn o beth. Ac mae'r ffaith bod llawer ohonyn nhw'n gwneud cais yn dangos bod yr awydd yno ymysg rhai ohonyn nhw.
Rwy'n credu mai'r perygl sydd gennym o ran y byrddau gwasanaethau cyhoeddus yw eu bod nhw'n mynd yn ffatrïoedd strategaeth. Ac mae llawer iawn o amheuaeth nad ydyn nhw wedi cyflwyno unrhyw beth o sylwedd eto, ac rwy'n credu mai hwn fydd eu cyfle nhw. Bydd yn darged ymestynnol i rai ohonyn nhw, ond mae'n rhaid iddyn nhw brofi eu gwerth. Mae hon yn agenda sy'n gwbl gydnaws â'r mandad sydd ganddyn nhw. Ac felly rwy'n trafod gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol i ddatblygu rhai canllawiau ar y cyd i'n galluogi i fanteisio i'r eithaf ar botensial y byrddau gwasanaethau cyhoeddus i wneud yn fawr o'r agenda hon, a byddaf yn ystyried y pwynt a wnaeth am swyddogaeth cynghorau cymuned wrth inni ymaflyd yn y dasg honno.
Thank you, Deputy Minister, for your statement. I'm afraid much of what I have written here reiterates a lot of what you've said, but I'll make no excuses for that, because it just shows that perhaps we're all thinking along the same lines.
So, the importance of the foundational economy cannot be overstated, with a UK figure of 40 per cent of the workforce, and accounting for £1 for every £3 we spend. And it is recognised that, in many places, the foundational economy is the economy—it's the food we eat, the homes we live in, the energy we use, and the care we receive. Despite the scale of employment, these jobs are often characterised by low wages, highly precarious patterns of employment and poor working conditions. So, these are failings which have to be addressed if this foundational economy is going to work. There's no doubt that a revitalised foundational economy would have the potential to deliver a social benefit to all disadvantaged communities, by providing more targeted economic activity that also has the added potential to deliver on environmental benefits that arise from a more localised economy, where goods and services travel less distances.
Whilst there has been a broad acceptance of the foundational economy, the Welsh Government's decision in their economic action plan to have just four sectors—food, retail, tourism and care—I believe is too narrow. Should we not have included construction and energy generation in that? It was mentioned in your earlier statements, but you didn't actually include it in the last one. We, of course, welcome the moneys allocated under the challenge fund, reaching £3 million, and the last allocation in October of £1.077 million, taking the total to over £4 million.
In your announcement today, you talked about the third pillar and building the missing middle in order to increase the number of firms rooted to local communities. You need to first ensure that the infrastructure is in place to enable goods to move quickly and efficiently. This would not only encourage new companies to locate in communities, but it would also facilitate those who are already there to grow. Local councils, as has been mentioned, can also play a major part in keeping things local by ensuring tenders are within the reach of local microbusinesses, perhaps by breaking them down into modules, rather than large tenders that are called only by large companies, who are, very often, not only out of the locality, but often out of Wales itself.
We acknowledge that progress has been made in strengthening the foundational economy in Wales, but this must not be based on expanding the public sector, but also on nurturing the private sector. As an aside, you mentioned the fact that this may not work, and I think, in doing that, you are running the risk of being a politician who tells the truth.
Diolch, Dirprwy Weinidog, am eich datganiad. Rwy'n ofni bod llawer o'r hyn yr wyf i wedi ei ysgrifennu yma yn ailadrodd llawer o'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud, ond nid wyf am wneud esgusodion am hynny, oherwydd mae'n dangos ein bod ni i gyd yn meddwl yn yr un ffordd.
Felly, ni ellir gorbwysleisio pwysigrwydd yr economi sylfaenol, gyda ffigur ar gyfer y DU o 40 y cant o'r gweithlu, ac yn cyfrif am £1 am bob £3 yr ydym yn eu gwario. Ac fe gydnabyddir mai'r economi sylfaenol, mewn llawer o fannau, yw'r economi—y bwyd yr ydym ni'n ei fwyta, y cartrefi yr ydym ni'n byw ynddyn nhw, yr ynni a ddefnyddiwn ni, a'r gofal a gawn ni. Er gwaethaf y niferoedd a gaiff eu cyflogi, nodweddir y swyddi hyn yn aml gan gyflogau isel, patrymau cyflogaeth hynod fregus ac amodau gwaith drwg. Felly, mae'r rhain yn fethiannau y mae'n rhaid mynd i'r afael â nhw os yw'r economi sylfaenol hon am weithio. Nid oes unrhyw amheuaeth y byddai gan economi sylfaenol sydd wedi'i hadfywio y potensial i sicrhau budd cymdeithasol i bob cymuned ddifreintiedig, drwy ddarparu gweithgaredd economaidd wedi ei thargedu'n well sydd â'r potensial ychwanegol hefyd o gyflawni manteision amgylcheddol a hynny'n deillio o economi fwy lleol, lle mae nwyddau a gwasanaethau yn teithio llai o bellter.
Er y derbyniwyd yr economi sylfaenol yn eang, mae penderfyniad Llywodraeth Cymru yn ei chynllun gweithredu economaidd i gael pedwar sector yn unig—bwyd, manwerthu, twristiaeth a gofal—yn rhy gyfyng yn fy marn i. Oni ddylem ni fod wedi cynnwys adeiladu a chynhyrchu ynni yn hyn? Fe grybwyllwyd hynny yn eich datganiadau cynharach, ond ni wnaethoch ei gynnwys yn yr un diwethaf. Wrth gwrs, rydym yn croesawu'r arian a ddyrennir o dan y gronfa her, gan gyrraedd £3 miliwn, a'r dyraniad olaf ym mis Hydref, sef £1.077 miliwn, gan wthio'r cyfanswm dros £4 miliwn.
Yn eich cyhoeddiad chi heddiw, roeddech yn siarad am y drydedd elfen ac adeiladu'r canol coll ar gyfer cynyddu nifer y cwmnïau sydd â'u gwreiddiau mewn cymunedau lleol. Mae angen ichi sicrhau yn y lle cyntaf bod y seilwaith ar gael i alluogi nwyddau i symud yn gyflym ac yn effeithlon. Fe fyddai hyn nid yn unig yn annog cwmnïau newydd i ymsefydlu mewn cymunedau, ond fe fyddai hefyd yn hwyluso twf y rhai sydd yno eisoes. Fe all cynghorau lleol, fel y crybwyllwyd, fod â rhan fawr hefyd yn y gwaith o gadw pethau'n lleol drwy sicrhau bod tendrau o fewn cyrraedd microfusnesau lleol, efallai drwy eu torri i lawr yn fodiwlau, yn hytrach na thendrau mawr sy'n cael eu galw gan gwmnïau mawr yn unig, sydd, yn aml iawn, nid yn unig y tu allan i'r ardal, ond yn aml y tu allan i Gymru.
Rydym yn cydnabod bod cynnydd wedi bod o ran cryfhau'r economi sylfaenol yng Nghymru, ond ni ddylai hyn fod yn seiliedig ar ehangu'r sector cyhoeddus yn unig, ond ar feithrin y sector preifat hefyd. Gyda llaw, roeddech chi'n sôn na wnaiff hyn weithio, o bosibl, ac rwy'n credu, wrth wneud hynny, eich bod chi mewn perygl o fod yn wleidydd sy'n dweud y gwirionedd.
