Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
16/07/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Cyn dechrau ar fusnes y prynhawn yma, dwi eisiau nodi'r newyddion a ddaeth dros y penwythnos am farwolaeth y cyn-Aelod Rod Richards. Ef oedd arweinydd cyntaf grŵp y Ceidwadwyr Cymreig yn y Cynulliad yma, yn dilyn tymor yn San Steffan hefyd fel Aelod Seneddol Gogledd-orllewin Clwyd. Cafodd hefyd y fraint o fod yr Aelod Cynulliad cyntaf erioed i dyngu llw yn y Senedd yma. Rwy'n siŵr y bydd pawb yn dymuno ymestyn pob cydymdeimlad i deulu a chyfeillion Rod Richards yn y cyfnod anodd yma. Diolch.
Before we move to today’s business, I want to mark the sad news announced over the weekend of the death of the former Member Rod Richards. He was the first leader of the Welsh Conservative group in the Assembly, having represented Clwyd North West as an MP in Westminster. He also had the privilege of being the first Assembly Member to take the oath in this Parliament. I’m sure that everyone will want to join me in extending sincerest condolences to Rod Richards’s family and friends at this difficult time. Thank you.
Cwestiynau, felly, i'r Prif Weinidog yw'r eitem gyntaf y prynhawn yma, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mohammad Asghar.
Questions to the First Minister is the first item on our agenda, and the first question is from Mohammad Asghar.
1. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod busnesau yng Nghymru yn gallu recriwtio'r gweithwyr medrus sydd eu hangen arnynt? OAQ54239
1. What action is the Welsh Government taking to ensure businesses in Wales can recruit the skilled workers they need? OAQ54239
Llywydd, we will deliver 100,000 apprenticeships in this Assembly term. We will deploy our flexible skills programme to support businesses, and we will continue to oppose migration policies from the UK Government that would deny those businesses access to the skilled workers they need.
Llywydd, byddwn yn darparu 100,000 o brentisiaethau yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Byddwn yn defnyddio ein rhaglen sgiliau hyblyg i gefnogi busnesau, a byddwn yn parhau i wrthwynebu polisïau ymfudo gan Lywodraeth y DU a fyddai'n atal y busnesau hynny rhag cael gafael ar y gweithwyr crefftus sydd eu hangen arnyn nhw.
Thank you for the reply, First Minister. The Open University business barometer, which monitors the skills landscape of the UK, shows that 92 per cent of organisations surveyed in Wales struggle to find workers with the right skills. Over 50 per cent said their organisation had struggled as a result of the skills shortage, and 64 per cent struggle to hire for a management or leadership position. They forecast the shortfall is now costing organisations here in Wales an extra £355 million a year in recruiting fees, inflated salaries, temporary staff, and training for workers hired at a lower level than intended. First Minister, what action are you and your Government taking, in light of this report, to help Welsh organisations to bridge the divide between the skills they need and the skills available in the labour market in Wales? Thank you.
Diolch am yr ateb, Prif Weinidog. Mae baromedr busnes y Brifysgol Agored, sy'n monitro tirlun sgiliau'r DU, yn dangos bod 92 y cant o'r sefydliadau a arolygwyd yng Nghymru yn ei chael hi'n anodd dod o hyd i weithwyr sydd â'r sgiliau cywir. Dywedodd dros 50 y cant bod eu sefydliad wedi ei chael hi'n anodd o ganlyniad i'r prinder sgiliau, ac mae 64 y cant yn cael trafferth o ran penodi i swyddi rheoli neu arweinyddiaeth. Maen nhw'n rhagweld bod y prinder bellach yn costio £355 miliwn y flwyddyn yn ychwanegol i sefydliadau yma yng Nghymru mewn ffioedd recriwtio, cyflogau uwch, staff dros dro, a hyfforddiant i weithwyr a benodir ar lefel is na fwriadwyd. Prif Weinidog, pa gamau ydych chi a'ch Llywodraeth yn eu cymryd, yng ngoleuni'r adroddiad hwn, i helpu sefydliadau Cymru i lenwi'r bwlch rhwng y sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw a'r sgiliau sydd ar gael yn y farchnad lafur yng Nghymru? Diolch.
Well, Llywydd, I agree of course—the importance of actions that Government can take to make sure that public services, businesses, have the skilled labour that they need. It's why the actions that this Government has taken have seen that, between 2011 and 2018, the percentage of working-age adults in Wales with no qualifications fell from 12 per cent to 8 per cent, and, over the same period, the percentage of working adults qualified at higher skills level rose from 32 per cent to 38 per cent. It's why we have our commitment to 100,000 apprenticeships during this Assembly term. It's why we are moving our policy in the apprenticeship area, to put new emphasis on higher level skills. There is much that the Government is doing and will continue to do. But the Member also has to face the facts that businesses, public services and universities in Wales rely on our ability to recruit people from other parts of the European Union, and other parts of the world, to come and make their futures here in Wales. Not only will Brexit be an impediment to that, but the policies being pursued by his Government in relation to migration will make those difficulties even greater, and that's why we will oppose those ideas as vigorously as we can.
Wel, Llywydd, rwy'n cytuno wrth gwrs—pwysigrwydd y camau y gall Llywodraeth eu cymryd i wneud yn siŵr bod gan wasanaethau cyhoeddus, busnesau, y llafur crefftus sydd ei angen arnynt. Dyna pam mae'r camau y mae'r Llywodraeth hon wedi eu cymryd wedi arwain, rhwng 2011 a 2018, i ganran yr oedolion o oedran gweithio yng Nghymru nad oes ganddynt unrhyw gymwysterau ostwng o 12 y cant i 8 y cant, ac, yn ystod yr un cyfnod, i ganran yr oedolion sy'n gweithio sydd â chymhwyster ar lefel sgiliau uwch godi o 32 y cant i 38 y cant. Dyna pam mae gennym ni ein hymrwymiad i 100,000 o brentisiaethau yn ystod tymor y Cynulliad hwn. Dyna pam yr ydym ni'n symud ein polisi yn y maes prentisiaeth, i roi pwyslais newydd ar sgiliau lefel uwch. Mae llawer y mae'r Llywodraeth yn ei wneud ac y bydd yn parhau i'w wneud. Ond mae'n rhaid i'r Aelod hefyd wynebu'r ffeithiau bod busnesau, gwasanaethau cyhoeddus a phrifysgolion yng Nghymru yn dibynnu ar ein gallu i recriwtio pobl o rannau eraill o'r Undeb Ewropeaidd, ac o rannau eraill o'r byd, i ddod i wneud eu dyfodol yma yng Nghymru. Nid yn unig y bydd Brexit yn rhwystr i hynny, ond bydd y polisïau y mae ei Lywodraeth ef yn ei dilyn o ran ymfudo yn gwneud yr anawsterau hynny yn fwy fyth, a dyna pam y byddwn ni'n gwrthwynebu'r syniadau hynny mor egnïol ag y gallwn ni.
First Minister, on the back of the recent launch of an upskilling at work event at Merthyr College, I had the opportunity to discuss with them the importance of skills and apprenticeships to small and medium-sized firms in the constituency. And, from what I heard, it seems that there may be a reluctance on the part of some SMEs to actually take advantage of the apprenticeship schemes, possibly due to lack of awareness, or concern about what they might consider to be bureaucracy or a burdensome responsibility taking people on in that way. So, I just wanted to know what more the Welsh Government could do to encourage more SME employers in particular to take up apprenticeship opportunities in this vital sector in communities like Merthyr Tydfil and Rhymney.
Prif Weinidog, yn sgil lansiad diweddar digwyddiad uwchsgilio yn y gwaith yng Ngholeg Merthyr, cefais y cyfle i drafod â nhw pwysigrwydd sgiliau a phrentisiaethau i fusnesau bach a chanolig eu maint yn yr etholaeth. Ac, o'r hyn a glywais, mae'n ymddangos efallai fod rhywfaint o amharodrwydd ar ran rhai BBaChau i fanteisio ar y cynlluniau prentisiaeth, o bosibl oherwydd diffyg ymwybyddiaeth, neu bryder ynghylch cyflogi pobl yn y ffordd honno oherwydd yr hyn y gallen nhw ei ystyried yn fiwrocratiaeth neu'n gyfrifoldeb beichus. Felly, hoffwn wybod beth arall y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i annog mwy o gyflogwyr BBaChau yn arbennig i fanteisio ar gyfleoedd prentisiaeth yn y sector hanfodol hwn mewn cymunedau fel Merthyr Tudful a Rhymni.
Llywydd, I thank Dawn Bowden for that. I want to congratulate Merthyr College for the work that they do in this area. One of the great success stories of devolution, Merthyr College, in its development over the period since 1999. And no doubt partly as a result of the sorts of events that Dawn Bowden mentioned, then 57 per cent of apprenticeship starts in Merthyr Tydfil and Rhymney constituency are already identified as being with a small or medium-sized enterprise, and that 57 per cent compares with 51 per cent across Wales as a whole. So, there clearly is good work already going on in the Member's constituency. But she's right, of course, that, for a very small company, the responsibility of taking on an apprentice can appear difficult, and it's why we have developed the idea of shared apprenticeships in Wales, where employers, particularly small employers, can share an apprentice and share the responsibility and the administration that goes with it. The Aspire project in Merthyr Tydfil is one of those schemes. It's been a success already and there's more success to come. I understand that there's a celebration event planned for the Aspire project in the autumn that my colleague Ken Skates will be attending, and it will be an opportunity both to celebrate the success there has already been in the Merthyr and Rumney constituency and to highlight the opportunities that exist for small and medium-sized enterprises in the apprenticeship field in exactly the way that Dawn Bowden suggested.
Llywydd, diolchaf i Dawn Bowden am hynna. Hoffwn longyfarch Coleg Merthyr am y gwaith y maen nhw'n ei wneud yn y maes hwn. Un o lwyddiannau mawr datganoli, Coleg Merthyr, o ran ei ddatblygiad yn ystod y cyfnod ers 1999. Ac yn sicr yn rhannol o ganlyniad i'r mathau o ddigwyddiadau a grybwyllwyd gan Dawn Bowden, ac yna nodwyd eisoes bod 57 y cant o'r rhai sy'n dechrau ar brentisiaethau yn etholaeth Merthyr Tudful a Rhymni gyda menter fach neu ganolig ei maint, a bod 57 y cant yn cymharu gyda 51 y cant ar draws Cymru gyfan. Felly, mae'n amlwg bod gwaith da eisoes yn cael ei wneud yn etholaeth yr Aelod. Ond mae hi'n iawn, wrth gwrs, y gall y cyfrifoldeb o gyflogi prentis ymddangos yn anodd i gwmni bach iawn, a dyna pam yr ydym ni wedi datblygu'r syniad o rannu prentisiaethau yng Nghymru, lle gall cyflogwyr, yn enwedig cyflogwyr bach, rannu prentis a rhannu'r cyfrifoldeb a'r gwaith gweinyddol sy'n mynd law yn llaw â hynny. Mae prosiect Aspire ym Merthyr Tudful yn un o'r cynlluniau hynny. Mae wedi bod yn llwyddiant eisoes ac mae mwy o lwyddiant i ddod. Rwy'n deall bod digwyddiad dathlu ar y gweill ar gyfer prosiect Aspire yn yr hydref y bydd fy nghyd-Weinidog, Ken Skates, yn bresennol ynddo, a bydd yn gyfle i ddathlu'r llwyddiant a gafwyd eisoes yn etholaeth Merthyr a Rhymni ac i dynnu sylw at y cyfleoedd sy'n bodoli ar gyfer mentrau bach a chanolig eu maint yn y maes prentisiaethau yn yr union fodd a awgrymwyd gan Dawn Bowden.
2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn hyrwyddo dull o weithredu hawliau plant wrth weithio gyda chyrff sydd heb eu datganoli? OAQ54290
2. Will the First Minister make a statement on how the Welsh Government promotes a children's rights-based approach when working with non-devolved bodies? OAQ54290
I thank the Member for that question. The Welsh Government encourages all public bodies to take a children’s rights approach to their work. We stand ready to support any non-devolved body through comprehensive information and training.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae Llywodraeth Cymru yn annog pob corff cyhoeddus i fabwysiadu dull hawliau plant wrth wneud eu gwaith. Rydym ni'n barod i gefnogi unrhyw gorff nad yw wedi'i ddatganoli drwy wybodaeth a hyfforddiant cynhwysfawr.
Diolch. I'm very grateful to the First Minister for his answer. There was a joint meeting last week of the cross-party group on violence against women and girls and the cross-party group on violence against children, looking at the family courts and the work that CAFCASS are doing. It was very encouraging to hear how CAFCASS Cymru are beginning to take a much more child's rights-based approach in how they deal with preparing reports for family courts. However, it was very concerning to hear from women whose families have been through that experience the extent to which the family courts sometimes ignore CAFCASS's advice, don't appear to understand how important the voice of the child is in deciding issues around, for example, custody, with children very often being asked their opinions, their opinions being, from their perspective, disregarded, though, of course, it may be what the child wants is not necessarily always best for the child. There were some real concerns expressed in that room by professionals and by women alike that the family court service does not really understand the impact of domestic violence on children and how children should be encouraged to get their voices effectively heard. Can I ask the First Minister today to do some further work with the Counsel General to try to ensure that the appropriate approach that CAFCASS Wales is beginning to take to the experience of children who go through domestic abuse is also reflected and that the family courts are much more aware of the long-term impact of domestic abuse on children and how they can express their views?
Diolch. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Prif Weinidog am ei ateb. Cynhaliwyd cyfarfod ar y cyd yr wythnos diwethaf o'r grŵp trawsbleidiol ar drais yn erbyn menywod a merched a'r grŵp trawsbleidiol ar drais yn erbyn plant, gan edrych ar y llysoedd teulu a'r gwaith y mae CAFCASS yn ei wneud. Roedd yn galonogol iawn clywed sut y mae CAFCASS Cymru yn dechrau mabwysiadu dull sy'n llawer mwy seiliedig ar hawliau plant o ran y ffordd y maen nhw'n ymdrin â pharatoi adroddiadau ar gyfer llysoedd teulu. Fodd bynnag, roedd yn peri pryder mawr clywed gan fenywod y mae eu teuluoedd wedi cael y profiad hwnnw i'r graddau y mae'r llysoedd teulu weithiau yn anwybyddu cyngor CAFCASS, ac nid yw'n ymddangos eu bod nhw'n deall pa mor bwysig yw llais y plentyn wrth benderfynu ar faterion yn ymwneud, er enghraifft, â gwarchodaeth, gyda phlant yn aml iawn yn cael eu holi am eu safbwyntiau, eu safbwyntiau, o'i safbwynt nhw, yn cael eu hanwybyddu, er, wrth gwrs, efallai nad yr hyn y mae'r plentyn ei eisiau yw'r peth gorau i'r plentyn bob tro. Mynegwyd rhai pryderon gwirioneddol yn yr ystafell honno gan weithwyr proffesiynol a chan fenywod hefyd nad yw'r gwasanaeth llysoedd teulu wir yn deall effaith trais domestig ar blant a sut y dylid annog plant i sicrhau bod eu lleisiau'n cael eu clywed yn effeithiol. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog heddiw i wneud mwy o waith gyda'r Cwnsler Cyffredinol i geisio sicrhau bod y dull priodol y mae CAFCASS Cymru yn dechrau ei ddilyn o ran profiad plant sy'n dioddef cam-drin domestig hefyd yn cael ei adlewyrchu a bod y llysoedd teulu yn llawer mwy ymwybodol o effaith hirdymor cam-drin domestig ar blant a sut y gallan nhw fynegi eu safbwyntiau?
Llywydd, can I thank Helen Mary Jones for those very important points? The operation of the family courts in Wales is something that we rightly take an interest in here. My understanding is that the justice commission, chaired by Lord Thomas, has taken an increasing interest in its work in the operation of the family courts and that we can look to the report, which we expect in the autumn, to give us some advice on the relationship between the Welsh Government and family courts here in Wales. Helen Mary, I know, will be aware of the fact that the UK Government has recently announced a review of the family justice system, and the panel announced by the Ministry of Justice has not had a Welsh representative on it. So, I've written to the Secretary of State, urging him to make good that gap because there are aspects of the devolved settlement that mean that the work of the family courts directly has to rely on matters that are devolved here in Wales, including CAFCASS Cymru, and it's right that that review should be properly informed by all the work that goes on here in Wales. So, I entirely agree with what the Member said. I'm very happy to talk to the Counsel General. I want to provide her with an assurance that there are already actions being taken to make sure that our children's rights approach is fully communicated to non-devolved bodies when they operate here in Wales.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Helen Mary Jones am y pwyntiau pwysig iawn yna? Mae gweithrediad y llysoedd teulu yng Nghymru yn rhywbeth yr ydym ni'n cymryd diddordeb ynddo yn y fan yma, a hynny'n gwbl briodol. Fy nealltwriaeth i yw bod y comisiwn cyfiawnder, dan gadeiryddiaeth yr Arglwydd Thomas, wedi cymryd diddordeb cynyddol yn ei waith yng ngweithrediad y llysoedd teulu ac y gallwn ddisgwyl i'r adroddiad, yr ydym ni'n ei ddisgwyl yn yr hydref, roi rhywfaint o gyngor i ni ar y berthynas rhwng Llywodraeth Cymru a llysoedd teulu yma yng Nghymru. Gwn y bydd Helen Mary yn ymwybodol o'r ffaith bod Llywodraeth y DU wedi cyhoeddi adolygiad o'r system cyfiawnder teuluol yn ddiweddar, ac ni fu gan y panel a gyhoeddwyd gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder gynrychiolydd o Gymru arno. Felly, rwyf i wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Gwladol, yn ei annog i ddatrys y bwlch hwnnw gan fod agweddau ar y setliad datganoledig sy'n golygu bod yn rhaid i waith y llysoedd teulu yn uniongyrchol ddibynnu ar faterion sydd wedi eu datganoli yma yng Nghymru, gan gynnwys CAFCASS Cymru, ac mae'n iawn y dylai'r adolygiad hwnnw gael ei hysbysu'n briodol gan yr holl waith sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru. Felly, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd yr Aelod. Rwy'n hapus iawn i siarad â'r Cwnsler Cyffredinol. Hoffwn roi sicrwydd iddi bod camau eisoes yn cael eu cymryd i sicrhau bod ein dull hawliau plant yn cael ei gyfleu'n llawn i gyrff nad ydyn nhw wedi eu datganoli pan eu bod yn gweithredu yma yng Nghymru.
First Minister, 'The Right Way: A Children’s Rights Approach' includes the need to enhance children's capabilities as individuals so they're better able to take advantage of their own rights. This, of course, includes article 3 of the United Nations Convention on the Rights of the Child, which states that the best interest of the child must be a top priority in all decisions and actions that affect children. Now, as Members, we've all received an e-mail from the Cross Keys Silver Band about the law requiring a licence for child performers. Locally, this is impacting on local musical bands who've also contacted me, and I've been approached by a number of parents too, very concerned. Now, your Welsh Government response is to liaise with local authorities to identify whether more can be done to make the process more consistent without jeopardising the safety of the child. This is obviously welcome, but it is true that the actual licence requirements would be, actually, quite a barrier to children joining these bands. So, will you consider the impact of the current licence on children's rights and, in doing so, whether organisations such as a brass band, which enhances the life advantages for our younger persons, whether there could be a more common-sense approach but whilst also keeping our children safe?
Prif Weinidog, mae 'Y Ffordd Gywir: Dull Gweithredu Seiliedig ar Hawliau Plant' yn cynnwys yr angen i wella galluoedd plant fel unigolion fel eu bod yn gallu manteisio'n well ar eu hawliau eu hunain. Mae hyn, wrth gwrs, yn cynnwys erthygl 3 Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn, sy'n datgan bod yn rhaid i fudd pennaf y plentyn fod yn brif flaenoriaeth ym mhob penderfyniad a gweithred sy'n effeithio ar blant. Nawr, fel Aelodau, rydym ni i gyd wedi derbyn e-bost gan y Cross Keys Silver Band am y gyfraith sy'n gofyn am drwydded ar gyfer perfformwyr sy'n blant. Yn lleol, mae hyn yn effeithio ar fandiau cerddorol lleol sydd hefyd wedi cysylltu â mi, ac mae nifer o rieni wedi cysylltu â mi hefyd, yn bryderus iawn. Nawr, ymateb eich Llywodraeth Cymru yw cysylltu ag awdurdodau lleol i nodi pa un a ellir gwneud mwy i wneud y broses yn fwy cyson heb beryglu diogelwch y plentyn. Mae'n amlwg bod hyn i'w groesawu, ond mae'n wir y byddai gofynion y drwydded, mewn gwirionedd, yn gryn rwystr i blant ymuno â'r bandiau hyn. Felly, a wnewch chi ystyried effaith y drwydded bresennol ar hawliau plant ac, wrth wneud hynny, pa un a yw sefydliadau fel bandiau pres, sy'n gwella'r manteision bywyd i'n pobl iau, pa un a ellid cael dull sy'n defnyddio synnwyr cyffredin ond sy'n cadw ein plant yn ddiogel ar yr un pryd?
I thank Janet for that question and for drawing attention to the children's commissioner's 'The Right Way' document. It does, I think, provide a useful framework to support public services to embed children's rights in the way that they go about their responsibilities. I'm alert to the point that she makes about brass bands. I've already had an opportunity to discuss it with the Minister for Education. It's a matter of striking the right balance in just the way that the questioner put it. Of course we want to make sure that children are properly protected, that the right provision is in place, that when children are entrusted to the care of any organisation, parents can be confident that those children will be safe and properly looked after. But it does need to be proportionate to the task in hand.
Brass bands play a really important part in so many communities here in Wales, and children who take part in them get a fantastic experience as a result. Nothing that the Welsh Government wants to do is about putting extra barriers in the path of children's participation. It's why we want to make sure we've learnt from local authorities, and we will definitely be keeping a close look on the arrangements to make sure that they do what we want them to do—to help to keep children safe— and don't do what we don't want them to do, which is to be a barrier to children taking part in such a rich part of Wales's heritage.
Diolchaf i Janet am y cwestiwn yna ac am dynnu sylw at ddogfen 'Y Ffordd Gywir' y comisiynydd plant. Credaf ei bod yn cynnig fframwaith defnyddiol i gynorthwyo gwasanaethau cyhoeddus i wreiddio hawliau plant yn y ffordd y maen nhw'n mynd ati i gyflawni eu cyfrifoldebau. Rwy'n effro i'r pwynt y mae'n ei wneud am fandiau pres. Rwyf i eisoes wedi cael cyfle i'w drafod gyda'r Gweinidog Addysg. Mae'n fater o sicrhau'r cydbwysedd cywir yn y ffordd y gwnaeth y holwr ei roi. Wrth gwrs, rydym ni eisiau gwneud yn siŵr bod plant yn cael eu hamddiffyn yn iawn, bod y ddarpariaeth gywir ar waith, pan fydd plant yn cael eu rhoi i ofal unrhyw sefydliad, y gall rhieni fod yn ffyddiog y bydd y plant hynny'n ddiogel ac y gofelir amdanyn nhw'n briodol. Ond mae angen iddo fod yn gymesur â'r dasg sydd dan sylw.
Mae bandiau pres yn chwarae rhan bwysig iawn mewn cymaint o gymunedau yma yng Nghymru, ac mae plant sy'n cymryd rhan ynddyn nhw yn cael profiad gwych o ganlyniad. Nid oes dim y mae Llywodraeth Cymru eisiau ei wneud yn ymwneud â gosod rhwystrau ychwanegol ar lwybr cyfranogiad plant. Dyna pam yr ydym ni eisiau sicrhau ein bod ni wedi dysgu gan awdurdodau lleol, a byddwn yn sicr yn cadw llygad manwl ar y trefniadau i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gwneud yr hyn yr ydym ni eisiau iddyn nhw ei wneud—i helpu i gadw plant yn ddiogel—ac nad ydyn nhw yn gwneud yr hyn nad ydym ni eisiau iddyn nhw ei wneud, sef bod yn rhwystr i blant rhag cymryd rhan mewn rhan mor gyfoethog o dreftadaeth Cymru.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, on 6 December 2017, you made a written statement on project bank accounts, designed to prevent smaller subcontractors losing money when larger firms go bust. You said,
'From 1 January 2018, project bank accounts will be used, unless there is a compelling reason not to do so, on all conventionally-funded construction and infrastructure contracts...fully or part-funded by the Welsh Government with a value of £2m or more'.
