Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
01/10/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ond dwi wedi cael gwybod, o dan Reol Sefydlog 12.58, taw'r Trefnydd, Rebecca Evans, fydd yn ateb y cwestiynau heddiw ar ran y Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf gan Joyce Watson.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, but I've received notification, under Standing Order 12.58, that the Trefnydd, Rebecca Evans, will answer questions today on behalf of the First Minister. The first question is from Joyce Watson.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fesurau i wella cyfraddau ailgylchu yng Nghymru? OAQ54411
1. Will the First Minister make a statement on measures to improve recycling rates in Wales? OAQ54411
Wales has the third-highest household waste recycling rate in the world. We are taking steps to further improve recycling rates through behaviour change initiatives, and through developing new infrastructure for more material to be recycled. We're working closely with our local authority partners and supporting with targeted funding.
Cymru sydd â'r drydedd gyfradd ailgylchu gwastraff cartref uchaf yn y byd. Rydym ni'n cymryd camau i wella cyfraddau ailgylchu ymhellach trwy fentrau newid ymddygiad, a thrwy ddatblygu seilwaith newydd er mwyn i fwy o ddeunydd gael ei ailgylchu. Rydym ni'n gweithio'n agos gyda'n partneriaid awdurdod lleol ac yn cynorthwyo gyda chyllid wedi'i dargedu.
I thank you very much for that answer, Minister. The Welsh Government do have a proven track record, as you say, of taking this issue quite seriously, with Wales being global leaders in that recycling. And that's something, I think, that we all need to be extremely proud of. And I'm pleased to hear about their ongoing commitment to further improving recycling rates and working towards a zero-waste Wales. Some communities, individuals and businesses are taking it seriously, and that's only a good thing. There's been a real shift in awareness in recent years. What I would like to see, and I'm sure we all would, is a reduction in the amount of material that we need to recycle in the first place, particularly when it comes to single-use plastic. Much of that plastic is completely unnecessary, and, in terms of material that can't be recycled, 80 per cent of it is still plastic.
So, I would like to know what actions the Welsh Government are taking to reduce the use of single-use plastic, in whatever form it is, particularly those materials that, at the moment, we cannot recycle at all.
Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Gweinidog. Mae gan Lywodraeth Cymru hanes profedig, fel y dywedwch, o gymryd y mater hwn o ddifrif, ac mae Cymru'n un o arweinwyr y byd yn yr ailgylchu hwnnw. Ac mae hynny'n rhywbeth, rwy'n credu, y mae angen i bob un ohonom ni fod yn falch iawn ohono. Ac rwy'n falch o glywed am eu hymrwymiad parhaus i wella cyfraddau ailgylchu ymhellach a gweithio tuag at Gymru ddiwastraff. Mae rhai cymunedau, unigolion a busnesau yn ei gymryd o ddifrif, a dim ond peth da yw hynny. Bu newid gwirioneddol o ran ymwybyddiaeth yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Yr hyn yr hoffwn i ei weld, ac rwy'n siŵr y byddem ni i gyd yn ei hoffi, yw gostyngiad i faint o ddeunydd y mae angen i ni ei ailgylchu yn y lle cyntaf, yn enwedig o ran plastig untro. Mae llawer o'r plastig hwnnw'n gwbl ddiangen, ac, o ran deunydd na ellir ei ailgylchu, mae 80 y cant ohono'n dal i fod yn blastig.
Felly, hoffwn wybod pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i leihau'r defnydd o blastig untro, ar ba ffurf bynnag y mae, yn enwedig y deunyddiau hynny na allwn, ar hyn o bryd, eu hailgylchu o gwbl.
I thank Joyce Watson, and she's quite right that we should be extremely proud of what we have achieved here in Wales. And we are very much a global leader; countries across the world are looking to us for an example of what can be done, because, of course, since devolution, our household waste recycling rate has increased from just 5.2 per cent to 61 per cent, and it's the third highest in the world. But, clearly, there's no room for complacency and we can do much more. Joyce Watson raised the importance of ensuring that businesses also play their part, and the Deputy Minister for Housing and Local Government has launched a consultation on business recycling. This will seek to see whether we can have businesses separating and recycling their waste in the same way that we already do at home.
And that issue of banning certain single-use plastics is extremely important, and the deputy Minister has also signalled that she's keen to introduce legislation to ban a number of single-use plastic items, and they include cotton bud sticks, cutlery, plates, straws, stirrers, balloon sticks and cups. I know that Joyce Watson is a big supporter of beach cleans, and many of those items will be frequent culprits, I think, when we do our beach cleans.
Diolchaf i Joyce Watson, ac mae'n hollol iawn y dylem ni fod yn hynod falch o'r hyn yr ydym ni wedi ei gyflawni yma yng Nghymru. Ac rydym ni'n sicr yn arweinydd byd-eang; mae gwledydd ar draws y byd yn edrych atom ni am enghraifft o'r hyn y gellir ei wneud, oherwydd, wrth gwrs, ers datganoli, mae ein cyfradd ailgylchu gwastraff cartref wedi cynyddu o ddim ond 5.2 y cant i 61 y cant, a dyma'r trydydd uchaf yn y byd. Ond, yn amlwg, nid oes lle i laesu dwylo a gallwn wneud llawer mwy. Cododd Joyce Watson bwysigrwydd sicrhau bod busnesau hefyd yn chwarae eu rhan, ac mae'r Dirprwy Weinidog Tai a Llywodraeth Leol wedi lansio ymgynghoriad ar ailgylchu busnes. Bydd hwn yn ceisio gweld a allwn ni gael busnesau i wahanu ac ailgylchu eu gwastraff yn yr un ffordd ag yr ydym ni eisoes yn ei wneud yn y cartref.
Ac mae'r mater hwnnw o wahardd plastigau untro penodol yn bwysig dros ben, ac mae'r dirprwy Weinidog hefyd wedi awgrymu ei bod yn awyddus i gyflwyno deddfwriaeth i wahardd nifer o eitemau plastig untro, ac maen nhw'n cynnwys ffyn cotwm, cyllyll a ffyrc, platiau, gwellt, trochwyr, ffyn balŵn a chwpanau. Gwn fod Joyce Watson yn gefnogwr brwd o sesiynau glanhau traethau, a bydd llawer o'r eitemau hynny yn ymddangos yn aml, rwy'n credu, pan ein bod ni'n glanhau ein traethau.
Minister, in April the Government brought forward the circular economy fund—a £6.5 million fund. Two windows for the small grant element of that fund have now closed, and the one window for the larger grant has just finished. Are you in a position to give us an update on how those grants have been—. Have they been successful in the uptake that the industry and consumers have taken on board? I appreciate you can't give us exact numbers, and I'd be grateful if you could put that on the record at a later date, but can you give us an overall impression of how those grant opportunities have been taken up by people across Wales?
Gweinidog, ym mis Ebrill cyflwynodd y Llywodraeth y gronfa economi gylchol—cronfa o £6.5 miliwn. Mae dwy ffenestr ar gyfer elfen grantiau bach y gronfa honno wedi cau erbyn hyn, ac mae'r un ffenestr ar gyfer y grant mwy newydd ddod i ben. A ydych chi mewn sefyllfa i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni ynghylch sut y mae'r grantiau hynny wedi bod—. A ydyn nhw wedi bod yn llwyddiannus o ran nifer y defnyddwyr ac elfennau diwydiant sydd wedi manteisio arnyn nhw? Rwy'n sylweddoli na allwch chi roi'r union niferoedd i ni, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi roi hynny ar y cofnod yn ddiweddarach, ond a allwch chi roi argraff gyffredinol i ni o sut y mae pobl ledled Cymru wedi manteisio ar y cyfleoedd grant hynny?
Yes, there's been huge interest in the circular economy fund, and, of course, it's a £6.5 million fund focused on stimulating demand and use for recycled material. The successful businesses will be committed to taking on board our particular focus on getting to the point where we are a zero-waste nation. I know that the Minister will be making a statement shortly on the circular economy fund.
Gallaf, bu diddordeb mawr yn y gronfa economi gylchol, ac, wrth gwrs, cronfa £6.5 miliwn yw hon sy'n canolbwyntio ar ysgogi'r galw am ddeunydd ailgylchu a'r defnydd ohono. Bydd y busnesau llwyddiannus wedi ymrwymo i roi ystyriaeth i'n pwyslais penodol ar gyrraedd y pwynt lle'r ydym yn genedl ddiwastraff. Gwn y bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad yn fuan ar y gronfa economi gylchol.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y posibilrwydd o ddatblygu morlyn llanw ym Mae Abertawe? OAQ54416
2. Will the First Minister make a statement on the potential development of a Swansea Bay tidal lagoon? OAQ54416
We continue to work with a range of partners to find investment projects to ensure the marine energy industry in Wales, including Swansea bay, has a strong and positive future. We are considering the report of the Swansea bay city region taskforce into potential models to deliver a lagoon in Wales.
Rydym ni'n parhau i weithio gydag amrywiaeth o bartneriaid i ddod o hyd i brosiectau buddsoddi i sicrhau bod gan y diwydiant ynni'r môr yng Nghymru, gan gynnwys bae Abertawe, ddyfodol cryf a chadarnhaol. Rydym ni'n ystyried adroddiad tasglu dinas-ranbarth bae Abertawe ar fodelau posibl ar gyfer darparu morlyn yng Nghymru.
Trefnydd, thank you for that. As you said, the Swansea bay city region taskforce report suggested some head-turning ideas indeed, including a floating community of up to 10,000 homes and shops in Swansea bay. Also proposed is a floating solar farm and an underwater data centre for technology companies to keep servers cool, in Swansea bay. It's also reported that the cost of the scheme has reduced by 30 per cent, from the original £1.3 billion. Now, as you alluded to, this report was submitted to the Welsh Government in May of this year, and, earlier this month, the leader of Swansea Council, Councillor Rob Stewart, stated that the Welsh Government had, during discussions, 'responded positively to the report'. Well, in the absence of anything coming our way, could you now inform Assembly Members of the view of Welsh Government on the report, and when you expect to make a formal decision, particularly in terms of any Welsh Government investment on this matter?
Trefnydd, diolch am hynna. Fel y dywedasoch, awgrymodd adroddiad tasglu dinas-ranbarth bae Abertawe rai syniadau a fyddai'n troi pennau yn wir, gan gynnwys cymuned arnofiol o hyd at 10,000 o gartrefi a siopau ym mae Abertawe. Cynigir hefyd fferm solar arnofiol a chanolfan ddata danddwr i gwmnïau technoleg gadw gweinyddion yn oer, ym mae Abertawe. Adroddir hefyd bod cost y cynllun wedi gostwng gan 30 y cant, o'r £1.3 biliwn gwreiddiol. Nawr, fel y soniasoch, cyflwynwyd yr adroddiad hwn i Lywodraeth Cymru ym mis Mai eleni, ac, yn gynharach y mis hwn, dywedodd arweinydd Cyngor Abertawe, y Cynghorydd Rob Stewart, bod Llywodraeth Cymru, yn ystod trafodaethau, wedi ymateb yn gadarnhaol i'r adroddiad. Wel, yn absenoldeb unrhyw beth yn ein cyrraedd, a allech chi roi gwybod i Aelodau'r Cynulliad nawr beth yw barn Llywodraeth Cymru ar yr adroddiad, a phryd yr ydych chi'n disgwyl gwneud penderfyniad ffurfiol, yn enwedig o ran unrhyw fuddsoddiad gan Lywodraeth Cymru ar y mater hwn?
I thank Dai Lloyd for raising this issue. Of course, the taskforce to which he refers is being led by Swansea city council, on behalf of the Swansea bay city region. And the membership is drawn from a wide range of statutory and regulatory bodies, which will be required, in order to take forward any potential projects, should a suitable financial model come forward. Welsh Government has provided funding for that taskforce already to undertake a number of packages of work, procured from independent experts, which is looking very much at the financial modelling, the business case and the infrastructure delivery issues. And that work is intended, really, to develop a financial model that could include a mixture of revenue and capital streams, wider regeneration—and you've given some examples of that—and energy-related innovation proposals, and some other aspects as well. So, it's potentially a very exciting scheme. Welsh Government's very interested in it. You'll recall that, under the previous scheme, Welsh Government had agreed that there would be up to £200 million of financial transactions capital available to support that, and I can confirm that that funding would still be available should a viable and value-for-money model come forward.
Diolchaf i Dai Lloyd am godi'r mater hwn. Wrth gwrs, mae'r tasglu y mae'n cyfeirio ato yn cael ei arwain gan gyngor dinas Abertawe, ar ran dinas-ranbarth bae Abertawe. A daw'r aelodau o amrywiaeth eang o gyrff statudol a rheoleiddio, a fydd yn ofynnol, er mwyn bwrw ymlaen ag unrhyw brosiectau posibl, pe byddai model ariannol addas yn cael ei gyflwyno. Mae Llywodraeth Cymru wedi darparu cyllid i'r tasglu hwnnw eisoes i ymgymryd â nifer o becynnau gwaith, wedi eu caffael gan arbenigwyr annibynnol, sy'n edrych yn fanwl iawn ar y modelu ariannol, yr achos busnes a'r materion cyflenwi seilwaith. A bwriedir i'r gwaith hwnnw, mewn gwirionedd, ddatblygu model ariannol a allai gynnwys cymysgedd o ffrydiau refeniw a chyfalaf, adfywio ehangach—ac rydych chi wedi rhoi rhai enghreifftiau o hynny—a chynigion arloesi sy'n gysylltiedig ag ynni, a rhai agweddau eraill hefyd. Felly, mae'n bosibl y gallai fod yn gynllun cyffrous iawn. Mae gan Lywodraeth Cymru ddiddordeb mawr ynddo. Byddwch yn cofio, o dan y cynllun blaenorol, bod Llywodraeth Cymru wedi cytuno y byddai hyd at £200 miliwn o gyfalaf trafodion ariannol ar gael i gefnogi hynny, a gallaf gadarnhau y byddai'r cyllid hwnnw ar gael o hyd pe byddai modd cyflwyno model hyfyw sy'n cynnig gwerth am arian.
I'm very pleased to hear those last comments there, Trefnydd. That was part of the question I was going to ask you, but you'll be glad to know it wasn't the entire question. I think the important point to make here is that this no-brainer of an idea still remains an amazing idea for the region, for Wales as a whole and, indeed, for the UK supply chain. The Welsh Conservative group here is certainly making its views known to the new UK Government, and I hope that your Government is as well. As part of that, I wonder if you could give me an indication of the scrutiny that Welsh Government has done on Natural Resources Wales's handling of the marine licence application for the original project, because the last thing we want, with any new ideas, is delays of that nature occurring again?
Rwy'n falch iawn o glywed y sylwadau olaf yna, Trefnydd. Dyna oedd rhan o'r cwestiwn yr oeddwn i'n mynd i'w ofyn i chi, ond byddwch yn falch o wybod nad dyna oedd y cwestiwn cyfan. Rwy'n credu mai'r pwynt pwysig i'w wneud yn y fan yma yma yw bod y syniad hwn sy'n gwneud synnwyr perffaith yn dal i fod yn syniad gwych i'r rhanbarth, i Gymru gyfan ac, yn wir, i gadwyn gyflenwi'r DU. Mae grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn y fan yma yn sicr yn gwneud ei farn yn hysbys i Lywodraeth newydd y DU, a gobeithiaf fod eich Llywodraeth chithau yn gwneud hynny hefyd. Yn rhan o hynny, tybed a allech chi roi syniad i mi o'r craffu y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud ar y modd y mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ymdrin â'r cais am drwydded forol ar gyfer y prosiect gwreiddiol, oherwydd y peth olaf yr ydym ni eisiau ei weld, gydag unrhyw syniadau newydd, yw oedi o'r math hwnnw yn digwydd eto?
Thank you. I'm really pleased to hear that the Welsh Conservatives will be putting the pressure that they can on the UK Government in terms of supporting a Swansea bay tidal lagoon. And, of course, the UK Labour Party has said that it would be something that it would be keen to look to bring forward should it be in the position of forming a Government. But it is important that all of those issues relating to the marine licence are fully looked at. I know that the Minister with responsibility for environment and rural affairs is very much sighted on those, and we would be considering that alongside any other potential blockages that we would have to overcome as the project, hopefully, moves forward.
Diolch. Rwy'n falch iawn o glywed y bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn rhoi'r pwysau y gallan nhw ar Lywodraeth y DU o ran cefnogi morlyn llanw i fae Abertawe. Ac, wrth gwrs, mae Plaid Lafur y DU wedi dweud y byddai'n rhywbeth y byddai'n awyddus i geisio ei gyflwyno pe byddai yn y sefyllfa o allu ffurfio Llywodraeth. Ond mae'n bwysig bod yr holl faterion hynny yn ymwneud â'r drwydded forol yn cael eu hystyried yn llawn. Gwn fod y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr amgylchedd a materion gwledig yn gwbl ymwybodol o'r rheini, a byddem yn ystyried hynny ochr yn ochr ag unrhyw rwystrau posibl eraill y byddai'n rhaid i ni eu goresgyn wrth i'r prosiect, gobeithio, symud yn ei flaen.
Trefnydd, whilst the initial plans were not favourable, the potential for tidal lagoons to address the climate emergency and our impending energy crisis cannot be overstated. Trefnydd, an ideal way of trialling the technology would be through a smaller-scale project in conjunction with a heavy energy user. Would the Welsh Government consider a joint venture with Port Talbot steelworks in order to showcase the potential of tidal lagoons to decarbonise our energy supply?
Trefnydd, er nad oedd y cynlluniau cychwynnol yn ffafriol, ni ellir gorbwysleisio'r potensial i forlynnoedd llanw fynd i'r afael ag argyfwng yr hinsawdd a'n hargyfwng ynni sydd ar ddod. Trefnydd, un ffordd ddelfrydol o dreialu'r dechnoleg fyddai drwy brosiect ar raddfa lai ar y cyd â defnyddiwr ynni trwm. A fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried menter ar y cyd â gwaith dur Port Talbot er mwyn dangos potensial morlynnoedd llanw i ddatgarboneiddio ein cyflenwad ynni?
Well, Welsh Government is extremely excited about, and ambitious about, the potential of marine energy in the round. And I know that the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs spoke at the ocean energy conference just yesterday in Dublin. And she was talking about the more than £71 million of European funding that has been agreed and which will deliver over £117 million of investment in Wales, and some of that will be in the region that you represent. There's a business in Swansea, which is a wave energy developer—Marine Power Systems—and they've successfully concluded their year-long sea trials, testing this over the summer. Their WaveSub quarter scale prototype has achieved its crucial milestones, and they've been awarded €13 million of that funding to design and manufacture a larger scale device. So, there's a huge amount of work and effort going on in the area of marine energy in the round.
Wel, mae Llywodraeth Cymru yn llawn cynnwrf am botensial ynni'r môr yn gyffredinol ac yn uchelgeisiol yn ei gylch. A gwn fod Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig wedi siarad yng nghynhadledd ynni'r môr ddoe ddiwethaf yn Nulyn. Ac roedd yn sôn am fwy na £71 miliwn o gyllid Ewropeaidd y cytunwyd arno ac a fydd yn darparu dros £117 miliwn o fuddsoddiad yng Nghymru, a bydd rhywfaint o hynny yn y rhanbarth yr ydych chi'n ei gynrychioli. Ceir busnes yn Abertawe, sy'n ddatblygwr ynni'r tonnau—Marine Power Systems—ac maen nhw wedi cwblhau eu treialon môr blwyddyn o hyd yn llwyddiannus, gan brofi hyn yn ystod yr haf. Mae eu prototeip graddfa chwarter WaveSub wedi cyrraedd ei gerrig milltir hanfodol, a dyfarnwyd €13 miliwn o'r cyllid hwnnw iddyn nhw i ddylunio a gweithgynhyrchu dyfais ar raddfa fwy. Felly, mae llawer iawn o waith ac ymdrech yn mynd ymlaen ym maes ynni'r môr yn gyffredinol.
I'm just going to add to the unanimity across political parties on this. Tidal lagoons will develop across the world—that's inevitable. Reliable and consistent electricity is something we need to be developing. Following the latest Hinkley Point predicted increase in building costs, going alongside its capped storage costs, and almost certainly—though we haven't had it yet, it'll have it underwritten—its demolition costs, the cost of tidal lagoon is now substantially less than that of Hinkley Point. Will the Minister get the Government to make the point to the Westminster Government that if Hinkley Point is able to go ahead, then we can see no reason why the Swansea tidal lagoon can't?
Hoffwn ychwanegu at yr unfrydedd ar draws pleidiau gwleidyddol ar hyn. Bydd morlynnoedd llanw yn datblygu ar draws y byd—mae hynny'n anochel. Mae trydan dibynadwy a chyson yn rhywbeth y mae angen i ni fod yn ei ddatblygu. Yn dilyn y cynnydd tebygol i gostau adeiladu yn Hinkley Point, sy'n bodoli ochr yn ochr â'i gostau storio a gapiwyd, a bron yn sicr—er nad ydym wedi eu cael eto, byddant yn cael eu tanysgrifennu—costau ei ddymchwel, mae cost morlyn llanw yn sylweddol llai na chost Hinkley Point erbyn hyn. A wnaiff y Gweinidog ofyn i'r Llywodraeth wneud y pwynt i Lywodraeth San Steffan, os gall Hinkley Point fynd yn ei flaen, yna ni allwn weld unrhyw reswm pam na all morlyn llanw Abertawe?
Absolutely, and there are so many reasons for Swansea tidal lagoon to go ahead, not least because of the important role that it could play in terms of addressing skill levels in the region and providing opportunities for excellent jobs, and putting Wales at the forefront of a new global technology. Because, as Mike Hedges says, tidal lagoon energy is going to happen in the world, and wouldn't it be fantastic if Wales was on the front line of that?
Yn hollol, ac mae cynifer o resymau pam y bydd morlyn llanw Abertawe yn mynd yn ei flaen, yn enwedig oherwydd y rhan bwysig y gallai ei chwarae o ran mynd i'r afael â lefelau sgiliau yn y rhanbarth a darparu cyfleoedd am swyddi rhagorol, a rhoi Cymru ar flaen y gad technoleg fyd-eang newydd. Oherwydd, fel y dywed Mike Hedges, mae ynni morlyn llanw yn mynd i ddigwydd yn y byd, ac oni fyddai'n wych pe byddai Cymru ar y rheng flaen yn hynny o beth?
Cwestiynau nawr gan arweinwyr a chynrychiolwyr y pleidiau, ac, ar ran Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Questions now from party leaders and representatives, and, on behalf of Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, mi gafodd llawer o bobl eu dychryn yr wythnos diwethaf gan beth o ddewis iaith Prif Weinidog Prydain yn Nhŷ'r Cyffredin, eu dychryn y byddai fo yn gallu bod mor ddi-hid o ofnau Aelodau Seneddol ynglŷn â thrais corfforol yn eu herbyn, a'i fod o mor barod i amharchu'r cof am Aelod Seneddol gafodd ei llofruddio oherwydd ei daliadau. Ar ba bynnag ochr i'r ddadl Brexit mae rhywun, a wnewch chi ymuno â fi i gondemnio yr hyn glywon ni gan un sydd i fod i ddangos arweiniad?
Thank you, Llywydd. Trefnydd, many people were shocked last week by some of the language chosen by the UK Prime Minister in the House of Commons. They were shocked that he could be so thoughtless in terms of the fears of Members of Parliament regarding physical violence against them, and that he was so willing to disrespect the memory of an MP who was murdered because of her beliefs. Whatever your stance on Brexit, will you join with me in condemning what we heard from one who is supposed to show leadership?
I absolutely will join you, and I would attach my name and that of the Government, and I'm sure our party as a whole, in terms of just being absolutely shocked by the language that was used by the Prime Minister in terms of an absolutely devastating and awful thing that has happened. And, we understand it as elected representatives, but Jo would have had a family—obviously did have a family—which has been desperately hurt by this. The kind of language that the Prime Minister uses just heaps more hurt on top of that.
Yn sicr mi wnaf i ymuno â chi, a byddwn yn atodi fy enw i ac enw'r Llywodraeth, ac rwy'n siŵr ein plaid yn ei chyfanrwydd, o ran cael ein syfrdanu'n llwyr gan yr iaith a ddefnyddiwyd gan Brif Weinidog y DU o ran rhywbeth cwbl ddinistriol ac ofnadwy sydd wedi digwydd. Ac rydym ni'n ei ddeall fel cynrychiolwyr etholedig, ond byddai gan Jo deulu—mi oedd ganddi deulu yn amlwg—y mae hyn wedi peri loes dybryd iddo. Y cwbl y mae'r math o iaith y mae'r Prif Weinidog yn ei ddefnyddio yn ei wneud yw pentyrru mwy o loes ar ben hynny.
As I said in my first question, all of us, of course, on both sides of the debate have to get our tone right. I read Welsh Government's policy update on Brexit, published last week, 'A brighter future for Wales', and in that document the Government floats proposals, including summary deportation of migrants and tracking of migrants through national insurance. Now, parking for one second the hypocrisy there of saying that at a time when your own party conference voted to maintain and extend freedom of movement, do you understand concerns that this could, in fact, ratchet up a sense of creating a hostile environment towards migrants and could actually encourage the kind of intolerance that has become such a feature of the Brexit debate?
Fel y dywedais yn fy nghwestiwn cyntaf, mae'n rhaid i bob un ohonom ni, wrth gwrs, ar ddwy ochr y ddadl gael ein tôn yn gywir. Darllenais ddiweddariad polisi Llywodraeth Cymru ar Brexit, a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, 'Dyfodol mwy disglair i Gymru', ac yn y ddogfen honno mae'r Llywodraeth yn awgrymu cynigion, gan gynnwys allgludo ymfudwyr yn ddiannod ac olrhain ymfudwyr drwy yswiriant gwladol. Nawr, gan roi o'r neilltu am eiliad y rhagrith yn y fan yna o ddweud, ar adeg pan bleidleisiodd cynhadledd eich plaid eich hun i gynnal ac ymestyn rhyddid i symud, a ydych chi'n deall pryderon y gallai hyn, mewn gwirionedd, gynyddu synnwyr o greu amgylchedd gelyniaethus tuag at ymfudwyr ac a allai annog mewn gwirionedd y math o anoddefgarwch sydd wedi dod yn gymaint o nodwedd o'r ddadl Brexit?
I'm afraid you're mixing two things that are completely separate here, and you're misrepresenting, I think, to be fair, what we said in 'A brighter future for Wales', and particularly what we said on migration. So, nowhere in that document have we advocated forced deportations, and nowhere have we advocated or talked of a hostile environment for migrants from anywhere in the world or the imposition of identity cards, which I know is something that Plaid Cymru have also said that we would seek to impose. What we do say is that the UK needs to be more effective in ensuring that EU citizens who move here do so on the basis of the EU's freedom of movement legislation. That doesn't give an unrestricted right to reside in another EU or European Economic Area country, because freedom of movement applies to the employed or self-employed and those with independent means, or students. And that is very much what happens in other countries across Europe and across the EEA. So,to take Ireland, for example, EEA nationals, other than the UK, are only allowed to remain in Ireland as a jobseeker there for three months, and, at that point, you can only remain if you're employed or self-employed or if you're financially sufficient or you are a student. And if we look to Norway, you have to register with the police within three months and you can stay up to six months as a jobseeker, but, if you do not get a job within six months, you must leave Norway, and Norway, of course, is No. 1 on the Economist Intelligence Unit's democracy index. So, what we are suggesting is very much in line with our existing rules and our membership of the European Union, and it is nothing more.
Rwy'n ofni eich bod chi'n cymysgu dau beth sy'n gwbl ar wahân yn y fan yma, ac rydych chi'n cam-gynrychioli, rwy'n credu, a bod yn deg, yr hyn a ddywedasom yn 'Dyfodol mwy disglair i Gymru', ac yn enwedig yr hyn a ddywedasom am ymfudo. Felly, nid ydym ni wedi argymell allgludiadau gorfodol yn unman yn y ddogfen honno, ac nid ydym ni wedi argymell nac wedi sôn am amgylchedd gelyniaethus i ymfudwyr o unrhyw le yn y byd yn unman ychwaith, na gorfodi cardiau adnabod, sydd, mi wn, yn rhywbeth y mae Plaid Cymru hefyd wedi dweud y byddem ni'n ceisio eu gorfodi. Yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud yw bod angen i'r DU fod yn fwy effeithiol o ran sicrhau bod dinasyddion yr UE sy'n symud yma yn gwneud hynny ar sail deddfwriaeth rhyddid i symud yr UE. Nid yw hynny'n rhoi hawl anghyfyngedig i breswylio mewn gwlad arall yn yr UE neu yn Ardal Economaidd Ewrop, gan fod rhyddid i symud yn berthnasol i bobl gyflogedig neu hunangyflogedig a'r rheini sydd â moddau annibynnol, neu fyfyrwyr. A dyna'n union sy'n digwydd mewn gwledydd eraill ar draws Ewrop ac ar draws yr AEE. Felly, i gymryd Iwerddon, er enghraifft, dim ond am dri mis y caniateir i wladolion yr AEE, ac eithrio'r DU, aros yn Iwerddon fel ceisiwr gwaith, ac ar yr adeg honno, cewch aros dim ond os ydych chi'n gyflogedig neu'n hunangyflogedig neu os ydych chi'n ariannol ddigonol neu'n fyfyriwr. Ac os edrychwn ni ar Norwy, mae'n rhaid i chi gofrestru gyda'r heddlu o fewn tri mis a gallwch aros hyd at chwe mis fel ceisiwr gwaith, ond, os na chewch chi swydd o fewn chwe mis, mae'n rhaid i chi adael Norwy, a Norwy, wrth gwrs, sydd yn y safle uchaf ar fynegai democratiaeth Uned Gwybodaeth yr Economist. Felly, mae'r hyn yr ydym ni'n ei awgrymu yn cyd-fynd yn bendant â'n rheolau presennol a'n haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, ac nid yw'n ddim mwy na hynny.
Rydym ni'n sôn am bwysigrwydd y defnydd o iaith; gadewch imi droi at ddefnydd o'r iaith Gymraeg. Mi oedd hi'n ymddangos bod yna gryn gonsensws wedi'i gyrraedd i roi'r enw 'Senedd' ar y sefydliad yma. Mi fyddai deddfwriaeth newydd yn adlewyrchu'r ffaith mai Welsh Parliament ydy ystyr hynny, ond mi fyddem ni'n rhoi enw cynhenid Cymreig i'r sefydliad o ddechrau'r bennod nesaf yn ei hanes.
We’re talking about the importance of the use of language; let me turn to the use of the Welsh language. It did appear that there was quite some consensus achieved in terms of giving the name ‘Senedd’ to this institution. New legislation would reflect the fact that ‘Welsh Parliament’ is the meaning of the term ‘Senedd’, but we would give an inherently Welsh name to the institution from the start of the next chapter of its history.
'Senedd' has increasingly become a norm when people refer to this place. Yes, they call it the Welsh Assembly, they call it the National Assembly, they call it the Assembly, but more and more this building is known as the Senedd in both languages, which belong to all of us in Wales, whichever our language or languages of choice. And now we can take the small but significant step of adopting that name for the institution itself. In November, the First Minister said,
'If I had to choose, I’d have to go with the Senedd'.
Now, your party's proposal is to go with Senedd/Welsh Parliament. How incapable do you think the people of Wales are to deal with and, indeed, to embrace the word 'Senedd', much as 'the Dáil' is the norm in Ireland, for example? And how keen are you to see the First Minister backing his own instincts on this, rather than teaming up with the Tories in throwing out the Welsh-only name?
Mae 'Senedd' wedi dod yn fwyfwy arferol pan fydd pobl yn cyfeirio at y lle hwn. Ydyn, maen nhw'n alw'n Cynulliad Cymru, maen nhw'n ei alw'n Cynulliad Cenedlaethol, maen nhw'n ei alw'n Cynulliad, ond yn gynyddol mae'r adeilad hwn yn cael ei adnabod fel y Senedd yn y ddwy iaith, sy'n perthyn i bob un ohonom ni yng Nghymru, pa bynnag un neu rai yw ein hiaith neu ieithoedd o ddewis. A nawr gallwn gymryd y cam bach ond arwyddocaol o fabwysiadu'r enw hwnnw ar gyfer y sefydliad ei hun. Ym mis Tachwedd, dywedodd y Prif Weinidog,
Pe byddai'n rhaid i mi ddewis, byddai'n rhaid i mi ddewis y Senedd.
Nawr, cynnig eich plaid chi yw dewis y Senedd/Welsh Parliament. Pa mor analluog ydych chi'n credu yw pobl Cymru i ymdopi ac, yn wir, croesawu'r gair 'Senedd', yn yr un modd ag mai'r 'Dáil' yw'r norm yn Iwerddon, er enghraifft? A pha mor awyddus ydych chi i weld y Prif Weinidog yn cefnogi ei reddfau ei hun ar hyn, yn hytrach na chyfuno â'r Torïaid i gael gwared ar yr enw uniaith Gymraeg?
I have to say, Llywydd, that I think this is a matter for the National Assembly, rather than a matter for Welsh Government, because we will all be casting a free vote on this particular issue, as I'm sure other Members will as well.
Mae'n rhaid i mi ddweud, Llywydd, fy mod i'n credu mai mater i'r Cynulliad Cenedlaethol yw hwn, yn hytrach na mater i Lywodraeth Cymru, oherwydd byddwn i gyd yn bwrw pleidlais rydd ar y mater penodol hwn, fel yr wyf i'n siŵr y bydd Aelodau eraill hefyd.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
The leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. Minister, I know the Welsh Government has done some very good work in this area, however what further action can the Welsh Government take to support veterans in Wales?
Diolch, Llywydd. Gweinidog, gwn fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud gwaith da iawn yn y maes hwn, ond pa gamau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gefnogi cyn-filwyr yng Nghymru?
The Welsh Government is really keen to support veterans, and one of the ways in which we can do that most effectively, I think, is to ensure that the concordat that we do have with local authorities is operated effectively and to ensure that our support for veterans when they seek to access NHS services allows them to do so in a way that does give them that genuine priority when they're seeking to access services as a result of the service that they've given to our nation.
Mae Llywodraeth Cymru yn awyddus iawn i gefnogi cyn-filwyr, ac un o'r ffyrdd y gallwn ni wneud hynny yn y ffordd fwyaf effeithiol, rwy'n credu, yw sicrhau bod y concordat sydd gennym ni gydag awdurdodau lleol yn cael ei weithredu'n effeithiol ac i sicrhau bod ein cefnogaeth i gyn-filwyr pan fyddan nhw'n ceisio cael gafael ar wasanaethau'r GIG yn eu galluogi i wneud hynny mewn modd sy'n rhoi'r flaenoriaeth wirioneddol honno iddyn nhw pan eu bod yn ceisio cael gafael ar wasanaethau o ganlyniad i'r gwasanaeth y maen nhw wedi ei roi i'n gwlad.
Minister, as we've seen today in the news, it is fantastic to see Cardiff University and the Cardiff and Vale University Health Board taking part in this international trial to support veterans with post-traumatic stress disorder. Currently, our Welsh NHS is receiving a substantial grant of £150,000 from Help for Heroes to fund three full-time psychological therapists across Wales, who have been helping to reduce the waiting times for veterans to receive treatment. Sadly, this funding is due to come to an end in October 2020 and there are concerns about what impact this will have, especially as targets for assessment and treatment are currently being missed. Will the Welsh Government therefore commit to increase the funding for veterans in the NHS from October 2020 to ensure that the services for veterans are maintained for future years?
Gweinidog, fel yr ydym ni wedi gweld heddiw yn y newyddion, mae'n wych gweld Prifysgol Caerdydd a Bwrdd Iechyd Prifysgol Caerdydd a'r Fro yn cymryd rhan yn y treial rhyngwladol hwn i gynorthwyo cyn-filwyr sydd ag anhwylder straen wedi trawma. Ar hyn o bryd, mae ein GIG yng Nghymru yn cael grant sylweddol o £150,000 gan Help for Heroes i ariannu tri therapydd seicolegol llawn amser ledled Cymru, sydd wedi bod yn helpu i leihau'r amseroedd aros i gyn-filwyr gael triniaeth. Yn anffodus, mae'r cyllid hwn i fod i ddod i ben ym mis Hydref 2020 a cheir pryderon ynglŷn â'r effaith y bydd hyn yn ei chael, yn enwedig gan fod targedau ar gyfer asesiadau a thriniaeth yn cael eu methu ar hyn o bryd. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo felly i gynyddu'r cyllid ar gyfer cyn-filwyr yn y GIG o fis Hydref 2020 i sicrhau bod y gwasanaethau ar gyfer cyn-filwyr yn cael eu cynnal yn y blynyddoedd i ddod?
Well, obviously, the health Minister is here to hear the particular concerns that you've raised, and I have no doubt that services for veterans across Government will be a part of the discussions as we continue to explore our budget for the next financial year.
Wel, yn amlwg, mae'r Gweinidog iechyd yma i glywed y pryderon penodol yr ydych chi wedi eu codi, ac nid oes gen i unrhyw amheuaeth y bydd gwasanaethau i gyn-filwyr ar draws y Llywodraeth yn rhan o'r trafodaethau wrth i ni barhau i archwilio ein cyllideb ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf.
As I'm sure the Minister is aware, the UK Government has recently created an office for veterans affairs inside the UK Cabinet Office, bringing in experts from the Cabinet Office and the Ministry of Defence to ensure that there is a holistic approach to veterans affairs. Now, this new office will work to co-ordinate and drive UK Government policy on veterans' welfare, mental and physical health, education and employment. For many years, the Welsh Conservatives have been calling for the introduction of an armed forces and veterans commissioner, who would be accountable to this Assembly and who would champion the needs of the armed forces community and ensure devolved powers are fully used to offer the necessary support. Minister, given the work that is being undertaken at a UK level, would the Welsh Government now reconsider the introduction of an armed forces and veterans commissioner so that support for our dedicated personnel in the armed forces is put on a proper footing to ensure they actually get the services that they deserve?
Fel y mae'r Gweinidog yn gwybod, rwy'n siŵr, mae Llywodraeth y DU wedi creu swyddfa ar gyfer materion cyn-filwyr y tu mewn i Swyddfa Gabinet y DU yn ddiweddar, gan ddod ag arbenigwyr i mewn o Swyddfa'r Cabinet a'r Weinyddiaeth Amddiffyn i sicrhau bod dull cyfannol o ymdrin a materion cyn-filwyr. Nawr, bydd y swyddfa newydd hon yn gweithio i gydgysylltu a llywio polisi Llywodraeth y DU ar les, iechyd meddwl a chorfforol, addysg a chyflogaeth cyn-filwyr. Ers blynyddoedd lawer, mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn galw am gyflwyno comisiynydd lluoedd arfog a chyn-filwyr, a fyddai'n atebol i'r Cynulliad hwn ac a fyddai'n hyrwyddo anghenion cymuned y lluoedd arfog ac yn sicrhau bod pwerau datganoledig yn cael eu defnyddio'n llawn i gynnig y cymorth angenrheidiol. Gweinidog, o ystyried y gwaith sy'n cael ei wneud ar lefel y DU, a wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried nawr cyflwyno comisiynydd lluoedd arfog a chyn-filwyr fel bod cymorth i'n personél ymroddgar yn y lluoedd arfog yn cael ei roi ar sylfaen briodol i sicrhau eu bod nhw wir yn cael y gwasanaethau y maen nhw'n eu haeddu?
Well, I know that the UK Government has established, as you say, the new office for veterans affairs, and as Welsh Government we're really keen to engage with them. I think that there's already been some engagement at official level to see how we can best work together to support veterans, because, obviously, some aspects will be devolved and non-devolved. Where we can work closely together with the Ministry of Defence and other partners to deliver for the armed forces community here in Wales, we will certainly seek to do that.
Wel, gwn fod Llywodraeth y DU wedi sefydlu, fel y dywedwch, y swyddfa newydd dros faterion cyn-filwyr, ac fel Llywodraeth Cymru rydym ni'n awyddus iawn i ymgysylltu â nhw. Rwy'n credu y bu rhywfaint o ymgysylltu ar lefel swyddogol eisoes i weld sut y gallwn ni weithio orau gyda'n gilydd i gynorthwyo cyn-filwyr, oherwydd, yn amlwg, bydd rhai agweddau wedi eu datganoli a rhai heb eu datganoli. Pryd y gallwn gydweithio'n agos â'r Weinyddiaeth Amddiffyn a phartneriaid eraill i gyflawni dros gymuned y lluoedd arfog yma yng Nghymru, byddwn yn sicr yn ceisio gwneud hynny.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
I welcome the Finance Minister to her covering First Minister's questions this week, and trust that the First Minister has been as successful promoting Wales off the pitch as the team so far has been on the pitch in Japan. The Government has set aside today's agenda to update us on its preparations should we leave the European Union without an overarching agreement, and it's right that a responsible Government should make those preparations, and it should put them out there for scrutiny. So, we hope that will be a good-faith effort this afternoon. I would also like to just pass on apologies from Caroline Jones from our group that she's not able to take the sessions on health and local government because she's accompanying a family member to hospital.
With the need for that responsible scrutiny, can the Minister just confirm to me that, when Jeremy Miles said on 17 September that the Government would be releasing an update on the economic impact of Brexit shortly, does that constitute this document, 'A brighter future for Wales: Why we should remain in the EU'? Isn't the focus of this document rather that of a campaigning document? And given its title, wouldn't it be more appropriate for the Government to have published it to try and influence the referendum before it took place, rather than now, three and a half years after it lost?
Croesawaf y Gweinidog Cyllid i'w sesiwn yn ateb cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos hon, a hyderaf bod y Prif Weinidog wedi bod mor llwyddiannus yn hyrwyddo Cymru oddi ar y cae ag y mae'r tîm wedi bod hyd yn hyn ar y cae yn Japan. Mae'r Llywodraeth wedi neilltuo agenda heddiw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am ei pharatoadau pe byddem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb cyffredinol, ac mae'n iawn y dylai Lywodraeth gyfrifol wneud y paratoadau hynny, ac y dylai eu cyhoeddi i'w gwneud yn destun craffu. Felly, gobeithiwn y bydd honno'n ymdrech ddidwyll y prynhawn yma. Hoffwn hefyd anfon ymddiheuriadau gan Caroline Jones o'n grŵp ni nad yw hi'n gallu cymryd y sesiynau ar iechyd a llywodraeth leol gan ei bod hi'n mynd gydag aelod o'i theulu i'r ysbyty.
O gofio'r angen am y craffu cyfrifol hwnnw, a all y Gweinidog gadarnhau i mi, pan ddywedodd Jeremy Miles ar 17 Medi y byddai'r Llywodraeth yn cyhoeddi'r wybodaeth ddiweddaraf am effaith economaidd Brexit yn fuan, a yw hynny'n gyfystyr â'r ddogfen hon, 'Dyfodol mwy disglair i Gymru: Y rhesymau dros aros yn yr UE'? Onid pwyslais y ddogfen hon, yn hytrach, yw ei bod yn ddogfen ymgyrchu? Ac o ystyried ei theitl, oni fyddai'n fwy priodol i'r Llywodraeth ei chyhoeddi i geisio dylanwadu ar y refferendwm cyn iddo gael ei gynnal, yn hytrach na nawr, dair blynedd a hanner ar ôl iddi golli?
The Welsh Government has been clear all along that remaining in the European Union is in the best interests of Wales. We made that argument ahead of the referendum in 2016 and nothing that we've seen since that date has been able to convince us that we've been wrong in that. In terms of the document, yes, that includes the economic analysis, and it's not just our analysis, of course; we've been supported by the chief economist in developing that. But we're not the only people looking at this, of course. If you don't like what you read from the Welsh Government, you can always look at the Office for Budget Responsibility, for example, which has produced forecasts for its spring statement that showed growth would likely continue to disappoint for the next five years, and GDP per head is expected to increase at an average annual rate of just 1 per cent, compared with what has been a long-term average of 2.4 per cent. That, of course, assumes that we leave the EU with a negotiated deal. So, I think the picture looks even more bleak should we end up in a situation where we have a 'no deal' Brexit.
Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn eglur o'r cychwyn bod aros yn yr Undeb Ewropeaidd er lles gorau Cymru. Gwnaed y ddadl honno gennym cyn y refferendwm yn 2016 ac nid oes dim yr ydym ni wedi ei weld ers y dyddiad hwnnw wedi gallu ein hargyhoeddi ein bod ni wedi bod yn anghywir yn hynny o beth. O ran y ddogfen, ydy, mae honno'n cynnwys y dadansoddiad economaidd, ac nid ein dadansoddiad ni yn unig, wrth gwrs; rydym ni wedi cael cymorth y prif economegydd i ddatblygu hwnnw. Ond nid ni yw'r unig bobl sy'n edrych ar hyn, wrth gwrs. Os nad ydych chi'n hoffi'r hyn a ddarllenwch gan Lywodraeth Cymru, gallwch bob amser edrych ar y Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol, er enghraifft, sydd wedi cynhyrchu rhagolygon ar gyfer ei datganiad yn y gwanwyn a ddangosodd y byddai twf yn debygol o barhau i fod yn siomedig yn ystod y pum mlynedd nesaf, a disgwylir i CMC y pen gynyddu ar gyfradd flynyddol gyfartalog o ddim ond 1 y cant, o'i gymharu â chyfartaledd hirdymor o 2.4 y cant. Mae hynny, wrth gwrs, yn rhagdybio ein bod ni'n gadael yr UE gyda chytundeb. Felly, rwy'n credu bod y darlun yn edrych hyd yn oed yn fwy llwm pe byddem ni mewn sefyllfa lle mae gennym ni Brexit 'heb gytundeb'.
The Minister promised us an update on that economic assessment, but what we've seen is the republication of reports that the Government has previously referred to. We have here the Government's own estimates—this is in the executive summary—that suggest that with a 'no deal' Brexit, the economy will be around 9 per cent smaller in 15 years' time than it otherwise would have been. That comes from, I think, 26 February under Philip Hammond's Treasury report released then. It actually says the UK economy would be 6.3 per cent to 9 per cent smaller, and then it adds on to the section that your Government quotes 'assuming no action is taken'. Isn't that a hugely implausible assumption? Aren't Governments, just like the private sector, going to make changes, take action in response to what happens? You refer back to that forecast, but you don't refer in the same way to the Bank of England forecast, which has been revised twice downwards since that forecast came out. And is it not also the case that the Bank of England—? You say in your report on the strategic risk of 'economic turmoil' that
'Sterling has fallen markedly in value since the referendum and as the prospect of a no deal Brexit has intensified. This could, over time, translate into rising inflation on some products'.
But it hasn't done so; inflation post the referendum peaked at 3.1 per cent, it's now at 1.7 per cent. When the Bank of England has halved its estimate and forecast there might be a 5 per cent hit if we leave with no overarching agreement, will the Minister confirm that is on the assumption that the Bank of England itself responds to those circumstances by raising interest rates from 0.75 per cent to 4.5 per cent? Isn't that wholly implausible and not a sensible basis on which Welsh Government should be planning?
Addawodd y Gweinidog ddiweddariad i ni ar yr asesiad economaidd hwnnw, ond yr hyn yr ydym ni wedi ei weld yw ailgyhoeddi adroddiadau y mae'r Llywodraeth wedi cyfeirio atyn nhw o'r blaen. Mae gennym ni yn y fan yma amcangyfrifon y Llywodraeth ei hun—yn y crynodeb gweithredol mae hyn—sy'n awgrymu, gyda Brexit 'heb gytundeb', y bydd yr economi tua 9 y cant yn llai ymhen 15 mlynedd nag y byddai wedi bod fel arall. Daw hynny, rwy'n credu o 26 Chwefror o dan adroddiad Trysorlys Philip Hammond a gyhoeddwyd bryd hynny. Mae'n dweud mewn gwirionedd y byddai economi'r DU 6.3 y cant i 9 y cant yn llai, ac yna mae'n ychwanegu at yr adran y mae eich Llywodraeth chi yn ei dyfynnu 'gan dybio nad oes unrhyw gamau'n cael eu cymryd'. Onid yw honno'n dybiaeth hynod o annhebygol? Onid yw Llywodraethau, yn union fel y sector preifat, yn mynd i wneud newidiadau, cymryd camau mewn ymateb i'r hyn sy'n digwydd? Rydych chi'n cyfeirio yn ôl at y rhagolwg hwnnw, ond nid ydych chi'n cyfeirio yn yr un modd at ragolygon Banc Lloegr, sydd wedi cael eu diwygio am i lawr ddwywaith ers i'r rhagolwg hwnnw gael ei gyhoeddi. Ac onid yw'n wir hefyd bod Banc Lloegr—? Rydych chi'n dweud yn eich adroddiad ar y risg strategol o ansefydlogrwydd economaidd bod
Sterling wedi gostwng yn sylweddol ers y refferendwm a chan fod y posibilrwydd o Brexit heb gytundeb wedi dwysáu, gallai hyn drosi dros amser i chwyddiant cynyddol ar rai cynhyrchion.
Ond nid yw wedi gwneud hynny; cyrhaeddodd chwyddiant uchafbwynt o 3.1 y cant ar ôl y refferendwm, mae'n 1.7 y cant erbyn hyn. Pan fo Banc Lloegr wedi haneru ei amcangyfrif a rhagweld y gallai fod ergyd o 5 y cant os byddwn yn gadael heb unrhyw gytundeb cyffredinol, a wnaiff y Gweinidog gadarnhau bod hynny ar sail y dybiaeth bod Banc Lloegr ei hun yn ymateb i'r amgylchiadau hynny trwy godi cyfraddau llog o 0.75 y cant i 4.5 y cant? Onid yw hynny'n gwbl annhebygol a ddim yn sail synhwyrol y dylai Llywodraeth Cymru fod yn cynllunio arni?
Perhaps if we look back at what's already happened, it might give us an idea of what more is to come. The UK economy has underperformed relative to other major economies since the decision to call the EU referendum was announced in 2015. Since the referendum itself, GDP is estimated to be between one and two percentage points lower than would have been otherwise the case, and for illustrative purposes, that's between £300 and £600 per person per year in Wales. The Member refers to the Bank of England, and they have provided an updated forecast for the economy in August, which focuses more on the nearer-term outlook. Over the next 12 months, the bank expects only modest growth in GDP, so just 1.5 per cent, and businesses—the Bank of England argues it, not me—will prove reluctant to invest against a background of Brexit-related concerns, and, of course, alongside that, net exports are not expected by the bank to contribute materially to growth. So, we're always keen to hear what the Bank of England has to say, but unfortunately for Mark Reckless, none of it will be good news to him.
Efallai, os edrychwn ni yn ôl ar yr hyn sydd eisoes wedi digwydd, y gallai roi syniad i ni o beth arall sydd i ddod. Mae economi'r DU wedi tanberfformio o'i chymharu ag economïau mawr eraill ers cyhoeddi'r penderfyniad i alw refferendwm yr UE yn 2015. Ers y refferendwm ei hun, amcangyfrifir bod CMC rhwng un a dau bwynt canran yn is nag y byddai wedi bod fel arall, ac at ddibenion eglurhaol, mae hynny rhwng £300 a £600 y person y flwyddyn yng Nghymru. Mae'r Aelod yn cyfeirio at Fanc Lloegr, ac maen nhw wedi darparu rhagolwg wedi'i ddiweddaru ar gyfer yr economi ym mis Awst, sy'n canolbwyntio mwy ar y rhagolwg tymor agosach. Dros y 12 mis nesaf, mae'r banc yn disgwyl twf cymedrol yn unig o ran CMC, felly dim ond 1.5 y cant, a bydd busnesau—Banc Lloegr sy'n ei ddadlau, nid fi—yn amharod i fuddsoddi yn erbyn cefndir o bryderon sy'n gysylltiedig â Brexit, ac, wrth gwrs, ochr yn ochr â hynny, nid yw'r banc yn disgwyl i allforion net gyfrannu'n sylweddol at dwf. Felly, rydym ni bob amser yn awyddus i glywed yr hyn sydd gan Fanc Lloegr i'w ddweud, ond yn anffodus i Mark Reckless, ni fydd dim o hynny yn newyddion da iddo ef.
3. Sut y bydd y Prif Weinidog yn defnyddio Cwpan Rygbi'r byd i hyrwyddo allforion o Gymru a mewnfuddsoddi i Gymru? OAQ54442
3. How will the First Minister use the Rugby World Cup to promote exports from and inward investment to Wales? OAQ54442
Our activity around the Rugby World Cup primarily aims to strengthen business relationships between Wales and Japan, raise the profile of Wales and secure contracts for Welsh companies. The First Minister will be providing an update to Members about the trade mission to Japan with a statement upon his return.
Prif nod ein gweithgarwch o amgylch Cwpan Rygbi'r Byd yw cryfhau'r berthynas fusnes rhwng Cymru a Japan, codi proffil Cymru a sicrhau contractau i gwmnïau o Gymru. Bydd y Prif Weinidog yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y daith fasnach i Japan drwy ddatganiad ar ôl iddo ddychwelyd.
That's really good news. I'm sure the Minister will join me in celebrating the fantastic result on the weekend with Wales against the Wallabies—we're getting into a winning formula here now; long may it continue—but also celebrating the fantastic Japanese win as well. Both of those matches have brought the world cup to light, but there is, indeed, a real team Wales approach going on here. Out in Japan at the moment, on the back of the Rugby World Cup, we have Trade and Invest Wales working hard, GlobalWelsh working hard on developing links with the Welsh diaspora, Wales Arts International, the Urdd and many other organisations as part of this trade and cultural mission with the First Minister. This is a real team Wales approach. Would she agree with me that the history of the success of both economic, social and cultural ties between Wales and Japan has been built on developing those long-term relationships of trust and goodwill and that it's absolutely right that on the back of the Rugby World Cup the First Minister, industry players, players from the cultural sector, should all be out there capitalising on this and building on those relationships now and for many years to come?
Mae hynny'n newyddion da iawn. Rwy'n siŵr y gwnaiff y Gweinidog ymuno â mi i ddathlu'r canlyniad gwych dros y penwythnos gyda Chymru yn erbyn y Wallabies—rydym ni'n mynd i fformiwla fuddugol yn y fan yma nawr; hir y parhao—ond hefyd i ddathlu buddugoliaeth wych Japan hefyd. Mae'r ddwy gêm hynny wedi tynnu sylw at gwpan y byd, ond, yn wir, mae dull tîm Cymru gwirioneddol yn digwydd yn y fan yma. Allan yn Japan ar hyn o bryd, yn sgil Cwpan Rygbi'r Byd, mae gennym ni Masnach a Buddsoddi Cymru yn gweithio'n galed, GlobalWelsh yn gweithio'n galed i ddatblygu cysylltiadau â'r Cymry alltud, Celfyddydau Rhyngwladol Cymru, yr Urdd a llawer o sefydliadau eraill yn rhan o'r genhadaeth fasnach a diwylliannol gyda'r Prif Weinidog. Mae hwn yn ddull tîm Cymru gwirioneddol. A fyddai hi'n cytuno â mi bod hanes llwyddiant cysylltiadau economaidd, cymdeithasol a diwylliannol rhwng Cymru a Japan wedi cael ei adeiladu ar ddatblygu'r cysylltiadau hirdymor hynny o ymddiriedaeth ac ewyllys da a'i fod yn gwbl briodol ar sail Cwpan Rygbi'r Byd y dylai'r Prif Weinidog, sefydliadau ym myd diwydiant, sefydliadau o'r sector diwylliannol, i gyd fod allan yn manteisio ar hyn ac yn adeiladu ar y cysylltiadau hynny nawr ac am flynyddoedd lawer i ddod?
Thank you very much. First things first, I absolutely will join you in congratulating the team on the weekend. But the points that you make about the importance of long-term relationships with countries in terms of trade, culture and educational exchanges and opportunities and so on are so important. We have a long-standing and really fruitful relationship with Japan that we want to see continue well into the future. Japan is a strategic market for us here in Wales and our office in Tokyo aims to generate economic benefit for Wales, principally through trade and investment, but also through increased tourism, education, cultural and government links. I know that the First Minister has an extremely packed agenda while he is out in Japan promoting Wales and making those business links alongside the trade mission that we have on at the moment. You'll be pleased to know that just yesterday he was meeting with Sony, which is obviously an important company in respect of your own constituency interests as well. So, it's a very packed programme, and I think a fantastic opportunity to sell Wales to Japan but also the wider world.
Diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf oll, byddaf yn sicr yn ymuno â chi i longyfarch y tîm dros y penwythnos. Ond mae'r pwyntiau yr ydych chi'n eu gwneud am bwysigrwydd cysylltiadau hirdymor gyda gwledydd o ran masnach, diwylliant a chyfnewidiadau a chyfleoedd addysg ac yn y blaen mor bwysig. Mae gennym ni berthynas hirsefydlog a ffrwythlon iawn gyda Japan yr ydym ni eisiau iddi barhau ymhell i'r dyfodol. Mae Japan yn farchnad strategol i ni yma yng Nghymru a nod ein swyddfa yn Tokyo yw creu budd economaidd i Gymru, yn bennaf drwy fasnach a buddsoddiad, ond hefyd trwy fwy o gysylltiadau twristiaeth, addysg, diwylliant a llywodraeth. Gwn fod gan y Prif Weinidog agenda hynod brysur tra ei fod allan yn Japan yn hyrwyddo Cymru ac yn creu'r cysylltiadau busnes hynny ochr yn ochr â'r genhadaeth fasnach sydd gennym ni ar hyn o bryd. Byddwch yn falch o wybod mai ddoe ddiwethaf bu'n cyfarfod â Sony, sy'n amlwg yn gwmni pwysig o ran eich buddion etholaethol chithau hefyd. Felly, mae'n rhaglen lawn iawn, ac yn gyfle gwych, rwy'n credu, i werthu Cymru i Japan ond hefyd i'r byd ehangach.
I would also join in in congratulating Wales on a fantastic win this weekend. The Rugby World Cup, of course, is a fantastic sporting event, but it also has the opportunity to sell Wales to the world. There's not a single ounce of Welsh lamb eaten in the United States at the moment as the market is dominated by New Zealand, and I would imagine it is also the same position in Asia. Ninety-two per cent of our lamb exported is sold to the EU. I would ask the Minister: what is the Welsh Government doing to promote Welsh lamb exports to non-EU countries, such as Japan, in advance, of course, of Brexit?
Rwyf innau hefyd yn ymuno i longyfarch Cymru ar fuddugoliaeth wych y penwythnos hwn. Mae Cwpan Rygbi'r Byd, wrth gwrs, yn ddigwyddiad chwaraeon gwych, ond mae'n gyfle hefyd i werthu Cymru i'r byd. Nid oes yr un owns o gig oen Cymreig yn cael ei fwyta yn yr Unol Daleithiau ar hyn o bryd gan mai Seland Newydd sy'n dominyddu'r farchnad, a thybiwn mai'r un yw'r sefyllfa yn Asia hefyd. Gwerthir 92 y cant o'n cig oen sy'n cael ei allforio i'r UE. Byddwn yn gofyn i'r Gweinidog: beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo allforion cig oen Cymru i wledydd y tu allan i'r UE, fel Japan, cyn Brexit, wrth gwrs?
Well, Welsh Government has provided support for the food and drink industry to undertake a trade mission ahead of the current trade mission to blaze the trail in terms of the work that we're currently doing in Japan. But I think I'm right in saying that the lamb market has just opened up for us now in Japan, and Hybu Cig Cymru are alongside that trade mission at the moment, seeking to promote our excellent produce.
Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cymorth i'r diwydiant bwyd a diod i gynnal cenhadaeth fasnach cyn y daith genhadaeth fasnach bresennol i arloesi o ran y gwaith yr ydym ni'n ei wneud ar hyn o bryd yn Japan. Ond rwy'n credu fy mod i'n iawn wrth ddweud bod y farchnad ŵyn newydd agor i ni nawr yn Japan, ac mae Hybu Cig Cymru ochr yn ochr â'r genhadaeth fasnach honno ar hyn o bryd, yn ceisio hyrwyddo ein cynnyrch rhagorol.
4. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o werth am arian y cynllun ynni cartref Arbed am Byth? OAQ54425
4. What assessment has the Welsh Government made of the value for money of the Arbed am Byth home energy scheme? OAQ54425
As part of a rigorous tender process, Welsh Government undertook a thorough analysis of the commercial aspects of the bid. The contract includes set costs for each measure, which were benchmarked not only against other bidders at the time of tender, but also against similar fuel poverty schemes.
Yn rhan o broses dendro drylwyr, cynhaliodd Llywodraeth Cymru ddadansoddiad trwyadl o'r agweddau masnachol ar y cynnig. Mae'r contract yn cynnwys costau penodol ar gyfer pob mesur, a gafodd eu meincnodi nid yn unig yn erbyn cynigwyr eraill ar adeg y tendr, ond hefyd yn erbyn cynlluniau tlodi tanwydd tebyg.
The last time I asked the First Minister about the Arbed am Byth home energy scheme, I informed him that contractors were being encouraged to charge £245 for soft lighting measures, plural, for basically changing light bulbs, as I said last time, and £124 for water measures, which is essentially screwing an aerator into a tap.
I got a letter from the First Minister to claim that my figures were wrong because they didn't relate to a single item, but I didn't allege that. Reading the letter further, he actually confirms what I said because the First Minister here talked of efficiency measures. So, it seems that our First Minister thinks that it's appropriate for £245 to be paid to contractors just to change a few light bulbs. Well, the public doesn't. I met with the Wales Audit Office and they're now investigating, which is something the Government failed to do because all they did was ask Arbed themselves. So, now, speaking on behalf of the First Minister, do you concede that the taxpayer—it is ridiculous, absolutely ridiculous—that the taxpayer is being billed £245 to change light bulbs and £124 to change aerators? Do you agree that that is an outrageous waste of money? And yes, as my colleague over there said, it's ridiculous.
Y tro diwethaf i mi holi'r Prif Weinidog am gynllun ynni cartref Arbed am Byth, rhoddais wybod iddo bod contractwyr yn cael eu hannog i godi £245 am fesurau goleuo ysgafn, lluosog, am newid bylbiau golau yn y bôn, fel y dywedais y tro diwethaf, a £124 am fesurau dŵr, sy'n golygu, yn ei hanfod, sgriwio awyrydd i mewn i dap.