Thank you for the comments. They say that imitation is the sincerest form of flattery. So, the fact that I recognised so many words included in your statement is testimony that that is true. I recognise that there is a lot of common ground here. Just to address two specific points that you made—you talked about in the economic action plan that we identified four foundation sectors, and you said that was too narrow, and I think, as I mentioned in my statement, the fact that we've now gone beyond that and taken a sector-neutral approach, so we're no longer restricted to just four, and that the enabling plan on the foundational economy we committed to in the EAP will not be restricted to just the four and we'll take a broader view, reflects the fact that our thinking has moved on.
On the point about tenders being of a manageable size, I entirely agree, and that's the work Rebecca Evans, as finance Minister, is doing about reforming procurement to open it up, and to upskill the profession, to being able to offer tenders that encompass small firms. One of the projects we are funding through the challenge fund is with Swansea Council. It's a very modest scheme, but it is to design and specify contracts from the council to maximise opportunities for small businesses to bid for work—for example, construction-based contracts. There's a similar bid from the housing association in west Wales, Pobl, to open up its work for one-person traders and odd-job people, as part of the experimental fund too. So, we've been monitoring those two closely, and the whole point of the experimental fund is that we're trying these different things, and if they work, we'll be demanding of the public services boards to adopt or justify. Now, clearly, we're not saying everything's going to work everywhere—you can't lift and shift something that works in one area automatically into another. But I think we will be turning that on its head, and saying to local authorities, 'It works here—you need to give us a good reason why it won't work with you, or we expect you to adopt that good practice.'
Diolch i chi am y sylwadau. Maen nhw'n dweud mai efelychu yw'r ffurf fwyaf didwyll ar weniaith. Felly, mae'r ffaith fy mod i mor gyfarwydd â chymaint o eiriau yn eich datganiad chi'n tystio i wirionedd hynny. Rwy'n gweld bod llawer o dir cyffredin yma. I fynd i'r afael â dau bwynt penodol a wnaethoch chi—roeddech chi'n sôn ein bod ni, yn y cynllun gweithredu economaidd, wedi nodi pedwar sector sylfaen, ac roeddech chi'n dweud bod hynny'n rhy gyfyng. Ac, fel y crybwyllais i yn fy natganiad, rwy'n credu bod y ffaith ein bod ni bellach wedi mynd y tu hwnt i hynny ac wedi gweithredu dull niwtral o ran sectorau, fel nad ydym wedi cyfyngu hyn i bedwar yn unig, ac na fydd y cynllun galluogi o ran yr economi sylfaenol yr ymrwymwyd iddo yn y Cynllun Gweithredu Entrepreneuriaeth yn cael ei gyfyngu i'r pedwar hwn yn unig ac y byddwn yn cymryd trosolwg ehangach, yn adlewyrchu'r ffaith bod ein meddylfryd ni wedi datblygu.
O ran y pwynt ynghylch a ddylai tendrau fod o faint hydrin, rwy'n cytuno'n llwyr, a dyna'r gwaith y mae Rebecca Evans, fel Gweinidog Cyllid, yn ei wneud ynglŷn â diwygio caffael er mwyn ei agor allan, ac uwchsgilio'r proffesiwn, i allu cynnig tendrau sy'n cynnwys cwmnïau bach. Mae un o'r prosiectau yr ydym ni'n eu hariannu drwy'r gronfa her gyda Chyngor Abertawe. Cynllun distadl iawn yw hwn, ond ei ddiben yw cynllunio a phennu contractau gan y Cyngor i wneud yn fawr o gyfleoedd i fusnesau bach gynnig am waith—er enghraifft, contractau sy'n seiliedig ar adeiladu. Ceir cais tebyg gan Gymdeithas Tai Gorllewin Cymru, sef Pobl, i agor ei waith allan i fasnachwyr unigol a phobl mân swyddi, fel rhan o'r gronfa arbrofol hefyd. Felly, rydym wedi bod yn monitro'r ddeubeth hynny'n ofalus, a holl ddiben y gronfa arbrofol yw ein bod ni'n rhoi cynnig ar y gwahanol bethau hyn, ac os ydyn nhw'n gweithio, fe fyddwn ni'n galw ar y byrddau gwasanaethau cyhoeddus i fabwysiadu neu gyfiawnhau hynny. Nawr, yn amlwg, nid ydym yn dweud y bydd popeth yn gweithio ym mhobman—ni allwch godi a symud rhywbeth sy'n gweithio mewn un ardal yn awtomatig i ardal arall. Ond rwyf i o'r farn y byddwn ni'n troi hynny ar ei ben, ac yn dweud wrth awdurdodau lleol, 'Mae hyn yn gweithio yma—mae angen ichi roi rheswm da i ni pam na allai hyn weithio gyda chi, neu rydym yn disgwyl i chi fabwysiadu'r arfer da hwnnw.'
Deputy Minister, as you know, I've always been a leading proponent of the foundational economy, and it's really great to see you now, as a member of the Welsh Government, working to embed some of the ideas that we worked on so closely as backbenchers.
So, I'm holding here the draft national development framework, which the First Minister, in the foreword, describes as setting out
'where we think we should try to grow and the types of development we need over the next twenty years to help us be a sustainable and prosperous society.'
When completed, this is, I would argue, perhaps the most important document that the Government will be producing. So, it was a surprise to me to see that there is no mention of the foundational economy within the draft NDF whatsoever, and that does give me some cause for concern. What would be your reply to that?
Dirprwy Weinidog, fel y gwyddoch chi, rwyf i wedi bod yn bleidiol bob amser i'r economi sylfaenol, a pheth ardderchog iawn yw eich gweld chi nawr, yn aelod o Lywodraeth Cymru, yn gweithio i sefydlu rhai o'r syniadau y buom ni'n gweithio mor agos ar y meinciau cefn arnyn nhw.
Felly, rwy'n dal yma y fframwaith datblygu cenedlaethol drafft, y mae'r Prif Weinidog, yn y rhagair, yn ei ddisgrifio fel un sy'n nodi
'lle rydyn ni'n credu y dylen ni geisio tyfu a'r mathau o ddatblygiadau sydd eu hangen arnom dros yr ugain mlynedd nesaf i'n helpu ni i fod yn gymdeithas gynaliadwy a llewyrchus.'
Pan gaiff ei chwblhau, yn fy marn i, hon fydd y ddogfen bwysicaf a gaiff ei chynhyrchu gan y Llywodraeth. Felly, roedd yn syndod i mi weld nad oes unrhyw gyfeiriad at yr economi sylfaenol o fewn yr FfDC drafft o gwbl, ac mae hynny'n peri peth pryder i mi. Beth fyddai eich ateb chi i hynny?
Thank you very much. And I absolutely must acknowledge the role that Vikki Howells played, with a number of other colleagues, in supporting this agenda to date. And I am keen that we continue to work together on it, and it's only right that that role is a challenging one. So, I welcome the question, which points out that there's still some room to go to break down those silos. The NDF is not a unique example; there are some other policy areas where I think more can be done. Our food strategy, for example—I think there's room to include the foundational economy agenda within that more than it currently does. And that's what we are going to have to work through within Government. So, I'm glad you've raised that specific point. I will raise that specifically with the Minister, and I will write to you with a reply.