Since 1 January 2018, there have been 32 construction projects over £2 million fully or part funded by the Welsh Government. How many of those have used project bank accounts as you personally promised?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, ar 6 Rhagfyr 2017, gwnaethoch ddatganiad ysgrifenedig ar gyfrifon banc prosiectau, a gynlluniwyd i atal isgontractwyr llai rhag colli arian pan fydd cwmnïau mwy yn mynd i'r wal. Fe ddywedasoch,
'O 1 Ionawr 2018 bydd yn ofynnol i gyfrifon banc prosiectau gael ei ddefnyddio, oni bai bod rheswm cryf dros beidio â gwneud hynny, ar yr holl gontractau adeiladu a seilwaith sy'n cael eu hariannu'n gonfensiynol, a chontractau gwasanaeth sy'n cael eu hariannu yn gyfan gwbl neu'n rhannol gan Lywodraeth Cymru gyda gwerth o £2m neu'n uwch ac sy'n cael eu cyflenwi gan Lywodraeth Cymru.'
Ers 1 Ionawr 2018, ariannwyd 32 o brosiectau adeiladu gwerth dros £2 filiwn yn llawn neu'n rhannol gan Lywodraeth Cymru. Faint o'r rheini sydd wedi defnyddio cyfrifon banc prosiectau fel y gwnaethoch chi ei addo'n bersonol?
Well, I would expect them all to use project bank accounts on the terms that have been set out by the Welsh Government.
Wel, byddwn yn disgwyl i bob un ohonyn nhw ddefnyddio cyfrifon banc prosiectau ar y telerau a nodwyd gan Lywodraeth Cymru.
The answer is none of them. None of them. It's actually your own Government that responded to a freedom of information request yesterday. None of those 32 projects have actually used project bank accounts, despite what you've promised. That's a lot of compelling reasons, it must be.
Failure to deliver on commitments like that doesn't just hurt your reputation, First Minister, or that of your Government, it erodes trust in politics itself. Now, during the Labour Party conference in April, you said,
'we will end the demeaning and degrading practice of no-fault evictions for those people who live in the private rented sector',
yet, last week, your Minister for Housing and Local Government launched a consultation on extending the notice period on no-fault evictions from two months to six. Is that what you meant when you said you'd end no-fault evictions?
Dim un ohonyn nhw yw'r ateb. Dim un ohonyn nhw. A dweud y gwir, eich Llywodraeth eich hun a ymatebodd i gais rhyddid gwybodaeth ddoe. Nid oes yr un o'r 32 o brosiectau hynny wedi defnyddio cyfrifon banc prosiectau mewn gwirionedd, er gwaethaf yr hyn yr ydych chi wedi ei addo. Mae hynny'n llawer o resymau cryf, mae'n rhaid.
Mae methu â chyflawni ymrwymiadau o'r fath yn golygu nid yn unig niweidio eich enw da chi, Prif Weinidog, neu enw da eich Llywodraeth, ond mae'n erydu ymddiriedaeth mewn gwleidyddiaeth ei hun. Nawr, yn ystod cynhadledd y Blaid Lafur ym mis Ebrill, dywedasoch,
byddwn yn rhoi terfyn ar yr arfer diraddiol o droi pobl allan heb fai i'r bobl hynny sy'n byw yn y sector rhentu preifat,
ac eto, yr wythnos diwethaf, lansiodd eich Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ymgynghoriad ar ymestyn y cyfnod rhybudd ar droi pobl allan heb fai o ddau fis i chwech. Ai dyna'r hyn yr oeddech chi'n ei olygu pan ddywedasoch y byddech chi'n rhoi terfyn ar droi pobl allan heb fai?
Well, Llywydd, on the first point the Member makes, I will make sure that I have an investigation of that matter and then we'll make sure that the full facts are known to Members of the Assembly.
On the second point, he will know that we are now in a position to implement the Renting Homes (Wales) Act 2016, passed on this Assembly floor in 2016, and that will allow us to implement section 173 of that Act, thus abolishing section 21 no-fault evictions. The consultation that was launched last week will be part of our implementation plan. It will certainly make a difference to no-fault evictions here in Wales and we will monitor very carefully the implementation of the new law that we will introduce to see that it is doing everything that we want it to do. If there are further steps that we need to take beyond the law that was passed in this Assembly only three years ago, then, of course, we will look at that, but nobody should pretend that the steps that we are now committed to taking do not make a very substantial step forward in our determination that no-fault evictions should not be part of the private rented landscape here in Wales.
Wel, Llywydd, ar y pwynt cyntaf y mae'r Aelod yn ei wneud, byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod i'n ymchwilio i'r mater hwnnw ac yna byddwn yn gwneud yn siŵr bod y ffeithiau llawn yn hysbys i Aelodau'r Cynulliad.
O ran yr ail bwynt, bydd yn gwybod ein bod ni mewn sefyllfa erbyn hyn i weithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, a basiwyd ar lawr y Cynulliad hwn yn 2016, a bydd hynny'n caniatáu i ni weithredu adran 173 y Ddeddf honno, gan ddileu troi pobl allan heb fai adran 21. Bydd yr ymgynghoriad a lansiwyd yr wythnos diwethaf yn rhan o'n cynllun gweithredu. Bydd yn sicr yn gwneud gwahaniaeth o ran troi pobl allan heb fai yma yng Nghymru a byddwn yn monitro'n ofalus iawn gweithrediad y gyfraith newydd y byddwn ni'n ei chyflwyno i weld ei bod yn gwneud popeth yr ydym ni eisiau iddi ei wneud. Os oes camau pellach y mae angen i ni eu cymryd y tu hwnt i'r gyfraith a basiwyd yn y Cynulliad hwn dim ond tair blynedd yn ôl, yna, wrth gwrs, byddwn yn ystyried hynny, ond ni ddylai neb esgus nad yw'r camau yr ydym ni bellach wedi ymrwymo i'w cymryd yn gwneud cam sylweddol iawn ymlaen yn ein penderfyniad na ddylai troi pobl allan heb fai fod yn rhan o'r dirwedd rhentu preifat yma yng Nghymru.
That isn't what you're doing. I mean, your housing Minister actually gave a speech at Shelter, where she said that you're not ending them completely and you didn't want the perfect to be the end of the good. Why didn't you say that at your conference?
Now, the biggest promise, I guess, we make as public representatives is not to waste public money. Your Government has spent £9 million on a racing track and £123 million on a road that will never be built, but perhaps the most curious case of profligacy involves a photograph of Dylan Thomas. Seven years ago, Visit Wales, which was using the photo to promote the centenary of the poet's birth, was contacted by the owner of the copyright requesting that it should be removed. A day later, he was told that the image had been deleted and would not be used again. Nevertheless, Visit Wales went on to use the image both online and in print, and as a result, the copyright owner took legal action for breach of copyright. To date, you've spent over £800,000 on lawsuits in the UK and across the world, including over £1,600 flying two of your most senior tourism officials to a hearing in the Netherlands. The bill will soon reach £1 million, as you continue to appeal the judgments against you. This will be almost as much as what was spent five years ago on the entire Dylan Thomas centenary celebrations. How can you justify this waste of money, time and energy of your officials, or is it simply the case that the Welsh Government has nothing better to do?
Nid dyna yr ydych chi'n ei wneud. Hynny yw, cyflwynodd eich Gweinidog tai araith yn Shelter, lle dywedodd nad ydych chi'n rhoi terfyn arnyn nhw'n llwyr ac nad oeddech chi eisiau i'r perffaith fod yn ddiwedd ar y da. Pam na wnaethoch chi ddweud hynny yn eich cynhadledd?
Nawr, yr addewid mwyaf, mae'n debyg, yr ydym ni'n ei wneud fel cynrychiolwyr cyhoeddus yw peidio â gwastraffu arian cyhoeddus. Mae eich Llywodraeth chi wedi gwario £9 miliwn ar drac rasio a £123 miliwn ar ffordd na fydd byth yn cael ei hadeiladu, ond efallai mai'r achos mwyaf rhyfedd o afradlonedd yw'r un yn ymwneud â ffotograff o Dylan Thomas. Saith mlynedd yn ôl, cysylltodd perchennog yr hawlfraint â Croeso Cymru, a oedd yn defnyddio'r llun i hyrwyddo canmlwyddiant geni'r bardd, gan ofyn iddo gael ei dynnu i lawr. Ddiwrnod yn ddiweddarach, dywedwyd wrtho bod y llun wedi cael ei ddileu ac na fyddai'n cael ei ddefnyddio eto. Serch hynny, aeth Croeso Cymru ymlaen i ddefnyddio'r llun ar-lein ac mewn print, ac o ganlyniad, cymerodd perchennog yr hawlfraint gamau cyfreithiol am dorri hawlfraint. Hyd yn hyn, rydych chi wedi gwario dros £800,000 ar achosion cyfreithiol yn y DU a ledled y byd, gan gynnwys dros £1,600 yn hedfan dau o'ch prif swyddogion twristiaeth i wrandawiad yn yr Iseldiroedd. Bydd y Bil yn cyrraedd £1 filiwn cyn bo hir, wrth i chi barhau i apelio yn erbyn y dyfarniadau yn eich erbyn. Bydd hyn bron cymaint â'r hyn a wariwyd bum mlynedd yn ôl ar holl ddathliadau canmlwyddiant Dylan Thomas. Sut gallwch chi gyfiawnhau'r gwastraff hwn o arian, amser ac egni eich swyddogion, neu ai'r gwir amdani yw nad oes gan Lywodraeth Cymru ddim byd gwell i'w wneud?
Well, Llywydd, the Member has no idea at all of the complexities that lie behind this case. He grabs at a headline and he makes an allegation on the floor of the Assembly, which, if he had bothered to master the detail of what lies behind this case, he simply would not make. The Welsh Government is having to defend actions in courts across the world by an individual who is determined to pursue not simply the Welsh Government, but individual Welsh citizens in what I regard as the most vexatious way. We will not allow that to happen. I regret the costs, of course I do, but we are defending a really important principle and we are defending Welsh citizens here as well. If he had grasped the detail of the case, he would not have said what he has said here this afternoon.
Wel, Llywydd, nid oes gan yr Aelod unrhyw syniad o gwbl o'r cymhlethdodau sydd y tu ôl i'r achos hwn. Mae'n gafael mewn pennawd ac yn gwneud honiad ar lawr y Cynulliad, na fyddai yn ei wneud, pe byddai wedi trafferthu i feistroli manylion yr hyn sydd y tu ôl i'r achos hwn. Mae Llywodraeth Cymru yn gorfod amddiffyn gweithredoedd mewn llysoedd ar draws y byd gan unigolyn sy'n benderfynol o fynd ar drywydd nid yn unig Llywodraeth Cymru, ond dinasyddion unigol Cymru yn y ffordd fwyaf annifyr, yn fy marn i. Ni fyddwn yn caniatáu i hynny ddigwydd. Rwyf i'n gresynu at y costau, wrth gwrs fy mod i, ond rydym ni'n amddiffyn egwyddor wirioneddol bwysig ac rydym ni'n amddiffyn dinasyddion Cymru yn y fan yma hefyd. Pe byddai wedi deall manylion yr achos, ni fyddai wedi dweud yr hyn y mae wedi ei ddweud yn y fan yma y prynhawn yma.
Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Leader of the opposition, Paul Davies.
Before I ask my first question today, with your indulgence, Llywydd, I'd also like to send my condolences to Rod Richards's family. His friends and family have spoken of his quick wit, kindness and love, and his colleagues have continued to admire his skills as a politician, and his passion for politics and what he believed in was clear for all to see. My thoughts and prayers are with his family at this very difficult time.
First Minister, do you believe that your Government is open and transparent?
Cyn i mi ofyn fy nghwestiwn cyntaf heddiw, gyda'ch goddefgarwch, Llywydd, hoffwn innau hefyd anfon fy nghydymdeimlad at deulu Rod Richards. Mae ei gyfeillion a'i deulu wedi sôn am ei ffraethineb cyflym, ei garedigrwydd a'i gariad, ac mae ei gydweithwyr wedi parhau i edmygu ei sgiliau fel gwleidydd, ac roedd ei angerdd at wleidyddiaeth a'r hyn yr oedd yn credu ynddo yn eglur i bawb ei weld. Mae fy meddyliau a'm gweddïau gyda'i deulu ar yr adeg anodd iawn hon.
Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod eich Llywodraeth yn agored ac yn dryloyw?
Llywydd, just before I answer that question, can I recognise what the leader of the opposition has said about Rod Richards, and say that I was glad to have had the opportunity at the weekend to express my condolences to members of his family as well?
And, Llywydd, of course, this Government aims to uphold the highest standards of openness and transparency in everything that we do.
Llywydd, cyn i mi ateb y cwestiwn yna, a gaf i gydnabod yr hyn y mae arweinydd yr wrthblaid wedi ei ddweud am Rod Richards, a dweud fy mod innau'n falch o fod wedi cael y cyfle dros y penwythnos i fynegi fy nghydymdeimlad ag aelodau o'i deulu hefyd?
A, Llywydd, wrth gwrs, nod y Llywodraeth hon yw cynnal y safonau uchaf o ran bod yn agored ac yn dryloyw ym mhopeth yr ydym ni'n ei wneud.
First Minister, in a previous exchange in this Chamber, you said that information is only available because your Government releases it, however, in the last week, two reports have had to be forced out of your Government—the report into kukd.com and the leak inquiry into the sacking of Carl Sargeant. Both of these reports are of an incredibly serious nature, and yet, many people are questioning the level of scrutiny that they can receive, as each one is lacking in detail. It is shocking that the report into the sacking of Carl Sargeant, which led to his death, is barely 350 words long. It is the shortest whitewash in history, First Minister. Now, in that report, the chief security officer used keywords to search the restored mailboxes of those with prior knowledge of the reshuffle. What were those keywords and how can we be confident that they would have captured the right e-mails? The report continues to say that following a questionnaire, where necessary, this was followed up with an interview or interviews. Can you tell us, therefore, how many people were interviewed, and were all staff with prior knowledge interviewed one-to-one? The report concludes that all Welsh Government disclosures were authorised disclosures. Can you tell us who authorised those disclosures?
Prif Weinidog, mewn trafodaeth flaenorol yn y Siambr hon, dywedasoch bod gwybodaeth ar gael dim ond oherwydd bod eich Llywodraeth yn ei chyhoeddi, er hynny, yn ystod yr wythnos diwethaf, bu'n rhaid gorfodi dau adroddiad allan o'ch Llywodraeth—yr adroddiad ar kukd.com a'r ymchwiliad i'r datgeliad answyddogol ynghylch diswyddo Carl Sargeant. Mae'r ddau adroddiad hyn yn eithriadol o ddifrifol, ac eto, mae llawer o bobl yn cwestiynu lefel y craffu y gallan nhw ei chael, gan fod diffyg manylion yn y ddau. Mae'n warthus mai prin 350 o eiriau o hyd oedd yr adroddiad ar ddiswyddo Carl Sargeant, a arweiniodd at ei farwolaeth. Dyma'r achos byrraf o wyngalchu mewn hanes, Prif Weinidog. Nawr, yn yr adroddiad hwnnw, defnyddiodd y prif swyddog diogelwch eiriau allweddol i chwilio blychau post a adferwyd y rhai a oedd yn gwybod ymlaen llaw am yr ad-drefnu. Beth oedd y geiriau allweddol hynny a sut gallwn ni fod yn ffyddiog eu bod wedi dod o hyd i'r negeseuon e-bost cywir? Mae'r adroddiad yn mynd ymlaen i ddweud, yn dilyn holiadur, pan oedd angen, y dilynwyd hyn gan gyfweliad neu gyfweliadau. A allwch chi ddweud wrthym ni, felly, faint o bobl a gyfwelwyd, ac a gyfwelwyd yr holl staff a oedd â gwybodaeth ymlaen llaw ar sail un i un? Daw'r adroddiad i'r casgliad bod pob datgeliad gan Lywodraeth Cymru yn ddatgeliad awdurdodedig. A allwch chi ddweud wrthym ni pwy wnaeth awdurdodi'r datgeliadau hynny?
Llywydd, in answer to the Member's first question, I gave an assurance on the floor of this Assembly that we would publish that report, and that report is now available for scrutiny. As far as the leak inquiry report is concerned, it's not for me to know the answers to the questions that the Member has posed. This was an inquiry not conducted by Ministers, it was conducted in the way that leak inquiry reports are meant to be conducted, and the Cabinet Office has endorsed the way in which that inquiry was carried out. It's not for me to interfere in any way at all in the way that that inquiry was carried out. It's not for me to know who, where, when, why and what; that would be to interfere with the independence of the inquiry process.
On the floor of this Assembly, before Easter, there were requests made to me to publish the leak inquiry report. I thought very hard about those requests, because leak inquiry reports, by convention, are never published. They're never published by his Government in Westminster, for example, but, having given very careful consideration to it, I decided that this was a unique set of circumstances, and the publication of the report was therefore merited. I very deliberately, Llywydd, did not read the leak inquiry report before it was published last week, because I didn't want my decision on publication to be anything to do with its content. I wanted simply to make the decision on the merits of the argument that there was a public interest in it being published. That report has now been published in the way that I promised, and I've got nothing further to add to it.
Llywydd, i ateb cwestiwn cyntaf yr Aelod, rhoddais sicrwydd ar lawr y Cynulliad hwn y byddem ni'n cyhoeddi'r adroddiad hwnnw, ac mae'r adroddiad hwnnw ar gael i graffu arno erbyn hyn. O ran adroddiad yr ymchwiliad i'r datgeliad answyddogol, nid fy lle i yw gwybod yr atebion i'r cwestiynau y mae'r Aelod wedi eu gofyn. Nid oedd hwn yn ymchwiliad a gynhaliwyd gan Weinidogion, fe'i cynhaliwyd yn y modd y bwriedir i adroddiadau ar ymchwiliadau i ddatgeliadau answyddogol gael eu cynnal, ac mae Swyddfa'r Cabinet wedi cymeradwyo'r modd y cynhaliwyd yr ymchwiliad hwnnw. Nid fy lle i yw ymyrryd mewn unrhyw ffordd o gwbl yn y ffordd y cynhaliwyd yr ymchwiliad hwnnw. Nid fy lle i yw gwybod pwy, ble, pryd, pam a beth; byddai hynny'n ymyrryd ag annibyniaeth y broses ymchwilio.
Ar lawr y Cynulliad hwn, cyn y Pasg, gwnaed ceisiadau i mi gyhoeddi'r adroddiad ar yr ymchwiliad i'r datgeliad answyddogol. Meddyliais yn ofalus iawn am y ceisiadau hynny, oherwydd nid yw adroddiadau ar ymchwiliadau i ddatgeliad, yn ôl confensiwn, byth yn cael eu cyhoeddi. Nid ydyn nhw byth yn cael eu cyhoeddi gan ei Lywodraeth ef yn San Steffan, er enghraifft, ond, ar ôl rhoi ystyriaeth ofalus iawn i'r mater, penderfynais fod y rhain yn gyfres o amgylchiadau unigryw, ac felly roedd yn deilwng cyhoeddi'r adroddiad. Yn fwriadol iawn, Llywydd, ni ddarllenais yr adroddiad ar yr ymchwiliad i'r datgeliad answyddogol cyn iddo gael ei gyhoeddi yr wythnos diwethaf, gan nad oeddwn i eisiau i'm penderfyniad ynghylch cyhoeddi fod yn ddim i'w wneud â'i gynnwys. Y cwbl yr oeddwn i eisiau ei wneud oedd gwneud y penderfyniad ar sail rhinweddau'r ddadl bod budd cyhoeddus i'w gyhoeddi. Mae'r adroddiad hwnnw wedi ei gyhoeddi erbyn hyn, yn y modd yr addewais, ac nid oes gen i unrhyw beth arall i'w ychwanegu ato.
The second report, if it can be called that, into kukd.com is, shockingly, longer than the leak inquiry, reaching just over 500 words, but is more of a timeline of what action the Government has taken. It has no detail, no specifics on the allegations that have been received and no information on the various investigations that have been undertaken internally. First Minister, I am concerned that it took nearly 18 months for the police to confirm that they did not intend to pursue the case. What information did the internal audit team discover that warranted the file being referred to the police? And finally, First Minister, on 14 May, when I first raised this with you, you said that
'of course—we are committed to learning the lessons from those experiences'.
From this report, First Minister, what lessons can you learn, and do you believe this report represents the right level of scrutiny, and how much money has now been repaid by kukd.com?
Mae'r ail adroddiad, os gellir ei alw'n hynny, ar kukd.com yn hwy na'r ymchwiliad i'r datgeliad answyddogol, yn syfrdanol, gan gyrraedd ychydig dros 500 o eiriau, ond mae'n fwy o linell amser o'r camau y mae'r Llywodraeth wedi eu cymryd. Nid yw'n cynnwys unrhyw fanylion, dim manylion penodol am yr honiadau sydd wedi dod i law a dim gwybodaeth am y gwahanol ymchwiliadau a gynhaliwyd yn fewnol. Prif Weinidog, rwy'n pryderu ei bod hi wedi cymryd bron i 18 mis i'r heddlu gadarnhau nad oedden nhw'n bwriadu mynd ar drywydd yr achos. Pa wybodaeth wnaeth y tîm archwilio mewnol ei ddarganfod a oedd yn cyfiawnhau cyfeirio'r ffeil honno at yr heddlu? Ac yn olaf, Prif Weinidog, ar 14 Mai, pan godais i y mater hwn gyda chi gyntaf, dywedasoch fod
'wrth gwrs—rydym ni wedi ymrwymo i ddysgu'r gwersi o'r profiadau hynny'.
O'r adroddiad hwn, Prif Weinidog, pa wersi allwch chi eu dysgu, ac a ydych chi'n credu bod yr adroddiad hwn yn cynrychioli'r lefel briodol o graffu, a faint o arian sydd wedi ei ad-dalu gan kukd.com erbyn hyn?
Well, Llywydd, internal audit procedures are always designed to make a judgment as to whether or not what may have happened should be of interest to the police. I share the Member's frustration at the length of time that it sometimes takes for police to conduct their enquiries and to decide whether or not they want to bring forward prosecutions. But that is the correct relationship. Internal audit decides whether there is a case to be examined, and then prosecution authorities come to their own separate conclusion as to whether or not to take action of a criminal nature, and that's what happened in this case. I regret some of the time delays that seem to surround some of these sorts of cases, but that is the right way for these things to happen.
Scrutiny of decisions that we make happens all the time. It's part of the way in which decisions are made. There is always internal challenge to them, there are always questions that are asked, and when a decision is made, there is always a scrutiny of the implementation of that decision. In instances where investments are made and things don't work out as we had hoped, then, of course, we go beyond that, and that's what we have done in this case and that's why I listened carefully to what the leader of the opposition said to me some weeks ago, and the report is now available for people to see. We will go on learning the lessons from all these experiences, as any sensible Government would do. The publication of the report is part of that, but there are all the normal ways in which Government assesses the efficiency and the effectiveness of decisions that we have taken, and looks to put right any deficits that are highlighted when we have reports of this sort.
Wel, Llywydd, mae gweithdrefnau archwilio mewnol bob amser yn cael eu cynllunio i lunio barn ynghylch pa un a ddylai'r hyn y gallai fod wedi digwydd fod o ddiddordeb i'r heddlu ai peidio. Rwy'n rhannu rhwystredigaeth yr aelod ynghylch faint o amser y mae'n ei gymryd weithiau i'r heddlu gyflawni eu hymholiadau ac i benderfynu a ydyn nhw'n dymuno cyflwyno erlyniadau ai peidio. Ond dyna'r berthynas gywir. Mae'r archwiliad mewnol yn penderfynu ar ba un a oes achos i'w archwilio, ac yna mae'r awdurdodau erlyn yn dod i'w casgliad ar wahân eu hunain ynghylch pa un a ddylid cymryd camau o natur droseddol ai peidio, a dyna'r hyn ddigwyddodd yn yr achos hwn. Rwy'n gresynu rhai o'r oediadau y mae'n ymddangos sy'n gysylltiedig â'r mathau hyn o achosion, ond dyna'r ffordd iawn i'r pethau hyn ddigwydd.