Cefais lythyr gan y Prif Weinidog yn honni bod fy ffigurau yn anghywir gan nad oedden nhw'n ymwneud ag eitem unigol, ond ni wnes i honni hynny. O ddarllen y llythyr ymhellach, mae'n cadarnhau'r hyn a ddywedais mewn gwirionedd, oherwydd siaradodd y Prif Weinidog yn y fan yma am fesurau effeithlonrwydd. Felly, mae'n ymddangos bod ein Prif Weinidog yn credu ei bod hi'n briodol i £245 gael ei dalu i gontractwyr dim ond i newid ychydig o fylbiau golau. Wel, nid wy'r cyhoedd yn cytuno. Cefais gyfarfod â Swyddfa Archwilio Cymru ac maen nhw bellach yn ymchwilio, ac mae hynny'n rhywbeth na lwyddodd y Llywodraeth i'w wneud gan mai'r cyfan a wnaethon nhw oedd gofyn i Arbed eu hunain. Felly, nawr, gan siarad ar ran y Prif Weinidog, a ydych chi'n derbyn bod y trethdalwr—mae'n chwerthinllyd, yn hollol chwerthinllyd—bod y trethdalwr yn cael ei filio £245 i newid bylbiau golau a £124 i newid awyryddion? A ydych chi'n cytuno bod hynny'n wastraff gwarthus o arian? Ac ydy, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod draw yn y fan yna, mae'n wirion.
Well, Neil McEvoy is right that the Auditor General for Wales recently undertook a value-for-money audit of the Welsh Government's efforts to tackle fuel poverty since 2010 and the strategy that has been alongside that, and we look forward to receiving that report. But insofar as Arbed 3 is concerned, the contract was subject to a robust procurement process; due diligence was undertaken at the award of the contract; and I think it's really important to remember that the contract includes a profit-cap clause and a percentage of performance-related payment, and that protects Welsh Government investment to ensure quality and value for money.
Wel, mae Neil McEvoy yn iawn bod Archwilydd Cyffredinol Cymru wedi cynnal yn ddiweddar archwiliad gwerth am arian o ymdrechion Llywodraeth Cymru i fynd i'r afael â thlodi tanwydd ers 2010 a'r strategaeth sydd wedi bodoli ochr yn ochr â hynny, ac edrychwn ymlaen at gael yr adroddiad hwnnw. Ond cyn belled ag y mae Arbed 3 yn y cwestiwn, roedd y contract yn destun proses gaffael gadarn; gwnaed diwydrwydd dyladwy wrth ddyfarnu'r contract; ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cofio bod y contract yn cynnwys cymal cap elw a chanran o daliadau ar sail perfformiad, ac mae hynny'n diogelu buddsoddiad Llywodraeth Cymru i sicrhau ansawdd a gwerth am arian.
The Member makes an important point: it's important in all these schemes that efficiency is gained and value for money is achieved. Of course, it's not just the Welsh taxpayer who funds the Arbed scheme; a significant proportion of that money comes from the European regional development fund. So, I wonder what work is being done, in advance of Brexit, to ensure that energy efficiency schemes that look to make homes in Wales more efficient moving forward and help to deliver success for the climate change emergency, what work is being done to make sure that schemes like this do continue and we do continue to have sustainable homes in the future beyond Brexit.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig: mae'n bwysig yn yr holl gynlluniau hyn bod effeithlonrwydd yn cael ei sicrhau a bod gwerth am arian yn cael ei sicrhau. Wrth gwrs, nid dim ond trethdalwyr Cymru sy'n ariannu cynllun arbed; daw cyfran sylweddol o'r arian hwnnw o gronfa datblygu rhanbarthol Ewrop. Felly, rwy'n meddwl tybed pa waith sy'n cael ei wneud, cyn Brexit, i sicrhau bod cynlluniau effeithlonrwydd ynni sy'n ceisio gwneud cartrefi yng Nghymru yn fwy effeithlon yn y dyfodol ac yn helpu i sicrhau llwyddiant ar gyfer argyfwng y newid yn yr hinsawdd, pa waith sy'n cael ei wneud i sicrhau bod cynlluniau fel hyn yn parhau a'n bod ni'n parhau i fod â chartrefi cynaliadwy yn y dyfodol y tu hwnt i Brexit.
Well, of course, we are extremely concerned and I know the concern is shared across the Chamber in terms of the future of EU funding in Wales. We haven't had any real guarantee from the UK Government in terms of future funding for this scheme or any other scheme.
When we look, for example, at the shared prosperity fund, there was a consultation promised a year, 18 months ago, and absolutely nothing has materialised. So, we're, rightly, all very much concerned in terms of what we're able to do in these areas that have benefited very much from EU funding. And let's not forget, areas that have benefited from EU funding have often been the poorest areas in Wales, areas where fuel poverty is at its most serious. So, we're extremely concerned about the future. We continue to lobby the UK Government, as you'd expect us to do.
Wel, wrth gwrs, rydym ni'n bryderus iawn a gwn fod y pryder yn cael ei rannu ar draws y Siambr o ran dyfodol cyllid yr UE yng Nghymru. Nid ydym wedi cael unrhyw sicrwydd gwirioneddol gan Lywodraeth y DU o ran cyllid yn y dyfodol ar gyfer y cynllun hwn nac unrhyw gynllun arall.
Pan edrychwn ni, er enghraifft, ar y gronfa ffyniant gyffredin, addawyd ymgynghoriad flwyddyn, 18 mis yn ôl, a does dim byd o gwbl wedi digwydd. Felly rydym ni i gyd, yn gwbl briodol, yn pryderu'n fawr am yr hyn yr ydym ni'n gallu ei wneud yn y meysydd hyn sydd wedi elwa'n fawr ar gyllid yr UE. A gadewch i ni beidio ag anghofio, yr ardaloedd sydd wedi elwa ar gyllid yr UE yn aml fu'r ardaloedd tlotaf yng Nghymru, ardaloedd lle mae tlodi tanwydd ar ei fwyaf difrifol. Felly, rydym ni'n pryderu'n fawr am y dyfodol. Rydym ni'n parhau i lobïo Llywodraeth y DU, fel y byddech chi'n disgwyl i ni ei wneud.
I've had contact from constituents in the Lansbury Park estate in Caerphilly who value the Arbed scheme and are waiting for the work to be done. I wrote to the Welsh Government on 14 May regarding those delays, and discussions had been taking place between the Welsh Government and the Arbed delivery team following the submission of Caerphilly County Borough Council's bid to complete those works.
And in her response, dated 4 June, the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs indicated the Welsh Government would be meeting with the local authority and Arbed to bring the work up to date. I'm still getting queries from constituents, as I say, who value the scheme. At the time, Caerphilly council said, despite this undertaking, that they hadn't heard anything further from the Welsh Government. So, can she provide an update on that and whether this work was carried out, and whether or not there are plans to both meet with Caerphilly and to complete the work?
Mae etholwyr yn ystâd Parc Lansbury yng Nghaerffili wedi cysylltu â mi, sy'n gwerthfawrogi cynllun Arbed ac sy'n aros i'r gwaith gael ei wneud. Ysgrifennais at Lywodraeth Cymru ar 14 Mai ynghylch yr oediadau hynny, ac roedd trafodaethau wedi bod yn cael eu cynnal rhwng Llywodraeth Cymru a thîm cyflawni Arbed ar ôl cyflwyno cais Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili i gwblhau'r gwaith hwnnw.
Ac yn ei hymateb, dyddiedig 4 Mehefin, dywedodd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig y byddai Llywodraeth Cymru yn cyfarfod â'r awdurdod lleol ac Arbed i sicrhau bod y gwaith yn gyfredol. Rwy'n dal i gael ymholiadau gan etholwyr, fel y dywedaf, sy'n gwerthfawrogi'r cynllun. Ar y pryd, dywedodd cyngor Caerffili, er gwaethaf yr ymgymeriad hwn, nad oedd wedi clywed dim byd pellach gan Lywodraeth Cymru. Felly, a all hi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am hynny a pha un a gafodd y gwaith hwn ei wneud, a pha un a oes cynlluniau i gyfarfod â Chaerffili ac i gwblhau'r gwaith?
I can confirm that meetings were held over the summer between senior mangers across all of the parties concerned to progress and overcome some of the challenges that have been identified in terms of rolling out the scheme in Lansbury Park. I'm told that good progress is being made, but that things have taken longer than anticipated. But, there will be a meeting held on 16 October, which will seek to resolve those outstanding issues, and I'll ensure that you're updated after that.
Gallaf gadarnhau y cynhaliwyd cyfarfodydd dros yr haf rhwng uwch reolwyr ar draws yr holl bartïon dan sylw i symud ymlaen a goresgyn rhai o'r heriau a nodwyd o ran cyflwyno'r cynllun ym Mharc Lansbury. Rwy'n clywed bod cynnydd da yn cael ei wneud, ond bod pethau wedi cymryd mwy o amser na'r disgwyl. Ond, bydd cyfarfod yn cael ei gynnal ar 16 Hydref, a fydd yn ceisio datrys y problemau hynny sy'n weddill, a byddaf yn sicrhau eich bod chi'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf ar ôl hynny.
Can I ask, one of the great opportunities, of course, that there is in terms of Brexit is an opportunity to resolve—
A gaf i ofyn, un o'r cyfleoedd mawr, wrth gwrs, sy'n bodoli o ran Brexit yw cyfle i ddatrys—
My fault. Sorry, Darren, I need to ask the initial question first. Question 5, Michelle Brown. [Laughter.] You're on next, Darren.
Fy mai i. Mae'n ddrwg gen i, Darren, mae angen i mi ofyn y cwestiwn cychwynnol yn gyntaf. Cwestiwn 5, Michelle Brown. [Chwerthin.] Chi sydd ymlaen nesaf, Darren.
That's why I was caught out.
Dyna pam y cefais i fy nal.
Me too.
A minnau hefyd.
5. Pa asesiad sydd wedi'i wneud o sut y byddai Brexit heb gytundeb yn effeithio ar economi Cymru? OAQ54446
5. What assessment has been made of how a no-deal Brexit would impact the Welsh economy? OAQ54446
The UK Government's own estimate suggests that with a 'no deal' Brexit, the UK economy would be around 9 per cent smaller in 15 years' time than it otherwise would have been. The Bank of England has estimated that every person in Wales is already £1,000 worse off than they would've been as a result of Brexit uncertainty, and living standards will also suffer as prices at home and the cost of travel abroad increase, as a result of devaluation and tariffs.
Mae amcangyfrif Llywodraeth y DU ei hun yn awgrymu y byddai economi'r DU tua 9 y cant yn llai ymhen 15 mlynedd nag y byddai wedi bod fel arall yn sgil Brexit 'heb gytundeb'. Mae Banc Lloegr wedi amcangyfrif bod pob person yng Nghymru eisoes £1,000 yn waeth eu byd nag y bydden nhw wedi bod o ganlyniad i ansicrwydd Brexit, a bydd safonau byw hefyd yn dioddef wrth i brisiau gartref a'r gost o deithio dramor gynyddu, o ganlyniad i ddibrisio a thariffau.
Thank you for that answer, Trefnydd. The A55 is a busy road, mainly due to trade traffic, including that heading to and from Holyhead. If the Government's project fear is to be believed, shouldn't the decision to build a new road along the red route, which is largely going to be for trade traffic, be frozen and re-examined at a later date, particularly since the current plans involve destroying an area of rare ancient woodland and other protected sites and you've just declared a climate emergency? Surely, if you have any faith in your professed concerns over Brexit, you must be doubtful that the red route will be needed.
Diolch am yr ateb yna, Trefnydd. Mae'r A55 yn ffordd brysur, yn bennaf oherwydd traffig masnach, gan gynnwys y traffig hwnnw sy'n mynd i Gaergybi ac oddi yno. Os ydym ni'n credu prosiect ofn y Llywodraeth, oni ddylai'r penderfyniad i adeiladu ffordd newydd ar hyd y llwybr coch, sy'n mynd i fod ar gyfer traffig masnach yn bennaf, gael ei rewi a'i ail-archwilio yn ddiweddarach, yn enwedig gan fod y cynlluniau presennol yn cynnwys dinistrio ardal o goetir hynafol prin a safleoedd gwarchodedig eraill a'ch bod chi newydd ddatgan argyfwng hinsawdd? Os oes gennych chi unrhyw ffydd yn eich pryderon tybiedig am Brexit, mae'n rhaid eich bod chi'n amheus o ba un a fydd angen y llwybr coch.
Well, we are very concerned in terms of transport following Brexit, but many of those concerns will materialise on day 1, or if not, very shortly after. So, I think that bringing the two issues together doesn't necessarily match. However, Welsh Government is working really hard to seek to avoid as much disruption as humanly possible to freight and to other transportation following a potential 'no deal' Brexit.
Wel, rydym ni'n pryderu'n fawr o ran trafnidiaeth yn dilyn Brexit, ond bydd llawer o'r pryderon hynny'n ymddangos ar y diwrnod cyntaf, neu os na fyddant, yn fuan ar ôl hynny. Felly, nid wyf i'n credu bod dod â'r ddau fater at ei gilydd o reidrwydd yn cyfateb. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n galed iawn i geisio osgoi cymaint o darfu â phosibl ar brosesau cludo nwyddau ac ar drafnidiaeth arall yn dilyn Brexit 'heb gytundeb' posibl.
I know there's a lot of doom and gloom on the Labour benches about Brexit, but one of the opportunities that Brexit will bring, of course, is an opportunity to address the procurement processes that we have in Wales and to improve them to give Welsh businesses a better opportunity to take advantage of public sector procurement. What action has the Welsh Government got in train to reform your procurement processes so that, once we leave the EU, our businesses here can thrive?
Gwn fod llawer o dristwch a gwae ar feinciau Llafur ynghylch Brexit, ond un o'r cyfleoedd a ddaw yn sgil Brexit, wrth gwrs, yw cyfle i fynd i'r afael â'r prosesau caffael sydd gennym ni yng Nghymru a'u gwella er mwyn rhoi cyfle gwell i fusnesau Cymru fanteisio ar gaffael sector cyhoeddus. Pa gamau sydd gan Lywodraeth Cymru ar y gweill i ddiwygio eich prosesau caffael fel y gall ein busnesau yma ffynnu ar ôl i ni adael yr UE?
Well, Welsh Government has been doing a huge amount of work in this area, and I look forward to being able to provide a fuller statement to colleagues in due course. But, what I will say is that we're looking very closely at the foundational economy work to explore how we can ensure that our investment very much goes back into the local economy and supports those anchor industries and anchor businesses that are there and don't leave our economies. We're doing a huge amount of work to ensure that we get the maximum benefit in other ways from our procurement as well, so we're looking at the declaration of the climate emergency and what more we can be doing to ensure that our investment leads to decarbonisation across the board as well. So, I look forward to providing more information on procurement, but I would say that, in terms of the benefits of Brexit, they're very, very hard to find, especially when we compare them to the figures that I outlined earlier on during questions this afternoon, looking at the overall impact that Brexit might have on families and our country.
Wel, mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gwneud llawer iawn o waith yn y maes hwn, ac rwy'n edrych ymlaen at allu rhoi datganiad llawnach i'm cyd-Aelodau maes o law. Ond, yr hyn y gwnaf i ei ddweud yw ein bod ni'n edrych yn ofalus iawn ar waith yr economi sylfaenol i archwilio sut y gallwn ni sicrhau bod ein buddsoddiad yn sicr yn mynd yn ôl i'r economi leol ac yn cynorthwyo'r diwydiannau angori hynny a'r busnesau angori sydd yno ac nad yw'n gadael ein heconomïau. Rydym ni'n gwneud llawer iawn o waith i sicrhau ein bod ni'n cael y budd mwyaf posibl mewn ffyrdd eraill o'n gwaith caffael hefyd, felly rydym ni'n edrych ar ddatganiad yr argyfwng hinsawdd a beth arall y gallwn ni fod yn ei wneud i sicrhau bod ein buddsoddiad yn arwain at ddatgarboneiddio drwyddi draw hefyd. Felly, edrychaf ymlaen at ddarparu rhagor o wybodaeth am gaffael, ond byddwn i'n dweud, o ran manteision Brexit, eu bod nhw'n anodd iawn dod o hyd iddynt, yn enwedig pan fyddwn ni'n eu cymharu â'r ffigurau a amlinellais yn gynharach yn ystod cwestiynau y prynhawn yma, yn ystyried yr effaith gyffredinol y gallai Brexit ei chael ar deuluoedd ac ar ein gwlad.
6. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fonitro'r amseroedd aros ar gyfer mynediad at driniaeth orthodontig yng Nghymru? OAQ54428
6. What is the Welsh Government doing to monitor the waiting times for access to orthodontic treatment in Wales? OAQ54428
Wales is the first country in the UK to introduce electronic dental referrals across all dental specialities, including orthodontics. This means the source, complexity and volume of referrals will be known by health boards. The e-referral system will improve the quality of referrals and reduce patient waiting times for treatment.
Cymru yw'r wlad gyntaf yn y DU i gyflwyno atgyfeiriadau deintyddol electronig ar draws pob arbenigedd deintyddol, gan gynnwys orthodonteg. Mae hyn yn golygu y bydd byrddau iechyd yn ymwybodol o ffynhonnell, cymhlethdod a nifer yr atgyfeiriadau. Bydd y system e-atgyfeirio yn gwella ansawdd yr atgyfeiriadau ac yn lleihau'r amseroedd aros i gleifion gael triniaeth.
Thank you, Trefnydd. I welcome your comments there about the e-referrals system. It's estimated that about 25,000 people in Wales are currently waiting for orthodontic treatment, and the lists in most parts of the country are two to three years long. This picture is complicated by some health boards having no direct provision and cases of multiple referral, as the health committee discovered in their recent inquiry. As you refer to, May saw the introduction of this electronic referral system, which I would hope should give us a more accurate picture, which is, of course, the first step towards tackling the waiting lists and improving the service. How is this system bedding in and when does the Welsh Government think that it would be possible to set target waiting times in order to improve the service?
Diolch, Trefnydd. Croesawaf eich sylwadau yn y fan yna am y system e-atgyfeiriadau. Amcangyfrifir bod tua 25,000 o bobl yng Nghymru yn aros am driniaeth orthodontig ar hyn o bryd, ac mae'r rhestrau yn y rhan fwyaf o'r wlad yn ddwy neu dair blynedd o hyd. Caiff y darlun hwn ei gymhlethu gan y ffaith nad oes gan rai byrddau iechyd unrhyw ddarpariaeth uniongyrchol ac achosion o atgyfeirio lluosog, fel y darganfu'r pwyllgor iechyd yn ei ymchwiliad diweddar. Fel y dywedwch, cyflwynwyd y system atgyfeirio electronig hon ym mis Mai, y byddwn yn gobeithio fyddai'n rhoi darlun mwy cywir i ni, sef, wrth gwrs, y cam cyntaf tuag at fynd i'r afael â'r rhestrau aros a gwella'r gwasanaeth. Sut mae'r system hon yn ymwreiddio a phryd mae Llywodraeth Cymru yn credu y bydd hi'n bosibl pennu targedau ar gyfer amseroedd aros er mwyn gwella'r gwasanaeth?
The electronic referral system is doing well. There has been really high take-up of it with 98.6 per cent of dentists already using that system, and they're reporting that it's easy to use, that it works well and it does make life easier for them, but also, importantly, for their patients and for the hospital consultants. For the first time, patients themselves are able to track their referrals online, and so they're able to feel and be more involved and informed about their care. Even though it is only early days, more than 20,000 referrals have gone through the system already, and around a third of those have been for orthodontics.
There are no waiting-time targets for primary care services, including orthodontics, however, within 12 months of the roll-out commencing, health boards will have the details of the source, complexity and volume of all referrals to all dental specialities, and that then will help support health boards to take evidence-informed planning decisions on the provision of services. The more robust referral process will also make it easier to identify local service delivery and practice-level training needs as well, because, as Vikki Howells referred to, some cases of multiple referrals have been identified and the system will be able to ensure that those kinds of things don't keep happening.
Mae'r system atgyfeirio electronig yn gwneud yn dda. Mae llawer iawn wedi manteisio arni ac mae 98.6 y cant o ddeintyddion eisoes yn defnyddio'r system honno, ac maen nhw'n dweud ei bod yn hawdd ei defnyddio, ei bod yn gweithio'n dda a'i bod yn gwneud bywyd yn haws iddyn nhw, ond hefyd, yn bwysig, i'w cleifion ac i feddygon ymgynghorol ysbytai. Am y tro cyntaf, mae cleifion eu hunain yn gallu olrhain eu hatgyfeiriadau ar-lein, ac felly maen nhw'n gallu teimlo eu bod yn cael eu cynnwys yn fwy yn eu gofal ac yn cael eu hysbysu'n well amdano. Er mai dim ond dyddiau cynnar yw'r rhain, mae dros 20,000 o atgyfeiriadau wedi mynd drwy'r system eisoes, ac mae tua thraean o'r rheini wedi bod ar gyfer orthodonteg.
Nid oes targedau amseroedd aros ar gyfer gwasanaethau gofal sylfaenol, gan gynnwys orthodonteg, fodd bynnag, o fewn 12 mis i gychwyn cyflwyno'r system, bydd gan fyrddau iechyd fanylion ffynhonnell, cymhlethdod a nifer yr holl atgyfeiriadau at bob arbenigedd deintyddol, a bydd hynny wedyn yn helpu i gynorthwyo byrddau iechyd i wneud penderfyniadau cynllunio sy'n seiliedig ar dystiolaeth am y ddarpariaeth o wasanaethau. Bydd y broses fwy cadarn o atgyfeirio hefyd yn ei gwneud yn haws nodi darpariaeth gwasanaethau lleol ac anghenion hyfforddi ar lefel practis hefyd, oherwydd, fel y dywedodd Vikki Howells, nodwyd rhai achosion o atgyfeiriadau lluosog a bydd y system yn gallu sicrhau nad yw'r mathau hynny o bethau yn parhau i ddigwydd.
Of course, the e-referral system is a very positive step forward in terms of reducing waiting times in the Cynon valley and throughout the rest of Wales. However, another one of the problems we have is a crucial shortage of orthodontists. What's the Welsh Government doing to recruit more orthodontists?
Wrth gwrs, mae'r system e-atgyfeirio yn gam cadarnhaol iawn ymlaen o ran lleihau amseroedd aros yng nghwm Cynon ac ar draws weddill Cymru. Fodd bynnag, un arall o'r problemau sydd gennym ni yw prinder hollbwysig o orthodeintyddion. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i recriwtio mwy o orthodeintyddion?
The Welsh Government's aware of the issues in terms of our ability to recruit orthodontists, and it's certainly an issue that the health Minister's very alive to, and I know that he'll have more to say on this tomorrow, when he replies to a debate on this subject.
Mae Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r problemau o ran ein gallu i recriwtio orthodeintyddion, ac mae'n sicr yn fater y mae'r Gweinidog iechyd yn effro iawn iddo, a gwn y bydd ganddo fwy i'w ddweud am hyn yfory, pan fydd yn ymateb i ddadl ar y pwnc hwn.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y potensial ar gyfer ynni gwynt a solar yng nghanolbarth Cymru? OAQ54413
7. Will the First Minister make a statement on the potential for wind and solar energy in mid-Wales? OAQ54413
We meet half our power needs from renewable energy, and we must identify further resources to meet the growing need for low-carbon heat and transport. Welsh Government is working with other public sector organisations in Powys to develop a carbon-positive strategy for the county that maximises clean energy production.
Rydym ni'n diwallu hanner ein hanghenion pŵer o ynni adnewyddadwy, ac mae'n rhaid i ni ganfod rhagor o adnoddau i ddiwallu'r angen cynyddol am wres a chludiant carbon isel. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda sefydliadau sector cyhoeddus eraill ym Mhowys i ddatblygu strategaeth carbon-bositif ar gyfer y sir sy'n gwneud y defnydd mwyaf posibl o gynhyrchu ynni glân.
Thank you for your answer, Minister. I am someone who also believes that we do need to invest in renewable technologies, and we also need to have a mixed basket of forms of renewable energy solutions.
I was disappointed that the consultation on the national development framework was published during the Assembly recess. I do think that we as AMs need to scrutinise those proposals in detail. You'll appreciate that I and many of my constituents are particularly concerned about the acceptance of landscape change that would be applicable to large parts of Powys that are included within the proposals. You'll appreciate that we have beautiful landscapes in mid Wales and thousands of jobs and businesses depend on that scenic mid Wales landscape. So, I am concerned that there is that acceptance of landscape change detailed within the draft proposals. I'm also concerned that there's no mention of how the power that would be produced would be connected to the national grid. That's also not mentioned within the proposals for the NDF. But can I ask you, Minister, how genuine of a consultation is this in terms of listening to constituents in mid Wales? And what analysis have you done with regard to the effect on the tourism economy of mid Wales if the proposals, as in your consultation, go forward?
Diolch am eich ateb, Gweinidog. Rwyf i'n rhywun sydd hefyd yn credu bod angen i ni fuddsoddi mewn technolegau adnewyddadwy, ac mae angen hefyd i ni gael amrywiaeth o atebion ynni adnewyddadwy.
Roeddwn i'n siomedig bod yr ymgynghoriad ar y fframwaith datblygu cenedlaethol wedi cael ei gyhoeddi yn ystod toriad y Cynulliad. Rwy'n credu bod angen i ni fel ACau graffu'n fanwl ar y cynigion hynny. Byddwch yn gwerthfawrogi fy mod i a llawer o'm hetholwyr yn arbennig o bryderus am y ffaith bod newid i'r dirwedd wedi cael ei dderbyn a fyddai'n berthnasol i rannau helaeth o Bowys sydd wedi eu cynnwys yn y cynigion. Byddwch yn gwerthfawrogi bod gennym ni dirweddau hardd yn y canolbarth ac mae miloedd o swyddi a busnesau yn dibynnu ar y dirwedd honno o olygfeydd godidog yn y canolbarth. Felly, rwy'n pryderu bod derbyniad o newid i'r dirwedd a nodir yn y cynigion drafft. Rwyf i hefyd yn pryderu nad oes sôn am sut y byddai'r pŵer a fyddai'n cael ei gynhyrchu yn cael ei gysylltu â'r grid cenedlaethol. Nid yw hynny'n cael ei grybwyll yn y cynigion ar gyfer yr FfDC chwaith. Ond a gaf i ofyn i chi, Gweinidog, pa mor ddiffuant yw'r ymgynghoriad hwn o ran gwrando ar etholwyr yn y canolbarth? A pha ddadansoddiad ydych chi wedi ei wneud o ran yr effaith ar economi dwristiaeth y canolbarth pe byddai'r cynigion, fel y maen nhw yn eich ymgynghoriad, yn mynd rhagddynt?
This is a genuine consultation, and I know that the Minister for Housing and Local Government is really keen to hear all views and from everybody who has an interest in this. We've been proactive in terms of holding consultation events, so there was one in Newtown on 17 September, and there were between 30 and 40 people attending there. I know that a briefing session was held on the NDF on 19 September that you and other Assembly Members were able to attend in order to have a factual briefing as to the implications for different areas from planning officials. You'll be meeting with Julie James to discuss the NDF on 16 October, and she's indicated that she's very happy to meet with all Members who have a particular interest and particular approaches that they want to make on behalf of their constituents.
Insofar as the connection to the grid is concerned, we do need a robust, fit-for-purpose grid that enables our low-carbon energy objectives to be delivered. But it has to be delivered in a way that is not detrimental to the surrounding environment. So, our priority is to ensure that the grid is developed in a way that meets the current and future needs of Wales whilst meeting the imperative to decarbonise heat and transport and increase resilience, particularly in rural areas. But we would expect this to rely primarily on connections on wooden poles rather than pylons.
Mae hwn yn ymgynghoriad diffuant, a gwn fod y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn awyddus iawn i glywed pob safbwynt a chan bawb sydd â diddordeb yn hyn. Rydym ni wedi bod yn rhagweithiol o ran cynnal digwyddiadau ymgynghori, felly roedd un yn y Drenewydd ar 17 Medi, ac roedd rhwng 30 a 40 o bobl yn bresennol yno. Gwn fod sesiwn friffio wedi ei chynnal ar y FfDC ar 19 Medi yr oeddech chi ac Aelodau Cynulliad eraill wedi gallu bod yn bresennol ynddi er mwyn cael sesiwn friffio ffeithiol ynglŷn â'r goblygiadau i wahanol ardaloedd gan swyddogion cynllunio. Byddwch yn cyfarfod â Julie James i drafod y FfDC ar 16 Hydref, ac mae hi wedi nodi ei bod hi'n hapus iawn i gyfarfod â'r holl Aelodau sydd â diddordeb arbennig a sylwadau penodol y maen nhw eisiau eu gwneud ar ran eu hetholwyr.
O safbwynt y cysylltiad â'r grid, mae angen grid cadarn, addas i'w ddiben arnom ni sy'n galluogi i'n hamcanion ynni carbon isel gael eu cyflawni. Ond mae'n rhaid ei ddarparu mewn ffordd nad yw'n niweidiol i'r amgylchedd o'i gwmpas. Felly, ein blaenoriaeth yw sicrhau bod y grid yn cael ei ddatblygu mewn ffordd sy'n diwallu anghenion Cymru yn y presennol ac yn y dyfodol gan fodloni'r rheidrwydd i ddatgarboneiddio gwres a thrafnidiaeth a chynyddu cydnerthedd, yn enwedig mewn ardaloedd gwledig. Ond byddem ni'n disgwyl i hyn ddibynnu'n bennaf ar gysylltiadau ar bolion pren yn hytrach na pheilonau.
Finally, question 8—Rhianon Passmore.
Yn olaf, cwestiwn 8—Rhianon Passmore.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y cymorth a roddir i rieni gan Lywodraeth Cymru ar gyfer gofal plant ac addysg gynnar yn Islwyn? OAQ54448
8. Will the First Minister provide an update on the help provided to parents by the Welsh Government for childcare and early education in Islwyn? OAQ54448
Yes. Families in Islwyn benefit from a number of Welsh Government programmes supporting childcare and early education, including Flying Start, the childcare offer, which is now available across Wales, and the universal entitlement to nursery education for three and four-year-olds.
Gwnaf. Mae teuluoedd yn Islwyn yn elwa ar nifer o raglenni Llywodraeth Cymru sy'n cefnogi gofal plant ac addysg gynnar, gan gynnwys Dechrau'n Deg, y cynnig gofal plant, sydd ar gael ledled Cymru erbyn hyn, a'r hawl gyffredinol i addysg feithrin i blant tair a phedair blwydd oed.
Thank you, Trefnydd. The Welsh Labour Government was elected in 2016. One of its key commitments was to provide 30 hours of early education and childcare to hardworking parents of three and four-year-olds across Wales for 48 weeks per year. At the end of this July, there were almost 16,000 three and four-year-old children accessing qualitative Government-funded childcare. Across Wales, there are over 3,600 qualitative childcare settings, and these are employing around 17,000 people and contributing to the local economy, skills, qualification and apprenticeships growth.
In this vital area, the Welsh Labour Government is acting and making a difference for Welsh families. So, what further actions can the Welsh Government take to build on this exciting initiative to aid further Islwyn families and supporting further children's education, childcare and the wider economy across Wales?
Diolch, Trefnydd. Etholwyd Llywodraeth Lafur Cymru yn 2016. Un o'i phrif ymrwymiadau oedd darparu 30 awr o addysg gynnar a gofal plant i rieni diwyd plant tair a phedair blwydd oed ledled Cymru am 48 wythnos y flwyddyn. Ar ddiwedd mis Gorffennaf eleni, roedd bron i 16,000 o blant tair a phedair blwydd oed yn manteisio ar ofal plant ansoddol wedi ei ariannu gan y Llywodraeth. Ledled Cymru, ceir dros 3,600 o leoliadau gofal plant ansoddol, ac mae'r rhain yn cyflogi tua 17,000 o bobl ac yn cyfrannu at dwf yr economi leol, sgiliau, cymwysterau a phrentisiaethau.
Yn y maes hollbwysig hwn, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gweithredu ac yn gwneud gwahaniaeth i deuluoedd Cymru. Felly, pa gamau eraill y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i barhau i ddatblygu'r fenter gyffrous hon i helpu rhagor o deuluoedd Islwyn a chefnogi addysg plant, gofal plant a'r economi ehangach ymhellach ledled Cymru?
I thank Rhianon Passmore for raising this issue. Of course, 1,107 children in Caerphilly alone are accessing the childcare offer. It has been really important that we listen to parents in terms of our evaluation of the scheme. When we evaluated it at the first year of implementation, the majority of parents reported a real increase in their disposable income because of the offer. A typical parent who is benefiting from 20 hours of childcare per week is now getting the equivalent of an extra £90 a week in their pockets—money that they wouldn't otherwise have had. That's one of our priorities as a Welsh Government—to see how we can ensure that low-income families do have more money in their pockets to spend on all of the things that they need, and to make sure that their families have what they need.
So, in terms of moving forward, we're still keen to continue the roll-out. We know that there are lots of families who have yet to access the scheme who would certainly benefit from it. I know that the Deputy Minister for Health and Social Services is considering what the future of this scheme might look like.
Rwy'n diolch i Rhianon Passmore am godi'r mater hwn. Wrth gwrs, mae 1,107 o blant yng Nghaerffili yn unig yn manteisio ar y cynnig gofal plant. Mae wedi bod yn bwysig iawn ein bod ni'n gwrando ar rieni o ran ein gwerthusiad o'r cynllun. Pan wnaethom ni ei werthuso yn ystod blwyddyn gyntaf ei weithredu, nododd y rhan fwyaf o rieni gynnydd gwirioneddol i'w hincwm gwario oherwydd y cynnig. Mae rhiant nodweddiadol sy'n elwa ar 20 awr o ofal plant yr wythnos bellach yn cael yr hyn sy'n cyfateb i £90 ychwanegol yr wythnos yn ei boced—arian na fyddai ganddo fel arall. Dyna un o'n blaenoriaethau ni fel Llywodraeth Cymru—i weld sut y gallwn ni sicrhau bod gan deuluoedd incwm isel fwy o arian yn eu pocedi i wario ar yr holl bethau sydd eu hangen arnyn nhw, ac i sicrhau bod gan eu teuluoedd yr hyn sydd ei angen arnyn nhw.
Felly, o ran symud ymlaen, rydym ni'n dal i fod yn awyddus i barhau i gyflwyno'r cynllun. Rydym yn gwybod bod llawer o deuluoedd nad ydyn nhw wedi manteisio ar y cynllun hyd yn hyn a fyddai'n sicr yn elwa arno. Gwn fod y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn ystyried pa ffurf allai fod ar y cynllun hwn.
Diolch i'r Trefnydd am ateb y cwestiynau yna ar ran y Prif Weinidog.
Thank you, Trefnydd, for answering those questions on behalf of the First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, fydd y datganiad a chyhoeddiad busnes gan y Trefnydd, i ateb ar ran ei hunan y tro yma. Dwi'n galw ar Rebecca Evans i wneud ei datganiad—Rebecca Evans.
The next item, therefore, will be the business statement and announcement from the Trefnydd, who will answer on behalf of herself this time. I call on Rebecca Evans to make the statement—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There are no changes to this week's business. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Nid oes newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, ac fe'u gwelir ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Could I call for three short statements, if I may? The first is on improvements in autism services. On 23 September, a week ago yesterday, the health Minister issued a written statement with that title, which merits an oral statement or even a debate in Welsh Government time. It states, for example:
'Some see the answer is to introduce autism legislation, but we know that in England where the Autism Act was passed in 2009, this has not achieved the benefits that were promised'.
And, it says:
'There is no equivalent to the progress we are making in Wales in the Integrated Autism Service'.
However, the National Autistic Society in England tell me that there has been significant progress in having a diagnostic pathway under the Autism Act there, with many more people presenting for diagnosis. Every area has an autism lead, and the last report said that the number of autistic people who have been found eligible for social care is up, and more diagnosis pathways are specialist autism ones. The wider autism community has asked me to challenge the perception that progress is being made in the integrated autism service where, for example, we don't have any information from it that measures outcomes for autistic people who have accessed the service, and much more besides, but I haven't got time to go into this now. It does merit time to ask appropriate questions accordingly.
Secondly, could I call for a statement on support for people with motor neurone disease? Again last week, the Motor Neurone Disease Association launched their 'Act to Adapt' report on housing adaptations for people living with motor neurone disease, pointing out that people with MND need their home adaptations quickly and easily, so that they can live safely, independently and with dignity. Their calls included for national Governments in England and Wales to review the funding distribution formula for disability facility grants, taking into account levels of disability and income, housing tenure and regional variations of business costs; for Governments in England and Wales and Northern Ireland to review the means test to address key identified problems; and for national Governments, including Wales, to include target waiting times for urgent and non-urgent works in transparent and measurable standards for adaptations, and to monitor against those targets.
Finally, could I call for an oral statement following the written statement by Jane Hutt AM, Deputy Minister and Chief Whip, on 19 September, 'Action on Disability: The Right to Independent Living'? It says the framework sets out how Welsh Government is fulfilling its obligations under, amongst other things, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. Its Part 2 code of practice refers to, or recognises that disabled people can achieve their potential and fully participate as members of society, consistent with the Welsh Government's framework for action on independent living, expressing the right of disabled people to participate fully in all aspects of life. So, for example, we need to know if and when the code is going to be amended to reflect the new guidance, and how public service providers will be apprised of that, where too many still ignore the code as currently drafted. In that context, finally, the new action on disability framework plan says that Welsh Government would develop a British Sign Language national charter for delivery of services and resources. However, as I stated here in February, the British Deaf Association is calling for local authorities and public services in Wales to sign up to their charter for British Sign Language and to make five pledges to improve access and rights for deaf and BSL users in Wales, where presently, at that stage, only two local authorities in the whole of Wales had signed up. So, let's work with, hopefully, the community, adopt the charter they have designed, and encourage all public service providers in Wales to sign up accordingly. I think we need that statement in this context relating to those two examples, but also many more where further clarity is required.
A gaf i alw am dri datganiad byr, os caf i? Mae'r cyntaf yn ymwneud â gwelliannau i wasanaethau awtistiaeth. Ar 23 Medi, wythnos yn ôl i ddoe, cyhoeddodd y Gweinidog iechyd ddatganiad ysgrifenedig gyda'r teitl hwnnw, sy'n teilyngu datganiad llafar neu hyd yn oed dadl yn amser Llywodraeth Cymru. Mae'n nodi, er enghraifft:
Mae rhai yn ystyried mai'r ateb yw cyflwyno deddfwriaeth awtistiaeth, ond rydym ni'n gwybod yn Lloegr, lle pasiwyd y Ddeddf Awtistiaeth yn 2009, nad yw hyn wedi sicrhau'r manteision a addawyd.
Ac mae'n dweud:
Nid oes dim sy'n cyfateb i'r cynnydd yr ydym yn ei wneud yng Nghymru yn y Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig.
Fodd bynnag, mae'r Gymdeithas Genedlaethol Awtistiaeth yn Lloegr yn dweud wrthyf y bu cynnydd sylweddol o ran cael llwybr diagnostig o dan y Ddeddf Awtistiaeth yno, a bod llawer mwy o bobl yn gofyn am ddiagnosis. Mae gan bob ardal arweinydd awtistiaeth, a dywedodd yr adroddiad diwethaf fod nifer y bobl awtistig y canfuwyd eu bod yn gymwys i gael gofal cymdeithasol wedi cynyddu, a bod mwy o lwybrau diagnosis yn rhai awtistiaeth arbenigol. Mae'r gymuned awtistiaeth ehangach wedi gofyn imi herio'r canfyddiad bod cynnydd yn cael ei wneud yn y gwasanaeth awtistiaeth integredig, er enghraifft, lle nad ydym yn derbyn unrhyw wybodaeth ganddo sy'n mesur canlyniadau ar gyfer pobl awtistig sydd wedi defnyddio'r gwasanaeth, a llawer mwy o bethau eraill, ond nid oes gen i amser i fanylu ar hyn yn awr. Mae'n haeddu amser i ofyn cwestiynau priodol yn unol â hynny.
Yn ail, a gaf i alw am ddatganiad ar gymorth i bobl sydd â chlefyd niwronau motor? Unwaith eto'r wythnos diwethaf, lansiodd y Gymdeithas Clefyd Niwronau Motor eu hadroddiad, 'Act to Adapt' am addasiadau tai i bobl sy'n byw â chlefyd niwronau motor, gan dynnu sylw at y ffaith bod angen addasiadau i'w cartrefi yn gyflym ac yn hawdd ar y bobl hyn, er mwyn iddyn nhw allu byw yn ddiogel, yn annibynnol ac ag urddas. Roedd eu galwadau'n cynnwys gofyn i'r Llywodraethau cenedlaethol yng Nghymru a Lloegr adolygu'r fformiwla dyrannu cyllid ar gyfer grantiau cyfleusterau anabledd, gan ystyried lefelau anabledd ac incwm, deiliadaeth tai ac amrywiadau rhanbarthol o ran costau busnes; i Lywodraethau yng Nghymru a Lloegr a Gogledd Iwerddon adolygu'r prawf modd i fynd i'r afael â phroblemau allweddol a nodwyd; ac i Lywodraethau cenedlaethol, gan gynnwys Cymru, gynnwys targedau amseroedd aros ar gyfer gwaith brys a gwaith nad yw'n frys mewn safonau tryloyw a mesuradwy ar gyfer addasiadau, a monitro ar sail y targedau hynny.
Yn olaf, a gaf i alw am ddatganiad llafar yn dilyn y datganiad ysgrifenedig gan Jane Hutt AC, y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, ar 19 Medi, 'Gweithredu ar Anabledd: Yr Hawl i Fyw'n Annibynnol'? Mae'n dweud bod y fframwaith yn nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn cyflawni ei rhwymedigaethau o dan Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, ymysg pethau eraill. Mae ei god ymarfer rhan 2 yn cyfeirio at, neu'n cydnabod y gall pobl anabl gyflawni eu potensial a chyfranogi'n llawn fel aelodau o gymdeithas, yn gyson â fframwaith gweithredu Llywodraeth Cymru ar gyfer byw'n annibynnol, gan fynegi hawl pobl anabl i gymryd rhan lawn ym mhob agwedd ar fywyd. Felly, er enghraifft, mae angen i ni wybod a fydd y cod yn cael ei ddiwygio i adlewyrchu'r canllawiau newydd a phryd y bydd hynny, a sut y bydd darparwyr gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu hysbysu am hynny, pan fo gormod o bobl yn dal i anwybyddu'r cod fel y mae wedi'i ddrafftio ar hyn o bryd. Yn y cyd-destun hwnnw, yn olaf, mae'r cynllun fframwaith gweithredu ar anabledd newydd yn dweud y byddai Llywodraeth Cymru yn datblygu siarter cenedlaethol ar Iaith Arwyddion Prydain i ddarparu gwasanaethau ac adnoddau. Fodd bynnag, fel y dywedais yn y lle hwn ym mis Chwefror, mae Cymdeithas Pobl Fyddar Prydain yn galw ar awdurdodau lleol a gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru i ymuno â'u siarter ar gyfer Iaith Arwyddion Prydain ac i wneud pum addewid i wella mynediad a hawliau i ddefnyddwyr byddar a BSL yng Nghymru, ond ar hyn o bryd, dim ond dau awdurdod lleol yng Nghymru gyfan oedd wedi ymrwymo i hyn. Felly, gadewch i ni weithio gyda'r gymuned, gobeithio, i fabwysiadu'r siarter a luniwyd ganddyn nhw, ac annog yr holl ddarparwyr gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru i gofrestru yn unol â hynny. Rwy'n credu bod angen y datganiad hwnnw arnom yn y cyd-destun hwn sy'n ymwneud â'r ddwy enghraifft hynny, ond hefyd llawer mwy lle mae angen mwy o eglurder.
Thank you for raising the issues that you have this afternoon. In terms of autism services, I know that the Minister had received reports on two independent reviews on autism—one that related to children and young people's neurodevelopmental services, and then a second that looked at the integrated autism service. He accepted those recommendations and set out how he would move forward on those. But he has said that he's commissioning a review to ensure that services are meeting people's needs and that money is being invested where it is needed, because, clearly, we all want to ensure that our support for people with autism and their families is the right support, and that the investment is being made in the right place. Because, again, the Minister for Health and Social Services did say that he would be providing an additional £3 million of recurrent funding for the integrated autism service from 2021, and I think that that is really a testament to the value that we put on that service, and the important role that it can play.
I'll ask you, if you don’t mind, to write to the Minister with regard to your concerns about motor neurone disease and the 'Act to Adapt' report. There was quite a lot of detail there, so I think it would benefit from the Minister having the opportunity to see the report to which you refer. I will ask the Deputy Minister and Chief Whip to provide you with a response to the various issues that you have raised regarding the framework.FootnoteLink
Diolch ichi am godi'r materion sydd gennych y prynhawn yma. O ran gwasanaethau awtistiaeth, gwn fod y Gweinidog wedi cael adroddiadau ar ddau adolygiad annibynnol ar awtistiaeth—un a oedd yn ymwneud â gwasanaethau niwroddatblygiadol plant a phobl ifanc, ac yna ail un a oedd yn edrych ar y gwasanaeth awtistiaeth integredig. Derbyniodd yr argymhellion hynny a nododd sut y byddai'n symud ymlaen â'r rheini. Ond mae wedi dweud ei fod yn comisiynu adolygiad i sicrhau bod gwasanaethau yn diwallu anghenion pobl a bod arian yn cael ei fuddsoddi lle mae ei angen, oherwydd, yn amlwg, mae pob un ohonom yn dymuno sicrhau bod y cymorth a roddwn i bobl ag awtistiaeth a'u teuluoedd y cymorth cywir, a bod y buddsoddiad yn cael ei wneud yn y lle iawn. Oherwydd, unwaith eto, fe wnaeth y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ddweud y byddai'n darparu £3 miliwn o gyllid ychwanegol rheolaidd ar gyfer y gwasanaeth awtistiaeth integredig o 2021 ymlaen, ac rwy'n credu bod hynny yn dyst gwirioneddol i'r gwerth a roddwn ar y gwasanaeth hwnnw, a'r rhan bwysig y gall ei chwarae.
Gofynnaf i chi, os nad oes ots gennych, ysgrifennu at y Gweinidog ynglŷn â'ch pryderon am glefyd niwronau motor a'r adroddiad 'Act to Adapt'. Roedd cryn dipyn o fanylion yn y fan honno, felly rwy'n credu y byddai'n fuddiol i'r Gweinidog gael cyfle i weld yr adroddiad yr ydych yn cyfeirio ato. Byddaf yn gofyn i'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip roi ymateb i chi i'r amryw o faterion yr ydych wedi'u codi ynglŷn â'r fframwaith.FootnoteLink
Bethan Sayed.
Bethan Sayed.
I was expecting Leanne to be called before me, sorry.
Could we please have an update on complaints procedures and what people can do to get answers and better feedback and results when there are disputes with social services departments? I've had a number of cases from people in Bridgend who've had disputes with social services departments, which you appreciate I won't be going into here today, but I would like to understand if we could have a statement on those processes and procedures so that we can be confident in those systems and that we don't get people disenfranchised with the system.
My second statement is with regard to the flooding that's been happening over the weekend. It's damaged many areas of Neath Port Talbot, especially Ystalyfera. I would like to have an updated statement from the environment Minister about what support has been given to date, and what councils could be doing, and how they can be supported, actually, to aid citizens in supporting this development, especially with climate change and how flooding may become more prevalent. So, if you could give us an updated statement on this, I would be very grateful.
Roeddwn i'n disgwyl i Leanne gael ei galw cyn fi, mae'n ddrwg gen i.
A gawn ni'r wybodaeth ddiweddaraf am weithdrefnau cwyno, a'r hyn y gall pobl ei wneud i gael atebion a gwell adborth a chanlyniadau pan fydd anghydfod ag adrannau gwasanaethau cymdeithasol? Rwyf wedi cael nifer o achosion gan bobl ym Mhen-y-bont ar Ogwr sydd wedi bod ag anghydfodau ag adrannau gwasanaethau cymdeithasol, rydych yn deall na fyddaf yn manylu arnyn nhw yma heddiw, ond hoffwn i ddeall a gawn ni ddatganiad ar y prosesau a'r gweithdrefnau hynny er mwyn i ni allu bod yn ffyddiog yn y systemau hynny ac nad yw pobl yn cael eu methu gan y system.
Mae fy ail ddatganiad yn ymwneud â'r llifogydd a welwyd dros y penwythnos. Mae wedi achosi difrod mewn llawer o ardaloedd yng Nghastell-nedd Port Talbot, yn enwedig yn Ystalyfera. Hoffwn i gael datganiad wedi'i ddiweddaru gan Weinidog yr amgylchedd ynghylch pa gymorth sydd wedi'i roi hyd yn hyn, a beth y gallai cynghorau fod yn ei wneud, a sut y gellir eu cefnogi, mewn gwirionedd, i helpu dinasyddion i gefnogi'r datblygiad hwn, yn enwedig o ran newid yn yr hinsawdd a sut y gall llifogydd fod yn fwy cyffredin yn y dyfodol. Felly, pe gallech roi inni ddatganiad wedi'i ddiweddaru am hyn, byddwn i'n ddiolchgar iawn.
Diolch yn fawr iawn, ac ymddiheuriadau.
Thank you, and apologies.
Thank you very much. In the first instance, regarding complaints procedures, perhaps it's most appropriate if I ask the Deputy Minister for social services to write to you with some more information on those procedures, and then there might be specific cases that you would wish to draw to her attention.FootnoteLink
On the second issue of flooding, I know that the Minister has said that she would be keen to bring forward a statement on this, because we have obviously seen some really heavy rain and high spring tides over the last few days. We have been aware very much of some issues of flooding, particularly in Bridgend, Caerphilly, Ceredigion, Rhondda Cynon Taf and the Vale of Glamorgan, and we're very much in touch with Natural Resources Wales and local authorities to explore any impacts that there have been on homes and businesses and what we can do to support. In terms of the wider picture, flood and coastal risk management does remain an area of a serious amount of work for us, with over £350 million being invested over the lifetime of this Government. We're taking the challenge of flooding and, obviously, the impacts of climate change extremely seriously.
Diolch yn fawr iawn. Yn gyntaf, o ran y gweithdrefnau cwyno, efallai mai'r peth mwyaf priodol yw imi ofyn i'r Dirprwy Weinidog gwasanaethau cymdeithasol ysgrifennu atoch â mwy o wybodaeth am y gweithdrefnau hynny, ac yna efallai y byddai achosion penodol yr hoffech dynnu ei sylw atyn nhw.FootnoteLink
O ran yr ail fater sy'n ymwneud â llifogydd, gwn fod y Gweinidog wedi dweud y byddai'n awyddus i gyflwyno datganiad am hyn, oherwydd rydym yn amlwg wedi gweld glaw trwm iawn a gorllanw uchel iawn yn ystod y dyddiau diwethaf. Rydym wedi bod yn ymwybodol iawn o rai materion llifogydd, yn enwedig ym Mhen-y-bont ar Ogwr, Caerffili, Ceredigion, Rhondda Cynon Taf a Bro Morgannwg, ac rydym mewn cysylltiad agos â Cyfoeth Naturiol Cymru ac awdurdodau lleol i archwilio unrhyw effeithiau sydd wedi bod ar gartrefi a busnesau a'r hyn y gallwn ei wneud i'w cefnogi. O ran y darlun ehangach, mae rheoli perygl llifogydd ac arfordiroedd yn parhau i fod yn faes lle'r ydym yn gwneud cryn dipyn o waith, wrth i dros £350 miliwn gael ei fuddsoddi dros oes y Llywodraeth hon. Rydyn ni'n ystyried yr her o lifogydd ac, yn amlwg, effeithiau newid yn yr hinsawdd yn hynod o ddifrifol.
I would like to ask for a statement from Welsh Government in response to the BBC investigation aired last night into the cruelty on puppy farms in Carmarthenshire and Ceredigion. West Wales is shamefully known as the puppy capital of the UK. This is not something to be proud of. It certainly isn't something that we would want to advertise on our tourist brochures. The programme, which I would like to commend the BBC for, showed cruelty beyond belief in council-registered puppy farms. It showed hundreds of dogs living in filthy, dark, damp and cold conditions. These premises are inspected annually by inspectors and vets, people who are supposed to prioritise the welfare of the animals. A number of premises have been inspected and found wanting, with breaches concerning poor animal welfare logged by inspectors and vets. This wasn't a one-off, they had consistently failed to meet recommendations and had been issued with warnings. Despite this, no action was taken against the breeders and licences were reissued year on year. In some instances, not even basic needs were being met, such as in one site near Llandysul that featured in the programme.
I wrote to both Ceredigion and Carmarthenshire councils yesterday and was amazed to find that they responded in less than 24 hours. So, I know now that I need to get the BBC on side if I want a prompt response. However, what has appalled me in one of those responses is that one of the sites featured last night in Llandysul has been allowed by Ceredigion council to carry on breeding, and, I quote, with a three month-only licence. You tell that to dogs and puppies that are in those conditions, because I'm not convinced that these premises will keep to the conditions that have been applied to them. History tells you that that is not going to happen. There was limited access to clean water and bedding—and I'm pleased to say that since that programme some action has been taken in some of the premises features, but it shouldn't have taken a BBC investigation for this to happen.
The legislation that is in place to protect these dogs is clearly failing. These animals do not have a voice to speak for themselves, so we have an absolute duty to do it for them. I've raised these issues in this Chamber many, many times, and I can clearly remember this issue being highlighted in the 1980s by Esther Rantzen. That was over 30 years ago, and yet we're still here now. Carmarthenshire claims a 'proactive approach'—I quote—but the sheer volume of upheld complaints suggests that something is radically wrong in this process. Minister, I'd like to know what immediate action Welsh Government are taking, in light of this report, to protect the welfare of both the puppies and the adult dogs at the puppy farms featured in this programme. And it's clear to me, from the response that I've had swiftly overnight, that these authorities are overwhelmed. In that case, would the Minister consider limiting the number of licences, limiting the number of dogs in those licensed premises—although Ceredigion, to be fair, has done that—and also expanding the care that—the 1:20 dog ratio, making that increased? One to 20 is not good enough—I said it at the time—considering the numbers of puppies that those dogs will have. That number has to be increased. The welfare of these animals has to come first, not the profit.
And the other issue I'd like to raise that was raised in that programme is the absolute failure of duty by vets, because I find that the most concerning of all. These are supposed to be experts in their field. They're supposed to have the welfare of their animals—. And yet we've seen experts saying, who were watching this programme, that they had failed in their duty. That is pretty serious. So, I'd like to know if we have any powers or any intentions to use a referral mechanism to the British Veterinary Association to make sure that action is taken against those vets, who, according to this programme, failed in their duty.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru mewn ymateb i ymchwiliad y BBC a ddarlledwyd neithiwr i'r creulondeb ar ffermydd cŵn bach yn Sir Gaerfyrddin a Cheredigion. Mae gan orllewin Cymru enw am fod yn brifddinas cŵn bach y DU, a hynny er mawr gywilydd. Nid rhywbeth i ymfalchïo ynddo yw hyn. Yn sicr, nid yw'n rhywbeth y byddem yn dymuno'i hysbysebu ar ein llyfrynnau i dwristiaid. Dangosodd y rhaglen, a hoffwn i ganmol y BBC amdani, greulondeb anghredadwy mewn ffermydd cŵn bach sy'n gofrestredig gan y cyngor. Dangosodd cannoedd o gŵn yn byw mewn cyflwr brwnt, tywyll, llaith ac oer. Arolygir y safleoedd hyn yn flynyddol gan arolygwyr a milfeddygon, pobl sydd i fod i flaenoriaethu lles yr anifeiliaid. Mae nifer o safleoedd wedi'u harolygu a chanfuwyd gwendidau ynddynt, ac mae arolygwyr a milfeddygon wedi cofnodi achosion o dorri rheolau ynghylch lles anifeiliaid gwael. Nid unwaith yn unig oedd hyn, roedden nhw wedi methu'n gyson â bodloni argymhellion ac wedi cael rhybuddion. Er gwaethaf hyn, ni chymerwyd unrhyw gamau yn erbyn y bridwyr a chawsant eu hail-drwyddedu flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mewn rhai achosion, nid oedd anghenion sylfaenol hyd yn oed yn cael eu diwallu, megis mewn un safle ger Llandysul a oedd yn ymddangos yn y rhaglen.
Ysgrifennais at gyngor Ceredigion a chyngor Sir Gaerfyrddin ddoe ac roeddwn i wedi rhyfeddu o weld eu bod wedi ymateb mewn llai na 24 awr. Felly, nawr rwy'n gwybod bod angen i mi sicrhau bod gen i'r BBC ar fy ochr er mwyn cael ymateb prydlon. Fodd bynnag, yr hyn sydd wedi fy nychryn i yn un o'r ymatebion hynny yw bod Cyngor Ceredigion wedi caniatáu i un o'r safleoedd a gafodd sylw neithiwr yn Llandysul barhau i fridio, ac, rwy'n dyfynnu, ar drwydded tri mis yn unig. Dywedwch chi hynny wrth gŵn a chŵn bach sy'n byw dan yr amodau hynny, oherwydd nid wyf i wedi fy argyhoeddi y bydd y safleoedd hyn yn cadw at yr amodau sydd wedi'u cymhwyso iddynt. Mae hanes yn dweud wrthych nad fydd hynny'n digwydd. Roedd darpariaeth brin o ddŵr glân a lle cysgu yno—ac rwy'n falch o ddweud bod rhywfaint o gamau wedi'u cymryd ers y rhaglen honno mewn rhai o nodweddion y safle, ond ni ddylai fod angen ymchwiliad gan y BBC cyn i hyn ddigwydd.
Mae'n amlwg bod y ddeddfwriaeth sydd ar waith i ddiogelu'r cŵn hyn yn methu. Nid oes gan yr anifeiliaid hyn lais i siarad drostyn nhw eu hunain, felly mae dyletswydd glir arnom ni i wneud hynny ar eu rhan. Rwyf wedi codi'r materion hyn yn y Siambr hon lawer gwaith, a gallaf gofio'n glir y tynwyd sylw at y mater hwn yn y 1980au gan Esther Rantzen. Roedd hynny dros 30 mlynedd yn ôl, ac eto dyma ni nawr o hyd. Mae Sir Gaerfyrddin yn honni ymagwedd ragweithiol—rwy'n dyfynnu—ond mae'r llwyth o gŵynion a gadarnhawyd yn awgrymu bod rhywbeth sylweddol o'i le yn y broses hon. Gweinidog, hoffwn i wybod pa gamau gweithredu brys y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, yn sgil yr adroddiad hwn, i ddiogelu lles cŵn bach a chŵn llawndwf yn y ffermydd cŵn bach a drafodir yn y rhaglen hon. Ac mae'n amlwg i mi, o'r ymateb a gefais yn gyflym dros nos, fod yr awdurdodau hyn wedi eu llethu. Os felly, a fyddai'r Gweinidog yn ystyried cyfyngu ar nifer y trwyddedau, gan gyfyngu ar nifer y cŵn yn y safleoedd trwyddedig hynny—er bod Ceredigion, a bod yn deg, wedi gwneud hynny—a hefyd ehangu'r gofal—y gymhareb cŵn 1:20, cynyddu honno? Nid yw un i 20 yn ddigon da—dywedais i hyn ar y pryd—o ystyried nifer y cŵn bach y bydd y cŵn hynny yn esgor arnyn nhw. Rhaid cynyddu'r nifer hwnnw. Lles yr anifeiliaid hyn sydd i ddod yn gyntaf, nid yr elw.
A'r mater arall yr hoffwn i ei godi a godwyd yn y rhaglen honno yw'r methiant llwyr o ran dyletswydd milfeddygon, gan mai hyn sy'n peri'r pryder mwyaf oll i mi. Mae'r rhain i fod yn arbenigwyr yn eu maes. Maen nhw i fod i ddiogelu lles eu hanifeiliaid—. Ac eto rydym wedi gweld arbenigwyr yn dweud, rhai a oedd yn gwylio'r rhaglen hon, eu bod wedi methu yn eu dyletswydd. Mae hynny'n eithaf difrifol. Felly, hoffwn i wybod a oes gennym ni unrhyw bwerau neu fwriad i ddefnyddio dull atgyfeirio i Gymdeithas Milfeddygon Prydain i wneud yn siŵr bod camau'n cael eu cymryd yn erbyn y milfeddygon hynny sydd, yn ôl y rhaglen hon, wedi methu yn eu dyletswydd.
I'm grateful to Joyce Watson for raising this in the Chamber, and obviously we share her sense of horror, but also her anger at what she has seen happening here in Wales, where we're supposed to be a nation of animal lovers, but then we see things like this happening. I know that the Minister for Environment and Rural Affairs has written—or intends to very shortly—to veterinary bodies, and also to local authorities about this specific issue. She's meeting with the chief veterinary officer tomorrow. But I also know that the Minister intends to ask the animal welfare framework group to revisit the current breeding regulations to improve welfare conditions at breeding establishments. I'm sure that the kind of questions that Joyce Watson has posed about a way forward will be those questions that the group will be keen to look at.
Rwy'n ddiolchgar i Joyce Watson am godi hyn yn y Siambr, ac yn amlwg rydym yn rhannu ei hymdeimlad o arswyd, ond hefyd ei dicter am yr hyn y mae wedi'i gweld yn digwydd yma yng Nghymru, lle'r ydym i fod yn genedl sy'n caru anifeiliaid, ond wedyn rydym ni'n gweld pethau fel hyn yn digwydd. Gwn fod Gweinidog yr Amgylchedd a Materion Gwledig wedi ysgrifennu—neu'n bwriadu gwneud yn fuan iawn—at gyrff milfeddygol, a hefyd at awdurdodau lleol ynghylch y mater penodol hwn. Mae hi'n cyfarfod â'r prif swyddog milfeddygol yfory. Ond gwn hefyd fod y Gweinidog yn bwriadu gofyn i'r grŵp fframwaith lles anifeiliaid ailedrych ar y rheoliadau bridio presennol i wella amodau lles mewn sefydliadau bridio. Rwy'n siŵr mai'r math o gwestiynau y mae Joyce Watson wedi'u codi am y ffordd ymlaen fydd y cwestiynau hynny y bydd y grŵp yn awyddus i edrych arnynt.
Minister, may I ask for a statement from the Minister for Economy and Transport on the delay in commencing car production at Rassau industrial estate in Ebbw Vale by TVR? The Welsh Government gave the sports car company a loan of £2 million in March 2016, and has invested £0.5 million in the car maker. Production at Rassau was due to start earlier this year, but answers to my written questions reveal that this is not now expected to commence until the last quarter of 2020. Given that Blaenau Gwent currently ranks at the bottom of the league table of economic competitiveness in the United Kingdom, please could we have a statement giving the reasons why this much-heralded investment has been delayed and the much needed 100 quality jobs have not been delivered yet?
Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth am yr oedi o ran dechrau cynhyrchu ceir yn ystad ddiwydiannol Rasa yng Nglynebwy gan TVR? Rhoddodd Llywodraeth Cymru fenthyciad o £2 miliwn i'r cwmni ceir cyflym hwn ym mis Mawrth 2016, ac mae wedi buddsoddi £0.5 miliwn yn y gwneuthurwr ceir. Roedd y cynhyrchu yn Rasa i fod i ddechrau yn gynharach eleni, ond mae atebion i fy nghwestiynau ysgrifenedig yn datgelu nad oes disgwyl iddo ddechrau tan chwarter olaf 2020 erbyn hyn. O ystyried bod Blaenau Gwent ar hyn o bryd ar waelod y gynghrair o ran cystadleuaeth economaidd yn y Deyrnas Unedig, a gawn ni ddatganiad yn rhoi'r rhesymau pam y mae'r buddsoddiad hwn y bu cymaint o sylw amdano wedi'i ohirio a pham nad yw'r 100 o swyddi o safon y mae angen dybryd amdanyn nhw wedi eu cyflawni eto?
I'll ask Mohammad Asghar, in the first instance, to write to the Minister for Economy and Transport to seek that additional information, and I'm sure that he will be able to provide an explanation as to any delay.
Gofynnaf i Mohammad Asghar, yn gyntaf, ysgrifennu at Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth i ofyn am yr wybodaeth ychwanegol honno, ac rwy'n siŵr y bydd yn gallu rhoi eglurhad ynghylch unrhyw oedi.
Allaf i ddiolch, yn gyntaf, i'r Trefnydd am ei datganiad busnes, a hefyd, yn bellach, ar gefn y datganiad busnes yna, allaf i ddiolch am ddatganiad gan y Gweinidog iechyd ar ddiweddariad ar y ddeddfwriaeth isafswm pris alcohol yma yng Nghymru? Fe fyddwch chi i gyd yn cofio i ni basio'r ddeddfwriaeth yma yn y Senedd y llynedd. Mae deddfwriaeth debyg wedi bod yn weithredol yn yr Alban ers dros flwyddyn, ac mae yna arolwg, a gafodd ei gyhoeddi yn y dyddiau diwethaf yma, yn darogan bod y polisi wedi bod yn ysgubol o llwyddiannus yn lleihau faint o alcohol mae pobl yn yr Alban, hyd yn oed, yn ei yfed. Mae goblygiadau amlwg i ni yma yng Nghymru. Felly, a yw hi'n bosib cael datganiad ar isafswm pris alcohol yma yn y Senedd?
May I first of all thank the Trefnydd for the business statement? And, on the back of that business statement, can I ask for a statement from the health Minister on an update on the minimum alcohol price legislation here in Wales? You will all recall that we passed this legislation in the Senedd last year. Similar legislation has been operational in Scotland for over a year, and a recent survey, which was published over the past few days, suggests that the policy has been a sweeping success in reducing the amount of alcohol that people in Scotland, even, drink. Now, there are clear implications for us here in Wales. So, could we have a statement on the minimum alcohol price here in the Senedd?
Yes, we can be really proud of the public health legislation that we've already introduced here in Wales. And I know that the Minister for Health and Social Services will provide an update on the minimum unit pricing legislation.
Ie, gallwn ni fod yn falch iawn o'r ddeddfwriaeth iechyd cyhoeddus yr ydym wedi'i chyflwyno eisoes yma yng Nghymru. Ac rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y ddeddfwriaeth isafbris uned.
Thank you very much, Presiding Officer. We hear today that there's been a 22 per cent increase in the deaths of homeless people. The numbers, of course, relate to Office for National Statistics research across the whole of Wales and England. I'd be grateful if the Welsh Government could make a statement on the situation in Wales, so that we can understand how this increase in drug poisoning, as I understand it, has affected people who are homeless in this country. I would also appreciate a statement from the health Minister—I can see he's in his place at the moment—on how we deal with drugs issues, particularly on the interface between dealing with addiction, with homelessness, and the criminal justice system. I understand that there is a very real difficulty in the policy that we're taking at the moment that means that people who are suffering from addictions are not always receiving the appropriate treatment, and that service providers have significant difficulties in delivering the sort of treatment that many people who are suffering with different addictions actually require. So, I'd be grateful if the Welsh Government could provide us with a statement on those matters.
I'd also like to ask for a statement on the matters that have already been addressed in this session by Joyce Watson. I think all of us who saw the research published by the BBC—or broadcast by the BBC—last night were absolutely appalled that that is happening in this country. And, for all of us who have concerns on these issues, I think we all want to see far higher levels of regulation from the Welsh Government. Now, I understand that a voluntary code of conduct is being proposed at the moment on animal sanctuaries by the Welsh Government. I'd like to have a statement from the Welsh Government, and I'd like to understand why that is not a statutory code. I want to understand what the Welsh Government is going to do to ensure that there are far higher levels of regulation, and far higher quality of welfare regulations in place, to ensure that the unscrupulous, cruel and potentially illegal activities that are taking place in this country, on our watch, are addressed and are tackled. The Minister will be aware that, as a former Minister myself, I was aware that some of these issues required legislation. I see no reason now why the Welsh Government cannot move forward and put these matters onto the statute to ensure that we have comprehensive animal welfare legislation in Wales that addresses the issues that have been raised in terms of puppy farms, but also reaches out to ensure that animal sanctuaries are included, and also all those areas and businesses that are breeding animals for profit.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Rydym wedi clywed heddiw y bu cynnydd o 22 y cant yn nifer y bobl ddigartref sy'n marw. Mae'r niferoedd, wrth gwrs, yn ymwneud ag ymchwil y Swyddfa Ystadegau Gwladol ledled Cymru gyfan a Lloegr. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru roi datganiad am y sefyllfa yng Nghymru, er mwyn i ni allu deall sut y mae'r cynnydd hwn mewn achosion o wenwyno gan gyffuriau, yn ôl yr hyn a ddeallaf, wedi effeithio ar bobl sy'n ddigartref yn y wlad hon. Byddwn i hefyd yn gwerthfawrogi datganiad gan y Gweinidog iechyd—gallaf weld ei fod yn ei sedd ar hyn o bryd—ynglŷn â sut yr ydym yn delio â materion cyffuriau, yn enwedig o ran y sefyllfa gyswllt rhwng ymdrin â chaethiwed, â digartrefedd, a'r system cyfiawnder troseddol. Rwy'n deall bod anhawster gwirioneddol iawn yn y polisi yr ydym yn ei ddilyn ar hyn o bryd sy'n golygu nad yw pobl sy'n dioddef o fod yn gaeth i sylweddau bob amser yn derbyn y driniaeth briodol, a bod darparwyr gwasanaethau yn cael anawsterau sylweddol wrth ddarparu'r math o driniaeth sydd ei angen mewn gwirionedd ar lawer o bobl sy'n dioddef o fod yn gaeth i wahanol sylweddau. Felly, byddwn i'n ddiolchgar pe gallai Llywodraeth Cymru roi datganiad i ni am y materion hynny.
Hoffwn i hefyd ofyn am ddatganiad ar y materion y mae Joyce Watson eisoes wedi ymdrin â nhw yn ystod y sesiwn hon. Rwy'n credu bod pob un ohonom a welodd yr ymchwil a gyhoeddwyd gan y BBC—neu a ddarlledwyd gan y BBC—neithiwr wedi eu brawychu'n llwyr bod hynny'n digwydd yn y wlad hon. Ac i bob un ohonom sydd â phryderon ynglŷn â'r materion hyn, rwy'n credu yr hoffem ni i gyd weld lefelau rheoleiddio uwch o lawer gan Lywodraeth Cymru. Nawr, rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn cynnig cod ymddygiad gwirfoddol ar gyfer gwarchodfeydd anifeiliaid ar hyn o bryd. Hoffwn i gael datganiad gan Lywodraeth Cymru, a hoffwn i ddeall pam nad yw hwnnw'n god statudol. Rwy'n dymuno deall beth y mae Llywodraeth Cymru am ei wneud i sicrhau bod lefelau rheoleiddio llawer uwch, a rheoliadau lles o ansawdd llawer uwch ar waith, i sicrhau bod y gweithgareddau diegwyddor, creulon ac o bosibl, anghyfreithlon hyn sy'n digwydd yn y wlad hon, o dan ein goruchwyliaeth ni, yn cael sylw ac y gweithredir arnyn nhw. Bydd y Gweinidog yn ymwybodol fy mod i, fel cyn Weinidog fy hun, yn ymwybodol bod angen deddfu ar rai o'r materion hyn. Nid wyf i'n gweld unrhyw reswm yn awr pam na all Llywodraeth Cymru symud ymlaen a rhoi'r materion hyn ar y statud er mwyn sicrhau bod gennym ddeddfwriaeth lles anifeiliaid gynhwysfawr yng Nghymru sy'n mynd i'r afael â'r materion a godwyd o ran ffermydd cŵn bach, ond sydd hefyd yn ehangu i sicrhau bod gwarchodfeydd anifeiliaid wedi eu cynnwys, a hefyd yr holl feysydd a busnesau sy'n bridio anifeiliaid er elw.
I thank Alun Davies for those requests for statements. And I can confirm that the Minister for Housing and Local Government will be making a statement on homelessness next Tuesday. And the Minister for Health and Social Services is currently coming to the end of his considerations and consultation on the new substance misuse delivery plan, and he will be keen also to provide an update to Assembly Members when he's had the chance to consider fully the responses to that consultation. And, on the third issue, I know that the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs will provide an update to Members following her discussion with the chief vet, insofar as the dog breeding issues are concerned. But I will certainly ask her to consider what you've said and to provide you with an update on Welsh Government's approach to sanctuaries and other regulatory matters.
Diolch i Alun Davies am y ceisiadau hynny am ddatganiadau. A gallaf gadarnhau y bydd y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn gwneud datganiad am ddigartrefedd ddydd Mawrth nesaf. Ac mae'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar hyn o bryd yn dod at ddiwedd ei ystyriaethau a'i ymgynghoriad ar y cynllun cyflawni newydd ar gamddefnyddio sylweddau, a bydd yntau'n awyddus hefyd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i Aelodau'r Cynulliad pan fydd wedi cael cyfle i ystyried yr ymatebion i'r ymgynghoriad hwnnw'n llawn. Ac ar y trydydd mater, rwy'n gwybod y bydd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau yn dilyn ei thrafodaeth gyda'r prif filfeddyg, yn ymwneud â'r materion bridio cŵn. Ond byddaf yn sicr yn gofyn iddi ystyried yr hyn yr ydych wedi'i ddweud ac i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi am ymagwedd Llywodraeth Cymru at warchodfeydd a materion rheoleiddio eraill.
You will be aware that, last week, the Wales Governance Centre published a report looking at international evidence of imprisonment rates having been reduced. This follows on from previous research that showed that Westminster's imprisonment policy has failed us in Wales, having given us the highest imprisonment rate in western Europe, with higher numbers of people from a black, Asian and minority ethnic and deprived background. The report demonstrates that, to bring down high imprisonment rates, Governments need control of all of the policy levers across the field of criminal justice, including prisons, probation and the courts. Does the Welsh Government agree with me that the whole of the criminal justice system needs to be devolved in order to bring down our excessively high imprisonment rate? And, specifically, will the Government agree to hold a debate on the findings of last week's report?
I want to ask about this Government's investment in companies in the arms trade. I specifically want to discuss the investment in the Thales cyber security facility that was announced earlier this year. I accept, of course, that cyber attacks are a growing threat, and this has been highlighted as one of the biggest threats that the UK faces, but I fail to understand, though, why investment to develop a cyber security facility couldn't have involved a company that doesn't make weapons that kill and maim. Thales have a major presence in Saudi Arabia and have been supplying that kingdom with equipment for decades. Thales is also believed to be supplying components for Russian tanks. When you invest in a company like this, you have a vested interest in them doing well. When war is waged, business is good for companies like Thales. Now that the Welsh Government's presence at arms fairs is being reviewed, will you also agree to consider reviewing ongoing public financial support for companies involved in the arms industry?
Byddwch yn ymwybodol bod Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi cyhoeddi adroddiad yr wythnos diwethaf yn edrych ar dystiolaeth ryngwladol o'r gostyngiad mewn cyfraddau carcharu. Mae hyn yn dilyn ymchwil blaenorol a ddangosodd fod polisi carcharu San Steffan wedi ein methu ni yng Nghymru, trwy roi i ni'r gyfradd uchaf o garcharu yng ngorllewin Ewrop, niferoedd uwch o bobl o gefndiroedd du, Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig a difreintiedig. Er mwyn gostwng cyfraddau carcharu uchel, mae'r adroddiad yn dangos bod angen i Lywodraethau gael rheolaeth ar bob un o'r ysgogiadau polisi ym maes cyfiawnder troseddol, gan gynnwys carchardai, y gwasanaeth prawf a'r llysoedd. A yw Llywodraeth Cymru yn cytuno â mi bod angen datganoli'r system cyfiawnder troseddol gyfan er mwyn lleihau ein cyfradd garcharu hynod uchel? Ac yn benodol, a wnaiff y Llywodraeth gytuno i gynnal dadl ar ganfyddiadau adroddiad yr wythnos diwethaf?
Hoffwn i holi am fuddsoddiad y Llywodraeth hon mewn cwmnïau yn y fasnach arfau. Yn benodol, rwy'n dymuno trafod y buddsoddiad yng nghyfleuster seiberddiogelwch Thales a gyhoeddwyd yn gynharach eleni. Rwy'n derbyn, wrth gwrs, bod ymosodiadau seiber yn fygythiad cynyddol, ac mae hyn wedi ei amlygu yn un o'r bygythiadau mwyaf sy'n wynebu'r DU, ond ni allaf ddeall, fodd bynnag, pam na allai buddsoddiad i ddatblygu cyfleuster seiberddiogelwch fod wedi cynnwys cwmni nad yw'n gwneud arfau sy'n anafu a lladd. Mae gan Thales bresenoldeb mawr yn Saudi Arabia ac mae wedi bod yn cyflenwi offer i'r deyrnas honno ers degawdau. Credir hefyd bod Thales yn cyflenwi cydrannau ar gyfer tanciau Rwsia. Pan fyddwch yn buddsoddi mewn cwmni fel hwn, mae gennych chi fuddiant personol yn ei lwyddiant. Pan fydd rhyfeloedd yn digwydd, mae busnes yn dda i gwmnïau fel Thales. Gan fod presenoldeb Llywodraeth Cymru mewn ffeiriau arfau yn cael ei adolygu, a wnewch chi hefyd gytuno i ystyried adolygu cymorth ariannol cyhoeddus parhaus i gwmnïau sy'n rhan o'r diwydiant arfau?
On the first issue, relating to the devolution of criminal justice, I think that we are at one in terms of our ambitions there, and I think that Welsh Government has set that out clearly on a number of occasions and it does remain an active area of interest for us. But obviously I'll make the Minister with responsibility for this area aware of your concerns, and I'm sure that you would have had the opportunity to consider the report to which you refer.
And, in terms of investment and how Welsh Government invests, of course, we look very closely at investments. When we look at the Development Bank for Wales, for example, we have very strict criteria there. I know that, in response to previous concerns that have been raised about our presence at a particular trade event, the First Minister has said that he will re-explore again the best way to support our cyber security industry in Wales, and I'm sure that he'll be considering all of those issues in the round.
Aside of all this, cyber security is one of the key areas in our international relations plans—an area where Wales does really well. But it is really important that we're investing in the right businesses in order to continue to be able to promote ourselves as a part of the world where cyber security is done very well.
O ran y mater cyntaf, sy'n ymwneud â datganoli cyfiawnder troseddol, rwy'n credu ein bod yn un o ran ein huchelgeisiau yn hynny o beth, ac rwy'n credu bod Llywodraeth Cymru wedi nodi hynny'n glir ar sawl achlysur ac mae yn parhau i fod yn faes diddordeb gweithredol inni. Ond yn amlwg byddaf yn rhoi gwybod i'r Gweinidog sy'n gyfrifol am y maes hwn am eich pryderon, ac rwy'n siŵr eich bod wedi cael y cyfle i ystyried yr adroddiad yr ydych yn cyfeirio ato.
Ac o ran buddsoddi a sut y mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi, wrth gwrs, rydym yn edrych yn ofalus iawn ar fuddsoddiadau. Pan fyddwn yn edrych ar Fanc Datblygu Cymru, er enghraifft, mae gennym ni feini prawf caeth iawn yn y maes. Gwn, mewn ymateb i bryderon blaenorol a godwyd ynglŷn â'n presenoldeb mewn digwyddiad masnach penodol, fod y Prif Weinidog wedi dweud y bydd yn ail-archwilio unwaith eto y ffordd orau o gefnogi ein diwydiant seiberddiogelwch yng Nghymru, ac rwy'n siŵr y bydd yn ystyried yr holl faterion hynny yn eu cyfanrwydd.
Ar wahân i hyn oll, mae seiberddiogelwch yn un o'r meysydd allweddol yn ein cynlluniau cysylltiadau rhyngwladol—maes y mae Cymru'n cyflawni'n dda iawn ynddo. Ond mae'n bwysig iawn ein bod ni'n buddsoddi yn y busnesau iawn er mwyn parhau i allu hyrwyddo ein hunain yn rhan o'r byd lle mae caiff seiberddiogelwch ei gyflawni'n dda iawn.
I'm looking for two statements—first of all on incineration, and I'm looking for a statement from the Welsh Government to ban incineration. The health Minister wrote to the residents of Trowbridge, and he said that adverse health effects cannot be ruled out with incineration. Now, the community are being faced with a proposal whereby an incinerator is going to be placed right in the middle of an urban area. So, I'd like to know whether or not the Government are prepared to listen to the local community.
Secondly, I'd like a statement on a really backwards, backwards, step, with restrictions now being placed on the swim card for over-60s. It really doesn't make sense to prevent people who are getting older from exercising. It's very short-sighted and, longer term, if you look at the health effects of not exercising, it could end up costing a lot more money. So, will the Government look at that again and reinstate the swim card for people over 60?
Rwy'n gofyn am ddau ddatganiad—yn gyntaf ar losgi, ac rwy'n gofyn am ddatganiadau gan Lywodraeth Cymru i wahardd llosgi. Ysgrifennodd y Gweinidog iechyd at drigolion Trowbridge, a dywedodd na ellir diystyru effeithiau andwyol ar iechyd o ran llosgi gwastraff. Nawr, mae'r gymuned yn wynebu cynnig sy'n golygu y bydd llosgydd yn cael ei osod yn union yng nghanol ardal drefol. Felly, hoffwn i wybod a yw'r Llywodraeth yn barod i wrando ar y gymuned leol ai peidio.
Yn ail, hoffwn i gael datganiad ar gam mawr iawn yn ôl trwy roi cyfyngiadau pellach ar y cerdyn nofio i bobl dros 60 oed. Nid yw'n gwneud synnwyr o gwbl i atal pobl sy'n heneiddio rhag gwneud ymarfer corff. Mae'n benderfyniad annoeth iawn ac, yn y tymor hwy, os edrychwch chi ar effeithiau peidio ag ymarfer ar iechyd, gallai gostio llawer mwy o arian yn y pen draw. Felly, a wnaiff y Llywodraeth edrych ar hynny eto ac adfer y cerdyn nofio i bobl dros 60 oed?
We'll be certainly looking at the first issue on incineration, and I know that the health Minister is keen to ask Public Health Wales to publish the most recent evidence and advice in terms of incineration. Of course, it's not really appropriate for discussion within the business statement on particular local planning issues, because obviously we're unable to comment on those.
And there were several opportunities last week to explore the new free swimming initiative with the Minister with responsibility. Obviously, he made changes to the scheme—or certainly Sport Wales made changes to the scheme—following an independent review that sought to refocus the scheme, looking at children, particularly, in deprived areas, but still ensuring that there are free swimming opportunities for the over-60s. We know that only around 6 per cent of the over-60s in the target group were actually accessing the free swims, so we need to ensure that, where we do make the investment, we do so in a way that makes it possible for people to take up those opportunities.
Byddwn yn sicr yn edrych ar y mater cyntaf yn ymwneud â llosgi, a gwn fod y Gweinidog iechyd yn awyddus i ofyn i Iechyd Cyhoeddus Cymru gyhoeddi'r dystiolaeth a'r cyngor diweddaraf o ran llosgi. Wrth gwrs, nid yw'n briodol iawn trafod yn y datganiad busnes faterion cynllunio lleol penodol, oherwydd yn amlwg nid ydym yn gallu rhoi sylwadau ar y rheini.
A chafwyd sawl cyfle'r wythnos diwethaf i archwilio'r fenter nofio am ddim newydd gyda'r Gweinidog sy'n gyfrifol. Yn amlwg, fe wnaeth newidiadau i'r cynllun—neu yn sicr fe wnaeth Chwaraeon Cymru newidiadau i'r cynllun—yn dilyn adolygiad annibynnol a geisiodd newid pwyslais y cynllun, gan edrych ar blant, yn arbennig, mewn ardaloedd difreintiedig, ond gan barhau i sicrhau bod cyfleoedd nofio am ddim i'r rhai dros 60 oed. Rydym yn gwybod mai dim ond rhyw 6 y cant o'r rhai dros 60 oed yn y grŵp targed a oedd yn gallu manteisio ar y sesiynau nofio am ddim, felly mae angen inni sicrhau, pan fyddwn yn gwneud y buddsoddiad, ein bod yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n ei gwneud yn bosibl i bobl fanteisio ar y cyfleoedd hynny.
Finally, Nick Ramsay.
Yn olaf, Nick Ramsay.
Neil McEvoy has stolen my thunder on an issue I was going to raise on incineration, as I've also had a local issue in Monmouthshire, just outside Usk, with concerns surrounding a proposal for an incinerator. I think you said, in answer to Neil McEvoy, that the Welsh Government is going to be looking at this. I know that, across the water in the United States, there have been concerns for some time about incineration and possible health effects. So, if we could have some renewed guidance or new research carried out into the effects of incineration, I think that would put a lot of our minds at rest.
Secondly, I see the Minister for Economy and Transport is here. The last few weeks have seen, once again, traffic chaos in Chepstow due to a number of roadworks and lane closures. I've called a number of times in this Chamber for work to be done on a Chepstow bypass. I know that the Minister has listened to those pleas and I think discussions have happened. So, I wonder if we could have an update at some point—and I think the Minister's updating you now—from the Minister for transport, and now, if he likes, on where we are with trying to get to grips with some of the traffic problems, particularly at rush hour, within Chepstow and whether there have been those all-important cross-border discussions between the UK and Welsh Governments on the viability of a bypass, of which I accept two thirds would be across the border in Gloucestershire.
Mae Neil McEvoy wedi achub y blaen arnaf o ran mater yr oeddwn i'n mynd i'w godi ynglŷn â llosgi, gan fod mater lleol wedi codi i mi hefyd yn Sir Fynwy, ar gyrion Brynbuga, ynghylch pryderon yn ymwneud â chynnig am losgydd. Rwy'n credu i chi ddweud, wrth ateb Neil McEvoy, bod Llywodraeth Cymru am edrych ar hyn. Rwy'n gwybod, ar draws y dŵr yn yr Unol Daleithiau, y bu pryderon ers tro byd ynghylch llosgi ac effeithiau posibl ar iechyd. Felly, a gawn ni rywfaint o ganllawiau newydd neu ymchwil newydd i effeithiau llosgi, rwy'n credu y byddai hynny'n tawelu meddyliau llawer ohonom ni.
Yn ail, rwy'n sylwi bod Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn bresennol. Yn ystod yr wythnosau diwethaf, unwaith eto, bu anhrefn o ran traffig yng Nghas-gwent yn sgil gwaith ar y ffordd mewn sawl man a chau lonydd. Rwyf i wedi galw sawl gwaith yn y Siambr hon am waith ar ffordd osgoi i Gas-Gwent. Rwy'n gwybod bod y Gweinidog wedi gwrando ar yr apeliadau hynny, ac rwy'n credu i drafodaethau ddigwydd. Felly, tybed a gawn ni ddiweddariad rywbryd—ac rwy'n credu bod y Gweinidog yn eich diweddaru chi nawr—gan y Gweinidog trafnidiaeth, ac yn awr, pe byddai'n dymuno, ar ein sefyllfa ar hyn o bryd o ran ceisio mynd i'r afael â rhai o'r problemau traffig, yn arbennig yn ystod oriau brig, yng Nghas-gwent ac a fu'r trafodaethau trawsffiniol hollbwysig hynny rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynghylch dichonoldeb ffordd osgoi, gan fy mod i'n derbyn y byddai dwy ran o dair ohono dros y ffin yn swydd Gaerloyw.
On the first issue, which was incineration, I did say that the health Minister will ask Public Health Wales to look at the evidence on incineration to ensure that Members are best informed in terms of any impacts there might be on public health.
On the second issue, the Minister was advising me that he spoke to the Secretary of State for Transport just two weeks ago on this particular issue and he'd be happy to write to you with an update.
Ynglŷn â'r mater cyntaf, sef llosgi, fe wnes i ddweud y bydd y Gweinidog iechyd yn gofyn i Iechyd Cyhoeddus Cymru edrych ar y dystiolaeth ar losgi i sicrhau bod gan yr Aelodau yr wybodaeth orau am unrhyw effeithiau posibl ar iechyd y cyhoedd.
Ynglŷn â'r ail fater, roedd y Gweinidog dweud wrthyf ei fod wedi siarad â'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth bythefnos yn ôl ar y mater penodol hwn ac fe fydd yn hapus i ysgrifennu atoch i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Felly, dyma ni'n cyrraedd yr eitem nesaf, sef y datganiad gan y Gweinidog Brexit ar y wybodaeth ddiweddaraf am gynigion Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar gyfer ymadawiad y Deyrnas Unedig â'r Undeb Ewropeaidd. Dwi'n galw ar y Gweinidog Brexit i wneud ei ddatganiad—Jeremy Miles.
That brings us to our next item, which is a statement by the Brexit Minister: update on the UK proposals for the UK's exit from the EU. I call on the Brexit Minister to make the statement—Jeremy Miles.
Diolch, Llywydd. Y prynhawn yma, bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cyfres o ddatganiadau a fydd yn amlinellu’r bygythiad gwirioneddol i Gymru os ceir Brexit heb gytundeb. Bydd y datganiadau hefyd yn sôn am y camau lliniaru rŷn ni'n eu rhoi ar waith i geisio mynd i'r afael â hyn cyn belled ag y bo modd. Mae'r rhain yn adeiladu ar y cynllun gweithredu y gwnaethom ni ei gyhoeddi ar 16 Medi a’r ddogfen 'Dyfodol mwy disglair i Gymru', a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf.
Thank you, Llywydd. This afternoon, the Welsh Government will bring forward a series of statements that will outline the real threat to Wales of a 'no deal' Brexit. These statements will also cover the mitigation that we will put in place to address this in so far as that is possible. These build on our action plan published on 16 September and ‘A brighter future for Wales’, which we published last week.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Rŷn ni wedi nodi'n glir o'r dechrau y byddai Brexit heb gytundeb yn drychinebus i Gymru, a wnawn ni ddim ymddiheuro am ei ddisgrifio yn y fath fodd. Mae'r datganiadau y prynhawn yma yn dangos y byddai’n cael effaith negyddol ar feysydd niferus yng Nghymru yn y tymor byr, ac yn dinistrio’r economi yn y tymor hir.
Cyn symud ymlaen i ystyried y camau cadarnhaol yr ydyn ni’n eu cymryd, gadewch inni ystyried am eiliad a yw gadael heb gytundeb yn parhau i fod yn debygol neu beidio. Ym mis Ionawr, wrth inni roi adolygiad manwl i Aelodau’r Cynulliad o'n paratoadau ar gyfer Brexit heb gytundeb, rwy'n siŵr nad oedd unrhyw un ohonom wedi dychmygu y byddai’r sefyllfa wleidyddol yn y Deyrnas Unedig, a’r sefyllfa gyfansoddiadol erbyn hyn, wedi mynd i gyflwr mor enbydus. Yn ei ddau fis cyntaf mewn grym, mae Boris Johnson wedi colli ei saith pleidlais fawr gyntaf yn Nhŷ'r Cyffredin, wedi colli ei fwyafrif gweithredol, wedi torri'r gyfraith drwy geisio atal y Senedd dros dro, ac wedi camarwain y Frenhines. Ac mae'n parhau i honni y bydd yn mynd â'r wlad allan o'r Undeb Ewropeaidd erbyn 31 Hydref. Fodd bynnag, mae Deddf yn y llyfr statud i atal hynny, oni bai bod Senedd y Deyrnas Unedig yn cytuno ar ffurf o ymadael. Mae datganiad Boris Johnson am ei fwriad i fynd â’r wlad allan o’r Undeb Ewropeaidd ar ddiwrnod olaf Hydref, cytundeb neu beidio, awgrymu nad yw e’n bwriadu cydymffurfio â gofynion y ddeddfwriaeth.
A dim ond rhyw bythefnos i fynd tan uwchgynhadledd y Cyngor Ewropeaidd, dyw hi ddim yn edrych yn debyg bod amser inni gael cytundeb. Yn gyntaf, mae'r Undeb Ewropeaidd wedi bod yn glir o'r dechrau na wnân nhw ddim cytuno ar drefniadau newydd ar gyfer ymadael heb eu bod yn cael yr un effaith â'r backstop yng nghytundeb Theresa May. Mor ddiweddar ag wythnos diwethaf, dywedodd Michel Barnier,
'Mae Llywodraeth newydd y Deyrnas Unedig am inni gael gwared ar y backstop, ac mae hi am i'r Undeb Ewropeaidd newid y ffordd y bydd y farchnad fewnol a'r ffiniau'n gweithio ar ôl Brexit. 'Rwy'n siŵr y gwnewch chi ddeall',
medde fe,
'fod hyn yn annerbyniol. Fel mae'r Deyrnas Unedig yn meddwl ar hyn o bryd, mae'n anodd gweld sut mae modd cael ateb cyfreithlon fyddai'n cyflawni holl amcanion y backstop'.
Hyd yn oed pe bai cefnogaeth i bedwaredd bleidlais ystyrlon, a oes unrhyw un yn wir yn credu y byddai Senedd y Deyrnas Unedig yn pasio'r ddeddfwriaeth angenrheidiol i gymeradwyo’r Bil ymadael mewn llai na phythefnos? O gofio hyn, felly, mae siawns dda iawn na chawn ni gytundeb ac y bydd yn rhaid gofyn am estyniad, fel ag sy'n ofynnol o dan y gyfraith. Ond i gael estyniad, rhaid cael cytundeb unfrydol pob un o 27 gwlad yr Undeb Ewropeaidd. Rhaid peidio â chwympo i'r trap y mae cymaint o wleidyddion a sylwebwyr wedi cwympo iddo a chredu taw yn ein dwylo ni y mae'r penderfyniad terfynol. A hyd yn oed o'i gael, o edrych ar yr ochr dduaf, byddai estyniad ond yn gohirio gadael heb gytundeb am ryw ychydig fisoedd. Felly, tra bod gennym ni Lywodraeth yn y Deyrnas Unedig sy'n benderfynol o wneud yn fach o aruthredd y broblem y mae gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ei chreu, a thra bo gennym Brif Weinidog yn y Deyrnas Unedig sy'n barod i fynd yn groes i'r gyfraith, mae'r risg o ymadawiad niweidiol iawn heb gytundeb yn parhau'n fyw.
Rwy'n gwybod y cawn ni glywed digon o achwyn a geiriau byrbwyll heddiw am project fear, ond mae Banc Lloegr wedi profi bod y penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd eisoes wedi costio £80 biliwn i'r economi—mwy na £1,000 am bob person sy'n byw yn y wlad hon. Mae'r holl dystiolaeth rwy wedi'i gweld, gan gynnwys tystiolaeth Llywodraeth y Deyrnas Unedig ei hun, yn dangos na ddylai unrhyw un hyd yn oed ystyried gadael heb gytundeb. Yn y tymor byr, byddai gadael heb gytundeb yn creu aflonyddwch mawr, yn cynyddu'r peryg o ansefydlogrwydd ariannol, ac yn bygwth y cyflenwad o nwyddau a gwasanaethau hanfodol y mae llawer yn ein cymdeithas yn dibynnu arnyn nhw. Yn y tymor hir, byddai gadael heb gytundeb yn gwneud niwed parhaol i'r economi, yn gwneud drwg i'n henw da rhyngwladol ni ac yn gostwng safonau byw ar draws y wlad i'r graddau na welwyd mo'u tebyg ers i'r Llywodraeth Geidwadol ddifetha sylfeini diwydiant Cymru yn ôl yn y 1980au.
Rydyn ni wedi bod yn glir yn ein safbwynt ac mae gennym dystiolaeth i'w chefnogi: i sicrhau dyfodol mwy llewyrchus i Gymru, rhaid aros yn yr Undeb Ewropeaidd, ac rydyn ni felly'n cefnogi ail refferendwm i wireddu'r amcan hwnnw.
We have always been clear that a ‘no deal’ Brexit would be catastrophic for Wales, and we make no apologies for describing it in that way. The statements this afternoon demonstrate the vast array of short-term, negative consequences across all aspects of Welsh life, whilst devastating the economy in the longer term.
Before moving on to consider the positive actions that we are taking, let’s take stock for a moment about whether 'no deal' remains likely or not. In January, when we provided Assembly Members with an in-depth review of our ‘no deal’ preparations, I’m sure none of us would have imagined that the political situation in the UK, and the constitutional situation, would be in such turmoil. In his first two months in power, Boris Johnson has lost seven major votes in the Commons, lost his working majority, broken the law by trying to suspend Parliament, and has misled the monarch. And he continues to claim that he will take the country out of the EU by 31 October. However, there is an Act on the statute book to prevent that, unless the UK Parliament agrees on a means of exiting. Boris Johnson’s statement on his intention to take the country out of the EU on 31 October, with or without a deal, suggests that he does not intend to comply with the requirements of the legislation.
With just a fortnight to go until the European Council summit, it doesn’t seem likely that we will have time to reach agreement. First of all, the EU has been consistently clear that they will not agree to a new set of arrangements for withdrawal without them having the same impact as the backstop in the Theresa May agreement. As recently as last week, Michel Barnier said,
'The new Government of the UK wants us to get rid of the backstop and wants the EU to change the way the internal market and border controls operate after Brexit. I’m sure you will understand’,
he said,
‘that this is unacceptable. Based on current UK thinking, it’s difficult to see how we can arrive at a legally operative solution which fulfils all the objectives of the backstop’.
Even were there support for a fourth meaningful vote, does anyone truly believe that the UK Parliament would pass the necessary legislation to pass the withdrawal agreement Bill in less than a fortnight? Given this, there is a very good chance that we will not see an agreement reached, and we will have to request an extension, as is mandated in law. But an extension will need unanimous agreement from each of the 27 member states of the European Union. We should not fall into the trap that so many politicians and media commentators have fallen into in believing that the final decision rests in our hands. And even if granted, in the worst-case scenario, an extension could only delay the risk of a ‘no deal’ exit for a few months. So, while we have a UK Government that insists on downplaying the scale of the challenges that leaving the EU poses, and whist we have a Prime Minister in the UK who is prepared to defy the law, the risk of a deeply damaging 'no deal' remains.
I know that we will hear plenty of complaints and inconsiderate contributions today about project fear, but the Bank of England has proven that the decision to leave the EU has already cost the economy £80 billion—more than £1,000 for every single person living in this country. And all the evidence that I have seen, including evidence from the UK Government itself, shows that a 'no deal' should be unthinkable. In the short term, a 'no deal' would cause significant disruption, increase the risk of financial instability and threaten the supply of vital goods and services that many in society depend upon. In the longer term, a 'no deal' would permanently damage the economy, damage our international reputation, and depress livings standards across the country to levels not seen since the Conservative Government recklessly destroyed the industrial base in Wales in the 1980s.
We have been clear in our position, and we have evidence to support it: to secure a brighter future for Wales, we must remain within the EU, and we therefore support a second referendum to achieve that aim.
But despite our vigorous opposition to a political strategy on the part of the UK Government that could lead to a 'no deal', it is our responsibility to work with the UK Government to do all we can to mitigate the catalogue of effects that could result from the UK leaving without a deal. The single biggest determining factor impacting on our ability to put in place preparedness plans is the UK Government’s willingness to share information with us, to meaningfully work with us and to provide us with the necessary funds. Here again, the UK Government has failed in its responsibilities, and, as the clock to a 'no deal' exit has ticked on, Welsh Ministers have been locked out of the vital 'no deal' meetings being held in Whitehall. While under Theresa May we were routinely invited to UK Cabinet committee meetings on preparedness, we are now only invited selectively, based on the UK Government’s narrow assessment of our devolution settlement. We have had assurances this will change—this remains to be seen—but, in any case, vital time has been lost needlessly.
Devolved and reserved responsibilities are interdependent. The UK Government is responsible for ensuring imported medicines get into the country, but we, the Welsh Government, will be held to account if Welsh patients find the pharmacies do not have their medicines. The UK Government is responsible for legislation around data handling, but Welsh businesses will look to the Welsh Government to help if they fail because they have employee or customer data held on a server in the EU—possibly without even knowing it—and lose access to that data overnight.
Protecting UK citizens who live overseas is undoubtedly a UK Government responsibility, but if such citizens decide to return to the UK because they no longer can access free healthcare, Welsh public services will face increased demands to provide health and social care if it's needed, and help to find housing. So, the UK Government should be involving us comprehensively with 'no deal' preparations. It is simply unacceptable for the UK Government to think that these are issues in which we should not have a say.
In a series of statements, Ministers will outline some of the key risks we face for public services, the economy and across society. There is simply not time to cover all the consequences of ‘no deal’, but just because an area is not covered in the statements today, it does not mean we are not doing all we can to mitigate the impacts, and the full range of interventions are included in the action plan that we published on 16 September. Over the coming days, the Welsh Government will also be holding a series of key stakeholder meetings to encourage others to continue to take action on preparing for a 'no deal' outcome.
Neither Wales nor the United Kingdom as a whole can be truly prepared for all the possible eventualities. However, I welcome the recognition from the Wales Audit Office that work across Wales has significantly strengthened since March and that work is more collaborative across Wales’s public service. This Welsh Government will do everything we can and will continue to use every opportunity to stop the UK Government taking us over the cliff edge.
Ond er gwaethaf ein gwrthwynebiad cryf i strategaeth wleidyddol gan Lywodraeth y DU a allai arwain at Brexit heb gytundeb, ein cyfrifoldeb ni yw gweithio gyda Llywodraeth y DU i wneud popeth yn ein gallu i liniaru'r llu o effeithiau a allai ddeillio o'r DU yn ymadael heb gytundeb. Y ffactor mwyaf sy'n amharu ar ein gallu i roi cynlluniau paratoi ar waith yw parodrwydd Llywodraeth y DU i rannu gwybodaeth â ni, i weithio'n ystyrlon gyda ni a rhoi'r arian angenrheidiol i ni. Yn y fan yma eto, mae Llywodraeth y DU wedi methu â chyflawni ei chyfrifoldebau, ac, wrth i'r cloc barhau i droi tuag at Brexit heb gytundeb, mae Gweinidogion Cymru wedi eu cloi allan o'r cyfarfodydd heb gytundeb allweddol sy'n cael eu cynnal yn Whitehall. Pan oedd Theresa May yn Brif Weinidog, cawsom ein gwahodd fel mater o drefn i gyfarfodydd pwyllgor Cabinet y DU yn ymwneud â pharatoi, ond o bryd i'w gilydd y cawn ein gwahodd erbyn hyn, ar sail asesiad cyfyng Llywodraeth y DU o'n setliad datganoli. Rydym ni wedi cael sicrwydd y bydd hyn yn newid—cawn weld a fydd hyn yn digwydd—ond, beth bynnag, mae amser hollbwysig wedi'i golli'n ddiangen.
Mae cyfrifoldebau datganoledig a'r rhai a gadwyd yn ôl yn gyd-ddibynnol. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am sicrhau bod meddyginiaethau a gaiff eu mewnforio yn cyrraedd y wlad, ond ni, Llywodraeth Cymru, gaiff ein dwyn i gyfrif os bydd cleifion Cymru'n gweld nad yw eu meddyginiaethau ar gael yn y fferyllfeydd. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am ddeddfwriaeth sy'n ymwneud â thrin data, ond bydd busnesau Cymru yn disgwyl i Lywodraeth Cymru helpu pe bydden nhw'n methu oherwydd bod ganddyn nhw ddata am weithwyr neu gwsmeriaid a gedwir ar weinydd yn yr UE—efallai heb wybod hynny hyd yn oed—a cholli'r gallu i ddefnyddio'r data hynny dros nos.
Nid oes amheuaeth bod diogelu dinasyddion y DU sy'n byw dramor yn gyfrifoldeb i Lywodraeth y DU, ond os bydd dinasyddion o'r fath yn penderfynu dychwelyd i'r DU gan nad ydyn nhw'n gallu cael gofal iechyd am ddim mwyach, bydd gwasanaethau cyhoeddus Cymru yn wynebu galw cynyddol i ddarparu iechyd a gofal cymdeithasol pe byddai eu hangen, a helpu i ddod o hyd i dai. Felly, dylai Llywodraeth y DU fod yn ein cynnwys mewn ffordd gynhwysfawr mewn paratoadau heb gytundeb. Mae'n gwbl annerbyniol i Lywodraeth y DU fod yn ystyried y rhain yn faterion nad oes gennym ni lais i fynegi barn arnyn nhw.
Mewn cyfres o ddatganiadau, bydd Gweinidogion yn amlinellu rhai o'r risgiau allweddol yr ydym ni'n eu hwynebu o ran gwasanaethau cyhoeddus, yr economi ac ym mhob rhan o'r gymdeithas. Nid oes dim amser i ymdrin â holl ganlyniadau heb gytundeb, ond hyd yn oed os nad yw maes wedi ei gynnwys yn y datganiadau heddiw, nid yw hynny'n golygu nad ydym ni'n gwneud popeth yn ein gallu i liniaru'r effeithiau, ac mae'r rhestr lawn o ymyriadau wedi eu cynnwys yn y cynllun gweithredu y gwnaethom ei gyhoeddi ar 16 Medi. Yn ystod y dyddiau nesaf, bydd Llywodraeth Cymru yn cynnal cyfres o gyfarfodydd hefyd â rhanddeiliaid allweddol i annog eraill i barhau i gymryd camau i baratoi ar gyfer canlyniad heb gytundeb.
Ni all Cymru na'r Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd fod yn gwbl barod am yr holl bosibiliadau a allai fod. Er hynny, rwy'n croesawu cydnabyddiaeth Swyddfa Archwilio Cymru bod gwaith ledled Cymru wedi cynyddu'n sylweddol ers mis Mawrth a bod y gweithio yn fwy cydweithredol ar draws gwasanaethau cyhoeddus Cymru. Bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth yn ein gallu ac yn parhau i fanteisio ar bob cyfle i atal Llywodraeth y DU rhag ein tywys ni dros y dibyn.
Thank you, Minister, for your statement. Another week, another Brexit statement that is meaningless, adds absolutely nothing to what we've heard before other than more shroud-waving from the Welsh Government, trying to spread fear amongst the general population about Brexit. Let's be clear: the people of Wales and the rest of the United Kingdom simply want us to get Brexit done. They are fed up of listening to politicians trying to obstruct the will of the people, which was expressed in the referendum back in June 2016. They want us to get Brexit done so that we can get on with sorting out the terrible mess that the Labour Party have made here in Wales in terms of our national health service and our schools, and, of course, we have a golden opportunity to sort out that mess because of the extra investment that has been made by the UK Government in the NHS and in the education system in England and, as a consequence of that, we have a significant sum, in excess of £2 billion, coming to Wales in the next three years so that we can address the long waiting lists, so that we can deal with the poor emergency department performance in our hospitals, so that we can close the per-pupil funding gap between England and Wales, and so that children here can have equal opportunities with their counterparts in England when it comes to their education and life chances.
And, of course, that investment that's available from the UK Government is only available because of the sound public finances that we now have, because, of course, we picked up an absolute mess from the UK Labour Government when it was previously in power. Our finances publicly were absolutely trashed. Gordon Brown took us to the brink of bankruptcy as a country and it's taken, yet again, a Conservative Government to sort out that mess. Now, unlike the Labour Party—unlike the Labour Party—and some of the other parties in this Chamber, we Welsh Conservatives have got every confidence that the people of Wales will be able to adapt, that they've got the talent to be able to deal with any challenges that might arise as a result of Brexit, and that we will be able to take advantages of Brexit and our departure from the European Union.
Let's just talk about some of these predictions that you're making, because I heard lots of predictions prior to the UK voting to leave the EU in 2016. We heard all sorts of predictions, none of which have come true, because the reality is that, despite Brexit—despite Brexit—since the referendum in 2016—. [Interruption.] And we were told—. [Interruption.] I can hear the squalling coming from the frontbench, but the reality is we were told that, in the immediate aftermath, we would go into an immediate recession, there would be a terrible slump in the stock market, that there would be a disaster for jobs, hundreds of thousands of jobs across the UK would be lost, yet, despite Brexit, since the referendum in 2016, wages have gone up, unemployment has gone down, our economy has grown, our exports are rising and our housing market remains very, very strong. So, can I ask you, Brexit Minister, do you accept that your Government was completely wrong in every prediction that you made that would come to pass to date? Will you abandon the shroud-waving that we're constantly seeing and the doom-mongering that we're constantly seeing and the prophecies of gloom that we're constantly hearing, ringing in our ears from the Labour frontbench?
Will you focus instead on Wales being prepared for Brexit, no matter what sort of Brexit that might be? And let me say, the Prime Minister is pulling out all the stops to try to get a deal before 31 October. I know that you don't necessarily support his efforts, but that is the case, and we would like to see a deal, if that deal is possible. But if it isn't possible, we've got to get out of this European Union on 31 October and honour that referendum result.
Your position as a party, of course, is an absolutely ludicrous position, where you're saying that if Jeremy Corbyn becomes Prime Minister, he's going to go to Brussels, he's going to get a completely different deal—which, of course, Brussels say that nobody can get—and he's going to come back and he's going to campaign, for what? He's not said what he's going to campaign for, has he? Because as far as your position on a UK level is concerned, you're going to put this decision back to the people in a referendum. But, of course, you're going to champion him going off to get that deal and then campaign against it. I mean, you couldn't make it up; it's an absolutely ridiculous position to be in. But that, of course, is the modern Labour Party, I'm afraid. That is the modern Labour Party.
Can you tell us, Brexit Minister, what action and assessment the Welsh Government has made of the economic impact of the extra spending that is going to come to Wales as a result of the extra investment in schools and hospitals, and the impact of that across the country in terms of our economy? Because, of course, you're not talking about these things; you're not talking about these opportunities for Wales.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Wythnos arall, a datganiad diystyr arall ynglŷn â Brexit, sy'n ychwanegu dim at yr hyn yr ydym ni wedi'i glywed o'r blaen, heblaw am fwy o godi bwganod gan Lywodraeth Cymru, yn ceisio lledu ofn ymysg y boblogaeth ynglŷn â Brexit. Gadewch i ni fod yn eglur: y cyfan y mae pobl Cymru a gweddill y Deyrnas Unedig yn awyddus i ni ei wneud yw cau pen y mwdwl ar Brexit. Maen nhw wedi cael llond bol ar wrando ar wleidyddion yn ceisio nacáu ewyllys y bobl, a fynegwyd yn y refferendwm yn ôl ym mis Mehefin 2016. Maen nhw'n awyddus i ni gyflawni Brexit fel y gallwn ni fynd ati i ddatrys yr annibendod ofnadwy y mae'r Blaid Lafur wedi'i wneud yma yng Nghymru o ran ein gwasanaeth iechyd gwladol a'n hysgolion, ac, wrth gwrs, mae gennym ni gyfle euraid i ddatrys yr annibendod hwnnw yn sgil buddsoddiad ychwanegol Llywodraeth y DU yn y GIG ac yn y system addysg yn Lloegr ac, o ganlyniad i hynny, mae swm sylweddol, gwerth dros £2 biliwn, yn dod i Gymru yn y tair blynedd nesaf er mwyn i ni fynd i'r afael â'r rhestrau aros hir, er mwyn i ni allu ymdrin â pherfformiad gwael adrannau achosion brys yn ein hysbytai, er mwyn i ni allu cau'r bwlch cyllido rhwng disgyblion unigol yng Nghymru ac yn Lloegr, ac er mwyn i blant Cymru gael cyfle cyfartal â'u cymheiriaid yn Lloegr o ran eu haddysg a'u cyfleoedd mewn bywyd.
Ac, wrth gwrs, mae'r buddsoddiad hwnnw ar gael gan Lywodraeth y DU dim ond oherwydd y cyllid cyhoeddus cadarn sydd gennym erbyn hyn, oherwydd, wrth gwrs, fe wnaethom ni etifeddu annibendod llwyr a adawyd gan Lywodraeth Lafur y DU pan oedd hi mewn grym cyn hynny. Fe aeth yr hwch drwy'r siop o ran ein cyllid cyhoeddus. Bu bron i Gordon Brown ein harwain ni fel gwlad at drothwy methdaliad, ac unwaith eto, Llywodraeth Geidwadol sydd wedi clirio'r annibendod hwnnw. Nawr, yn wahanol i'r Blaid Lafur—yn wahanol i'r Blaid Lafur—a rhai o'r pleidiau eraill yn y Siambr hon, mae gennym ni Geidwadwyr Cymreig bob ffydd y bydd pobl Cymru yn gallu addasu, bod ganddyn nhw'r ddawn i allu ymdrin ag unrhyw heriau a allai godi o ganlyniad i Brexit, ac y byddwn yn gallu elwa ar Brexit a'n hymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd.
Gadewch i ni drafod rhai o'r rhagolygon hyn yr ydych chi'n sôn amdanyn nhw, oherwydd clywais lawer o ragolygon cyn i'r DU bleidleisio i ymadael â'r UE yn 2016. Clywsom ni bob math o ragolygon, ac ni wireddwyd yr un ohonyn nhw, oherwydd y gwir amdani yw, er gwaethaf Brexit—er gwaethaf Brexit—ers y refferendwm yn 2016—. [Torri ar draws.] A dywedwyd wrthym—. [Torri ar draws.] Rwy'n clywed y nadau yn dod o'r fainc flaen, ond y gwir amdani yw y dywedwyd wrthym, yn union wedi'r refferendwm, y byddem ni'n cael dirwasgiad yn syth, y byddai cwymp ofnadwy yn y farchnad stoc, y byddai trychineb o ran swyddi, y byddai cannoedd ar filoedd o swyddi ledled y DU yn cael eu colli, ac eto, er gwaethaf Brexit, ers y refferendwm yn 2016, mae cyflogau wedi cynyddu, mae diweithdra wedi gostwng, mae ein heconomi wedi tyfu, mae ein hallforion yn cynyddu ac mae ein marchnad dai yn parhau i fod yn gryf iawn. Felly, a gaf i ofyn i chi, Gweinidog Brexit, a ydych chi'n derbyn bod eich Llywodraeth chi yn gwbl anghywir ym mhob rhagolwg a wnaethoch o ran yr hyn sydd wedi digwydd hyd yn hyn? A wnewch chi roi'r gorau ar y codi bwganod yr ydym yn ei weld o hyd a'r proffwydo dinistr yr ydym ni'n ei weld o hyd a'r darogan gwae yr ydym ni'n ei glywed o hyd, yn atseinio yn ein clustiau gan fainc flaen Llafur?
A wnewch chi ganolbwyntio yn hytrach ar baratoi Cymru ar gyfer Brexit, ni waeth pa ffurf ar Brexit y gallai hwnnw fod? A gadewch i mi ddweud, mae'r Prif Weinidog yn gwneud ei orau glas i geisio cael cytundeb cyn 31 Hydref. Rwy'n gwybod nad ydych chi o reidrwydd yn cefnogi ei ymdrechion, ond felly y mae, ac fe hoffem ni weld cytundeb, os yw'r cytundeb hwnnw'n bosibl. Ond os nad yw'n bosibl, mae'n rhaid i ni adael yr Undeb Ewropeaidd ar 31 Hydref ac anrhydeddu canlyniad y refferendwm.
Mae safbwynt eich plaid chi, wrth gwrs, yn safbwynt hollol hurt, trwy ddweud os bydd Jeremy Corbyn yn Brif Weinidog, y bydd yn mynd i Frwsel, y bydd yn cael cytundeb hollol wahanol—mae Brwsel, wrth gwrs, wedi dweud na all neb gael hyn—ac y bydd yn dychwelyd ac yn ymgyrchu, ond am beth? Nid yw wedi dweud beth y bydd yn ymgyrchu drosto, nagyw? Oherwydd, o ran eich safbwynt chi ar lefel y DU, rydych chi am gyflwyno'r penderfyniad hwn i'r bobl mewn refferendwm. Ond, wrth gwrs, byddwch chi'n ei gefnogi i fynd ati i gael y cytundeb hwnnw ac wedyn ymgyrchu yn ei erbyn. Ni chlywais i erioed y fath beth; mae'n sefyllfa hollol hurt i fod ynddi. Ond dyna, wrth gwrs, yw hanfod y Blaid Lafur gyfoes, mae arna'i ofn. Dyna'r Blaid Lafur gyfoes.
A wnewch chi ddweud wrthym ni, Gweinidog Brexit, pa gamau ac asesiadau y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd o effaith economaidd y gwariant ychwanegol a fydd yn dod i Gymru o ganlyniad i'r buddsoddiad ychwanegol mewn ysgolion ac ysbytai, ac effaith hwnnw ledled y wlad o ran ein heconomi ni? Oherwydd, wrth gwrs, nid ydych chi'n trafod y pethau hyn; nid ydych chi'n sôn am y cyfleoedd hyn i Gymru.
Can you wind up, please?
A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
I know you want to constantly gaze at the navel, but we need to get some optimism—
Rwy'n gwybod eich bod chi'n hoffi bogailsyllu o hyd, ond mae angen i ni fod ag elfen o optimisitiaeth—
Will you wind up, please?
A wnewch chi ddirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
—back into this picture. I will. And can I ask one final question, if I may? You've talked about stakeholder engagement events. Wales doesn't need any more talking shops. What we need is a Government that's prepared and braced for Brexit, no matter what that Brexit looks like on 31 October, because we've got a Government in the UK that is determined to take us out on that date, and you should be doing everything you can to support it.
—yn y darlun hwn. Gwnaf. Ac a gaf i ofyn un cwestiwn olaf, os caf i? Rydych chi wedi siarad am ddigwyddiadau ymgysylltu â rhanddeiliaid. Nid oes angen rhagor o siopau siarad ar Gymru. Yr hyn sydd ei angen arnom yw Llywodraeth sydd wedi ei pharatoi ac yn barod am Brexit, ni waeth pa ffurf fydd ar y Brexit hwnnw ar 31 Hydref, oherwydd bod gennym ni Lywodraeth yn y DU sy'n benderfynol o dynnu ni allan ar y dyddiad hwnnw, ac fe ddylech chi fod yn gwneud popeth yn eich gallu i'w chefnogi.
I thank the Member for those points. He talks about the confidence he has in Boris Johnson. I think he used the phrase 'pulling out the stops'—quite remarkable, really. What we've discovered today is a leak that the Government hasn't even yet put a position on the table for the EU Commission to consider, so the notion the Prime Minister has been negotiating for the last few weeks is utterly risible. We're less than 30 days away from the end of the month, and he has yet to put a proposal on the table for the European Commission. So, his confidence, I'm afraid, as is so often the case, is entirely misplaced.
He talks about project fear. I don't know who comes to his constituency surgeries, but I get people coming to mine talking about their concerns about whether they get to stay in the UK, how they can recruit people to work in their businesses, how they can access support for skills training in the future, how they can keep their third sector organisations afloat in the coming weeks. This is not project fear, this is project reality in the lives of my constituents and, I dare say, in yours and everyone else's in this Chamber. I think you do a great disservice to their lived experience by dismissing it as project fear.
The Member talks about the investment that is forthcoming, and he's obviously looked at the banners in the Conservative Party conference that talk about investment in this, that and the other. The notion that, in the context of a 'no deal' Brexit, there'll be an investment from the UK Government in anything is utterly risible. The devastation caused to UK finances from that is going to be very, very significant.
He talks about economic performance since the 2016 referendum. I don't know which country he's living in. We all know the weakness of the pound. Anyone who's spent any time overseas this summer will know how weak the pound is. I heard Carolyn Fairbairn of the CBI yesterday morning talking about investment being 26 per cent under trend in the last three years, with GDP down by 2 per cent, and that's hitting people's pound in the pocket. The UK Government borrowed £24 billion in the most recent financial year, equivalent to 1.1 per cent of GDP, in order to keep the show on the road.
We know from the manufacturing organisation Make UK how domestic and export orders have been contracting in this quarter for the third quarter in a row, so I don't know what country he lives in, but I'm living the Wales of the real world, and that's why this Government is focused on preparing Wales as best we can for the kind of 'no deal' Brexit that he is only too happy to advocate.
Rwy'n diolch i'r Aelod am y pwyntiau yna. Mae'n siarad am yr hyder sydd ganddo yn Boris Johnson. Rwy'n credu y defnyddiodd yr ymadrodd 'gwneud ei orau glas'—rhyfeddol iawn a dweud y gwir. Yr hyn yr ydym ni wedi ei ddarganfod heddiw o wybodaeth a gafodd ei datgelu heb ganiatâd, yw nad yw'r Llywodraeth wedi cyflwyno ei safbwynt hyd yn oed i Gomisiwn yr UE ei ystyried, felly mae'r syniad bod y Prif Weinidog wedi bod yn negodi dros yr wythnosau diwethaf yn gwbl chwerthinllyd. Mae llai na 30 diwrnod cyn diwedd y mis, ac nid yw wedi cyflwyno cynnig i'r Comisiwn Ewropeaidd hyd yn hyn. Felly, mae ei hyder, mae'n ddrwg gen i, fel sydd mor aml yn wir, yn llwyr ar gyfeiliorn.
Mae'n sôn am godi ofn. Wn i ddim pwy sy'n dod i'w gymorthfeydd yn ei etholaeth ef, ond rwyf i'n cael pobl yn dod i'm gweld i ac yn sôn am eu pryderon ynghylch a fyddan nhw'n gallu aros yn y DU, sut y gallan nhw recriwtio pobl i weithio yn eu busnesau, sut y gallan nhw gael cymorth ar gyfer hyfforddiant sgiliau yn y dyfodol, sut y gallan nhw gadw eu sefydliadau trydydd sector ar eu traed yn ystod yr wythnosau nesaf. Nid codi ofn yw hyn, ond nodi realiti ym mywyd fy etholwyr i ac rwy'n mentro dweud, yn eich etholaeth chi ac etholaeth pawb arall yn y Siambr hon. Rwyf i o'r farn eich bod chi'n gwneud cam ofnadwy â phrofiad eu bywydau trwy wfftio hyn a'i labelu'n codi ofn.
Mae'r Aelod yn sôn am y buddsoddiad sydd ar ddod, ac mae'n amlwg ei fod wedi edrych ar y baneri yng nghynhadledd y Blaid Geidwadol sy'n sôn am fuddsoddi yn hyn a'r llall. Mae'r syniad y bydd Llywodraeth y DU, yng nghyd-destun Brexit heb gytundeb, yn buddsoddi mewn unrhyw beth yn gwbl chwerthinllyd. Bydd y dinistr a achosir i gyllid y DU oherwydd hynny'n arwyddocaol tu hwnt.
Mae'n siarad am berfformiad economaidd ers y refferendwm yn 2016. Nid wyf i'n gwybod ym mha wlad y mae'n byw. Fe wyddom ni i gyd am wendid y bunt. Bydd unrhyw un sydd wedi treulio unrhyw amser dramor yn ystod yr haf eleni yn gwybod pa mor wan yw'r bunt. Clywais i Carolyn Fairbairn o Gydffederasiwn Diwydiant Prydain fore ddoe yn sôn am fuddsoddiad sydd 26 y cant o dan duedd yn y tair blynedd diwethaf, mae'r cynnyrch domestig gros i lawr 2 y cant, ac mae hynny'n ergyd i'r bunt ym mhocedi'r bobl. Benthycodd Llywodraeth y DU £24 biliwn yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf, sy'n cyfateb i 1.1 y cant o'r cynnyrch domestig gros, i gadw'r hwch rhag mynd drwy'r siop.
Gwyddom ni gan y sefydliad gweithgynhyrchu Make UK sut y mae archebion domestig ac allforio wedi crebachu yn ystod y chwarter hwn am y trydydd chwarter yn olynol, felly wn i ddim ym mha wlad y mae ef yn byw, ond rwyf i'n byw yng Nghymru y byd go iawn, a dyna pam mae'r Llywodraeth hon yn canolbwyntio ar baratoi Cymru yn y ffordd orau y gallwn ar gyfer y math o Brexit heb gytundeb y mae ef ond yn rhy hapus i'w hyrwyddo.
I thank the Minister for his statement. We share concerns about 'no deal', in particular the desperately worrying point he made at the end of his statement that neither Wales nor the United Kingdom can be truly prepared for all eventualities. Now, we all know that it's the most vulnerable people in society who are going to suffer most. Try telling them to adapt to circumstances, as the Conservative spokesperson, Darren Millar has suggested this afternoon in what I think was a truly shameful contribution. Minister, you talk about how the UK Government has failed in its responsibilities—[Interruption.]
Rwy'n diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad. Rydym ni'n rhannu pryderon ynghylch Brexit heb gytundeb, yn enwedig y pwynt difrifol iawn a wnaeth ar ddiwedd ei ddatganiad na all Cymru na'r Deyrnas Unedig fod yn gwbl barod ar gyfer pob posibilrwydd. Nawr, rydym ni i gyd yn gwybod mai'r bobl fwyaf agored i niwed yn y gymdeithas fydd yn dioddef fwyaf. Trïwch chi ddweud wrthyn nhw am addasu i'r amgylchiadau, fel y mae llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar wedi ei awgrymu y prynhawn yma mewn cyfraniad a oedd yn wirioneddol gywilyddus yn fy marn i. Gweinidog, rydych chi'n sôn am y ffordd y mae Llywodraeth y DU wedi methu o ran ei chyfrifoldebau—[Torri ar draws.]
Darren Millar, you've had your say, so can we just not have sedentary comments? [Interruption.] We shall not have sedentary comments from you; you've had your say.
Darren Millar, rydych chi wedi cael dweud eich dweud, felly a wnewch chi beidio â gwneud sylwadau ar eich eistedd? [Torri ar draws.] Ni fyddwn yn clywed sylwadau gennych chi ar eich eistedd; rydych chi wedi cael dweud eich dweud.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Minister, you talk about how the UK Government has failed in its responsibilities and that Welsh Ministers have been locked out of vital meetings, and you say that the situation has deteriorated markedly since Boris Johnson took over the helm. It chimes with what you've told the external affairs committee in the past. Now, I will say again that it's telling that when you were saying this, Members on the Conservative benches were remarking under their breaths that they wouldn't want the Welsh Government in the room either. It's that kind of disrespect for devolution that will probably mean that that party will oversee the break-up of the United Kingdom.