Diolch yn fawr iawn. Ac mae'n rhaid i mi gydnabod y gwaith a wnaeth Vikki Howells, gyda nifer o gyd-Aelodau eraill, i gefnogi'r agenda hon hyd yn hyn. Ac rwy'n awyddus ein bod ni'n parhau i gydweithio arno, ac mae'n briodol bod y gwaith hwnnw'n waith heriol. Felly, rwy'n croesawu'r cwestiwn, sy'n nodi bod rhywfaint o waith eto i'w wneud o ran tynnu'r ysguboriau i lawr. Nid enghraifft unigryw mo'r FfDC; ceir rhai meysydd eraill o bolisi lle gellir gwneud mwy, yn fy marn i. Ein strategaeth ni o ran bwyd, er enghraifft—rwy'n credu bod lle i gynnwys agenda'r economi sylfaenol o fewn hyn i raddau helaethach na'r hyn a wneir ar hyn o bryd. A dyna'r hyn y bydd yn rhaid inni weithio drwyddo yn y Llywodraeth. Felly, rwy'n falch eich bod chi wedi codi'r pwynt arbennig hwnnw. Fe fyddaf i'n codi hynny'n benodol gyda'r Gweinidog, ac fe fyddaf i'n ysgrifennu atoch gyda'r ateb.
I think this will be welcomed by not only all the Labour colleagues here, but also the Labour and Wales Co-operative colleagues as well. The idea of developing community wealth-building initiatives that are bolted down in your community is something we've long supported. So, I wanted to ask about two specific areas that I'd like the Minister to expand on briefly—one is the Project Skyline, which we hosted here recently. The initial exemplars they took through were in Caerau, Treherbert and Ynysowen. Some of the funding has been put towards building on this now, and taking this forward. The idea that communities, in all that they survey within their valley, can have a stake in managing and owning and generating the rewards from that, and reinvesting in their community, is tremendously exciting. So, I wonder if he could expand a little bit on that, and how we might take that forward. That's a sort of oven-ready one, in a sense—as some other politicians might suddenly use that phrase at the moment.
The other one is, if there were other initiatives, community-based initiatives, that wanted to take forward similar ideas—so, for example, I've got a local company, a high energy-intensive user, that is willing to gift land and their surplus energy and heat in order to do something totally different from what they're doing: horticultural enterprises, run by social enterprises, right on their doorstep. It's something we've talked about for a long time, in terms of local food networks and the south Wales Valleys growing. How would they get involved in this foundational economy approach, which is based around those community interest groups, co-operatives, employee ownership, and so on? How could they even start to take this forward within the framework that he's done?
And finally, Minister, you said that brave thing—this may not work. I would say to you: (1) I've never heard a Minister say that before, but I think, in trying these things, and then applying the co-operative principles—which are prove that it works, and then scale up and teach others how to do it—this will work.
Rwy'n credu y caiff hyn ei groesawu nid yn unig gan bob un o'r cyd-Aelodau Llafur yn y fan hon, ond gan gyd-Aelodau Llafur a Phlaid Cydweithredol Cymru hefyd. Mae'r syniad o ddatblygu mentrau i ennill cyfoeth cymunedol sy'n cael eu gwreiddio'n ddwfn yn eich cymuned yn rhywbeth yr ydym ni wedi ei gefnogi ers amser maith. Felly, roeddwn i'n awyddus i holi am ddau faes penodol yr hoffwn i'r Gweinidog ymhelaethu arnyn nhw'n fras—mae Project Skyline a wahoddwyd yma gennym ni'n ddiweddar yn un. Roedd yr enghreifftiau cychwynnol a gafodd eu cefnogi ganddyn nhw yng Nghaerau, Treherbert ac Ynysowen. Fe gafodd rhywfaint o'r arian ei roi tuag at adeiladu ar hyn nawr, a'i ddatblygu. Syniad cyffrous iawn yw y gall cymunedau, ym mhob peth y gallant ei weld yn eu cwm nhw, gyfrannu at y gwaith o'u rheoli a'u perchenogi a chynhyrchu'r enillion a ddaw, ac ail-fuddsoddi yn eu cymunedau nhw. Felly, tybed a allai ymhelaethu rhywfaint, a sut y gallem ni fwrw ymlaen â hynny? Dyna un sydd fel pe bai'n barod am y ffwrn, ar un ystyr—fel y byddai ambell i wleidydd arall yn defnyddio'r un ymadrodd hwnnw yn ddisymwth nawr.
Yr un arall yw, pe byddai mentrau eraill, mentrau yn y gymuned, a fyddai'n awyddus i ddatblygu syniadau cyffelyb—felly, er enghraifft, mae gennyf i gwmni lleol, sy'n defnyddio llawer iawn o ynni, sy'n fodlon rhoi rhodd o dir a'u hegni a'u gwres sydd dros ben er mwyn gwneud rhywbeth hollol wahanol i'r hyn y maen nhw'n ei wneud: mentrau garddwriaethol, sy'n cael eu rhedeg gan fentrau cymdeithasol, ar garreg eu drws. Mae'n rhywbeth yr ydym ni wedi siarad amdano ers tro, o ran rhwydweithiau bwyd lleol a thyfiant yng nghymoedd y de. Sut fydden nhw'n cymryd rhan yn y dull hwn o weithredu drwy'r economi sylfaenol, sy'n seiliedig ar y grwpiau buddiant cymunedol hynny, mentrau cydweithredol, perchenogaeth gweithwyr, ac ati? Sut y gallen nhw ddechrau bwrw ymlaen â hyn, hyd yn oed, o fewn y fframwaith a luniodd ef?
Ac yn olaf, Gweinidog, fe fuoch chi mor ddewr â dweud efallai na fydd hyn yn gweithio. Fe fyddwn i'n dweud wrthych chi: yn gyntaf, nid wyf i erioed wedi clywed Gweinidog yn dweud hynny o'r blaen, ond rwy'n credu, wrth roi cynnig ar y pethau hyn, ac yna gymhwyso'r egwyddorion cydweithredol—sef profi ei fod yn gweithio, a chynyddu wedyn a dysgu eraill sut i wneud yr un fath—y bydd hyn yn gweithio.
Thank you very much. To address those points quickly, Project Skyline I think is a very exciting project. The first phase, as you know, was a feasibility study, looking at how communities could manage the landscape that surrounds their town or village. And the Green Valleys community interest company worked with Treherbert, Ynysowen and Caerau. Now, they've successfully put a bid into this fund, for the next phase, working with Welcome to Our Woods, to look at Ynysowen and Caerau, to take it into the next phase of development. And in itself it's an iterative experimental project. So, I'm very pleased that they emerged successful, and I'll be watching that project with interest.
On horticulture, I agree there is huge potential. I am meeting soon, I hope, with the Cardiff capital region to discuss how we can work together to look at the potential of horticulture, particularly within the Valleys taskforce. The Valleys taskforce itself has made a significant contribution to the experimental fund, and so there are a number of earmarked experimental projects in the taskforce area. We are setting up, through Josh Miles from the Federation of Small Businesses, a sub-group of the Valleys taskforce to look at grounded firms and the foundational economy to see how we can have a specific Valleys focus on that. And so I'd encourage the Member to give me more information about the company he mentioned to see whether or not there's potential for us to develop that further.