Mae craffu ar benderfyniadau yr ydym ni'n eu gwneud yn digwydd drwy'r amser. Mae'n rhan o'r ffordd y mae penderfyniadau'n cael eu gwneud. Ceir her fewnol iddyn nhw bob amser, ceir cwestiynau sy'n cael eu gofyn bob amser, a phan fydd penderfyniad yn cael ei wneud, bydd craffu ar y broses o weithredu'r penderfyniad hwnnw bob amser. Mewn achosion lle caiff buddsoddiadau eu gwneud ac nad yw pethau'n digwydd fel yr oeddem ni wedi ei obeithio, yna, wrth gwrs, rydym ni'n mynd y tu hwnt i hynny, a dyna'r ydym ni wedi ei wneud yn yr achos hwn a dyna pam y gwrandewais i yn astud ar yr hyn a ddywedodd arweinydd yr wrthblaid wrthyf rai wythnosau yn ôl , ac mae'r adroddiad ar gael i bobl ei weld erbyn hyn. Byddwn yn parhau i ddysgu'r gwersi o'r holl brofiadau hyn, fel y byddai unrhyw Lywodraeth call yn ei wneud. Mae cyhoeddi'r adroddiad yn rhan o hynny, ond ceir yr holl ffyrdd arferol y mae Llywodraeth yn asesu effeithlonrwydd ac effeithiolrwydd y penderfyniadau yr ydym ni wedi eu gwneud hefyd, ac yn ceisio cywiro unrhyw ddiffygion a amlygir pan fydd gennym ni adroddiadau o'r math hwn.
Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.
Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.
First Minister, you spoke last week about your desire to commence the first part of the Equality Act 2010 in Wales, so this week I'll ask you about section 20 and Schedule 2 to that Act. They provide for statutory investigation by the Equality and Human Rights Commission when an organisation is believed to have unlawfully discriminated against people because of their ethnicity and religious beliefs. It's happened once before in politics for the BNP. Is the EHRC right now to investigate the Labour Party, and do you agree with Alun Davies when he says he is deeply ashamed of what your party has become?
Prif Weinidog, fe wnaethoch sôn yr wythnos diwethaf am eich awydd i gychwyn rhan gyntaf Deddf Cydraddoldeb 2010 yng Nghymru, felly byddaf yn eich holi yr wythnos hon am adran 20 ac Atodlen 2 y deddf honno. Maen nhw'n darparu ar gyfer ymchwiliad statudol gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol pan gredir bod sefydliad wedi gwahaniaethu yn anghyfreithlon yn erbyn pobl oherwydd eu hethnigrwydd a'u credoau crefyddol. Mae wedi digwydd unwaith o'r blaen ym myd gwleidyddiaeth i'r BNP. A yw'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn iawn nawr i ymchwilio i'r Blaid Lafur, ac a ydych chi'n cytuno ag Alun Davies pan ddywed fod ganddo gywilydd mawr o'r hyn mae eich plaid wedi datblygu i fod erbyn hyn?
Llywydd, let me deal with the substantive issue, rather than the peripheral ones, first. The substantive issue is to do with anti-Semitism, and I say here again on the floor of the Assembly, as I've said regularly whenever I've had the opportunity, that anti-Semitism has no part in the Labour Party in Wales and no part in Welsh life, and we will continue to work with Jewish organisations to make sure that the contribution that Jewish communities have made to Wales is properly understood and recognised, and where there are instances of anti-Semitism of any sort, then those must be dealt with, and dealt with rapidly.
The Member asks me about the EHRC inquiry, and he'll be pleased to know, I'm sure, that the Welsh Labour Party is not within the scope of that inquiry.
Llywydd, gadewch i mi ymdrin â'r mater o sylwedd, yn hytrach na'r rhai ymylol, yn gyntaf. Mae'r prif fater yn ymwneud â gwrth-Semitiaeth, a dywedaf eto yma ar lawr y Cynulliad, fel yr wyf i wedi ei ddweud yn rheolaidd pryd bynnag yr wyf i wedi cael y cyfle, nad oes gan wrth-Semitiaeth unrhyw ran yn y Blaid Lafur yng Nghymru nac unrhyw ran ym mywyd Cymru, a byddwn yn parhau i weithio gyda mudiadau Iddewig i wneud yn siŵr bod y cyfraniad y mae cymunedau Iddewig wedi ei wneud i Gymru yn cael ei ddeall a'i gydnabod yn briodol, a phan geir enghreifftiau o wrth-Semitiaeth o unrhyw fath, yna mae'n rhaid ymdrin â'r rheini, ac ymdrin â nhw'n gyflym.
Mae'r Aelod yn gofyn i mi am ymchwiliad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a bydd yn falch o wybod, rwy'n siŵr, nad yw Plaid Lafur Cymru yn rhan o gwmpas yr ymchwiliad hwnnw.
Thank you for that answer. I wonder why that is thought not to be within the scope. One Labour staffer who bravely spoke to BBC Panorama said investigators were undermined, when given cases, by people wanting leniency on anti-Semitism, then taking those cases away. Often, that was people from Jeremy Corbyn's office, but isn't it also what you did, First Minister? I hear the previous First Minister muttering, but when one of your Assembly Members made what were widely considered to be anti-Semitic remarks, she was suspended from your group and your predecessor referred her to the Labour Party for investigation. Yet, according to The Jewish Chronicle, once you took over as First Minister, and I quote,
'No consideration was given to the fact that UK Labour had yet to conclude their investigation into her remarks',
since, and I quote,
'she might have been a bit stupid',
but this was 'our Jenny'. The Jewish Chronicle continued:
'Mark (Drakeford) and almost the entire group, barring Alun, Lynne and Vaughan seemed determined to get her back as quickly as they could.'
First Minister, many of your AMs oppose Jeremy Corbyn becoming your leader, and seem none too keen on him becoming Prime Minister, but you were one of his original supporters. Did you know then that he had complained when his council took down a grotesque anti-Semitic mural? Do you agree with him that Hobson's anti-Semitic book, Imperialism, was 'brilliant'? And what do you think Jeremy Corbyn meant when he said Zionists 'don't understand English irony'? First Minister, for how much longer will you and your party and your Government tolerate what your deputy leader rightly describes as anti-Jewish racism?
Diolch am yr ateb yna. Tybed pam y credir nad yw hynny o fewn y cwmpas. Dywedodd un aelod o staff Llafur a siaradodd yn ddewr â BBC Panorama bod ymchwilwyr yn cael eu tanseilio, pan roddwyd achosion iddynt, gan bobl a oedd eisiau bod yn drugarog o ran gwrth-Semitiaeth, ac yna cymerwyd yr achosion hynny i ffwrdd oddi arnynt. Yn aml, pobl o swyddfa Jeremy Corbyn oedd y rheini, ond onid dyma a wnaethoch chithau hefyd, Prif Weinidog? Rwy'n clywed y cyn Brif Weinidog yn mwmian, ond pan wnaeth un o'ch Aelodau Cynulliad yr hyn a ystyriwyd yn eang yn sylwadau gwrth-Semitaidd, cafodd ei gwahardd o'ch grŵp ac atgyfeiriodd eich rhagflaenydd hi i'r Blaid Lafur ar gyfer ymchwiliad. Ac eto, yn ôl The Jewish Chronicle, ar ôl i chi gymryd yr awenau fel Prif Weinidog, ac rwy'n dyfynnu:
Ni roddwyd unrhyw ystyriaeth i'r ffaith nad oedd Llafur y DU wedi cwblhau eu hymchwiliad i'w sylwadau eto,
oherwydd, ac rwy'n dyfynnu,
efallai ei bod hi wedi bod braidd yn wirion,
ond ein 'Jenny ni' oedd hon. Parhaodd The Jewish Chronicle:
Roedd yn ymddangos bod Mark (Drakeford) a'r grŵp cyfan bron, heblaw Alun, Lynne a Vaughan yn benderfynol o'i chefnogi cyn gynted ag y gallent.
Prif Weinidog, mae nifer o'ch ACau yn gwrthwynebu penodi Jeremy Corbyn fel eich arweinydd, ac nid yw'n ymddangos eu bod nhw'n rhy awyddus iddo ddod yn Brif Weinidog, ond roeddech chi'n un o'i gefnogwyr gwreiddiol. A oeddech chi'n gwybod bryd hynny ei fod wedi cwyno pan dynnodd ei gyngor furlun gwrth-Semitaidd gwrthun i lawr? A ydych chi'n cytuno ag ef fod llyfr gwrth-Semitaidd Hobson, Imperialism, yn 'wych'? A beth ydych chi'n ei gredu yr oedd Jeremy Corbyn yn ei olygu pan ddywedodd nad yw Seioniaid yn deall eironi Seisnig? Prif Weinidog, am faint yn rhagor y gwnewch chi a'ch plaid a'ch Llywodraeth oddef yr hyn y mae eich dirprwy arweinydd yn ei ddisgrifio'n briodol fel hiliaeth gwrth-Iddewig?
Well, Llywydd, I'm not going to be drawn into answering questions that have nothing to do with my responsibilities on the floor of this National Assembly. I have set out here my views on anti-Semitism and the way in which these matters are conducted here in Wales. Nothing will deflect me from standing up to those values and those principles, and nothing that the Member wishes to draw me into will be used to try and deflect me from my determination that the rights of all communities here in Wales are respected. Wherever they come from, whatever their heritage, their contribution here in Wales is valued, recognised and celebrated, and that's the sort of culture that I want to see, politically and socially, across the whole of our nation.
Wel, Llywydd, nid wyf i'n mynd i gael fy nenu i ateb cwestiynau nad oes ganddyn nhw ddim i'w wneud â'm cyfrifoldebau ar lawr y Cynulliad Cenedlaethol hwn. Rwyf i wedi cyflwyno yn y fan yma fy safbwyntiau ar wrth-Semitiaeth a'r ffordd yr ymdrinnir â'r materion hyn yma yng Nghymru. Ni fydd dim yn fy ngwyro oddi wrth sefyll yn erbyn y gwerthoedd hynny a'r egwyddorion hynny, ac ni fydd unrhyw beth y mae'r Aelod yn dymuno fy nhynnu i mewn iddo yn cael ei ddefnyddio i geisio fy ngwyro o'm penderfyniad bod hawliau pob cymuned yma yng Nghymru yn cael eu parchu. O ble bynnag y maen nhw'n dod, beth bynnag fo'u treftadaeth, bydd eu cyfraniad yma yng Nghymru yn cael ei werthfawrogi, ei gydnabod a'i ddathlu, a dyna'r math o ddiwylliant yr wyf i eisiau ei weld, yn wleidyddol ac yn gymdeithasol, ar draws ein gwlad gyfan.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am atebolrwydd yn y GIG yng Nghymru? OAQ54256
3. Will the First Minister make a statement on accountability in the Welsh NHS? OAQ54256
I thank that Member for that question. Local health boards and NHS trusts in Wales are statutory bodies, and accountable for the planning, delivery and improvement of services they provide. Welsh Government sets the frameworks and requirements against which they operate.
Diolchaf i'r aelod yna am y cwestiwn yna. Mae byrddau iechyd lleol ac ymddiriedolaethau'r GIG yng Nghymru yn gyrff statudol, ac maen nhw'n atebol am gynllunio, darparu a gwella'r gwasanaethau y maen nhw'n eu darparu. Llywodraeth Cymru sy'n pennu'r fframweithiau a'r gofynion y maen nhw'n gweithredu yn eu herbyn.
First Minister, scandals in the care of elderly patients at the Tawel Fan ward in north Wales and in the care of mothers and babies in the Cwm Taf University Health Board area in south Wales have exposed, I believe, some very serious weaknesses in the accountability arrangements in the Welsh NHS. The fact that not a single person has been sacked for the serious failings in care that have been exposed in the hospitals concerned I believe is totally unacceptable. It's an injustice, and it adds further insult to injury for the families and loved ones of those affected. When will your Government address this accountability deficit in our Welsh NHS, and will you, as a former health Minister—and, indeed, your current health Minister—accept that you have a responsibility to act in order to ensure that we get to grips with the lack of accountability in the Welsh NHS and that people pay a price when they're responsible for things that go wrong?
Prif Weinidog, mae'r sgandalau yng ngofal cleifion oedrannus ar ward Tawel Fan yn y gogledd ac yng ngofal mamau a babanod yn ardal Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf yn y de wedi amlygu, rwy'n credu, rhai gwendidau difrifol iawn yn y trefniadau atebolrwydd yn GIG Cymru. Mae'r ffaith nad oes unrhyw berson wedi ei ddiswyddo am y methiannau difrifol mewn gofal a amlygwyd yn yr ysbytai dan sylw yn gwbl annerbyniol yn fy marn i. Mae'n anghyfiawnder, ac mae'n ychwanegu halen at friw teuluoedd ac anwyliaid y rhai yr effeithiwyd arnynt. Pryd wnaiff eich Llywodraeth chi fynd i'r afael â'r diffyg atebolrwydd hwn yn ein GIG Cymru, ac a wnewch chi, fel cyn Weinidog iechyd—ac, yn wir, eich Gweinidog iechyd presennol—dderbyn bod gennych chi gyfrifoldeb i weithredu er mwyn sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â'r diffyg atebolrwydd yn GIG Cymru a bod pobl yn talu pris pan eu bod yn gyfrifol am bethau sy'n mynd o chwith?
Well, Llywydd, I just want to put on record the fact that, in terms of accountability, all our boards in Wales have model standing orders, all have standing financial instructions, they all have a behavioural code and they all have an accountability code. So, accountability in the Welsh NHS is something that has been part of the culture of the service since its inception, and has been further reinforced during the period of devolution. There is a further period now in which Members can engage with this agenda.
The Health and Social Care (Quality and Engagement) (Wales) Bill is in front of the Assembly. It will allow any Member who has proposals to make that can address deficits as they see them in the way that the health service operates to put those ideas forward to have them rehearsed in front of the scrutiny committee. But let me just say this, Llywydd: politicians don't sack public service employees in Wales. That is not the way that the system operates, and nor should it. Where things go wrong and where people make mistakes—and sometimes worse than mistakes—then there is an accountability system through professional organisations and employment law, and that needs to be effective. But we don't make those decisions on the floor of this Assembly—nor should we.
Wel, Llywydd, hoffwn gofnodi'r ffaith bod gan ein holl fyrddau yng Nghymru, o ran atebolrwydd, reolau sefydlog enghreifftiol, mae gan bob un ohonyn nhw gyfarwyddiadau ariannol sefydlog, mae gan bob un ohonyn nhw god ymddygiad ac mae gan bob un ohonyn nhw god atebolrwydd. Felly, mae atebolrwydd yn GIG Cymru yn rhywbeth sydd wedi bod yn rhan o ddiwylliant y gwasanaeth ers ei sefydlu, ac mae wedi ei atgyfnerthu ymhellach yn ystod y cyfnod datganoli. Ceir cyfnod pellach nawr pryd y gall Aelodau ymgysylltu â'r agenda hon.
Mae'r Bil Iechyd a Gofal Cymdeithasol (Ansawdd ac Ymgysylltu) (Cymru) gerbron y Cynulliad. Bydd yn caniatáu i unrhyw Aelod sydd â chynigion i'w gwneud a all fynd i'r afael â diffygion fel y maen nhw'n eu gweld yn y ffordd y mae'r gwasanaeth iechyd yn gweithredu i gyflwyno'r syniadau hynny fel y gellir eu hadrodd gerbron y pwyllgor craffu. Ond gadewch i mi ddweud hyn, Llywydd: nid yw gwleidyddion yn diswyddo gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Nid dyna'r ffordd y mae'r system yn gweithredu, ac ni ddylai ychwaith. Pan fydd pethau'n mynd o chwith a phan fo pobl yn gwneud camgymeriadau—a gwaeth na chamgymeriadau weithiau—yna ceir system o atebolrwydd drwy sefydliadau proffesiynol a chyfraith cyflogaeth, ac mae angen i honno fod yn effeithiol. Ond nid ydym ni'n gwneud y penderfyniadau hynny ar lawr y Cynulliad hwn—ac ni ddylen ni ychwaith.
First Minister, there was an alarming number of deaths and a large number of patients suffering severe harm due to patient safety breaches in our NHS over the past 12 months. Two thirds of the deaths and 58 per cent of the severe harm occurred in Betsi Cadwaladr. I'm sure that you will agree with me that this is unacceptable. So, First Minister, what is wrong with the culture at this health board, which is being run by your Government? Do you accept that there is a problem in how our NHS operates, and will you now back Helen Mary's Bill to improve NHS accountability?
Prif Weinidog, cafwyd nifer frawychus o farwolaethau a nifer fawr o gleifion a ddioddefodd niwed difrifol o ganlyniad i ddiffyg cydymffurfiad o ran diogelwch cleifion yn ein GIG dros y 12 mis diwethaf. Digwyddodd dwy ran o dair o'r marwolaethau a 58 y cant o'r niwed difrifol yn Betsi Cadwaladr. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno â mi bod hyn yn annerbyniol. Felly, Prif Weinidog, beth sydd o'i le ar y diwylliant yn y Bwrdd Iechyd hwn, sy'n cael ei redeg gan eich Llywodraeth chi? A ydych chi'n derbyn bod problem o ran sut y mae ein GIG yn gweithredu, ac a wnewch chi gefnogi Bil Helen Mary nawr i wella atebolrwydd y GIG?
Well, Llywydd, the Member makes a fundamental mistake, I believe, in interpreting reports of serious incidents as evidence that this means that everything is going wrong. For years in this Assembly, we've had this debate. I remember it very well over the save 1000 Lives campaign, launched nearly a decade ago, where we have consistently said that we want a culture in the Welsh NHS that, if you see something that has gone wrong, then you report it and you make sure that you learn from that experience. It does not mean at all that those incidents have done actual harm. It means that the risk of harm has been identified. And, in a learning culture, people are encouraged to come forward, report it and get that known among their colleagues.
If, every time those figures are published, we have people saying, 'Oh, this means that people are in danger in the Welsh NHS,' all we will do is to persuade people not to take that course of action—exactly the opposite of the sort of culture that I think, across many parts of this Assembly, we have worked to try to engender. The fact that some health boards are better at it and have persuaded more people to buy into that culture should be a matter of commendation for them, not a matter of trying to say that they are the worst in the bunch. I want an NHS where people are confident that, if there are things that they want to bring to attention, they will know that that is a valued and rewarded part of the work that they do, and then, when we get figures that demonstrate that, we should all be willing to say that that is evidence of a learning organisation determined to make things better, not evidence of an organisation that's always getting things wrong.
Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn gwneud camgymeriad sylfaenol, rwy'n credu, wrth ddehongli adroddiadau am ddigwyddiadau difrifol fel tystiolaeth bod hyn yn golygu bod popeth yn mynd o chwith. Rydym ni wedi cael y ddadl hon ers blynyddoedd yn y Cynulliad hwn. Rwy'n ei chofio'n dda iawn dros yr ymgyrch 1000 o Fywydau, a lansiwyd bron i ddegawd yn ôl, pan ein bod ni wedi dweud yn gyson ein bod ni eisiau diwylliant yn GIG Cymru, lle, os byddwch chi'n gweld rhywbeth sydd wedi mynd o'i le, yna rydych chi'n hysbysu amdano ac yn gwneud yn siŵr eich bod chi'n dysgu o'r profiad hwnnw. Nid yw'n golygu o gwbl bod y digwyddiadau hynny wedi gwneud niwed gwirioneddol. Mae'n golygu bod y risg o niwed wedi ei nodi. Ac, mewn diwylliant o ddysgu, mae pobl yn cael eu hannog i ddod ymlaen, hysbysu amdano a rhannu hynny ymhlith eu cydweithwyr.
Os bydd gennym ni bobl, bob tro y bydd y ffigurau hynny'n cael eu cyhoeddi, yn dweud, 'O, mae hyn yn golygu bod pobl mewn perygl yn GIG Cymru,' y cwbl y byddwn ni'n ei wneud yw perswadio pobl i beidio â chymryd y camau hynny—yn union i'r gwrthwyneb i'r math o ddiwylliant yr ydym ni wedi gweithio, yn fy marn i, ar draws sawl rhan o'r Cynulliad hwn, i geisio ei gyflwyno. Dylid canmol y ffaith bod rhai byrddau iechyd yn well yn hyn o beth ac wedi perswadio mwy o bobl i ymrwymo i'r diwylliant hwnnw, ac nid ceisio dweud mai nhw yw'r gwaethaf oll. Rwyf i eisiau GIG lle mae pobl yn ffyddiog, os oes pethau y maen nhw eisiau tynnu sylw atynt, y byddan nhw'n gwybod bod hynny'n rhan o'r gwaith y maen nhw'n ei wneud sy'n cael ei gwerthfawrogi a'i gwobrwyo, ac yna, pan gawn ni ffigurau sy'n dangos hynny, dylem ni i gyd fod yn barod i ddweud bod hynny'n dystiolaeth o sefydliad sy'n dysgu ac yn benderfynol o wneud pethau'n well, nid tystiolaeth o sefydliad sydd bob amser yn gwneud pethau yn anghywir.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am bolisi tai Llywodraeth Cymru? OAQ54246
4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's housing policy? OAQ54246
Llywydd, our ambition is for everyone to have a decent home that is affordable, safe and secure. That is why we are tackling homelessness in all its forms, providing support to help households maintain their tenancies and committed to significant social housing building here in Wales.
Llywydd, ein huchelgais yw i bawb gael cartref gweddus sy'n fforddiadwy ac yn ddiogel. Dyna pam yr ydym ni'n mynd i'r afael â digartrefedd o bob math, yn darparu cymorth i helpu aelwydydd i gynnal eu tenantiaethau ac wedi ymrwymo i adeiladu tai cymdeithasol helaeth yma yng Nghymru.
First Minister, homelessness and rough-sleeping are major problems, and obviously many years of UK Tory Government austerity have had a grave impact on our public services and on vulnerable people in our communities. And it is a cumulative impact year on year, so, in trying to counter that, I do believe that Welsh Government's Housing First policy is an important part of the necessary and the right approach, and the pilot areas, I believe, are very welcome. But we do need to have the appropriate accommodation available right across Wales if Housing First is to be rolled out across the length and breadth of our country. So, I wonder if you could offer any reassurance that that necessary accommodation will be available throughout Wales, and, if so, when it would be in place.
Prif Weinidog, mae digartrefedd a chysgu ar y stryd yn broblemau mawr, ac yn amlwg mae llawer o flynyddoedd o gyni cyllidol Llywodraeth Dorïaidd y DU wedi cael effaith ddifrifol ar ein gwasanaethau cyhoeddus ac ar bobl agored i niwed yn ein cymunedau. Ac mae'n effaith gyfunol o flwyddyn i flwyddyn, felly, wrth geisio gwrthsefyll hynny, rwy'n credu bod polisi Tai yn Gyntaf Llywodraeth Cymru yn rhan bwysig o'r dull angenrheidiol a chywir, ac rwy'n credu bod yr ardaloedd arbrawf i'w croesawu'n fawr. Ond mae angen i ni sicrhau bod y llety priodol ar gael ledled Cymru gyfan os yw Tai yn Gyntaf yn mynd i gael ei gyflwyno ar hyd a lled ein gwlad. Felly, tybed a allech chi gynnig unrhyw sicrwydd y bydd y llety angenrheidiol hwnnw ar gael ledled Cymru, ac, os felly, pryd y bydd ar gael.
Well, Llywydd, I want to thank John Griffiths for an important question. He's right to say that there is no more visible sign of the impact of a decade of austerity than the on-the-street homelessness that we see today, and which, in my earlier lifetime, was never seen at all. It's why we are putting £20 million more into housing homelessness services in this year alone. It's why the housing Minister has commissioned the chief officer of the charity Crisis to chair a group that is looking at the services that we will provide in Wales as we move into the second half of this year. Our ambition, as the Member knows, is that, where homelessness takes place, it should be rare, it should be brief, and it should be non-recurrent, and Housing First is a very important part of that. It's why we put £1.6 million specifically into that initiative during this financial year, and, as John Griffiths said in his supplementary question, the Housing First model requires two things. Of course, it requires accommodation, and accommodation is under severe pressure right across Wales, but it needs services as well. The people who are placed, in the Housing First model, directly into accommodation, are often people who will need support to make sure that they can settle and then sustain the tenancies that will be available to them, and that is the model that we are developing here in Wales.