Now, I'm aware that the Welsh Government has put forward proposals, too, for a review of the inter-governmental relations systems that we have. Your words today do not fill me with great confidence that the current Government in Westminster will be amenable to play fair and will actually want to see any reform happen at all. What steps can you take to force that reform, and if, as it's likely you will tell me, you cannot force that reform, what does that tell us about the fundamental imbalance of power in the union that we're currently a part of? Finally, you mention that the UK Government is downplaying the scale of the challenges of a 'no deal'. Now, this, coupled with the fact that the Prime Minister is prepared to defy the law—in these extraordinary circumstances, I wonder if the Minister can give his opinion or his Government's opinion on whether there can now be a case for Boris Johnson to be impeached.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gweinidog, rydych chi'n sôn am sut y mae Llywodraeth y DU wedi methu o ran ei chyfrifoldebau a bod Gweinidogion Cymru wedi eu cloi allan o gyfarfodydd hollbwysig, ac rydych chi'n dweud bod y sefyllfa wedi dirywio'n fawr ers i Boris Johnson gymryd yr awenau. Mae hyn yn cyd-fynd â'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud wrth y pwyllgor materion allanol yn y gorffennol. Nawr, rwyf i am ddweud eto ei bod hi'n arwyddocaol, pan oeddech chi'n dweud hyn, fod Aelodau ar feinciau'r Ceidwadwyr yn sôn o dan eu hanadl na fydden nhw'n awyddus i weld Llywodraeth Cymru yn yr ystafell ychwaith. Mae'n debyg mai'r fath yna o amharch tuag at ddatganoli fydd yn golygu y bydd y blaid honno'n goruchwylio'r broses o chwalu'r Deyrnas Unedig.
Nawr, rwy'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru wedi cyflwyno cynigion, hefyd, ar i adolygu'r systemau cysylltiadau rhynglywodraethol sydd gennym ni. Nid yw eich geiriau chi heddiw'n rhoi llawr iawn o hyder i mi y bydd y Llywodraeth bresennol yn San Steffan yn barod i chwarae'n deg ac y byddan nhw mewn gwirionedd yn awyddus i weld unrhyw ddiwygio o gwbl. Pa gamau allwch chi eu cymryd i orfodi'r diwygio hwnnw, ac os na allwch chi orfodi'r diwygio hwnnw, fel y mae'n debygol y byddwch yn dweud wrthyf, beth y mae hynny'n ei ddweud wrthym ni am yr anghydbwysedd sylfaenol o ran grym yn yr undeb yr ydym ni'n rhan ohono ar hyn o bryd? Yn olaf, rydych chi'n sôn bod Llywodraeth y DU yn bychanu maint yr heriau a ddaw yn sgil Brexit heb gytundeb. Nawr, mae hyn, ynghyd â'r ffaith bod y Prif Weinidog yn barod i fynd yn groes i'r gyfraith—o dan yr amgylchiadau eithriadol hyn, tybed a wnaiff y Gweinidog fynegi ei farn ef neu farn ei Lywodraeth ar ba un a allai fod dadl bellach o blaid uchelgyhuddo Boris Johnson.
I thank the Member for her questions. She opened her remarks by talking about the impact on the vulnerable of the cumulative effects of a 'no deal' Brexit, and I want to associate myself with her concerns in that respect. I think we have seen, haven't we, as we move closer to a potential departure in the autumn, how great the impact can be on those who are least able to adapt to the risks that lie ahead. We've been pressing that as a Government for a very long time on the UK Government in particular. She's right to say that the pace of involvement has diminished since we saw the new Government come in. They are meeting on a daily basis and we are not invited on a daily basis. I think we need to have a more expansive view, if I could put it like that, of where the actions of the UK Government can impact on Wales and on our devolved responsibilities, even though that may be in a way that is indirect, rather than direct. I consistently make the point that we seek to engage, always, on a constructive and responsible basis in relation to any proposals that come forward.
In relation to the inter-governmental review, she will know, of course, that we are unhappy with the pace of progress in relation to that, but in my most recent meeting with Michael Gove and with the Minister in the Cabinet Office responsible for inter-governmental relations, I pressed on them the urgency of moving forward at pace in relation to this so that we're in a position, by the end of this year, to be looking at specific concrete proposals. But she is right to say that where we are is unsatisfactory. We've been clear that Governments in the UK need to be treated from the perspective of equality and that these institutions need to be founded on the principle of subsidiarity. We have put forward very specific proposals in relation to reforming inter-governmental machinery, building on the proposals in 'Brexit and Devolution' around a council for Ministers and so forth, and I shall be happy to make a report to the Chamber when we have progress to report in relation to that.
Rwy'n diolch i'r Aelod am ei chwestiynau. Roedd hi'n agor ei sylwadau drwy sôn am yr effaith ar y rhai sy'n agored i niwed yn sgil effeithiau cronnol Brexit heb gytundeb, ac rwyf innau am ategu ei phryderon hi yn hynny o beth. Rwy'n credu ein bod ni wedi gweld, onid ydym ni, wrth i ni symud yn nês at ymadawiad posibl yn yr hydref, mor fawr y gall yr effaith fod ar y rhai sydd leiaf abl i addasu i'r risgiau sydd o'n blaenau ni. Rydym ni wedi bod yn pwysleisio hynny yn Llywodraeth ers amser maith gyda Llywodraeth y DU yn benodol. Mae'n iawn i ddweud bod y broses o gymryd rhan wedi lleihau ers i ni weld y Llywodraeth newydd yn dod i mewn. Maen nhw'n cyfarfod bob dydd ac nid ydym ni'n cael ein gwahodd yn ddyddiol. Rwyf i o'r farn fod angen i ni gael golwg fwy eang, os caf ei roi felly, o ran lle y gall gweithredoedd Llywodraeth y DU effeithio ar Gymru ac ar ein cyfrifoldebau datganoledig, er y gall hynny fod mewn modd sy'n anuniongyrchol, yn hytrach nag yn uniongyrchol. Rwy'n gwneud y pwynt yn gyson ein bod ni'n ceisio ymgysylltu, bob amser, ar sail adeiladol a chyfrifol o ran unrhyw gynigion a gyflwynir.
O ran yr adolygiad rhynglywodraethol, fe fydd hi'n gwybod, wrth gwrs, nad ydym ni'n fodlon ar gyflymder y cynnydd yn y cyswllt hwnnw, ond yn fy nghyfarfod diweddaraf â Michael Gove a chyda'r Gweinidog yn Swyddfa'r Cabinet sy'n gyfrifol am gyrff cysylltiadau rhynglywodraethol, fe bwysais i arnyn nhw am yr anghenraid o symud ymlaen yn gyflym yn y cyswllt hwn fel ein bod ni mewn sefyllfa, erbyn diwedd eleni, i edrych ar gynigion pendant penodol. Ond mae hi'n gywir i ddweud bod ein sefyllfa bresennol yn anfoddhaol. Rydym ni wedi dweud yn eglur bod angen i Lywodraethau yn y DU gael eu trin o safbwynt cydraddoldeb a bod angen i'r sefydliadau hyn fod yn seiliedig ar egwyddor datganoliaeth. Rydym ni wedi cyflwyno cynigion penodol iawn o ran diwygio'r peirianwaith rhynglywodraethol, gan adeiladu ar y cynigion yn 'Brexit a Datganoli ' ynglŷn â Chyngor i Weinidogion ac yn y blaen, ac fe fyddaf i'n falch o gyflwyno adroddiad i'r Siambr pan fydd gennym ni gynnydd i'w adrodd amdano ynglŷn â hynny.
May I praise the Welsh Labour Government for bringing a series of open statements to today's Plenary agenda that demonstrate the real and present threat that a 'no deal' Brexit poses to Wales? The danger of 'no deal' is real, it is clear and it is evidenced. Minister, what is your view and the Welsh Government's view on news emanating from Whitehall that the Prime Minister, as part of the much-lauded but highly ambiguous current so-called negotiations between the UK Tory Government and the European Commission, is asking the EU to rule out a further extension to article 50 as part of a new Brexit deal? Minister, isn't this the latest example of a Prime Minister and a Tory Government out of control, a Government that is bereft of trust—potentially Ministers and potentially civil servants—the intention of Boris Johnson being to obviously negate the cross-party Benn Act that compels the Prime Minister to seek that extension to article 50? This matters. It matters to the people of Wales and it matters to my constituents in Islwyn, because their economic futures are being gambled by the reckless and desperate actions of a Tory UK Government that is actually out of touch and out of time.
The Yellowhammer report, written by your own Government in the UK—I was so alarmed to hear in this report to the Chamber of the National Assembly for Wales this afternoon that the Welsh Ministers have been locked out of these vital 'no deal' meetings. This does concern us. It concerns Wales and it definitively concerns my constituents. Theresa May didn't have much going for her, but she had at least the sense and respect to invite Welsh Ministers to the committee meetings of Cabinet to talk about preparedness about Wales. Finally, Minister, what representations can this Chamber, the Minister and the Welsh Government make to the UK Tory Government to urgently ensure that Welsh Ministers are properly briefed and invited to basic meetings where our input is obviously vital and critical for the people and the economy of Wales?
A gaf i ganmol Llywodraeth Lafur Cymru am gyflwyno cyfres o ddatganiadau agored i agenda y Cyfarfod Llawn heddiw sy'n dangos y bygythiad gwirioneddol a phresennol y gall Brexit heb gytundeb ei achosi i Gymru? Mae perygl Brexit heb gytundeb yn wirioneddol, yn amlwg a cheir tystiolaeth o hynny. Gweinidog, beth yw eich barn chi a barn Llywodraeth Cymru ar y newyddion sy'n dod o Whitehall bod Prif Weinidog y DU, yn rhan o'r negodiadau, fel y maen nhw'n cael eu galw, presennol sy'n cael eu canmol ond sy'n hynod amwys, rhwng Llywodraeth Dorïaidd y DU a'r Comisiwn Ewropeaidd, yn gofyn i'r UE ddiystyru estyniad pellach i Erthygl 50 yn rhan o gytundeb Brexit newydd? Gweinidog, onid yw hon yr enghraifft ddiweddaraf o Brif Weinidog a Llywodraeth Dorïaidd heb reolaeth, Llywodraeth sy'n amddifad o ymddiriedaeth—Gweinidogion o bosibl a gweision sifil o bosibl—wrth i fwriad Boris Johnson fod yn amlwg i negyddu'r Ddeddf Benn drawsbleidiol sy'n gorfodi'r Prif Weinidog i geisio'r estyniad hwnnw i Erthygl 50? Mae hyn yn bwysig. Mae'n bwysig i bobl Cymru ac mae'n bwysig i fy etholwyr i yn Islwyn, oherwydd bod eu dyfodol economaidd nhw'n cael ei roi yn y fantol gan weithredoedd byrbwyll a phenboeth Llywodraeth Dorïaidd y DU sydd mewn gwirionedd wedi colli gafael ar amser a lle.
Yn adroddiad Yellowhammer, a ysgrifennwyd gan eich Llywodraeth chi eich hun yn y DU—cefais i gymaint o fraw o glywed yn yr adroddiad hwn i Siambr Cynulliad Cenedlaethol Cymru y prynhawn yma fod Gweinidogion Cymru wedi eu cloi allan o'r cyfarfodydd hollbwysig Brexit heb gytundeb hyn. Mae hyn yn ymwneud â ni. Mae'n ymwneud â Chymru ac mae'n ymwneud â fy etholwyr i yn sicr. Nid oedd gan Theresa May ryw lawer o'i phlaid hi, ond o leiaf roedd ganddi ddigon o synnwyr a pharch i wahodd Gweinidogion Cymru i gyfarfodydd pwyllgor y Cabinet i drafod paratoi o ran Cymru. Yn olaf, Gweinidog, pa sylwadau all y Siambr hon, y Gweinidog a Llywodraeth Cymru eu cyflwyno i Lywodraeth Dorïaidd y DU i sicrhau ar frys y caiff Gweinidogion Cymru eu briffio yn briodol a'u gwahodd i gyfarfodydd sylfaenol lle mae ein cyfraniad ni'n amlwg yn hollbwysig ac yn dyngedfennol i bobl ac economi Cymru?
I thank the Member for her questions. In relation to the speculation in the press today about the possible developments in the context of discussions between the Prime Minister and the European Commission, I will just say that we have no visibility of what those are in substance. She will have, perhaps, seen the proceedings of the External Affairs and Additional Legislation Committee at the beginning of last week when a UK Government Minister made it clear that the UK Government's intention was not to share the non-papers, as they're called, which are the preliminary technical papers to any actual engagement and negotiation, with the Welsh Government. There's a question about the extent to which engagement around the negotiations can be effective without having that information shared, and I'm very mindful of how we need to consider our response in relation to that.
As to her specific point about speculation around the Prime Minister seeking to have an extension to article 50 ruled out as part of a deal, I think any attempt to circumvent parliamentary legislation will be very, very heavily scrutinised in the courts if it comes to it. Anything that appears to be an attempt to frustrate the will of Parliament in this respect will be very, very carefully looked at.
I noted, as she did, I think, the proceedings in Parliament last week in response to questions around this matter with the Prime Minister and the nature of his language, which I'm sure many of us in this Chamber would find utterly abhorrent. I heard Mark Reckless utter from a sedentary position a reference once again to 'the surrender Act' as these proceedings are under way, and I can't register enough my disgust at that language. It is that sort of language that leads to stoking fears and anger in the country. I think it's incumbent on all of us to avoid that sort of language if we're in positions of public leadership, and he would do well to remember that.
I think, just finally, on the point about proper briefing and scrutiny, it is the case that we are invited to meetings on a more than weekly basis. The point I want to be clear about is that the pace of preparation in the UK Government has apparently increased at a time when our involvement in the overall picture with them has decreased. That's what I am concerned about. But I think she will find both in the 'no deal' action plan and in the statements that my ministerial colleagues make this afternoon that our energies here are undimmed in the Welsh Government as to the extent to which we are focusing on making sure that Wales is as prepared as it can be.
Diolch i'r Aelod am ei chwestiynau. O ran y damcaniaethau yn y wasg heddiw ynglŷn â'r datblygiadau posibl yng nghyd-destun y trafodaethau rhwng y Prif Weinidog a'r Comisiwn Ewropeaidd, rwyf i am ddweud yn syml nad oes gennym unrhyw olwg ar beth yw'r rhain yn eu sylwedd. Efallai y bydd hi wedi gweld trafodion y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ar ddechrau'r wythnos diwethaf pan wnaeth Gweinidog yn Llywodraeth y DU yn eglur mai bwriad Llywodraeth y DU oedd peidio â rhannu'r dogfennau nad ydynt yn bapurau, fel y'u gelwir, sef y papurau technegol rhagarweiniol i unrhyw ymgysylltu a negodi gwirioneddol, â Llywodraeth Cymru. Mae yna gwestiwn ynghylch i ba raddau y gall ymgysylltu ynglŷn â'r trafodaethau fod yn effeithiol heb i'r wybodaeth honno gael ei rhannu, ac rwy'n ymwybodol iawn o'r modd y mae angen i ni ystyried ein hymateb ni ynglŷn â hynny.
O ran ei phwynt penodol am y damcaniaethau bod y Prif Weinidog yn ceisio diystyru estyniad i Erthygl 50 yn rhan o gytundeb, rwy'n credu y byddai unrhyw ymgais i osgoi deddfwriaeth seneddol yn destun craffu sylweddol iawn yn y llysoedd pe byddai'n dod i hynny. Bydd unrhyw beth sy'n ymddangos fel ymgais i rwystro ewyllys y Senedd yn y cyswllt hwn yn cael ei ystyried yn ofalus iawn.
Nodais i, fel y gwnaeth hithau, rwy'n credu, y trafodion yn y Senedd yr wythnos diwethaf mewn ymateb i gwestiynau ynglŷn â'r mater hwn gyda'r Prif Weinidog a'i ieithwedd ef, ac rwy'n siŵr y byddai llawer ohonom ni yn y Siambr hon o'r farn ei bod yn gwbl wrthun. Clywais Mark Reckless yn yngan ar ei eistedd gyfeiriad unwaith eto at 'y Ddeddf ildio' wrth i'r trafodion hyn fynd rhagddynt, ac ni allaf i ddechrau mynegi fy ffieidd-dod tuag at iaith o'r fath. Dyna'r fath o iaith sy'n arwain at godi ofnau a chynnwrf yn y wlad. Rwy'n credu ei bod yn ddyletswydd ar bob un ohonom ni i osgoi iaith o'r fath yna os ydym ni mewn swydd arweinyddiaeth gyhoeddus, a byddai'n dda iddo ef gofio hynny.
Rwyf i o'r farn, yn olaf, ynglŷn â'r pwynt am friffio a chraffu priodol, mai'r gwir yw ein bod yn cael ein gwahodd i gyfarfodydd yn fwy aml nag yn wythnosol. Y pwynt yr hoffwn i fod yn glir yn ei gylch yw bod cyflymder paratoi Llywodraeth y DU, yn ôl pob golwg, wedi cynyddu ar adeg pan fo'n hymwneud ni â nhw wedi lleihau yn y darlun cyffredinol. Dyna'r hyn sy'n peri gofid i mi. Ond rwy'n credu y bydd hi'n gweld yn y cynllun gweithredu Brexit heb gytundeb ac yn y datganiadau y bydd fy nghyd-Weinidogion yn eu gwneud y prynhawn yma, nad yw ein hymdrechion ni yn y fan hon wedi pylu yn Llywodraeth Cymru o ran y graddau yr ydym ni'n canolbwyntio ar sicrhau bod Cymru mor barod â phosibl.
Minister, thank you for your statement. First, I note from your statement that you claim the Prime Minister has broken the law. Could you please clarify that part of the statement, as it was my understanding that a new law was created? You mention in the statement about an Act on the statute books to prevent the UK leaving on 31 October without a deal. Could you explain what assessment you and the Welsh Government have made of the Act and any possibility of loopholes? You keep saying that the Prime Minister is prepared to break the law. What proof have you got of this?
Gweinidog, diolch i chi am eich datganiad. Yn gyntaf, rwy'n sylwi o'ch datganiad eich bod chi'n honni bod y Prif Weinidog wedi torri'r gyfraith. A wnewch chi egluro'r rhan honno o'r datganiad, gan mai fy nealltwriaeth i oedd bod cyfraith newydd wedi ei chreu? Rydych chi'n sôn yn y datganiad am Ddeddf ar y llyfrau statud i atal y DU rhag gadael ar 31 Hydref heb gytundeb. A wnewch chi egluro pa asesiad yr ydych chi a Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r Ddeddf ac unrhyw bosibilrwydd o fylchau? Rydych chi'n dweud o hyd bod y Prif Weinidog yn barod i dorri'r gyfraith. Pa brawf sydd gennych chi o hyn?
He said so.
Dywedodd hynny.
You have no proof of this. It's all assumption on your part and the media's part, as usual. The Minister mentions shortages of vital goods. Would the Welsh Government publish those assessments and the preparations that it has made?
Lastly, in this statement, you mention the risks of 'no deal'. But, would the Minister agree about the risks of no democracy, and the message that we send to the country and the world if we ignore the largest democratic mandate that we have seen, not only as a United Kingdom, but as the largest vote ever seen here in Wales? Diolch.
Nid oes gennych chi brawf o hyn. Nid yw'n ddim ond rhagdybiaeth ar eich rhan chi ac ar ran y cyfryngau, yn ôl yr arfer. Mae'r Gweinidog yn sôn am brinder nwyddau hanfodol. A wnaiff Llywodraeth Cymru gyhoeddi'r asesiadau hynny a'r paratoadau y mae wedi'u gwneud?
Yn olaf, yn y datganiad hwn, soniwch am beryglon ymadael heb gytundeb. Ond, a yw'r Gweinidog yn cytuno ynglŷn â pheryglon dim democratiaeth, a'r neges yr ydym yn ei hanfon i'r wlad a'r byd os anwybyddwn y mandad democrataidd mwyaf a welsom ni, nid yn unig fel Teyrnas Unedig, ond fel y bleidlais fwyaf a welwyd erioed yma yng Nghymru? Diolch.
There were five questions in that set of interventions. The first is about the actions of the Prime Minister. They were decided by the Supreme Court to be unlawful. The second point that she made is my assessment of the impact of the recent legislation around a 'no deal' Brexit. I'm afraid I won't share, in accordance with the Counsel General's convention, my advice to the Welsh Government in relation to that.
She asked me for the proof that I have that the Prime Minister intends to act unlawfully. Well, I have access to the same information that any other Member has, which is the Prime Minister's repeated assertion that we will leave the European Union on 31 October whether that is with a deal or no deal. The Act requires something other than that. So, continuing to assert that appears to put him at odds with the requirement of the legislation. She asked what arrangements we have made to inform people of our actions in relation to shortages. Well, obviously, we've published a 'no deal' action plan, and we're giving statements today.
Lastly, she asked me about the impact, or the risks, of not respecting—as I think she would put it—the referendum. Let me just say this in relation to that last point: we don't take lightly the fact that the 2016 referendum concluded what it did conclude. We spent an awful lot of time seeking to advocate for a version of Brexit that did the least possible damage to Wales, the Welsh economy and our communities. That failed in Parliament because of the Tory leadership contest. In effect, it brought that to an end. So, we have been clear that the solution to the situation that we are in is to seek a referendum. I regard that as a democratic event in itself.
Roedd pum cwestiwn yn y gyfres honno o ymyriadau. Mae'r cyntaf yn ymwneud â gweithredoedd Prif Weinidog y DU. Penderfynodd y Goruchaf Lys eu bod yn anghyfreithlon. Roedd yr ail sylw a wnaeth ynghylch fy asesiad o effaith y ddeddfwriaeth ddiweddar ynghylch Brexit heb gytundeb. Rwy'n ofni na fyddaf yn rhannu, yn unol â chonfensiwn y Cwnsler Cyffredinol, fy nghyngor i Lywodraeth Cymru mewn perthynas â hynny.
Gofynnodd imi am y dystiolaeth sydd gennyf fod Prif Weinidog y DU yn bwriadu gweithredu'n anghyfreithlon. Wel, mae'r un wybodaeth ar gael imi ag sydd ar gael i unrhyw aelod arall, sef haeriad mynych y Prif Weinidog y byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ar 31 Hydref, boed hynny gyda chytundeb neu heb gytundeb. Mae'r Ddeddf yn gofyn am rywbeth heblaw hynny. Felly, drwy barhau i haeru hynny ymddengys ei fod yn tynnu'n groes i ofynion y ddeddfwriaeth. Gofynnodd pa drefniadau ydym ni wedi'u gwneud i roi gwybod i bobl am ein camau gweithredu mewn perthynas â phrinder. Wel, yn amlwg, rydym ni wedi cyhoeddi cynllun gweithredu ar gyfer Brexit heb gytundeb, ac rydym ni'n gwneud datganiadau heddiw.
Yn olaf, gofynnodd imi am effaith, neu beryglon, peidio â pharchu— fel y credaf y byddai'n dweud—y refferendwm. Gadewch imi ddweud hyn mewn perthynas â'r sylw olaf hwnnw: nid ydym yn wfftio'r ffaith bod canlyniad refferendwm 2016 gyfryw ag ydoedd. Fe wnaethom ni dreulio amser maith yn ceisio eiriol dros fath o Brexit a wnai'r difrod lleiaf posib i Gymru, i economi Cymru ac i'n cymunedau. Methodd hynny yn y Senedd oherwydd yr ornest i arwain y Torïaid. I bob diben, daeth â hynny i ben. Felly, rydym ni wedi bod yn glir mai'r ateb i'r sefyllfa yr ydym ni ynddi yw ceisio refferendwm. Ystyriaf fod hynny'n ddigwyddiad democrataidd ynddo'i hun.
Thank you very much, Counsel General. Can I just say that I know it's a very emotive subject, but it is about listening? When Members have had the opportunity to put questions through, then they should listen to the answers. Certainly, those people whose names are down to speak in future debates should be very careful about their comments from a sedentary position.
Diolch yn fawr, Cwnsler Cyffredinol. A gaf i ddweud fy mod i'n gwybod fod hwn yn bwnc emosiynol iawn, ond ei fod yn ymwneud â gwrando? Pan fydd Aelodau wedi cael cyfle i holi cwestiynau, dylent wrando ar yr atebion. Yn sicr, dylai'r bobl hynny sydd â'u henwau wedi eu nodi i siarad mewn dadleuon yn y dyfodol fod yn ofalus iawn ynglŷn â gwneud sylwadau oddi ar eu heistedd.
Item 4 is a statement by the Minister for Economy and Transport on preparing the economy in Wales for a 'no deal' Brexit. I call on the Minister for Economy and Transport, Ken Skates.
Mae eitem 4 yn ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynglŷn â pharatoi'r economi yng Nghymru ar gyfer Brexit heb gytundeb. Galwaf ar Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Since the imminent risk of a catastrophic 'no deal' Brexit remains, the Welsh Government continues to prepare for all eventualities. As a responsible Government, we have stepped up to address both the real impacts of Brexit uncertainty already being felt and, of course, the challenges of a possible 'no deal' Brexit still to come.
We have already suffered the consequences of three years of uncertainty, which has translated into outcomes such as delayed investments and a steady reduction in inward investment—all an avoidable consequence of the tragic mishandling of Brexit.
Businesses that I speak to tell me about the crippling impact that uncertainty has on their operations. Rather than bringing clarity, a 'no deal' prolongs this uncertainty as we will have no basis from which to negotiate a new trade deal, and the EU are unlikely to be a willing negotiating partner as relationships with the UK Government reach a new low.
The decision to shut the Ford engine plant at Bridgend, with 1,700 job losses; the closure of Schaeffler in Llanelli, with more than 200 job losses; and the insolvency of the two construction companies—Dawnus, 700 jobs lost, and Jiscourt, 60 jobs lost—can all, at least in part, be attributed to the uncertainty generated by the Brexit negotiations, or lack of.
Our published 'no deal' action plan sets out a range of interventions and actions that support Wales's response, addressing impacts already being felt and those that we anticipate will be realised in the event of a 'no deal' Brexit. These measures encompass our contribution to actions needed to keep transport moving through our ports as well as the essential support and advice we are providing to businesses across Wales.
Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Gan fod perygl uniongyrchol o hyd o Brexit trychinebus heb gytundeb, mae Llywodraeth Cymru yn parhau i baratoi ar gyfer pob posibilrwydd. Gan ein bod yn Llywodraeth gyfrifol, rydym ni wedi torchi llewys i fynd i'r afael ag effeithiau gwirioneddol ansicrwydd Brexit sydd eisoes yn cael eu teimlo ac, wrth gwrs, heriau'r posibilrwydd o Brexit heb gytundeb sy'n dal ar y gorwel.
Rydym ni eisoes wedi dioddef canlyniadau tair blynedd o ansicrwydd, sydd wedi esgor ar sefyllfaoedd megis oedi wrth fuddsoddi a lleihad cyson mewn mewnfuddsoddi—pob un yn ganlyniad i'r modd trychinebus yr ymdriniwyd â Brexit, y gellid â bod wedi eu hosgoi nhw i gyd.
Mae busnesau yr wyf yn siarad â nhw yn dweud wrthyf am yr effaith andwyol y mae ansicrwydd yn ei chael ar eu gweithrediadau. Yn hytrach na sicrhau eglurder, mae ymadael heb gytundeb yn ymestyn yr ansicrwydd hwn gan na fydd gennym ni unrhyw sail i negodi cytundeb masnach newydd, ac mae'n annhebygol y bydd yr UE yn bartner negodi parod wrth i'r berthynas â Llywodraeth y DU ddirywio'n fwy nag erioed.
Y penderfyniad i gau ffatri beiriannau Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, gyda 1,700 o golledion swyddi; cau Schaeffler yn Llanelli, gyda mwy na 200 o golledion swyddi; ac mae methdaliad y ddau gwmni adeiladu—Dawnus, 700 o swyddi wedi'u colli, a Jiscourt, 60 o swyddi wedi'u colli—i gyd, o leiaf yn rhannol, yn cael eu priodoli i'r ansicrwydd a grëwyd gan drafodaethau Brexit, neu ddiffyg hynny.
Mae'r cynllun gweithredu a gyhoeddwyd gennym ni ar gyfer Brexit heb gytundeb yn nodi ystod o ymyriadau a chamau gweithredu sy'n ategu ymateb Cymru, gan fynd i'r afael â'r effeithiau sy'n cael eu teimlo eisoes a'r rhai y rhagwelwn ni a ddaw i'n rhan pe bai Brexit heb gytundeb. Mae'r mesurau hyn yn cwmpasu ein cyfraniad at y camau gweithredu sydd eu hangen i sicrhau bod trafnidiaeth yn parhau i symud drwy ein porthladdoedd yn ogystal â'r cymorth a'r cyngor hanfodol yr ydym yn eu darparu i fusnesau ledled Cymru.
Almost immediately a 'no deal' Brexit could cause severe disruption to the transport network and connected services within Wales. We are already seeing this impact as we have to make decisions on the assumption that we will crash out of the EU without a deal at the end of October. Whilst emergency works cannot be discounted if necessary, there will be no planned daytime lane-closure roadworks on the westbound A55 between 31 October and the end of the year. This will ensure that any disruption as a result of customs checks at Holyhead will not be compounded by any works on the A55. However, it will have an impact on our programme of roadworks, which could easily have been avoided without a devastating cliff-edge Brexit.
We cannot address all the causes of this disruption, with border arrangements and customs processes the responsibility of the UK Government. However, we are working closely with ports in Wales, the ferry operators and local partners to manage any knock-on traffic disruption safely. We are aiming to minimise the impact of disruption at the port on local traffic around Holyhead and ensure that local people can continue to travel. For Pembroke Dock and Fishguard, our analysis suggests that delayed vehicles could be managed within the port. We are also keeping this under constant review in case extra contingency measures are required.
It is vital to ensure the flow of traffic at the border is as smooth as possible, and that hauliers have the right documentation upon arrival at ports to allow them to travel. We've been working with ferry operators to ensure that their customers are aware of the documentation they will need and we are encouraging all hauliers arriving at Welsh ferry ports to have the right documentation ready, and not risk being turned away.
I have outlined our ambitious plans for the transport network many times in this Chamber and I do not want to see them derailed by a 'no deal' by default. However, despite the challenges a 'no deal' Brexit would pose, it will remain crucial to invest in our transport infrastructure and press our vision for an integrated public transport network providing vital stimulus to the Welsh economy at a time of economic turmoil.
Turning to the economy and business preparedness, Brexit effects have been felt for some time now, and will continue to impact business confidence after the point of departure. This is not just a day 1 issue. But in terms of day 1 preparedness, I am assured that our front-line services for businesses and individuals are ready to respond, with, for example, Business Wales and the Development Bank of Wales both now positioned to mobilise human and financial resource flexibly and at pace.
Leading up to exit day, we continue to highlight 'low-cost, no-regret' actions for business. We are cascading information through business networks and have also written directly to over 18,500 businesses. I take this opportunity to urge all businesses to register to receive regular communications through Business Wales, to utilise our Brexit portal and diagnostic tool, and to engage with their trade bodies and representative organisations.
I recognise how vital it is that we orchestrate a co-ordinated, sustainable approach where businesses and their employees face downsizing and or redundancy events. Drawing on lessons learned from past and present interventions, going forward our response will be led on a regional basis, aligning with the regional economic development model set out in the economic action plan.
This Government is clear that continuing to support, and indeed strengthen, our employability and skills interventions will be critical in our response to Brexit. We want to ensure that Wales has the skilled workforce to meet our economic ambition as set out in the economic action plan and 'A brighter future for Wales'. Our approach builds on the proven and respected mechanisms to support businesses, individuals and communities. We will be responsive and supportive to the needs of people who lose their jobs and employers, indeed, who have opportunities, so the people and skills are matched up as quickly as possible, and provide support, of course, to employers who need to develop their workforce.
Working Wales is our new single entry point and will ensure that individuals are directed to the right place at the right time. In addition, I have established regional response teams, working with regional skills partnerships and partners such as local health boards, the Department for Work and Pensions and local government, to take a cross-government, collaborative approach to ensure access to a regional response at community level.
The support we are giving to business continues to be well received and I am grateful to all those business leaders and their representative organisations who continue to inform and bring constructive challenge to our approach. A suite of actions using European transition funding have been approved to support business resilience, £9.2 million has been made available across six projects providing support and advice around trade and exports, enabling capacity building and communications activities, as well as offering financial support via the business resilience grants to eligible businesses.
Furthermore, as I engage with businesses across Wales, it gives me great assurance that more and more SMEs are discovering how working with the Development Bank of Wales can help them realise their ambitions and overcome their challenges. The Development Bank of Wales now has over £0.5 billion across various funds accessible to small and medium-sized businesses and is now positioned to play a key role in our Brexit response.
The overall resource available to us in Wales to address Brexit challenges is dependent on funding released by the UK Government. I am impatient for progress on the now long-overdue quadrilateral with the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy, Andrea Leadsom. It is imperative that the UK Government takes into full account the views of the devolved administrations and can only do this through structured engagement. I am therefore disappointed that the meeting that was scheduled for next Monday, so long in the planning, has now been postponed. When we do meet, I will be pressing for clarity and funding support in the event of a significant economic shock, and to object in the strongest terms against the UK Government’s proposals for a proposed shared prosperity fund.
My commitment is to do all within my powers to nurture inclusive growth for Wales, creating an environment where businesses thrive and where communities across Wales benefit.
Bron yn syth gallai Brexit heb gytundeb achosi anherefn difrifol i'r rhwydwaith trafnidiaeth a gwasanaethau cysylltiedig yng Nghymru. Rydym ni eisoes yn gweld yr effaith hon gan fod rhaid i ni wneud penderfyniadau ar sail y dybiaeth y byddwn yn gadael yr UE heb gytundeb ddiwedd mis Hydref. Er nad oes modd diystyru gwaith brys os oes ei angen, ni fydd unrhyw waith yn cael ei gynllunio i gau lonydd yn ystod y dydd ar yr A55 tua'r gorllewin rhwng 31 Hydref a diwedd y flwyddyn. Bydd hyn yn sicrhau na fydd unrhyw darfu o ganlyniad i wiriadau'r tollau yng Nghaergybi yn cael ei gymhlethu gan unrhyw waith ar yr A55. Fodd bynnag, bydd hyn yn effeithio ar ein rhaglen waith ffordd, rhywbeth y gellid yn hawdd fod wedi'i osgoi heb Brexit dinistriol a fyddai'n ein taflu dros y dibyn.
Ni allwn ni fynd i'r afael â holl achosion yr amhariad hwn, gyda threfniadau ffin a phrosesau tollau yn gyfrifoldeb Llywodraeth y DU. Fodd bynnag, rydym ni'n gweithio'n agos gyda phorthladdoedd yng Nghymru, y cwmnïau fferi a phartneriaid lleol i reoli unrhyw darfu ar y traffig o ganlyniad yn ddiogel. Ein nod yw lleihau effaith annhrefn yn y porthladd ar draffig lleol o gwmpas Caergybi a sicrhau bod pobl leol yn gallu parhau i deithio. O ran Doc Penfro ac Abergwaun, mae ein dadansoddiad yn awgrymu y gellid rheoli achosion o oedi wrth reoli cerbydau yn y porthladd. Rydym ni hefyd yn cadw golwg ar hyn yn gyson rhag ofn y bydd angen mesurau wrth gefn ychwanegol.
Mae'n hanfodol sicrhau bod llif y traffig ar y ffin mor llyfn â phosib, a bod gan gludwyr y dogfennau cywir ar ôl cyrraedd porthladdoedd i'w galluogi i deithio. Rydym ni wedi bod yn gweithio gyda chwmnïau fferi i sicrhau bod eu cwsmeriaid yn ymwybodol o'r ddogfennaeth y bydd ei hangen arnynt ac rydym yn annog pob cludwr sy'n cyrraedd porthladdoedd fferi Cymru i gael y ddogfennaeth gywir yn barod, ac osgoi'r perygl o gael eu troi ymaith.
Rwyf wedi amlinellu ein cynlluniau uchelgeisiol ar gyfer y rhwydwaith trafnidiaeth lawer gwaith yn y Siambr hon, ac nid wyf eisiau eu gweld yn cael eu difetha gan sefyllfa ddiofyn o Brexit heb gytundeb. Fodd bynnag, er gwaethaf yr heriau y byddai Brexit heb gytundeb yn eu creu, bydd yn parhau i fod yn hanfodol i fuddsoddi yn ein seilwaith trafnidiaeth a phwyso i gyflawni ein gweledigaeth ar gyfer rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus integredig sy'n rhoi hwb hanfodol i economi Cymru ar adeg o ansefydlogrwydd economaidd.
Gan droi at yr economi a pharodrwydd busnes, mae effeithiau Brexit wedi cael eu teimlo ers peth amser bellach, a byddant yn parhau i effeithio ar hyder busnesau ar ôl ymadael. Nid mater o'r diwrnod cyntaf ar ôl ein hymadawiad yn unig yw hwn. Ond o ran parodrwydd ar gyfer y diwrnod cyntaf hwnnw, fe'm sicrheir bod ein gwasanaethau rheng flaen i fusnesau ac unigolion yn barod i ymateb, gydag, er enghraifft, Busnes Cymru a Banc Datblygu Cymru bellach mewn sefyllfa i ryddhau adnoddau dynol ac ariannol yn hyblyg ac yn gyflym.
Yn arwain at y diwrnod ymadael, rydym yn parhau i dynnu sylw at gamau gweithredu 'cost isel, dim difaru' ar gyfer busnesau. Rydym yn cylchredeg gwybodaeth drwy rwydweithiau busnes ac rydym ni hefyd wedi ysgrifennu'n uniongyrchol at dros 18,500 o fusnesau. Achubaf ar y cyfle hwn i annog pob busnes i gofrestru i gael gohebiaeth reolaidd drwy Busnes Cymru, i ddefnyddio ein porth Brexit a'n hofferyn diagnostig, ac i drafod â'u cyrff masnach a'u sefydliadau cynrychioliadol.
Rwy'n cydnabod mor hanfodol yw hi ein bod yn trefnu dull cydgysylltiedig a chynaliadwy o weithredu pan fydd busnesau a'u gweithwyr yn wynebu cwtogi a, neu dorri swyddi. Gan ddefnyddio'r gwersi a ddysgwyd o ymyriadau'r gorffennol a'r presennol, yn y dyfodol bydd ein hymateb yn seiliedig ar ddull rhanbarthol o weithredu, gan gyd-fynd â'r model datblygu economaidd rhanbarthol a nodir yn y cynllun gweithredu economaidd.
Mae'r Llywodraeth hon yn glir y bydd parhau i gefnogi ac, yn wir, cryfhau sut y byddwn yn mynd i'r afael â sefyllfaoedd swyddi a sgiliau yn hollbwysig yn ein hymateb i Brexit. Rydym ni eisiau sicrhau bod gan Gymru'r gweithlu medrus i gyflawni ein huchelgais economaidd fel y'i nodir yn y cynllun gweithredu economaidd a 'Dyfodol mwy disglair i Gymru'. Mae ein dull yn adeiladu ar y systemau cefnogi busnesau, unigolion a chymunedau sydd wedi eu profi ac y mae parch iddynt. Byddwn yn ymatebol ac yn gefnogol i anghenion pobl sy'n colli eu swyddi a chyflogwyr, yn wir, sydd â chyfleoedd, fel y caiff y bobl a'r sgiliau eu paru mor gyflym â phosib, ac yn rhoi cymorth, wrth gwrs, i gyflogwyr y mae angen iddyn nhw ddatblygu eu gweithlu.
Cymru'n Gweithio yw ein hadnodd newydd i droi ato a byddwn yn sicrhau y caiff unigolion eu cyfeirio i'r lle cywir ar yr adeg gywir. Yn ogystal â hynny, rwyf wedi sefydlu timau ymateb rhanbarthol, fydd yn gweithio gyda phartneriaethau sgiliau rhanbarthol a phartneriaid megis byrddau iechyd lleol, yr Adran Gwaith a Phensiynau a Llywodraeth Leol, i weithredu mewn ffordd draws-lywodraethol, gydweithredol er mwyn sicrhau bod modd cael ymateb rhanbarthol ar lefel gymunedol.
Mae derbyniad brwd o hyd i'r cymorth yr ydym yn ei roi i fusnes ac rwy'n ddiolchgar i'r holl arweinwyr busnes a'r sefydliadau sy'n eu cynrychioli sy'n parhau i lywio ein ffordd o weithio gan herio'n gadarnhaol. Mae cyfres o gamau gweithredu sy'n defnyddio cyllid pontio Ewropeaidd wedi'u cymeradwyo i helpu busnesau i feithrin cydnerthedd, mae £9.2 miliwn ar gael ar draws chwe phrosiect sy'n darparu cymorth a chyngor ynghylch masnach ac allforion, gan alluogi cynyddu capasiti a gweithgareddau cyfathrebu, yn ogystal â chynnig cymorth ariannol drwy grantiau cydnerthedd busnes i fusnesau cymwys.
At hynny, wrth imi drafod â busnesau ledled Cymru, mae'n rhoi sicrwydd mawr imi fod mwy a mwy o fusnesau bach a chanolig yn darganfod sut y gall gweithio gyda Banc Datblygu Cymru eu helpu i wireddu eu huchelgeisiau a goresgyn eu heriau. Erbyn hyn mae gan Banc Datblygu Cymru dros £0.5 biliwn mewn amrywiol gronfeydd sy'n hygyrch i fusnesau bach a chanolig ac mae bellach mewn sefyllfa i chwarae rhan allweddol yn ein hymateb i Brexit.
Mae'r adnoddau cyffredinol sydd ar gael i ni yng Nghymru i fynd i'r afael â heriau Brexit yn dibynnu ar gyllid a ryddheir gan Lywodraeth y DU. Rwy'n dyheu am gynnydd yn y cyfarfod pedairochrog y bu disgwyl mawr amdano bellach gyda'r Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, Andrea Leadsom. Mae'n hanfodol bod Llywodraeth y DU yn ystyried barn y gweinyddiaethau datganoledig yn llawn ac mai dim ond drwy ymgysylltu strwythuredig y gall wneud hyn. Rwy'n siomedig, felly, fod y cyfarfod a drefnwyd ar gyfer dydd Llun nesaf, y bu cynllunio maith ar ei gyfer, bellach wedi'i ohirio. Pan fyddwn yn cyfarfod, byddaf yn pwyso am eglurder a chymorth ariannol os bydd ysgytwad economaidd sylweddol, ac yn gwrthwynebu'n gryf iawn gynigion Llywodraeth y DU ar gyfer cronfa ffyniant gyffredin arfaethedig.
Fy ymrwymiad i yw gwneud popeth o fewn fy mhwerau i feithrin twf cynhwysol i Gymru, gan greu amgylchiadau lle mae busnesau'n ffynnu a lle mae cymunedau ledled Cymru yn elwa.
I'd like to thank the Minister for his statement this afternoon. We have heard a lot of negativity about the potential impact of Brexit on the Welsh economy, but I hope the Minister will agree with me that it's now time we did deliver on the result of the Brexit referendum, to give businesses the certainty that they want and that the Minister wants to see. I do think that the British public are rightly frustrated that we as politicians have not yet delivered Brexit three years on.
I do agree with one of the Minister's opening lines where the Minister stated that we have already suffered the consequences of three years of uncertainty. I would ask whether the Minister agrees with me that, after three long years, the most damaging impact on the Welsh economy would be drifting through more Brexit uncertainty. I want to see us leave on 31 October and I want to see us leave with a deal in place. That's what I want to see, so we can then move forward with a new positive economic relationship with our friends and colleagues in Europe, and also strike new deals around the globe.
I am concerned that we have so much talk about the negative consequences on our Welsh economy. If we talk the Welsh economy down, it will go down. We've got to look for the opportunities that Brexit will also bring. I'm somebody who voted remain. I wanted us to remain in the European Union, but we've got to respect the result of the referendum. I became a Brexiteer on the day of the referendum, because on that day we had to respect the result of the British people.
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma. Rydym ni wedi clywed llawer o sylwadau negyddol ynglŷn ag effaith bosib Brexit ar economi Cymru, ond rwy'n gobeithio y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi ei bod hi bellach yn bryd i ni gyflawni ar sail canlyniad refferendwm Brexit, er mwyn rhoi'r sicrwydd sydd ei eisiau ar fusnesau ac y mae'r Gweinidog eisiau ei weld. Rwyf yn credu ei bod yn briodol i'r cyhoedd ym Mhrydain deimlo'n rhwystredig nad ydym ni wleidyddion wedi llwyddo i gyflawni Brexit eto wedi tair blynedd.
Rwyf yn cytuno ag un o linellau agoriadol y Gweinidog lle dywedodd y Gweinidog ein bod eisoes wedi dioddef canlyniadau tair blynedd o ansicrwydd. Byddwn yn gofyn a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi, ar ôl tair blynedd hir, mai'r effaith fwyaf niweidiol ar economi Cymru fyddai wynebu mwy o ansicrwydd Brexit. Rwyf eisiau ein gweld yn gadael ar 31 Hydref ac rwyf eisiau ein gweld yn gadael gyda chytundeb. Dyna'r hyn yr wyf i eisiau ei weld, fel y gallwn ni wedyn symud ymlaen gyda pherthynas economaidd gadarnhaol newydd gyda'n cyfeillion a'n cydweithwyr yn Ewrop, a hefyd llunio cytundebau newydd ledled y byd.
Rwyf yn poeni bod cymaint o sôn am y canlyniadau negyddol i'n heconomi yng Nghymru. Os byddwn yn bychanu economi Cymru, dyna fydd ei hanes. Mae'n rhaid i ni chwilio am y cyfleoedd a ddaw yn sgil Brexit hefyd. Rwy'n un a bleidleisiodd i aros. Roeddwn i eisiau i ni aros yn yr Undeb Ewropeaidd, ond mae'n rhaid i ni barchu canlyniad y refferendwm. Deuthum yn Brecsitiwr ar ddiwrnod y refferendwm, oherwydd ar y diwrnod hwnnw bu'n rhaid i ni barchu canlyniad pobl Prydain.
Are you in danger of being deselected?
A ydych chi mewn peryg o golli eich enwebiad?
No.
So, let's be positive about some of the opportunities that we have before us. The 2019 spending round will see Wales benefit from a £600 million boost from the UK Government. Despite the Brexit uncertainty, we're also seeing that the exports of goods have risen by 4.2 per cent. The Minister did list a whole number of recent and sad decisions of businesses closing and job losses, but these are not, as the Minister has indicated, a result of Brexit, according to those statements provided by the businesses. We also see that Snowdonia Aerospace Centre have received almost £500,000 funding from the UK Government to create a centre for space research and development. And despite Brexit, we've also seen other companies choosing to invest in Wales, such as Ineos in Bridgend. And despite Brexit, we've also seen the number of people employed in Wales rise by 10,000, and the number of people employed in the information and communications industry rise from 34,000 to 58,000. So, I would plead to the Government, in all its statements on Brexit, that we do see more balanced statements that are brought forward. [Interruption.] The Confederation of British Industry—I'll come on to the CBI, Deputy Minister, don't worry.
Also, Minister, you did talk about, in your statement this afternoon, the fact that you've written to 18,000 businesses, and you're urging them as well, as I would do, to receive communications through the Business Wales website, to utilise the Brexit portal. And I wonder if you do have any statistics or data on how many businesses have actually accessed the business portal. Now, the Deputy Minister, shouting from the back, was keen that I talk about the CBI. Well, Deputy Presiding Officer, the CBI has recently made an assessment of Labour's post-Brexit renationalisation plans. [Interruption.] I thought you wouldn't like that bit. So, they said, and I quote:
'Loose talk of renationalisation will be toxic to investors already reeling from existing uncertainty…Without private sector investment and innovation, efforts to tackle climate change or upgrade infrastructure will falter, with serious knock-on effects.'
I know the Deputy Minister, shouting at the back, doesn't want me to talk about this bit, but I would be interested to hear the Minister's reaction to this assessment of the CBI, and hear whether or not the Welsh Government endorses Jeremy Corbyn's approach to managing the UK economy, and whether or not you will look to replicate that approach, as I've outlined, here in Wales. I was pleased with some of the comments that the Minister made about transport infrastructure, which will, I think, be centre stage in ensuring that Wales remains open for business post Brexit—
Nac ydw.
Felly, gadewch i ni fod yn gadarnhaol ynghylch rhai o'r cyfleoedd sydd gennym ni o'n blaenau. Bydd cylch gwario 2019 yn gweld Cymru'n elwa ar hwb o £600 miliwn gan Lywodraeth y DU. Er gwaethaf ansicrwydd Brexit, rydym hefyd yn gweld bod allforion nwyddau wedi codi 4.2 y cant. Rhestrodd y Gweinidog nifer o benderfyniadau diweddar a thrist gan fusnesau'n gorfod cau a swyddi'n cael eu colli, ond nid yw'r rhain, fel y dywedodd y Gweinidog, o ganlyniad i Brexit, yn ôl y datganiadau hynny a ddarparwyd gan y busnesau. Gwelwn hefyd fod Canolfan Awyrofod Eryri wedi cael bron i £500,000 o arian gan Lywodraeth y DU i greu canolfan ar gyfer ymchwil a datblygu gofodol. Er gwaethaf Brexit, rydym ni hefyd wedi gweld cwmnïau eraill yn dewis buddsoddi yng Nghymru, fel Ineos ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Ac er gwaethaf Brexit, rydym ni hefyd wedi gweld nifer y bobl sy'n cael eu cyflogi yng Nghymru yn cynyddu 10,000, a nifer y bobl sy'n cael eu cyflogi yn y diwydiant gwybodaeth a chyfathrebu yn cynyddu o 34,000 i 58,000. Felly, byddwn yn pledio wrth y Llywodraeth, yn ei holl ddatganiadau ar Brexit, ein bod yn gweld datganiadau mwy cytbwys yn cael eu cyflwyno. [Torri ar draws.] Cydffederasiwn Diwydiant Prydain—dof at y Cydffederasiwn, Dirprwy Weinidog, peidiwch â phoeni.
Hefyd, Gweinidog, fe wnaethoch chi sôn, yn eich datganiad y prynhawn yma, am y ffaith eich bod wedi ysgrifennu at 18,000 o fusnesau, a'ch bod yn eu hannog hwythau hefyd, fel y byddwn i, i gael gohebiaeth drwy wefan Busnes Cymru, i ddefnyddio Porth Brexit. Ac rwy'n tybio a oes gennych chi unrhyw ystadegau neu ddata ynglŷn â faint o fusnesau sydd wedi defnyddio'r porth busnes mewn gwirionedd. Nawr, roedd y Dirprwy Weinidog, a oedd yn gweiddi o'r cefn, yn awyddus imi siarad am Gydffederasiwn Diwydiant Prydain. Wel, Dirprwy Lywydd, mae'r Cydffederasiwn wedi gwneud asesiad yn ddiweddar o gynlluniau ailwladoli Llafur ar ôl Brexit. [Torri ar draws.] Doeddwn i ddim yn meddwl y byddech yn hoffi'r darn hwnnw. Felly, fe wnaethon nhw ddweud, ac rwy'n dyfynnu:
Bydd gwamalu am ailwladoli yn andwyol i fuddsoddwyr sydd eisoes yn simsanu oherwydd ansicrwydd presennol... Heb fuddsoddiad ac arloesedd gan y sector preifat, bydd ymdrechion i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd neu uwchraddio seilwaith yn pallu, gan arwain at effeithiau canlyniadol difrifol.
Rwy'n gwybod nad yw'r Dirprwy Weinidog, sy'n gweiddi yn y cefn, eisiau imi siarad am y darn hwn, ond byddai'n dda gennyf glywed ymateb y Gweinidog i'r asesiad hwn gan y Cydffederasiwn, a chlywed a yw Llywodraeth Cymru yn cymeradwyo dull Jeremy Corbyn o reoli economi'r DU, ac a fyddwch yn ceisio efelychu'r dull hwnnw, fel yr wyf wedi'i amlinellu, yma yng Nghymru. Roeddwn yn falch o rai o'r sylwadau a wnaeth y Gweinidog am y seilwaith trafnidiaeth, a fydd, mi gredaf, yn ganolbwynt i sicrhau bod Cymru'n parhau ar agor ar gyfer busnes ar ôl Brexit—
Are you winding up, please?
Ydych chi'n dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
I will do, Deputy Presiding Officer. And I wonder if the Minister would welcome the announcement yesterday by the Chancellor, in terms of paving the way for more money for infrastructure revolution, to build more roads, to revive our bus services as well, and how will the Welsh Government prioritise these budget consequences to support economic growth across Wales?
And my last question, Deputy Presiding Officer, would be: does the Minister welcome the Chancellor's announcement that he will guarantee £4.3 billion of funding for EU programmes in the event of no deal, and a total of £16.6 billion up to 2020? And how will the Welsh Government look to amend its approach following this guarantee of funding support to Welsh business from the UK Government?
Fe wnaf i, Dirprwy Lywydd. A tybed a yw'r Gweinidog yn croesawu'r cyhoeddiad ddoe gan y Canghellor, o ran braenaru'r tir ar gyfer mwy o arian ar gyfer chwyldro mewn seilwaith, i adeiladu mwy o ffyrdd, i adfywio ein gwasanaethau bws hefyd, a sut y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi blaenoriaeth i oblygiadau hyn ar y gyllideb i gefnogi twf economaidd ledled Cymru?
A'm cwestiwn olaf, Dirprwy Lywydd, fyddai: a yw'r Gweinidog yn croesawu cyhoeddiad y Canghellor y bydd yn gwarantu £4.3 biliwn o gyllid ar gyfer rhaglenni'r Undeb Ewropeaidd os na fydd cytundeb, a chyfanswm o £16.6 biliwn hyd at 2020? A sut fydd Llywodraeth Cymru yn ystyried diwygio ei dull gweithredu yn dilyn y sicrwydd hwn o gymorth ariannol i fusnesau Cymru gan Lywodraeth y DU?
Can I thank Russell George for his contribution and his questions? I think, first of all, let's just reflect on the fact that the only certainty that would be generated through crashing out of the EU is the certainty of economic catastrophe, with widespread job losses, the value of the economy shrinking rapidly, and deep uncertainty, not just for months, but for many years to come. The best solution is the solution that has been articulated through 'A brighter future for Wales'. And in terms of those exciting new trade deals that we've been promised by chief Brexiteers, well, there's been a huge amount of speculation this week over what might happen if the World Trade Organization rules against the EU, and businesses within the EU, and how President Trump may respond. And the speculation is that if the decision is taken against us in Europe, then President Trump will seek to impose massive tariffs on goods and services from the UK. Can we really trust somebody, who is willing and wanting to do that, to establish the best possible trade deal for the United Kingdom? I believe not. And therefore, our best interests remain in staying in the EU.
In terms of where the Welsh economy is right now, and Russell George did reflect on the fact that we have record employment, record low inactivity, that we've got a record number of businesses now established in Wales, that we have a record number of headquarters of businesses in Wales—well, we should not sacrifice this achievement in order to, as they put it, 'Get Brexit done'. There is a huge amount to be lost if negotiations go wrong, if we crash out of the EU, or indeed if the wrong deal were to be implemented. And that is why I am firmly of the belief that the solution contained within 'A brighter future for Wales' is the only solution that should now be considered for the United Kingdom.
In terms of job losses, well, if we look at some of the decisions that have been taken recently, Brexit has been a constant part of the problem in terms of the operating environment that businesses find themselves in—deep uncertainty, a lack of clarity as to what the future may hold. And Members will not be surprised that a number of businesses in Wales, and just across the border of Wales, have said that, if a 'no deal' Brexit occurs, then they will be seeking to move their operations out of the United Kingdom. A lot has been said about Vauxhall—and I know that it's not in Wales, but Members will be interested to know that Vauxhall in Ellesmere Port employs around about 400 people—400 people—who live within Wales. And Vauxhall, which of course is now part of the PSA Group, is regularly referenced as a place where a new model decision for the Ellesmere Port plant will be directly linked to the outcome of Brexit negotiations. Here in south Wales we have the food business OP Chocolate, who have gone on record as saying that they are fearful of a 'no deal' Brexit, because, in a worse-case scenario, they could lose up to £5 million of business due to tariffs. Not far away, in Blaenau Gwent, Continental Teves UK Ltd have expressed their concern over potential flight or closure. Again, issues that relate directly to Brexit, the uncertainty of negotiations that we believe are not yet taking place fully, and the ongoing potential crashing out of the EU.
In terms of managing the UK economy, and the approach that has been outlined by Jeremy Corbyn and John McDonnell, I think there are some exceptionally interesting proposals that have been introduced, which I would fully support. We know from France that productivity improvements have been directly linked to reducing the length of the working week, because people are able to give more, and contribute more, in the time that they are in work. In terms of the approach to inclusive growth, I would warmly welcome it, because, as we have managed the Welsh economy in recent years—and it's performed exceptionally well—we have seen that the economic contract is driving inclusive growth, and that the calls to action are driving responsible, sustainable business growth—both of these initiatives designed to deliver for the greater good.
We don't know what outcome there may be for Wales in the announcement made by the Chancellor just this week—indeed, whether we will get a penny of the rehashed announcement that was made at the party conference. But I do note that only £250 million of that £25 billion announcement is attributed to bus services across the UK. And right across the length and breadth of the country, bus services are in a very fragile position, and, based on my assessment, require far more than £250 million in order to get through the uncertainties of Brexit and the problems associated with deregulation.
What I would say, regarding business support—in response to Russell George's question about business engagement—is that, to date, we estimate that almost 40,000 businesses have accessed the Busines Wales Brexit portal, and around 1,000 businesses have undergone the full self-assessment process.
A gaf i ddiolch i Russell George am ei gyfraniad a'i gwestiynau? Rwy'n credu, yn gyntaf oll, gadewch i ni fyfyrio ar y ffaith mai'r unig sicrwydd a ddeuai yn sgil ymadael yn ddisymwth â'r UE yw'r sicrwydd o drychineb economaidd, gyda cholli swyddi ar raddfa eang, gwerth yr economi'n crebachu'n gyflym, ac ansicrwydd dwfn, nid am fisoedd yn unig, ond am flynyddoedd lawer. Yr ateb gorau yw'r ateb sydd wedi'i fynegi drwy gyfrwng 'Dyfodol Disglair i Gymru'. Ac o ran y cytundebau masnach newydd cyffrous hynny a addawyd i ni gan y prif Brecsitwyr, wel, bu cryn ddyfalu yr wythnos hon ynghylch yr hyn a allai ddigwydd pe bai Sefydliad Masnach y Byd yn dyfarnu yn erbyn yr UE, a busnesau o fewn yr UE, a sut fyddai'r Arlywydd Trump yn ymateb. A'r dyfalu yw, os penderfynir yn ein herbyn yn Ewrop, yna bydd yr Arlywydd Trump yn ceisio gosod tariffau enfawr ar nwyddau a gwasanaethau o'r DU. A allwn ni mewn difrif ymddiried yn rhywun, sy'n fodlon ac sydd eisiau gwneud hynny, i sefydlu'r cytundeb masnach gorau posib i'r Deyrnas Unedig? Nid wyf yn credu hynny. Ac felly, yr hyn sydd fwyaf llesol inni o hyd yw aros yn yr UE.
O ran lle mae economi Cymru arni ar hyn o bryd, ac fe wnaeth Russell George ddal sylw ar y ffaith bod gennym ni fwy nag erioed o'r blaen mewn gwaith, llai o anweithgarwch nag erioed, bod gennym ni'r nifer mwyaf erioed o fusnesau wedi'u sefydlu yng Nghymru erbyn hyn, bod gennym ni'r nifer mwyaf erioed o bencadlysoedd busnesau yng Nghymru—wel, ni ddylem ni aberthu'r cyflawniad hwn er mwyn, fel y maen nhw'n ei ddweud, 'cyflawni Brexit'. Mae llawer iawn i'w golli os aiff y trafodaethau o chwith, os byddwn yn ymadael yn ddisymwth â'r UE, neu'n wir pe câi'r cytundeb anghywir ei weithredu. A dyna pam fy mod i'n gadarn o'r farn mai'r ateb a geir yn 'Dyfodol Disglair i Gymru' yw'r unig ateb a ddylai gael ei ystyried nawr ar gyfer y Deyrnas Unedig.
O ran colli swyddi, wel, os edrychwn ni ar rai o'r penderfyniadau a wnaed yn ddiweddar, bu B yn rhan gyson o'r broblem o ran yr amgylchedd y mae busnesau'n eu cael eu hunain yn gweithio ynddi—ansicrwydd mawr, diffyg eglurder o ran beth allai ddigwydd yn y dyfodol. Ac ni fydd Aelodau'n synnu bod nifer o fusnesau yng Nghymru, ac yn union yr ochr arall i ffin Cymru, wedi dweud, os bydd Brexit heb gytundeb, y byddant yn ceisio symud eu gweithrediadau o'r Deyrnas Unedig. Mae llawer wedi'i ddweud am Vauxhall—ac rwy'n gwybod nad ydyn nhw yng Nghymru, ond bydd o ddiddordeb i'r Aelodau wybod bod Vauxhall yn Ellesmere Port yn cyflogi tua 400 o bobl—400 o bobl—sy'n byw yng Nghymru. Ac fe gyfeirir yn rheolaidd at Vauxhall, sydd wrth gwrs yn rhan o'r grŵp PSA, fel man lle bydd cyswllt uniongyrchol rhwng penderfyniad ynghylch model newydd ar gyfer gwaith Ellesmere Port a chanlyniad trafodaethau Brexit. Yma yn y de mae gennym ni fusnes bwyd OP Chocolate, sydd wedi dweud ar goedd eu bod yn ofni Brexit heb gytundeb oherwydd, yn y sefyllfa waethaf bosib, fe allen nhw golli hyd at werth £5 miliwn o fusnes o ganlyniad i dariffau. Nid nepell i ffwrdd, ym Mlaenau Gwent, mae Continental Teves UK Ltd wedi mynegi eu pryder ynghylch y posibilrwydd o orfod symud neu gau. Unwaith eto, materion sy'n ymwneud yn uniongyrchol â Brexit, ansicrwydd y trafodaethau nad ydynt yn cael eu cynnal yn llawn eto yn ein barn ni, a'r posibilrwydd parhaus o adael yr UE yn ddisymwth.