Diolch yn fawr iawn i chi. I ymdrin â'r pwyntiau hyn yn gyflym, mae Project Skyline yn brosiect cyffrous iawn yn fy marn i. Y cam cyntaf, fel y gwyddoch chi, oedd cael astudiaeth ddichonoldeb yn edrych ar sut y gallai cymunedau reoli'r dirwedd sy'n amgylchynu eu tref neu eu pentref nhw. Ac fe weithiodd cwmni buddiannau cymunedol y Cymoedd Gwyrdd gyda Treherbert, Ynysowen a Chaerau. Nawr, maen nhw wedi llwyddo i gyflwyno cais i'r gronfa hon, ar gyfer y cam nesaf, gan weithio gyda Croeso i'n Coetiroedd, i edrych ar Ynysowen a Chaerau, a chymryd hynny i'r cam datblygu nesaf. Ac mae hwn yn brosiect arbrofol ailadroddol ynddo'i hunan. Felly, rwy'n falch iawn eu bod nhw wedi dod ohoni'n llwyddiannus, ac fe fyddaf i'n gwylio'r prosiect hwnnw gyda diddordeb.
O ran garddwriaeth, rwy'n cytuno bod yna botensial aruthrol. Fe fyddaf i'n cwrdd yn fuan, rwy'n gobeithio, â Phrifddinas-ranbarth Caerdydd i drafod sut y gallwn ni weithio gyda'n gilydd i edrych ar botensial garddwriaeth, yn enwedig o fewn tasglu'r Cymoedd. Mae tasglu'r Cymoedd wedi gwneud ei gyfraniad sylweddol ei hun i'r gronfa arbrofol, ac felly mae nifer o brosiectau arbrofol wedi cael eu clustnodi yn ardal y Tasglu. Rydym yn sefydlu, gyda chymorth Josh Miles o'r Ffederasiwn Busnesau Bach, un o is-grwpiau tasglu'r Cymoedd i edrych ar gwmnïau sydd wedi ei gwreiddio a'r economi sylfaenol i ystyried sut y gallwn ni gael ffocws penodol ar y Cymoedd. Felly fe fyddwn i'n annog yr Aelod i roi mwy o wybodaeth imi am y cwmni y soniodd ef amdano i weld a oes yna botensial inni ddatblygu hynny ymhellach.
Thank you. And, finally, Dawn Bowden.
Diolch. Ac yn olaf, Dawn Bowden.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Certainly, Deputy Minister, I welcome the steps that you've already taken, especially in conjunction with the Valleys taskforce to invest and quickly spread best practice and innovation that we find in the foundational economy. I'm not going to go through all my preamble, because I'm conscious of time, but I know that amongst some of the beneficiaries in the initial round of funding are projects led by the Bevan Foundation, and they include developing a community regeneration think tank in partnership with the Wales TUC to help increase fair work in foundational sector businesses, and I'm going to be watching that with interest, because I know what I'd like to see come out of that. But can you tell us more about your expectations of this project and the benefits that you believe it can deliver to communities in the south Wales Valleys?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Yn sicr, Dirprwy Weinidog, rwy'n croesawu'r camau yr ydych eisoes wedi'u cymryd, yn enwedig ar y cyd â thasglu'r Cymoedd i fuddsoddi ac i ledaenu'n gyflym yr arferion gorau a'r arloesedd a gawn yn yr economi sylfaenol. Nid wyf am fynd drwy fy holl raglith, oherwydd fy mod yn ymwybodol o gyfyngiadau amser, ond gwn fod rhai o'r buddiolwyr yn y rownd ariannu cychwynnol yn brosiectau a arweinir gan Sefydliad Bevan, ac maen nhw'n cynnwys datblygu melin drafod adfywio cymunedol mewn partneriaeth â TUC Cymru i helpu i gynyddu gwaith teg mewn busnesau yn y sector sylfaenol, ac rwy'n mynd i gadw golwg brwd ar hynny, oherwydd fy mod i'n gwybod beth yr hoffwn ei weld yn digwydd o ganlyniad i hynny. Ond a wnewch chi ddweud mwy wrthym am eich disgwyliadau o'r prosiect hwn a'r manteision yr ydych yn credu y gall eu darparu i gymunedau yng Nghymoedd De Cymru?
Well, as I say, the money we've announced, for example the £10 million through the Valleys taskforce for bringing empty homes back into use and, as we wanted to expand that to look at empty shops as well, has huge potential within the grounded firms foundational economy space, because it's mostly going to be local firms who are going to be doing that work. I went with Vikki Howells to see in Ynysybwl one of the first projects funded under that and, clearly, from that example it was local tradespeople who had done the work. So, I think, from the work that we're doing under this project and from the allied work through the Valleys taskforce, which, as I say through this cross-Government group we're trying to look at as one thing, there's big potential.
You mention the work of the Bevan Foundation and the funding they've had for the Wales TUC. There are two projects that have been funded. What I expect from that is challenge to this agenda. This isn't an easy or a flabby agenda. There's some real difficult policy dilemmas in this agenda and some thorny issues. The traditional view has been that the foundational economy is characterised by low pay, low productivity, low-value industries and activities and we shouldn't be trying to prop them up, we should be trying to go for the opposite, which would be fast-growing firms and high productivity. And my response to that is to say, 'We don't want to grow the foundational economy as it is, we want to change the foundational economy.' I see no contradiction. I don't see why there shouldn't be high productivity innovation within the foundational economy. I don't see why there shouldn't be artificial intelligence and robotics in the foundational economy. But there is an issue around fair work and low pay and lack of employee organisation and recognition that does characterise many parts of these economies, and that's something, through this work, we need to challenge.
The work that Preston did, for example, in identifying the local anchor institutions—five of the six local anchor institutions they identified through that work ended up as living wage employers. So, I see this as really improving the way that that part of the economy works. But we absolutely have to acknowledge that, as of today, there are many parts of the foundational economy that are not the way we'd wish them to be. So, I want this to be a disruptive force within the foundational economy, not a comfortable one.
Wel, fel y dywedais, mae gan yr arian yr ydym wedi ei gyhoeddi eisoes, er enghraifft y £10 miliwn drwy dasglu'r Cymoedd ar gyfer dechrau defnyddio tai gwag eto, ac oherwydd ein bod wedi bwriadu ehangu hynny i ystyried siopau gwag hefyd, botensial enfawr o fewn yr economi sylfaenol ar gyfer busnesau sefydledig, oherwydd cwmnïau lleol fydd yn gwneud y gwaith hwnnw yn bennaf. Es i gyda Vikki Howells i Ynysybwl i weld un o'r prosiectau cyntaf a ariannwyd o dan y prosiect hwnnw, ac roedd yn amlwg o'r enghraifft honno taw crefftwyr lleol oedd wedi gwneud y gwaith. Felly, rwy'n meddwl bod potensial mawr yn y gwaith yr ydym yn ei wneud o dan y prosiect hwn, ac yn y gwaith cysylltiedig drwy dasglu'r Cymoedd, yr ydym, fel rwy'n ei ddweud drwy'r grŵp traws-lywodraethol hwn, yn ceisio edrych arno yn un peth.