Wel, Llywydd, hoffwn i ddiolch i John Griffiths am gwestiwn pwysig. Mae e'n iawn i ddweud nad oes unrhyw arwydd mwy amlwg o effaith degawd o gyni cyllidol na'r digartrefedd ar y stryd yr ydym ni'n ei weld heddiw, ac na welwyd o gwbl yn gynharach yn fy mywyd. Dyna pam yr ydym ni'n cyfrannu £20 miliwn yn fwy at wasanaethau tai i'r digartref eleni yn unig. Dyna pam mae'r Gweinidog tai wedi comisiynu prif swyddog yr elusen Crisis i gadeirio grŵp sy'n edrych ar y gwasanaethau y byddwn ni'n eu darparu yng Nghymru wrth i ni symud i ail hanner y flwyddyn hon. Ein huchelgais, fel y mae'r Aelod yn gwybod, yw, lle mae digartrefedd yn digwydd, y dylai fod yn brin, y dylai fod yn fyr, ac na ddylai fod yn ailadroddus, ac mae Tai yn Gyntaf yn rhan bwysig iawn o hynny. Dyna pam y cyfrannwyd £1.6 miliwn yn benodol gennym ni at y fenter honno yn ystod y flwyddyn ariannol hon, ac, fel y dywedodd John Griffiths yn ei gwestiwn atodol, mae angen dau beth ar y model Tai yn Gyntaf. Wrth gwrs, mae angen llety, ac mae llety o dan bwysau difrifol ledled Cymru, ond mae angen gwasanaethau hefyd. Mae'r bobl sy'n cael eu lleoli, yn y model Tai yn Gyntaf, yn uniongyrchol i lety, yn aml yn bobl a fydd angen cymorth i wneud yn siŵr eu bod yn gallu ymgartrefu ac yna cynnal y tenantiaethau a fydd ar gael iddyn nhw, a dyna'r model yr ydym ni'n ei ddatblygu yma yng Nghymru.
First Minister, housing policy has a key role to play in tackling climate change. The UK Government announced yesterday that it will amend building regulations so that the installation of charge points for electrical vehicles will be required on all new housing developments. You may have realised that, when the Welsh Conservative group published its housing strategy, this was one of the things that we urged the Welsh Government to do. You've had some time to think about this, and obviously now you could emulate what is going to happen in England, which would be the first Government, I understand, to introduce this policy. But do you welcome this initiative, and will you be looking seriously to introduce that reform of building regulations in Wales also?
Prif Weinidog, mae gan bolisi tai ran allweddol i'w chwarae wrth fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd. Cyhoeddodd Llywodraeth y DU ddoe y bydd yn diwygio rheoliadau adeiladu fel y bydd gosod pwyntiau gwefru ar gyfer cerbydau trydanol yn ofynnol ym mhob datblygiad tai newydd. Efallai y byddwch chi wedi sylweddoli, pan gyhoeddodd grŵp y Ceidwadwyr Cymreig ei strategaeth dai, mai hwn oedd un o'r pethau y gwnaethom ni annog Llywodraeth Cymru i'w wneud. Rydych chi wedi cael peth amser i feddwl am hyn, ac yn amlwg nawr gallech chi efelychu'r hyn sy'n mynd i ddigwydd yn Lloegr, sef y Llywodraeth gyntaf, rwy'n deall, i gyflwyno'r polisi hwn. Ond a ydych chi'n croesawu'r fenter hon, ac a fyddwch chi'n ystyried o ddifrif cyflwyno'r diwygiad hwnnw i'r rheoliadau adeiladu yng Nghymru hefyd?
I thank David Melding for that, and, to agree with his opening point that housing policy and climate change are very closely related, we know that we will need a major retrofitting programme here in Wales to make housing built in a previous generation fit for the decarbonisation and climate change challenges that we face. The Welsh Government, using some of the £2 million that we agreed with Plaid Cymru as part of an earlier budget agreement, has been investing in public charging points in Wales. We're up to 800 this month. We had 670 as recently as April, so the number is increasing—not as rapidly as we might like, but definitely increasing. But the point that David Melding makes is right—most charging still happens domestically in people's own homes and the homes that we are building for the future will need to be equipped to make sure that they are equipped to offer this facility to people, and we are taking action to push that agenda forward and we'll look carefully to see what was announced yesterday.
Diolchaf i David Melding am hynna, ac, i gytuno â'i bwynt agoriadol bod cysylltiad agos iawn rhwng polisi tai a'r newid yn yr hinsawdd, ein bod ni'n gwybod y bydd angen rhaglen ôl-osod fawr arnom ni yma yng Nghymru i sicrhau bod tai a adeiladwyd mewn cenhedlaeth flaenorol yn addas ar gyfer yr heriau datgarboneiddio a newid yn yr hinsawdd sy'n ein hwynebu. Mae Llywodraeth Cymru, gan ddefnyddio rhywfaint o'r £2 filiwn a gytunwyd gyda Phlaid Cymru yn rhan o gytundeb cyllideb cynharach, wedi bod yn buddsoddi mewn pwyntiau gwefru cyhoeddus yng Nghymru. Rydym ni wedi cyrraedd 800 y mis hwn. Roedd gennym ni 670 mor ddiweddar â mis Ebrill, felly mae'r nifer yn cynyddu—nid mor gyflym ag yr hoffem ni, ond mae'n bendant yn cynyddu. Ond mae'r pwynt y mae David Melding yn ei wneud yn gywir—mae'r rhan fwyaf o wefru yn dal i ddigwydd yn ddomestig yng nghartrefi pobl eu hunain a bydd angen i'r cartrefi yr ydym ni'n eu hadeiladu ar gyfer y dyfodol fod â'r offer i wneud yn siŵr eu bod yn barod i gynnig y cyfleuster hwn i bobl, ac rydym ni'n cymryd camau i fwrw ymlaen â'r agenda honno a byddwn yn edrych yn ofalus i weld yr hyn a gyhoeddwyd ddoe.
5. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi gofalwyr? OAQ54291
5. What is the Welsh Government doing to support carers? OAQ54291
I thank Jayne Bryant for that question. The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 is groundbreaking as it gives carers the same right to support as those for whom they care. Welsh Government also invests significant resources, including through the integrated care fund, to support the well-being of carers.
Diolchaf i Jayne Bryant am y cwestiwn yna. Mae Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn torri tir newydd gan ei bod yn rhoi'r un hawl i gymorth i ofalwyr â'r rhai y maen nhw'n gofalu amdanynt. Mae Llywodraeth Cymru hefyd yn buddsoddi adnoddau sylweddol, gan gynnwys drwy'r gronfa gofal integredig, i gefnogi llesiant gofalwyr.
Thank you, First Minister. Carers groups are invaluable to many, and one of my constituents, Chris Kemp-Philp, told a recent event here in the Senedd that Newport Carers Forum saved her life, and it’s like having a second supportive family. Last week, Chris and other members of the Newport Carers Forum came to the public gallery to watch my short debate on caring for our carers. The forum is a vital support network for adult carers, people whose contribution to society is often overlooked. There’s no doubt that we couldn't do without carers. Sadly, many of them feel undervalued, and that was evident to me when I visited them yesterday in Newport to discuss carers. We know that figures of carers are underestimated and they’re growing. The 16,000 carers in Newport face similar issues to the 370,000 carers across Wales. Respite is vital in avoiding care breakdown. Reductions in respite packages hugely impact on carers. What action is the Welsh Government taking to ensure that carers receive the right respite that they need?
Diolch, Prif Weinidog. Mae grwpiau gofalwyr yn amhrisiadwy i lawer, a dywedodd un o'm hetholwyr, Chris Kemp-Philp, wrth ddigwyddiad diweddar yma yn y Senedd bod Fforwm Gofalwyr Casnewydd wedi achub ei bywyd, a'i fod fel cael ail deulu cefnogol. Yr wythnos diwethaf, daeth Chris ac aelodau eraill o Fforwm Gofalwyr Casnewydd i'r oriel gyhoeddus i wylio fy nadl fer ar ofalu am ein gofalwyr. Mae'r fforwm yn rhwydwaith cymorth hanfodol i ofalwyr sy'n oedolion, pobl y mae eu cyfraniad i gymdeithas yn aml yn cael ei anwybyddu. Nid oes unrhyw amheuaeth na fyddem ni'n gallu gwneud heb ofalwyr. Yn anffodus, mae llawer ohonyn nhw yn teimlo nad ydyn nhw'n cael eu gwerthfawrogi'n ddigonol, ac roedd hynny'n amlwg i mi pan ymwelais â nhw ddoe yng Nghasnewydd i drafod gofalwyr. Rydym ni'n gwybod bod amcangyfrifon o niferoedd gofalwyr yn rhy isel a'u bod yn tyfu. Mae'r 16,000 o ofalwyr yng Nghasnewydd yn wynebu problemau tebyg i'r 370,000 o ofalwyr ledled Cymru. Mae seibiant yn hanfodol i osgoi chwalfa gofal. Mae gostyngiadau i becynnau seibiant yn cael effaith aruthrol ar ofalwyr. Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gofalwyr yn cael y gofal seibiant cywir sydd ei angen arnynt?
Can I thank Jayne Bryant both for that question and for the work that she is doing to make sure that, on the floor of this Assembly, we continue, as we have, I think, for many years, to have the needs and interests of carers firmly in front of us? It was great to see the Newport Carers Forum here in the gallery listening to the short debate last week.
Of course, respite care is very important, both for carers, but also for the people they care for as well. It’s why we’ve put money directly into the hands of local authorities—£3 million of Welsh Government money—to support carers in that way. It’s also true, Llywydd, I think, that there is a new debate happening across Wales about the form of respite care, and about innovation in the way that respite is provided—‘rethinking respite’, I think, is the slogan that’s used by those people who are part of that debate, and we want to be part of that here through the carers ministerial advisory group. You see it, Llywydd, I think, particularly in the integrated care fund; £15 million of that fund is specifically set aside to provide for the needs of people in the community, and direct support to carers is part of that £15 million package—looking at new ways in which things can be done, recognising the importance of respite care, and, crucially, working with carers groups of the sort that there are in Newport to make sure that the revised services of the future are genuinely co-produced, learning from those who benefit from them and on whose voluntary efforts we so much rely.
A gaf i ddiolch i Jayne Bryant am y cwestiwn yna ac am y gwaith y mae hi'n ei wneud i sicrhau ein bod ni'n parhau, ar lawr y Cynulliad hwn, fel yr ydym ni wedi ei wneud, rwy'n credu, ers blynyddoedd lawer, i gael anghenion a buddiannau gofalwyr yn gadarn o'n blaenau? Roedd yn wych gweld Fforwm Gofalwyr Casnewydd yma yn yr oriel yn gwrando ar y ddadl fer yr wythnos diwethaf.
Wrth gwrs, mae gofal seibiant yn bwysig iawn, i ofalwyr, ond hefyd i'r bobl y maen nhw'n gofalu amdanyn nhw. Dyna pam yr ydym ni wedi rhoi arian yn uniongyrchol yn nwylo awdurdodau lleol—£3 miliwn o arian Llywodraeth Cymru—i gefnogi gofalwyr yn y ffordd honno. Mae'n wir hefyd, Llywydd, rwy'n credu, bod dadl newydd yn digwydd ledled Cymru am ffurf gofal seibiant, ac am arloesi yn y modd y darperir seibiant—'ailystyried seibiant', rwy'n credu yw'r slogan a ddefnyddir gan y bobl hynny sy'n rhan o'r drafodaeth honno, ac rydym ni eisiau bod yn rhan o hynny yn y fan yma drwy grŵp cynghori'r gweinidog ar ofalwyr. Rydych chi'n ei weld, Llywydd, rwy'n credu, yn y gronfa gofal integredig yn arbennig; rhoddir £15 miliwn o'r gronfa honno o'r neilltu yn benodol i ddarparu ar gyfer anghenion pobl yn y gymuned, ac mae cymorth uniongyrchol i ofalwyr yn rhan o'r pecyn £15 miliwn hwnnw—edrych ar ffyrdd newydd o allu gwneud pethau, cydnabod pwysigrwydd gofal seibiant, ac yn hollbwysig, gweithio gyda grwpiau gofalwyr o'r math a geir yng Nghasnewydd i wneud yn siŵr bod gwasanaethau diwygiedig y dyfodol wedi eu cyd-gynhyrchu mewn gwirionedd, gan ddysgu oddi wrth y rhai sy'n elwa arnynt ac yr ydym ni'n dibynnu cymaint ar eu hymdrechion gwirfoddol.
The integrated autism service and autism spectrum disorder strategic action plan final report, commissioned by the Welsh Government, was published at the end of March. This said that,
'whilst the IAS can work with parents and carers it cannot work directly with children',
with consequent reliance upon education services to provide support following diagnosis, but, quote,
‘there are continuing weaknesses in education provision for children with autism’
and
'also concerns that this means little support for parents and carers in the home'.
Reponses to their survey from parents and carers indicated continuing gaps and weakness in post-diagnostic support, with almost half reporting they had no support after diagnosis. How, therefore, do you respond to the concern raised with me by a charity supporting children of families in north Wales—children with autism in families in north Wales—that carers often have to give up their careers and full-time work due to long-term caring responsibilities and family stress, with financial worries caused adding to the stress of an already very stressful family environment?
Cyhoeddwyd adroddiad terfynol y gwasanaeth awtistiaeth integredig a'r cynllun gweithredu strategol ar gyfer anhwylderau'r sbectrwm awtistig, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, ddiwedd mis Mawrth.Roedd hwn yn dweud,
'er y gall y Gwasanaeth Awtistiaeth Integredig weithio gyda rhieni a gofalwyr ni all weithio'n uniongyrchol gyda phlant',
gan ddibynnu o ganlyniad ar wasanaethau addysg i roi cymorth yn dilyn diagnosis, ond, a dyfynnaf,
'ceir gwendidau parhaus o ran darpariaeth addysg i blant ag awtistiaeth'
a
'pryderon hefyd bod hyn yn golygu mai prin yw'r cymorth i rieni yn y cartref'.
Roedd ymatebion i'w harolwg gan rieni a gofalwyr yn awgrymu bod bylchau a gwendidau parhaus o ran cymorth ar ôl diagnosis, gyda bron i hanner yn dweud nad oedden nhw wedi cael unrhyw gymorth ar ôl cael diagnosis. Sut, felly, ydych chi'n ymateb i'r pryder a godwyd gyda mi gan elusen sy'n cynorthwyo plant o deuluoedd yn y gogledd—plant ag awtistiaeth mewn teuluoedd yn y gogledd—bod yn rhaid i ofalwyr roi'r gorau i'w gyrfaoedd a'u gwaith llawn amser yn aml oherwydd cyfrifoldebau gofalu hirdymor a straen teuluol, gyda phryderon ariannol a achosir yn ychwanegu at straen amgylchedd teuluol sydd eisoes yn llawn straen?
Well, Llywydd, I suppose I respond in two ways: first of all by acknowledging what we know about the impact that caring for a child with any form of disability or special need has on family life, and to put in place the services that we know are needed to help those families to go on doing the thing that they almost always want to do the most, and that is to go on having care of that child. The second thing, then, is to echo what was said in the report that the Member quoted from, because what that report is saying is that we need a service for those children and those families that draws together the contribution that all services make—the contribution from the health service, the contribution from social services, the contribution from the education service as well. The Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 that was passed on this Assembly's floor and will be implemented from September of next year, with £20 million to support preparation for it, has at its heart that idea of the child at the centre of all the decisions that are made. So, the ambitions in the report that Mark Isherwood quoted from are ambitions that we share, and the actions that we have taken in creating the integrated autism service, in instituting a cognitive development service for young people alongside the child and adolescent mental health service, in reforming the way in which education services respond to young people with special needs—all of that is part of our determination to draw those services together around the family and to support them in the vital work that they do.
Wel, Llywydd, mae'n debyg fy mod i'n ymateb mewn dwy ffordd: yn gyntaf oll drwy gydnabod yr hyn yr ydym ni'n ei wybod am yr effaith y mae gofalu am blentyn ag unrhyw fath o anabledd neu angen arbennig yn ei chael ar fywyd teuluol, a sefydlu'r gwasanaethau yr ydym ni'n gwybod sydd eu hangen i helpu'r teuluoedd hynny i barhau i wneud y peth y maen nhw bron bob amser eisiau ei wneud fwyaf, sef parhau i ofalu am y plentyn hwnnw. Yr ail beth, felly, yw adleisio'r hyn a ddywedwyd yn yr adroddiad y dyfynnodd yr Aelod ohono, oherwydd yr hyn y mae'r adroddiad hwnnw'n ei ddweud yw bod angen gwasanaeth arnom ni ar gyfer y plant hynny a'r teuluoedd hynny sy'n tynnu ynghyd y cyfraniad y mae'r holl wasanaethau yn ei wneud—y cyfraniad gan y gwasanaeth iechyd, y cyfraniad gan wasanaethau cymdeithasol, y cyfraniad gan y gwasanaeth addysg hefyd. Yn ganolog i Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 a basiwyd ar lawr y Cynulliad hwn ac a gaiff ei gweithredu o fis Medi y flwyddyn nesaf, gydag £20 miliwn i gynorthwyo paratoadau ar ei chyfer, y mae'r syniad hwnnw o'r plentyn yn ganolog i'r holl benderfyniadau sy'n cael eu gwneud. Felly, mae'r uchelgeisiau yn yr adroddiad y dyfynnodd Mark Isherwood ohono yn uchelgeisiau yr ydym ni'n eu rhannu, ac mae'r camau yr ydym ni wedi eu cymryd i greu'r gwasanaeth awtistiaeth integredig, i sefydlu gwasanaeth datblygiad gwybyddol i bobl ifanc ochr yn ochr â'r gwasanaeth iechyd meddwl plant a'r glasoed, i ddiwygio'r ffordd y mae gwasanaethau addysg yn ymateb i bobl ifanc ag anghenion arbennig—mae hynny i gyd yn rhan o'n penderfyniad i dynnu'r gwasanaethau hynny ynghyd o amgylch y teulu a'u cefnogi yn y gwaith hanfodol y maen nhw'n ei wneud.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ffigurau cyflogaeth Llywodraeth Cymru? OAQ54270
6. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's employment figures? OAQ54270
At the end of June, the Welsh Government employed the full-time equivalent of 5,251 staff. Figures on the number of staff employed are published periodically on the Welsh Government’s website.
Ddiwedd mis Mehefin, roedd Llywodraeth Cymru yn cyflogi nifer staff cyfwerth â 5,251 o staff llawn amser. Cyhoeddir ffigurau ar nifer y staff a gyflogir yn gyfnodol ar wefan Llywodraeth Cymru.
Well, I thank the First Minister for his answer, but in answer to a similar question I asked last week, you said that Wales had record employment levels, record low unemployment and a record number of people in work. Whilst I welcome these comments at face value, when we analysed the figures behind your statement, it would appear that the picture is not as rosy as at first you may assert. It appears that the majority of new jobs created are either in the public sector or the third sector. And, again, if we analyse those that are created in the private sector, we find that they are either agency workers or, worse still, zero-hours contracts. There has long been an imbalance in Wales with regard to the public sector being far too large for the private sector to support. Could the First Minister tell us what measures he is putting in place to redress this over-reliance on growth in the public sector workforce and to expand good, well-paid jobs in the private sector?
Wel, diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb, ond wrth ateb cwestiwn tebyg a ofynnais yr wythnos diwethaf, dywedasoch fod gan Gymru lefelau cyflogaeth uwch nag erioed, y diweithdra isaf erioed a'r nifer uchaf erioed o bobl mewn gwaith. Er fy mod i'n croesawu'r sylwadau hyn fel ag y maen nhw, pan wnaethom ni ddadansoddi'r ffigurau y tu ôl i'ch datganiad, mae'n ymddangos nad yw'r darlun mor gadarnhaol â'r hyn yr ydych chi'n ei honni yn wreiddiol. Mae'n ymddangos bod y rhan fwyaf o'r swyddi newydd sy'n cael eu creu naill ai yn y sector cyhoeddus neu'r trydydd sector. Ac, unwaith eto, os byddwn ni'n dadansoddi'r rhai sy'n cael eu creu yn y sector preifat, rydym ni'n gweld mai naill ai gweithwyr asiantaeth neu, yn waeth fyth, gweithwyr contractau dim oriau ydyn nhw. Bu anghydbwysedd yng Nghymru ers amser maith o ran bod y sector cyhoeddus yn llawer rhy fawr i'r sector preifat ei gynnal. A allai'r Prif Weinidog ddweud wrthym ni pa fesurau y mae'n eu rhoi ar waith i unioni'r orddibyniaeth hon ar dwf gweithlu'r sector cyhoeddus ac i gynyddu swyddi da, sy'n talu'n dda, yn y sector preifat?
Well, Llywydd, I simply won't join in this old and hackneyed mantra of 'private good, public bad'. It's simply not true and it's never had traction here in Wales or on the floor of this Assembly. But the Member is, in any case, simply factually wrong. The growth in employment in Wales comes far more from private sector employment than it does from public sector employment. He's simply wrong in what he has said here this afternoon. That's where the growth in employment in Wales has come from. He's also wrong to repeat that tired old assertion that the jobs that are created in Wales are not jobs worth having. More than half the jobs created in Wales in the last decade have been in the top three occupational classes. So, these very old and tired ideas that the Welsh economy is overbalanced in favour of the public sector—that's not true. We have a vibrant public sector that crowds in private sector activity, and there's more growth in private jobs than public jobs. The jobs that are created are concentrated in the better-paid jobs, not the worst-paid jobs. That's the truth of the Welsh economy, and the dismal picture that he paints of it simply is not true.
Wel, Llywydd, ni wnaf i ymuno yn yr hen fantra hwn o 'preifat da, cyhoeddus drwg'. Nid yw'n wir ac ni fu ganddo hygrededd yma yng Nghymru nac ar lawr y Cynulliad hwn erioed. Ond mae'r Aelod yn ffeithiol anghywir beth bynnag. Mae'r twf mewn cyflogaeth yng Nghymru yn dod i raddau llawer mwy o gyflogaeth yn y sector preifat nag y mae o gyflogaeth yn y sector cyhoeddus. Mae'n gwbl anghywir yn yr hyn y mae wedi ei ddweud yn y fan yma y prynhawn yma. Dyna o ble mae'r twf mewn cyflogaeth yng Nghymru wedi dod. Mae hefyd yn anghywir wrth ailadrodd yr hen honiad blinedig hwnnw nad yw'r swyddi sy'n cael eu creu yng Nghymru yn swyddi gwerth eu cael. Mae mwy na hanner y swyddi a grëwyd yng Nghymru yn ystod y degawd diwethaf wedi bod yn y tri dosbarth galwedigaethol uchaf. Felly, mae'r syniadau hen a blinedig dros ben hyn bod economi Cymru wedi ei gorbwyso o blaid y sector cyhoeddus—nid yw hynny'n wir. Mae gennym ni sector cyhoeddus bywiog sy'n gweithredu o amgylch gweithgarwch sector preifat, ac mae mwy o dwf mewn swyddi preifat na swyddi cyhoeddus. Mae'r swyddi sy'n cael eu creu wedi eu canolbwyntio ymhlith swyddi sy'n talu'n well, nid y swyddi sy'n talu waethaf. Dyna wirionedd economi Cymru, ac nid yw'r darlun truenus y mae ef yn ei gyfleu ohoni yn wir o gwbl.
In the Rhondda, where we have a stubborn problem with underemployment as well as unemployment, there is a newly formed co-operative of highly skilled garment workers, formerly employed by Burberry, who hope to do something about that. This group were led to believe that Welsh Government money would be available to them for capital investment so that they could set up and, as a first order, make the current and new uniforms for Transport for Wales. This proposal had the backing of the RMT union in Wales, but for some reason the Welsh Government has suddenly cooled. This cooling period coincided with around £1.5 million committed to Ebbw Vale, where there are no workers with these particular skills. The Treorchy Burberry co-operative have been told that there still may be some money available for them in the future, but there are no promises and there are no guarantees. After initial enthusiasm, these people have been left in the dark. First Minister, what assurances can you provide to this co-operative about future funding and contracts? Will you and the economy Minister agree to meet with this co-operative as soon as possible to make their realistic hopes a reality? I am convinced that this might not just be an exciting opportunity for the Rhondda, but in the future could also be a major contributor to the Welsh economy and eventually quite a significant employer. So, will you revive your original enthusiasm for this project?