O ran rheoli economi'r DU, a'r dull sydd wedi'i amlinellu gan Jeremy Corbyn a John McDonnell, credaf fod rhai cynigion eithriadol o ddiddorol wedi'u cyflwyno, y byddwn yn eu cefnogi'n llwyr. Gwyddom o enghraifft Ffrainc fod gwelliannau mewn cynhyrchiant wedi'u cysylltu'n uniongyrchol â lleihau hyd yr wythnos waith, oherwydd mae pobl yn gallu rhoi mwy, a chyfrannu mwy, yn yr amser y maen nhw yn y gwaith. O ran yr ymagwedd tuag at dwf cynhwysol, byddwn yn ei groesawu'n fawr, oherwydd, gan ein bod wedi rheoli economi Cymru yn ystod y blynyddoedd diwethaf— ac mae wedi gwneud yn eithriadol o dda—rydym ni wedi gweld bod y contract economaidd yn ysgogi twf cynhwysol, a bod y galwadau i weithredu'n sbarduno twf busnes cyfrifol a chynaliadwy—gyda'r ddwy fenter hon wedi eu dylunio i gyflawni'r lles mwyaf.
Nid ydym yn gwybod pa ganlyniad a allai fod i Gymru yn y cyhoeddiad a wnaed gan y Canghellor yr wythnos hon—yn wir, a fyddwn yn cael ceiniog o'r cyhoeddiad eildwym a wnaethpwyd yng nghynhadledd y blaid. Ond rwyf yn nodi mai dim ond £250 miliwn o'r cyhoeddiad £25 biliwn hwnnw a neilltuir i wasanaethau bysiau ledled y DU. Ac ar hyd a lled y wlad, mae gwasanaethau bysiau mewn sefyllfa fregus iawn, ac, yn seiliedig ar fy asesiad i, mae arnyn nhw angen llawer mwy na £250 miliwn er mwyn goroesi ansicrwydd Brexit a'r problemau sy'n gysylltiedig â dadreoleiddio.
Yr hyn y byddwn yn ei ddweud, o ran cymorth i fusnesau—mewn ymateb i gwestiwn Russell George am ymgysylltu â busnesau—yw ein bod ni, hyd yma, yn amcangyfrif bod bron i 40,000 o fusnesau wedi defnyddio porth Brexit busnes Cymru, a bod tua 1,000 o fusnesau wedi mynd drwy'r broses hunanasesu lawn.
We know that uncertainty is bad for business, which in itself is a condemnation of the way the referendum was held, without homework having been done, because it was inevitable that it was going to take years to resolve Brexit. Yes, there has been a slippage to the original timetable, but there was going to be a period of years anyway, so it was inevitable that that period of uncertainty, as the Minister has said, would lead to the kind of delayed investments that we've seen harming the Welsh economy—a reduction in inward investment and so on. And I think, as we look to the potential of a 'no deal' Brexit, and, certainly, changes then to an acute period of potential disaster for some businesses in Wales—. I've spoken in this Chamber many times about the mussels exporters exporting 97 per cent of their produce live and needing to get it through to continental Europe within 17 hours of getting them out of the sea. That's the kind of sector that just can't cope with any delay, however limited, at ports. And I'm thinking of other businesses in my constituency that are exporters to the European Union who will become less competitive, because of either practical issues of the ability of getting their products to market or tariff issues that perhaps makes them uncompetitive, and these are very real problems that my constituents face.
The Minister referred to the funding—£0.5 billion available through the Development Bank of Wales across various funds accessible to small and medium-sized businesses. I wonder if you could explain what measures are being put in place to allow emergency access as a safety net to businesses that really do find themselves hitting the buffers, in terms of lost sales, and lost exports perhaps, if we do leave without a deal.
We sometimes forget, and it's worth reminding ourselves, that Wales is a net exporter to the European Union, and it's a reminder that we need to bear in mind Wales's specific circumstances when we discuss Brexit. I fear that the debate that was had in those brief months in 2016 was largely an English question. Other areas that were asked the question considered, 'What does it mean for us?' Gibraltar were asked exactly the same question as Wales, and they voted 95 per cent to remain, because they could see, 'Hold on, this is clearly, clearly, bad for Gibraltar.' Unfortunately, I think the Welsh issue got mixed up with English questions, but I digress somewhat.
On transport, I am pleased to hear that preparations have been made to ensure ease of passage for vehicles across the A55 after 31 October, and that roadworks will be cleared to make sure that there aren't any additional obstacles for increased traffic volumes or for the problems that the traffic will encounter on the way to Holyhead. Perhaps you could give us a little bit more detail on the steps that are being taken, though, in your words, to minimise the impact of disruption at the port of Holyhead on local traffic specifically. Because we know capacity in Holyhead is around 600 lorries; there are plans that have been explained to us, previously, to have a couple of extra places available to increase that to around 1,000 heavy goods vehicles, but there is potential of problems within the locality of the port that has traffic problems as it is. So, I would be grateful for some more detail on that.
Also, although Downing Street's latest proposals on the Irish border question have been described as a non-starter by most people involved in those discussions, what consideration has Welsh Government given to the effect on movement of trade of those latest ideas on how to deal with the border on the island of Ireland, and how that could have an impact on us in Wales?
Gwyddom fod ansicrwydd yn ddrwg i fusnes, sydd ynddo'i hun yn gondemniad o'r ffordd y cynhaliwyd y refferendwm, heb fod y gwaith cartref wedi'i wneud, oherwydd roedd hi'n anorfod y byddai'n cymryd blynyddoedd i ddatrys Brexit. Do, bu llithro o ran yr amserlen wreiddiol, ond byddai'n gyfnod o flynyddoedd beth bynnag, felly roedd hi'n anorfod y byddai'r cyfnod hwnnw o ansicrwydd, fel y dywedodd y Gweinidog, yn arwain at ohirio buddsoddi yn y fath fodd ag yr ydym ni wedi'i weld yn niweidio economi Cymru—gostyngiad mewn mewnfuddsoddi ac ati. Ac rwy'n credu, wrth i ni edrych ar bosibilrwydd Brexit heb gytundeb, ac, yn sicr, newidiadau wedyn i gyfnod dwys o drychineb posib i rai busnesau yng Nghymru—. Rwyf wedi siarad yn y Siambr hon droeon am yr allforwyr cregyn gleision yn allforio 97 y cant o'u cynnyrch yn fyw ac angen cael eu cynnyrch i gyfandir Ewrop o fewn 17 awr ar ôl eu codi o'r môr. Dyna'r math o sector na all ymdopi ag unrhyw oedi, pa mor fychan bynnag y bo, mewn porthladdoedd. Ac rwy'n meddwl am fusnesau eraill yn fy etholaeth sy'n allforio i'r Undeb Ewropeaidd a fydd yn llai cystadleuol, oherwydd naill ai materion ymarferol o ran gallu cael eu cynnyrch i'r farchnad neu faterion yn ymwneud â thariffau sydd efallai'n eu gwneud yn anghystadleuol, ac mae'r rhain yn broblemau real iawn y mae fy etholwyr yn eu hwynebu.
Cyfeiriodd y Gweinidog at y cyllid—£0.5 biliwn ar gael drwy Banc Datblygu Cymru drwy'r cronfeydd amrywiol sydd ar gael i fusnesau bach a chanolig. Tybed a allech chi egluro pa fesurau sy'n cael eu rhoi ar waith fel rhwyd diogelwch fel y gall busnesau sydd mewn sefyllfa lle mae'r esgid yn wirioneddol wasgu gael arian ar fyrder, o ran colled mewn gwerthiannau, a cholli allforion efallai, os byddwn yn gadael heb gytundeb.
Rydym ni weithiau'n anghofio, ac mae'n werth ein hatgoffa ein hunain, bod Cymru'n allforiwr net i'r Undeb Ewropeaidd, ac mae hynny'n ein hatgoffa bod angen i ni gadw mewn cof amgylchiadau penodol Cymru pan fyddwn ni'n trafod Brexit. Ofnaf mai cwestiwn Seisnig oedd y ddadl a gafwyd yn y misoedd byr hynny yn 2016 i raddau helaeth. Ystyriodd yr ardaloedd eraill y gofynnwyd y cwestiwn iddyn nhw, 'beth mae hyn yn ei olygu i ni?' Gofynnwyd yr un cwestiwn yn union i Gibraltar â Chymru, ac fe bleidleisiodd Gibraltar 95 y cant i aros, oherwydd gallent weld, 'Arhoswch funud, mae hyn yn hollol, hollol amlwg yn ddrwg i Gibraltar.' Yn anffodus, rwy'n credu y cymysgwyd mater Cymru ynghanol cwestiynau Seisnig, ond rwy'n crwydro braidd.
O ran trafnidiaeth, rwy'n falch o glywed bod paratoadau wedi'u gwneud i sicrhau y gall cerbydau deithio ar hyd yr A55 yn ddi-rwystr ar ôl 31 Hydref, ac y caiff gwaith ffordd ei glirio i wneud yn siŵr nad oes unrhyw rwystrau ychwanegol i gynnydd yn y traffig neu i'r problemau y bydd y traffig yn eu hwynebu yng Nghaergybi. Efallai y gallech chi roi ychydig mwy o fanylion inni am yr hyn sy'n cael ei wneud, serch hynny, yn eich geiriau chi, i leihau effaith tarfu ar draffig lleol ym mhorthladd Caergybi yn benodol. Oherwydd rydym ni'n gwybod bod lle i 600 o lorïau yng Nghaergybi; mae cynlluniau wedi'u hegluro inni, o'r blaen, i gael ychydig o leoedd ychwanegol i gynyddu hynny i oddeutu 1,000 o gerbydau nwyddau trwm, ond mae posibilrwydd y bydd problemau yng nghyffiniau'r porthladd, lle mae problemau traffig eisoes. Felly, byddwn yn ddiolchgar o gael rhagor o fanylion am hynny.
Hefyd, er bod cynigion diweddaraf Downing Street ar y cwestiwn ynghylch ffiniau Iwerddon wedi eu disgrifio gan y rhan fwyaf o bobl a fu'n rhan o'r trafodaethau hynny fel rhai cwbl ddiffygiol, pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i effaith y syniadau diweddaraf hynny ar lif masnach a sut i ymdrin â'r ffin ar Ynys Iwerddon, a sut y gallai hynny effeithio arnom ni yng Nghymru?
Well, can I thank Rhun ap Iorwerth for his questions and his contribution. Dealing with that last quote first, clearly, the UK Government is already in something of a mess over its proposals, or speculated proposals for dealing with the Irish border. And anybody looking at the news today will be questioning how on earth border checks could not constitute a return to having a hard border on the island of Ireland. Therefore, I'm afraid it would appear that the proposals being put forward by the Prime Minister will be met with complete disregard by the EU-27, given the clear and consistent position that our European partners have taken in this regard. And, therefore, all of our assessments concerning the likely impact of such a programme of border control being implemented from earlier in the year stand today.
Wel, a gaf i ddiolch i Rhun ap Iorwerth am ei gwestiynau a'i gyfraniad. Gan ymdrin â'r dyfyniad olaf hwnnw yn gyntaf, yn amlwg, mae Llywodraeth y DU eisoes mewn rhywfaint o lanast ynghylch ei chynigion, neu ei chynigion honedig i ymdrin â ffin Iwerddon. A bydd unrhyw un sy'n edrych ar y newyddion heddiw yn holi sut ar wyneb y ddaear gallai gwiriadau ar y ffiniau beidio â chynnwys ffin galed ar Ynys Iwerddon. Felly, mae arnaf ofn ei bod hi'n ymddangos y caiff y cynigion sy'n cael eu cyflwyno gan y Prif Weinidog eu diystyru'n llwyr gan 27 yr UE, o gofio safbwynt clir a chyson ein partneriaid yn Ewrop yn hyn o beth. Ac, felly, mae pob un o'n hasesiadau o gyfnod cynharach yn y flwyddyn yn ymwneud ag effaith debygol gweithredu rhaglen o reoli ffiniau o'r fath yn dal yn berthnasol heddiw.
Rhun ap Iorwerth is right to say that the uncertainty of the divorce from the European Union will, in all likelihood, last for years. Many eminent academics were saying during the referendum campaign—of course, their voices were not heard by many, unfortunately, but they were saying consistently and powerfully, in my view, that it would take years for the divorce to take place and then for subsequent arrangements for new trading agreements to be reached, and, during that period, the Welsh and UK economy could only shrink because of the uncertainty and the disruption caused by this.
And Rhun ap Iorwerth is absolutely right: the problems that we now face today are owed directly to the binary choice that was offered to voters in the referendum between the certainty of status quo and nothing more than an idea, without any detail. These are two options that people were presented with without any regard to the option of reforming further the EU. And I think also, if the Government of the day had been able to at least propose some form of a deal with the EU and to give that option to the people of the UK, there would have been a better-informed decision by the people. I also think that that would have led to a remain vote being successful.
We are where we are, though, and the Welsh Government is making great strides in preparing for a 'no deal' Brexit—we must do; it’s our responsibility. And, in terms of the funding that may be made available, to date, the Kingfisher project, which identifies those businesses at risk of closing, those businesses that could be moving away from our shores, has only gathered and shared intelligence. We've been saying to the UK Government that, to back up project Kingfisher, money has to be made available. It's our estimate that, in order to deal with the calls on Welsh Government for emergency support, we would need to see the economy futures fund increased from the current £10 million to £35 million as a minimum. And I hope that the UK Government will respect that when it considers what sort of funding is to be made available.
But this would only be a small part of the response and the financial support that this Government would be required to give to businesses across Wales. In addition, we have the development bank, and, as I’ve already said, they have at their disposal over £0.5 billion of various funds that could be utilised to support businesses. At the moment, the development bank is looking at how it is able to ensure that staff are redeployed to the front line in the event of a 'no deal' Brexit. They're looking at around about 200 members of staff being moved to front-line services. In addition, Business Wales have confirmed that they’re ready to divert 20 members of staff there, in addition to the 74 who are already operational, and the Welsh Government, in addition, within my department alone, is looking at redeploying 100 members of staff—more than 500 people being deployed to an area of activity that could have been avoided.
In terms of the A55, I can tell Members today that I recently made a very difficult decision to postpone a project of enhancing the road surface along one particular stretch of the A55 because the work was programmed to take place in the week that we could crash out of the EU. I did not wish to see disruption on the A55 whilst there is also disruption at the port of Holyhead as a consequence of crashing out of the EU. There are real implications in postponing roadworks. It means that the backlog only increases. It means that, at a later date, there will be more disruption as a consequence of vital roadworks having to be undertaken. That particular work that was going to be programmed for late October would have led to a reduction in road noise for properties adjoining the A55. It’s work that I wish we could have progressed with, but, as a consequence of where we are on Brexit, we had to take the responsible decision and pause that particular intervention.
Over at the port of Holyhead, Rhun ap Iorwerth is absolutely right that onsite, and with another area that we have been able to secure, there will be room for just under 1,000 heavy goods vehicles. In the event that additional space is required, our proposals are to utilise the westbound carriageway of the A55 and to have contraflow traffic on the eastbound A55 at the port. We wish to minimise disruption at the port of Holyhead, but we cannot guarantee that, in the event of hauliers not obtaining appropriate documentation, they won't be turned back and that they won't be stacked, but we wish to avoid this if at all possible. Indeed, we are working with the ferry operators, who, in turn, are working with haulage businesses, and I'm pleased to say that there are now signs across the border on key arteries in England for haulage firms to take good notice of, on the M6 and other motorways in England, urging haulage firms to ensure that they have the right documentation at the end of October when they arrive at Holyhead port.
Mae Rhun ap Iorwerth yn gywir i ddweud y bydd ansicrwydd yr ysgariad oddi wrth yr Undeb Ewropeaidd, yn ôl pob tebyg, yn para am flynyddoedd. Roedd llawer o academyddion amlwg yn dweud yn ystod ymgyrch y refferendwm—wrth gwrs, ni chlywyd eu lleisiau gan lawer, yn anffodus, ond roedden nhw'n dweud yn gyson ac yn rymus, yn fy marn i, y byddai'n cymryd blynyddoedd i'r ysgariad ddigwydd ac yna i gytuno ar drefniadau dilynol ar gyfer cytundebau masnachu newydd, ac, yn ystod y cyfnod hwnnw, ni allai economi Cymru a'r DU dim ond crebachu oherwydd yr ansicrwydd a'r tarfu a achosid gan hyn.
Ac mae Rhun ap Iorwerth yn llygad ei le: mae'r problemau yr ydym ni yn awr yn eu hwynebu heddiw yn ganlyniad uniongyrchol i'r ddau ddewis a gynigiwyd i bleidleiswyr yn y refferendwm rhwng sicrwydd y sefyllfa fel yr oedd hi a dim byd mwy na syniad, heb unrhyw fanylder. Dyma'r ddau ddewis a gyflwynwyd i bobl heb roi unrhyw ystyriaeth i'r posibilrwydd o ddiwygio'r UE ymhellach. Ac rwy'n credu hefyd, pe bai Llywodraeth y cyfnod hwnnw wedi gallu cynnig rhyw fath o gytundeb o leiaf gyda'r UE a rhoi'r dewis hwnnw i bobl y DU, y byddai'r bobl wedi penderfynu'n fwy gwybodus. Credaf hefyd y byddai hynny wedi golygu y byddai pleidlais i aros wedi bod yn llwyddiannus.
Fodd bynnag, dyma'r sefyllfa sydd ohoni, ac mae Llywodraeth Cymru yn cymryd camau breision wrth baratoi ar gyfer Brexit heb gytundeb—mae'n rhaid inni; mae'n gyfrifoldeb arnom ni. Ac, o ran y cyllid a all fod ar gael, hyd yn hyn, nid yw'r prosiect Kingfisher, sy'n nodi'r busnesau hynny sydd mewn perygl o gau, y busnesau hynny a allai adael ein glannau, wedi gwneud dim mwy na chasglu a rhannu gwybodaeth. Rydym ni wedi bod yn dweud wrth Lywodraeth y DU, i gefnogi'r prosiect Kingfisher, bod yn rhaid i arian fod ar gael. Rydym ni'n amcangyfrif, er mwyn ymdrin â'r galwadau ar Lywodraeth Cymru am gymorth brys, y byddai angen i ni weld cronfa dyfodol yr economi yn cynyddu o'r £10 miliwn presennol i £35 miliwn o leiaf. A gobeithiaf y bydd Llywodraeth y DU yn parchu hynny pan fydd yn ystyried pa fath o gyllid a fydd ar gael.
Ond rhan fach yn unig fyddai hyn o'r ymateb a'r gefnogaeth ariannol y byddai gofyn i'r Llywodraeth hon ei rhoi i fusnesau ledled Cymru. Yn ogystal â hynny, mae'r banc datblygu gennym ni, ac, fel y dywedais eisoes, mae gan hwnnw £0.5 biliwn o gronfeydd amrywiol ar gael y gellid eu defnyddio i gefnogi busnesau. Ar hyn o bryd, mae'r banc datblygu yn edrych ar sut y gall sicrhau y caiff staff eu hadleoli i'r rheng flaen os bydd Brexit heb gytundeb. Mae'n ystyried symud tua 200 o aelodau o staff i wasanaethau rheng flaen. Hefyd, mae Busnes Cymru wedi cadarnhau eu bod yn barod i ddargyfeirio 20 aelod o staff i'r rheng flaen, yn ogystal â'r 74 sydd eisoes yn weithredol, ac mae Llywodraeth Cymru, yn ogystal, yn fy adran i yn unig, yn ystyried adleoli 100 o aelodau staff—mwy na 500 o bobl yn cael eu hanfon i faes gweithgarwch y gellid bod wedi ei osgoi.
O ran yr A55, gallaf ddweud wrth Aelodau heddiw imi wneud penderfyniad anodd iawn yn ddiweddar i ohirio prosiect o wella wyneb y ffordd ar hyd un darn penodol o'r A55 gan fod y gwaith wedi'i raglennu i ddigwydd yn yr wythnos y gallem ni adael yr UE yn ddisymwth. Nid oeddwn eisiau gweld tarfu ar yr A55 tra bod tarfu hefyd ym mhorthladd Caergybi o ganlyniad i ymadael yn ddisymwth â'r UE. Mae goblygiadau gwirioneddol o ran gohirio gwaith ffordd. Mae'n golygu mai dim ond cynyddu bydd yr ôl-groniad. Mae'n golygu, yn nes ymlaen, y bydd mwy o darfu o ganlyniad i'r gwaith hanfodol. Byddai'r gwaith penodol hwnnw a oedd fod i ddigwydd ddiwedd mis Hydref wedi arwain at leihad yn y sŵn sy'n dod o'r ffordd i eiddo sy'n ffinio â'r A55. Byddai'n dda o beth pe gallem ni fod wedi bwrw iddi gyda'r gwaith hwn, ond, o ganlyniad i'r sefyllfa yr ydym ni ynddi oherwydd Brexit, bu'n rhaid inni wneud y penderfyniad cyfrifol a gohirio'r ymyriad penodol hwnnw.
Draw ym mhorthladd Caergybi, mae Rhun ap Iorwerth yn llygad ei le wrth ddweud ar y safle, a chydag ardal arall yr ydym ni wedi gallu ei sicrhau, bydd lle i ychydig llai na mil o gerbydau nwyddau trwm. Os bydd angen rhagor o le, ein cynigion yw defnyddio ochr yr A55 tua'r gorllewin a chael traffig gwrthlif ar ochr ddwyreiniol yr A55 yn y porthladd. Rydym yn dymuno tarfu cyn lleied â phosib ar borthladd Caergybi, ond ni allwn ni warantu, os na fydd dogfennaeth briodol gan gludwyr, na chânt eu troi'n ôl ac na fyddant yn gorfod ffurfio rhesi aros, ond hoffem osgoi hyn os oes modd. Yn wir, rydym ni'n gweithio gyda'r cwmnïau fferi sydd, yn eu tro, yn gweithio gyda busnesau cludo nwyddau, ac rwy'n falch o ddweud bod arwyddion ar draws y ffin bellach ar draffyrdd allweddol yn Lloegr fel y gall cwmnïau cludo nwyddau eu gweld yn glir, ar yr M6 a thraffyrdd eraill yn Lloegr, i annog cwmnïau cludo nwyddau i sicrhau bod ganddyn nhw'r dogfennau cywir ddiwedd mis Hydref pan fyddant yn cyrraedd porthladd Caergybi.
Minister, there are a few questions I'd like to ask with regard to the issue of trade, not just Welsh trade but UK trade, and the relationship with international trade. Now, during the unlawful prorogation of Parliament—and, for those who doubt it, the Supreme Court is the supreme legal body; if they determine it was unlawful, then that is the law of the land, that is what the rule of law determines—. So, during the unlawful prorogation of Parliament, of course, a lot of legislation fell, including the Trade Bill and a number of other pieces of legislation that we've been looking at in our various committees, but the Trade Bill being a particularly important one, and particularly relevant to your portfolio and also to the economic interests that we have within Wales.
Now if, as Lady Justice Hale said, the prorogation Order was as a blank sheet of paper then, presumably, the Trade Bill still exists. But the problem is we have a Government that has no intention at the moment of actually proceeding with that Bill. Now, of course, we have major concerns ourselves over the content of that Bill, particularly with the way in which it might seek to override devolved powers within Wales, particularly issues around trade, environmental issues and, in fact, the national health service. Those points have been made during the Joint Ministerial Council meetings and have been the subject of much, much discussion. But, of course, the fact of the matter is that there is no Trade Bill proceeding at the moment, and, of course, the real concern is that, if we were to crash out without a deal, and we suddenly crash out of the European Union, what we are left with is the exercise of Government by royal prerogative, which means trade deals can be agreed with very little parliamentary scrutiny whatsoever, but can completely bypass this Chamber, can bypass the Assembly and the devolved Governments of the UK.
Now, I remember, during the referendum—I remember UKIP campaigners standing up with placards saying, 'No TTIP'. Of course, we were very concerned about the issue of the transatlantic trade and investment partnership within this Chamber, and, of course, the EU was as well—all 28 nations were—because, at the moment, negotiations are still going on with the US, but are certainly very slow because of the insistence in terms of environmental and food standards. But, of course, what we are now being told by Nigel Farage and by the Brexit Party, and by the far right generally, is that the way forward, of course, is going to be this incredible trade deal with the United States. Well, of course, at the moment, the issue of the United States is that we have been given absolutely no guarantees by the UK Government that, for example, our national health service in Wales will actually be protected. There is no exemption for the NHS, and we will all recall that Theresa May actually refused to give anything in writing of such an exemption.
So, we need to look at what are the US negotiating objectives. Well, just look at a few of them: on pharmaceuticals, provide full market access for US products; on state-owned enterprises—for example, the national health service—accord non-discriminatory treatment with respect to the purchase and sale of goods and services; increase opportunities for US firms to sell US products and services to the UK; and establish a dispute settlement mechanism—which will almost certainly be based on US legislative sovereignty. Effectively, not only does our NHS within Wales suddenly become subject to—by royal prerogative—trade agreements by Boris Johnson with the US, which enables direct intervention into our own Welsh health service and the UK health service—. And what we all fear happening is the actual sell-off and the privatisation of the health service, which is a key jewel that the US industries have been aiming for. And that's why, when we had the recent Labour Party conference, this was the comment—which I agree with—that Jeremy Corbyn made. He said:
'That’s why a no-deal Brexit is really a Trump-deal Brexit. That would be the opposite of taking back control. It would be handing our country’s future to the US president and his America First policy. Of course, Trump is delighted to have a compliant British prime minister in his back pocket. A Trump-deal Brexit would mean US corporations getting the green light for a comprehensive takeover of our public services.'
So, I just have a couple of questions to you, Minister, on this: what is the current state of the trade deal? What negotiations, what contacts, have you had with the UK Government with regard to Welsh interests? Secondly, if the Trade Bill is, in fact, live, what are the consequences of leaving the EU without a deal for international trade? Thirdly, without legislation, would the UK Government be able to trample over the interests of Wales? Fourthly, what would be the level of parliamentary scrutiny in the current climate? And, fifthly, what guarantees has the Welsh Government had to protect the national health service in Wales from a Boris Johnson UK-US trade deal?
Gweinidog, mae rhai cwestiynau yr hoffwn i eu gofyn o ran masnach, nid masnach Cymru yn unig, ond masnach y DU, a'r berthynas â masnach ryngwladol. Nawr, yn ystod gohiriad anghyfreithlon y Senedd—ac, i'r rhai sy'n amau hynny, y Goruchaf Lys yw'r corff cyfreithiol goruchaf; os ydynt yn penderfynu ei fod yn anghyfreithlon, dyna yw cyfraith y wlad, dyna beth mae rheol y gyfraith yn ei bennu—. Felly, yn ystod gohiriad anghyfreithlon y Senedd, wrth gwrs, diffygiodd sawl darn o ddeddfwriaeth, gan gynnwys y Bil Masnach a nifer o ddarnau eraill o ddeddfwriaeth y buom ni'n edrych arnyn nhw yn ein gwahanol bwyllgorau, ond mae'r Bil Masnach yn un arbennig o bwysig, ac yn arbennig o berthnasol i'ch portffolio a hefyd i'r buddiannau economaidd sydd gennym ni yng Nghymru.
Nawr, fel y dywedodd y Fonesig Ustus Hale, os oedd y Gorchymyn gohiriad fel dalen wag o bapur yna, yn ôl pob tebyg, mae'r Bil Masnach yn dal i fodoli. Ond y broblem yw bod gennym ni Lywodraeth nad oes ganddi unrhyw fwriad ar hyn o bryd i fwrw ymlaen â'r Bil hwnnw. Nawr, wrth gwrs, mae gennym ni bryderon mawr ein hunain ynghylch cynnwys y Bil hwnnw, yn arbennig o ran y ffordd y gallai geisio diystyru pwerau datganoledig yng Nghymru, yn enwedig materion sy'n ymwneud â masnach, materion amgylcheddol ac, mewn gwirionedd, y gwasanaeth iechyd gwladol. Gwnaed y pwyntiau hynny yn ystod y Cydgyngor Gweinidogion a buont yn destun cryn drafod. Ond, wrth gwrs, y gwir amdani yw nad oes Bil Masnach yn mynd rhagddo ar hyn o bryd, ac, wrth gwrs, y gwir bryder yw, pe baem yn gadael heb gytundeb, ac yn sydyn yn ymadael yn ddisymwth â'r Undeb Ewropeaidd, yr hyn a fyddai'n digwydd yw y byddai'r llywodraeth yn gweithredu ar sail uchelfraint frenhinol, sy'n golygu y gellir cytuno ar gytundebau masnach gydag ychydig iawn o graffu seneddol o gwbl, ac y gellir osgoi'r Siambr hon yn llwyr, y gellir osgoi'r Cynulliad a Llywodraethau datganoledig y DU.
Nawr, rwy'n cofio, yn ystod y refferendwm—rwy'n cofio ymgyrchwyr UKIP yn sefyll gyda phlacardiau yn dweud, 'Dim TTIP'. Wrth gwrs, roeddem yn pryderu'n fawr am fater y Bartneriaeth Masnach a Buddsoddi Trawsiwerydd yn y Siambr hon, ac, wrth gwrs, roedd yr UE hefyd—roedd pob un o'r 28 cenedl—oherwydd, ar hyn o bryd, mae negodiadau'n dal i fynd rhagddynt â'r Unol Daleithiau, ond yn sicr maen nhw'n araf iawn oherwydd y safonau a fynnir o ran yr amgylchedd a bwyd. Ond, wrth gwrs, yr hyn sy'n cael ei ddweud yn awr gan Nigel Farage a chan y Blaid Brexit, a chan yr adain dde eithafol yn gyffredinol, yw mai'r ffordd ymlaen, wrth gwrs, fydd y cytundeb masnach anhygoel hwn gyda'r Unol Daleithiau. Wel, wrth gwrs, ar hyn o bryd, y mater o ran yr Unol Daleithiau yw nad ydym ni wedi cael unrhyw sicrwydd o gwbl gan Lywodraeth y DU y bydd ein gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru, er enghraifft, yn cael ei ddiogelu mewn gwirionedd. Nid oes eithriad i'r GIG, a byddwn i gyd yn cofio i Theresa, mewn gwirionedd, wrthod rhoi unrhyw beth yn ysgrifenedig am eithriad o'r fath.
Felly, mae angen inni edrych ar beth yw amcanion negodi'r Unol Daleithiau. Wel, edrychwch ar ychydig ohonyn nhw'n unig: ynghylch nwyddau fferyllol, darparu mynediad llawn i'r farchnad ar gyfer cynnyrch yr Unol Daleithiau; ynghylch mentrau sy'n eiddo i'r wladwriaeth—er enghraifft, y Gwasanaeth Iechyd Gwladol—rhoi triniaeth gyfartal mewn perthynas â phrynu a gwerthu nwyddau a gwasanaethau; cynyddu'r cyfleoedd sydd ar gael i gwmnïau werthu cynnyrch a gwasanaethau'r Unol Daleithiau i'r DU; a sefydlu dulliau datrys anghydfodau—a fydd bron yn sicr yn seiliedig ar sofraniaeth ddeddfwriaethol yr Unol Daleithiau. Yn y bôn, nid yn unig y bydd ein GIG yng Nghymru'n ddibynnol yn sydyn—drwy uchelfraint frenhinol—ar gytundebau masnach gan Boris Johnson gyda'r Unol Daleithiau, sy'n caniatáu ymyrryd yn uniongyrchol gyda'n gwasanaeth iechyd ein hunain a gwasanaeth iechyd y DU—. A'r hyn y mae pob un ohonom ni yn ofni y bydd yn digwydd yw gwerthu a phreifateiddio'r gwasanaeth iechyd mewn gwirionedd, sy'n drysor allweddol y mae diwydiannau'r UD wedi bod yn anelu ato. A dyna pam, pan gawsom ni gynhadledd ddiweddar y Blaid Lafur, mai dyma'r sylw—yr wyf yn cytuno ag ef—a wnaeth Jeremy Corbyn. Dywedodd:
Dyna pam fod Brexit heb gytundeb mewn gwirionedd yn Brexit sy'n gytundeb gyda Trump. Dyna fyddai'r gwrthwyneb i adfer rheolaeth. Byddai'n trosglwyddo dyfodol ein gwlad i Arlywydd Unol Daleithiau America a'i bolisi o America'n Gyntaf. Wrth gwrs, mae Trump yn falch o gael Prif Weinidog Prydeinig ufudd yn ei boced. Byddai Brexit sy'n gytundeb gyda Trump yn golygu y cai corfforaethau rwydd hynt i feddiannu ein gwasanaethau cyhoeddus yn llwyr.
Felly, mae gennyf gwestiwn neu ddau ichi, Gweinidog, ynglŷn â hyn: beth yw'r sefyllfa ar hyn o bryd o ran y cytundeb masnach? Pa drafodaethau, pa gysylltiadau, ydych chi wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU o ran buddiannau Cymru? Yn ail, os yw'r Bil Masnach, mewn gwirionedd, yn dal i fodoli, beth yw oblygiadau gadael yr UE heb gytundeb i fasnach ryngwladol? Yn drydydd, heb ddeddfwriaeth, a allai Llywodraeth y DU sathru ar fuddiannau Cymru? Yn bedwerydd, faint o graffu seneddol a fyddai yn yr hinsawdd bresennol? Ac, yn bumed, pa warantau a roddwyd i Lywodraeth Cymru ynghylch diogelu'r gwasanaeth iechyd gwladol yng Nghymru rhag cytundeb masnach rhwng Prydain ac America gan Boris Johnson?
Well, I'm always happy to take lectures on the law from Mick Antoniw, given his expertise in this field, and I think today he has articulated the terrible likely consequences of a bad deal with the United States under the current soon-to-be impeached President of that land. In terms of the Trade Bill, I'm sure that the Minister for International Affairs and the Welsh Language will be able to give an update on the status of that particular Bill, but it's my understanding that it currently is on ice, with not much likelihood of it being progressed any time soon.
In terms of what a trade deal with the United States could do to Wales, well, it's my view that a trade deal would essentially be a plundering operation for US interests of our most valued assets, principally the national health service, and this is something that we should absolutely rule out entirely. There would also be consequences in terms of our food and drink sector, which have been very well explored within the media, as well as for many other parts of public services and the public sector.
In terms of the consequences of crashing out of the EU with no significant trade deals in place, well, of course, we would then revert to WTO rules, which could lead to the Welsh economy shrinking significantly, and the figure of 9 per cent has already been presented to the Chamber today, but there would be certain sectors that would be particularly hard hit, and those certain sectors are very, very significant within Wales. We estimate that the consequence of crashing out of the EU without a deal could lead to as many as 30 per cent of the jobs in one particular local authority area of Wales, that being Flintshire, being at medium to high risk of going. Now, if it's 30 per cent there, it's probably 30 per cent just over the border, and I've already outlined the position that Vauxhall are in, and, right across the England-Wales border, we could see significant jobs being lost that would affect our economy as well. Within Wales, after Flintshire, the next highest local authority area to be classed as having medium to high-risk job losses would see around about 20 to 25 per cent of jobs potentially going. This is catastrophic for the Welsh economy and for our communities.
Wel, rwyf bob amser yn fodlon cael darlithoedd ar y gyfraith gan Mick Antoniw, o gofio ei arbenigedd yn y maes hwn, a chredaf heddiw ei fod wedi cyfleu'r canlyniadau ofnadwy tebygol o gael cytundeb gwael gyda'r Unol Daleithiau o dan Arlywydd presennol y wlad honno sydd ar fin cael ei uchelgyhuddo. O ran y Bil Masnach, rwy'n siŵr y gall y Gweinidog Cysylltiadau Rhyngwladol a'r Iaith Gymraeg roi'r wybodaeth ddiweddaraf am statws y Bil penodol hwnnw, ond fy nealltwriaeth i yw y rhoddwyd ef o'r neilltu ar hyn o bryd, a'i bod hi'n bur annhebygol y caiff ei brosesu unrhyw bryd yn fuan.
O ran yr hyn y gallai cytundeb masnach â'r Unol Daleithiau ei wneud i Gymru, wel, fy marn i yw y byddai cytundeb masnach yn ei hanfod yn weithred lle gallai'r Unol Daleithiau ysbeilio ein hasedau mwyaf gwerthfawr er ei budd ei hun, yn bennaf y gwasanaeth iechyd gwladol, ac mae hyn yn rhywbeth y dylem ni mewn difrif calon ei ddiystyru'n llwyr. Byddai goblygiadau hefyd o ran ein sector bwyd a diod, sydd wedi cael sylw trylwyr iawn ar y cyfryngau, yn ogystal ag i sawl maes arall o wasanaethau cyhoeddus a'r sector cyhoeddus.
O ran goblygiadau gadael yr UE heb unrhyw gytundebau masnach sylweddol, wel, wrth gwrs, byddem wedyn yn dychwelyd at reolau Sefydliad Masnach y Byd, a allai beri i economi Cymru grebachu'n sylweddol, ac mae'r ffigur o 9 y cant eisoes wedi'i gyflwyno i'r Siambr heddiw, ond byddai rhai sectorau yn cael eu taro'n arbennig o galed, ac mae'r sectorau penodol hynny'n bwysig iawn, iawn yng Nghymru. Rydym ni'n amcangyfrif y gallai goblygiad ymadael yn ddisymwth â'r UE heb gytundeb arwain at berygl cymedrol i sylweddol o golli cynifer â 30 y cant o'r swyddi mewn un ardal awdurdod lleol penodol yng Nghymru, sef Sir y Fflint. Nawr, os mai 30 y cant yw'r ganran yn y fan yna, mae'n debyg ei bod hi'n 30 y cant ychydig dros y ffin, ac rwyf eisoes wedi amlinellu'r sefyllfa y mae Vauxhall ynddi, ac, ar draws y ffin rhwng Cymru a Lloegr, gallem weld swyddi sylweddol yn cael eu colli a fyddai'n effeithio ar ein heconomi hefyd. Yng Nghymru, byddai'r ardal awdurdod lleol uchaf ond un ar ôl Sir y Fflint sydd wedi ei dynodi fel un sydd â risg ganolig neu uchel o golli swyddi yn gweld colli oddeutu 20 i 25 y cant o swyddi o bosib. Mae hyn yn drychinebus i economi Cymru ac i'n cymunedau.
Well, I thank the Minister for his statement and acknowledge the prudence of forward-planning, but I have to say that, sitting in this Chamber today, listening to Ministers of the Labour Government informing us as to how they're preparing for a 'no deal' Brexit has been exasperating. Why do I say this? Because it is the Labour Party who are partly to blame for the scenario that now exists. A 'no deal' Brexit should never have been on the cards.
By voting on a number of occasions against Brexit, which, on each occasion, was a denial of the will of millions of Labour supporters who voted to leave the European Union, it could be said that the Labour Party has precipitated these events. They have, in fact, themselves been the architects of a 'no deal' exit, if and when that happens. They called for an election at the height of Corbyn's popularity and then voted against it because the party is now in such a parlous state. They say they believe in democracy—[Interruption.]
Wel, diolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad ac rwy'n cydnabod doethineb blaengynllunio, ond rhaid imi ddweud, wrth eistedd yn y Siambr hon heddiw, bod gwrando ar Weinidogion y Llywodraeth Lafur yn rhoi gwybod inni sut y maen nhw'n paratoi ar gyfer Brexit heb gytundeb yn cythruddo rhywun. Pam ydw i'n dweud hyn? Gan mai'r Blaid Lafur sydd ar fai yn rhannol am y sefyllfa sy'n bodoli bellach. Ni ddylai Brexit heb gytundeb erioed fod wedi bod yn ystyriaeth.
Drwy bleidleisio ar sawl achlysur yn erbyn Brexit, a oedd, ar bob achlysur, yn gwadu ewyllys miliynau o gefnogwyr Llafur a bleidleisiodd i adael yr Undeb Ewropeaidd, gellid dweud bod y Blaid Lafur wedi achosi'r digwyddiadau hyn. Maen nhw, mewn gwirionedd, wedi bod yn benseiri ymadael heb gytundeb, os a phan fydd hynny'n digwydd. Fe wnaethon nhw alw am etholiad ar anterth poblogrwydd Corbyn ac yna pleidleisio yn erbyn hynny am fod y blaid bellach mewn cyflwr mor enbyd. Dywedant eu bod yn credu mewn democratiaeth—[Torri ar draws.]
You carry on—[Inaudible.]—because we're running out of time.
Ewch ymlaen—[Anhyglyw.]—oherwydd mae amser yn brin.
Thank you. They say they believe in democracy, but deny the largest democratic exercise in British political history, and continue to call for a people's vote so that people who voted 'leave' are left asking themselves, 'Are we not people?' Does the Minister not agree with me that the Labour Party at Westminster has now become a party of vacillation, calling for one thing on one day and something entirely different the next? No wonder Nigel Farage says the Labour Party are now a party more akin to Islington than Islwyn.
When they had the opportunity for a general election, quite frankly, they bottled out. Why? Because they now find their stance on Europe and the denial of the legitimacy of the referendum vote has made them deeply unpopular with many of their hitherto loyal supporters. If, as Labour continually contends, the referendum was flawed, what better way to really test the will of the people than a general election? Is it not true, Minister, that ludicrous predictions about the potential disasters inherent in a 'no deal' scenario, and for which this debate on preparedness now focuses, simply reiterate the dire predictions following the referendum result itself? The banking sector would leave en masse, large manufacturing companies would relocate to the continent, inward investment would fall dramatically, and employment would rise—all of which have proved to be completely fallacious.
You yourself, Minister, mentioned the Ford plant in Bridgend, though Ford were adamant that Brexit did not influence their decision. Perhaps we ought to recall that Ford took its Transit production to Turkey from Southampton. Turkey itself is, of course, not in the EU. And you forgot to mention the loss of 900 jobs at Bosch in Miskin—a direct result of our being in the European Union. The UK has received more inward investment in 2018 than France and Germany combined. Job-creation industrial output has been at an all-time high whilst the economies of Europe have stagnated, and employment has risen in all continental countries. Those who wish to deny the result of the referendum ignore the fact that, historically, the UK is an outward-looking, entrepreneurial, liberal country. But in recent decades, this liberal dynamism has been compromised by our membership of the European Union, where a system of over-regulation and state intervention is endemic.
Brexit provides the UK with a once-in-a-generation opportunity to set free our trade, commerce and people. And I have to say that as someone who's spent 40 years in trade myself, which is something that almost all the Members of this establishment have not engaged in, I know the pragmatic ability of business to overcome difficulties. Once again, I applaud the efforts of the Minister for Economy and Transport but can't help thinking this is an unnecessary, time-consuming and costly exercise. There is much to reflect well on your preparedness in this document, Minister. I feel you are doing all that you can to make sure that Wales is ready, if we do—I would like to say 'a clean break', not 'crash out' of the European Union. Would it not be more prudent for the Welsh Government to concentrate on creating markets outside the EU for Welsh businesses? Thank you.
Diolch. Dywedant eu bod yn credu mewn democratiaeth, ond yn gwadu'r ymarfer democrataidd mwyaf yn hanes gwleidyddol Prydain, ac yn parhau i alw am bleidlais y bobl fel y gadewir pobl a bleidleisiodd 'gadael' yn gofyn iddynt eu hunain, 'onid pobl ydym ni? ' Onid yw'r Gweinidog yn cytuno â mi fod y Blaid Lafur yn San Steffan bellach wedi dod yn blaid o anwadalwch, gan alw am un peth ar un diwrnod a rhywbeth hollol wahanol y diwrnod canlynol? Does ryfedd bod Nigel Farage yn dweud bod y Blaid Lafur bellach yn blaid fwy perthnasol i Islington nag i Islwyn.
Pan gawsant y cyfle i gael etholiad cyffredinol, a dweud y gwir, fe aethon nhw i'w cragen. Pam? Oherwydd eu bod bellach yn gweld bod eu safiad ar Ewrop a gwadu dilysrwydd pleidlais y refferendwm wedi'u gwneud yn amhoblogaidd iawn ymhlith llawer o'u cefnogwyr selog hyd yma. Os oedd y refferendwm yn ddiffygiol, fel y dadleua Llafur yn barhaus, pa ffordd well i brofi ewyllys y bobl yn wir nag etholiad cyffredinol? Onid yw hi'n wir, Gweinidog, fod rhagfynegiadau chwerthinllyd ynghylch y trychinebau posib sy'n hanfodol mewn sefyllfa o ymadael heb gytundeb, ac y mae'r ddadl hon ar barodrwydd nawr yn canolbwyntio arnyn nhw, yn ailadrodd y rhagfynegiadau enbyd yn dilyn canlyniad y refferendwm ei hun? Byddai'r sector bancio'n gadael yn un haid, byddai cwmnïau gweithgynhyrchu mawr yn symud i'r cyfandir, byddai mewnfuddsoddi'n gostwng yn ddramatig, a byddai cyflogaeth yn cynyddu—a profwyd eu bod i gyd yn gwbl gamarweiniol.
Fe wnaethoch chi eich hun, Gweinidog, sôn am waith Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, er bod Ford yn bendant na wnaeth Brexit ddylanwadu ar eu penderfyniad. Efallai y dylem ni gofio i Ford symud ei gynhyrchiant i Dwrci o Southampton. Wrth gwrs, nid yw Twrci ei hun yn yr UE. Ac fe wnaethoch chi anghofio sôn am golli 900 o swyddi yn Bosch ym Meisgyn—canlyniad uniongyrchol o fod yn yr Undeb Ewropeaidd. Bu mwy o fewnfuddsoddi yn y DU yn 2018 nag yn Ffrainc a'r Almaen gyda'i gilydd. Mae cynhyrchu diwydiannol sydd wedi creu swyddi wedi bod yn uwch nag erioed tra bod economïau Ewrop wedi marweiddio, ac mae cyflogaeth wedi cynyddu yn holl wledydd y cyfandir. Mae'r rhai sy'n dymuno gwadu canlyniad y refferendwm yn anwybyddu'r ffaith bod y DU, yn hanesyddol, yn wlad flaengar, entrepreneuraidd a rhyddfrydol. Ond yn y degawdau diwethaf, mae'r egni rhyddfrydol hwn wedi cael ei beryglu gan ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, lle mae system o or-reoleiddio ac ymyrraeth gan y wladwriaeth yn rhemp.
Mae Brexit yn gyfle unwaith mewn cenhedlaeth i'r DU ryddhau ein masnach, busnes a phobl. Ac mae'n rhaid i mi ddweud, gan fy mod wedi treulio 40 mlynedd ym myd masnach fy hun, sef rhywbeth na fu bron pob un Aelod o'r sefydliad hwn ynghlwm ag ef, rwy'n gwybod beth yw gallu pragmatig busnesau i oresgyn anawsterau. Unwaith eto, rwy'n cymeradwyo ymdrechion Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ond ni allaf beidio â meddwl bod hwn yn ymarfer diangen, costus a llafurus. Mae eich paratoadau yn y ddogfen hon yn glodwiw iawn mewn sawl modd, Gweinidog. Teimlaf eich bod yn gwneud popeth a allwch chi i sicrhau bod Cymru'n barod, os ydym ni yn—hoffwn ddweud 'torri'n rhydd' o'r Undeb Ewropeaidd, nid 'ymadael yn ddisymwth'. Oni fyddai'n ddoethach i Lywodraeth Cymru ganolbwyntio ar greu marchnadoedd y tu allan i'r UE ar gyfer busnesau yng Nghymru? Diolch.
Minister, as I'm sure you've noted, we are out of time, so perhaps be brief.
Gweinidog, fel yr ydych chi wedi sylwi, mae'n siŵr, mae amser wedi ein trechu, felly efallai gallwch chi fod yn gryno.
Apologies, Dirprwy Lywydd—
Ymddiheuriadau, Dirprwy Lywydd—
No, no. Just be brief.
Na, na. Ond byddwch yn gryno.
I'll be brief. In terms of who's to blame for the risk of a 'no deal' Brexit, well, clearly, Nigel Farage has been saying for some time now that we need a clean break, i.e. a 'no deal' Brexit. He's been promoting the prospect of a 'no deal' Brexit and I would not agree that 'no deal' has come as a consequence of us fighting for the best deal. The risk of 'no deal' is due to the fact that the current Prime Minister and the previous Prime Minister refused to rule out a 'no deal' Brexit. In terms of testing the will of the people, well, there would be no better way of testing the will of the people over this issue than having a meaningful referendum over the way forward. And in terms of those businesses that have sadly and tragically lost jobs, Brexit uncertainty, by their own admission, has been a constant issue that they've had to grapple with, Ford included.
If I can offer a very, very real risk to public well-being concerning Brexit, let's just choose buses for the moment. We know that oil is priced in dollars and as a consequence of the pound slipping in value, the cost of fuel has been increasing. Now, we believe that the industry within Wales—and there are more than 80 bus companies in Wales in receipt of the bus services support grant or reimbursement for concessionary fares—we know that they could absorb something in the order of a 2 per cent increase in the price of fuel. Two per cent. If it increased by more than that, then the real consequences to communities in Wales could be a loss of bus services or an increase—[Interruption.] Well, you know, bus services—the Member shouts from a sedentary position about bus services—
Byddaf yn gryno. O ran pwy sydd ar fai am y perygl o Brexit heb gytundeb, wel, mae'n amlwg y bu Nigel Farage yn dweud ers peth amser bellach bod angen torri'n rhydd, hynny yw, Brexit heb gytundeb. Bu'n hyrwyddo'r posibilrwydd o Brexit heb gytundeb ac ni fyddwn yn cytuno bod ymadael heb gytundeb yn ganlyniad i ni'n ymladd am y cytundeb gorau. Mae'r risg o ymadael heb gytundeb yn deillio o'r ffaith bod y Prif Weinidog presennol a'r Prif Weinidog blaenorol wedi gwrthod diystyru Brexit heb gytundeb. O ran profi ewyllys y bobl, wel, ni fyddai ffordd well o brofi ewyllys y bobl ynghylch y mater hwn na chael refferendwm ystyrlon ynghylch y ffordd ymlaen. Ac o ran y busnesau hynny sydd, ysywaeth, wedi colli swyddi, mae ansicrwydd Brexit, yn ôl eu cyfaddefiad nhw eu hunain, wedi bod yn broblem gyson y maen nhw wedi gorfod mynd i'r afael â hi, gan gynnwys Ford.
Os gallaf grybwyll risg real iawn i les y cyhoedd o ran Brexit, gadewch i ni ddewis bysiau am y tro. Rydym ni'n gwybod y caiff olew ei brisio mewn doleri ac o ganlyniad i'r bunt yn llithro o ran gwerth, mae cost tanwydd wedi bod yn cynyddu. Nawr, credwn fod y diwydiant yng Nghymru—ac mae mwy na 80 o gwmnïau bysiau yng Nghymru yn cael y grant cymorth gwasanaethau bysiau neu ad-daliad ar gyfer tocynnau teithio rhatach—gwyddom y gallant amsugno cynnydd o oddeutu 2 y cant mewn pris tanwydd. Dau y cant. Pe bai'n cynyddu mwy na hynny, yna gallai hynny olygu bod cymunedau yng Nghymru yn colli gwasanaethau bysiau neu yn gweld cynydd—[Torri ar draws.] Wel, wyddoch chi, gwasanaethau bysiau—mae'r Aelod yn gweiddi ar ei eistedd am wasanaethau bysiau—
Yes, and the Member is down to speak—
Ydy, ac mae'r Aelod wedi'i restru i siarad—
The reason that bus services are so fragile is because of his own party's deregulation of the sector in 1986—[Interruption.]
Y rheswm mae gwasanaethau bysiau mor fregus yw oherwydd i'w blaid ei hun ddadreoleiddio'r sector yn 1986—[Torri ar draws.]
And the Member—[Interruption.] Excuse me. Andrew R.T. Davies. Excuse me.
A'r Aelod—[Torri ar draws.] Esgusodwch fi. Andrew R.T. Davies. Esgusodwch fi.
That's the reason why. And more bus services could suffer as a consequence of us crashing out of the EU and the pound plummeting in value as fuel prices increase.
But, Dirprwy Lywydd, in the words of Darren Millar, we are doing all we can to brace Wales for a 'no deal' Brexit. And it was interesting that he chose to use that term, 'brace Wales'. You brace yourself when a plane is about to crash, when a car is about to crash, and a 'no deal' Brexit will be a car crash for our economy. Be in no doubt of that whatsoever.
Dyna'r rheswm. Ac mae'n bosibl y gallai mwy o wasanaethau bysiau ddioddef o ganlyniad i ni ymadael â'r UE heb gytundeb a gwerth y bunt yn plymio wrth i brisiau tanwydd gynyddu.
Ond, Dirprwy Lywydd, yng ngeiriau Darren Millar, rydym ni'n gwneud popeth yn ein gallu i baratoi Cymru ar gyfer Brexit heb gytundeb. Ac roedd hi'n ddiddorol ei fod wedi dewis defnyddio'r term hwnnw, 'paratoi Cymru'. Rydych chi'n ymbaratoi pan fydd awyren ar fin cwympo, pan fydd car ar fin chwalu, a bydd Brexit heb gytundeb yn achosi anhrefn llwyr i'n heconomi. Peidiwch ag amau hynny o gwbl.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 5 on our agenda is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on preparing the rural economy and fisheries sector for a 'no deal' Brexit. I call on the Minister, Lesley Griffiths.
Eitem 5 ar ein hagenda yw datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar baratoi'r economi wledig a'r sector pysgodfeydd ar gyfer Brexit heb gytundeb. Galwaf ar y Gweinidog, Lesley Griffiths.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Exiting the European Union without a deal would have an immediate and long-term catastrophic impact on rural communities. These impacts will be especially acute in my portfolio. This Government has repeatedly made clear we must not leave without a deal that protects the interests of the environment, businesses and citizens. At the environment, food and rural affairs interministerial group on 9 September, I expressed serious concerns about the UK Government’s pursuit of an EU exit at any cost. The farming, fisheries, food and drink sectors rely on tariff-free imports and exports through open borders with the EU. These sectors also depend on EU workers. No deal, and resulting tariffs and barriers to trade, would be devastating for the employment and economy of rural and coastal communities that rely on these sectors and their associated supply chains.
The majority of my portfolio’s legislation and systems stem from EU membership, from supporting farmers to managing our fisheries, from environmental protections to protected food names to promote our quality produce. Far from removing red tape, leaving the EU with no deal will bring bureaucracy where none exists—customs declarations, export health certificates, fisheries catch certificates and border checks. This could result in delays, additional costs for businesses and increasing prices for consumers. So, whilst we continue to argue against 'no deal', it is essential that we continue to prepare for it. We have worked with our stakeholders and other administrations to ensure that we are prepared. With the real threat of 'no deal', our attention is on contingency planning for exit this month.
Amending the saved EU legislation to ensure that the same powers and protections are in place has been a mammoth task. I am confident that if we exit on 31 October, we will have a functioning statute book ensuring continued protection of public, animal and environmental health and providing the legal basis to continue trading with the EU. Our readiness programme of 74 projects, jointly with DEFRA and BEIS, provides for an operational system on day one. This will replace EU systems to which we will lose access, including tracking movements of animals and plants, fisheries enforcement and regulation of chemicals.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Byddai gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb yn cael effaith drychinebus ar unwaith ac yn yr hirdymor ar gymunedau gwledig. Bydd yr effeithiau hyn yn arbennig o ddifrifol yn fy mhortffolio i. Mae'r Llywodraeth hon wedi egluro dro ar ôl tro na ddylem ni adael heb gytundeb sy'n diogelu buddiannau'r amgylchedd, busnesau a dinasyddion. Yn grŵp rhyngweinidogol yr amgylchedd, bwyd a materion gwledig ar 9 Medi, mynegais bryderon difrifol ynghylch ymgais Llywodraeth y DU i adael yr UE ar unrhyw gost. Mae'r sectorau ffermio, pysgodfeydd, bwyd a diod yn dibynnu ar fewnforion ac allforion di-dariff drwy ffiniau agored â'r UE. Mae'r sectorau hyn hefyd yn dibynnu ar weithwyr yr UE. Byddai gadael heb gytundeb, a'r tariffau a'r rhwystrau sy'n codi o ran masnach, yn ddinistriol i gyflogaeth ac economi cymunedau gwledig ac arfordirol sy'n dibynnu ar y sectorau hyn a'u cadwyni cyflenwi cysylltiedig.
Mae'r rhan fwyaf o ddeddfwriaeth a systemau fy mhortffolio i yn deillio o aelodaeth yr UE, o gefnogi ffermwyr i reoli ein pysgodfeydd, o amddiffyniadau amgylcheddol i enwau bwyd gwarchodedig i hyrwyddo ein cynnyrch o safon. Yn hytrach na dileu biwrocratiaeth, bydd gadael yr UE heb unrhyw gytundeb yn cyflwyno biwrocratiaeth lle nad yw'n bodoli—datganiadau tollau, tystysgrifau iechyd allforio, tystysgrifau dalfa pysgodfeydd a gwiriadau ffiniau. Gallai hyn arwain at oedi, costau ychwanegol i fusnesau a phrisiau cynyddol i ddefnyddwyr. Felly, er ein bod yn parhau i ddadlau yn erbyn gadael heb gytundeb, mae'n hanfodol ein bod yn parhau i baratoi ar ei gyfer. Rydym ni wedi gweithio gyda'n rhanddeiliaid a gweinyddiaethau eraill i sicrhau ein bod yn barod. Gyda bygythiad gwirioneddol gadael heb gytundeb, mae ein sylw ni ar gynllunio wrth gefn ar gyfer gadael y mis hwn.
Mae diwygio ddeddfwriaeth yr UE a gedwir i sicrhau bod yr un pwerau ac amddiffyniadau ar waith wedi bod yn dasg enfawr. Os byddwn ni'n gadael ar 31 Hydref, rwy'n hyderus y bydd gennym ni lyfr statud gweithredol sy'n sicrhau bod iechyd y cyhoedd, anifeiliaid a'r amgylchedd yn parhau i gael eu diogelu a'i fod yn darparu sail gyfreithiol i barhau i fasnachu â'r UE. Mae ein rhaglen parodrwydd o 74 o brosiectau, ar y cyd â DEFRA a BEIS, yn darparu ar gyfer system weithredol ar y diwrnod cyntaf. Bydd hyn yn disodli systemau'r UE y byddwn ni yn colli'r hawl i fynd atynt, gan gynnwys olrhain symudiadau anifeiliaid a phlanhigion, gorfodi pysgodfeydd a rheoleiddio cemegau.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
We will pay farmers the full value of their basic payment scheme 2019 claim from 2 December. To ensure no business goes without, we have set up a loan scheme that allows us to pay up to 90 per cent of anticipated value for unvalidated claims. We've worked with food manufacturers, supermarkets and other administrations on contingency plans for food supply. There may be some reduction in the choice of foods available, particularly some EU-derived fresh fruit and vegetables. Supermarkets have assured me they are committed to supplying all their stores fairly, whether they are in urban or rural areas.
Many of the chemicals used to ensure a clean water supply come from the EU. We are working with our water companies, and I’m reassured their robust mitigation plans ensure public water services will remain largely unaffected. Responsibility for energy security and markets is with the UK Government. We've worked with BEIS to ensure their preparations meet the needs of Wales. BEIS has assured me there are no significant risks to the supply of electricity, gas or fuels. There are concerns about environment protection after exit. All the legislative environmental safeguards currently in place will be saved. The role of environmental governance outside of Europe is complex and we're working with stakeholders to develop a simple interim approach and the necessary long-term arrangements.
Although I am confident in our preparations, I am not complacent. It would be disingenuous to say there were no risks. While we can mitigate some risks, others are beyond the control of the Welsh Government. For example, if the UK does not obtain third country status from the EU, export of animal and plant products will cease. Proposals to secure this are being discussed with the EU. From the Operation Yellowhammer documentation, we expect significant delays at ports. With shellfish exported live, those delays could mean the difference between catches reaching the continent in prime condition or having the consignment spoiled. Our fishers will face new administrative burdens, such as export catch and export health certificates. To put this into context, the number of export health certificates issued in Wales each year may rise tenfold.
Similarly, almost all of our lamb exports are to the EU. Tariffs will make it difficult for Welsh lamb to compete on the European market. Intensive work is under way with DEFRA to develop contingency plans to prevent these vulnerable sectors from disappearing in the weeks following a 'no deal' exit. These plans would help these sectors be resilient to the initial impacts of a 'no deal' Brexit. However, we are dependent on the UK Government to make funding available for this support, which they have not yet committed to provide. We are supporting farmers in these difficult times: we have reprinted the 'Fit for Farming' booklet, launched a charities partnership, and funded the DPJ Foundation to deliver mental health services for Welsh farmers. We are also promoting the well-being of our fishers.
Not all Brexit preparations are within the gift of the Welsh Government. I am particularly concerned about the preparedness of businesses. It is vital all industries prepare for Brexit. The Preparing Wales website is a key source of advice, and I ask you to urge businesses in your constituencies to visit the website and ensure they have done all they need to prepare. Together with Andy Richardson, the chair of the Food and Drink Wales Industry Board, I wrote to Welsh food and drink businesses to reinforce this message. So, in conclusion, Presiding Officer, we are doing everything under our control to mitigate the impacts of no deal. I am confident we will be as prepared as possible by the end of this month. However, factors remaining outside our direct influence will significantly affect Wales’s overall preparedness—business readiness, operations at UK borders and the tariff regime being key.
Byddwn ni yn talu gwerth llawn eu cynllun taliad sylfaenol 2019 i ffermwyr o 2 Rhagfyr. Er mwyn sicrhau nad yw unrhyw fusnes ar ei golled, rydym ni wedi sefydlu cynllun benthyciadau sy'n caniatáu i ni dalu hyd at 90 y cant o'r gwerth a ragwelir ar gyfer hawliadau nad ydynt wedi'u dilysu. Rydym ni wedi gweithio gyda gweithgynhyrchwyr bwyd, archfarchnadoedd a gweinyddiaethau eraill ar gynlluniau wrth gefn ar gyfer cyflenwi bwyd. Efallai y bydd rhywfaint o ostyngiad yn y dewis o fwydydd sydd ar gael, yn enwedig rhai ffrwythau a llysiau ffres sy'n dod o'r UE. Mae archfarchnadoedd wedi fy sicrhau eu bod wedi ymrwymo i gyflenwi eu holl siopau'n deg, pa un ag ydyn nhw mewn ardaloedd trefol neu wledig.