Rydych yn sôn am waith Sefydliad Bevan a'r cyllid y mae wedi ei gael ar gyfer TUC Cymru. Mae dau brosiect wedi'u hariannu. Yr hyn rwy'n ei ddisgwyl o hynny yw her i'r agenda hon. Nid yw hon yn agenda hawdd na llipa. Mae rhai problemau gwirioneddol anodd o ran polisi yn yr agenda hon a rhai materion dyrys. Y farn draddodiadol yw bod yr economi sylfaenol yn cael ei nodweddu gan gyflogau isel, cynhyrchiant isel, a diwydiannau a gweithgareddau â gwerth isel, ac yn hytrach na cheisio eu cynnal, dylem ni fod yn ceisio mynd i'r gwrthwyneb, a fyddai'n golygu y bydd cwmnïau'n tyfu'n gyflym a chynhyrchiant yn uchel. A fy ymateb i hynny yw, 'Nid ydym yn dymuno tyfu'r economi sylfaenol fel y mae, rydym yn dymuno newid yr economi sylfaenol.' Nid oes unrhyw wrthddweud yn fy marn i. Nid wyf yn gweld pam na ellir bod arloesedd cynhyrchiant uchel o fewn yr economi sylfaenol. Nid wyf yn gweld pam na ellir bod deallusrwydd artiffisial a roboteg yn yr economi sylfaenol. Ond mae yna fater yn ymwneud â gwaith teg a chyflogau isel a diffyg trefniadaeth a chydnabyddiaeth gan weithwyr sy'n nodweddu sawl rhan o'r economïau hyn, ac mae hynny'n rhywbeth, drwy'r gwaith hwn, mae angen i ni ei herio.
Y gwaith a wnaeth Preston, er enghraifft, wrth nodi'r sefydliadau angori lleol—roedd pump o'r chwe sefydliad angori lleol a nodwyd drwy'r gwaith hwnnw yn gyflogwyr cyflog byw yn y pen draw. Felly, rwy'n ystyried bod hyn yn gwella'n wirioneddol y ffordd y mae'r rhan honno o'r economi'n gweithio. Ond yn sicr, mae'n rhaid i ni gydnabod, ar hyn o bryd, nad yw sawl rhan o'r economi sylfaenol fel y byddwn yn dymuno iddyn nhw fod. Felly, rwyf am i hyn fod yn rym aflonyddgar o fewn yr economi sylfaenol, nid un cyfforddus.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr, Gweinidog.
Item 4 on the agenda this afternoon is the Sustainable Drainage (Enforcement) (Wales) (Amendment) Order 2019, and I call on the Minister for the Environment, Energy and Rural Affairs to move the motion—Lesley Griffiths.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw Gorchymyn Draenio Cynaliadwy (Gorfodi) (Cymru) (Diwygio) 2019, a galwaf ar y Gweinidog dros yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig y cynnig—Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7200 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Orchymyn Draenio Cynaliadwy (Gorfodi) (Cymru) (Diwygio) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 5 Tachwedd 2019.
Motion NDM7200 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Sustainable Drainage (Enforcement) (Wales) (Amendment) Order 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 5 November 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Following extensive consultation, a mandatory requirement to provide sustainable drainage systems on new developments was introduced in Wales from 7 January this year. SuDS, as they are more commonly known, will provide multiple benefits for flood risk reduction, rainwater re-use, water quality, well-being and biodiversity. I am proud that we are the first country in the UK to introduce mandatory SuDS on all new developments.
The recent flooding in parts of the UK shows the need for us to be vigilant and innovative in how we deal with excessive rainfall, which is only likely to get worse as a result of climate change. The original enforcement Order was one of five pieces of secondary legislation the National Assembly made to implement the SuDs provisions in Schedule 3 to the Flood and Water Management Act 2010.
Under the 2010 Act, approval is required before construction of drainage systems can commence on new and redeveloped sites. The Sustainable Drainage (Enforcement) (Wales) Order 2018 provides for the enforcement of breach of the approval required concerning drainage systems. The Order makes provision for the SuDS approving body to exercise powers of entry and issue enforcement notices or stop notices to a developer that breaches the requirement for approval.
However, following implementation, it has come to light that a minor amendment is needed to article 21 of the 2018 Order to bring it in line with recent changes to other enforcement legislation. Article 21 limits the fines that can be passed in a summary case for the offence of failing to comply with a temporary stop notice, enforcement notice or stop notice to a maximum of £20,000.
The 2018 Order was drafted before section 85(1) of the Legal Aid, Sentencing and Punishment of Offenders Act 2012 commenced, but was not put into force until after the commencement and so was not caught by that provision. The 2012 Act removed the upper limit on the fines magistrates' courts could pass for almost all offences. To provide consistency with other offences of a similar nature, it is proposed the limit of £20,000 be amended to simply 'a fine', enabling magistrates' courts to pass an unlimited fine. This is consistent with the wording used in amendments to other legislation made by the 2012 Act.
It is important the SuDS regime is backed up by appropriate enforcement arrangements, and I commend this Order to the National Assembly.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Yn dilyn ymgynghoriad eang, cyflwynwyd gofyniad gorfodol i ddarparu systemau draenio cynaliadwy ar ddatblygiadau newydd yng Nghymru o 7 Ionawr eleni. Bydd SuDS, fel y'u gelwir yn fwy cyffredin, yn cynnig sawl budd o ran lleihau'r risg o lifogydd, ailddefnyddio dŵr glaw, ansawdd dŵr, lles a bioamrywiaeth. Rwyf yn falch mai ni yw'r wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno SuDS gorfodol ar bob datblygiad newydd.
Mae'r llifogydd diweddar mewn rhannau o'r DU yn dangos bod angen i ni fod yn wyliadwrus ac yn arloesol o ran sut yr ydym yn delio â glawiad gormodol, sydd dim ond yn debygol o waethygu o ganlyniad i newid hinsawdd. Roedd y Gorchymyn Gorfodi gwreiddiol yn un o bum darn o is-ddeddfwriaeth a wnaed gan y Cynulliad Cenedlaethol i weithredu'r darpariaethau SuDS yn Atodlen 3 i Ddeddf Rheoli Llifogydd a Dŵr 2010.
O dan Ddeddf 2010, mae angen cymeradwyaeth cyn y gall rhywun ddechrau adeiladu systemau draenio ar safleoedd newydd a rhai sydd wedi'u hailddatblygu. Mae Gorchymyn Draenio Cynaliadwy (Gorfodi) (Cymru) (Diwygio) 2018 yn darparu ar gyfer gorfodaeth ar dorri'r gymeradwyaeth sy'n ofynnol mewn cysylltiad â systemau draenio. Mae'r Gorchymyn yn gwneud darpariaeth i'r corff cymeradwyo SuDS i arfer pwerau mynediad a dyroddi hysbysiadau gorfodi neu hysbysiadau atal i ddatblygwr sy'n torri'r gofyniad am gymeradwyaeth.
Fodd bynnag, ar ôl ei weithredu, daeth yn amlwg bod angen mân ddiwygiad i erthygl 21 o Orchymyn 2018 er mwyn sicrhau ei fod yn cyd-fynd â newidiadau diweddar i ddeddfwriaeth gorfodi arall. Mae erthygl 21 yn cyfyngu ar y dirwyon y gellir eu gosod mewn achos diannod am y drosedd o fethu â chydymffurfio â hysbysiad atal dros dro, hysbysiad gorfodi neu hysbysiad atal, hyd at uchafswm o £20,000.