Yn y Rhondda, lle mae gennym ni broblem ystyfnig gyda thangyflogaeth yn ogystal â diweithdra, mae cwmni cydweithredol newydd ei ffurfio o weithwyr dillad medrus iawn, a gyflogwyd gynt gan Burberry, sy'n gobeithio gwneud rhywbeth ynglŷn â hynny. Arweiniwyd y grŵp hwn i gredu y byddai arian Llywodraeth Cymru ar gael iddyn nhw ar gyfer buddsoddiad cyfalaf fel y gallen nhw sefydlu ac, fel archeb cyntaf, gwneud y gwisgoedd presennol a newydd ar gyfer Trafnidiaeth Cymru. Cafodd y cynnig hwn gefnogaeth undeb yr RMT yng Nghymru, ond am ryw reswm mae Llywodraeth Cymru wedi oeri'n sydyn. Roedd y cyfnod oeri hwn yn cyd-daro ag ymrwymo tua £1.5 miliwn i Lynebwy, lle nad oes unrhyw weithwyr â'r sgiliau penodol hyn. Mae cwmni cydweithredol Burberry Treorci wedi cael gwybod y gallai fod rhywfaint o arian ar gael iddyn nhw yn y dyfodol o hyd, ond nid oes unrhyw addewidion ac nid oes unrhyw sicrwydd. Ar ôl y brwdfrydedd cychwynnol, mae'r bobl hyn wedi cael eu gadael yn y tywyllwch. Prif Weinidog, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'r cwmni cydweithredol hwn ynghylch cyllid a chontractau yn y dyfodol? A wnewch chi a Gweinidog yr economi gytuno i gyfarfod â'r cwmni cydweithredol hwn cyn gynted â phosibl er mwyn gwireddu eu gobeithion realistig? Rwy'n argyhoeddedig y gallai hwn nid yn unig fod yn gyfle cyffrous i'r Rhondda, ond y gallai yn y dyfodol hefyd gyfrannu'n helaeth at economi Cymru a bod yn gyflogwr tra sylweddol yn y pen draw. Felly, a wnewch chi adfywio eich brwdfrydedd gwreiddiol tuag at y prosiect hwn?
Llywydd, I'm aware of the garment workers' co-operative idea, and I know some of the people who've been at the heart of developing the idea. So, the positive case for it is one that I think the Member rightly makes. I think it's a shame that she then goes on to try and divide people who are in disadvantage by trying to make a contrast between one part of Wales and another. That's not the way to build support for this idea. I'm not aware myself directly of any cooling on the part Welsh Government in our support for the idea of the garment workers' co-operative. I'll have further discussions with ministerial colleagues, of course, to find the latest state of play in relation to it. If the scheme is worth supporting, we will certainly want to support it, and we won't be supporting it on the basis that it's a competition between those workers and workers elsewhere in Wales.
Llywydd, rwy'n ymwybodol o syniad cydweithredol y gweithwyr dillad, ac rwy'n adnabod rhai o'r bobl sydd wedi bod wrth wraidd datblygu'r syniad. Felly, mae'r achos cadarnhaol drosto yn un yr wyf i'n credu bod yr Aelod yn ei wneud yn briodol. Rwy'n credu ei bod hi'n drueni ei bod hi'n mynd ymlaen wedyn i geisio gwahanu pobl sydd dan anfantais drwy geisio gwneud cyferbyniad rhwng un rhan o Gymru a rhan arall. Nid dyna'r ffordd o ddatblygu cefnogaeth i'r syniad hwn. Nid wyf i'n ymwybodol fy hun yn uniongyrchol o unrhyw oeri ar ran Llywodraeth Cymru yn ein cefnogaeth i'r syniad o gwmni cydweithredol y gweithwyr dillad. Byddaf yn cael trafodaethau pellach gyda chyd-Weinidogion, wrth gwrs, er mwyn cael gwybod beth yw'r sefyllfa ddiweddaraf ynglŷn ag ef. Os yw'r cynllun yn werth ei gefnogi, byddwn yn sicr eisiau ei gefnogi, ac ni fyddwn yn ei gefnogi ar y sail ei bod yn gystadleuaeth rhwng y gweithwyr hynny a gweithwyr mewn mannau eraill yng Nghymru.
7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am flaenoriaethau tasglu Llywodraeth Cymru ar waith Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr? OAQ54247
7. Will the First Minister provide an update on the priorities of the Welsh Government's taskforce on the Ford Bridgend plant? OAQ54247
Diolch i Dai Lloyd am y cwestiwn. Mae’r tasglu yn rhoi blaenoriaeth i bobl, potensial a llefydd—cefnogi gweithwyr a’u teuluoedd, canfod cyfleoedd economaidd newydd, ac adeiladu cadernid economaidd a chymdeithasol cymuned Pen-y-bont yn arbennig.
May I thank Dai Lloyd for the question? The taskforce priorities focus on people, potential and place—supporting workers and their families, identifying new economic opportunities and building the economic and social resilience of the Bridgend community in particular.
I thank the First Minister for that answer. In terms of the Bridgend taskforce, obviously, as I mentioned on Friday in the Committee for the Scrutiny of the First Minister, the mood music seems one of resignation, partially, to the fact that Ford is not going to play a part on the Bridgend site in future. You suggested in one of your answers on Friday that the Government is pursuing 17 other opportunities for the site, involving Ineos and Aston Martin investing in the area. Understandably, there continues to be uncertainty and worry locally in Bridgend—and the whole of south Wales, actually; it's not just a Bridgend issue here, as I know people in Swansea who work at that Ford plant. Therefore, when do you expect to be providing any updates or announcements on future plans for the area, and with the summer recess upon us, will you commit to keeping us informed of developments as Assembly Members?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. O ran tasglu Pen-y-bont ar Ogwr, yn amlwg, fel y soniais ddydd Gwener yn y Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog, mae'r awyrgylch yn ymddangos yn un o dderbyn, yn rhannol, y ffaith nad yw Ford yn mynd i chwarae rhan ar safle Pen-y-bont ar Ogwr yn y dyfodol. Awgrymwyd gennych yn un o'ch atebion ddydd Gwener bod y Llywodraeth yn mynd ar drywydd 17 o gyfleoedd eraill ar gyfer y safle, gan gynnwys Ineos ac Aston Martin yn buddsoddi yn yr ardal. Yn ddealladwy, mae ansicrwydd a phryder yn parhau yn lleol ym Mhen-y-bont ar Ogwr—a de Cymru gyfan, mewn gwirionedd; nid mater i Ben-y-bont ar Ogwr yn unig sydd gennym ni yn y fan yma, gan fy mod i'n adnabod pobl yn Abertawe sy'n gweithio yng ngwaith Ford. Felly, pryd ydych chi'n disgwyl y byddwch chi'n darparu unrhyw ddiweddariadau neu gyhoeddiadau ar gynlluniau ar gyfer yr ardal yn y dyfodol, a chyda thoriad yr haf bron wedi cyrraedd, a wnewch chi ymrwymo i'n hysbysu am ddatblygiadau fel Aelodau Cynulliad?
I thank the Member for that question, and for the discussion that we had at the scrutiny committee in Wrexham on Friday. I understand the point that he made then and today about a sense of resignation, but just to be completely clear, Llywydd, that is not the position of the Welsh Government. Ford had a highly skilled, dedicated and loyal workforce in Bridgend. The Bridgend community has been loyal to Ford for 40 years. Welsh citizens and UK citizens have been loyal to Ford in buying their products and making them the most successful products on the car market. And the taxpayer has been loyal to Ford over that period in giving it over £140 million. We say to the company: it's time to repay that loyalty. And we have not given up—certainly not given up—on the belief that Ford should be persuaded, in whole or in part, to remain in Bridgend, and that remains at the top of our agenda. But we have to prepare, as the Member recognised in the discussion that we had on Friday, against other eventualities. The other expressions of interest from 17 other sources in bringing work to that site in Bridgend are part of the effort that we are making to make sure that Bridgend is promoted and understood as an excellent place to come and do business. I'm very pleased to give the Member an assurance that, as things develop, and particularly if they develop during the recess period, of course we will make sure through written statements and other means that Members here are kept thoroughly informed. Because Dr Lloyd is completely right, Llywydd, that there are many constituencies across south Wales, my own included, where there are people who work at the Ford factory in Bridgend, and there is a shared interest in making sure that we all do whatever we can to retain an interest in the developments and support the efforts that are being made to find successful futures for those families.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, ac am y drafodaeth a gawsom yn y pwyllgor craffu yn Wrecsam ddydd Gwener. Rwy'n deall y pwynt a wnaeth bryd hynny a heddiw ynghylch synnwyr o dderbyn y sefyllfa, ond dim ond i fod yn gwbl eglur, Llywydd, nid dyna yw safbwynt Llywodraeth Cymru. Roedd gan Ford weithlu hynod fedrus, ymroddedig a ffyddlon ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae Cymuned Pen-y-bont ar Ogwr wedi bod yn deyrngar i Ford ers 40 mlynedd. Mae dinasyddion Cymru a dinasyddion y DU wedi bod yn deyrngar i Ford wrth brynu eu cynhyrchion a'u gwneud y cynhyrchion mwyaf llwyddiannus yn y farchnad geir. Ac mae'r trethdalwr wedi bod yn deyrngar i Ford dros y cyfnod hwnnw gan roi dros £140 miliwn iddo. Rydym ni'n dweud wrth y cwmni: mae'n amser ad-dalu'r teyrngarwch hwnnw. Ac nid ydym ni wedi cefnu—yn sicr heb gefnu—ar y gred y dylid perswadio Ford, yn gyfan gwbl neu'n rhannol, i aros ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac mae hynny'n dal ar frig ein hagenda. Ond mae'n rhaid i ni baratoi, fel y cydnabu'r Aelod yn y drafodaeth a gawsom ddydd Gwener, yn erbyn posibiliadau eraill. Mae'r datganiadau eraill o ddiddordeb o 17 ffynhonnell arall o ran dod â gwaith i'r safle hwnnw ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn rhan o'r ymdrech yr ydym ni'n ei gwneud i sicrhau bod Pen-y-bont ar Ogwr yn cael ei hyrwyddo a'i ddeall fel lle ardderchog i ddod i gyflawni busnes ynddo. Rwy'n falch iawn o roi sicrwydd i'r Aelod, wrth i bethau ddatblygu, ac yn enwedig os byddan nhw'n datblygu yn ystod y toriad, wrth gwrs y byddwn ni'n gwneud yn siŵr trwy ddatganiadau ysgrifenedig a dulliau eraill bod yr Aelodau yma yn cael eu hysbysu'n drylwyr. Oherwydd mae Dr Lloyd yn hollol gywir, Llywydd, fod llawer o etholaethau ar draws de Cymru, gan gynnwys fy un i, lle ceir pobl sy'n gweithio yn ffatri Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac mae diddordeb cyffredin mewn sicrhau ein bod ni i gyd yn gwneud popeth y gallwn ni i gadw diddordeb yn y datblygiadau a chefnogi'r ymdrechion sy'n cael eu gwneud i ddod o hyd i ddyfodol llwyddiannus i'r teuluoedd hynny.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Andrew R.T. Davies.
And finally, question 8, Andrew R.T. Davies.
8. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y berthynas rhwng ei swydd a lobïwyr proffesiynol? OAQ54265
8. Will the First Minister make a statement on the relationship between his office and professional lobbyists? OAQ54265
Llywydd, the rules in relation to ministerial relationships with professional lobbyists are set out in the ministerial code.
Llywydd, mae'r rheolau o ran perthynas gweinidogion gyda lobïwyr proffesiynol wedi eu nodi yng nghod y gweinidogion.
Thank you for that answer, First Minister. I heard what you said to the leader of the opposition in respect of the leak inquiry. But it is important when it comes to Cabinet reshuffles, for which you and your office are solely responsible, that there is confidentiality. The economy Secretary highlighted that yesterday in comments that he made. There is an impression—whether that's right or wrong—that information was circulating amongst certain lobbyists that they were informed of what might've happened at the last Government—[Interruption.] I can again hear the former First Minister chuntering—[Interruption.] You tried to shout me down last time, former First Minister—[Interruption.] You will not silence me—
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Clywais yr hyn a ddywedasoch wrth arweinydd yr wrthblaid ynglŷn â'r ymchwiliad i'r datgeliad answyddogol. Ond mae'n bwysig pan ddaw'n fater o ad-drefnu'r Cabinet, yr ydych chi a'ch swyddfa yn llwyr gyfrifol amdano, bod cyfrinachedd. Tynnodd Ysgrifennydd yr economi sylw at hynny ddoe mewn sylwadau a wnaeth. Ceir argraff—pa un a yw'n gywir neu'n anghywir—bod gwybodaeth yn cael ei rhannu ymhlith rhai lobïwyr eu bod wedi cael eu hysbysu am yr hyn a allai fod wedi digwydd yn y Llywodraeth ddiwethaf—[Torri ar draws.] Gallaf glywed unwaith eto y cyn Brif Weinidog yn grwgnach—[Torri ar draws.] Fe wnaethoch chi geisio gweiddi ar fy nhraws y tro diwethaf, cyn Brif Weinidog—[Torri ar draws.] Ni wnewch chi fy nhawelu—
Allow the Member to continue with his questioning.
Gadewch i'r aelod barhau â'i gwestiynau.
You will not silence me on this, First Minister. And quite clearly, the leak inquiry highlights that there was evidence of authorised sharing. It is in there. It might only be 330 words, former First Minister, but it's there. And if you want to debate it, I'll happily debate it with you—
Ni wnewch chi fy nhawelu ar hyn, Prif Weinidog. Ac yn gwbl amlwg, mae'r ymchwiliad i'r datgeliad answyddogol yn amlygu bod tystiolaeth o rannu awdurdodedig. Mae yno. Efallai mai dim ond 330 o eiriau yw ef, cyn Brif Weinidog, ond mae yno. Ac os ydych chi eisiau ei drafod, byddaf yn falch o'i drafod gyda chi—
You need to address—
Mae angen i chi gyfeirio—
—but I'll direct my comments—
—ond fe wnaf i gyfeirio fy sylwadau—
You need to address your question to the First Minister.
Mae angen i chi gyfeirio eich cwestiwn at y Prif Weinidog.
I will gladly refer to the current First Minister, because the question is pointed at him. What have you learnt, First Minister, from the previous Cabinet reshuffle, which had such tragic consequences, and what measures are you putting in place that will give Ministers that confidentiality, which the economy Secretary highlighted in his comments yesterday, that Cabinet Ministers do deserve when there's a reshuffle taking place?
Byddaf yn falch o gyfeirio at y Prif Weinidog presennol, gan fod y cwestiwn ar ei gyfer ef. Beth ydych chi wedi ei ddysgu, Prif Weinidog, o ad-drefniad blaenorol y Cabinet, a arweiniodd at ganlyniadau mor drasig, a pha fesurau ydych chi'n eu rhoi ar waith a fydd yn rhoi'r cyfrinachedd hwnnw i Weinidogion, y tynnodd Ysgrifennydd yr economi sylw ato yn ei sylwadau ddoe, y mae Gweinidogion y Cabinet yn ei haeddu pan fydd ad-drefnu yn digwydd?
Well, Llywydd, Members here will know that the coroner put a series of questions to me about the arrangements that surround reshuffles within the Cabinet here in the Welsh Government, and I made a statement to the coroner setting out the arrangements that I would intend to put in place, and that statement was read into the record of the coroner's hearings and is available to all Members. Members will also know that the coroner took a decision to issue a prevention of future deaths report in which he looks for some further details of how reshuffles are conducted in a Government and the support services that are made available to those caught up in them. The Government has 56 days, as is the case with any prevention of future deaths report, to respond to the questions that the coroner has posed. I will take those questions very seriously. I will respond in full to them, and I will take the time that is necessary and is allowed for in the prevention of future deaths context to come to those conclusions. When I make my further submission to the coroner, I will make sure that that submission is published and available to all Members.
Wel, Llywydd, bydd yr Aelodau yn y fan yma yn gwybod bod y crwner wedi gofyn cyfres o gwestiynau i mi ynglŷn â'r trefniadau sy'n gysylltiedig ag ad-drefnu yn y Cabinet yn y fan yma yn Llywodraeth Cymru, a gwneuthum ddatganiad i'r crwner yn nodi'r trefniadau y byddwn i'n bwriadu eu rhoi ar waith, a darllenwyd y datganiad hwnnw i mewn i gofnod gwrandawiadau'r crwner ac mae ar gael i'r holl Aelodau. Bydd yr Aelodau hefyd yn gwybod bod y crwner wedi gwneud penderfyniad i gyhoeddi adroddiad ar atal marwolaethau yn y dyfodol lle mae'n chwilio am ragor o fanylion am sut y mae ad-drefniadau yn cael eu cynnal mewn Llywodraeth a'r gwasanaethau cymorth sydd ar gael i'r rhai sy'n rhan ohonyn nhw. Mae gan y Llywodraeth 56 diwrnod, fel sy'n wir gydag unrhyw adroddiad ar atal marwolaethau yn y dyfodol, i ymateb i'r cwestiynau a ofynnwyd gan y crwner. Byddaf yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r cwestiynau hynny. Byddaf yn ymateb yn llawn iddyn nhw, a byddaf yn cymryd yr amser sydd ei angen ac a ganiateir yn y cyd-destun atal marwolaethau yn y dyfodol i ddod i'r casgliadau hynny. Pan fyddaf yn gwneud fy nghyflwyniad pellach i'r crwner, byddaf yn gwneud yn siŵr bod y cyflwyniad hwnnw'n cael ei gyhoeddi ac ar gael i'r holl Aelodau.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Y cwestiynau nesaf, felly, yw’r cwestiynau i’r Dirprwy Weinidog a’r Prif Chwip, ac mae’r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd.
The next questions are questions to the Deputy Minister and Chief Whip, and the first question is from Dai Lloyd.
1. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am gyflawni Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015? OAQ54288
1. Will the Deputy Minister make a statement on the delivery of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015? OAQ54288
Earlier today I published a report on Wales’s contribution to global efforts to transform the world for people, planet and prosperity. This reflected the importance of our well-being of future generations Act in driving this change in Wales and beyond.
Yn gynharach heddiw cyhoeddais adroddiad ar gyfraniad Cymru at ymdrechion byd-eang i weddnewid y byd ar gyfer pobl, y blaned a ffyniant. Roedd hyn yn adlewyrchu pwysigrwydd ein Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol wrth ysgogi'r newid hwn yng Nghymru a thu hwnt.
Thank you for that answer, Minister. You will no doubt be aware that the number of pubs across Wales is falling. Very often, of course, the local pub acts as a community centre, a place for people to meet up and have a chat. The role of the local pub can often be central in terms of tackling loneliness and isolation and in terms of creating sustainable, cohesive communities in line with the well-being of future generations Act. Now, when pubs close and change their use, often for residential purposes, as seen with a current pub in Resolven, in the Neath valley, the community loses an asset. Will the Welsh Government now commit to looking at protecting pubs and restaurants, by giving local communities the opportunity of registering them as assets of community value, as happens in England, and give these communities the chance to keep these pubs open as community facilities?
Diolch am yr ateb yna, Gweinidog. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n ymwybodol bod nifer y tafarndai ledled Cymru yn gostwng. Yn aml iawn, wrth gwrs, mae'r dafarn leol yn gweithredu fel canolfan gymunedol, lle i bobl gyfarfod a chael sgwrs. Gall swyddogaeth y dafarn leol fod yn ganolog yn aml o ran mynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd ac o ran creu cymunedau cynaliadwy, cydlynol yn unol â Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol. Nawr, pan fydd tafarndai'n cau ac yn newid eu defnydd, yn aml at ddibenion preswyl, fel y gwelir gyda thafarn bresennol yn Resolfen, yng nghwm Nedd, mae'r gymuned yn colli ased. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo nawr i edrych ar ddiogelu tafarndai a bwytai, trwy roi cyfle i gymunedau lleol eu cofrestru fel asedau o werth cymunedol, fel sy'n digwydd yn Lloegr, a rhoi cyfle i'r cymunedau hyn gadw'r tafarndai hyn ar agor fel cyfleusterau cymunedol?
Diolch yn fawr, Dai Lloyd. An interesting reflection on the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Of course, the loss of pubs has often been the loss of community facilities, and indeed many pubs have—I have a pub in my own constituency that has just managed, through a community effort, to stay open as a very important focus for community activities. But I think we will certainly look into the issue, in terms of the status of those pubs. I'm sure this depends on ownership, in terms of the building, and the brewery's involvement in it. But certainly, I think the point is that we need to look at all our community facilities, look at community asset transfer, which has been very successful, and look, for example, at opportunities from the communities facilities programme. And I hope that Members across the Chamber will have seen my written statement today, showing how we've invested in a number of community projects that can also help to reduce loneliness and ensure that there is well-being in our communities.
Diolch yn fawr, Dai Lloyd. Myfyrdod diddorol ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Wrth gwrs, mae colli tafarndai yn aml wedi arwain at golli cyfleusterau cymunedol, ac yn wir mae llawer o dafarndai wedi—mae gennyf dafarn yn fy etholaeth fy hun sydd wedi llwyddo, drwy ymdrech gymunedol, i aros ar agor fel canolbwynt pwysig iawn ar gyfer gweithgareddau cymunedol. Ond rwy'n credu y byddwn ni'n sicr yn ymchwilio i'r mater, o ran statws y tafarndai hynny. Rwy'n siŵr bod hyn yn dibynnu ar berchnogaeth, o ran yr adeilad, a rhan y bragdy ynddo. Ond yn sicr, rwy'n credu mai'r pwynt yw bod angen i ni ystyried ein holl gyfleusterau cymunedol, ystyried trosglwyddo asedau cymunedol, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn, ac edrych, er enghraifft, ar gyfleoedd o'r rhaglen cyfleusterau cymunedol. Ac rwy'n gobeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr wedi gweld fy natganiad ysgrifenedig heddiw, yn dangos sut yr ydym ni wedi buddsoddi mewn nifer o brosiectau cymunedol y gallant hefyd helpu i leihau unigrwydd a sicrhau bod lles yn ein cymunedau.
Janet Finch-Saunders.
Janet Finch-Saunders.
Is this number one?
Ai rhif un yw hwn?
Yes, it is.
Ie.
I'm just checking.
Dim ond gwneud yn siŵr ydw i.
Are you ready, Janet Finch-Saunders?
Ydych chi'n barod, Janet Finch-Saunders?
I am ready, thank you, Llywydd.
Rwyf yn barod, diolch, Llywydd.
You're lucky it's the last week of term.
Rydych chi'n ffodus mai hon yw wythnos olaf y tymor.
The Act has an admirable aim of achieving seven well-being goals across Wales. These include, of course, a Wales of cohesive communities, meaning that we should have well-connected communities. Key to this, of course, is public transport. However, I have found myself fighting three major campaigns to save our bus services in Aberconwy. So it does seem that north Wales is actually stepping further away from having a cohesive community. The need for the Welsh Government to invest more in public transport has been highlighted by the Future Generations Commissioner for Wales. There are scathing facts in the report that she published last month, including that spend per capita on transport in Wales is lower than England and Scotland. Will you commit to making more money available, so that we reach the aim of the future generations Act, so that we achieve cohesive communities, and therefore, in the same time, we save our local bus networks, which are so badly needed, but very much valued by our local communities?
Mae gan y Ddeddf y nod clodwiw o gyflawni saith nod llesiant ledled Cymru. Mae'r rhain yn cynnwys, wrth gwrs, Cymru o gymunedau cydlynus, sy'n golygu y dylem ni fod â chymunedau sydd â chysylltiadau da. Yn allweddol i hyn, wrth gwrs, mae cludiant cyhoeddus. Er hynny, rwyf i wedi canfod fy hun yn brwydro tair ymgyrch fawr i achub ein gwasanaethau bysiau yn Aberconwy. Felly mae'n ymddangos bod y gogledd mewn gwirionedd yn camu'n bellach o fod â chymuned gydlynus. Mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wedi tynnu sylw at yr angen i Lywodraeth Cymru fuddsoddi mwy mewn cludiant cyhoeddus. Ceir ffeithiau deifiol yn yr adroddiad a gyhoeddodd hi fis diwethaf, gan gynnwys bod gwariant fesul pen ar drafnidiaeth yng Nghymru yn is nag yn Lloegr a'r Alban. A wnewch chi ymrwymo i sicrhau bod mwy o arian ar gael, fel y gallwn ni gyrraedd nod Deddf cenedlaethau'r dyfodol, fel y gallwn ni sicrhau cymunedau cydlynus, ac felly, ar yr un pryd, byddwn yn achub ein rhwydweithiau bysiau lleol, y mae dirfawr angen amdanynt, ond a werthfawrogir yn fawr gan ein cymunedau lleol?