Mae llawer o'r cemegau a ddefnyddir i sicrhau cyflenwad dŵr glân yn dod o'r UE. Rydym ni'n gweithio gyda'n cwmnïau dŵr, ac rwy'n hyderus bod eu cynlluniau lliniaru cadarn yn sicrhau na fydd, ar y cyfan, unrhyw effaith ar wasanaethau dŵr cyhoeddus. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am ddiogelwch ynni a marchnadoedd. Rydym ni wedi gweithio gyda BEIS i sicrhau bod eu paratoadau'n diwallu anghenion Cymru. Mae BEIS wedi fy sicrhau nad oes unrhyw risgiau sylweddol i'r cyflenwad trydan, nwy na thanwydd. Mae yna bryderon ynghylch diogelu'r amgylchedd ar ôl gadael. Bydd yr holl fesurau diogelu amgylcheddol deddfwriaethol sydd ar waith ar hyn o bryd yn cael eu cadw. Mae swyddogaeth llywodraethu amgylcheddol y tu allan i Ewrop yn gymhleth ac rydym ni'n gweithio gyda rhanddeiliaid i ddatblygu dull gweithredu syml dros dro a'r trefniadau hirdymor angenrheidiol.
Er fy mod yn hyderus yn ein paratoadau, nid wyf yn hunanfodlon. Byddai'n ffuantus dweud nad oedd unrhyw risgiau. Er y gallwn ni liniaru rhai risgiau, mae eraill y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru. Er enghraifft, os na fydd y DU yn cael statws trydedd wlad gan yr UE, bydd allforio cynhyrchion anifeiliaid a phlanhigion yn dod i ben. Mae cynigion i sicrhau hyn yn cael eu trafod â'r UE. Rydym ni'n disgwyl oedi sylweddol mewn porthladdoedd yn ôl dogfen Operation Yellowhammer. Yn achos pysgod cregyn sy'n cael eu hallforio'n fyw, gallai'r oedi hwnnw olygu'r gwahaniaeth rhwng dalfeydd yn cyrraedd y cyfandir ar eu gorau, neu bod y llwyth wedi'i ddifetha. Bydd ein pysgotwyr yn wynebu beichiau gweinyddol newydd, megis tystysgrifau dalfeydd allforio ac iechyd allforio. Er mwyn roi hyn yn ei gyd-destun, mae'n bosibl y bydd nifer y tystysgrifau iechyd allforio a gyhoeddir yng Nghymru bob blwyddyn yn cynyddu ddengwaith.
Yn yr un modd, mae ein hallforion cig oen ni bron i gyd yn mynd i'r UE. Bydd tariffau yn ei gwneud yn anodd i gig oen Cymru gystadlu yn y farchnad Ewropeaidd. Mae gwaith dwys ar y gweill gyda DEFRA i ddatblygu cynlluniau wrth gefn i atal y sectorau hyn sy'n agored i niwed rhag diflannu yn yr wythnosau yn dilyn gadael heb gytundeb. Byddai'r cynlluniau hyn yn helpu'r sectorau hyn i wrthsefyll effeithiau cychwynnol Brexit heb gytundeb. Fodd bynnag, rydym ni'n dibynnu ar Lywodraeth y DU i sicrhau bod arian ar gael ar gyfer y cymorth hwn, nad ydyn nhw eto wedi ymrwymo i'w ddarparu. Rydym ni'n cefnogi ffermwyr yn y cyfnod anodd hwn: rydym ni wedi ailargraffu'r llyfryn 'Ffit i Ffermio', wedi lansio partneriaeth elusennau, ac wedi ariannu sefydliad DPJ i ddarparu gwasanaethau iechyd meddwl i ffermwyr Cymru. Rydym ni hefyd yn hyrwyddo lles ein pysgotwyr.
Nid yw'r holl baratoadau ar gyfer Brexit o dan reolaeth Llywodraeth Cymru. Rwy'n arbennig o bryderus ynghylch parodrwydd busnesau. Mae'n hanfodol bod pob diwydiant yn paratoi ar gyfer Brexit. Mae gwefan Paratoi Cymru yn ffynhonnell allweddol o gyngor, a gofynnaf i chi annog busnesau yn eich etholaethau i ymweld â'r wefan a sicrhau eu bod wedi gwneud popeth sydd ei angen arnyn nhw i baratoi. Ar y cyd ag Andy Richardson, cadeirydd Bwrdd diwydiant bwyd a diod Cymru, ysgrifennais at fusnesau bwyd a diod Cymru i atgyfnerthu'r neges hon. Felly, i gloi, Llywydd, rydym ni'n gwneud popeth sydd o dan ein rheolaeth i liniaru effeithiau gadael heb gytundeb. Rwy'n hyderus y byddwn ni mor barod â phosibl erbyn diwedd y mis hwn. Fodd bynnag, bydd y ffactorau sy'n parhau i fod y tu allan i'n dylanwad uniongyrchol yn effeithio'n sylweddol ar barodrwydd cyffredinol Cymru—parodrwydd busnes, gweithrediadau wrth ffiniau'r DU a'r drefn tariff, yn allweddol.
Thank you, Minister, for your statement this afternoon, in particular the details that you've been able to provide to the Assembly today. I'd also appreciate a bit of an update, because I notice in your statement you cite 9 September's meeting, but as I understand it, there was an inter-governmental meeting on 24 September as well that involved the devolved administrations/Governments. Obviously, I would assume the information that would flow from that meeting would be far more up to date than from 9 September, in particular, how the Welsh Government are interacting with the UK Government in preparation for a 'no deal', which isn't the Government's position in Westminster. Obviously, the Government's position in Westminster is to secure a deal. It's interesting to note President Juncker's position yesterday, that says that there's every possibility that a deal could be secured at the European heads of state conference on 17 October.
The Government in Westminster has set up a Cabinet committee to look specifically at 'no deal' preparations, under the acronym XO. It has met 48 times, as I understand it, and has made 300 recommendations. I would be grateful to understand how many of those 300 recommendations affect the agri-foods sector in your portfolio, bearing in mind that all these recommendations are in relation to 'no deal' preparation. So, it is important for us to understand where those recommendations are being enacted by the Welsh Government, because that close inter-governmental working is vitally important.
It's also important to understand how your department is interacting with the haulage industry, because a lot of agri-goods are exported out of this country. As I understand it, 88,000 VAT-registered businesses have received the necessary paperwork for the permits to be put in place for them to continue exporting—unhindered, I might add. I would be grateful to understand how many of those 88,000 are in the agri-foods sector here in Wales. Given that this is a 'no deal' statement that you have, I'm assuming that you have this information available to you.
It's also worth remembering that the French authorities have worked tirelessly to adapt the port of Calais so that there is easy transit of goods. Veterinary medicines, in particular, have been identified as category 1 goods, which would have unhindered access into the UK market, in particular Wales. I would be grateful to understand from the Minister how she understands that procedure will work, especially as assurances have been given around veterinary medicines in particular.
In particular, there has been talk today about the fisheries sector, very importantly, getting to market on time. In Boulogne, the French authorities have set up a rapid customs and excise point, which will see goods being able to transit from the UK and into the French market in a 24-hour period. Can she confirm what is her understanding of how that post will operate? Obviously, it is going to be a significant point of entry into the European market. It is the French authorities' contention here that that point of entry into the market would see goods caught today in the UK entering the European market within the 24-hour period. So, many of the scare stories said about fish not being able to reach the market, if you take the French authorities' view of it, that is surely not the case.
I would also be very grateful to understand how the veterinary sector is being beefed up here in Wales. I understand that many hundreds of vets have been trained in extra work to deal with the regulatory environment, as have non-veterinary-qualified professionals, to support them in their work. What amount of those appointments are going to be made available to abattoirs and processing facilities here in Wales, given that many hundreds have gone through the necessary training provision, to make sure that there is no interruption in the flow of veterinary surgeons into abattoirs and the regulatory environment that the processing sector works to?
Could she also enlighten us as to what discussions she has had with DEFRA in relation to the sheep meat sector—because she touches on that in her statement—and in particular, about market intervention that possibly would become available in a 'no deal' scenario? As I understand it from comments in the House of Commons by the Cabinet Minister Michael Gove last week, and obviously your statement here today, these plans do seem to have been worked up to a point of maturity, I would suggest. It would be good to try and get some understanding of how they might operate if they were called upon. It is worth reflecting on farmers' confidence in the sheep meat sector in the breeding sales. At the recent NSA sale in Builth Wells, there was an increase in the averages and clearance rates of breeding stock at that sale. I have attended many farm sales this autumn as well that have seen that confidence exhibited in the marketplace.
As I said, it's not the UK Government's position to leave without a deal. We want to see a deal in place, so that many of these provisions don't need to be called upon. But, from what I can see, there has been huge preparation over the last two months, and I would be grateful to understand from the Minister what preparation she has been making to work with the UK Government to make sure that some of these 300 recommendations are in place, to make sure that as smooth an exit from the European Union as possible on 31 October can be accommodated.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad y prynhawn yma, yn enwedig y manylion yr ydych chi wedi gallu eu rhoi i'r Cynulliad heddiw. Byddwn ni hefyd yn gwerthfawrogi cael ein ddiweddaru ychydig, oherwydd sylwaf fod eich datganiad yn sôn am y cyfarfod ar 9 Medi, ond fel y deallaf, cafwyd cyfarfod rhynglywodraethol ar 24 Medi yn ogystal, yn cynnwys y gweinyddiaethau/llywodraethau datganoledig. Yn amlwg, byddwn i'n tybio y byddai'r wybodaeth a fyddai'n deillio o'r cyfarfod hwnnw'n llawer mwy diweddar nag o 9 Medi, yn enwedig sut y mae Llywodraeth Cymru'n rhyngweithio â Llywodraeth y DU i baratoi ar gyfer 'heb gytundeb ', sef yr hyn nad yw'n safbwynt y Llywodraeth yn San Steffan. Yn amlwg, safbwynt y Llywodraeth yn San Steffan yw sicrhau cytundeb. Mae'n ddiddorol nodi safbwynt y Llywydd Juncker ddoe, sy'n dweud bod pob posibilrwydd y gellid sicrhau bargen yng nghynhadledd penaethiaid gwladwriaethau Ewrop ar 17 Hydref.
Mae'r Llywodraeth yn San Steffan wedi sefydlu Pwyllgor Cabinet i ystyried yn benodol baratoadau gadael 'heb gytundeb', o dan yr acronym XO. Mae wedi cwrdd 48 gwaith, yn ôl yr hyn a ddeallaf, ac wedi gwneud 300 o argymhellion. Byddwn ni'n ddiolchgar o ddeall sawl un o'r 300 o argymhellion hynny sy'n n effeithio ar y sector bwyd-amaeth yn eich portffolio chi, gan gofio bod yr holl argymhellion hyn yn ymwneud â pharatoi ar gyfer gadael 'heb gyundeb'. Felly, mae'n bwysig inni ddeall ymhle y mae'r argymhellion hynny'n cael eu gweithredu gan Lywodraeth Cymru, oherwydd bod y gwaith rhynglywodraethol agos hwnnw'n hanfodol bwysig.
Mae'n bwysig deall hefyd sut y mae eich adran yn rhyngweithio â'r diwydiant cludo nwyddau, oherwydd mae llawer o nwyddau amaeth yn cael eu hallforio o'r wlad hon. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae 88,000 o fusnesau sydd wedi'u cofrestru ar gyfer TAW wedi cael y gwaith papur angenrheidiol er mwyn rhoi'r trwyddedau ar waith er mwyn iddynt allu parhau i allforio—heb rwystr, fe allwn i ychwanegu. Byddwn i'n ddiolchgar o ddeall faint o'r 88,000 hynny sydd yn y sector bwyd-amaeth yma yng Nghymru. O ystyried mai datganiad 'dim cytundeb ' sydd gennych chi, rwyf yn cymryd yn ganiataol bod y wybodaeth hon ar gael i chi.
Mae hefyd yn werth cofio bod awdurdodau Ffrainc wedi gweithio'n ddiflino i addasu porthladd Calais fel bod modd cludo nwyddau'n rhwydd. Mae meddyginiaethau milfeddygol, yn benodol, wedi'u nodi fel nwyddau categori 1, a fyddai'n cael rhwydd hynt i farchnad y DU, yn enwedig Cymru. Byddwn i'n ddiolchgar o gael deall gan y Gweinidog beth yw ei dealltwriaeth o sut y bydd y weithdrefn yn gweithio, yn enwedig gan fod sicrwydd wedi'i roi ynglŷn â meddyginiaethau milfeddygol yn benodol.
Yn benodol, y bu sôn heddiw am y sector pysgodfeydd, yn bwysig iawn, yn cyrraedd y farchnad mewn pryd. Yn Boulogne, mae awdurdodau Ffrainc wedi sefydlu man tollau tramor a chartref cyflym, a fydd yn gweld nwyddau'n gallu teithio o'r DU ac i mewn i'r farchnad yn Ffrainc mewn cyfnod o 24 awr. A all gadarnhau beth yw ei dealltwriaeth o sut y bydd y man honno'n gweithio? Yn amlwg, mae'n mynd i fod yn fan cyrraedd pwysig i'r farchnad Ewropeaidd. Ai honiad awdurdodau Ffrainc yma yw y byddai'r man cyrraedd hwnnw'r farchnad yn golygu y bydd nwyddau sy'n cael eu dal heddiw yn y DU yn cyrraedd y farchnad Ewropeaidd o fewn 24 awr. Felly, o ran llawer o'r straeon brawychus ynghylch pysgod yn methu cyrraedd y farchnad, os ydych yn derbyn barn awdurdodau Ffrainc amdano, nid yw'n wir, bid siŵr.
Byddwn i hefyd yn ddiolchgar iawn o gael deall sut y mae'r sector milfeddygol yn cael ei gryfhau yma yng Nghymru. Deallaf fod cannoedd o filfeddygon wedi'u hyfforddi mewn gwaith ychwanegol i fynd i'r afael â'r amgylchedd rheoleiddio, ac felly hefyd gweithwyr proffesiynol nad ydynt yn filfeddygon cymwysedig, i'w cefnogi yn eu gwaith. Faint o'r penodiadau hynny a fydd ar gael i ladd-dai a chyfleusterau prosesu yma yng Nghymru, gan bod cannoedd lawer wedi mynd drwy'r ddarpariaeth hyfforddi angenrheidiol, i wneud yn siŵr nad yw llif y milfeddygon i mewn i ladd-dai yn cael ei rwystro na'r amgylchedd rheoleiddio y mae'r sector prosesu yn gweithio iddo?
A fyddai hefyd yn bosibl iddi ein goleuo ynghylch pa drafodaethau y mae wedi'u cael gyda DEFRA mewn cysylltiad â'r sector cig dafad—oherwydd mae'n crybwyll hynny yn ei datganiad—ac yn benodol, am ymyrraeth yn y farchnad a fyddai o bosibl ar gael mewn senario 'dim cytundeb'? Yn ôl yr hyn a ddeallaf o sylwadau yn Nhŷ'r Cyffredin gan Weinidog y Cabinet Michael Gove yr wythnos diwethaf, ac yn amlwg eich datganiad yma heddiw, mae'n ymddangos bod y cynlluniau hyn wedi cael eu datblygu hyd at aeddfedrwydd, byddwn i'n ei awgrymu. Byddai'n dda ceisio cael rhywfaint o ddealltwriaeth o sut y byddent yn gweithredu petai galw amdanynt. Mae'n werth myfyrio ynghylch hyder ffermwyr yn y sector cig oen yn y gwerthiannau bridio. Yn arwerthiant diweddar yr NSA yn Llanfair-ym-Muallt, roedd cynnydd yng nghyfartaleddau a chyfraddau clirio'r stoc bridio yn y gwerthiant hwnnw. Yr wyf wedi mynychu nifer o arwerthiannau fferm yr hydref hwn hefyd ac wedi gweld yr hyder hwnnw i'w weld yn y farchnad.
Fel y dywedais, nid safbwynt Llywodraeth y DU ydyw i adael heb gytundeb. Rydym ni eisiau gweld cytundeb yn ei le, fel nad oes angen galw ar lawer o'r darpariaethau hyn. Ond, o'r hyn a welaf, bu paratoi enfawr wedi bod yn ystod y ddeufis diwethaf, a byddwn yn ddiolchgar o gael deall gan y Gweinidog pa waith paratoi y mae hi wedi bod yn ei wneud i weithio gyda Llywodraeth y DU i sicrhau bod rhai o'r 300 argymhelliad hyn yn eu lle, er mwyn sicrhau y gellir darparu ar gyfer gadael yr Undeb Ewropeaidd mor ddidrafferth â phosibl ar 31 Hydref.
Thank you, Andrew R.T. Davies, for that list of observations and questions. I'm not so sure that I share your confidence in the fact that the UK Government are working to secure a deal. Certainly, the last meeting I attended of the quadrilateral—. You referred to a meeting on 24 September, which was last Tuesday; I'm not aware of any ministerial meeting, and certainly if it did go ahead, it went ahead without me. The last one I attended was on 9 September and we will have another one this month, in Edinburgh. So I'm not aware of any other. It might have been an officials' one, but it certainly wasn't a ministerial one.
Diolch, Andrew R.T. Davies, am y rhestr honno o sylwadau a chwestiynau. Nid wyf i mor siŵr fy mod yn rhannu eich hyder yn y ffaith bod Llywodraeth y DU yn gweithio i sicrhau cytundeb. Yn sicr, y cyfarfod pedairochrog diwethaf y mynychais i—. Fe wnaethoch chi gyfeirio at gyfarfod ar 24 Medi, sef dydd Mawrth diwethaf; nid wyf yn ymwybodol o unrhyw gyfarfod gweinidogol, ac yn sicr petai wedi mynd yn ei flaen, fe aeth yn ei flaen hebof i. Yr un diwethaf i mi ei fynychu oedd ar 9 Medi ac fe gawn ni un arall y mis yma, yng Nghaeredin. Felly nid wyf yn ymwybodol o unrhyw un arall. Mae'n bosibl mai un i swyddogion ydoedd, ond yn sicr, nid oedd yn un gweinidogol.
I'm obviously aware of the XO meetings that are chaired by Michael Gove, which ministerial colleagues either attend or telephone into, and we are working through those recommendations. You'll be very aware that my department, as I said, has got 74 live Brexit preparedness projects; 47 of them are primarily DEFRA-led, and 8 are led by BEIS. I think it's fair to say that officials and I have very good working relations with DEFRA; with BEIS not so much. You will have heard my colleague Ken Skates refer to the fact that a meeting that we've long waited for, which should have gone ahead on Monday in London, has now been pulled, just this morning. So, I think BEIS need to step up now and have that same quadrilateral ability to get to grips with many of the issues.
In relation to haulage, that's something that's within the portfolio of Ken Skates, and he will have heard you ask about the number of that 88,000. I don't have those numbers, but I will ask the Minister to update you on that.
Veterinary medicine is obviously something that is very important and something that the agricultural sector in particular are very concerned about, and I've had those discussions with the farming unions. Again, listening to some of your comments around confidence in the meat sector, both the unions, both the NFU and the FUW—and I'm meeting with them tomorrow; I have my next stakeholder round-table meeting tomorrow—that's not the feeling that they have. I think they're really, really concerned about the market for sheep meat going forward.
I haven't seen the detail that you were talking about in relation to Boulogne, but obviously much of our shellfish goes to Spain, for instance, and certainly we have some real concerns around fisheries. I mentioned the bureaucracy that we think will come in. We don't want shellfish to be spoiled. We're used to our shellfish being caught and being exported within a very close period of time, and being served on plates in restaurants in southern Spain, for instance. So I think it's something that we are concerned about. The fact that we will need catch certificates, the fact that we will need export health certificates is something that the sector will have to plan for.
I am concerned, too, around the well-being of our fishers. We haven't been able to engage with them, I think, in the way we have with the agricultural sector because there were so many charities already there that are helping us with the well-being of our farmers. So we have set up the charity partnership I referred to in my statement to do that.
In relation to the vets, we have taken on I think it's an extra 90 vets, particularly looking at the health certification. So, I had some funding from the EU transition fund to recruit that. In relation to abattoirs, I don't think we have a concern about—. You referred to hundreds of vets being trained; well again, that's not the impression that I have. We are concerned because so many, a very high percentage, of our vets are EU nationals, and we are concerned that they will leave to return home. Yesterday, I was in Dublin for the ocean energy conference, but I had a meeting, I took the opportunity to meet with Dawn Meats/Dunbia, and clearly they are very concerned about how they are going to employ the number of EU nationals that have left their employment. I think they referred to about 50 having left in recent times, and it's very, very hard to recruit, and they are very concerned about recruitment.
In relation to your questions about the sheep sector, I've made it very clear to DEFRA, and they accept that if there is a 'no deal', the sheep sector will need support. We have worked very hard on joint policy with DEFRA and with the Scottish Government, and with Northern Ireland, to come forward with a scheme. We think it's really important that a scheme is—. So, we have common action to be taken across all the administrations to provide the support that's needed. We don't want to create distortions of competition between different parts of the UK, but of course the most important thing in relation to that is that we do get that funding from the UK Treasury, and Members will have heard me say many times that, unfortunately, we haven't had that commitment. I don't have the funding in my budget and any new intervention would require additional funding from the UK Government. We need to get that assurance from Treasury, and we'll continue to work for that.
Yn amlwg, rwy'n ymwybodol o'r cyfarfodydd XO sy'n cael eu cadeirio gan Michael Gove, y mae fy nghyd-Weinidogion naill ai'n eu mynychu neu'n cyfrannu iddynt dros y ffôn, ac rydym ni'n gweithio drwy'r argymhellion hynny. Byddwch chi'n ymwybodol iawn bod gan fy adran i, fel y dywedais i, 74 o brosiectau parodrwydd Brexit byw; mae 47 ohonyn nhw yn cael eu harwain yn bennaf gan DEFRA, ac mae 8 yn cael eu harwain gan BEIS. Credaf ei bod yn deg dweud bod gan fy swyddogion a minnau berthynas waith dda iawn â DEFRA; ac â BEIS ddim cystal. Byddwch chi wedi clywed fy nghyd-Aelod Ken Skates yn cyfeirio at y ffaith bod cyfarfod yr ydym ni wedi bod yn aros yn hir amdano, a ddylai fod wedi digwydd ddydd Llun yn Llundain, wedi cael ei ganslo, dim ond y bore yma. Felly, rwyf yn credu bod angen i BEIS gamu ymlaen yn awr a bod â'r un gallu pedairochrog hwnnw i fynd i'r afael â llawer o'r materion.
O ran cludo nwyddau, mae hynny'n rhywbeth sydd yn rhan o bortffolio Ken Skates, a bydd wedi eich clywed yn holi am nifer y 88,000 hwnnw. Nid yw'r niferoedd hynny gennyf, ond gofynnaf i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am hynny.
Yn amlwg, mae meddyginiaeth filfeddygol yn rhywbeth sy'n bwysig iawn ac yn rhywbeth y mae'r sector amaethyddol yn arbennig yn bryderus iawn yn ei chylch, ac rwyf wedi cael y trafodaethau hynny gydag undebau'r ffermwyr. Unwaith eto, o wrando ar rai o'ch sylwadau ynghylch hyder yn y sector cig, yr undebau, yr NFU ac Undeb Amaethwyr Cymru—ac rwy'n cwrdd â nhw yfory; mae gennyf i fy nghyfarfod bord gron nesaf ar gyfer rhanddeiliaid yfory—nid dyna yw eu teimlad nhw. Rwy'n credu eu bod yn wirioneddol bryderus am y farchnad ar gyfer cig dafad yn y dyfodol.
Nid wyf wedi gweld y manylion yr oeddech chi'n sôn amdanynt o ran Boulogne, ond mae'n amlwg bod llawer o'n pysgod cregyn yn mynd i Sbaen, er enghraifft, ac yn sicr mae gennym ni rai pryderon gwirioneddol ynghylch pysgodfeydd. Soniais am y fiwrocratiaeth yr ydym ni o'r farn y caiff ei chyflwyno. Nid ydym eisiau i bysgod cregyn gael eu difetha. Rydym wedi arfer â'n pysgod cregyn yn cael eu dal a'u hallforio o fewn cyfnod cyfyng iawn, ac yn cael eu gweini ar blatiau mewn bwytai yn ne Sbaen, er enghraifft. Felly credaf ei fod yn rhywbeth yr ydym ni yn pryderu yn ei gylch. Mae'r ffaith y bydd angen tystysgrifau dalfeydd arnom ni, y ffaith y bydd angen tystysgrifau iechyd allforio arnom ni yn rhywbeth y bydd yn rhaid i'r sector gynllunio ar ei gyfer.
Rwy'n bryderus, hefyd, ynghylch lles ein pysgotwyr. Ni chredaf ein bod wedi gallu ymgysylltu â nhw, yn y ffordd yr ydym ni wedi â'r sector amaethyddol oherwydd bod cymaint o elusennau yno'n barod sy'n ein helpu ni gyda lles ein ffermwyr. Felly, rydym ni wedi sefydlu'r bartneriaeth elusennau y cyfeiriais ati yn fy natganiad er mwyn cyflawni hynny.
O ran y milfeddygon, rydym ni'n credu bod 90 o filfeddygon ychwanegol, o ystyried yr ardystiad iechyd yn enwedig. Felly, cefais rywfaint o arian o gronfa bontio'r UE i recriwtio'r rhai hynny. O ran lladd-dai, nid wyf yn credu bod gennym ni bryder ynghylch—. Fe wnaethoch chi gyfeirio at gannoedd o filfeddygon yn cael eu hyfforddi; eto, nid dyna yw fy argraff i. Rydym ni yn pryderu oherwydd bod cynifer, canran uchel iawn, o'n milfeddygon yn wladolion yr UE, ac rydym ni'n pryderu y byddan nhw yn gadael i ddychwelyd adref. Ddoe, roeddwn i yn Nulyn ar gyfer cynhadledd ynni'r cefnfor, ond cefais gyfarfod, manteisiais ar y cyfle i gwrdd â Dawn Meats/Dunbia, ac mae'n amlwg eu bod yn pryderu'n fawr am sut y maen nhw yn mynd i gyflogi'r nifer o wladolion yr UE sydd wedi gadael eu swyddi. Credaf iddynt gyfeirio at y ffaith bod tua 50 wedi gadael yn diweddar, ac mae'n hynod anodd recriwtio, ac maen nhw yn bryderus iawn am recriwtio.
O ran eich cwestiynau am y sector defaid, rwyf wedi ei gwneud yn glir iawn i DEFRA, ac maen nhw'n derbyn y bydd angen cymorth ar y sector defaid os bydd Brexit heb gytundeb. Rydym ni wedi gweithio'n galed iawn ar bolisi ar y cyd gyda DEFRA a gyda Llywodraeth yr Alban, a gyda Gogledd Iwerddon, i gyflwyno cynllun. Rydym ni o'r farn ei bod hi'n bwysig iawn bod cynllun yn—. Felly, mae gennym ni gamau gweithredu cyffredin i'w cymryd hyd a lled yr holl weinyddiaethau i ddarparu'r cymorth sydd ei angen. Nid ydym ni eisiau aflunio cystadleuaeth rhwng gwahanol rannau o'r DU, ond wrth gwrs y peth pwysicaf o ran hynny yw ein bod yn cael yr arian hwnnw gan Drysorlys y DU, a bydd Aelodau wedi fy nghlywed i'n dweud sawl gwaith, yn anffodus, nid ydym wedi cael yr ymrwymiad hwnnw. Nid yw'r cyllid gennyf yn fy nghyllideb a byddai unrhyw ymyriad newydd yn gofyn am arian ychwanegol gan Lywodraeth y DU. Mae angen inni gael y sicrwydd hwnnw gan y Trysorlys, a byddwn ni'n parhau i weithio dros hynny.
Thank you, Minister, for your statement, you make a number of valid points. I think there is certainly an irony that a number of people who wanted to leave the EU wanted to do so because of a perceived bureaucracy, and now of course they're facing greater bureaucracy from a 'no deal' Brexit, which I think is food for thought for many people.
I also share your concerns that food supplies will be fairly available in rural areas as well as in urban areas, and I'm glad that you've sought some level of assurance from supermarkets. Certainly, we need to hold them to their word on that. Of course, the UK Government's Yellowhammer document said that the risk that panic buying will cause or exacerbate food supply disruption is one that we need to be mindful of. I'm just wondering how you're preparing for that particular potential scenario and the impact that would have, because you make no reference to it in your statement.
You tell us in the statement and the Welsh Government document on preparing for a 'no deal' Brexit, published recently, also talks about a possible market intervention for the sheep sector. You've touched on it just there and you've made it clear that you would depend on the UK Government to meet the cost of any potential intervention. What if they don't come up with the goods? Surely, you must have some sort of plan in mind to try and mitigate as best you can any potential impacts through some sort of intervention. I'd be interested to know what plan B might be.
We know as well, of course, that the beef sector is very much struggling with a number of farmers at the end of their tether in that particular sector. And if, for both beef and lamb, we see high tariffs and high standards being levied on domestic produce and low tariffs and lower standards being levied on what will no doubt then be cheaper foreign imports, then Welsh farms simply won't be able to compete, and in many cases probably won't be able to survive.
We heard over the summer from a number of people about the possibility of civil unrest and port blockades and the like, as farmers of course try to protect their livelihoods. I'd be interested in knowing what preparation the Welsh Government might have undertaken, indeed what discussions you might have had with the relevant authorities around such possibilities. There's no reference in your statement to that, and of course the closer we get to a 'no deal' Brexit then I'd imagine the more likely that kind of outcome becomes.
Finally, I did ask you on 17 July whether, given the need for Government to direct all of its resources to mitigating the impacts of a 'no deal' crash out, you would look at pausing other pieces of work that the Government are currently undertaking, such as of course the consultation on 'Sustainable Farming and our Land'. At the time, you said that you wouldn't pause that consultation and that you wouldn't take people off that piece of work. As the prospect of a 'no deal' crash out is becoming increasingly likely, will you now tell us that that is something that you are considering? You wouldn't do it in July, but I'd ask you please to confirm as much as that today.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad, rydych chi'n gwneud nifer o bwyntiau dilys. Credaf fod yna ryw eironi bod nifer o bobl a oedd o blaid gadael yr UE eisiau gwneud hynny oherwydd biwrocratiaeth ganfyddedig, ac yn awr wrth gwrs, maen nhw'n wynebu mwy o fiwrocratiaeth yn sgil Brexit heb gytundeb, sydd yn fy nhyb i yn rhywbeth i lawer o bobl gnoi cil arno.
Rwyf innau hefyd yn pryderu y bydd tegwch o ran cyflenwadau bwyd mewn ardaloedd gwledig yn ogystal â mewn ardaloedd trefol, ac rwy'n falch eich bod wedi ceisio cael rhyw lefel o sicrwydd gan archfarchnadoedd. Yn sicr, mae angen inni eu dal at eu gair ar hynny. Wrth gwrs, dywedodd dogfen Yellowhammer Llywodraeth y DU bod angen i ni ystyried y risg y bydd prynu ar frys yn ddiangen yn gallu achosi neu waethygu'r tarfu ar y cyflenwad bwyd. Tybed sut rydych chi'n paratoi ar gyfer y sefyllfa bosibl benodol honno a'r effaith a gâi hynny, oherwydd nid ydych yn cyfeirio ato yn eich datganiad.
Rydych chi'n dweud wrthym yn y datganiad ac mae dogfen Llywodraeth Cymru ar baratoi ar gyfer Brexit heb gytundeb, a gyhoeddwyd yn ddiweddar, hefyd yn sôn am ymyriad posibl yn y farchnad ar gyfer y sector defaid. Rydych chi wedi'i grybwyll yn y fan honno ac rydych chi wedi ei wneud yn glir y byddech chi'n dibynnu ar Lywodraeth y DU i dalu cost unrhyw ymyriad posibl. Beth os nad ydyn nhw'n gwneud hynny? Siawns nad oes yn rhaid ichi gael rhyw fath o gynllun mewn golwg i geisio lliniaru cystal ag y gallwch unrhyw effeithiau posibl drwy ryw fath o ymyriad. Byddai diddordeb gennyf i wybod beth y gallai cynllun B fod.
Gwyddom ni hefyd, wrth gwrs, fod y sector cig eidion yn cael trafferth mawr gyda nifer o ffermwyr ar ben eu tennyn yn y sector arbennig hwnnw. Ac os gwelwn ni, ar gyfer cig eidion a chig oen, dariffau uchel a safonau uchel yn cael eu codi ar gynnyrch domestig a thariffau isel a safonau is yn cael eu codi ar yr hyn a fydd yn ddiau yn fewnforion tramor rhatach, yna yn syml, ni fydd ffermydd Cymru yn gallu cystadlu, ac mewn llawer o achosion, mae'n debyg na fyddan nhw'n gallu goroesi.
Clywsom ni dros yr haf gan nifer o bobl am bosibilrwydd anghydfod sifil a blocâd porthladdoedd a'u tebyg, wrth i ffermwyr, wrth gwrs, geisio diogelu eu bywoliaeth. Byddai diddordeb gennyf i wybod pa waith paratoi y gallai Llywodraeth Cymru fod wedi'i wneud, yn wir pa drafodaethau y gallech chi fod wedi'u cael gyda'r awdurdodau perthnasol ynghylch posibiliadau o'r fath. Nid oes unrhyw gyfeiriad yn eich datganiad at hynny, ac wrth gwrs, po agosaf y byddwn yn cyrraedd Brexit heb gytundeb, yna byddwn i'n dychmygu y byddai'r math hwnnw o ganlyniad yn fwy tebygol.
Yn olaf, fe ofynnais i chi ar 17 Gorffennaf a fyddech chi, o gofio'r angen i'r Llywodraeth gyfeirio ei holl adnoddau i liniaru effeithiau gadael heb gytundeb, yn ystyried oedi darnau eraill o waith y mae'r Llywodraeth yn ymgymryd â nhw ar hyn o bryd, megis yr ymgynghoriad ar 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir'. Ar y pryd, fe wnaethoch chi ddweud na fyddech chi'n oedi'r ymgynghoriad hwnnw ac na fyddech chi'n tynnu pobl oddi ar y darn hwnnw o waith. Gan fod y posibilrwydd o adael heb gytundeb yn dod yn fwyfwy tebygol, a wnewch chi ddweud wrthym ni yn awr a yw hynny'n rhywbeth yr ydych chi yn ei ystyried? Nid oeddech yn fodlon ei wneud ym mis Gorffennaf, ond byddwn i'n gofyn ichi gadarnhau hynny heddiw.
Diolch, Llyr, for your questions. I think you're quite right about the irony. Certainly, I think that our fishers in particular are going to be faced with much more bureaucracy and red tape. Clearly, they are a very vulnerable sector and, along with the sheep sector, we've made it very clear that they will need additional support.
You ask if we have a plan B. Well, as I say, I have not got millions of pounds stashed away in my budget to be able to support the sheep sector in the way that we have discussed, forming that joint policy with the UK Government and the other administrations. So, we would have to look very carefully at how we could find that money. But, I have to say, you will have heard the Prime Minister say, and you can either believe him or not, that he would support the agricultural sector. He's said that many times. I am now continuing to seek assurance from the UK Treasury that they will provide the funding in the way that we have discussed for many months now to support the sheep sector. Certainly, if I was a betting person, I would say that they will do it, because I do absolutely believe them when they say that they understand the impact on the sheep sector, and they just would not allow it to happen if we did have a 'no deal' Brexit.
In relation to fisheries, we need to again look at the funding that we would be able to use to support our fishers, because it's very clear that the impact of a 'no deal' Brexit probably would happen very, very quickly—even quicker than the sheep sector. So, we will need to look at a way of protecting that industry.
Obviously, civil contingencies sit in the portfolio of my colleague Julie James, and she is making a statement later on, but I have had discussions, particularly with one of the farming unions, around civil unrest, because over the summer the Farmers Union of Wales made their view very clear around their concerns. So, I have taken the opportunity to work with them to see what we can do to mitigate that. We can't mitigate everything, but I think it's obviously an issue that is high up on our agenda.
You referred to panic buying and food, and I think the message that we've been trying to give to people is that, okay, there might not be the choice, but the food will be there. And I've worked to have discussions with supermarkets and with logistics companies, and the Brexit Minister and I are arranging to speak to some of the supermarkets again and some of the main logistics companies in Wales to make sure that they are still in that position.
In relation to using all our resources, you will be aware that I've had to move officials from pieces of work. I still don't want to suspend the consultation. I think it's more important than ever that we prepare for what is to come. And clearly, things are going to be very different. So, I want to continue to work with everyone, particularly around the co-design. I have just had another letter, not that long ago, from one of the farming unions asking me to do that. I've reflected; we've had a look at the number of consultation responses that were coming in and, again, at the moment, I am not going to suspend the consultation.
Diolch, Llyr, am eich cwestiynau. Credaf eich bod yn llygad eich lle o ran yr eironi. Yn sicr, credaf fod ein pysgotwyr yn arbennig yn mynd i wynebu llawer mwy o fiwrocratiaeth. Yn amlwg, mae'n sector sy'n agored iawn i niwed ac, ynghyd â'r sector defaid, rydym ni wedi ei gwneud yn glir iawn y bydd angen cymorth ychwanegol arnynt.
Rydych chi'n gofyn a oes gennym ni gynllun B. Wel, fel y dywedais, nid oes gennyf fi filiynau o bunnoedd yn fy nghyllideb i allu cefnogi'r sector defaid yn y ffordd yr ydym ni wedi'i thrafod, wrth ffurfio'r polisi hwnnw ar y cyd â Llywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau eraill. Felly, byddai'n rhaid inni edrych yn ofalus iawn ar sut y gallem ni ddod o hyd i'r arian hwnnw. Ond, mae'n rhaid i mi ddweud, byddwch chi wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud, a gallwch chi naill ai ei gredu neu beidio, y byddai'n cefnogi'r sector amaethyddol. Mae ef wedi dweud hynny droeon. Rwyf i yn awr yn dal i geisio sicrwydd gan Drysorlys y DU y byddan nhw'n darparu'r cyllid yn y ffordd yr ydym ni wedi'i thrafod am fisoedd lawer erbyn hyn, i gefnogi'r sector defaid. Yn sicr, petawn i'n berson betio, byddwn i'n dweud y byddan nhw yn gwneud hynny, oherwydd yr wyf i'n eu credu'n llwyr pan fyddan nhw'n dweud eu bod yn deall yr effaith ar y sector defaid, ac ni fydden nhw'n caniatáu iddo ddigwydd pe byddem yn cael Brexit heb gytundeb.
O ran pysgodfeydd, mae angen inni edrych unwaith eto ar y cyllid y byddem ni yn gallu ei ddefnyddio i gefnogi ein pysgotwyr, oherwydd mae'n amlwg iawn y byddai effaith Brexit heb gytundeb, mae'n debyg, yn digwydd yn gyflym iawn, iawn—yn gyflymach hyd yn oed na'r sector defaid. Felly, bydd angen inni edrych ar ffordd o warchod y diwydiant hwnnw.
Yn amlwg, mae argyfyngau sifil posibl yn rhan o bortffolio fy nghyd-Aelod Julie James, ac mae hi'n gwneud datganiad yn ddiweddarach, ond rwyf wedi cael trafodaethau, yn enwedig gydag un o'r undebau ffermio, ynghylch aflonyddwch sifil, oherwydd dros yr haf gwnaeth Undeb Amaethwyr Cymru eu barn yn glir iawn ynglŷn â'u pryderon. Felly, rwyf wedi manteisio ar y cyfle i weithio gyda nhw i weld beth y gallwn ni ei wneud i liniaru hynny. Ni allwn ni liniaru popeth, ond credaf ei fod yn fater sy'n uchel ar ein hagenda, yn amlwg.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at brynu ar frys yn ddiangen a bwyd, a chredaf mai'r neges yr ydym ni wedi bod yn ceisio'i rhoi i bobl yw na fydd yna ddewis, o bosibl, ond bydd y bwyd yno. Ac rwyf wedi gweithio i gael trafodaethau gydag archfarchnadoedd a gyda chwmnïau logisteg, ac mae'r Gweinidog Brexit a minnau yn trefnu i siarad â rhai o'r archfarchnadoedd eto a rhai o'r prif gwmnïau logisteg yng Nghymru i wneud yn siŵr eu bod yn dal i fod yn y sefyllfa honno.
O ran defnyddio'n holl adnoddau, byddwch chi yn ymwybodol fy mod wedi gorfod symud swyddogion o ddarnau o waith. Eto, nid wyf eisiau gohirio'r ymgynghoriad. Rwy'n credu ei bod yn bwysicach nag erioed ein bod yn paratoi ar gyfer yr hyn sydd i ddod. Ac yn amlwg, mae pethau'n mynd i fod yn wahanol iawn. Felly, rwyf eisiau parhau i weithio gyda phawb, yn enwedig ynghylch y cyd-ddylunio. Rwyf i newydd gael llythyr arall, nid mor bell yn ôl â hynny, gan un o'r undebau ffermio yn gofyn imi wneud hynny. Rwyf wedi ystyried; rydym ni wedi edrych ar nifer yr ymatebion a oedd yn dod at yr ymgynghoriad ac, unwaith eto, ar hyn o bryd, nid wyf i'n mynd i ohirio yr ymgynghoriad.
Thank you, Minister, for your statement, which paints rather a grim picture. I just wanted to pick up on a couple of points. You say that the Department for Business, Energy and Industrial Strategy has assured you there are no significant risks to the supply of electricity, gas or fuels. I wonder if I could probe that a bit further and ask on which basis are they giving that assurance. What evidence are they providing? What proportion of UK energy needs are currently imported from Europe—most relevantly, of course, in November and December, which are the two months immediately after Halloween? Clearly, we need to be prepared for the possible rationing, I suppose, of energy, if we can't get gas supplies from Europe, which I know in the past we've depended on.
Equally, on the food issue, it's good to hear the supermarkets are reassuring us that they are going to continue to supply all their outlets. You say there may be some reduction in the choice of foods available, particularly EU-derived fresh fruit and vegetables, and that's rather patently obvious, if we have a disrupted passage of materials from our ports. I just wondered what sort of import substitution plans the Government could have, because, unfortunately, this so-called 'clean break', otherwise known as a catastrophe, is likely to go on for longer than just a couple of months. So, I wonder what advice you're giving to farmers and families to plant winter vegetables, as a precaution, to guard against this potential loss of fresh fruit and vegetables. I appreciate that this is not the right time of year to be rushing into this, but something is better than nothing. Thank you.
Diolch, Gweinidog, am eich datganiad, sy'n creu darlun eithaf digalon. Rwyf eisiau ymateb i un neu ddau o bwyntiau. Rydych chi'n dweud bod yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol wedi eich sicrhau nad oes unrhyw risgiau sylweddol i'r cyflenwad trydan, nwy na thanwydd. Tybed a gaf i archwilio hynny ychydig ymhellach a gofyn ar ba sail y maen nhw'n rhoi'r sicrwydd hwnnw. Pa dystiolaeth y maen nhw'n ei roi? Pa gyfran o anghenion ynni'r DU sy'n cael eu mewnforio ar hyn o bryd o Ewrop—ac yn berthnasol iawn wrth gwrs, ym mis Tachwedd a mis Rhagfyr, sef y ddau fis yn union ar ôl Calan Gaeaf? Yn amlwg, mae angen inni fod yn barod am y posibilrwydd y bydd ynni'n cael ei ddogni, mae'n debyg, os na allwn ni gael cyflenwadau nwy o Ewrop, a gwn yn y gorffennol ein bod ni wedi dibynnu ar hynny.
Yn yr un modd, o ran bwyd, mae'n dda clywed bod yr archfarchnadoedd yn ein sicrhau eu bod yn mynd i barhau i gyflenwi pob un o'u siopau. Rydych chi'n dweud y gallai fod rhywfaint o leihau ar y dewis o fwydydd sydd ar gael, yn enwedig ffrwythau a llysiau ffres sy'n dod o'r UE, ac mae hynny braidd yn amlwg, os bydd tarfu ar daith nwyddau o'n porthladdoedd. Tybed pa fath o gynlluniau ar gyfer sefyllfa lle na allwn ddibynnu ar fewnforio gallai'r Llywodraeth eu cael, oherwydd, yn anffodus, mae'r 'toriad glân' fel y'i gelwir, neu'r trychineb, yn debygol o barhau am fwy na dim ond ychydig fisoedd. Felly, tybed pa gyngor ydych chi'n ei roi i ffermwyr a theuluoedd i blannu llysiau'r gaeaf, rhag ofn ac i warchod rhag y posibilrwydd y collir ffrwythau a llysiau ffres. Rwy'n gwerthfawrogi nad dyma'r adeg iawn o'r flwyddyn i ruthro i wneud hyn, ond mae rhywbeth yn well na dim. Diolch.
Thank you, Jenny. In relation to the question around energy security, the responsibility, obviously, for energy security and energy markets lies firmly with the UK Government. So, we've engaged extensively—well, officials have—with BEIS policy officials, to make sure that their analysis and the preparations that they're bringing forward take into account the needs of our communities and our industries. And at the moment, we are happy with the assurances that we've been given. However, this is something that I really want to take to a ministerial level and it's just been very, very difficult to engage with BEIS Ministers. I mentioned in an earlier answer that my colleague Ken Skates and I were due to meet with Andrea Leadsom on Monday. It's this morning been pulled, so work is going on to try and bring that meeting back, because I think it's really important that we do have that assurance that you are seeking.
I've also been pushing for improved governance arrangements around energy in relation to our climate emergency and our decarbonisation targets, because, clearly, there's a synergy between them. So, I think it's really important—obviously, there are lots of interdependencies between devolved and reserved policies, and it's really important we get that assurance, and that we look for any future policies to take that into consideration.
In relation to food supply, I think it was really important that we asked the question of our supermarkets around that fair distribution to not just urban supermarkets, but also our rural shops and supermarkets too.
In relation to the planting of winter vegetables, I don't think farmers would need advice from me; I think this is something they've been looking at. This has been coming for quite a while, so we've been working with those agricultural businesses and other food and drink businesses to make sure they look at their business plans to see what more they can do.
I think you're quite right—I hear this all the time: 'We just need to get Brexit over—we just need to get Brexit over.' Well, this is going to last not just for months, but for years and years, and it's really important that we do all we can to mitigate the impacts. But I think people have to be realistic about what is going to come down the line.
Diolch, Jenny. O ran y cwestiwn ynghylch diogelwch ynni, Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol, yn amlwg, am ddiogelwch ynni a marchnadoedd ynni. Felly, rydym wedi ymgysylltu'n helaeth, wel, mae swyddogion wedi ymgysylltu—â swyddogion polisi BEIS, i wneud yn siŵr bod eu dadansoddiad a'r paratoadau y maen nhw'n eu cyflwyno yn ystyried anghenion ein cymunedau a'n diwydiannau. Ac ar hyn o bryd, rydym yn fodlon â'r sicrwydd a roddwyd i ni. Fodd bynnag, mae hyn yn rhywbeth yr wyf am ei ddwyn mewn gwirionedd i lefel weinidogol ac mae wedi bod yn anodd iawn, iawn i ymgysylltu â Gweinidogion BEIS. Soniais mewn ateb cynharach fod fy nghyd-Aelod Ken Skates a minnau i fod i gyfarfod ag Andrea Leadsom ddydd Llun. Cafodd ei ganslo'r bore yma, felly mae gwaith yn mynd rhagddo i geisio aildrefnu'r cyfarfod hwnnw, oherwydd rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod yn cael y sicrwydd hwnnw yr ydych chi yn ei geisio.
Rwyf hefyd wedi bod yn pwyso am drefniadau llywodraethu gwell o ran ynni o ran ein hargyfwng hinsawdd a'n targedau datgarboneiddio, oherwydd, yn amlwg, mae synergedd rhyngddynt. Felly, rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn—yn amlwg, mae sawl cyd-ddibyniaeth rhwng polisïau datganoledig a pholisïau a gadwyd yn ôl, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn cael y sicrwydd hwnnw, a'n bod yn chwilio am unrhyw bolisïau yn y dyfodol i ystyried hynny.
O ran y cyflenwad bwyd, credaf ei bod yn bwysig iawn ein bod wedi gofyn y cwestiwn i'n harchfarchnadoedd ynghylch y dosbarthu teg hwnnw nid yn unig i archfarchnadoedd trefol, ond hefyd i'n siopau a'n harchfarchnadoedd gwledig.
O ran plannu llysiau'r gaeaf, dydw i ddim yn credu y byddai ar ffermwyr angen cyngor gennyf i; rwy'n credu bod hyn yn rhywbeth y maen nhw wedi bod yn edrych arno. Mae hyn ar y ffordd ers cryn amser, felly rydym wedi bod yn gweithio gyda'r busnesau amaethyddol hynny a busnesau bwyd a diod eraill i wneud yn siŵr eu bod yn edrych ar eu cynlluniau busnes i weld beth arall y gallan nhw ei wneud.
Rwy'n credu eich bod yn llygad eich lle—rwy'n clywed hyn drwy'r amser: 'mae angen i ni gyflawni Brexit—mae angen i ni gyflawni Brexit.' Wel, mae hyn yn mynd i bara nid yn unig am fisoedd, ond am flynyddoedd a blynyddoedd, ac mae'n bwysig iawn ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i liniaru'r effeithiau. Ond rwy'n credu bod yn rhaid i bobl fod yn realistig ynghylch yr hyn sy'n mynd i ddigwydd yn y dyfodol.
Diolch i'r Gweinidog.
I thank the Minister.
Yr eitem nesaf yw'r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar baratoi'r gwasanaethau iechyd a gofal ar gyfer Brexit heb gytundeb, a dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei ddatganiad—Vaughan Gething.
The next item is the statement by the Minister for Health and Social Services on preparing the health and care services in Wales for a 'no deal' Brexit, and I call on the Minister to make his statement—Vaughan Gething.
Thank you, Llywydd. I have set out the significant potential impacts of a 'no deal' Brexit for our NHS and social care services in Wales in this Chamber on a number of occasions. My position remains crystal clear: a 'no-deal' Brexit poses significant risks to services in Wales and the public that they serve.
In an environment of historic uncertainty, my focus has been on working with all partners to limit, as far as possible, the damage that a 'no deal' Brexit would have on our NHS and social care services. Together, we are ensuring that robust arrangements are in place to prepare for the impact of leaving the European Union, and to respond quickly to issues and impacts as they arise if we do leave. These arrangements have been repeatedly tested, rehearsed and, as far as possible, assured. But let me be absolutely clear: whilst we are doing everything we can to prepare, no amount of planning can guarantee a disruption-free Brexit. To suggest otherwise is deeply misleading and irresponsible.
Leaving the EU will have an impact over the short, medium and long term. Our priority has been to ensure the continuity of essential supplies, so that services can be maintained, as far as possible, on a business-as-usual basis. This will allow professionals to work properly and with confidence, ensuring the public and patients, as far as possible, are not adversely affected. The last thing that we should do is introduce additional complexity and uncertainty for the public and our staff, especially as we head into winter.
We have looked for opportunities to strengthen capacity within the sector beyond the immediate context of Brexit. Members will know that I approved the purchase and stocking of an additional storage facility to ensure that supplies of medical equipment and essential items are not disrupted. This £11 million investment was made necessary and urgent by the prospect of a 'no deal' Brexit in March. To put that in context, the £11 million warehouse funding could instead have paid for seven replacement magnetic resonance imaging scanners.
Many of the essential 'no deal' Brexit responses are UK Government responsibilities. We continue to press for assurance on matters such as the flow of goods through ports, settled status for EU citizens, and provide robust challenge in areas where Welsh interests need to be protected.
On medicines, we participate in UK-wide arrangements to maintain supplies, working closely with the industry. There are established processes to manage medicines shortages, and these will apply to any shortage caused by Brexit. They will be informed by detailed analysis of medicines that are potentially at risk. There are similar UK-wide arrangements in place for radioisotopes, supported by dedicated express freight channels into airports. These arrangements, again, have been tested and rehearsed recently in response to widely reported concerns raised by clinicians and professional groups.
Diolch, Llywydd. Rwyf wedi nodi effeithiau sylweddol posib Brexit heb gytundeb ar gyfer ein gwasanaethau GIG a gofal cymdeithasol yng Nghymru yn y Siambr hon ar sawl achlysur. Mae fy safbwynt yn dal yn hollol glir: mae Brexit heb gytundeb yn golygu peryglon sylweddol i wasanaethau yng Nghymru a'r cyhoedd y maen nhw'n eu gwasanaethu.
Mewn sefyllfa o ansicrwydd hanesyddol, rwyf wedi canolbwyntio ar weithio gyda phob partner i gyfyngu, cyn belled â phosib, ar y niwed y byddai Brexit heb gytundeb yn ei achosi i'n GIG a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol. Gyda'n gilydd, rydym yn sicrhau bod trefniadau cadarn ar waith i baratoi ar gyfer effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac i ymateb yn gyflym i faterion ac effeithiau wrth iddyn nhw godi os byddwn yn gadael. Mae'r trefniadau hyn wedi cael eu profi a'u hymarfer droeon, ac i'r graddau eu bod hi'n bosib, eu sicrhau. Ond gadewch i mi fod yn gwbl glir: er ein bod yn gwneud popeth o fewn ein gallu i baratoi, ni all unrhyw faint o gynllunio warantu Brexit lle na fydd unrhyw darfu. Mae awgrymu fel arall yn gamarweiniol ac yn anghyfrifol iawn.
Bydd gadael yr UE yn cael effaith dros y tymor byr, canolig a hir. Ein blaenoriaeth fu sicrhau parhad cyflenwadau hanfodol, fel y gellir cynnal gwasanaethau, cyn belled ag sy'n bosibl, ar sail busnes fel arfer. Bydd hyn yn galluogi gweithwyr proffesiynol i weithio'n briodol ac yn hyderus, gan sicrhau gymaint ag y gallwn ni na chaiff y cyhoedd a chleifion eu heffeithio'n andwyol. Y peth olaf y dylem ni ei wneud yw cyflwyno cymhlethdod ac ansicrwydd ychwanegol i'r cyhoedd a'n staff, yn enwedig wrth i'r gaeaf agosáu.
Rydym ni wedi chwilio am gyfleoedd i gryfhau capasiti o fewn y sector y tu hwnt i gyd-destun uniongyrchol Brexit. Bydd yr Aelodau'n gwybod fy mod wedi cymeradwyo prynu a stocio cyfleuster storio ychwanegol i sicrhau nad amherir ar gyflenwadau o offer meddygol ac eitemau hanfodol. Roedd y buddsoddiad hwn o £11 miliwn yn angenrheidiol ac yn fater brys yn sgil y posibilrwydd o Brexit heb gytundeb ym mis Mawrth. I roi hynny yn ei gyd-destun, gallai'r £11 miliwn a wariwyd ar warws fod wedi talu am saith sganiwr delweddu cyseinedd magnetig newydd yn lle hynny.
Mae llawer o'r ymatebion hanfodol i Brexit heb gytundeb yn gyfrifoldebau Llywodraeth y DU. Rydym yn parhau i bwyso am sicrwydd ynghylch materion megis llif nwyddau drwy borthladdoedd, statws preswylydd sefydlog ar gyfer dinasyddion yr UE, ac yn herio'n gadarn mewn meysydd lle mae angen gwarchod buddiannau Cymru.
O ran meddyginiaethau, rydym yn cymryd rhan mewn trefniadau ledled y DU i gynnal cyflenwadau, gan weithio'n agos gyda'r diwydiant. Mae prosesau wedi'u sefydlu i reoli prinder meddyginiaethau, a bydd y rhain yn berthnasol i unrhyw brinder a achosir gan Brexit. Byddant yn seiliedig ar ddadansoddiad manwl o feddyginiaethau a allai fod mewn perygl. Mae trefniadau tebyg ledled y DU ar waith ar gyfer radioisotopau, wedi'u cefnogi gan ddulliau cyflym a phwrpasol o gludo nwyddau i feysydd awyr. Unwaith eto, rhoddwyd y trefniadau hyn ar waith ac ar brawf yn ddiweddar mewn ymateb i bryderon a godwyd yn eang gan glinigwyr a grwpiau proffesiynol.
In addition to medicines, there are hundreds of thousands of products that the NHS relies upon each day. These include everything from dressings and bandages to gloves, syringes, needles and much more. For these medical devices and clinical consumables, we continue to work closely with NHS Wales to increase the amount of stock that we hold. From the start, our planning has included provision for key items used by social care providers too, as well as the national health service. So far, this overall additional stock holding has cost over £5 million.
There is no evidence to suggest, as Lesley Griffiths has said, that there will be an overall shortage of food, but a 'no deal' Brexit will lead to a reduction in the choice and availability of some foods imported from the EU. The British Retail Consortium have been very clear on this point. To prepare, we've asked health and social care organisations to consider how meals could be adapted if the availability of some ingredients is limited, without, of course, compromising on nutritional standards.
A major concern for me has always been the potential impact of Brexit on our workforce, not just in the provision of services, but this goes to the heart of who we are as a nation. We could not deliver our health and care services without staff from Europe and across the world. I place the same value on all of our staff, regardless of their country of origin, and I continue to reinforce this message in public and to the UK Government. It is a source of unbelievable frustration to me that the UK Government continues to promote restrictions on recruiting staff that would do undeniable harm to health and care services and, of course, to the vulnerable people who rely upon them.
We have not yet seen a significant departure of EU nationals from employment in health and social care here in Wales, but other parts of the UK have. We're seeing a reduction in overseas recruitment, which will have a serious effect in the medium term if it continues. We may also see health and care staff moving to jobs in other sectors, some of which have already seen significant losses of EU nationals.
Whilst the direct implications of Brexit—and particularly a 'no deal' Brexit—are already significant and wide-reaching, there are other more indirect impacts that could have direct, serious consequences for health and care providers. For example, the cost of food, fuel and medicines are likely to increase in a 'no deal' scenario as a result of reduced supply and a weaker pound. This would impact especially on organisations in the social care sector. Across Wales, 1,275 care home providers deliver care and support to more than 26,000 people. A third of those providers are small businesses with fewer than six beds. Many would find price rises difficult to absorb, and these increases would affect other services that play a crucial role in meeting people’s care and support needs, such as meals on wheels and day centres.
Price rises would, of course, hit some parts of our workforce particularly hard, for example domiciliary care staff. This would be a real and unjust example of how a 'no deal' would disproportionately impact on people in lower income groups and more vulnerable groups. That, of course, is set out clearly in the Yellowhammer document that was released by the UK Government.
If we see the scale of job losses predicted following a 'no deal' Brexit, this would lead to an increased demand for health and care services, particularly mental health support. Whilst it is difficult to quantify, we can expect an increase in cost and time to access treatment as we simply don’t have the number of professionals needed to respond to the anticipated level of demand.
It is a continuing source of further frustration to me that Brexit preparations are diverting so much energy and resource from other important areas. Our estimate is that there are the equivalent of between 50 and 100 full-time posts dedicated to 'no deal' readiness across health and care in Wales—enough to run a significant number of medium-sized general practices in Wales instead. Brexit preparedness draws heavily on the time of leaders and managers at all levels of our organisations. These people should be working on other priorities to improve the services we provide for the people of Wales, instead of preparing for the potential of a 'no deal' Brexit, which, as I've said, is the worst possible Brexit outcome and the Brexit outcome that will cause the greatest amount of harm. I am, however, grateful to all of the staff working in health and care services for their professionalism and commitment in preparing for the possibility of a 'no deal' Brexit. We have worked hard to protect the interests of the public and patients in Wales and we'll continue to do all that we can to assess the impacts of leaving the EU and to ensure that we are as prepared as we reasonably can be. We'll continue to do all that we can to prevent the UK Government from leading us to a disastrous 'no deal' Brexit, which will inevitably hit Wales harder than other parts of the UK.
Yn ogystal â meddyginiaethau, mae cannoedd o filoedd o gynhyrchion y mae'r GIG yn dibynnu arnyn nhw bob dydd. Mae'r rhain yn cynnwys popeth o orchuddion a rhwymynnau i fenig, chwistrellau, nodwyddau a llawer mwy. Ar gyfer y dyfeisiau meddygol a'r deunyddiau traul clinigol hyn, rydym yn parhau i weithio'n agos gyda GIG Cymru i gynyddu'r stoc sydd gennym ni. O'r dechrau, mae ein cynllunio wedi cynnwys darparu eitemau allweddol a ddefnyddir gan ddarparwyr gofal cymdeithasol hefyd, yn ogystal â'r Gwasanaeth Iechyd Gwladol. Hyd yn hyn, mae pentyru'r stoc ychwanegol cyffredinol hwn wedi costio dros £5 miliwn.
Nid oes unrhyw dystiolaeth i awgrymu, fel y dywedodd Lesley Griffiths, y bydd prinder bwyd yn gyffredinol, ond bydd Brexit heb gytundeb yn arwain at leihad yn y dewis o rai bwydydd a fewnforir o'r UE a bydd hi'n anoddach cael gafael arnyn nhw. Mae Consortiwm Manwerthu Prydain wedi bod yn glir iawn ynghylch hyn. I baratoi, rydym ni wedi gofyn i sefydliadau iechyd a gofal cymdeithasol ystyried sut y gellid addasu prydau bwyd os yw'n anodd cael gafael ar rai cynhwysion, heb, wrth reswm, gyfaddawdu ar safonau maeth.
Pryder mawr i mi erioed yw effaith bosib Brexit ar ein gweithlu, nid yn unig o ran darparu gwasanaethau, ond mae hyn yn mynd at wraidd pwy ydym ni fel cenedl. Ni allem ni ddarparu ein gwasanaethau iechyd a gofal heb staff o Ewrop a ledled y byd. Rwy'n ystyried ein holl staff yn gyfwerth â'i gilydd, beth bynnag fo'u gwlad enedigol, ac rwy'n parhau i atgyfnerthu'r neges hon yn gyhoeddus ac i Lywodraeth y Deyrnas Unedig. Mae'n destun rhwystredigaeth anghredadwy i mi fod Llywodraeth y DU yn parhau i hybu cyfyngiadau ar recriwtio staff a fyddai heb os nac oni bai yn niweidiol i wasanaethau iechyd a gofal ac, wrth gwrs, i'r bobl agored i niwed sy'n dibynnu arnyn nhw.
Hyd yn hyn nid ydym ni wedi gweld nifer sylweddol o ddinasyddion yr UE yn gadael gwaith mewn iechyd a gofal cymdeithasol yma yng Nghymru, ond mae rhannau eraill o'r DU wedi gweld hyn. Rydym ni'n gweld gostyngiad mewn recriwtio o dramor, a fydd yn cael effaith ddifrifol yn y tymor canolig os bydd yn parhau. Efallai hefyd y gwelwn ni staff iechyd a gofal yn symud i swyddi mewn sectorau eraill, y mae rhai ohonyn nhw eisoes wedi gweld colledion sylweddol o ran gwladolion yr UE.