Drafftiwyd Gorchymyn 2018 cyn i adran 85(1) o Ddeddf Cymorth Cyfreithiol, Dedfrydu a Chosbi Troseddwyr 2012 gael ei roi ar waith, ond ni roddwyd y ddeddf ar waith tan ar ôl hynny, felly ni chafodd ei ddal gan y ddarpariaeth honno. Dileodd Deddf 2012 y terfyn uchaf ar y dirwyon y gallai llysoedd ynadon eu gosod ar gyfer bron pob trosedd. I ddarparu cysondeb â throseddau eraill o natur debyg, cynigir y dylid newid y terfyn o £20,000 i 'ddirwy' yn unig, gan alluogi llysoedd ynadon i osod dirwy ddiderfyn. Mae hyn yn gyson â'r geiriad a ddefnyddir mewn diwygiadau i ddeddfwriaeth arall a wneir gan Ddeddf 2012.
Mae'n bwysig bod trefniadau gorfodaeth priodol yn ategu'r drefn SuDS, a chymeradwyaf y Gorchymyn hwn i'r Cynulliad Cenedlaethol.
Thank you. Can I call on the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee, Mick Antoniw?
Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, Mick Antoniw?
Diolch, Dirprwy Lywydd. We considered this Order at our meeting on 18 November, and we laid our report before the Assembly on 19 November. Our report noted one merits point under Standing Order 21.3, which raised a concern that the explanatory memorandum accompanying the instrument was not as clear as it might be, specifically in relation to the limitations of fines for offences. We note that the Welsh Government, in its response to our report, acknowledges this lack of clarity, and we further welcome that an updated version of the explanatory memorandum has since been relaid. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fe wnaethom ni ystyried y Gorchymyn hwn yn ein cyfarfod ar 18 Tachwedd, a gosodwyd ein hadroddiad gerbron y Cynulliad ar 19 Tachwedd. Roedd ein hadroddiad wedi nodi un pwynt rhinwedd o dan Reol Sefydlog 21.3, a gododd bryder nad oedd y memorandwm esboniadol a oedd ynghlwm wrth yr offeryn mor glir ag y gallai fod, yn benodol mewn cysylltiad â chyfyngiadau dirwyon ar gyfer troseddau. Rydym yn nodi bod Llywodraeth Cymru, yn ei hymateb i'n hadroddiad, yn cydnabod y diffyg eglurder hwn, ac rydym ni hefyd yn croesawu'r ffaith bod fersiwn wedi'i diweddaru o'r memorandwm esboniadol wedi ei hailgyflwyno ers hynny. Diolch, Dirprwy Lywydd.
Llyr Gruffydd. No. That's fine. Mark Reckless.
Llyr Gruffydd. Na. Mae hynny'n iawn. Mark Reckless.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We talk about how we're keen to increase house building and construction in Wales, both to provide housing and to generate economic growth, yet the reality is we put more and more restrictions and conditions on what developers have to do before they are allowed to develop. One of these has been the sustainable urban drainage requirements.
When I served on the Economy, Infrastructure and Skills Committee, we were looking into the small and medium house builders and received evidence emphasising the drainage requirements as a particular problem, in many cases requiring drainage arrangements that were ongoing and required estate management and very significant regulatory work that added a lot of cost to the developments. There were also very substantial complaints about Dŵr Cymru—Dŵr Cymru resisted those. But I'm nervous about having more and more requirements, and more and larger fines, that have regulators reducing the ease with which people are able to build the houses and the developments that we need.
I'm pleased that the change is going to be made to the explanatory note that was identified by CLAC, and I thank CLAC for their work in noting that requirement for the change in the explanatory note, but I would just question the unlimited fine. If there is a series of well-known issues where developers have just seen £20,000 as a cost of doing business and have done truly egregious things, and there's a problem that we need to address, fine, but it's just suggested, 'Oh well, we need to be consistent with these other things—there's this need to do this', and I'm not convinced whether that need is there.
But I am willing to listen to the Minister's response and would specifically ask her to clarify the authorities that can put the initial stop notices—the 22 local authorities—. Can she clarify—national parks authorities, Dŵr Cymru—? Is Natural Resources Wales also allowed to do this? What is the scope? Will any fine be a requirement of the magistrates' courts and independently assessed there before the developer would have to pay? I look forward to a hearing a response before we consider our voting position. Thank you.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rydym yn sôn am sut yr ydym yn awyddus i adeiladu a chodi mwy o dai yng Nghymru, i ddarparu tai ac i gynhyrchu twf economaidd, ond y realiti yw ein bod yn rhoi mwyfwy o gyfyngiadau ac amodau ar yr hyn y mae'n rhaid i ddatblygwyr ei wneud cyn y caniateir iddyn nhw ddatblygu. Mae gofynion draenio trefol cynaliadwy wedi bod yn un o'r rhain.
Pan oeddwn yn eistedd ar Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau, roeddem ni'n ystyried adeiladwyr tai bach a chanolig eu maint a fe wnaethom ni dderbyn tystiolaeth a oedd yn pwysleisio'r gofynion draenio fel problem benodol. Mewn llawer o achosion, roedd angen trefniadau draenio a oedd yn barhaus ac yn gofyn am reolaeth ystâd a gwaith rheoleiddio sylweddol iawn a oedd yn ychwanegu llawer o gost at y datblygiadau. Roedd cwynion sylweddol iawn hefyd ynglŷn â Dŵr Cymru—gwrthwynebodd Dŵr Cymru rheini. Ond rwy'n nerfus ynglŷn â chael mwyfwy o ofynion, a dirwyon mwy ac ehangach, sydd yn golygu bod rheoleiddwyr yn lleihau pa mor hawdd y gall pobl adeiladu'r tai a'r datblygiadau sydd eu hangen arnom ni.
Rwy'n falch bod y newid yn cael ei wneud i'r nodyn esboniadol a nodwyd gan y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, a hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am eu gwaith yn nodi'r gofyniad hwnnw ar gyfer y newid yn y nodyn esboniadol, ond byddwn i'n cwestiynu'r ddirwy ddiderfyn. Os oes cyfres o faterion adnabyddus lle mae datblygwyr wedi gweld £20,000 fel cost o wneud busnes ac wedi gwneud pethau gwirioneddol dybryd, ac mae problem y mae angen i ni fynd i'r afael â hi, iawn, ond awgrymir, 'O wel, mae angen i ni fod yn gyson â'r pethau eraill hyn—mae'r angen hyn i wneud hyn', ac nid wyf wedi fy argyhoeddi bod yr angen hwnnw yno.
Ond rwy'n fodlon gwrando ar ymateb y Gweinidog a byddwn yn gofyn iddi'n benodol i egluro yr awdurdodau a all roi'r hysbysiadau stop cychwynnol—y 22 awdurdod lleol—. A wnaiff hi egluro—awdurdodau'r parciau cenedlaethol, Dŵr Cymru—? A yw Cyfoeth Naturiol Cymru hefyd yn cael gwneud hyn? Beth yw'r cwmpas? A fydd unrhyw ddirwy yn ofyniad gan lysoedd yr ynadon ac yn cael ei hasesu'n annibynnol cyn y byddai'n rhaid i'r datblygwr dalu? Edrychaf ymlaen at glywed ymateb cyn i ni ystyried ein sefyllfa o ran pleidleisio. Diolch.