Well, I have no dispute at all with Janet Finch-Saunders about the importance of our public transport system. I regretted enormously the deregulation of bus services when I was a former councillor, and we can see the chaos that that has resulted in—no strategic direction, local authorities trying to play their role, particularly ensuring that some of our bus companies, like Cardiff and Newport, for example, have been able to keep their bus services. It is important that every time you engage in a campaign to save a service, you also have to recognise that this is about priorities. Every time a Welsh Conservative says, 'Can you put more money in this?', I would say, 'Well, what are you asking your Government in Westminster after 10 years of austerity?', and, 'From where would you take the money, Janet Finch-Saunders, in order to put more money into our bus services?' Now, I know the well-being of future generations commissioner has done some very useful work in terms of our transport system arrangements, and contributed, particularly, for example, to the WelTAG considerations, as well as planning policy. But it is important that we see that our bus services are part of cohesive communities, in providing access for our communities to work, to leisure, and to combat loneliness.
Wel, nid wyf i'n anghytuno o gwbl â Janet Finch-Saunders am bwysigrwydd ein system cludiant cyhoeddus. Roeddwn yn gresynu'n fawr at ddadreoleiddio gwasanaethau bysiau pan oeddwn yn gyn-gynghorydd, a gallwn ni weld yr anhrefn y mae hynny wedi'i achosi—dim cyfeiriad strategol, awdurdodau lleol yn ceisio cyflawni eu swyddogaeth, gan sicrhau'n arbennig fod rhai o'n cwmnïau bysiau, fel Caerdydd a Chasnewydd, er enghraifft, wedi gallu cadw eu gwasanaethau bysiau. Mae'n bwysig bob tro yr ydych chi'n cymryd rhan mewn ymgyrch i achub gwasanaeth, bod yn rhaid i chi hefyd gydnabod bod hyn yn ymwneud â blaenoriaethau. Bob tro y mae Ceidwadwr Cymreig yn dweud, 'A allwch chi roi mwy o arian yn hyn?', byddwn i'n dweud, 'Wel, beth ydych chi'n ei ofyn i'ch Llywodraeth chi yn San Steffan ar ôl 10 mlynedd o gyni?', ac, 'o ble y byddech chi'n cymryd yr arian, Janet Finch-Saunders, er mwyn rhoi mwy o arian i'n gwasanaethau bysiau?' Nawr, rwy'n gwybod bod Comisiynydd Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol wedi gwneud gwaith defnyddiol iawn o ran ein trefniadau system drafnidiaeth, ac wedi cyfrannu, yn benodol, er enghraifft, at ystyriaethau WelTAG, yn ogystal â pholisi cynllunio. Ond mae'n bwysig ein bod ni'n gweld bod ein gwasanaethau bysiau yn rhan o gymunedau cydlynus, wrth ddarparu mynediad i'n cymunedau at waith, at hamdden, ac i frwydro yn erbyn unigrwydd.
2. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am ymdrechion Llywodraeth Cymru i hyrwyddo cydraddoldeb yn Nwyrain De Cymru? OAQ54283
2. Will the Deputy Minister make a statement on Welsh Government efforts to promote equality in South Wales East? OAQ54283
The Welsh Government is committed to creating a society where diversity is valued and respected, where people do not face discrimination and prejudice, and a society where everyone can participate, flourish, and have the opportunity to fulfil their potential, across the whole of Wales.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i greu cymdeithas lle y gwerthfawrogir ac y perchir amrywiaeth, lle nad yw pobl yn wynebu gwahaniaethu a rhagfarn, a chymdeithas lle gall pawb gymryd rhan, ffynnu, a chael y cyfle i gyflawni eu potensial, ledled Cymru gyfan.
Thank you for your response. You may be aware that the decision to close Pontllanfraith leisure centre was recently overturned, on the basis that Caerphilly County Borough Council had failed to take into account the effect of closure on disadvantaged people in the area as part of its equality duty. Minister, would you agree that the council failed in its duties to disadvantaged people in this regard, and can you inform us how your Government intends to ensure that local authorities comply with their duties in relation to equality in future?
There's a wider point to be considered here as well, which is that vulnerable people's needs are too often neglected due to their voices not being heard and pressures caused by austerity. It's too easy for them to fall between the cracks of services when referrals aren't chased up and services don't talk to one another. When people are vulnerable, be they victims of abuse, those with alcohol and drug addiction, people who are homeless, veterans of the armed forces, it affects every aspect of their life. So, Minister, could you tell me what work the Welsh Government is putting in place to strengthen referral pathways for people in these precarious situations to reduce the number of cases that drop off the books?
Diolch am eich ymateb. Efallai eich bod yn ymwybodol bod y penderfyniad i gau canolfan hamdden Pontllanfraith wedi ei wrthdroi'n ddiweddar, ar y sail bod Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili wedi methu ag ystyried effaith y cau ar bobl ddifreintiedig yn yr ardal yn rhan o'i ddyletswydd cydraddoldeb. Gweinidog, a fyddech chi'n cytuno bod y cyngor wedi methu yn ei ddyletswyddau ar gyfer pobl ddifreintiedig yn hyn o beth, ac a allwch chi ddweud wrthym ni sut y mae eich Llywodraeth chi yn bwriadu sicrhau bod awdurdodau lleol yn cydymffurfio â'u dyletswyddau yn gysylltiedig â chydraddoldeb yn y dyfodol?
Mae pwynt ehangach i'w ystyried yn y fan yma hefyd, sef bod anghenion pobl sy'n agored i niwed yn cael eu hesgeuluso'n rhy aml oherwydd nad yw eu lleisiau'n cael eu clywed ac oherwydd pwysau a achosir gan gyni. Mae'n rhy hawdd iddyn nhw ddisgyn i'r bylchau mewn gwasanaethau pan na eir ar drywydd atgyfeiriadau a phan nad yw gwasanaethau'n siarad â'i gilydd. Pan fo pobl yn agored i niwed, boed nhw'n dioddef camdriniaeth, yn bobl sy'n gaeth i alcohol neu gyffuriau, pobl sy'n ddigartref neu'n gyn-filwyr y lluoedd arfog, mae'n effeithio ar bob agwedd ar eu bywydau. Felly, Gweinidog, a wnewch chi ddweud wrthyf i pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gryfhau llwybrau atgyfeirio i bobl yn y sefyllfaoedd ansicr hyn er mwyn lleihau nifer yr achosion sy'n diflannu oddi ar y llyfrau?
Well, I'm glad you also recognise, Delyth, the impact of austerity. Of course, that impact has a huge impact in terms of the ability of local authorities to not only maintain crucial services like our leisure services, but also in terms of opportunities to develop services with support from the Welsh Government. I think you raise important issues in relation to equality and human rights because we have a strategic equality plan that's looking towards outcomes. It is about the equality outcomes that we need to deliver. But also we do have public sector equality duties that all local authorities also have to consider and abide by, and, in fact, we are looking to strengthen the outcome of those duties on local authorities because they have to ensure that they are meeting the needs of our most vulnerable, but particularly those with protected characteristics. So, this is an issue where, of course, we have to work collaboratively with our local authorities, recognising the pressures that they're under, but ensuring that the voices of people, particularly those who are the most vulnerable, are heard.
Wel, rwy'n falch eich bod chithau hefyd, Delyth, yn cydnabod effaith cyni. Wrth gwrs, mae hynny'n cael effaith enfawr o ran gallu awdurdodau lleol nid yn unig i gynnal gwasanaethau hanfodol fel ein gwasanaethau hamdden, ond hefyd o ran cyfleoedd i ddatblygu gwasanaethau gyda chymorth gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n credu eich bod yn codi materion pwysig am gydraddoldeb a hawliau dynol oherwydd mae gennym ni gynllun cydraddoldeb strategol sy'n edrych tuag at ganlyniadau. Mae'n ymwneud â'r canlyniadau cydraddoldeb y mae angen i ni eu cyflawni. Ond hefyd mae gennym ddyletswyddau cydraddoldeb yn y sector cyhoeddus y mae'n rhaid i bob awdurdod lleol hefyd eu hystyried a chydymffurfio â hwy, ac, mewn gwirionedd, rydym ni'n ceisio cryfhau canlyniad y dyletswyddau hynny ar awdurdodau lleol oherwydd bod yn rhaid iddyn nhw sicrhau eu bod yn diwallu anghenion ein pobl mwyaf agored i niwed, ond yn enwedig y rhai hynny â nodweddion gwarchodedig. Felly, mae hwn yn fater lle mae'n rhaid inni, wrth gwrs, weithio ar y cyd â'n hawdurdodau lleol, gan gydnabod y pwysau sydd arnyn nhw, ond hefyd sicrhau bod lleisiau pobl, yn enwedig y rhai hynny sydd fwyaf agored i niwed, yn cael eu clywed.
Deputy Minister, with regard to the gender pay gap, it is a fact that women remain under-represented in apprenticeship positions in better-paid industries in Wales. In 2016-17, within construction and engineering programmes, there were only 360 female apprentices compared to 8,330. What discussion has the Deputy Minister had with her colleagues to address the gender pay gap by encouraging more women to take apprenticeships in these businesses and sectors? You've just mentioned the outcome in your party, but what is the duty? You haven't performed the duty to make sure a gender balance in the pay sector is achieved by the Labour Party.
Dirprwy Weinidog, o ran y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, mae'n ffaith nad yw menywod yn cael eu cynrychioli'n ddigonol mewn lleoliadau prentisiaethau mewn diwydiannau sy'n talu'n well yng Nghymru. Yn 2016-17, mewn rhaglenni adeiladu a pheirianneg, dim ond 360 o brentisiaid oedd yn fenywod o'u cymharu ag 8,330. Pa drafodaethau y mae'r Dirprwy Weinidog wedi eu cael gyda'i chydweithwyr i fynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau drwy annog mwy o fenywod i gymryd prentisiaethau yn y busnesau a'r sectorau hyn? Rydych chi newydd sôn am y canlyniad yn eich plaid chi, ond beth yw'r ddyletswydd? Nid ydych chi wedi cyflawni'r ddyletswydd i wneud yn siŵr bod cydbwysedd rhwng y rhywiau yn y sector cyflog yn cael ei gyflawni gan y Blaid Lafur.
Clearly, the Equality Act 2010 provides those specific duties to ensure that we do protect everyone from discrimination and particularly that includes tackling the gender pay gap. It is the responsibility—. The specific duties that are under the Act ensure that we have to look at those specific duties particularly the gender pay gap, but I would also say that that gender pay gap is something in terms of ensuring that we have the data in terms of the gender pay differences, and we have a gender pay action plan. And I think also we have to recognise that there are also pay gaps that we need to address in terms of ethnicity and disability, and we are looking towards ways in which we can address those as well. But it is important that our Wales-specific duties in terms of the equality Act are there to ensure that we do address these issues, that we have equality impact assessments, we have equality in employment information, and we have that published. And I met with all the local authorities last week to stress the importance of that duty and responsibility.
Yn amlwg, mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn darparu'r dyletswyddau penodol hynny i sicrhau ein bod yn amddiffyn pawb rhag gwahaniaethu ac mae hynny yn arbennig yn cynnwys mynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Mae'n gyfrifoldeb ar—. Mae'r dyletswyddau penodol sydd o dan y Ddeddf yn sicrhau bod yn rhaid i ni edrych ar y dyletswyddau penodol hynny yn enwedig y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, ond fe fyddwn i'n dweud hefyd bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn rhywbeth sy'n ymwneud â sicrhau bod gennym ni'r data am y gwahaniaethau mewn cyflog rhwng y rhywiau, a bod gennym gynllun gweithredu ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Ac rwy'n credu hefyd bod yn rhaid i ni gydnabod y ceir hefyd fylchau cyflog y mae angen i ni fynd i'r afael â nhw o ran ethnigrwydd ac anabledd, ac rydym ni'n ystyried ffyrdd y gallwn ni fynd i'r afael â'r rheini hefyd. Ond mae'n bwysig bod ein dyletswyddau sy'n benodol i Gymru o ran y Ddeddf cydraddoldeb yno i sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â'r materion hyn, bod gennym ni asesiadau o'r effaith ar gydraddoldeb, bod gennym ni gydraddoldeb yn yr wybodaeth am gyflogaeth, a'n bod yn ei chyhoeddi. Ac fe gwrddais i â'r holl awdurdodau lleol yr wythnos diwethaf i bwysleisio pwysigrwydd y ddyletswydd honno a'r cyfrifoldeb hwnnw.
3. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am gynyddu amrywiaeth mewn swyddi etholedig? OAQ54253
3. Will the Deputy Minister make a statement on increasing diversity in elected office? OAQ54253
A report on the Welsh Government diversity and democracy initiative was published on 26 June. A further phase of the project will commence shortly and will build on that earlier work in advance of the next local government elections.
Cyhoeddwyd adroddiad ar fenter amrywiaeth a democratiaeth Llywodraeth Cymru ar 26 Mehefin. Bydd cam pellach o'r prosiect yn cychwyn yn fuan a bydd yn ategu'r gwaith cynharach hwnnw cyn yr etholiadau llywodraeth leol nesaf.
Can I thank the Minister for that response? I think we have seen some progress—albeit slowly—across a large number of areas like MPs, AMs, and even councillors. Something that concerns me is that we've had seven police and crime commissioners, not one has been a woman, not one has been from an ethnic minority, and it's very much the situation that people are looking at it and seeing that it's only people of a certain type who may be able to stand for becoming police and crime commissioners. What can we do to ensure we have a better mix in police and crime commissioners?
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am yr ateb yna? Rwy'n credu ein bod ni wedi gweld rhywfaint o gynnydd—er ei fod yn araf—ar draws nifer fawr o feysydd fel ASau, ACau, a hyd yn oed cynghorwyr. Rhywbeth sy'n peri pryder i mi yw ein bod wedi cael saith comisiynydd heddlu a throseddu, nid oes yr un ohonyn nhw wedi bod yn fenyw, nid oes yr un ohonyn nhw wedi bod o leiafrif ethnig, a'r sefyllfa i raddau helaeth yw bod pobl yn edrych ar hyn ac yn gweld ei bod yn bosibl mai dim ond pobl o fath penodol sy'n cael sefyll i fod yn gomisiynwyr heddlu a throseddu. Beth allwn ni ei wneud i sicrhau bod gennym ni well cymysgedd ymhlith y comisiynwyr heddlu a throseddu?
Well, I thank the Member for his question. I recognise there is a way to go with PCCs. Some of the police and crime commissioners have appointed deputies who reflect the diversity of the communities they serve, and this has been a very positive step. But, of course, like all elected offices, it's political parties who need to make efforts to ensure that they encourage and support people from diverse backgrounds putting themselves forward for these offices. Of course, PCCs aren't devolved, but I will ask officials to raise these concerns in conversations with the UK Government on electoral matters.
Wel, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Rwy'n cydnabod bod cryn ffordd i fynd gyda'r comisiynwyr heddlu a throseddu. Mae rhai o'r comisiynwyr heddlu a throseddu wedi penodi dirprwyon sy'n adlewyrchu amrywiaeth y cymunedau y maen nhw'n eu gwasanaethu, ac mae hyn wedi bod yn gam cadarnhaol iawn. Ond, wrth gwrs, fel pob swydd etholedig, pleidiau gwleidyddol sydd angen ymdrechu i sicrhau eu bod yn annog ac yn cefnogi pobl o gefndiroedd amrywiol i gyflwyno eu hunain ar gyfer y swyddi hyn. Wrth gwrs, nid yw'r comisiynwyr heddlu a throseddu wedi'u datganoli, ond fe ofynnaf i swyddogion godi'r pryderon hyn mewn sgyrsiau gyda Llywodraeth y DU ar faterion etholiadol.
You may remember, of course, Dame Rosemary Butler's campaign to try and encourage more women into public life, so it's this Assembly as a whole and not just Welsh Government that has something of a good story to tell on at least the beginnings of progress.
I've just come back from the final session of the all-Wales BAME engagement programme, run by Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales. I know that you're a mentor there as well. It's very rewarding for mentors and mentees alike, and showing the early signs of being effective as well. As you know, there are a number of organisations working in this territory now, so can you tell me how you, Deputy Minister, can use your budget to support and promote the particular programmes of those organisations and others like them?
Efallai eich bod yn cofio, wrth gwrs, ymgyrch y Fonesig Rosemary Butler i geisio annog mwy o fenywod i fywyd cyhoeddus, felly, y Cynulliad hwn yn ei gyfanrwydd ac nid Llywodraeth Cymru yn unig sydd â stori dda i'w hadrodd am ddechrau cynnydd, o leiaf.
Rwyf i newydd ddod yn ôl o sesiwn olaf rhaglen ymgysylltu pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru gyfan, sy'n cael ei rhedeg gan Dîm Cymorth Lleiafrifoedd Ethnig ac Ieuenctid Cymru. Rwy'n gwybod eich bod chi'n fentor yn y fan honno hefyd. Mae'n rhoi boddhad mawr i fentoriaid a'r rhai sy'n cael eu mentora fel ei gilydd, ac mae'n dangos yr arwyddion cynnar o fod yn effeithiol hefyd. Fel y gwyddoch, mae nifer o sefydliadau'n gweithio yn y maes hwn ar hyn o bryd, felly a wnewch chi ddweud wrthyf sut y gallwch chi, Dirprwy Weinidog, ddefnyddio eich cyllideb i gefnogi a hyrwyddo rhaglenni penodol y sefydliadau hynny a rhai eraill tebyg iddyn nhw?
I also welcome, Suzy Davies, the all-Wales BAME mentoring engagement programme, and I've been very inspired by the mentees and I'm sure you have, and others who have taken part in that are also keen. I think you might be, Suzy Davies, a mentor in the Women's Equality Network Wales mentoring programme, as others are across this Chamber. We see this as a key role to play in terms of supporting those mentoring arrangements in terms of developing future diversity in all public appointments and, indeed, in mentees considering the possibility of elected office as well.
We have, of course, a diversity in democracy programme that we're taking forward in terms of local government, and I think that's reflected in the debate we had very recently. But also, this is reflected in the work that I'm doing in terms of public appointments. And we are looking at the ways in which the mentoring programmes can provide a key role to play in encouraging candidates and looking, of course, at the support for those organisations. Both of those organisations, actually, do already get support from the Welsh Government, but looking particularly at the impact of those mentoring programmes.
Rwyf innau hefyd, Suzy Davies, yn croesawu rhaglen ymgysylltu â mentora pobl dduon ac Asiaidd a lleiafrifoedd ethnig Cymru gyfan, ac rwyf i wedi cael fy ysbrydoli gan y mentoreion ac rwy'n siŵr eich bod chithau hefyd, ac eraill sydd wedi cymryd rhan yn hynny, sydd hefyd yn frwd. Rwy'n credu efallai eich bod chi, Suzy Davies, yn fentor yn rhaglen fentora Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod Cymru, fel y mae eraill ar draws y Siambr hon. Rydym ni'n ystyried hyn yn swyddogaeth allweddol o ran cefnogi'r trefniadau mentora hynny o ran datblygu amrywiaeth yn y dyfodol ym mhob penodiad cyhoeddus ac, yn wir, o ran mentoreion yn ystyried y posibilrwydd o fod mewn swydd etholedig hefyd.
Mae gennym ni, wrth gwrs, raglen amrywiaeth mewn democratiaeth yr ydym yn bwrw ymlaen â hi o ran llywodraeth leol, ac rwy'n credu bod honno wedi'i hadlewyrchu yn y ddadl a gawsom ni yn ddiweddar iawn. Ond hefyd, mae hyn yn cael ei adlewyrchu yn y gwaith yr wyf i'n ei wneud o ran penodiadau cyhoeddus. Ac rydym ni'n ystyried y ffyrdd y gall y rhaglenni mentora chwarae rhan bwysig wrth annog ymgeiswyr ac ystyried, wrth gwrs, y gefnogaeth i'r sefydliadau hynny. Mae'r ddau sefydliad hynny, mewn gwirionedd, eisoes yn cael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru, ond yn ystyried yn benodol effaith y rhaglenni mentora hynny.
4. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am weithredu Deddf Cydraddoldeb 2010 yng Nghymru? OAQ54259
4. Will the Deputy Minister make a statement on the implementation of the Equality Act 2010 in Wales? OAQ54259
Last week, a symposium that I attended, organised with the Equality and Human Rights Commission, explored how the Welsh-specific regulations on the public sector equality duty could be strengthened. We're also commencing the socioeconomic duty, Part 1 of the equality Act.
Yr wythnos diwethaf, roedd symposiwm yr oeddwn yn bresennol ynddo, a drefnwyd gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, yn archwilio sut y gellid cryfhau'r rheoliadau penodol i Gymru ar ddyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Rydym ni hefyd yn cychwyn y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, Rhan 1 o'r Ddeddf cydraddoldeb.
Thank you for your answer, Deputy Minister. Transport for Wales has to, of course, ensure that reasonable adjustments for disabled people are in place following the Act. Now, reasonable adjustment for a train where you could sit for over three hours between Aberystwyth and Birmingham International is simply, of course, a properly designed disabled toilet. It's the case at the moment that many disabled people can't use that facility, which, I'm sure, you would agree is totally unacceptable.
Last week, I was pleased to hear that the Minister for Economy, Transport and North Wales will be writing to Transport for Wales on this issue, but I wonder if you could add your weight to this, Minister, as the Minister responsible for implementing the Equality Act 2010, to ensure that reasonable steps are taken to rectify this situation at the earliest opportunity.
Diolch am eich ateb, Dirprwy Weinidog. Wrth gwrs, mae'n rhaid i Trafnidiaeth Cymru sicrhau bod addasiadau rhesymol ar gael ar gyfer pobl anabl yn dilyn y Ddeddf. Nawr, addasiad rhesymol ar drên lle gallech chi fod yn eistedd am dros dair awr rhwng Aberystwyth a Birmingham International, yn syml, wrth gwrs, yw toiled i'r anabl sydd wedi'i gynllunio'n briodol. Mae'n wir ar hyn o bryd bod llawer o bobl anabl nad ydyn nhw'n gallu defnyddio'r cyfleuster hwnnw, ac rwy'n siŵr y byddech chi'n cytuno bod hynny'n gwbl annerbyniol.
Yr wythnos diwethaf, roeddwn i'n falch o glywed y bydd Gweinidog yr Economi, Trafnidiaeth a Gogledd Cymru yn ysgrifennu at Trafnidiaeth Cymru ar y mater hwn, ond tybed a wnewch chi ychwanegu eich pwysau chi i hyn, Gweinidog, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am weithredu Deddf Cydraddoldeb 2010, i sicrhau bod camau rhesymol yn cael eu cymryd i unioni'r sefyllfa hon ar y cyfle cyntaf.
Certainly, Russell George, I will be backing the Minister for transport in respect of access, not just to that particular service, but in terms of the opportunities that Transport for Wales has to improve access. And, of course, we also have the opportunity with the new rolling stock to really be transformational in the way that we deliver on that.
Yn sicr, Russell George, byddaf yn cefnogi'r Gweinidog trafnidiaeth o ran hygyrchedd, nid yn unig o ran y gwasanaeth arbennig hwnnw, ond o ran y cyfleoedd sydd gan Trafnidiaeth Cymru i wella hygyrchedd. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni hefyd y cyfle gyda'r cerbydau newydd i fod yn drawsffurfiol iawn yn y modd yr ydym ni'n cyflawni hynny.
Minister, the Welsh Government has taken a very significant lead in agreeing to implement section 1 of the Equality Act 2010. There's been a campaign for many, many years to try and get this implemented with England and is still awaited. I wonder if you could outline the extent to which the socioeconomic duty will be at the core of Welsh Government policy, bearing in mind the scale of working people who are living in poverty at the moment, living on poor terms and conditions, but also the inequality that arises within that grouping of people as well.
Gweinidog, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi arweiniad sylweddol iawn o ran cytuno i weithredu adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Bu ymgyrch ers blynyddoedd lawer i geisio sicrhau bod hyn yn cael ei weithredu gyda Lloegr ac rydym ni'n dal i aros amdano. Tybed a allech chi amlinellu i ba raddau y bydd y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol wrth wraidd polisi Llywodraeth Cymru, o gofio nifer y bobl sy'n byw mewn tlodi ar hyn o bryd, sy'n byw mewn telerau ac amodau gwael, ond hefyd yr anghydraddoldeb sy'n codi yn y grŵp hwnnw o bobl hefyd.