Er bod goblygiadau uniongyrchol Brexit—ac yn enwedig Brexit heb gytundeb—eisoes yn sylweddol ac yn bellgyrhaeddol, ceir effeithiau eraill mwy anuniongyrchol a allai arwain at ganlyniadau uniongyrchol, difrifol i ddarparwyr iechyd a gofal. Er enghraifft, mae cost bwyd, tanwydd a meddyginiaethau yn debygol o gynyddu mewn sefyllfa o adael heb gytundeb o ganlyniad i lai o gyflenwad a phunt wannach. Byddai hyn yn effeithio'n arbennig ar sefydliadau yn y sector gofal cymdeithasol. Ledled Cymru, mae 1,275 o ddarparwyr cartrefi gofal yn darparu gofal a chymorth i fwy na 26,000 o bobl. Mae traean o'r darparwyr hynny'n fusnesau bach sydd â llai na chwe gwely. Byddai llawer yn gweld cynnydd mewn prisiau yn anodd ei ysgwyddo, a byddai'r cynnydd hwn yn effeithio ar wasanaethau eraill sy'n chwarae rhan hollbwysig yn y gwaith o ddiwallu anghenion gofal a chymorth pobl, megis pryd ar glud a chanolfannau dydd.
Byddai prisiau mwy, wrth gwrs, yn taro rhai rhannau o'n gweithlu'n arbennig o galed, er enghraifft staff gofal cartref. Byddai hyn yn enghraifft wirioneddol ac anghyfiawn o'r ffordd y byddai gadael heb gytundeb yn cael effaith anghymesur ar bobl mewn grwpiau incwm is a grwpiau mwy agored i niwed. Mae hynny, wrth gwrs, wedi'i nodi'n glir yn y ddogfen Yellowhammer a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig.
Os gwelwn ni'r colledion swyddi a ragwelir yn dilyn Brexit heb gytundeb, byddai hyn yn arwain at fwy o alw am wasanaethau iechyd a gofal, yn enwedig cymorth iechyd meddwl. Er ei bod hi'n anodd mesur hyn, gallwn ddisgwyl cynnydd yn y gost a'r amser a gymerir i gael triniaeth gan nad oes gennym ni'r nifer o weithwyr proffesiynol sydd eu hangen i ymateb i faint o alw a ragwelir.
Mae'n parhau i beri rhwystredigaeth i mi fod paratoi ar gyfer Brexit yn dargyfeirio cymaint o egni ac adnoddau o feysydd pwysig eraill. Ein hamcangyfrif yw bod cyfwerth â rhwng 50 a 100 o swyddi llawn amser wedi'u neilltuo ar gyfer paratoi am sefyllfa o adael heb gytundeb ledled y maes iechyd a gofal yng Nghymru—digon i gynnal nifer sylweddol o feddygfeydd teulu canolig yng Nghymru yn lle hynny. Mae bod yn barod am Brexit yn defnyddio amser sylweddol arweinwyr a rheolwyr ym mhob haen o'n sefydliadau. Dylai'r bobl hyn fod yn gweithio ar flaenoriaethau eraill i wella'r gwasanaethau yr ydym ni'n eu darparu ar gyfer pobl Cymru, yn hytrach na pharatoi ar gyfer y posibilrwydd o Brexit heb gytundeb a fydd, fel y dywedais, y math gwaethaf posib ar Brexit a'r canlyniad Brexit a fyddai'n achosi'r niwed mwyaf. Fodd bynnag, rwyf yn ddiolchgar i'r holl staff sy'n gweithio yn y gwasanaethau iechyd a gofal am eu proffesiynoldeb a'u hymroddiad wrth baratoi ar gyfer y posibilrwydd y bydd Brexit heb gytundeb. Rydym ni wedi gweithio'n galed i ddiogelu buddiannau'r cyhoedd a chleifion yng Nghymru a byddwn yn parhau i wneud popeth yn ein gallu i asesu effeithiau gadael yr UE ac i sicrhau ein bod mor barod ag y gallwn ni fod o fewn rheswm. Byddwn yn parhau i wneud popeth yn ein gallu i atal Llywodraeth y DU rhag ein harwain at Brexit heb gytundeb trychinebus, a fydd yn anochel yn taro Cymru'n galetach na rhannau eraill o'r DU.
I'm pleased to receive this update from you, Minister, because, whether it's a deal or no deal, we need to get Brexit done.
Now, the Welsh Conservatives support the result of the referendum. People in Wales voted overwhelmingly to leave, and it is incumbent on Welsh Government to make the requisite preparations. And, let's be frank, leaving without a deal is a direct result of Labour in Westminster voting against Brexit deal proposals again and again. They voted against it on every occasion, Minister, and, to be fair, or to be honest, or just to be frank, again, Jeremy Corbyn is showing zero leadership on this.
The e-mails and telephone calls that I receive from people right across the political spectrum, and from people who have no political allegiance whatsoever—there's frustration; they want it done, they want it out of the way. They want to get Brexit done. And it needs to be done whilst protecting our NHS and our social care services. And, Minister, given that protecting our NHS is vital, will you welcome the £1.2 billion investment that the UK Government will be able to realise, which should be able to come to Wales? And will you commit to ensuring that that £1.2 billion over the next three years will be spent on our NHS and our social care? Because, after 20 years of your Government in charge here in Wales, we are behind in our NHS. Four out of our seven health boards are now in targeted intervention or special measures. Betsi Cadwaladr's mental health services have been in special measures longer than any other health board anywhere in the UK. In Wales, a 95 per cent target for patients spending less than four hours in A&E hasn't been met since it was introduced in 2008. And NHS Wales last met its cancer waiting times in 2008. This is compounded by the fact that the Welsh ambulance service has the longest delays of any NHS trust in the UK. So, will you commit, Minister, here and now, to ensuring that any additional money, that this £1.2 billion, as a result of consequentials in health, is spent on our NHS?
You mention, in your statement, drug shortages. Now, the Welsh NHS Confederation are very clear on this: they said that shortages of medicine are standard in the NHS and the challenge is how to manage it. And I have confidence that the UK Government is working with the pharma industry to ensure that supplies are not affected and that increased costs are minimised. I think the scaremongering about this issue is very dangerous. It must be terrifying to people watching what's going on, and it can only have a negative effect, both on prices, stockpiling and public perception. And I reiterate again, the NHS Confederation themselves state: 'Our members inform us that there are currently no issues with the availability of medicines as a result of Brexit'.
Now, the English NHS has outlined the following contingencies: they've recommended that suppliers of medicines build up at least six weeks of extra stock above their usual buffer levels. Can you tell me, Minister, if you've done the same to suppliers to us here in Wales? I was really pleased to see in your statement that you have committed to extra warehousing and storage facilities for medical necessities and medical equipment. But, obviously, it can also be used for some of these medicines. Have you been involved in trying to push through things like buying extra space on ferries so that medicines and medical products will be able to come into the UK? Have you been involved in encouraging the re-routing of medicines into the UK? Have you been party to the discussions, or been involved in, promoting that medicines, devices and clinical trials licensed or tested in the EU can continue to be used in the UK in the event of a 'no deal' Brexit by amending those regulations? So, I'd be really grateful if you would be able to give us an update on those particular issues.
You mentioned food supplies, as did the Minister for the Environment and Rural Affairs. Again, I don't wish to scaremonger to people out there who may be worrying that, if they were to go into hospital, they wouldn't be able to have any food, because, of course, it's going to be just some things that are out of kilter—that could be out of kilter. Because the reality is nobody actually knows what is going to happen. So, can you please confirm—I know that you've said that you have asked health boards to look at this, but can you confirm that the health boards themselves have actually engaged with their staff and have issued the instructions that you spoke about?
You mentioned recruitment issues. Now, of course, we know, don't we, here in Wales, we have a special set, a unique set, of problems with recruitment, and it's not just Brexit—to Brexit or not to Brexit. We've had issues with people wanting to come into Wales; we've had issues with people about whether or not they believe that the hospital they might go to work for is stable enough and strong enough; we've had issues with historic under-investment in training places and difficulty in providing training specialisms. So, if you could perhaps give us an update on how those kinds of issues might be affected by a 'no deal' Brexit, I think that that would, again, go some way to setting the record in a very, perhaps, clear way.
I'm delighted to see, as per your statement, that, despite Brexit, the number of EU nationals employed by the Welsh NHS has actually increased. In fact, Llywydd, we've seen a staggering 42 per cent increase in EU nationals working in the Welsh NHS since 2015, and each and every one of them is extremely welcome here. And it is good to see that we're still a world leader in the UK in the innovation of new medicines. Now, we talk about investment and investment happening in the NHS, but we need to remember that, here in Wales, for example, ReNeuron have just struck an £80 million deal with the Chinese firm Fosun Pharma in April this year for the development of stroke-related and human retinal progenitor cell line blindness therapy programmes. Now, that's no sign of uncertainty and that's really good, and that's the kind of business we need to go out there and get.
Research and development spending in Wales is still strong, in the UK is strong. It's expected to increase by 3 per cent in the longer term. And, of course, the corporation tax cuts will benefit UK pharma companies. But can you tell me what effect Labour's hard left proposals under 'Medicines for the Many' will have on the UK's world-leading reputation in research and development for medicines? Taking China and Cuba as his examples, the leader of the opposition, Jeremy Corbyn, said that a Labour Government would use compulsory licensing to secure generic versions of patented medicines, and hold pharma to ransom by telling them that, if they want public research funding, then they'll have to make their drugs affordable for all. And you and I know how important it is to have affordable drugs in the NHS, because we have an ever-tightening budget and ever greater needs. But the Association of the British Pharmaceutical Industry have said that compulsory licensing amounts to the seizure of new research and would undermine this amazing research and development that we have here in Wales, particularly in Cardiff and Swansea universities. So, your clarification on this matter and on the effect that that would have on us—Brexit or no Brexit—would be very, very worthwhile listening to.
Rwy'n falch o gael y diweddariad hwn gennych chi, Gweinidog, oherwydd, boed yna gytundeb neu ddim cytundeb, mae angen i ni gyflawni Brexit.
Nawr, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi canlyniad y refferendwm. Pleidleisiodd mwyafrif llethol pobl Cymru o blaid gadael, ac mae'n ddyletswydd ar Lywodraeth Cymru i wneud y paratoadau angenrheidiol. A gadewch i ni fod yn onest, mae gadael heb gytundeb yn ganlyniad uniongyrchol i Lafur yn San Steffan yn pleidleisio yn erbyn cynigion cytundeb Brexit dro ar ôl tro. Fe wnaethon nhw bleidleisio yn ei erbyn ar bob achlysur, Gweinidog, ac, i fod yn deg, neu i fod yn onest, neu i fod yn blwmp ac yn blaen, unwaith eto, nid yw Jeremy Corbyn yn dangos unrhyw arweiniad ar hyn.
Mae'r negeseuon e-bost a'r galwadau ffôn a gaf gan bobl o bob tuedd wleidyddol, a chan bobl nad oes ganddyn nhw unrhyw deyrngarwch gwleidyddol o gwbl—yn rhwystredig; maen nhw eisiau gweld cyflawni hyn, maen nhw eisiau cau pen y mwdl ar hyn. Maen nhw eisiau i Brexit gael ei gyflawni. Ac mae angen gwneud hynny gan ddiogelu ein GIG a'n gwasanaethau gofal cymdeithasol. A, Gweinidog, o gofio bod diogelu ein GIG yn hanfodol, a wnewch chi groesawu'r £1.2 biliwn o fuddsoddiad y gall Llywodraeth y DU ei wireddu, a ddylai allu dod i Gymru? Ac a wnewch chi ymrwymo i sicrhau y caiff y £1.2 biliwn hwnnw dros y tair blynedd nesaf ei wario ar ein GIG a'n gofal cymdeithasol? Oherwydd, ar ôl i'ch Llywodraeth fod mewn grym am 20 mlynedd yma yng Nghymru, rydym ni ar ei hôl hi yn ein GIG. Mae pedwar o'n saith Bwrdd Iechyd bellach yn destun ymyriadau wedi eu targedu neu fesurau arbennig. Mae gwasanaethau iechyd meddwl Betsi Cadwaladr wedi bod mewn mesurau arbennig yn hirach nag unrhyw Fwrdd Iechyd arall yn unrhyw le yn y DU. Yng Nghymru, ni chyrhaeddwyd y targed o 95 y cant o gleifion yn treulio llai na phedair awr mewn uned damweiniau ac achosion brys ers ei gyflwyno yn 2008. A'r tro diwethaf i GIG Cymru gyflawni ei amseroedd aros o ran canser oedd yn 2008. Ac i wneud pethau'n waeth, gwasanaeth ambiwlans Cymru sydd wedi gweld yr oedi hwyaf mewn unrhyw ymddiriedolaeth GIG yn y DU. Felly, a wnewch chi ymrwymo, Gweinidog, yn y fan yma nawr, i sicrhau bod unrhyw arian ychwanegol, sef £1.2 biliwn, o ganlyniad i symiau canlyniadol ym maes iechyd, yn cael ei wario ar ein GIG?
Rydych chi'n sôn, yn eich datganiad, am brinder cyffuriau. Nawr, mae Conffederasiwn GIG Cymru yn glir iawn ynghylch hyn: fe ddywedon nhw fod y prinder meddyginiaethau yn arferol yn y GIG a'r her yw sut i'w reoli. Ac rwy'n ffyddiog bod Llywodraeth y DU yn gweithio gyda'r diwydiant fferyllol i sicrhau nad effeithir ar gyflenwadau ac y caiff costau uwch eu lleihau. Rwy'n credu bod codi bwganod ynghylch y mater hwn yn beryglus iawn. Mae'n rhaid ei bod hi'n frawychus i bobl sy'n gwylio'r hyn sy'n digwydd, a dim ond effaith negyddol a gaiff hyn, ar brisiau, ar gasglu stoc ynghyd ac ar amgyffred y cyhoedd. Ac ailadroddaf eto, mae Conffederasiwn y GIG ei hun yn dweud, 'Mae ein haelodau yn dweud wrthym nad oes problemau ar hyn o bryd o ran cael gafael ar feddyginiaethau o ganlyniad i Brexit.'
Nawr, mae'r GIG yn Lloegr wedi amlinellu'r cynlluniau wrth gefn canlynol: maen nhw wedi argymell bod cyflenwyr meddyginiaethau yn cronni o leiaf chwe wythnos o stoc ychwanegol yn fwy na'r hyn sydd ganddyn nhw wrth gefn fel arfer. A wnewch chi ddweud wrthyf i, Gweinidog, a ydych chi wedi gwneud yr un peth i'n cyflenwyr ni yma yng Nghymru? Roeddwn yn falch iawn o weld yn eich datganiad eich bod wedi ymrwymo i gyfleusterau warysau a storio ychwanegol ar gyfer angenrheidiau meddygol ac offer meddygol. Ond, yn amlwg, gellir eu defnyddio ar gyfer rhai o'r meddyginiaethau hyn hefyd. A ydych chi wedi bod yn ymwneud â datblygu pethau fel prynu lle ychwanegol ar longau fferi fel y bydd meddyginiaethau a chynnyrch meddygol yn gallu dod i mewn i'r DU? A fuoch chi'n ymwneud ag annog ailgyfeirio meddyginiaethau i'r DU? A ydych chi wedi bod yn rhan o'r trafodaethau, neu wedi bod yn rhan o'r broses, o hyrwyddo'r ffaith y gellir parhau i ddefnyddio meddyginiaethau, dyfeisiadau a threialon clinigol a drwyddedwyd neu a brofwyd yn yr UE yn y DU os bydd Brexit heb gytundeb drwy ddiwygio'r rheoliadau hynny? Felly, byddwn yn ddiolchgar iawn petaech chi'n gallu rhoi diweddariad i ni ynghylch y materion penodol hynny.
Fe wnaethoch chi sôn am gyflenwadau bwyd, fel y gwnaeth Gweinidog yr Amgylchedd a Materion Gwledig. Unwaith eto, nid wyf yn dymuno codi ofn ar bobl sydd efallai'n poeni, pe baen nhw'n mynd i'r ysbyty, na fydden nhw'n gallu cael unrhyw fwyd, oherwydd, wrth gwrs, dim ond rhai pethau fydd allan o drefn—allai fod allan o drefn. Oherwydd y gwir amdani yw, nid oes neb yn gwybod beth sy'n mynd i ddigwydd. Felly, a wnewch chi gadarnhau—rwy'n gwybod ichi ddweud eich bod wedi gofyn i fyrddau iechyd edrych ar hyn, ond a wnewch chi gadarnhau fod y byrddau iechyd eu hunain wedi ymgysylltu â'u staff ac wedi rhoi'r cyfarwyddiadau y gwnaethoch chi sôn amdanyn nhw?
Fe wnaethoch chi sôn am faterion recriwtio. Nawr, wrth gwrs, rydym ni'n gwybod, onid ydym ni, yma yng Nghymru, mae gennym ni gyfres arbennig, cyfres unigryw, o broblemau ynghylch recriwtio, ac nid Brexit yn unig yw hyn—i adael neu i beidio â gadael. Rydym ni wedi cael problemau ynghylch awydd pobl i ddod i Gymru; rydym ni wedi cael problemau ynghylch pobl yn amau a yw'r ysbyty y gallen nhw fynd i weithio iddo yn ddigon sefydlog ac yn ddigon cryf; rydym ni wedi cael problemau oherwydd y tanfuddsoddi hanesyddol mewn lleoedd hyfforddi a'r anhawster i ddarparu arbenigeddau hyfforddi. Felly, pe gallech chi efallai roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y modd y gallai Brexit heb gytundeb effeithio ar y mathau hynny o broblemau, rwy'n credu y byddai hynny, unwaith eto, yn helpu i egluro'r sefyllfa yn well o lawer.
Rwy'n falch iawn o weld, yn ôl eich datganiad, bod nifer y gwladolion o'r UE a gyflogir gan y GIG yng Nghymru wedi cynyddu mewn gwirionedd, er gwaethaf Brexit. Yn wir, Llywydd, rydym ni wedi gweld cynnydd syfrdanol o 42 y cant yn nifer y gwladolion o'r UE sy'n gweithio yn GIG Cymru ers 2015, ac mae croeso mawr i bob un ohonyn nhw yma. Ac mae'n dda gweld ein bod ni'n dal yn arwain y byd yn y DU o ran arloesi gyda meddyginiaethau newydd. Nawr, rydym ni'n sôn am fuddsoddi a buddsoddi yn y GIG, ond mae angen inni gofio, yma yng Nghymru, er enghraifft, fod ReNeuron newydd daro bargen gwerth £80 miliwn â'r cwmni Tsieineaidd Fosun Pharma ym mis Ebrill eleni ar gyfer datblygu gwasanaethau sy'n gysylltiedig â strôc a rhaglenni therapi dallineb llinell cell genedlyddol retina dynol. Nawr, nid yw hynny'n arwydd o ansicrwydd ac mae hynny'n wirioneddol dda, a dyna'r math o fusnes y mae angen inni fynd ar ei ôl.
Mae'r gwariant ar ymchwil a datblygu yng Nghymru yn gryf o hyd, yn gryf yn y DU. Disgwylir y bydd yn cynyddu 3 y cant yn y tymor hwy. Ac, wrth gwrs, bydd y toriadau yn y dreth gorfforaeth o fudd i gwmnïau fferyllol y DU. Ond a wnewch chi ddweud wrthyf pa effaith a gaiff cynigion asgell chwith galed Llafur o dan 'Medicines for the Many' ar enw da'r DU o ran arwain y byd o ran ymchwil a datblygu ar gyfer meddyginiaethau? Gan gymryd Tsieina a Chiwba fel enghreifftiau, dywedodd arweinydd yr wrthblaid, Jeremy Corbyn, y byddai Llywodraeth Lafur yn defnyddio trwyddedu gorfodol i sicrhau fersiynau generig o feddyginiaethau patent, a dal cwmnïau fferyllol yn wystl drwy ddweud wrthyn nhw, os ydyn nhw eisiau arian ymchwil cyhoeddus, yna bydd yn rhaid iddyn nhw wneud eu cyffuriau'n fforddiadwy i bawb. Ac rydych chi a minnau'n gwybod pa mor bwysig yw cael cyffuriau fforddiadwy yn y GIG, oherwydd bod gennym ni gyllideb sy'n crebachu'n barhaus ac anghenion mwy fyth. Ond mae Cymdeithas Diwydiant Fferyllol Prydain wedi dweud bod trwyddedu gorfodol yn gyfystyr ag atafaelu ymchwil newydd ac y byddai'n tanseilio'r ymchwil a'r datblygiad rhyfeddol hwn sydd gennym ni yma yng Nghymru, yn enwedig ym Mhrifysgolion Caerdydd ac Abertawe. Felly, byddai eich eglurhad ar y mater hwn a'r effaith y byddai hynny'n ei gael arnom ni—Brexit neu ddim Brexit—yn werth gwrando arno yn wir.
Thank you for the series of comments and a few questions in there. I congratulate you on a straight-faced attempt to spend as much time diverting attention away from preparations for a 'no deal' Brexit. I'm not going to get sent down the rabbit hole of talking about things that have nothing to do with the statement I have made on the preparations on a 'no deal' Brexit.
I do, though, want to go back to some of the points that you made about Brexit. You said that Brexit must get done, one way or another. You talked about an overwhelming result here in Wales; it was not an overwhelming result. And you talked about 'no deal' has to get done, but protecting—'no deal' being a potential way forward for this, and yet, at the same time, about protecting our NHS and social care. And, actually, the worst possible outcome for health and social care, for our staff and the public who rely upon it, is a 'no deal'. This isn't complicated. It isn't difficult. The Government's own reports on Yellowhammer acknowledge this; Conservative colleagues around the country acknowledge the harm that a 'no deal' Brexit would do to health and social care. And, just to be absolutely clear, we are not in this position because of the way that Labour Members of Parliament have voted in response to deals put here by the UK Government. And if the Members—[Interruption.] If the Members want to look at where they were before the general election—having a Conservative majority, the deal done with the DUP, the fact that you lost members of the European research group, who acted as a party within a party—they may well have taken over the rest of the Tory party now, but, actually, there are plenty of Conservatives who would not bring themselves to support the deal provided. This has nothing to do with the way that Labour Members of Parliament have voted and everything to do with the Government's inability to meet the promises that it has made.
Diolch am y gyfres o sylwadau ac ychydig o gwestiynau yn y fan yna. Rwy'n eich llongyfarch ar ymgais wynebsyth i dreulio cymaint o amser yn tynnu sylw oddi wrth y paratoadau ar gyfer Brexit heb gytundeb. Nid wyf yn mynd i gael fy anfon ar drywydd pethau nad oes a wnelon nhw ddim â'r datganiad a wnes i ar y paratoadau ar gyfer Brexit heb gytundeb.
Er hynny, rwyf eisiau dychwelyd at rai o'r pwyntiau a wnaethoch chi am Brexit. Fe ddywedoch chi bod yn rhaid i Brexit gael ei gyflawni, un ffordd neu'r llall. Fe sonioch chi am ganlyniad ysgubol yma yng Nghymru; nid oedd yn ganlyniad ysgubol. Ac roeddech chi'n sôn bod yn rhaid i Brexit heb gytundeb gael ei gyflawni, ond mae amddiffyn—gadael heb gytundeb yn ffordd bosib ymlaen ar gyfer hyn, ac yna sôn, ar yr un pryd, am ddiogelu ein GIG a gofal cymdeithasol. Ac, mewn gwirionedd, y canlyniad gwaethaf posib i iechyd a gofal cymdeithasol, i'n staff a'r cyhoedd sy'n dibynnu arno, yw gadael heb gytundeb. Nid yw hyn yn gymhleth. Nid yw'n anodd. Mae adroddiadau'r Llywodraeth ei hun ar Yellowhammer yn cydnabod hyn; mae cydweithwyr Ceidwadol ledled y wlad yn cydnabod y niwed y byddai Brexit heb gytundeb yn ei wneud i iechyd a gofal cymdeithasol. Ac, i fod yn gwbl glir, nid ydym ni yn y sefyllfa hon oherwydd y ffordd y mae Aelodau Seneddol Llafur wedi pleidleisio mewn ymateb i gytundebau a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU. Ac os yw'r Aelodau—[Torri ar draws.] Os yw'r Aelodau eisiau edrych ar ble roedden nhw cyn yr etholiad cyffredinol—yn mwynhau mwyafrif Ceidwadol, y fargen a wnaethpwyd gyda'r DUP, y ffaith eich bod wedi colli aelodau o'r grŵp ymchwil Ewropeaidd, a oedd yn gweithredu fel plaid o fewn plaid—mae'n ddigon posib eu bod wedi meddiannu gweddill y blaid Dorïaidd nawr, ond, mewn gwirionedd, mae digon o Geidwadwyr na fydden nhw'n cefnogi'r cytundeb a ddarperir. Nid oes a wnelo hyn ddim â'r ffordd y mae Aelodau Seneddol Llafur wedi pleidleisio, mae a wnelo â phopeth sy'n ymwneud ag anallu'r Llywodraeth i gyflawni'r addewidion y mae wedi'u gwneud.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
I recognise also the points that were mentioned about the sums of money. The fantasy sums of money that are being described are not considered real by this or any other part of the national health service. We have a year's worth of money for us to plan a budget for. The idea that I should commit to three years of expenditure on the basis of promises that not even the service believe is fanciful in the extreme.
On your point about food supplies in the NHS, we have had regular engagement with this. We, of course, have the ability to provide food within the national health service. The point that I made in the statement is about the potential for needing to substitute or change some of that, but not to compromise on nutritional standards. It is more difficult for some of our social care providers to do so, particularly those smaller concerns that exist, and, as I say, there is a straightforward point that the choice in food will definitely be affected, but we commit to maintaining nutritional standards.
On staff recruitment, now, we have seen a significant challenge in staff recruitment, in particular, the Nursing and Midwifery Council register. We have been relatively insulated from that, compared to England. There's been a catastrophic fall-off in the number of new registrations on the NMC register from people from across Europe, and it's a real cause of concern. If you had this conversation with the Royal College of Midwives or the Royal College of Nursing or Unison, then they would tell you about the reality of people making a choice to leave England, in particular, because not only of the policy choices, but of the environment and the language used to describe them. I am proud that here in Wales—and in Scotland too, to be fair—we have constantly reiterated the value that we place upon our staff in wanting people to stay, and that will continue.
I do, though, need to point out the immigration cap proposals are an act of wanton vandalism to health and social care services in every part of the United Kingdom. The average pay in the social care sector is under £17,000 in Wales. Having a salary cap of £30,000 would be disastrous for social care, and it would have a serious impact on the health service. It is not too late for Conservatives in the UK Government to recognise common sense and to end those proposals, or they will do serious and significant harm to health and care services.
I'll deal with your points about medicines. In terms of the increased costs being minimised and the points you make about buffer supplies, these are UK-wide arrangements that are being put in place. This is not the Government acting simply for England, and this is part of the responsibilities that the UK has. It's a UK responsibility to deliver medicine supply into the United Kingdom, and there are arrangements involving the chief medical officers and the chief pharmaceutical officers to oversee how shortages would be addressed in terms of making sure there is equitable distribution of medicines across the country.
In terms of transport arrangements, again, this is part of UK-wide responsibilities. About a third of the pharmaceutical industry have made their own arrangements and spent significant amounts of sums in doing so. About two thirds are relying on the transport arrangements provided by the UK Government. And, on this, I will acknowledge there's been an improvement in 'no deal' Brexit preparation by the UK Government from March. You will remember it was farcical, that we had ferry-less ferry companies winning contracts, and moneys had to be paid both to ferry companies and to Eurotunnel for arrangements that were put in place. I acknowledge the UK Government is in a better place now. Having learnt from the mistakes and the significant waste of money that took place, they are now in a better position, but the challenge will be, if two thirds of supply rely on the up-to-date ferry arrangements, we then run into the very real challenges set out in the Yellowhammer document about HGV backlogs.
My biggest concern on medicine supply is actually getting goods around the United Kingdom. The evidence provided in the August release from Yellowhammer is sobering, and no-one should be sanguine about it and simply claim we must get on with 'no deal' if that's all we're left to, because that sets out the real and significant harm that would be caused, and the up to six months' severe disruption that would be faced across the narrow straits. So, this is no matter to trivialise. Medicines are category 1 items; they will have first call on the capacity that exists. We then need to get those goods around the country, and, on that, we are engaged at both official level and in ministerial conversations about those very issues.
I want to make the other final point about medicines, and that is that none of us should be sanguine about the potential shortages caused. There are normal shortages that are managed within the health service, that is true. But the times that we are in are quite extraordinary, and we have never deliberately chosen to do something that we know will risk medicine supplies. For all of the analysis that we have on the arrangements now being put in place, if one single medicine is affected because of a 'no deal' Brexit, then every single person who relies on that medicine will understandably look to us and say, 'Why did you do this? Why did you demand that Brexit happened if you knew that this was a risk to me and my health?' I will comfortably look those people in the eye and say, 'We have done the right thing in raising these issues.' Other Members from whatever party need to think carefully on their position on a 'no deal' Brexit and the risks that that entails to the health and well-being of people in Wales.
Rwy'n cydnabod hefyd y pwyntiau a grybwyllwyd am y symiau o arian. Nid yw'r rhan hon o'r gwasanaeth iechyd gwladol nac unrhyw ran arall ohono yn credu fod y symiau ffantasi o arian a ddisgrifir yn rhai gwirioneddol. Mae gennym ni werth blwyddyn o arian inni gynllunio cyllideb ar ei gyfer. Mae'r syniad y dylwn i ymrwymo i dair blynedd o wariant ar sail addewidion nad yw hyd yn oed y gwasanaeth yn eu credu yn ffansïol dros ben.
O ran eich sylw am gyflenwadau bwyd yn y GIG, buom yn trafod hyn yn rheolaidd. Wrth gwrs, mae gennym ni'r gallu i ddarparu bwyd o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol. Mae'r sylw a wnes i yn y datganiad yn ymwneud â'r posibilrwydd y bydd angen cyfnewid neu newid rhywfaint ar hynny, heb gyfaddawdu ar safonau maeth. Mae'n fwy anodd i rai o'n darparwyr gofal cymdeithasol wneud hynny, yn enwedig y busnesau llai hynny sy'n bodoli, ac, fel y dywedais, mae yna bwynt syml sef y bydd effaith ar y dewis o fwyd yn sicr, ond rydym yn ymrwymo i gynnal safonau maeth.
O ran recriwtio staff, nawr, rydym ni wedi gweld her sylweddol o ran recriwtio staff, o ran cofrestr y Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth yn arbennig. Rydym ni wedi cael ein gwarchod yn gymharol rhag hynny, o gymharu â Lloegr. Bu gostyngiad trychinebus yn nifer y cofrestriadau newydd ar gofrestr y Cyngor Nyrsio a Bydwreigiaeth gan bobl o bob rhan o Ewrop, ac mae'n destun pryder gwirioneddol. Pe baech yn cael y sgwrs hon gyda Choleg Brenhinol y Bydwragedd neu Goleg Brenhinol y Nyrsys neu Unsain, yna bydden nhw'n dweud wrthych am wirionedd y sefyllfa lle mae pobl yn dewis gadael Lloegr, yn arbennig, oherwydd nid yn unig y dewisiadau polisi, ond yr amgylchedd a'r iaith a ddefnyddir i'w disgrifio. Rwy'n falch ein bod yma yng Nghymru—ac yn yr Alban hefyd, a bod yn deg—wedi pwysleisio'n gyson ein bod yn ystyried ein staff yn werthfawr wrth ddymuno cael pobl i aros, a bydd hynny'n parhau.
Fodd bynnag, mae angen i mi nodi bod y cynigion ar gyfer cael trothwy cyflog i ymfudwyr yn weithred o fandaliaeth di-alw-amdani ar y gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig. Mae'r cyflog cyfartalog yn y sector gofal cymdeithasol yn llai nag £17,000 yng Nghymru. Byddai cael trothwy cyflog o £30,000 yn drychinebus i ofal cymdeithasol, a byddai'n cael effaith ddifrifol ar y gwasanaeth iechyd. Nid yw hi'n rhy hwyr i Geidwadwyr yn Llywodraeth y DU arddel synnwyr cyffredin a rhoi terfyn ar y cynigion hynny, neu byddant yn gwneud niwed difrifol ac arwyddocaol i wasanaethau iechyd a gofal.
Fe wnaf i ymdrin â'ch sylwadau am feddyginiaethau. O ran lleihau'r cynnydd mewn costau a'r sylwadau yr ydych chi'n eu gwneud am gyflenwadau wrth gefn ychwanegol, mae'r rhain yn drefniadau ar gyfer y DU gyfan sy'n cael eu rhoi ar waith. Nid y Llywodraeth yn gweithredu dros Loegr yn unig yw hyn, ac mae hyn yn rhan o'r cyfrifoldebau sydd gan y DU. Mae'n gyfrifoldeb ar y DU i gyflenwi meddyginiaeth i'r Deyrnas Unedig, ac mae trefniadau'n bod sy'n cynnwys y prif swyddogion meddygol a'r prif swyddogion fferyllol er mwyn goruchwylio sut y byddid yn ymdrin â phrinder o ran gwneud yn siŵr y caiff meddyginiaethau eu dosbarthu'n deg ledled y wlad.
O ran trefniadau trafnidiaeth, unwaith eto, mae hyn yn rhan o gyfrifoldebau'r DU gyfan. Mae tua thraean o'r diwydiant fferyllol wedi gwneud eu trefniadau eu hunain ac wedi gwario arian sylweddol wrth wneud hynny. Mae tua dwy ran o dair yn dibynnu ar y trefniadau trafnidiaeth y mae Llywodraeth y DU yn eu darparu. Ac, o ran hyn, byddaf yn cydnabod y bu gwelliant yn y paratoadau ar gyfer Brexit heb gytundeb gan Lywodraeth y DU o fis Mawrth. Byddwch yn cofio ei fod yn chwerthinllyd, fod cwmnïau fferi nad oedd ganddyn nhw fferi wedi ennill contractau, a bod yn rhaid talu arian i gwmnïau fferi ac i Eurotunnel am drefniadau a roddwyd ar waith. Rwy'n cydnabod bod Llywodraeth y DU mewn gwell sefyllfa nawr. Ar ôl dysgu o'r camgymeriadau a'r gwastraffu arian sylweddol, maen nhw bellach mewn gwell sefyllfa, ond yr her fydd, os bydd dwy ran o dair o'r cyflenwad yn dibynnu ar y trefniadau fferi diweddaraf, yna byddwn yn wynebu'r heriau gwirioneddol a nodir yn nogfen Yellowhammer ynghylch cerbydau nwyddau trwm yn cronni.
Fy mhryder mwyaf ynglŷn â'r cyflenwad meddyginiaethau mewn gwirionedd yw dosbarthu'r nwyddau ledled y Deyrnas Unedig. Mae'r dystiolaeth a ddarparwyd yn y datganiad gan Yellowhammer ym mis Awst yn ddigon i'ch sobri, ac ni ddylai neb fod yn obeithiol yn ei gylch a gwneud dim ond honni bod yn rhaid inni fwrw ymlaen a gadael heb gytundeb os mai dyna'r cyfan sy'n ein hwynebu, oherwydd mae hwnnw'n nodi'r niwed gwirioneddol a sylweddol a gaiff ei achosi, a'r amhariadau difrifol dros hyd at chwe mis a fyddai'n ein hwynebu ar draws y culfor. Felly, nid yw hwn yn fater dibwys. Mae meddyginiaethau yn eitemau categori 1; byddant yn cael y flaenoriaeth o ran y capasiti sy'n bodoli. Wedyn mae angen inni gael y nwyddau hynny o amgylch y wlad, ac ynghylch hynny, rydym yn cymryd rhan ar lefel swyddogol ac rydym mewn sgyrsiau gweinidogol am yr union faterion hynny.
Rwyf eisiau gwneud y pwynt olaf arall am feddyginiaethau, sef na ddylai'r un ohonom ni fod yn rhy obeithiol ynghylch y prinder posib a achosir. Ceir prinder arferol yn y gwasanaeth iechyd ac fe gaiff hynny ei reoli, mae hynny'n wir. Ond rydym ni mewn cyfnod eithaf rhyfeddol, ac nid ydym ni erioed wedi dewis gwneud rhywbeth yn fwriadol y gwyddom ni y bydd yn peryglu cyflenwadau meddyginiaeth. Er gwaethaf yr holl ddadansoddi sydd gennym ni ar y trefniadau sy'n cael eu rhoi ar waith nawr, os effeithir ar un feddyginiaeth unigol oherwydd Brexit heb gytundeb, yna bydd pob un person sy'n dibynnu ar y feddyginiaeth honno yn edrych arnom ni, yn ddealladwy, ac yn dweud, 'pam wnaethoch chi hyn? Pam wnaethoch chi fynnu bod Brexit yn digwydd os oeddech chi'n gwybod bod hyn yn risg i mi a'm hiechyd? Byddaf yn edrych yn fodlon i fyw llygaid y bobl hynny ac yn dweud, 'rydym ni wedi gwneud y peth iawn wrth godi'r materion hyn.' Mae angen i Aelodau eraill o ba blaid bynnag ystyried yn ofalus eu safbwynt ar Brexit heb gytundeb a'r peryglon a ddaw yn sgil hynny i iechyd a lles pobl yng Nghymru.
Thank you. Can I just point you to the clock and say that that was one question in your statement? So, just for you to be aware. Dai Lloyd.
Diolch. A gaf fi dynnu eich sylw at y cloc a dweud mai un cwestiwn yn eich datganiad oedd hwnna? Felly, dim ond i chi fod yn ymwybodol. Dai Lloyd.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I thank the Minister for his latest statement on 'no deal' Brexit preparations in health and social services? In the part of your statement on page 2, you say that there are similar UK-wide arrangements in place for radioisotopes, supported by dedicated express freight channels into airports. Obviously, medical radioisotopes are hugely important, and this is an area of huge concern. The Minister will know that these isotopes—radioactive isotopes—are essential for our high-tech medical scanning kits in all of our larger hospitals, and some hospitals that are not so large, in fact. Also, these medical radioisotopes are used in high-end cancer treatments and various investigations that we carry out. So, they are absolutely vital.
You also know that radioisotopes like technetium and molybdenum have a half-life of six hours only. Half of it disappears in six hours, in other words. Another half disappears in another six hours, and so it goes on. We get these from the European mainland at the moment. So, two questions follow specifically as regards medical radioisotopes. Has the Welsh Government obtained legal clarification on whether EU suppliers will even be able to sell us these radioisotopes without an agreement, as this is classed as nuclear material? The second question is: is the Welsh Government satisfied that the plan of flying radioisotopes into Coventry Airport for distribution to bypass queues in ports will work, and that there will be no delays for checks on either the EU or the UK side, given that every hour of delay means that the materials are less likely to work, particularly for hospitals far away in Wales, and that the M42, M5 and M6 routes into Wales are frequently jammed?
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad diweddaraf ar baratoadau Brexit heb gytundeb ym maes iechyd a gwasanaethau cymdeithasol? Yn y rhan o'ch datganiad ar dudalen 2, rydych yn dweud bod trefniadau tebyg ar gyfer y DU gyfan ar waith ar gyfer radioisotopau, wedi'u cefnogi gan ddulliau cyflym a phwrpasol o gludo nwyddau i feysydd awyr. Yn amlwg, mae radioisotopau meddygol yn bwysig iawn, ac mae hwn yn faes sy'n peri pryder mawr. Bydd y Gweinidog yn gwybod bod yr isotopau hyn—isotopau ymbelydrol—yn hanfodol ar gyfer ein pecynnau sganio meddygol uwch-dechnoleg yn ein holl ysbytai mawr, a rhai ysbytai nad ydynt mor fawr, a dweud y gwir. Hefyd, mae'r radioisotopau meddygol hyn yn cael eu defnyddio mewn triniaethau canser sylweddol ac yn yr ymchwiliadau amrywiol a wnawn. Felly, maen nhw'n gwbl hanfodol.
Rydych chi hefyd yn gwybod bod gan radioisotopau fel technetiwm a molybdenwm hanner oes o chwe awr yn unig. Mae hanner ohono'n diflannu mewn chwe awr, mewn geiriau eraill. Mae hanner arall yn diflannu mewn chwe awr arall, ac ati. Rydym yn cael y rhain o dir mawr Ewrop ar hyn o bryd. Felly, mae dau gwestiwn yn dilyn yn benodol o ran radioisotopau meddygol. A yw Llywodraeth Cymru wedi cael eglurhad cyfreithiol ynghylch pa un a fydd cyflenwyr yr UE hyd yn oed yn gallu gwerthu'r radioisotopau hyn inni heb gytundeb, gan fod hwn yn cael ei gyfrif yn ddeunydd niwclear? Yr ail gwestiwn yw: a yw Llywodraeth Cymru yn fodlon y bydd cynllun hedfan radioisotopau i faes awyr Coventry i'w dosbarthu er mwyn osgoi'r ciwiau mewn porthladdoedd yn gweithio, ac na fydd unrhyw oedi ar gyfer gwiriadau ar ochr yr UE nac ar ochr y DU, o gofio bod pob awr o oedi'n golygu bod y deunyddiau'n llai tebygol o weithio, yn enwedig yng nghyd-destun ysbytai ymhell i ffwrdd yng Nghymru, a bod llwybrau'r M42, M5 a'r M6 i Gymru'n dioddef tagfeydd yn aml?
Thank you. The position on radioisotopes and other medicines has been a significant concern for me, and I have mentioned this in the Chamber before. It's a good example of products that we use within the health service in a normal way that do have a short shelf life, and so we can't stockpile everything. In terms of the issue of potentially leaving Euratom—which we don't need to leave, but that's the position that the UK Government has previously adopted—then yes, that is potentially an issue.
We haven't taken independent legal advice, because we've had direct assurances from suppliers that they will continue to supply the UK. But I recognise that it's a real risk, and members of the BMA in particular have expressed concern about whether those items can be lawfully provided. But all of the current suppliers say that they are prepared to go through new arrangements to fly into East Midlands Airport, as you mentioned.
Again, this goes back to my concerns about medicines and supplies. It is not so much my concern about getting goods onto ferries or into an aeroplane. It's about getting them around the whole of the UK. Whether you are in Pembrokeshire, County Durham or Cornwall, actually, that's quite a long way from East Midlands Airport. So, if you are a clinician in the Truro hospital, or a clinician in Bangor, you would be understandably concerned: 'Is this going to get to me in time?' You are right; six hours is not a long time.
The plan and the assurance provided says that that should still be possible and that it should still happen. But it's my concern that we have never done this before. We have never deliberately tried to interrupt the supply of goods into the United Kingdom in this way. This is part of the reason why I say that these are plans that are in place, there is a level of assurance about them, but there is uncertainty about the real impact. Because if we do see the kind of transport disruption that is predicted and has been modelled for, then we will see challenges along the way, and that could have a direct impact on the healthcare and experience of people right across the United Kingdom. So I'm far from sanguine and far from positive about it, and I don't share the view of others that everything will be well.
Diolch. Mae'r sefyllfa o ran radioisotopau a meddyginiaethau eraill wedi bod yn destun pryder mawr imi, ac rwyf wedi sôn am hyn yn y Siambr o'r blaen. Mae'n enghraifft dda o'r cynnyrch yr ydym yn ei ddefnyddio yn y gwasanaeth iechyd mewn ffordd arferol sydd ag oes silff fer, ac felly ni allwn ni stocio popeth. O ran mater gadael Euratom o bosib—nad oes angen inni ei adael, ond dyna'r safbwynt y mae Llywodraeth y DU wedi'i fabwysiadu yn y gorffennol—yna ydy, mae'n bosibl bod hynny'n broblem.
Nid ydym ni wedi cael cyngor cyfreithiol annibynnol, gan ein bod wedi cael sicrwydd uniongyrchol gan gyflenwyr y byddant yn parhau i gyflenwi'r DU. Ond rwy'n cydnabod ei fod yn risg wirioneddol, ac mae aelodau o Gymdeithas Feddygol Prydain yn benodol wedi mynegi pryder ynghylch pa un a ellir darparu'r eitemau hynny'n gyfreithlon. Ond mae'r holl gyflenwyr presennol yn dweud eu bod yn barod i weithio ar drefniadau newydd i hedfan i faes awyr Dwyrain Canolbarth Lloegr, fel y gwnaethoch chi sôn.
Unwaith eto, mae hyn yn mynd yn ôl at fy mhryderon ynghylch meddyginiaethau a chyflenwadau. Nid wyf yn pryderu cymaint am fynd â nwyddau i fferïau neu i mewn i awyren. Mae'n ymwneud â'u dosbarthu ledled y DU gyfan. Pa un a ydych yn Sir Benfro, Swydd Durham neu Gernyw, mewn gwirionedd, mae hynny'n eithaf pell o faes awyr Dwyrain Canolbarth Lloegr. Felly, os ydych yn glinigwr yn ysbyty Truro, neu'n glinigwr ym Mangor, byddech yn naturiol yn pryderu: 'a yw hwn yn mynd i gyrraedd mewn pryd?' Rydych chi'n gywir; nid yw chwe awr yn amser hir.
Mae'r cynllun a'r sicrwydd a ddarparwyd yn dweud y dylai hynny fod yn bosib o hyd ac y dylai ddigwydd o hyd. Ond fy mhryder i yw nad ydym ni erioed wedi gwneud hyn o'r blaen. Nid ydym ni erioed wedi ceisio amharu ar y cyflenwad nwyddau i'r Deyrnas Unedig yn fwriadol fel hyn. Dyma ran o'r rheswm pam fy mod i'n dweud bod y cynlluniau hyn yn eu lle, mae elfen o sicrwydd yn eu cylch, ond mae ansicrwydd ynghylch yr effaith wirioneddol. Oherwydd os gwelwn y math o darfu ar drafnidiaeth a ragwelir ac y mae model ar ei gyfer, bydd heriau i'w goresgyn, a gallai hynny gael effaith uniongyrchol ar ofal iechyd a phrofiad pobl ledled y Deyrnas Unedig. Felly rwy'n bell o fod yn obeithiol ac yn bell o fod yn gadarnhaol am y peth, ac nid wyf yn rhannu barn pobl eraill y bydd popeth yn iawn.
Could I first declare my interest as chair of the European advisory group for the First Minister? And with that, can I just thank all those on that group and on other sector-specific groups who've given up their time to contribute their expertise on preparing for Brexit, and in particular in preparing for a 'no deal'?
Just a simple factual reflection here: the sad fact is that this huge and sustained effort, like that that the Minister has referred to of the diverted army of civil servants, policy officials, legal experts and others, is at the direct cost of turning their attention away from other urgent matters of social and economic reform. Brexit has cost Wales and the UK already, but it continues to cost us in that diverted energy and missed opportunities.
But could I ask you, Minister, about any discussions you may have had with the UK Government? You've made clear, quite rightly, that the issue of medicines is very much a UK responsibility. But it's specifically on the preparation in the case of a 'no deal' for the issue of parallel exports from the UK to the EU and wider overseas, where we could find, quite remarkably, but we can anticipate this, the situation where sterling dips in the run-up to a 'no deal'—and the Prime Minister at the moment keeps reminding us that if all else fails, we are heading for a 'no deal'—but sterling dips, and because of the change in the exchange rate, as we have seen before without Brexit even happening, parallel exporters take the opportunity to raid the wholesalers, raid individual pharmacists who have trading licenses, and we suddenly find that, in the situation of taking our country back, we find that medicines for patients here in the UK that are part of 'no deal' preparations, part of that preparation to avoid a situation of shortages, are being sold overseas.
Now, that would be preposterous, and I don't think anybody would want to see it. It's not something within the gift of the Welsh Government, I know, but I'd be grateful if he could reassure us that he's raising those concerns with UK Ministers so that every possible signal is being sent to those parallel traders that they should not do that in anticipation of a 'no deal'—that their commercial imperatives should not override the moral imperative to put UK citizens and UK patients first.
Could I also ask you what you've made of the British Medical Association's brief that has been sent round, I think, to all Assembly Members? In their words, it tells of the catastrophic consequences for health services of a 'no deal'—on patient safety, on winter pressures, on medical research, on recognition of professional qualifications, reciprocal healthcare arrangements, international co-operation on rare diseases, the health and care workforce and immigration, as the Minister has mentioned, and much more. Does the Minister regard this very clear message from the BMA as a simple rerun of project fear, or the genuine fears of people who have the concerns of their patients, of our social services and health service, at the forefront of their minds, about what could happen in the case of a 'no deal'? And if that is the case, and these are genuine fears, isn't that once again why a 'no deal' should be simply ruled out?
A gaf i yn gyntaf ddatgan fy muddiant fel Cadeirydd Grŵp Cynghori ar Ewrop Prif Weinidog Cymru? A chyda hynny, a gaf i ddiolch i bawb yn y grŵp hwnnw ac yn y grwpiau ar gyfer sectorau penodol eraill sydd wedi rhoi o'u hamser i gyfrannu eu harbenigedd wrth inni baratoi ar gyfer Brexit, ac yn arbennig wrth baratoi ar gyfer gadael heb gytundeb?
Dim ond myfyrdod ffeithiol syml yw hwn: y ffaith drist yw bod yr ymdrech enfawr a pharhaus hon, fel yr un y cyfeiriodd y Gweinidog ati sef y llu o weision sifil, swyddogion polisi, arbenigwyr cyfreithiol ac eraill a gafodd eu dargyfeirio, yn troi eu sylw oddi wrth faterion brys eraill sy'n ymwneud â diwygio cymdeithasol ac economaidd. Mae Brexit wedi costio'n ddrud i Gymru a'r DU eisoes, ond mae cost yn parhau ar ffurf yr egni hwnnw a'r cyfleoedd a gollwyd.
Ond a gaf i ofyn i chi, Gweinidog, am unrhyw drafodaethau yr ydych chi wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU? Rydych chi wedi egluro, yn gwbl briodol, mai cyfrifoldeb y DU yw'r mater o feddyginiaethau. Ond mae'n ymwneud yn benodol â pharatoi, yn achos gadael heb gytundeb, ar gyfer y mater o allforion cyfochrog o'r DU i'r UE ac yn ehangach dramor, lle y gallem ni weld, yn eithaf rhyfedd, ond gallwn ragweld hyn, y sefyllfa lle mae'r bunt yn colli gwerth yn y cyfnod yn arwain at adael heb gytundeb—ac mae Prif Weinidog y DU ar hyn o bryd yn ein hatgoffa'n gyson, os bydd popeth arall yn methu, byddwn ar y ffordd i adael heb gytundeb—ond mae modd i'r bunt ostwng, ac oherwydd y newid yn y gyfradd gyfnewid, fel y gwelsom ni o'r blaen heb i Brexit ddigwydd o gwbl, bod allforwyr cyfochrog yn manteisio ar y cyfle i ysbeilio'r cyfanwerthwyr, ysbeilio fferyllwyr unigol sydd â thrwyddedau masnachu, ac yn sydyn, sylweddolwn, yn y sefyllfa o hawlio'n gwlad yn ôl, sylweddolwn fod meddyginiaethau i gleifion yma yn y DU, sy'n rhan o baratoadau gadael heb gytundeb, yn rhan o'r paratoi hwnnw i osgoi sefyllfa o brinder, yn cael eu gwerthu dramor.
Nawr, byddai hynny'n hurt, ac nid wyf yn credu y byddai unrhyw un eisiau gweld hyn. Nid yw'n rhywbeth sydd o fewn gallu Llywodraeth Cymru, rwy'n gwybod, ond byddwn yn ddiolchgar pe gallai ein sicrhau ei fod yn codi'r pryderon hynny gyda Gweinidogion y DU fel y caiff neges ei hanfon at y masnachwyr cyfochrog hynny na ddylen nhw wneud hynny wrth ragweld Brexit heb gytundeb—na ddylai eu rheidrwydd masnachol fod yn ystyriaeth sy'n bwysicach na rheidrwydd moesol i roi blaenoriaeth i ddinasyddion y DU a chleifion y DU.
A gaf i hefyd ofyn i chi beth yw eich barn ar friff Cymdeithas Feddygol Prydain sydd wedi cael ei anfon, rwy'n credu, at holl Aelodau'r Cynulliad? Yn eu geiriau nhw, mae'n sôn am ganlyniadau trychinebus gadael heb gytundeb ar wasanaethau iechyd—ar ddiogelwch cleifion, ar bwysau'r gaeaf, ar ymchwil feddygol, ar gydnabod cymwysterau proffesiynol, trefniadau gofal iechyd dwyochrog, cydweithredu rhyngwladol ynghylch clefydau prin, y gweithlu iechyd a gofal a mewnfudo, fel soniodd y Gweinidog, a llawer mwy. A yw'r Gweinidog yn ystyried y neges glir iawn hon gan Gymdeithas Feddygol Prydain fel ymgais arall i godi bwganod, neu fel ofnau gwirioneddol y bobl sy'n pryderu'n fwy na dim am eu cleifion, am ein gwasanaethau cymdeithasol a'n gwasanaeth iechyd, am yr hyn a allai ddigwydd os bydd Brexit heb gytundeb? Ac os yw hynny'n wir, a bod y rhain yn ofnau gwirioneddol, onid yw hyn yn rheswm unwaith eto i ddiystyru Brexit heb gytundeb?
Thank you for the two main points. On the one on parallel trading, you're right that with a weaker pound it does change different incentives to move goods around between different parts of the European Union. That's a consequence of the weakening of the pound now, and, if we are still headed towards the end of October with a serving Prime Minister threatening to break the law and to try to leave without a deal, then that is not likely to see the pound strengthen in force. There's a challenge here: with branded medicines, there are price controls, but with generic ones less so. It is something that's been raised in conversations between the Governments, and so there is awareness of that. We still think that the potential and significance of this—it's unlikely to be the case before we leave, but the challenge is that, potentially, if we leave the European Union without a deal, then we may find that generic medicines, which are typically less expensive, may actually rise in cost, particularly if there are additional checks, and additional barriers to goods, and that will be reflected in the price. So, it is a real concern. And given the significance of the drugs bill, even a small rise has a significant consequence for the finances of the health service in every part of the United Kingdom.
I recognise your point about BMA members and the briefing that they've circulated. BMA members have been very clear to me about their view and their concerns. This is project reality. This is what we are faced with dealing with. Don't take my word for it, don't take what the BMA say for it, take a look at what the Yellowhammer document released actually says. No-one should be sanguine about this. It recognises the real and significant impact. The concerns are genuine. And that is why we're spending so much time, energy and effort within the Government and within our health and care services in preparing for a 'no deal' Brexit, which I completely agree with the Member should be ruled out as a wholly unacceptable outcome for any and all of us.
Diolch am y ddau brif sylw. Ynghylch yr un sy'n ymwneud â masnachu cyfochrog, rydych chi'n iawn, mae punt wannach yn newid gwahanol gymhellion i symud nwyddau rhwng gwahanol rannau o'r Undeb Ewropeaidd. Mae hynny'n ganlyniad i'r bunt sy'n gwanhau nawr, ac, os ydym yn dal i nesáu at ddiwedd mis Hydref gyda Phrif Weinidog presennol y DU yn bygwth torri'r gyfraith ac yn ceisio gadael heb gytundeb, yna mae'n annhebygol y bydd y bunt yn cryfhau. Mae her yma: yn achos meddyginiaethau wedi'u brandio, mae rheolaethau ar brisiau, ond yn achos rhai generig mae llai o hynny. Mae'n rhywbeth sydd wedi ei grybwyll mewn sgyrsiau rhwng y llywodraethau, ac felly mae ymwybyddiaeth o hynny. Rydym yn dal i gredu mai potensial ac arwyddocâd hyn—mae'n annhebygol o fod yn wir cyn inni adael, ond yr her yw, o bosib, os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, y gallwn ganfod y gallai meddyginiaethau generig, sydd yn nodweddiadol yn llai costus, gynyddu mewn pris mewn gwirionedd, yn enwedig os oes gwiriadau ychwanegol, a rhwystrau ychwanegol ar nwyddau, ac y caiff hynny ei adlewyrchu yn y pris. Felly, mae'n bryder gwirioneddol. Ac o ystyried arwyddocâd y bil cyffuriau, mae hyd yn oed cynnydd bach yn cael effaith arwyddocaol ar gyllid y gwasanaeth iechyd ym mhob rhan o'r Deyrnas Unedig.
Rwy'n cydnabod eich sylw am aelodau Cymdeithas Feddygol Prydain a'r briff y maen nhw wedi'i ddosbarthu. Mae aelodau Cymdeithas Feddygol Prydain wedi mynegi'n glir iawn i mi eu barn a'u pryderon. Dyma realiti'r sefyllfa. Dyma'r hyn sy'n ein hwynebu. Peidiwch â chymryd fy ngair i ynghylch hynny, na gair Cymdeithas Feddygol Prydain, edrychwch ar yr hyn mewn gwirionedd a ddywed dogfen Yellowhammer a gyhoeddwyd. Ni ddylai neb fod yn obeithiol ynghylch hyn. Mae'n cydnabod yr effaith wirioneddol a sylweddol. Mae'r pryderon yn rhai dilys. A dyna pam ein bod ni'n treulio cymaint o amser, egni ac ymdrech yn y Llywodraeth ac yn ein gwasanaethau iechyd a gofal wrth baratoi ar gyfer Brexit heb gytundeb, rwy'n cytuno'n llwyr â'r Aelod y dylid diystyru hynny gan y byddai'n ganlyniad cwbl annerbyniol i ni i gyd.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 7 on our agenda this afternoon is a statement by the Minister for Housing and Local Government on preparing our public services in Wales for a 'no deal' Brexit. I call on the Minister for Housing and Local Government to speak to the statement.
Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw datganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar baratoi ein gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru ar gyfer Brexit 'heb gytundeb'. Galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i sôn am y datganiad.
Thank you, Deputy Presiding Officer. As a Welsh Government, it is our view that a 'no deal' Brexit should be unthinkable. As we have already heard, the impacts could be severe and wide ranging. We know that it will be extremely difficult to mitigate the effects of no deal, and that is why we continue to work tirelessly against that possibility, as well as to reduce, so far as we are able, the disastrous impact of such an outcome. Deputy Presiding Officer, I would like to take this opportunity to elaborate on aspects of our 'no deal' action plan and wider work that some of our partners in the public sector, working closely with third sector partners, are doing to prepare.
Local authorities across Wales have responsibility for planning to ensure essential services such as education and social care can respond to all Brexit scenarios. They, and third sector partners, are key to providing a local response to the damaging impact of a 'no deal' Brexit on our communities. From the outset, we recognised this preparation would take significant resource and effort. We provided funding for dedicated Brexit co-ordinators in every local authority across Wales, and for work by the WLGA to support and advise them. This funding of over £1.3 million has enabled every local authority to prepare their own services to respond to 'no deal'.
They have worked with key partners to minimise the impact on our citizens of potential Brexit-related disruption to the ports, food supply chains, increases in the cost of food and fuel, as well as potential disruption to data flow. Disruptions to supply chains may impact food supplies to schools and care homes, or for vulnerable people at home. Any increases in costs of fuel and other goods or barriers for the workforce will impact on transport services and regeneration and construction projects, from housing to twenty-first century schools. Local authorities, like others, have had to work through these issues to explore alternatives and build resilience across their services.
The impacts go wider than local authority services. Local economies, already hurt by a decade of austerity, are feeling the impacts of 'no deal' uncertainty. The role of local government in supporting local economies is significant, whether through direct support, purchasing decisions or wider regeneration. As part of our summer package of economic stimulus, the Government provided £20 million of capital funding to local authorities to support and stimulate their local economies against the impacts of Brexit. We have also funded the Wales Council for Voluntary Action to support the preparedness of the third sector. They recently published their report 'Empowering Communities'.
Deputy Presiding Officer, it is clear that a chaotic 'no deal' Brexit would impact across the piece, placing greater pressure on our already stretched public services. After years of austerity and cuts by the UK Government, these services can ill afford the consequences of another deep recession and potential increases in food and fuel prices, which could push a larger number of people into poverty and greater dependency on public services.
I want to say a few words about the impact of Brexit, deal or no deal, on our most vulnerable communities and citizens, including the risks for those already living in, or at risk of falling into, poverty. Housing and reducing homelessness is already one of our most urgent priorities. A 'no deal' Brexit will make this situation worse, putting people's livelihoods at risk, and increasing the cost of living, including mortgage and rental costs. That is why, under the first supplementary budget, an additional £50 million worth of capital expenditure was allocated to the social housing grant budget to help offset the economic impact of no deal.
Then, there is the potential for increases in the cost of food, due to economic shock or reduced supply. Demand for food banks has been on the rise for a number of years. Any increase in food prices would be a matter for grave concern. That is why the First Minister recently announced a £2 million fund for tackling food poverty and addressing food insecurity. We are also looking at ways in which our discretionary assistance fund could be used to support those most impacted by a 'no deal' Brexit.
Deputy Presiding Officer, we are absolutely clear about the value we place on those people of other EU nations who have made their homes with us, who contribute to our economy, our public services, civic life and culture. One of the most deplorable aspects of our current circumstances is the anxiety and uncertainty these individuals and families have been left in for so long. Let me be clear: the responsibility for this stands firmly at the door of the UK Government but we are not standing idly by. We have funded Citizens Advice Cymru to support citizens to apply for settled status through our EU citizens’ rights project, as well as funding an immigration advice service to provide more specialist advice.
Deputy Presiding Officer, we know the EU referendum has created divisions in families, communities and society that may take a generation to heal. In some cases, it has led to increased tensions and instances of hate crime. With the uncertainty of a 'no deal' Brexit, these tensions could be exacerbated. Therefore, we have expanded our community cohesion programme, co-ordinated by local authorities, with an additional £1.5 million of European transition funding over the next two years. This funding now supports small teams in each region of Wales to monitor community tensions and promote increased engagement in our communities. We have also increased funding for the national hate crime report and support centre, run by Victim Support Cymru, and developed a new hate crime minority communities grant to support third sector partners working with ethnic minority communities to mitigate the effects of hate crime and prevent it in future.
Of course, we do not hold all the levers to address these issues. Some impacts are outside the control of local government, or indeed Welsh Government, especially where they relate to non-devolved matters or macroeconomic issues. No level of planning and preparation either here, or by the UK Government, will adequately address the level of disruption a 'no deal' exit would mean for the people of Wales. That is why we have been working on 'no deal' Brexit contingency planning since the run up to the initial leaving date in March. The four local resilience forums across Wales have each identified their local risks and they have worked with Welsh Government and key stakeholders to ensure that we are as prepared as we can be to identify and mitigate these risks. We have contributed to the UK Government’s Operation Yellowhammer and continue to work with our partners in Wales to ensure that we have the right structures and processes in place to monitor the impacts and, where necessary, take the appropriate action.