I simply wanted to ask how this regulation—amendment to the regulation—will make sure that there is a proportionate approach, and that there is a reasonable approach that is taken to fines and penalties. I disagree with the point that Mark has made; I think SuDS systems now are absolutely essential—we've learnt this, they have to be in place, and it is right that there is a proportionate, in terms of an appropriately high, level to deter abuses of actually not proceeding with SuDS in the appropriate ways too. But, then again, I think to give some reassurance to the housebuilding community out there that there is some way in which this process goes through checks and balances, so it's not used in any arbitrary way, but those that choose not to comply with the SuDS regulations—and some of these will be builders of significant size, not just small and medium-sized businesses; they could be large housebuilders—they have something that will deter them from not complying with the SuDS regulations that are in place. But I would emphasise to the Minister that I think the SuDS regulations that we've put in place are absolutely a necessity nowadays, not a burden to be avoided or shilly-shallied around on—they have to be in place, because of the loading now on our water and sewerage systems.
Y cyfan yr oeddwn i am ei ofyn oedd sut y bydd y rheoliad hwn—diwygiad i'r rheoliad—yn gwneud yn siŵr bod dull cymesur o weithredu, a bod dull rhesymol yn cael ei ddefnyddio ar gyfer dirwyon a chosbau. Rwy'n anghytuno â'r pwynt y mae Mark wedi'i wneud; rwy'n credu bod systemau SuDS yn gwbl hanfodol bellach—rydym wedi dysgu hyn, mae'n rhaid iddyn nhw fod ar waith, ac mae'n iawn bod yna lefel gymesur, o ran lefel briodol uchel, i atal camddefnydd SuDS trwy beidio â mynd ati yn y ffyrdd priodol hefyd. Ond, eto, rwy'n meddwl i roi rhywfaint o sicrwydd i'r gymuned adeiladu tai fod yna ryw ffordd y mae'r broses hon yn mynd drwy rwystrau a gwrthbwysau, felly ni fydd yn cael ei defnyddio mewn unrhyw ffordd fympwyol, ond mae'r rheini sy'n dewis peidio â chydymffurfio â'r rheoliadau SuDS—a bydd rhai o'r rhain yn adeiladwyr o faint sylweddol, nid busnesau bach a chanolig eu maint yn unig; gallen nhw fod yn gwmnïau adeiladu mawr—mae ganddyn nhw rywbeth a fydd yn eu hatal rhag peidio â chydymffurfio â'r rheoliadau SuDS sydd ar waith. Ond hoffwn bwysleisio i'r Gweinidog fy mod i'n credu bod y rheoliadau SuDS yr ydym wedi'u sefydlu yn gwbl angenrheidiol yn y cyfnod sydd ohoni, nid yn faich i'w osgoi neu i betruso yn ei gylch—rhaid iddyn nhw fod ar waith oherwydd y llwyth sydd ar ein systemau dŵr a charthffosiaeth erbyn hyn.
Can I call the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to reply to the debate? Lesley Griffiths.
A gaf i alw ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i ymateb i'r ddadl? Lesley Griffiths.
Thank you, and I thank Members for their contributions. I think it's absolutely vital that we deliver a drainage infrastructure to meet the demand placed on it, whilst also reducing flood risk and protecting water quality and providing a wider range of community benefits, as Huw Irranca-Davies was alluding to.
I really do hope, in answer to other people's concerns, that developers and SuDS-approving bodies work together to ensure that enforcement action is unnecessary and, certainly, I would hope that the initial approvals sought would make sure that that doesn't happen.
Regarding the fines—about being proportionate, of course, that's very important. Again, I think the scale of fees that are chargeable for an SAB approval is set out in the regulations, so any larger sums that are incurred might be attributable to the use of a third-party consultant. They're not governed by the regulatory regime for SuDS, but again I think engaging in early discussions with both the planning authority and the SAB will provide the developer with clarity on the design requirements for the site, keeping their detail design cost to a minimum.
Diolch, a diolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau. Rwy'n credu ei fod yn gwbl hanfodol ein bod ni'n darparu seilwaith draenio i ateb y galw sydd arno, gan hefyd leihau'r perygl o lifogydd a diogelu ansawdd dŵr a darparu ystod ehangach o fuddion cymunedol, fel yr oedd Huw Irranca-Davies yn cyfeirio ato.
Rwyf i wir yn gobeithio, wrth ateb pryderon pobl eraill, fod datblygwyr a chyrff cymeradwyo SuDS yn gweithio gyda'i gilydd i sicrhau nad oes angen cymryd camau gorfodi ac, yn sicr, byddwn yn gobeithio y byddai'r cymeradwyaethau cychwynnol y ceisir amdanyn nhw yn sicrhau na fydd hynny'n digwydd.
O ran y dirwyon—ynglŷn â bod yn gymesur, wrth gwrs, mae hynny'n bwysig iawn. Eto, rwy'n credu bod graddfa'r ffioedd y codir tâl amdanyn nhw ar gyfer cymeradwyaeth SAB wedi'i nodi yn y rheoliadau, felly gellid priodoli unrhyw symiau mwy a gafwyd i'r defnydd o ymgynghorydd trydydd parti. Nid ydyn nhw wedi eu rheoli gan y gyfundrefn reoleiddio ar gyfer SuDS, ond eto rwy'n credu y bydd cymryd rhan mewn trafodaethau cynnar gyda'r awdurdod cynllunio a'r SAB yn rhoi eglurder i'r datblygwr o ran y gofynion dylunio ar gyfer y safle, gan gadw eu costau manylion dylunio mor isel â phosibl.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting on this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno ar y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 5 on the agenda is the Rural Affairs (Miscellaneous Amendments) (Wales) (EU Exit) (No 3) Regulations 2019, and again I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move that motion—Lesley Griffiths.
Eitem 5 ar yr agenda yw Rheoliadau Materion Gwledig (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) (Ymadael â’r UE) (Rhif 3) 2019, ac unwaith eto, galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i gynnig y cynnig hwnnw — Lesley Griffiths.
Cynnig NDM7201 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:
1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Materion Gwledig (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) (Ymadael â’r UE) (Rhif 3) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Hydref 2019.
Motion NDM7201 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5:
1. Approves that the draft The Rural Affairs (Miscellaneous Amendments) (Wales) (EU Exit) (No. 3) Regulations 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 25 October 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you. I move the motion. The amending regulations address deficiencies in the following domestic regulations as a result of the UK's withdrawal from the EU, including transitional arrangements, inserting definitions and updating references to EU regulations: the Marketing of Fresh Horticultural Produce (Wales) Regulations 2009; the Eggs and Chicks (Wales) Regulations 2010; the Poultrymeat (Wales) Regulations 2011; the Food (Miscellaneous Amendments) (Wales) (EU Exit) Regulations 2019, which amend the Beef and Veal Labelling (Wales) Regulations 2011; and the Food Information (Wales) (Amendment) (EU Exit) Regulations 2019, which insert transitional provisions in the Food Information (Wales) Regulations 2014.