I thank Mick Antoniw for that supplementary question, because it was mentioned, as you know, last week by the First Minister in the social partnership statement that we would enact Part 1 of the Equality Act 2010—the socioeconomic duty. In fact, this is a priority for me. In terms of taking this forward, to enact it by the end of this calendar year is our target. I'm meeting tomorrow with organisations to look at the ways in which the socioeconomic duty fits in with other legislative responsibilities and duties of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, but looking at where we can strengthen equality and human rights, and the socioeconomic duty plays a part in that. But I think the key point is that this will be new guidance that will ensure that we tackle the social disadvantage in our communities. It will require Welsh public bodies to make decisions—this goes back to Delyth's question earlier on—that tackle unequal outcomes caused by socioeconomic disadvantage. And that has been missing from the toolkit that we have to tackle poverty and inequality and to make sure that it is part of the duties of our public bodies.
Diolch i Mick Antoniw am y cwestiwn atodol yna, oherwydd fe'i crybwyllwyd, fel y gwyddoch chi, yr wythnos diwethaf gan y Prif Weinidog yn y datganiad partneriaeth gymdeithasol y byddem ni'n gweithredu Rhan 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010—y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Mewn gwirionedd, mae hyn yn flaenoriaeth i mi. O ran bwrw ymlaen â hyn, ei weithredu erbyn diwedd y flwyddyn galendr hon yw ein targed. Rwy'n cyfarfod yfory gyda sefydliadau i ystyried y ffyrdd y mae'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn cyd-fynd â chyfrifoldebau a dyletswyddau deddfwriaethol eraill Deddf Llesiant Cenedlaethau'r dyfodol (Cymru) 2015, ond gan ystyried ble y gallwn ni gryfhau cydraddoldeb a hawliau dynol, ac mae'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn rhan o hynny. Ond rwy'n credu mai'r pwynt allweddol yw mai canllawiau newydd fydd y rhain a fydd yn sicrhau ein bod ni'n mynd i'r afael â'r anfantais gymdeithasol yn ein cymunedau. Bydd yn ei gwneud yn ofynnol i gyrff cyhoeddus Cymru wneud penderfyniadau—mae hyn yn mynd yn ôl at gwestiwn Delyth yn gynharach—sef mynd i'r afael â chanlyniadau anghyfartal a achosir gan anfantais economaidd-gymdeithasol. Ac mae hynny wedi bod ar goll o'r pecyn cymorth sydd gennym ni i fynd i'r afael â thlodi ac anghydraddoldeb ac i wneud yn siŵr ei fod yn rhan o ddyletswyddau ein cyrff cyhoeddus.
5. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effeithiolrwydd y cyswllt rhwng Llywodraeth Cymru a Chomisiynydd Cedlaethau'r Dyfodol? OAQ54292
5. What assessment has the Minister made of the effectiveness of the liaison between the Welsh Government and the Future Generations Commissioner? OAQ54292
The commissioner provides both support and challenge to the Welsh Government on a range of policy areas, in particular those that reflect her priorities.
Mae'r comisiynydd yn darparu cymorth a her i Lywodraeth Cymru ar amrywiaeth o feysydd polisi, yn enwedig y rhai sy'n adlewyrchu ei blaenoriaethau hi.
Thank you for that answer, Deputy Minister. I assume that you and the Government were delighted by the response from the future generations commissioner when you decided to ditch the M4 relief road on the grounds that it would destroy forever sites that we, as one generation, should not be depriving an untold number of future generations of. Turning historical, ancient landscape into concrete is a one-way action and there's no reverse or repair. So, I wonder whether your Government's desire to carve up a piece of rare wet woodland, destroying a large part of it and denying that rarity to our generation and every generation that follows in the name of the red route relief road in Flintshire, has met with the commissioner's approval. Has your Government asked the commissioner for her opinion and, if so, what was her reply, please?
Diolch am yr ateb yna, Dirprwy Weinidog. Rwy'n cymryd yn ganiataol eich bod chi a'r Llywodraeth yn falch iawn o'r ymateb gan gomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol pan benderfynasoch chi wrthod ffordd liniaru'r M4 ar y sail y byddai'n dinistrio safleoedd am byth na ddylem ni, fel un genhedlaeth, fod yn amddifadu nifer dirifedi o genedlaethau'r dyfodol ohonynt. Mae troi tirwedd hanesyddol, hynafol yn goncrid yn weithred un ffordd ac nid oes unrhyw wrthdroi nac atgyweirio. Felly, tybed a yw awydd eich Llywodraeth i chwalu darn o goetir gwlyb prin, gan ddinistrio rhan fawr ohono ac atal ein cenhedlaeth ni a phob cenhedlaeth sy'n dilyn rhag mwynhau'r prinder hwnnw yn enw ffordd liniaru'r llwybr coch yn Sir y Fflint, wedi cael cymeradwyaeth y comisiynydd. A yw eich Llywodraeth wedi gofyn i'r comisiynydd am ei barn ac, os felly, beth oedd ei hateb, os gwelwch yn dda?
This is an issue that, of course, has already been considered in terms of the red route by not just the Petitions Committee, but in response from the Minister for transport. We announced the red option as a preferred route to resolve traffic congestion in the Flintshire corridor in September 2017, and we're also progressing with the next steps of appointing technical advisers to develop a preliminary design on this route. It is important, of course, that this—consideration of it—forms part of the Welsh transport appraisal guidance, and officials work very closely with the future generations commissioner's office, as I said earlier on this afternoon, to update WelTAG to embed the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.
Mae hwn yn fater sydd eisoes wedi'i ystyried, wrth gwrs, o ran y llwybr coch, nid yn unig gan y Pwyllgor Deisebau, ond mewn ymateb gan y Gweinidog trafnidiaeth. Fe wnaethom gyhoeddi'r dewis coch fel llwybr a ffefrir i ddatrys tagfeydd traffig yng nghoridor Sir y Fflint ym mis Medi 2017, ac rydym ni hefyd yn bwrw ymlaen â'r camau nesaf o benodi cynghorwyr technegol i ddatblygu dyluniad rhagarweiniol ar y llwybr hwn. Mae'n bwysig, wrth gwrs, fod hyn—ystyriaeth ohono—yn ffurfio rhan o'r arweiniad ar arfarnu trafnidiaeth Cymru, ac mae swyddogion yn gweithio'n agos iawn gyda swyddfa comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, fel y dywedais i yn gynharach y prynhawn yma, i ddiweddaru WelTAG er mwyn ymwreiddio Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.
6. A wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella hawliau dynol yn ystod gweddill tymor y Cynulliad hwn? OAQ54258
6. Will the Deputy Minister outline the Welsh Government’s priorities for improving human rights during the remainder of this Assembly term? OAQ54258
The Welsh Government is working with key partners to explore action needed to safeguard and advance human rights in Wales. This work is aligned with the gender equality review, the existing framework provided by the Equality Act 2010 and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.
Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda phartneriaid allweddol i archwilio'r camau y mae angen eu cymryd i ddiogelu a hybu hawliau dynol yng Nghymru. Mae'r gwaith hwn yn cyd-fynd â'r adolygiad o gydraddoldeb rhywiol, y fframwaith presennol a ddarperir gan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.
Thank you, Deputy Minister. I was interested recently to read Oxfam's supermarket scorecard. That campaign analyses how well supermarkets promote human rights within their food chain. The picture is very mixed, with, for example, good progress from Aldi, contrasting with other chains that worryingly received no score at all for ensuring that women workers are treated fairly and equally. How is the Welsh Government working with employers to ensure that human rights are protected not just here in Wales, but throughout supply chains?
Diolch, Dirprwy Weinidog. Roedd gen i ddiddordeb yn ddiweddar mewn darllen cerdyn sgorio archfarchnad Oxfam. Mae'r ymgyrch honno'n dadansoddi pa mor dda y mae archfarchnadoedd yn hybu hawliau dynol yn eu cadwyni bwyd. Mae'r darlun yn un cymysg iawn, er enghraifft, ceir cynnydd da gan Aldi, sy'n cyferbynnu â chadwyni eraill na chafodd unrhyw sgôr o gwbl am sicrhau bod gweithwyr benywaidd yn cael eu trin yn deg ac yn gyfartal. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda chyflogwyr i sicrhau bod hawliau dynol yn cael eu diogelu nid yn unig yma yng Nghymru, ond drwy'r cadwyni cyflenwi i gyd?
I thank Vikki Howells for that question, which she has already raised. It is an important one to repeat the Welsh Government's response to. We've introduced mechanisms to drive and support our work with responsible employers through the economic contract and the code of practice on ethical employment, but also accepting the recommendations of the Fair Work Commission, working across Government with social partners, employers and other stakeholders on their implementation. And it's very helpful that the Member has highlighted, already, good practice, because we can stand that in good stead in terms of driving better practice with other suppliers.
Diolch i Vikki Howells am y cwestiwn yna, y mae hi eisoes wedi'i godi. Mae'n un pwysig i ailadrodd ymateb Llywodraeth Cymru iddo. Rydym ni wedi cyflwyno dulliau o sbarduno a chefnogi ein gwaith gyda chyflogwyr cyfrifol drwy'r contract economaidd a'r cod ymarfer ar gyflogaeth foesegol, ond hefyd gan dderbyn argymhellion y Comisiwn Gwaith Teg, gan weithio ar draws y Llywodraeth gyda phartneriaid cymdeithasol, cyflogwyr a rhanddeiliaid eraill ar eu gweithrediad. Ac mae'n ddefnyddiol iawn bod yr Aelod wedi amlygu arfer da eisoes, oherwydd gall hynny fod o fantais i ni o ran sbarduno gwell arferion gyda chyflenwyr eraill.
Diolch i'r Dirprwy Weinidog.
Thank you, Deputy Minister.
Yr eiterm nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud ei datganiad—Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans.
Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. Motions have not been tabled for the planned debate on the standards committee reports, so the debate will not go ahead tomorrow. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, LLywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Nid oes cynigion wedi'u cyflwyno ar gyfer y ddadl arfaethedig ar adroddiadau'r Pwyllgor Safonau, felly ni fydd y ddadl yn cael ei chynnal yfory. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi yn y datganiad a chyhoeddiad busnes y gellir ei weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
I have close to 25 per cent of all Assembly Members requesting to speak and ask a question of the Trefnydd. I'll endeavour to ask as many as possible of you to contribute, but if you have three or four requests in front of you, you're only going to get your top one, so choose well. Suzy Davies.
Mae bron i 25 y cant o holl Aelodau'r Cynulliad wedi gofyn am gael siarad a gofyn cwestiwn i'r Trefnydd. Byddaf yn ceisio gofyn i gynifer â phosibl ohonoch gyfrannu, ond os oes gennych dri neu bedwar cais o'ch blaen, dim ond yr un uchaf fyddwch yn cael ei ofyn, felly dewiswch yn dda. Suzy Davies.
Thank you very much, Llywydd. Okay, I'll choose this one. [Laughter.] As you know, Trefnydd, there has been some revived interest in the Swansea bay tidal lagoon, in particular in different ways ahead, for this fantastic idea actually proceeding in some way or another, one of which, of course, is based on pre-sales, so the strike price becomes less relevant, as a matter of public interest. Will it be possible for the Welsh Government to make a statement on its current position on the different options out there at the moment, in particular confirming whether or not the £200 million pledged for the original lagoon is still on the table, and what its views are on the pace at which Natural Resources Wales is trying to resolve the issue of marine licences? Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Iawn, fe ddewisaf yr un yma. [Chwerthin.] Fel y gwyddoch, Trefnydd, mae rhywfaint o ddiddordeb wedi ei adfywio ym morlyn llanw Bae Abertawe, yn enwedig yn y ffyrdd gwahanol i symud ymlaen ac i'r syniad gwych hwn fynd rhagddo mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Mae un ohonynt, wrth gwrs, yn seiliedig ar rag-werthiant, felly mae'r pris streic yn mynd yn llai perthnasol, fel mater o ddiddordeb i'r cyhoedd. A wnaiff Llywodraeth Cymru wneud datganiad ar ei safbwynt presennol ynghylch y gwahanol ddewisiadau sydd ar gael ar hyn o bryd, gan gadarnhau'n benodol os yw'r £200 miliwn a addawyd ar gyfer y morlyn gwreiddiol yn dal i fod ar y bwrdd. Hefyd, beth yw barn y llywodraeth ar ba mor gyflym y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ceisio datrys mater trwyddedau morol? Diolch.
Thank you for raising this issue, and I'm particularly pleased that there are still options on the table in terms of how a Swansea bay tidal lagoon could be taken forward. I'm really grateful to everybody who is working very hard to firm up those ideas. Certainly, when proposals are brought forward to Welsh Government, I can confirm that there is the possibility of that £200 million investment still being on the table. It will, obviously, depend on the project that is brought forward, but it certainly remains in our reserves at the moment, and, as and when there is further information, I'm sure that the Minister would be very keen to share it with you.
Diolch am godi'r mater hwn, ac rwy'n arbennig o falch bod dewisiadau'n parhau i fod ar y Bwrdd o ran sut y gellid bwrw ymlaen â morlyn llanw Bae Abertawe. Rwy'n wirioneddol ddiolchgar i bawb sy'n gweithio'n galed iawn i wneud y syniadau hynny'n fwy cadarn. Yn sicr, pan gyflwynir cynigion gerbron Llywodraeth Cymru, gallaf gadarnhau bod posibilrwydd y bydd y buddsoddiad o £200 miliwn hwnnw'n dal i fod ar y bwrdd. Yn amlwg, bydd yn dibynnu ar y prosiect a gaiff ei gyflwyno, ond yn sicr mae'n parhau i aros yn ein cronfeydd wrth gefn ar hyn o bryd, ac os a phan fydd gwybodaeth bellach, rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn awyddus iawn i'w rannu â chi.
I wanted to ask whether you have had any conversations with Neath Port Talbot council with regard to the decision to close Godre'rgraig Primary School after the Earth Science Partnership report reported that there would be a medium-level risk of a landslip. I know that local people there have been potentially alarmed, and even though the report says that the mountain hasn't moved, the school has been closed, and they feel that a lot of media attention has made them very anxious indeed. So, I want to understand what conversations you're having with Neath Port Talbot council about this, because the school is now closed and we don't know whether it will be reopened in September, and whether we can understand from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs or the relevant Minister what dealings you're having in relation to that particular issue.
I leave out my second issue, and the third one is, of course, that you've heard me every week raise here that I want to understand when you are going to make an announcement about the review of eating disorders here in Wales. I'm sad to say that we still have not had that announcement from the health Minister, and people are starting to lose patience with the Welsh Government in this regard. People have taken part in the consultation in good faith. They really wanted to see good services and to work with the Welsh Government on those services here in Wales. I really, really didn't want to see a written statement on Friday sent out after everybody had gone for recess, but, potentially, that may happen. Please can we have an announcement on the review of the eating disorders framework?
Roeddwn am ofyn a ydych wedi cael unrhyw sgyrsiau gyda chyngor Castell-nedd Port Talbot ynglŷn â'r penderfyniad i gau Ysgol Gynradd Godre'r Graig ar ôl i adroddiad Partneriaeth Gwyddor y Ddaear nodi y byddai risg lefel ganolig o dirlithriad. Gwn fod pobl leol yno wedi dychryn o bosibl, ac er bod yr adroddiad yn dweud nad yw'r mynydd wedi symud, mae'r ysgol wedi cau, ac maen nhw'n teimlo bod llawer o sylw yn y cyfryngau wedi eu gwneud yn bryderus iawn yn wir. Felly, rwyf am ddeall pa sgyrsiau yr ydych yn eu cael gyda chyngor Castell-nedd Port Talbot am hyn, oherwydd mae'r ysgol bellach wedi cau ac ni wyddom a fydd yn cael ei hailagor ym mis Medi, ac a allwn ddeall gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig neu'r Gweinidog perthnasol, pa drafodion yr ydych yn eu cael ynglŷn â'r mater penodol hwnnw.
Rwy'n hepgor fy ail fater, a'r trydydd un yw mater yr ydych wedi fy nghlywed yn ei godi yma bob wythnos, sef fy mod eisiau deall pryd yr ydych yn mynd i wneud cyhoeddiad am yr adolygiad o anhwylderau bwyta yma yng Nghymru. Rwy'n drist i ddweud nad ydym eto wedi cael y cyhoeddiad hwnnw gan y Gweinidog iechyd, ac mae pobl yn dechrau colli amynedd gyda Llywodraeth Cymru yn y cyswllt hwn. Mae pobl wedi cymryd rhan yn ddidwyll yn yr ymgynghoriad. Roeddent yn awyddus iawn i weld gwasanaethau da ac i weithio gyda Llywodraeth Cymru ar y gwasanaethau hynny yma yng Nghymru. Yn wir, nid oeddwn eisiau gweld datganiad ysgrifenedig wedi'i anfon allan ddydd Gwener ar ôl i bawb fynd ar gyfer y toriad, ond o bosibl, gallai hynny ddigwydd. A gawn ni gyhoeddiad ar yr adolygiad o'r fframwaith anhwylderau bwyta?
I thank Bethan Jenkins, and I know of her strong interest in the issue of eating disorders, particularly her keenness to see the report coming forward. As I mentioned last week, I think, the Minister for Health and Social Services has received that report, and it is a long, complex report. He has, I understand, met with officials to discuss it, and I hope that an update for Members will be forthcoming shortly.
Diolch i Bethan Jenkins, a gwn am ei diddordeb cryf ym mater anhwylderau bwyta, yn enwedig ei hawydd i weld yr adroddiad yn cael ei gyflwyno. Fel y crybwyllais yr wythnos diwethaf, rwyf yn credu bod y Gweinidog Iechyd a Gwasnaethau Cymdeithasol wedi cael yr adroddiad hwnnw, ac mae'n adroddiad hir a chymhleth. Deallaf ei fod wedi cwrdd â swyddogion i'w drafod, ac rwy'n gobeithio y bydd diweddariad ar gyfer Aelodau cyn bo hir.
I'll keep mine short as well, Minister. You didn't actually answer the question about Godre'r Graig, which I think is important, because I also hope that you'll congratulate Neath Port Talbot County Borough Council for taking decisive action, because no-one wants to put their child at risk, and this report identified a risk that had to be addressed very quickly.
But my other question is actually on carers, and young carers in particular. The Health, Social Care and Sport Committee has done work into the aspect of young carers, but, unfortunately, because we want to get it right, we won't get the report out until the autumn. The Carers Trust has been in touch, explaining their deep concern over the delay from the Welsh Government in discussing its role in the young carers ID card that could be used. Can you ask the Deputy Minister to perhaps produce a written statement during the recess on young carers, who are leaving school this week for six weeks—not for a break, but six weeks of caring for whoever they care for; it's continuing—and going back into, possibly, an education environment in September, and they still won't know whether the Welsh Government's ID card system will be in place to help them? So, can you ask for a statement to tell us exactly what the Welsh Government's plans are and a timetable as to when they will enact those plans?
Fe gadwaf i fy nghwestiwn yn fyr hefyd, Gweinidog. Gyda llaw, ni wnaethoch ateb y cwestiwn am Ysgol Godre'r Graig, sy'n bwysig yn fy marn i, oherwydd yr wyf hefyd yn gobeithio y byddwch yn llongyfarch Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot am gymryd camau pendant, gan nad oes neb eisiau rhoi eu plentyn mewn perygl, ac roedd yr adroddiad hwn wedi nodi risg yr oedd yn rhaid mynd i'r afael â hi'n gyflym iawn.
Ond mae fy nghwestiwn arall mewn gwirionedd ynglŷn â gofalwyr, a gofalwyr ifanc yn arbennig. Mae'r Pwyllgor Iechyd, Gofal Cymdeithasol a Chwaraeon wedi gwneud gwaith ynglŷn â gofalwyr ifanc, ond yn anffodus, oherwydd ein bod eisiau cael pethau'n iawn, ni fyddwn yn cael yr adroddiad tan yr hydref. Mae'r Ymddiriedolaeth i Ofalwyr wedi bod mewn cysylltiad, gan esbonio eu pryder dwys am yr oedi gan Lywodraeth Cymru o ran trafod y rhan y mae hi i'w chwarae o ran y cerdyn adnabod gofalwyr ifanc y gellid ei ddefnyddio. A wnewch chi ofyn i'r Dirprwy Weinidog, efallai, greu datganiad ysgrifenedig, yn ystod y toriad, am ofalwyr ifanc, sy'n gadael yr ysgol yr wythnos hon am chwe wythnos—nid am seibiant, ond am chwe wythnos o ofalu am bwy bynnag y maen nhw'n gofalu. Mae'n parhau—ac fe fyddant yn mynd yn ôl i amgylchedd addysg ym mis Medi, o bosibl, ac nid ydynt yn gwybod eto a fydd system cardiau adnabod Llywodraeth Cymru ar waith i'w helpu? Felly, a wnewch chi ofyn am ddatganiad i ddweud wrthym beth yn union yw cynlluniau Llywodraeth Cymru ac amserlen o ran pryd y byddant yn gweithredu'r cynlluniau hynny?
Thank you, David Rees, and apologies, Bethan, for not addressing the Godre'rgraig Primary School issue. I can confirm that we are in regular contact with the council to monitor the situation and will offer our full support if it is required. But, absolutely, as David Rees says, it has to be safety first for the pupils. But I will ask the education Minister to provide an update to both Members in terms of any discussions that we've had.
The issue of the ID card for young carers is potentially a really exciting development and I know that there is significant support for it amongst local authorities. I can confirm that Welsh Government officials met with officers from Welsh local authorities last week to work on an implementation plan for it. Clearly, there are several local schemes already in place, so it's important to implement a national scheme in a way that complements what's already in place, rather than complicating things further for young carers. The Deputy Minister for Health and Social Services is keen to keep Members informed and updated on the work as implementation progresses.
Diolch i chi, David Rees, ac ymddiheuriadau, Bethan, am beidio ymdrin â mater Ysgol Gynradd Godre'r Graig. Gallaf gadarnhau ein bod mewn cysylltiad rheolaidd â'r Cyngor i fonitro'r sefyllfa ac y byddwn yn cynnig ein cefnogaeth lawn os bydd ei angen. Ond, yn bendant, fel y dywed David Rees, diogelwch y disgyblion ddylai ddod yn gyntaf. Ond byddaf yn gofyn i'r Gweinidog Addysg roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r ddau aelod o ran unrhyw drafodaethau yr ydym wedi eu cael.
Mae gan y mater cerdyn adnabod ar gyfer gofalwyr ifanc y potensial o fod yn ddatblygiad cyffrous iawn, a gwn fod cefnogaeth sylweddol iddo ymysg awdurdodau lleol. Gallaf gadarnhau bod swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cyfarfod â swyddogion o awdurdodau lleol Cymru'r wythnos diwethaf i weithio ar gynllun gweithredu ar ei gyfer. Yn amlwg, mae nifer o gynlluniau lleol eisoes ar waith, felly mae'n bwysig gweithredu cynllun cenedlaethol mewn ffordd sy'n ategu'r hyn sydd eisoes ar waith, yn hytrach na chymhlethu pethau ymhellach i ofalwyr ifanc. Mae'r Dirprwy Weinidog Iechyd a Gofal Cymdeithasol yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y gwaith wrth i'r gweithredu fynd rhagddo.
[Inaudible.]—to make a couple of statements. One is actually on the waiting time for ambulances in Royal Gwent Hospital, which is going beyond seven to 12 hours, which is totally unacceptable. Could the Minister for health make a statement?
And the second one, Minister, could you ask for a statement from the education Minister? The people who are having apprenticeships after their three years of college training or their learning—. After two years, if they go for an apprenticeship, they get the funding. After the three years' completion, there's no funding available.
And finally, could you make a great appreciation for the cricket England and Wales team? They won the world cup last weekend, and we'll be grateful— [Interruption.] I would be grateful if we set up our own Twenty20 cricket team in Wales. Thank you.
[Anghlywadwy.]—i wneud ychydig o ddatganiadau. Mae un yn ymwneud â'r amser aros am ambiwlansys yn Ysbyty Brenhinol Gwent, sy'n mynd y tu hwnt i saith awr, hyd at ddeuddeg awr, sy'n gwbl annerbyniol. A wnaiff y Gweinidog iechyd wneud datganiad?