Deputy Presiding Officer, the follow-up to the Auditor General for Wales's report, 'Preparations in Wales for a "no-deal" Brexit', was published on Friday. It observed that there is evidence of a more collaborative approach across Wales's public services and that Brexit planning constitutes the most comprehensive example of cross-Government working that we have seen the Welsh Government undertake to date. I very much welcome these comments and hope that they, alongside my statement, provide some assurance that we and our partners in local government and the third sector are doing all we can to minimise the impact on public services, and on our communities and citizens, of a catastrophic 'no deal' Brexit. May I take this opportunity to put on record my heartfelt thanks to colleagues across both the public and third sectors in Wales for their enormous and ongoing commitment to what can otherwise feel like a somewhat thankless task? Diolch.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Fel Llywodraeth Cymru, ein barn ni yw na ddylid hyd yn oed meddwl am Brexit 'heb gytundeb'. Fel y clywsom eisoes, gallai'r effeithiau fod yn ddifrifol ac yn bellgyrhaeddol. Gwyddom y bydd yn anodd iawn lliniaru effeithiau ymadael heb gytundeb, a dyna pam yr ydym ni'n parhau i weithio'n ddiflino yn erbyn y posibilrwydd hwnnw, yn ogystal ag i leihau effaith drychinebus canlyniad o'r fath, i'r graddau yr ydym yn gallu gwneud hynny. Dirprwy Lywydd, hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i ymhelaethu ar agweddau ar ein cynllun gweithredu ar gyfer Brexit 'heb gytundeb' a'r gwaith ehangach y mae rhai o'n partneriaid yn y sector cyhoeddus, gan weithio'n agos gyda phartneriaid yn y trydydd sector, yn ei wneud i baratoi.
Mae awdurdodau lleol ledled Cymru yn gyfrifol am gynllunio i sicrhau bod gwasanaethau hanfodol megis addysg a gofal cymdeithasol yn gallu ymateb i bob sefyllfa Brexit. Maen nhw, a phartneriaid yn y trydydd sector, yn allweddol i ddarparu ymateb lleol i effaith niweidiol Brexit 'heb gytundeb' ar ein cymunedau. O'r cychwyn cyntaf, fe wnaethom ni gydnabod y byddai'r gwaith paratoi hwn yn cymryd cryn dipyn o adnoddau ac ymdrech. Darparwyd arian gennym ar gyfer cydlynwyr Brexit penodedig ym mhob awdurdod lleol ledled Cymru, ac ar gyfer gwaith gan CLlLC i'w cefnogi a'u cynghori. Mae'r cyllid hwn o dros £1.3 miliwn wedi galluogi pob awdurdod lleol i baratoi ei wasanaethau ei hun i ymateb i ymadael 'heb gytundeb'.
Maen nhw wedi gweithio gyda phartneriaid allweddol i leihau'r effaith a gaiff ar ein dinasyddion yn sgil y tarfu ar borthladdoedd, y cadwyni cyflenwi bwyd, cynnydd yng nghost bwyd a thanwydd, yn ogystal â'r posibilrwydd o darfu ar lif data. Gallai tarfu ar gadwyni cyflenwi effeithio ar gyflenwadau bwyd i ysgolion a chartrefi gofal, neu i bobl agored i niwed yn eu cartrefi. Bydd unrhyw gynnydd mewn costau tanwydd a nwyddau neu rwystrau eraill i'r gweithlu yn effeithio ar wasanaethau trafnidiaeth a phrosiectau adfywio ac adeiladu, o dai i ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Mae awdurdodau lleol, fel eraill, wedi gorfod gweithio drwy'r materion hyn i archwilio dewisiadau amgen a datblygu cadernid ar draws eu gwasanaethau.
Mae'r effeithiau yn mynd yn ehangach na gwasanaethau awdurdodau lleol. Mae economïau lleol, sydd eisoes wedi'u niweidio gan ddegawd o gyni, yn teimlo effeithiau ansicrwydd ymadael 'heb gytundeb'. Mae swyddogaeth llywodraeth leol o ran cefnogi economïau lleol yn sylweddol, boed hynny drwy gefnogaeth uniongyrchol, penderfyniadau prynu neu adfywio ehangach. Yn rhan o'n pecyn haf o ysgogiad economaidd, darparodd y Llywodraeth £20 miliwn o arian cyfalaf i awdurdodau lleol i gefnogi ac ysgogi eu heconomïau lleol yn erbyn effeithiau Brexit. Rydym hefyd wedi ariannu Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru i helpu'r trydydd sector i fod yn barod. Yn ddiweddar, cyhoeddwyd eu hadroddiad 'Grymuso Cymunedau'.
Dirprwy Lywydd, mae'n amlwg y byddai Brexit 'heb gytundeb' anhrefnus yn effeithio ar bawb, gan roi mwy o bwysau ar ein gwasanaethau cyhoeddus, sydd eisoes o dan bwysau. Wedi blynyddoedd o gyni a thoriadau gan Lywodraeth y DU, ni all y gwasanaethau hyn fforddio canlyniadau dirwasgiad dwfn arall a chynnydd posibl i brisiau bwyd a thanwydd, a allai wthio nifer fwy o bobl i dlodi a mwy o ddibyniaeth ar wasanaethau cyhoeddus.
Hoffwn ddweud ychydig o eiriau am effaith Brexit, gyda neu heb gytundeb, ar ein cymunedau a'n dinasyddion mwyaf agored i niwed, gan gynnwys y peryglon i'r rhai hynny sydd eisoes yn byw mewn tlodi, neu sydd mewn perygl o ddisgyn i dlodi. Mae tai a lleihau digartrefedd eisoes yn un o'n blaenoriaethau mwyaf taer. Bydd Brexit 'heb gytundeb' yn gwneud y sefyllfa hon yn waeth, gan roi bywoliaeth pobl mewn perygl, a chynyddu costau byw, gan gynnwys costau morgais a rhent. Dyna pam, o dan y gyllideb atodol gyntaf, y dyrannwyd £50 miliwn o wariant cyfalaf ychwanegol i gyllideb y grant tai cymdeithasol i helpu i wrthbwyso effaith economaidd gadael heb gytundeb.
Yna, mae'n bosibl y bydd cynnydd yng nghost bwyd, oherwydd sioc economaidd neu lai o gyflenwad. Mae'r galw am fanciau bwyd wedi bod ar gynnydd ers nifer o flynyddoedd. Byddai unrhyw gynnydd mewn prisiau bwyd yn fater o bryder mawr. Dyna pam y cyhoeddodd y Prif Weinidog gronfa gwerth £2 miliwn yn ddiweddar ar gyfer mynd i'r afael â thlodi bwyd a mynd i'r afael ag ansicrwydd bwyd. Rydym ni hefyd yn ystyried ffyrdd y gellid defnyddio ein cronfa cymorth dewisol i gefnogi'r rhai hynny a fyddai'n cael eu heffeithio fwyaf gan Brexit 'heb gytundeb'.
Dirprwy Lywydd, rydym ni'n gwbl glir ynghylch y gwerth yr ydym ni'n ei roi ar y bobl hynny o genhedloedd eraill yr UE sydd wedi gwneud eu cartrefi gyda ni, sy'n cyfrannu at ein heconomi, ein gwasanaethau cyhoeddus, ein bywyd dinesig a'n diwylliant. Un o'r agweddau mwyaf truenus ar ein hamgylchiadau presennol yw'r pryder a'r ansicrwydd y mae'r unigolion a'r teuluoedd hyn wedi'u dioddef cyhyd. Gadewch i mi fod yn glir: mae'r cyfrifoldeb am hyn yn sefyll yn gadarn wrth ddrws Llywodraeth y DU ond nid ydym ni'n sefyll yn ôl ac yn gwneud dim. Rydym ni wedi ariannu Cyngor ar Bopeth Cymru i helpu dinasyddion i wneud cais am statws preswylydd sefydlog drwy ein prosiect hawliau dinasyddion yr UE, yn ogystal ag ariannu gwasanaeth cyngor ar fewnfudo i ddarparu cyngor mwy arbenigol.
Dirprwy Lywydd, gwyddom fod refferendwm yr UE wedi creu rhaniadau mewn teuluoedd, mewn cymunedau ac mewn cymdeithas a allai gymryd cenhedlaeth i'w cyfannu. Mewn rhai achosion, mae wedi arwain at fwy o densiynau ac achosion o droseddau casineb. Gydag ansicrwydd Brexit 'heb gytundeb', gallai'r tensiynau hyn waethygu. Felly, rydym ni wedi ehangu ein rhaglen cydlyniant cymunedol, a gydgysylltir gan awdurdodau lleol, drwy £1.5 miliwn ychwanegol o gyllid pontio Ewropeaidd dros y ddwy flynedd nesaf. Mae'r cyllid hwn bellach yn cefnogi timau bach ym mhob rhanbarth o Gymru i fonitro tensiynau cymunedol a hybu mwy o ymgysylltu yn ein cymunedau. Rydym ni hefyd wedi cynyddu'r cyllid ar gyfer y ganolfan genedlaethol adrodd am droseddau casineb, sy'n cael ei rhedeg gan Cymorth i Ddioddefwyr Cymru, ac wedi datblygu grant troseddau casineb newydd ar gyfer cymunedau lleiafrifol i gefnogi partneriaid y trydydd sector sy'n gweithio gyda chymunedau lleiafrifoedd ethnig i liniaru effeithiau troseddau casineb a'u hatal yn y dyfodol.
Wrth gwrs, nid oes gennym ni'r holl ysgogiadau i fynd i'r afael â'r materion hyn. Mae rhai effeithiau y tu hwnt i reolaeth llywodraeth leol, neu yn wir Llywodraeth Cymru, yn enwedig pan fyddan nhw'n ymwneud â materion nad ydyn nhw wedi’u datganoli neu faterion macroeconomaidd. Ni fydd unrhyw lefel o gynllunio a pharatoi naill ai yn y fan yma, na chan Lywodraeth y DU, yn gallu ymdopi'n ddigonol â lefel y tarfu y byddai ymadael 'heb gytundeb' yn ei olygu i bobl Cymru. Dyna pam yr ydym ni wedi bod yn gweithio ar gynllunio wrth gefn ar gyfer Brexit 'heb gytundeb' ers y cyfnod cyn y dyddiad ymadael cychwynnol ym mis Mawrth. Mae'r pedwar fforwm Cymru Gydnerth lleol ledled Cymru wedi nodi'r risgiau lleol ac maen nhw wedi gweithio gyda Llywodraeth Cymru a rhanddeiliaid allweddol i sicrhau ein bod mor barod ag y gallwn ni fod i nodi a lliniaru'r risgiau hyn. Rydym ni wedi cyfrannu at weithrediad Ymgyrch Yellowhammer Llywodraeth y DU ac rydym ni'n parhau i weithio gyda'n partneriaid yng Nghymru i sicrhau bod gennym y strwythurau a'r prosesau cywir ar waith i fonitro'r effeithiau a, phan fo angen, i gymryd y camau priodol.
Dirprwy Lywydd, cyhoeddwyd y gwaith dilynol ar adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru, 'Paratoadau yng Nghymru ar gyfer Brexit "heb gytundeb'' ', ddydd Gwener. Nododd fod tystiolaeth o ddull mwy cydweithredol ar draws gwasanaethau cyhoeddus Cymru a bod cynllunio ar gyfer Brexit yn cyfateb i'r enghraifft fwyaf cynhwysfawr o weithio ar draws y Llywodraeth yr ydym wedi gweld Llywodraeth Cymru yn ei wneud hyd yma. Croesawaf y sylwadau hyn yn fawr iawn ac rwy'n gobeithio eu bod nhw, ynghyd â'm datganiad i, yn rhoi rhywfaint o sicrwydd ein bod ni a'n partneriaid mewn llywodraeth leol a'r trydydd sector yn gwneud popeth o fewn ein gallu i leihau effaith drychinebus Brexit 'heb gytundeb' ar wasanaethau cyhoeddus, ac ar ein cymunedau a'n dinasyddion. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch diffuant i gydweithwyr ar draws y sector cyhoeddus a'r trydydd sector yng Nghymru am eu hymroddiad enfawr a pharhaus i'r hyn a allai fel arall deimlo fel tasg braidd yn ddiddiolch? Diolch.
Thanks for your statement. You referred, I think, near the beginning, to risks of recession. Of course, Germany, which is the motor of the EU economy, has 10 to 15 per cent of its GDP dependent on access to UK markets, including Wales, and we understand from press coverage during the summer that they might be on the brink of recession themselves. So there's clearly mutuality in ensuring that a deal is reached, because 'no deal' isn't going to help our continental friends either.
You referred to hate crime. Can I just put a plug in? Next Wednesday evening, 9 October, I'm sponsoring the International Integration Day event in the Assembly, in the Pierhead. If we don't sit too late that night, I hope that many of you will come and show your support for that agenda and share in the multicultural celebration that'll be occurring that evening.
You referred to the Auditor General for Wales's report, 'Preparations in Wales for a "no-deal" Brexit', published last Friday. Of course, he says that
'planning for a no-deal Brexit across Welsh public services has continued to accelerate.'
How, therefore, do you respond to the key challenges that he identified, facing public service leaders across Wales, in this revision of his February report? These being: to sustain collective working; strengthen communication with the public; enhance independent scrutiny, where those charged with the governance of Wales's public bodies need to enhance their oversight and scrutiny of Brexit preparations; to be collectively agreed to respond to the unexpected; and to plan and prepare for longer term impacts.
The auditor general, in his assessment, published last Friday, for a 'no deal' Brexit said that
'most public bodies across Wales are clearly taking their "no-deal" Brexit planning seriously. Many have significantly ramped up their activity since summer 2018'.
What assessment have you and colleagues therefore made of the £4 million from the EU transition fund so far provided to local authorities by the Welsh Government to help them plan for Brexit, both in terms of impacts and adequacy?
Whilst the impact of EU migration on the Welsh public sector workforce is listed as a concern of the Welsh Government in its 'no deal' Brexit preparation document, the auditor general found that the risk of staff suddenly leaving in a 'no deal' Brexit or any other was limited, and that public services,
'thought the workforce risks were more medium to long-term.'
However, the UK Government has been working to minimise any potential medium to long-term risks through the EU settlement scheme, and has been clear that they want EU citizens to stay. The 'no deal' immigration arrangements for EU citizens arriving after Brexit—the 5 September document detailed this. The EU settlement scheme, of course, is a free service that EU citizens living in the UK can access until at least 31 December 2020 in the event of the worst case scenario 'no deal', and will afford them similar rights and services to those they currently enjoy. As such, he said Welsh public services may experience only minimal, if any, disruption to staffing levels. So, what assessment are you making of that potential disruption to staffing levels as a result of the proactive approach taken by the UK Government to reassure EU nationals that they will still be able to access similar rights and opportunities in the event of 'no deal'?
The UK Government has guaranteed, in the event of a 'no deal', to cover all European regional development funding that would have been covered under the 2014-20 programme. This provides certainty and clarity to local communities and will allow them to continue to access important funding routes. So, how will the Welsh Government therefore ensure that local authorities continue to take advantage of this funding?
The Auditor General for Wales states that those local authorities that had adopted a 'watch and wait' approach to Brexit have since started to take action to progress their planning for a 'no deal' Brexit. He also called on public services across Wales to
'start having conversations with the public and key stakeholders, to help avoid unnecessary panic and disruption.'
His words. Of course, such actions will provide greater confidence to residents. How, therefore, will the Welsh Government ensure that the provision of information on Brexit preparedness is available, and continues to be available, in accordance with the auditor general's recommendations?
Public sector procurement rules will largely remain the same, thresholds won't change, but a key difference for contracting authorities will be the need to send notices to a new UK e-notification service, instead of the Publications Office of the European Union. How, therefore, will the Welsh Government ensure that contracting authorities in Wales are aware that similar levels of regulations provide further certainty for public procurement and public services, provided that they make this small change to their practices?
Diolch am eich datganiad. Fe wnaethoch chi gyfeirio, rwy'n credu, yn agos i'r dechrau, at risgiau dirwasgiad. Wrth gwrs, yn yr Almaen, sy'n pweru economi'r UE, mae 10 i 15 y cant o'i chynnyrch domestig gros yn dibynnu ar y gallu i fynd i farchnadoedd yn y DU, gan gynnwys Cymru, ac rydym ni'n deall o sylw yn y wasg yn ystod yr haf y gallen nhw fod ar drothwy dirwasgiad eu hunain. Felly mae'n amlwg bod gwerth i'r ddwy ochr sicrhau y ceir cytundeb, oherwydd nid yw Brexit 'heb gytundeb' yn mynd i helpu ein cyfeillion cyfandirol ychwaith.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at droseddau casineb. A gaf i hyrwyddo digwyddiad? Nos Fercher nesaf, 9 Hydref, rwy'n noddi digwyddiad Diwrnod Rhyngwladol Integreiddio yn y Cynulliad, yn y Pierhead. Os na fyddwn ni'n eistedd yn rhy hwyr y noson honno, rwy'n gobeithio y bydd llawer ohonoch chi'n dod i ddangos eich cefnogaeth i'r agenda honno ac yn rhannu yn y dathliad amlddiwylliannol a fydd yn digwydd y noson honno.
Fe wnaethoch chi gyfeirio at adroddiad Archwilydd Cyffredinol Cymru, 'Paratoadau yng Nghymru ar gyfer Brexit 'heb gytundeb'', a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf. Wrth gwrs, mae'n dweud bod:
y broses o gynllunio ar gyfer Brexit heb gytundeb ar draws gwasanaethau cyhoeddus Cymru wedi parhau i gyflymu.
Sut, felly, ydych chi'n ymateb i'r heriau allweddol a nodwyd ganddo, sy'n wynebu arweinyddion gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru, yn y diwygiad hwn o'i adroddiad ym mis Chwefror? Sef: cynnal gweithio ar y cyd; cryfhau cyfathrebu â'r cyhoedd; gwella'r broses graffu annibynnol, sy'n golygu bod angen i'r rhai hynny sy'n gyfrifol am lywodraethu cyrff cyhoeddus yng Nghymru wella'r gwaith o oruchwylio a chraffu ar baratoadau ar gyfer Brexit; cytuno ar y cyd i ymateb i'r annisgwyl; ac i gynllunio a pharatoi ar gyfer effeithiau tymor hwy.
Dywedodd yr archwilydd cyffredinol, yn ei asesiad, a gyhoeddwyd ddydd Gwener diwethaf, ar gyfer Brexit 'heb gytundeb' bod
y rhan fwyaf o gyrff cyhoeddus ledled Cymru yn cymryd eu gwaith cynllunio ar gyfer Brexit ‘heb gytundeb’ o ddifrif. Mae llawer ohonyn nhw wedi cynyddu eu gweithgarwch yn sylweddol ers haf 2018.
Pa asesiad ydych chi a'ch cydweithwyr wedi'i wneud felly o'r £4 miliwn o Gronfa bontio'r UE a ddarparwyd hyd yma i awdurdodau lleol gan Lywodraeth Cymru i'w helpu i gynllunio ar gyfer Brexit, o ran effeithiau a digonolrwydd?
Er bod effaith mudo o'r UE ar weithlu'r sector cyhoeddus yng Nghymru wedi'i restru fel un o bryderon Llywodraeth Cymru yn ei dogfen ar baratoi ar gyfer Brexit 'heb gytundeb', canfu'r archwilydd cyffredinol bod y risg y gallai staff adael yn sydyn pe byddai Brexit 'heb gytundeb' neu unrhyw fath arall yn gyfyngedig, a bod gwasanaethau cyhoeddus,
yn credu bod risgiau i’r gweithlu yn fwy perthnasol i’r tymor canolig a’r tymor hwy.
Fodd bynnag, mae Llywodraeth y DU wedi bod yn gweithio i leihau unrhyw risgiau posibl yn y tymor canolig i'r hirdymor drwy'r cynllun preswylio’n sefydlog i ddinasyddion yr UE, ac mae wedi bod yn glir eu bod yn dymuno i ddinasyddion yr UE aros. Y trefniadau mewnfudo 'heb gytundeb' ar gyfer dinasyddion yr UE sy'n cyrraedd ar ôl Brexit—roedd dogfen 5 Medi yn manylu ar hyn. Mae'r cynllun preswylio’n sefydlog i ddinasyddion yr UE, wrth gwrs, yn wasanaeth rhad ac am ddim y gall dinasyddion yr UE sy'n byw yn y DU ei ddefnyddio hyd at o leiaf 31 Rhagfyr 2020 pe byddai'r sefyllfa gwaethaf 'heb gytundeb' yn digwydd, a bydd yn rhoi hawliau a gwasanaethau tebyg i'r rhai hynny sydd ganddyn nhw ar hyn o bryd. Yn hynny o beth, dywedodd mai bach iawn, os o gwbl, y bydd unrhyw darfu ar wasanaethau cyhoeddus Cymru, o ran lefelau staffio. Felly, pa asesiad ydych chi'n ei wneud o'r amhariad posibl hwnnw i lefelau staffio yn sgil yr ymagwedd ragweithiol a gymerwyd gan Lywodraeth y DU i dawelu meddyliau dinasyddion yr UE y byddan nhw'n dal i allu cael hawliau a chyfleoedd tebyg pe byddai Brexit 'heb gytundeb' yn digwydd?
Mae Llywodraeth y DU wedi gwarantu, pe na byddai cytundeb, y bydd yn darparu'r holl gyllid datblygu rhanbarthol Ewropeaidd a fyddai wedi'i ddarparu o dan raglen 2014-20. Mae hyn yn rhoi sicrwydd ac eglurder i gymunedau lleol a bydd yn caniatáu iddyn nhw barhau i allu manteisio ar lwybrau ariannu pwysig. Felly, sut y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod awdurdodau lleol yn parhau i fanteisio ar y cyllid hwn?
Mae Archwilydd Cyffredinol Cymru yn datgan bod yr awdurdodau lleol hynny a oedd wedi mabwysiadu agwedd 'gwylio ac aros' tuag at Brexit wedi dechrau cymryd camau i fwrw ymlaen â'u gwaith cynllunio ar gyfer Brexit 'heb gytundeb'. Galwodd hefyd ar wasanaethau cyhoeddus ledled Cymru i:
ddechrau cynnal sgyrsiau gyda’r cyhoedd a rhanddeiliaid allweddol, er mwyn osgoi panig a tharfu dianghenraid.
Ei eiriau ef yw'r rhain. Wrth gwrs, bydd camau o'r fath yn rhoi mwy o hyder i breswylwyr. Sut, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod gwybodaeth am barodrwydd ar gyfer Brexit ar gael, a'i bod yn parhau i fod ar gael, yn unol ag argymhellion yr archwilydd cyffredinol?
Bydd rheolau caffael y sector cyhoeddus yn aros yr un fath i raddau helaeth, ni fydd y trothwyon yn newid, ond un gwahaniaeth allweddol ar gyfer yr awdurdodau sy'n contractio fydd yr angen i anfon hysbysiadau at wasanaeth e-hysbysu newydd yn y DU, yn hytrach na Swyddfa Cyhoeddiadau'r Undeb Ewropeaidd. Sut, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod awdurdodau contractio yng Nghymru yn ymwybodol bod lefelau tebyg o reoliadau yn darparu mwy o sicrwydd ar gyfer caffael cyhoeddus a gwasanaethau cyhoeddus, ar yr amod eu bod yn gwneud y newid bach hwn i'w harferion?
Are you winding up, please?
A ydych chi'n dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
If I could conclude with this question. Earlier this month, the Irish sea south trade director for Stena Line, the port authority at Holyhead, said the UK is now far better prepared for Brexit than in March, the original Brexit date, and he says that some of the worst fears that could have become a reality are not going to be borne out. He also said, 'Yes, I think—
Os caf i gloi gyda'r cwestiwn hwn. Yn gynharach yn y mis, dywedodd cyfarwyddwr masnach de Môr Iwerddon Stena Line, awdurdod y porthladd yng Nghaergybi, fod y DU bellach wedi'i pharatoi'n well o lawer ar gyfer Brexit nag yr oedd ym mis Mawrth, y dyddiad gwreiddiol ar gyfer Brexit, ac mae'n dweud nad yw rhai o'r ofnau gwaethaf a allai fod wedi cael eu gwireddu yn mynd i ddigwydd. Dywedodd hefyd: 'Ie, rwy'n credu—
I'm sorry; you'll have to try and wind up please, Mark. You have been almost as long as the Minister took to introduce the statement.
Mae'n ddrwg gen i; bydd yn rhaid i chi geisio dirwyn i ben os gwelwch yn dda, Mark. Rydych chi wedi bod bron cyn hired ag a gymerodd y Gweinidog i gyflwyno'r datganiad.
Okay. How will you ensure or are you ensuring that public service providers in north Wales are engaged with his statement that there will be disruption for a day or two because of uncertainty, but that will only be very short term?
Iawn. Sut y byddwch chi'n sicrhau neu a ydych chi'n sicrhau bod darparwyr gwasanaethau cyhoeddus yn y gogledd yn ymwybodol o'i ddatganiad y bydd tarfu am ddiwrnod neu ddau oherwydd ansicrwydd, ond mai dim ond am gyfnod byr iawn y bydd hynny?
Thank you for that series of questions—quite a long series of questions. I'll do my best to do a little bit of an overview about them. I'll just start off by saying that, of course, I very much welcome the multicultural celebrations that Mark Isherwood mentioned, and I'm very happy to support that. It is absolutely essential in this climate of uncertainty and division that we make sure that the people who contribute to our rich multicultural culture here in Wales are celebrated properly, and rewarded for their contributions. I am more than happy to do that.
Just a quick canter through some of the more specific things about local government that Mark Isherwood raised. Obviously, we recognise the financial risks to local government and other public services overall, as I said in my statement. He could help, of course, by making sure that the UK Government met the commitment that Wales would not lose a penny of funding as a result of Brexit. Having that kind of certainty would certainly help in planning terms. Of course, at the moment, we have no such certainty. That is a major problem. It would also help if we had any clue what was happening with the budget, because although we have a lot of promises, we don't have a finance Act or any vote on it. So, that would also help.
Local government has very much stepped up to the plate, as the auditor general's report says. We have developed a good understanding of the implications of Brexit and engage across the Government. We have a partnership council tomorrow, in fact, where we'll be discussing the preparations. All local authorities have been asked to provide monthly updates to the advisory panel on preparedness across their local authorities, and, for example, those plans include work to ensure supply chains, particularly those supporting key services, are as resilient as possible; to support EU nationals to secure settled status; training and awareness on changes such as the few that he mentioned around export certification requirements and so on; raising awareness of best practice for the storage of food, for example the provision of advice and guidance on food safety; and, any changes to the inspection regimes at ports and so on.
I do think, though, Deputy Presiding Officer, that there's been some kind of irony bypass on the opposite benches because the idea that the only issue with procurement is that we will advertise our contracts to a different authority is risible, particularly as that was the only thing that they could remotely clutch at as a drowning straw for something that might be good to come out of Brexit. And I think I'll leave it there.
Diolch i chi am y gyfres yna o gwestiynau—cyfres eithaf hir o gwestiynau. Fe wnaf fy ngorau i roi rhywfaint o olwg gyffredinol arnyn nhw. Hoffwn ddechrau drwy ddweud fy mod i, wrth gwrs, yn croesawu'n fawr y dathliadau amlddiwylliannol a grybwyllwyd gan Mark Isherwood, ac rwy'n hapus iawn i gefnogi hynny. Mae'n gwbl hanfodol yn y sefyllfa hon o ansicrwydd a rhaniadau ein bod ni'n gwneud yn siŵr bod y bobl sy'n cyfrannu at ein diwylliant amlddiwylliannol cyfoethog yma yng Nghymru yn cael eu gwerthfawrogi'n briodol, a'u gwobrwyo am eu cyfraniadau. Rwy'n fwy na pharod i wneud hynny.
Fe af yn sydyn drwy rai o'r pethau mwy penodol am lywodraeth leol a godwyd gan 7Mark Isherwood. Yn amlwg, rydym ni'n cydnabod y risgiau ariannol i lywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus eraill yn gyffredinol, fel y dywedais yn fy natganiad. Gallai ef helpu, wrth gwrs, drwy sicrhau bod Llywodraeth y DU yn cyflawni'r ymrwymiad na fyddai Cymru'n colli ceiniog o gyllid o ganlyniad i Brexit. Byddai cael y math hwnnw o sicrwydd yn sicr o gymorth o ran cynllunio. Wrth gwrs, ar hyn o bryd, nid oes gennym ni sicrwydd o'r fath. Mae honno'n broblem fawr. Byddai hefyd o gymorth pe byddai gennym ni unrhyw syniad beth fydd yn digwydd i'r gyllideb, oherwydd er bod gennym ni lawer o addewidion, nid oes gennym ni ddeddf cyllid nac unrhyw bleidlais arni. Felly, byddai hynny'n helpu hefyd.
Mae llywodraeth leol wedi gwneud eu gorau i raddau helaeth iawn, fel y dywed adroddiad yr Archwilydd Cyffredinol. Rydym ni wedi datblygu dealltwriaeth dda o oblygiadau Brexit ac rydym yn ymgysylltu ar draws y Llywodraeth. Mae gennym gyngor partneriaeth yfory, mewn gwirionedd, pryd y byddwn yn trafod y paratoadau. Gofynnwyd i bob awdurdod lleol roi'r wybodaeth ddiweddaraf bob mis i'r panel cynghori ar barodrwydd ar draws eu hawdurdodau lleol, ac, er enghraifft, mae'r cynlluniau hynny'n cynnwys gwaith i sicrhau bod cadwyni cyflenwi, yn enwedig y rhai hynny sy'n cefnogi gwasanaethau allweddol, mor gadarn â phosibl; i gefnogi gwladolion yr UE i sicrhau statws preswylydd sefydlog; hyfforddiant ac ymwybyddiaeth o newidiadau megis yr ychydig a grybwyllwyd ganddo ynghylch gofynion ardystio allforion ac yn y blaen; codi ymwybyddiaeth o'r arferion gorau ar gyfer storio bwyd, er enghraifft darparu cyngor a chanllawiau ar ddiogelwch bwyd; ac unrhyw newidiadau i'r trefniadau arolygu mewn porthladdoedd ac yn y blaen.
Fodd bynnag, rwy'n credu, Dirprwy Lywydd, nad yw'r meinciau gyferbyn wedi gweld yr eironi oherwydd mae'r syniad mai'r unig broblem o ran caffael yw y byddwn ni'n hysbysebu ein contractau i awdurdod gwahanol yn chwerthinllyd, yn enwedig gan mai dyna'r unig beth yr oedden nhw'n gallu ei nodi mewn unrhyw fodd fel rhywbeth i gydio ynddo fel yr unig beth da i ddod yn sgil Brexit. Ac rwy'n credu y gadawaf hi yn y fan yna.
A allaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad ar baratoi ein gwasanaethau cyhoeddus am Brexit heb gytundeb? Yn amlwg, fel rydych chi wedi olrhain yn eich datganiad, mae yna gryn dipyn o waith caled yn mynd y tu ôl i'r llenni a chryn dipyn ohono fe o flaen y llenni hefyd, os caf i ddweud, a mawr yw ein diolch.
Nawr, wrth gwrs, mae'r cwestiynau amlwg—ac fe wnaf i gadw fe'n fyr. Gyda'r holl baratoadau yma gogyfer Brexit heb gytundeb ar ran ein cynghorau sir, dwi'n sylwi ar y dosrannu, ariannu gwahanol fudiadau, ac mae hynny i'w gyfarch hefyd, ond pa arian yn benodol yn ychwanegol sydd yna wedi'i ddyrannu neu yr ydych chi'n sicr o allu ei ddyrannu i'n siroedd, i'n hawdurdodau lleol ni, er mwyn hwyluso'r gwaith o baratoi?
Yn benodol, felly, clywsom ni yn y drafodaeth yn gynharach efo trafnidiaeth: pa gymorth sydd yna i leddfu'r tagfeydd traffig fydd yn deillio o Brexit heb gytundeb yn ein porthladdoedd? Llefydd fel Caergybi—gwnaethon ni glywed gan Rhun ap Iorwerth gynnau fach—llefydd fel Caergybi, Doc Penfro, Abergwaun, byddan nhw o dan dagfeydd traffig enbyd, loriau ym mhob man, ac, wrth gwrs, mae yna gostau ychwanegol ar ein hawdurdodau lleol ni'n deillio o hynna. Felly, pa gymorth yn benodol sydd i'n siroedd ni yn y sefyllfa yna? Diolch yn fawr iawn i chi.
May I thank the Minister for her statement on preparing our public services for a 'no deal' Brexit? Clearly, as you've mentioned in your statement, there’s a great deal of hard work going on behind the scenes, and a lot of it in front of the scenes as well, in front of us, and we're very grateful for that work.
There are clear and obvious questions—I’ll keep it brief. With all of these preparations for a 'no deal' Brexit by our county councils, I note the allocating, the funding of different organisations, and that’s to be welcomed, but what additional funding, specifically, has been allocated or that you are certain that you can allocate to our counties, to our local authorities, to facilitate the preparation work?
Specifically, we heard in the discussion earlier on with regard to transport: what support is there to alleviate the traffic jams that will result from a 'no deal' Brexit in our ports? In places like Holyhead—we heard from Rhun ap Iorwerth earlier—places like Holyhead, Pembroke Dock and Fishguard will face terrible traffic jams with lorries everywhere, and of course there will be additional costs for our local authorities emanating from that. So, what specific support is available to our counties in that situation? Thank you very much.
Well, thank you very much for that, Dai Lloyd. We have been working very hard behind the scenes to plan, but just to be clear, there is no way to cover off all of the risks inherent in a 'no deal' Brexit, and I echo my colleague Vaughan Gething's remarks about the real shame of watching money that could otherwise be spent on improving services and assisting communities being spent on preparations that are, we hope, entirely needless but must be carried out.
There have been specific sums of money—and I detailed in the statement—around capital support to local authorities to do a range of things, including looking at traffic impact assessments and so on. Some of them were detailed by other colleagues who spoke here today. Each local authority has been asked to use the Grant Thornton impact assessment study to discover what it needs to do specifically, and obviously those authorities with ports in them will have had specific advice and help from transport officials who are in the Welsh Government and elsewhere to plan for that.
But, in the end, of course, we are preparing for the classic known unknowns and also unknown unknowns, and all we can do is make sure that our resilience fora are ready and willing to step up to the plate as soon as we realise what the task in front of us entails. But I have to say that my heart just breaks for the things that we could have done with this money and that we're now not able to do while we shoot ourselves in the foot for no apparent reason.
Wel, diolch yn fawr iawn am hynna, Dai Lloyd. Rydym ni wedi bod yn gweithio'n galed iawn y tu ôl i'r llenni i gynllunio, ond dim ond i fod yn glir, nid oes modd ymdrin â'r holl risgiau sy'n gynhenid i Brexit 'heb gytundeb', ac ategaf sylwadau fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething, am y gwir drueni o wylio arian a allai fel arall fod wedi cael ei wario ar wella gwasanaethau a helpu cymunedau yn cael ei wario ar baratoadau sydd, gobeithio, yn gwbl ddiangen ond y mae'n rhaid eu gwneud.
Cafwyd symiau penodol o arian—ac fe roddais y manylion yn y datganiad—ynghylch cymorth cyfalaf i awdurdodau lleol i wneud amrywiaeth o bethau, gan gynnwys ystyried asesiadau o'r effaith ar draffig ac ati. Manylwyd ar rai ohonyn nhw gan gyd-Aelodau eraill sydd wedi siarad yn y fan yma heddiw. Gofynnwyd i bob awdurdod lleol ddefnyddio astudiaeth asesiad o effaith Grant Thornton i ddarganfod yr hyn y mae angen iddo ei wneud yn benodol, ac yn amlwg bydd yr awdurdodau hynny sydd â phorthladdoedd ynddyn nhw wedi cael cyngor a chymorth penodol gan swyddogion trafnidiaeth sydd yn Llywodraeth Cymru ac mewn mannau eraill er mwyn cynllunio ar gyfer hynny.
Ond, yn y pen draw, wrth gwrs, rydym ni'n paratoi ar gyfer y pethau anhysbys hysbys a'r pethau anhysbys anhysbys clasurol hefyd, a'r cyfan y gallwn ni ei wneud yw sicrhau bod ein fforymau cadernid yn barod i fynd i'r afael â'r sefyllfa cyn gynted ag y byddwn yn sylweddoli beth yw goblygiadau'r dasg sydd o'n blaenau. Ond mae'n rhaid i mi ddweud bod fy nghalon i'n torri ynghylch y pethau y gallem ni fod wedi'u gwneud gyda'r arian hwn ac nad ydym ni'n gallu ei wneud yn awr tra ein bod ni'n niweidio ein hunain yn ddiangen heb unrhyw reswm amlwg.
Thank you for all the information you've given us about extra money for community cohesion, for the social housing grant, and the First Minister has announced money for food banks. But I suppose, looking at all these statements in the round, I just wonder where all the money's coming from, because Philip Hammond laid aside £26.5 billion to deal with Brexit, but his successor, Sajid Javid, has raided that by £13.8 billion for all sorts of pre-election promises. And we now know that £12 billion is going to have to be assigned to write off unpaid student debt. That leaves £800 million for the whole of the UK, which sounds a lot of money to you and me, but, obviously, in the round, that's not very much money.
So, given that you are in charge of civil contingencies, how are we going to cope, given the extent of the crisis that may ensue if we have a so-called 'clean break', otherwise known as a catastrophic 'no deal'?
Diolch am yr holl wybodaeth yr ydych chi wedi ei rhoi i ni am arian ychwanegol ar gyfer cydlyniant cymunedol, am y grant tai cymdeithasol, ac mae'r Prif Weinidog wedi cyhoeddi arian ar gyfer banciau bwyd. Ond mae'n debyg, o ystyried yr holl ddatganiadau hyn yn gyffredinol, tybed o ble mae'r holl arian yn dod, oherwydd fe wnaeth Philip Hammond neilltuo £26.5 biliwn i ymdrin â Brexit, ond mae ei olynydd, Sajid Javid, wedi tynnu £13.8 biliwn o hwnnw ar gyfer pob math o addewidion cyn yr etholiad. Ac rydym ni bellach yn gwybod y bydd yn rhaid neilltuo £12 biliwn i ddileu dyledion heb eu talu gan fyfyrwyr. Mae hynny'n gadael £800 miliwn ar gyfer y DU gyfan, sy'n swnio'n llawer o arian i chi a fi, ond, yn amlwg, yn gyffredinol, nid yw hynny'n fawr o arian.
Felly, gan mai chi sy'n gyfrifol am argyfyngau sifil posibl, sut ydym ni'n mynd i ymdopi, o gofio maint yr argyfwng a allai godi os cawn ni 'doriad glân', fel y'i gelwir, a elwir fel arall yn Brexit 'heb gytundeb' trychinebus?
Yes, well, actually, civil contingencies are in the portfolio of the First Minister and the Deputy Minister and Chief Whip, but I'm doing the statement on behalf of the Government today—just to be clear about that. The Deputy Minister has been working very hard with third sector partners to ensure a state of preparedness, as good as we can get it, in what we have.
I mean, the short answer to your question is: there has been some money coming from the European transition fund, but other money has been diverted direct from service delivery in order to do this work. So, it's absolutely heartbreaking to consider what we might've been able to do with this money, had it been available for services, and that's the short answer. The other answer is that we just don't know how much it's going to cost, because until we see what the challenges are, if we do crash out, we won't know. So, we will have to put contingency funding in place to make sure, and I'm at a partnership council only tomorrow to discuss with local authorities what their best guess for what that might look like is. So, it's not good news, by any stretch of the imagination, but I was very pleased that the auditor general felt that public services and the third sector had worked very hard to get themselves into the best position they can be.
I was particularly pleased of the work we'd done around community cohesion, and our ability to put better planning and better support into local authorities for those communities who are, let's face it, feeling very vulnerable. We want very much to help them feel as cherished as we can make them feel in Wales while this goes on, but—. We'll all be familiar in our own constituencies—yours is a very similar constituency to my own—of people who have hitherto felt Welsh and very much part of our culture being made to feel unwelcome, and I very much regret that.
Ie, wel, mewn gwirionedd, mae argyfyngau sifil posibl ym mhortffolio'r Prif Weinidog a'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, ond fi sy'n gwneud y datganiad ar ran y Llywodraeth heddiw—dim ond er mwyn bod yn glir ynglŷn â hynny. Mae'r Dirprwy Weinidog wedi bod yn gweithio'n galed iawn gyda phartneriaid yn y trydydd sector i sicrhau sefyllfa o barodrwydd, cystal ag y gallwn ei gael, o ran yr hyn sydd gennym.
Hynny yw, yr ateb byr i'ch cwestiwn yw: mae rhywfaint o arian wedi dod o'r Gronfa bontio Ewropeaidd, ond mae arian arall wedi'i ddargyfeirio'n uniongyrchol o ddarpariaeth gwasanaethau er mwyn gwneud y gwaith hwn. Felly, mae'n gwbl dorcalonnus ystyried beth y gallem ni fod wedi'i wneud gyda'r arian hwn, pe byddai wedi bod ar gael ar gyfer gwasanaethau, a dyna'r ateb byr. Yr ateb arall yw nad ydym ni'n gwybod faint mae'n mynd i gostio, oherwydd tan ein bod ni'n gweld beth yw'r heriau, os byddwn ni'n gadael heb gytundeb, fyddwn ni ddim yn gwybod. Felly, bydd yn rhaid i ni roi arian wrth gefn ar gael i wneud yn siŵr, ac rwyf mewn cyngor partneriaeth yfory i drafod gyda'r awdurdodau lleol beth yn eu barn nhw y gallai hyn fod. Felly, nid yw'n newyddion da, o bell ffordd, ond roeddwn i'n falch iawn bod yr archwilydd cyffredinol o'r farn bod gwasanaethau cyhoeddus a'r trydydd sector wedi gweithio'n galed iawn i gael eu hunain i'r sefyllfa orau bosibl.
Roeddwn i'n arbennig o falch o'r gwaith yr oeddem wedi'i wneud ynghylch cydlyniant cymunedol, a'n gallu i ddarparu gwell cynllunio a gwell cefnogaeth i awdurdodau lleol ar gyfer y cymunedau hynny sydd, gadewch i ni wynebu'r peth, yn teimlo'n fregus iawn. Rydym ni'n awyddus iawn i'w helpu nhw i deimlo eu bod yn cael cymaint o ofal ag y gallwn ni wneud iddyn nhw deimlo eu bod yn ei gael yng Nghymru tra bod hyn yn digwydd, ond—. Byddwn ni i gyd yn gyfarwydd yn ein hetholaethau ein hunain—mae eich etholaeth chi yn debyg iawn i'm hetholaeth i—gyda phobl sydd hyd yma wedi teimlo eu bod yn Gymry ac yn rhan fawr o'n diwylliant ni, sy'n cael eu gwneud i deimlo nad oes croeso iddyn nhw, ac rwy'n gresynu'n fawr bod hynny'n digwydd.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.
Item 8 on the agenda is a motion to agree the financial resolution in respect of the Senedd and Elections (Wales) Bill, and I call on the Counsel General and the Brexit Minister to move the motion—Jeremy Miles.
Eitem 8 ar yr agenda yw cynnig i dderbyn y penderfyniad ariannol ar gyfer Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru), a galwaf ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit i gynnig y cynnig—Jeremy Miles.
Cynnig NDM7147 Rebecca Evans
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM7147 Rebecca Evans
To propose that the National Assembly for Wales, for the purposes of any provisions resulting from the Senedd and Elections (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I move the financial resolution for the Senedd and Elections (Wales) Bill, which is a significant step in our constitutional journey. As the debate is not taking place immediately after the debate of the general principles, it's worth quickly reminding ourselves what the Bill intends to achieve, which is extending the right to vote, of ending the law on disqualification, and providing for the funding and oversight of the work of the Electoral Commission, principally.
Last week I gave evidence to the Finance Committee about the amendment, which I have now tabled to the Bill, which would make the Electoral Commission accountable to, and financed by, this Assembly. I'm grateful to the committee for their consideration of the issues, and to the Constitutional and Legislative Affairs Committee for leading the Stage 1 scrutiny of the Bill.
I have written to the Finance Committee to set out the cost estimates relating to my Electoral Commission amendments, and I have made these available to all Members ahead of the debate today. The Llywydd, who, as the Member in charge of the Bill, and the Assembly Commission, have a different view from the Government about the way in which the funding relationship between the Assembly and the Electoral Commission should be established, but we will return to that matter during Stage 2. The question for today is whether, for the purposes of any provisions resulting from the Senedd and Elections (Wales) Bill, the Assembly agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
We've been able to make available the necessary costs estimates to enable Members to consider the question more fully. I hope that Members will join the Welsh Government in supporting the motion so that we can proceed to consider the Bill in more detail during the amending stages, and in doing so to move ahead with these important constitutional changes.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Rwy'n cynnig y penderfyniad ariannol ar gyfer Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru), sy'n gam pwysig ar ein taith gyfansoddiadol. Gan nad yw'r ddadl yn digwydd yn union ar ôl y ddadl ar yr egwyddorion cyffredinol, mae'n werth atgoffa'n hunain yn gyflym o'r hyn y mae'r Bil yn bwriadu ei gyflawni, sef ymestyn yr hawl i bleidleisio, dod â'r gyfraith ar anghymhwyso i ben, a darparu ar gyfer ariannu a goruchwylio gwaith y Comisiwn Etholiadol, yn bennaf.
Yr wythnos diwethaf, rhoddais dystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid am y gwelliant, ac rwyf erbyn hyn wedi'i gyflwyno i'r Bil, a fyddai'n gwneud y Comisiwn Etholiadol yn atebol i'r Cynulliad hwn, a'i ariannu ganddo. Rwy'n ddiolchgar i'r Pwyllgor am ystyried y materion, ac i'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol am arwain y gwaith o graffu ar y Bil yng Nghyfnod 1.
Rwyf wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Cyllid i amlinellu'r amcangyfrifon costau sy'n ymwneud â'm gwelliannau i'r Comisiwn Etholiadol, ac rwyf i wedi sicrhau eu bod ar gael i bob Aelod cyn y ddadl heddiw. Mae gan y Llywydd, sydd, fel yr Aelod sy'n gyfrifol am y Bil, a Chomisiwn y Cynulliad, farn wahanol i'r Llywodraeth ar y modd y dylid sefydlu'r berthynas ariannu rhwng y Cynulliad a'r Comisiwn Etholiadol, ond byddwn yn dychwelyd at y mater hwnnw yn ystod Cyfnod 2. Y cwestiwn ar gyfer heddiw yw a yw'r Cynulliad, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy'n deillio o Fil Senedd ac Etholiadau (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o'r math y cyfeirir ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy'n codi o ganlyniad i'r Bil.
Rydym ni wedi gallu sicrhau bod yr amcangyfrifon costau angenrheidiol ar gael er mwyn galluogi Aelodau i ystyried y cwestiwn yn fwy llawn. Rwy'n gobeithio y bydd yr Aelodau yn ymuno â Llywodraeth Cymru i gefnogi'r cynnig fel y gallwn ni fynd ati i ystyried y Bil yn fwy manwl yn ystod y cyfnodau diwygio, ac wrth wneud hynny, symud ymlaen â'r newidiadau cyfansoddiadol pwysig hyn.
Thank you. I call on the Llywydd to speak.
Diolch. Galwaf ar y Llywydd i siarad.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Dwi'n croesawu’r cyfle i gyfrannu i'r ddadl ar benderfyniad ariannol y Bil Senedd ac Etholiadau, fel yr Aelod sy'n gyfrifol am y Mesur yma.
Cafodd amcangyfrifon costau’r ddeddfwriaeth eu hamlinellu yn yr asesiad effaith rheoliadol a gyhoeddwyd gyda’r Bil pan y’i cyflwynwyd, ond yn unol â'r Rheolau Sefydlog, bydd diweddariad i'r costau yn yr asesiad diwygiedig yn cael ei osod ar ôl Cyfnod 2 i gynnwys unrhyw welliannau a wnaed i’r Bil.
Ar gais y Pwyllgor Cyllid, bydd y diweddariad hwn hefyd yn cynnwys amcangyfrif o gostau Llywodraeth Cymru ynghlwm â chodi ymwybyddiaeth o roi’r bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed, a gyfeiriwyd atynt yn yr asesiad effaith gwreiddiol fel ffigurau anhysbys ar y pryd. Bydd y memorandwm esboniadol hefyd yn cael ei ddiweddaru i adlewyrchu unrhyw welliannau a gytunwyd o ran y Comisiwn Etholiadol ar atebolrwydd a sgrwtini.
Hoffwn ddiolch i’r Pwyllgor Cyllid am ei ystyriaeth ddiweddar o welliannau arfaethedig y Cwnsler Cyffredinol ar y mater, ac am adroddiad perthnasol y pwyllgor a gafodd ei gynhyrchu mewn dim ond dau ddiwrnod. Heb os, bydd hyn o gymorth i Aelodau wrth iddynt ystyried penderfyniad ariannol heddiw a’r gwelliannau a drafodir yr wythnos nesaf yn y ddadl ar Gyfnod 2 y Mesur.
O ran costau’r gwelliannau ynghlwm â’r Comisiwn Etholiadol, mae’r Cwnsler Cyffredinol wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Cyllid yn amlinellu goblygiadau ariannol y gwelliannau mae’n bwriadu eu gosod. Rwy’n fodlon hefyd mai dyma'r amcangyfrifon gorau o ran y costau i Gomisiwn y Cynulliad. Wrth gwrs, mae ystod eang o welliannau eraill wedi eu gosod, ac mae rhai gyda goblygiadau ariannol amlwg. Ond o ystyried yr holl oblygiadau hyn o ran cost, rwy’n parhau o’r farn bod buddiannau polisi’r Bil i bobl Cymru yn sicr yn werth am arian, ac rwy’n annog y Cynulliad y prynhawn yma i gymeradwyo’r penderfyniad yma.
Thank you, Dirprwy Lywydd. I welcome the opportunity to contribute to this debate on the financial resolution in respect of the Senedd and Elections (Wales) Bill, as the Member in charge of this Bill.
The financial implications of the legislation were outlined in the regulatory impact assessment that was published alongside the Bill when it was introduced, but, in accordance with Standing Orders, updated costs in the amended assessment will be laid after Stage 2 to include any amendments made to the Bill.
At the Finance Committee’s request, this update will also include an estimate of the Welsh Government's costs for raising awareness of votes at 16 and 17 years of age, which were referred to in the original impact assessment as currently unknown figures. The explanatory memorandum will also be updated to reflect any amendments agreed with regard to the Electoral Commission and its accountability and scrutiny arrangements.
I wish to thank the Finance Committee for its recent consideration of the Counsel General's proposed amendments on this matter, and for the relevant report by the committee, which was compiled in just two days. Now, without a shadow of a doubt, this will be of assistance to Members as they consider today's financial resolution and the amendments tabled that are to be considered next week under the Stage 2 process.
With regard to the costs of the amendments in respect of the Electoral Commission, the Counsel General has written to the Finance Committee to outline the financial implications of the amendments he intends to table. I am content as well that these are our best estimate of the costs for the Assembly Commission. Of course, a wide range of other amendments have been tabled, and some of these have significant cost implications. But bearing in mind all of these implications with regard to cost, I continue to be of the opinion that the benefits of the policy position enshrined in the Bill to the people of Wales represents value for money, and I urge the Assembly this afternoon to approve this resolution.
Thank you. Can I call on the Chair of the Finance Committee, Llyr Gruffydd?
Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Llyr Gruffydd?
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn o gael cyfrannu at y ddadl yma heddiw. Fe fydd y Siambr yn cofio, wrth gwrs, inni drafod egwyddorion cyffredinol y Bil yma ar 10 Gorffennaf, ac fe gytunodd y Cwnsler Cyffredinol ar gais gan y Pwyllgor Cyllid i beidio â gofyn i’r Cynulliad gymeradwyo’r penderfyniad ariannol nes bod y pwyllgor wedi cael cyfle i drafod y gwelliannau drafft, a’u goblygiadau o ran cost, a hynny, wrth gwrs, mewn perthynas â threfniadau’r Comisiwn Etholiadol.
Ar 25 Medi, fe wnaethom ni glywed tystiolaeth gan y Cwnsler Cyffredinol a gan y Llywydd, wrth gwrs, fel yr Aelod â chyfrifoldeb dros y Bil, a chawsom ni gyfle i drafod y gwelliannau drafft mewn perthynas â chyllid ac atebolrwydd y Comisiwn Etholiadol.
Roedd y ffaith nad oedd gwybodaeth ariannol fanwl yn cyd-fynd â gwelliannau drafft y Cwnsler Cyffredinol yn destun siom i ni, yn benodol mewn perthynas ag effaith y gwelliannau ar gost. A dim ond yn gynharach y prynhawn yma, wrth gwrs, y ces i lythyr gan y Cwnsler Cyffredinol yn rhoi rhagor o wybodaeth am y gwelliannau. Dwi'n diolch i’r Cwnsler Cyffredinol am ei lythyr, ond mae e yn anffodus na chafodd ei anfon efallai bach yn gynharach er mwyn gallu ei ystyried yn fwy trylwyr cyn y ddadl hon y prynhawn yma.
Nawr, wrth roi tystiolaeth, fe wnaeth y Cwnsler Cyffredinol gadarnhau mai Comisiwn y Cynulliad fyddai’n ysgwyddo’r rhan fwyaf o’r costau mewn perthynas â’r gwelliannau i ariannu’r Comisiwn Etholiadol a’i ddwyn i gyfri, sef tua £39,000 dros bum mlynedd ar gyfer gwaith craffu. Mae llythyr y Cwnsler Cyffredinol nawr, wrth gwrs, yn cadarnhau hyn ac, o ganlyniad, mae’r pwyllgor yn gyffredinol fodlon â goblygiadau ariannol y Bil.
Fe wnaethon ni glywed gan y Cwnsler Cyffredinol fod trafodaethau’n cael eu cynnal gyda Thrysorlys Ei Mawrhydi ynglŷn â throsglwyddo'r arian ar gyfer y Comisiwn Etholiadol mewn perthynas ag etholiadau a refferenda datganoledig yng Nghymru. Mae’r pwyllgor yn pryderu y gallai Cymru golli arian ac y bydd angen defnyddio adnoddau presennol Cymru i lenwi’r bwlch hwnnw. Rŷn ni'n argymell bod y Cwnsler Cyffredinol yn gwneud ymrwymiad i sicrhau bod y drefn ar gyfer pennu gwerth yr arian sydd i’w drosglwyddo i gronfa gyfunol Cymru i dalu am y costau hyn yn golygu bod digon o arian yn cael ei drosglwyddo i Gymru. Dwi'n nodi ymateb y Cwnsler Cyffredinol i’r argymhelliad hwn fod trosglwyddo’r arian yn ddibynnol, wrth gwrs, ar drafodaethau rhynglywodraethol, sydd y tu hwnt i reolaeth Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, dwi'n falch ei fod e wedi rhoi ymrwymiad y bydd Llywodraeth Cymru yn mynd ar drywydd yr amcan polisi hwn yn ei thrafodaethau. Mae’n bwysig iawn nad yw Cymru’n colli’r arian yma ac, wrth gwrs, ar ei cholled o ganlyniad.
Mae gan y pwyllgor rai pryderon am yr opsiwn y mae’r Cwnsler Cyffredinol yn ei ffafrio i ariannu cyllideb y Comisiwn Etholiadol drwy gyllideb Comisiwn y Cynulliad, mewn perthynas, yn enwedig, ag amseru a materion ymarferol. Yn eich ymateb, rŷch chi'n dweud, wrth gwrs, fod modd dygymod â hynny—wel, mae'r dystiolaeth rŷn ni wedi'i chael yn awgrymu na fydd hynny, o reidrwydd, yn beth hawdd i'w wneud. Rŷn ni hefyd yn pryderu y byddai’r opsiwn hwn yn golygu bod prif weithredwr Comisiwn y Cynulliad yn dod yn swyddog cyfrifyddu ar gyfer cyfran y Comisiwn Etholiadol sy’n ymwneud â Chymru. Dyw'r pwyllgor ddim yn credu bod yr opsiwn hwn yn cynnig atebolrwydd clir. Fel y dywedais i, mae’r Cwnsler Cyffredinol yn dweud bod modd mynd i’r afael â’r materion hyn drwy newid gweithdrefnau a phrosesau y tu allan i’r darpariaethau deddfwriaethol, ac rwy’n siŵr y bydd yr Aelodau yn edrych yn fanylach ar hyn yn ystod trafodion Cyfnod 2 yr wythnos nesaf.
Er y byddai’n well gan y pwyllgor weld y Cwnsler Cyffredinol yn cyflwyno cynnig ar y cyd y cytunwyd arno gyda’r Llywydd, dwi yn falch ei fod e wedi rhoi sicrwydd y bydd e'n parhau i drafod gyda’r Llywydd ynghylch a oes modd dod i gytundeb o’r fath. Yn wir, dwi'n mawr obeithio y bydd posib gwneud hynny. Diolch.
Thank you, Dirprwy Lywyd. I’m pleased to contribute to this debate. As this Chamber will recall, of course, we discussed the general principles of the Bill on 10 July, and the Counsel General agreed to the request from the Finance Committee not to seek the Assembly’s approval of the financial resolution until the Finance Committee had had an opportunity to consider the draft amendments and their cost implications in relation to the Electoral Commission’s arrangements.
On 25 September, we took evidence from the Counsel General and the Llywydd, as Member in charge of the Bill, of course, to discuss the draft amendments in relation to funding and accountability of the Electoral Commission.
The fact that the the draft amendments were not accompanied by detailed financial information was a source of disappointment to us, specifically relating to the cost impact of the amendments. And it was earlier this afternoon, of course, that I received a letter from the Counsel General providing further information on the amendments. Whilst I thank the Counsel General for his letter, it is unfortunate that it was not made available a little bit earlier to allow for fuller consideration before this debate.
Now, during evidence, the Counsel General confirmed that the majority of costs in relation to the amendments to fund and hold the Electoral Commission to account would fall to the Assembly Commission, and that that would be approximately £39,000 over five years for scrutiny. The Counsel General’s letter now confirms this and, as a result, the committee is broadly content with the financial implications of the Bill.
We also heard from the Counsel General that discussions were ongoing with Her Majesty's Treasury regarding the transfer of funding for the Electoral Commission in relation to devolved Welsh elections and referenda. The committee is concerned that Wales may lose out on funding and this will need to be met by existing Welsh resources. So, we recommend that the Counsel General gives a commitment to ensuring the mechanism for determining the value of transfer to be made into the Welsh consolidated fund to cover these costs will not lead to insufficient funds being transferred to Wales. I note the Counsel General’s response to this recommendation that the funding transfer is dependent, of course, on inter-governmental negotiations that are not within the Welsh Government’s control. However, I am pleased that he has given a commitment that the Welsh Government will pursue this as its policy aim. It is extremely important that Wales does not lose out on funding.
The committee has some concerns about the Counsel General’s preferred approach to fund the Electoral Commission’s budget via the Assembly Commission’s budget, in relation to timing and practical issues in particular. In your response, you say, of course, that we can overcome this—well, the evidence that we have received suggests that that may not be easily done. We are also concerned that, under this option, the chief executive of the Assembly Commission would become the accounting officer for the proportion of the Electoral Commission’s budget relating to Wales. The committee considers that this approach does not provide for clear lines of accountability. As I said, the Counsel General says that these issues can be addressed through procedural and process changes outside of the legislative provisions, and I’m sure that Members will be looking at this in greater detail during the Stage 2 proceedings next week.
As the committee would have preferred the Counsel General to present a joint proposal agreed with the Llywydd, I am pleased that he has given his assurance to continue discussions with the Llywydd on whether such an agreement can be reached. Indeed, I very much hope that that’s possible. Thank you very much.
Thank you. Can I ask the Counsel General and Brexit Minister to reply to the debate?
Diolch. A gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit ymateb i'r ddadl?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Gaf i ddiolch i'r Llywydd a Chadeirydd y pwyllgor am eu sylwadau, ac a gaf i sicrhau'r Cadeirydd fod Llywodraeth Cymru yn ymrwymo i sicrhau bod gwybodaeth ar gael i Aelodau sgrwtineiddio'r ddeddfwriaeth mewn ffordd addas? Bydd y Llywodraeth yn edrych, wrth gwrs, ar rai o oblygiadau costau'r Mesur o fewn proses cyllideb 2020-21.
O ran y sylwadau ar fanylion y gwelliannau, dyw hi ddim, yn y ddadl hon, yn addas inni ymateb i'r rheini, ond byddaf i'n edrych ymlaen at wneud hynny pan ddown ni nôl at Gyfnod 2. Felly, rwy'n gofyn heddiw i'r Cynulliad i ymgytuno ar y gwariant yn sgil y Mesur. Diolch.
Thank you, Deputy Presiding Officer. May I thank the Llywydd and the committee Chair for their comments, and may I give you an assurance that the Welsh Government is committed to ensuring that information is available so that Members can scrutinise the legislation in an appropriate manner? The Government will, of course, look at some of the cost implications of this Bill within the 2020-21 budgetary process.
In terms of the comments made on the details of the amendments, it wouldn't be appropriate for me to respond to those in this debate, but I do look forward to doing so when we turn to our Stage 2 proceedings. So, today I ask the Assembly to agree on the expenditure as a result of this Bill. Thank you.
Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Okay, thank you. Therefore, I defer voting under this item until voting time.
Diolch. Y cynnig yw ein bod yn derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Iawn, diolch. Felly, rwy'n gohirio’r bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
We have reached voting time. Unless three Members wish for the bell to be rung, I intend to proceed to vote. Right, okay. So, I call for a vote on the motion tabled in the—sorry, I should say what it is: the motion to agree the financial resolution in respect of the Senedd and Elections (Wales) Bill. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the motion 38, no abstentions, two against. Therefore, the motion is agreed.
Rydym wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio. Oni bai bod tri aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, rwy'n bwriadu bwrw ymlaen i bleidlais. Iawn, iawn. Felly, galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn y—mae'n ddrwg gen i, dylwn i ddweud beth ydyw: y cynnig i dderbyn y penderfyniad ariannol ar gyfer Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru). Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 38, neb yn ymatal, dau yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi ei dderbyn.
NDM7147 - Cynnig i Gytuno ar y Penderfyniad Ariannol Mewn Perthynas â'r Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru): O blaid: 38, Yn erbyn: 2, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM7147 - Motion to agree the financial resolution in respect of the Senedd and Elections (Wales) Bill: For: 38, Against: 2, Abstain: 0
Motion has been agreed
That brings today's Plenary proceedings to a close.
Daw hynny â thrafodion Cyfarfod Llawn heddiw i ben.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:42.
The meeting ended at 17:42.