Regulations 2 and 5 amend the Marketing of Fresh Horticultural Produce (Wales) Regulations 2009 and the Beef and Veal Labelling (Wales) Regulations 2019 respectively. Those regulations insert and amend transitional provisions to ensure businesses are provided with a 21-month grace period to adapt to labelling changes arising from our withdrawal from the EU, therefore allowing producers a fair opportunity to adjust without unduly committing an offence.
Regulation 3 amends the Eggs and Chicks (Wales) Regulations 2010, which make provision for the enforcement and execution of marketing standards applicable to eggs for hatching, farmyard poultry chicks and eggs in shell for human consumption. A definition of 'third country' is inserted and references to EU legislation and terms that will no longer be appropriate or relevant after exit day are removed from the Schedules.
Regulation 4 amends the Poultrymeat (Wales) Regulations 2011, which make provision for the enforcement and execution of marketing standards applicable to poultry meat. The amendment inserts a definition of 'third country' into regulation 2(1) of the 2011 regulations. Finally, regulation 6 amends a transitional provision inserted into the Food Information (Wales) Regulations 2014. The change provides greater certainty on how this applies to products placed on the market prior to exit day and following the exit day as well as to differentiate between the treatment of wine produce and other specified produce during the transitional period. Regulations 1 to 4 come into force on exit day. Regulations 5 and 6 come into force immediately before exit day.
Diolch. Cynigiaf y cynnig. Mae'r rheoliadau diwygio yn mynd i'r afael â diffygion yn y rheoliadau domestig canlynol o ganlyniad i ymadawiad y DU â'r UE, gan gynnwys trefniadau trosiannol, ychwanegu diffiniadau a diweddaru cyfeiriadau at Reoliadau'r UE: Rheoliadau Marchnata Cynnyrch Garddwriaethol Ffres (Cymru) 2009; Rheoliadau Wyau a Chywion (Cymru) 2010; Rheoliadau Cig Dofednod (Cymru) 2011; Rheoliadau Bwyd (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) (Ymadael â'r UE) 2019, sy'n diwygio Rheoliadau Labelu Cig Eidion a Chig Llo (Cymru) 2011; a Rheoliadau Gwybodaeth am Fwyd (Cymru) (Diwygio) (Ymadael â'r UE) 2019, sy'n ychwanegu darpariaethau trosiannol at Reoliadau Gwybodaeth am Fwyd (Cymru) 2014.
Mae rheoliadau 2 a 5 yn diwygio Rheoliadau Marchnata Cynnyrch Garddwriaethol Ffres (Cymru) 2009 a Rheoliadau Labelu Cig Eidion a Chig Llo (Cymru) 2011 yn y drefn honno. Mae'r rheoliadau hynny yn gosod ac yn diwygio darpariaethau trosiannol er mwyn sicrhau bod busnesau'n cael cyfnod gras o 21 mis i addasu i newidiadau labelu sy'n deillio o'r ffaith ein bod yn ymadael â'r UE, ac felly'n rhoi cyfle teg i gynhyrchwyr addasu i'r newidiadau heb gyflawni trosedd yn ddiangen.
Mae rheoliad 3 yn diwygio Rheoliadau Wyau a Chywion (Cymru) 2010, sy'n gwneud darpariaeth ar gyfer gorfodi a chyflawni safonau marchnata sy'n gymwys i wyau deor, cywion dofednod fferm ac wyau yn eu plisgyn ar gyfer eu bwyta gan bobl. Mae diffiniad o 'trydydd gwlad' wedi'i ychwanegu ac mae cyfeiriadau at ddeddfwriaeth yr UE a thelerau na fydd bellach yn briodol neu'n berthnasol ar ôl y diwrnod ymadael wedi eu dileu o'r Atodlenni.
Mae rheoliad 4 yn diwygio Rheoliadau Cig Dofednod (Cymru) 2011, sy'n gwneud darpariaeth ar gyfer gorfodi a gweithredu safonau marchnata sy'n gymwys i gig dofednod. Mae'r diwygiad yn gosod diffiniad o 'trydydd gwlad' yn rheoliad 2(1) o reoliadau 2011. Yn olaf, mae rheoliad 6 yn diwygio darpariaeth drosiannol a ychwanegwyd at Reoliadau Gwybodaeth am Fwyd (Cymru) 2014. Mae'r newid yn rhoi mwy o sicrwydd ynghylch sut y mae hyn yn berthnasol i gynhyrchion a osodir ar y farchnad cyn y diwrnod ymadael ac yn dilyn y diwrnod ymadael yn ogystal â gwahaniaethu rhwng trin cynnyrch gwin a chynnyrch penodol arall yn ystod y cyfnod trosiannol. Daw rheoliadau 1 i 4 i rym ar y diwrnod ymadael. Daw rheoliadau 5 a 6 i rym yn syth cyn y diwrnod ymadael.
Thank you. Can I call on the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee? Mick Antoniw.
Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol? Mick Antoniw.
Diolch. We considered these regulations at our meeting on 11 November and we laid our report before the Assembly on 12 November. As with our scrutiny of all statutory instruments, we consider them against the criteria set out in our Standing Orders 21.2 and 21.3. In the case of these regulations, our report noted only one point under Standing Order 21.3(ii), namely that the regulations have been made under the 'made affirmative' procedure. We noted that this was the first use by Welsh Ministers of the urgent procedure under paragraph 7 of Schedule 7 to the European Union (Withdrawal) Act 2018, and that this was in preparation for the UK's then expected exit on 31 October 2019 from the European Union. I'd just like also to take the opportunity to say that we noted the same point in our report on the Animal Health and Welfare (Miscellaneous Amendments) (Wales) (EU Exit) (Amendment) Regulations 2019, which are also considered this afternoon as item 6, but on which I won't make a further comment. Diolch.
Diolch. Fe wnaethom ni ystyried y rheoliadau hyn yn ein cyfarfod ar 11 Tachwedd a gosodwyd ein hadroddiad gerbron y Cynulliad ar 12 Tachwedd. Yn yr un modd â'n gwaith o graffu ar bob offeryn statudol, rydym yn eu hystyried mewn cysylltiad â'r meini prawf a nodir yn ein Rheolau Sefydlog 21.2 a 21.3. Yn achos y rheoliadau hyn, dim ond un pwynt o dan Reol Sefydlog 21.3(ii) a nodwyd yn ein hadroddiad, sef bod y rheoliadau wedi'u gwneud o dan y weithdrefn gadarnhaol ‘gwnaed’. Nodwyd mai hwn oedd y tro cyntaf i Weinidogion Cymru ddefnyddio'r weithdrefn frys o dan baragraff 7 o Atodlen 7 i Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018, a bod hyn wedi ei wneud er mwyn paratoi ar gyfer ymadawiad disgwyliedig y DU â'r Undeb Ewropeaidd ar 31 Hydref 2019 ar y pryd. Hoffwn hefyd fanteisio ar y cyfle i ddweud ein bod wedi nodi'r un pwynt yn ein hadroddiad ar y Rheoliadau Iechyd a Lles Anifeiliaid (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) (Ymadael â'r UE) (Diwygio) 2019, sydd hefyd yn cael eu hystyried y prynhawn yma fel eitem 6, ond wnaf i ddim sylw pellach ynglŷn â hyn. Diolch.