A'r ail un, Gweinidog, a wnewch chi ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Addysg? Y bobl sy'n cael prentisiaethau ar ôl eu tair blynedd o hyfforddiant coleg neu eu dysgu—. Ar ôl dwy flynedd, os ânt am brentisiaeth, maen nhw'n cael yr arian. Ar ôl cwblhau'r tair blynedd, does dim cyllid ar gael.
Ac yn olaf, a wnewch chi roi gwerthfawrogiad mawr i dîm criced Cymru a Lloegr? Enillon nhw Gwpan y Byd y penwythnos diwethaf, a byddem ni'n ddiolchgar—[Torri ar draws.] Byddem yn ddiolchgar pe baem yn sefydlu ein tîm criced 20 pelawd ein hunain yng Nghymru. Diolch.
So, I'll start with the most controversial of those issues and pass on my congratulations to the England and Wales cricket team for the excellent achievement.
In terms of ambulance response times, I will ask the Minister to provide an update, if there are specific instances that you have concerns about in specific hospitals. But it's worth remembering that WAST have met the ambulance response time target for the forty-second consecutive month, despite the rising number of calls, with performance on red calls above 70 per cent for the fourteenth consecutive month. So, there's certainly a lot of progress taking place in that area, but I understand that if you're one of the patients who is waiting longer than any of us would think was acceptable, then clearly that's very distressing. So, if you have specific incidents, I would encourage you to take them up with the health board, but also make the health Minister aware of them.
And on the issue of apprenticeships, can I encourage you to write to Kirsty Williams, who I know will provide you with a response before we come back?
Felly, fe ddechreuaf gyda'r mater mwyaf dadleuol a chyflwyno fy llongyfarchiadau i dîm criced Cymru a Lloegr am y llwyddiant rhagorol.
O ran amseroedd ymateb ambiwlansys, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf, os oes enghreifftiau penodol y mae gennych bryderon yn eu cylch mewn ysbytai penodol. Ond mae'n werth cofio bod YGAC wedi cyrraedd y targed amser ymateb ambiwlansys am yr ail fis a deugain yn olynol, er gwaethaf y nifer cynyddol o alwadau, gyda pherfformiad ar alwadau coch uwchlaw 70 y cant am y pedwerydd mis ar ddeg yn olynol. Felly, mae'n sicr bod llawer o gynnydd yn digwydd yn y maes hwnnw, ond rwy'n deall, os ydych chi'n un o'r cleifion sy'n aros yn hirach nag y byddai unrhyw un ohonom yn ei ystyried yn dderbyniol, yna mae'n amlwg bod hynny'n peri gofid mawr. Felly, os oes gennych ddigwyddiadau penodol, byddwn yn eich annog i'w codi gyda'r Bwrdd Iechyd, ond hefyd yn gwneud y Gweinidog iechyd yn ymwybodol ohonyn nhw.
Ac ar fater prentisiaethau, a allaf eich annog i ysgrifennu at Kirsty Williams, a gwn y bydd yn rhoi ymateb ichi cyn inni ddod yn ôl?
Can I first of all support Bethan Sayed's call and David Rees's regarding the closure of Godre'rgraig school and specifically what financial support is available from Welsh Government to Neath Port Talbot council? Obviously, it causes some excitement in some quarters. What financial assistance is available directly in this extraordinary situation of a closure of a school urgently?
And my most substantial part is that I would be grateful if you could bring forward on pest control enforcement in Wales, because, locally in the Mayals area of Swansea, residents are hugely frustrated that some of their neighbours are feeding the seagulls at their homes, and there has been a huge increase in the seagull population as a result, resulting in huge problems locally, including residents, children and pets being attacked all hours of the day and night. Now, residents are disappointed that Swansea Council has not taken any action against these residents who are feeding the gulls and attracting the gulls to the area. Now, we know that this is a problem in other parts of Wales too. Recently, Denbighshire County Council has taken a hardline stance in trying to mitigate the problem. If people feed the gulls there, even at their own homes, they can expect a letter warning them there will be legal consequences. Is it possible, therefore, to serve a legal notice requiring people to stop—it is possible, but it's not happening everywhere—feeding the seagulls? It's an inconsistent approach. Will the Welsh Government therefore commit to looking into this issue and issuing consistent guidance to local authorities?
A gaf fi yn gyntaf oll gefnogi galwad Bethan Sayed a David Rees ynghylch cau Ysgol Godre'r Graig ac yn benodol pa gymorth ariannol sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i gyngor Castell-nedd Port Talbot? Yn amlwg, mae'n achosi rhywfaint o gyffro mewn rhai cylchoedd. Pa gymorth ariannol sydd ar gael yn uniongyrchol yn y sefyllfa ryfeddol hon o gau ysgol ar frys?
A'm rhan fwyaf sylweddol yw y byddwn yn ddiolchgar pe gallech gyflwyno camau gorfodi rheoli plâu yng Nghymru, oherwydd, yn lleol yn ardal Mayals yn Abertawe, mae trigolion yn teimlo'n rhwystredig iawn am fod rhai o'u cymdogion yn bwydo'r gwylanod yn eu cartrefi. O ganlyniad, bu cynnydd aruthrol yn y nifer o wylanod gan arwain at broblemau enfawr yn lleol, gan gynnwys gwylanod yn ymosod ar drigolion, plant ac anifeiliaid anwes bob awr o'r dydd a'r nos. Erbyn hyn, mae trigolion yn siomedig nad yw Cyngor Abertawe wedi cymryd unrhyw gamau yn erbyn y trigolion hyn sy'n bwydo'r gwylanod a denu'r gwylanod i'r ardal. Nawr, rydym yn gwybod bod hyn yn broblem mewn rhannau eraill o Gymru hefyd. Yn ddiweddar, mae Cyngor Sir Ddinbych wedi cymryd safiad caled wrth geisio lliniaru'r broblem. Os yw pobl yn bwydo'r gwylanod yno, hyd yn oed yn eu cartrefi eu hunain, gallant ddisgwyl cael llythyr yn eu rhybuddio y bydd canlyniadau cyfreithiol. A yw'n bosibl, felly, cyflwyno hysbysiad cyfreithiol yn mynnu bod pobl yn rhoi'r gorau iddi? Mae'n bosibl, ond nid yw'n digwydd ym mhobman—bwydo'r gwylanod? Mae'n ymagwedd anghyson. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo felly i ymchwilio i'r mater hwn a chyhoeddi canllawiau cyson i awdurdodau lleol?
I thank you, and given the level of interest that there is in the Godre'r Graig issues, I think that perhaps a letter to all Members would be more appropriate than just to the Members who have raised it in the Chamber this afternoon.
On the issue of pest control, I'm familiar with the situation in Mayals. I have also had the same representations as you've had. The environment Minister has been here to hear the discussion, and I know that she'll look carefully at the different ways in which local authorities are dealing with the issue. You've given the example of Denbighshire. I know that Conwy is also taking a more strict approach. The Minister will look at the different approaches that local authorities are taking to address this issue.
Diolch ichi, ac o ystyried faint o ddiddordeb sydd ym materion Godre'r Graig, credaf efallai y byddai llythyr at yr holl Aelodau'n fwy priodol nag i'r Aelodau sydd wedi'i godi yn y Siambr y prynhawn yma'n unig.
Ar fater rheoli plâu, rwy'n gyfarwydd â'r sefyllfa ym Mayals. Rwyf innau hefyd wedi cael yr un sylwadau â chi. Mae Gweinidog yr Amgylchedd wedi bod yma i glywed y drafodaeth, a gwn y bydd yn edrych yn ofalus ar y gwahanol ffyrdd y mae awdurdodau lleol yn ymdrin â'r mater. Rydych chi wedi rhoi enghraifft o Sir Ddinbych. Gwn fod Conwy hefyd yn gweithredu'n fwy llym. Bydd y Gweinidog yn edrych ar y gwahanol ddulliau y mae awdurdodau lleol yn eu dilyn i fynd i'r afael â'r mater hwn.
I would like to ask for a Government statement on incineration. Many of us across the Chamber would like to see an end to non-medical incineration. Last year, the chief scientific adviser to the Department for Environment, Food and Rural Affairs, Professor Sir Ian Boyd, warned that further investment in energy-from-waste plants would stunt the UK's recycling rates. One way to extinguish the value in materials fast is to stick it in an incinerator and burn it. Does the Government agree with that viewpoint, and will they take action?
Also, very briefly, can I ask for a statement by the Minister for finance on transaction capital? I would hope that we could have that once a year, because there is over £1 billion in that transaction capital, and I believe that we, as an Assembly, have a right to know how it's being spent and how it's being paid back.
Hoffwn ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth ynglŷn â llosgi. Byddai llawer ohonom ar draws y Siambr yn hoffi gweld diwedd ar losgi anfeddygol. Y llynedd, rhybuddiodd prif gynghorydd gwyddonol Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig, yr Athro Syr Ian Boyd, y byddai buddsoddiad pellach mewn gweithfeydd ynni o wastraff yn arafu cyfraddau ailgylchu'r DU. Un ffordd o ddileu'r gwerth mewn deunyddiau yn gyflym yw ei roi mewn llosgydd. A yw'r Llywodraeth yn cytuno â'r safbwynt hwnnw, ac a fyddant yn cymryd camau?
Hefyd, yn fyr iawn, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog cyllid ar gyfalaf trafodion? Byddwn yn gobeithio y gallem gael hynny unwaith y flwyddyn, oherwydd bod dros £1 biliwn yn y trafodiad cyfalaf hwnnw, a chredaf fod gennym ni, y Cynulliad, hawl i wybod sut mae'n cael ei wario a sut mae'n cael ei ad-dalu.
Thank you, Mike, for raising the issue of financial transactions capital, which I know he also touched on in our supplementary budget debate last week. The Welsh Government doesn't welcome the restrictions that the UK Government has placed on our capital budget through the use of FTs. We are committee, however, to using the funding to invest in infrastructure and to boost economic growth in the long term.
As part of the budget documentation, we are committed to providing full details in relation to how FTs are used. Building on the information provided to you previously by my predecessor, I will certainly provide an update. But I can confirm that we are using it in innovative ways—so, funding, for example, for our land for housing scheme; funding for town-centre loan schemes and property funds; Green Growth Wales and green infrastructure. Projects that have benefited from it over time include the Barry Island strategic regeneration area link road, Cardiff Airport and aviation. We have also recently launched our stalled sites fund as well. So, we're looking for innovative ways to use the funding, and I look forward to further discussion in Finance Committee tomorrow, where we will be exploring capital funding.
I will ask the Minister to provide an update on incineration. I know that incineration plants are subject to stringent protective requirements of the industrial emissions directive, but I'm sure that she will provide further information in respect of the specific questions raised.
Diolch, Mike, am godi mater cyfalaf trafodion ariannol, a gwn iddo grybwyll hynny hefyd yn ein dadl ar y gyllideb atodol yr wythnos diwethaf. Nid yw Llywodraeth Cymru'n croesawu'r cyfyngiadau y mae Llywodraeth y DU wedi eu rhoi ar ein cyllideb cyfalaf drwy ddefnyddio FTs. Rydym yn ymrwymo, fodd bynnag, i ddefnyddio'r cyllid i fuddsoddi mewn seilwaith ac i hybu twf economaidd yn y tymor hir.
Fel rhan o ddogfennaeth y gyllideb, rydym wedi ymrwymo i ddarparu manylion llawn ynglŷn â sut y defnyddir FTs. Gan adeiladu ar y wybodaeth a roddwyd i chi o'r blaen gan fy rhagflaenydd, byddaf yn sicr yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi. Ond gallaf gadarnhau ein bod yn ei ddefnyddio mewn ffyrdd arloesol—cyllid, er enghraifft, ar gyfer ein cynllun tir ar gyfer tai; cyllid ar gyfer cynlluniau benthyciadau canol trefi a chronfeydd eiddo; Twf Gwyrdd Cymru a'r seilwaith gwyrdd. Mae'r prosiectau sydd wedi elwa arno dros amser yn cynnwys ffordd gyswllt ardal adfywio strategol Ynys y Barri, Maes Awyr Caerdydd ac awyrennu. Rydym hefyd yn ddiweddar wedi lansio ein cronfa safleoedd sydd wedi'u gohirio. Felly, rydym yn chwilio am ffyrdd arloesol o ddefnyddio'r cyllid ac rwy'n edrych ymlaen at drafodaeth bellach yn y Pwyllgor Cyllid yfory, lle byddwn yn ystyried cyllid cyfalaf.
Byddaf yn gofyn i'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am losgi. Gwn fod gweithfeydd llosgi'n destun gofynion amddiffynnol llym y gyfarwyddeb allyriadau diwydiannol, ond rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn darparu rhagor o wybodaeth am y cwestiynau penodol a godwyd.
I call for a statement on the Changing Places campaign for Changing Places toilets. This was launched in 2006, but last Friday, for the second time, I attended a Changing Places steering group meeting held in Shotton, focused on bringing Changing Places into the north-east Wales counties, hopefully starting with the town of Mold. It is chaired by Kim Edwards, who herself has Friedreich's ataxia. She said that, as it stands with the lack of current facilities, it means that people with a disability don't go out. Providing a proper changing place provides all the space and equipment, such as a hoist and a changing bed, amongst other items, needed to avoid people being changed on an unhygienic floor, not changed at all, or even not going out into the community in the first place. In my certain knowledge, it's 16 years since I first heard this raised in this Chamber, and yet people like Kim, today—16 years later—are still having to fight these campaigns. I'd call for a statement or even a debate next term on this matter.
Can I have a second item or not?
Galwaf am ddatganiad ynglŷn â'r ymgyrch Lleoedd Newid ar gyfer toiledau Lleoedd Newid. Lansiwyd hwn yn 2006, ond ddydd Gwener diwethaf, am yr eildro, euthum i gyfarfod grŵp llywio Lleoedd Newid a gynhaliwyd yn Shotton, a oedd yn canolbwyntio ar ddod â Lleoedd Newid i siroedd y gogledd-ddwyrain, gan ddechrau gobeithio gyda thref yr Wyddgrug. Caiff ei gadeirio gan Kim Edwards, sydd â'r cyflwr Friedreich Ataxia. Dywedodd, o ganlyniad i'r sefyllfa bresennol o ddiffyg cyfleusterau cyfredol, nad yw pobl ag anabledd yn mynd allan. Mae darparu lle newid priodol yn darparu'r holl le ac offer, megis teclyn codi a gwely newid, ymysg eitemau eraill, sydd eu hangen i osgoi newid pobl ar lawr aflan, peidio newid o gwbl, neu hyd yn oed peidio â mynd allan i'r gymuned yn y lle cyntaf. Rwy'n gwybod fod 16 mlynedd ers imi glywed y mater hwn yn cael ei godi yn y Siambr hon am y tro cyntaf, ac eto mae pobl fel Kim, heddiw—16 mlynedd yn ddiweddarach—yn dal yn gorfod ymgyrchu dros hyn. Byddwn i'n galw am ddatganiad neu hyd yn oed ddadl y tymor nesaf ar y mater hwn.
A oes modd i mi gael ail eitem ai peidio?
Very quickly, because some others are already—.
Yn gyflym iawn, oherwydd mae rhai eraill eisoes—.
Very briefly, on the new people's voice body for health and social care in Wales, you might be aware that the current community health councils have called for that body to be independent and genuinely stronger. However, on 3 July, the health Minister told the Finance Committee that the new body will
'have control of its own destiny and much more genuine independence in a way that CHCs at the moment don't have. And I appoint lots and lots of people to the boards of local and regional CHCs, which again I don't think makes sense.'
However, he seems to have forgotten that they will be appointing all the members of the new citizen's voice board whereas he only appoints half of the current community health council members, with the others appointed by the third sector and local authorities. Surely, independence must mean that very thing.
Yn fyr iawn, ynglŷn â'r corff llais pobl newydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yng Nghymru, efallai eich bod yn ymwybodol bod y cynghorau iechyd cymuned presennol wedi galw am i'r corff hwnnw fod yn annibynnol ac yn wirioneddol gryfach. Fodd bynnag, ar 3 Gorffennaf, dywedodd y Gweinidog iechyd wrth y Pwyllgor Cyllid y bydd y corff newydd yn:
rheoli ei dynged ei hun a chael annibyniaeth llawer mwy dilys mewn ffordd nad oes gan Gynghorau Iechyd Cymuned ar hyn o bryd. Ac rwy'n penodi llawer iawn o bobl i fyrddau Cynghorau Iechyd Cymuned lleol a rhanbarthol, nad yw, unwaith eto, yn gwneud synnwyr yn fy marn i.
Fodd bynnag, mae'n ymddangos ei fod wedi anghofio y byddant yn penodi holl aelodau'r bwrdd llais newydd i ddinasyddion, er mai dim ond hanner aelodau'r cyngor iechyd cymuned presennol y bydd ef yn eu penodi, gyda'r gweddill yn cael eu penodi gan y trydydd sector ac awdurdodau lleol. Yn sicr, mae'n rhaid i annibyniaeth olygu hynny'n union.
In relation to the new body that will replace community health councils, of course the whole Assembly will have ample opportunity to explore this further and to debate the issue, and certainly there will be opportunities at Stage 2 and Stage 3 to amend the legislation, so I'd encourage Members to engage fully with that piece of legislation.
In relation to the request for a debate on Changing Places, or certainly an update on it, I recognise completely how important accessible toilet facilities are in terms of helping people access their communities and giving people dignity when they are out and about. I will find out the latest position in terms of the number of toilets that we know about, and how local authorities, businesses and others are seeking to ensure that toilet facilities are more accessible, but particularly with regard to Changing Places, which I know provides some additional appliances and so on.
O ran y corff newydd a fydd yn cymryd lle cynghorau iechyd cymuned, wrth gwrs bydd gan y Cynulliad cyfan ddigon o gyfle i ymchwilio i hyn ymhellach ac i drafod y mater, ac yn sicr bydd cyfleoedd yng Nghyfnod 2 a Chyfnod 3 i ddiwygio'r ddeddfwriaeth, felly byddwn yn annog Aelodau i ymgysylltu'n llawn â'r darn hwnnw o ddeddfwriaeth.
O ran y cais am ddadl ar Leoedd Newid, neu'n sicr ddiweddariad arno, rwy'n cydnabod yn llwyr mor bwysig yw cyfleusterau toiledau hygyrch o ran helpu pobl i gael mynediad i'w cymunedau a rhoi urddas i bobl pan fyddan nhw'n mynd allan. Byddaf yn canfod y sefyllfa ddiweddaraf o ran nifer y toiledau y gwyddom amdanyn nhw, a sut mae awdurdodau lleol, busnesau ac eraill yn ceisio sicrhau bod cyfleusterau toiledau yn fwy hygyrch, ond yn enwedig o ran Lleoedd Newid, sydd, fel yr wyf yn gwybod, yn darparu rhai teclynnau ychwanegol ac yn y blaen.
I'd like to ask the Trefnydd first of all for a longer term plan to ask if the health Minister will bring forward in the autumn an oral statement to this Chamber about the progress of the independent oversight process in Cwm Taf maternity services. I'm very grateful, I'm sure, to him, and I'm sure all Members would agree with me, for a comprehensive written update that we've received today, but I'm sure that I won't be the only Member who would welcome the opportunity, when the autumn comes and the work is further progressed, to be able to question the Minister as a result of the statement on the progress that has been achieved.
I would also like to request that the Trefnydd asks the Minister for Health and Social Services to bring forward a statement about the transparency and accountability in the public appointments process. This is in the light of a statement made by the Deputy Minister on 6 June where she set out clearly the appointment process for the chair of the Social Care Wales board, and that was done in a written statement to this Assembly, and with detailed background of the members who had been appointed. Now, this is in contrast to the appointment of the new chair to Hywel Dda University Health Board, where a statement was made to the press with no detailed statement to this Chamber setting out the qualifications of the person who had been appointed. Now, it is interesting that the same individual was involved in both those appointments, and I think it would be helpful for this Chamber, Llywydd, for us to understand when we can expect to have detailed reporting to this Chamber of those public appointment processes, or whether we can be expected to learn about what, certainly for my constituency in west Wales, is an extremely major appointment simply from a press release, with no details available about that person's qualifications and experience. I will not name, Llywydd, the individual involved, but the Minister for health and, I'm sure, the Trefnydd will know of whom we speak. Concerns have been raised with me about that person's track record in previous places, and it would be useful for us to be able to see on what basis she has been appointed to the Hywel Dda board, just as we were able to see on what basis the members for the Social Care Wales board were appointed.
Hoffwn ofyn i'r Trefnydd yn gyntaf am gynllun tymor hirach i ofyn a fydd y Gweinidog iechyd yn cyflwyno datganiad llafar i'r Siambr hon yn yr hydref am gynnydd y broses oruchwylio annibynnol yng ngwasanaethau mamolaeth Cwm Taf. Rwy'n ddiolchgar iawn iddo ac rwy'n siŵr y byddai'r holl Aelodau'n cytuno â mi, am y diweddariad ysgrifenedig cynhwysfawr a gawsom heddiw, ond rwy'n siŵr nad fi fydd yr unig Aelod a fyddai'n croesawu'r cyfle i allu holi'r Gweinidog o ganlyniad i'r datganiad ar y cynnydd sydd wedi'i gyflawni pan ddaw'r hydref pryd bydd y gwaith wedi datblygu ymhellach.
Hoffwn wneud cais hefyd bod y Trefnydd yn gofyn i'r Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol gyflwyno datganiad am dryloywder ac atebolrwydd yn y broses penodiadau cyhoeddus. Mae hyn yng ngoleuni datganiad a wnaeth y Dirprwy Weinidog ar 6 Mehefin lle y nododd yn glir y broses benodi ar gyfer cadeirydd bwrdd Gofal Cymdeithasol Cymru, a gwnaed hynny mewn datganiad ysgrifenedig i'r Cynulliad hwn gyda chefndir manwl yr aelodau oedd wedi cael eu penodi. Nawr, mae hyn mewn cyferbyniad â phenodi cadeirydd newydd i Fwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, lle gwnaed datganiad i'r wasg ond ni chafwyd datganiad manwl i'r Siambr hon yn nodi cymwysterau'r person a oedd wedi'i benodi. Nawr, mae'n ddiddorol bod yr un unigolyn yn gysylltiedig â'r ddau benodiad hynny, a chredaf y byddai'n ddefnyddiol i'r Siambr hon, Llywydd, inni ddeall pryd y gallwn ddisgwyl adroddiad manwl i'r Siambr hon am brosesau'r penodiadau cyhoeddus hynny. Neu a oes disgwyl inni ddysgu am yr hyn sydd yn benodiad mawr iawn, yn sicr ar gyfer fy etholaeth i yn y gorllewin, o ddatganiad i'r wasg, a hynny heb fod manylion ar gael am gymwysterau a phrofiad yr unigolyn hwnnw. Nid wyf am enwi'r unigolyn dan sylw, Llywydd, ond rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog iechyd a'r Trefnydd hefyd yn gwybod am bwy yr ydym yn siarad. Codwyd pryderon gyda mi ynghylch hanes blaenorol yr unigolyn hwnnw mewn lleoedd blaenorol, a byddai'n fuddiol inni allu gweld ar ba sail y mae wedi'i phenodi i fwrdd Hywel Dda, yn union fel y gwelsom ar ba sail y mae'r aelodau ar gyfer bwrdd Gofal Cymdeithasol Cymru wedi eu penodi.
On that second point, I'll give some serious consideration as to how we can ensure that we do make these announcements in a consistent way across Government, and in a transparent way, and give Members and other interested parties the opportunity to find out a bit more about people being appointed to boards and organisations, in order to get an idea of who they are and what their qualifications are. So, I'll give some consideration to how we can achieve more consistency there.
The Minister in his statement today, updating on the issues at Cwm Taf, has said that he'd be keen to provide a further update in due course. As we start to move towards the next term, obviously we'll be considering the balance of business to bring forward, and the request made today, and in recent weeks, will all be part of that.
Ar yr ail bwynt hwnnw, rhoddaf ystyriaeth o ddifrif i'r modd y gallwn sicrhau ein bod yn gwneud y cyhoeddiadau hyn mewn ffordd gyson ar draws y Llywodraeth, ac mewn modd tryloyw, a rhoi cyfle i Aelodau a phartïon eraill sydd â diddordeb, ddod o hyd i ychydig mwy am y bobl sy'n cael eu penodi i fyrddau a sefydliadau, er mwyn cael syniad o bwy ydyn nhw a beth yw eu cymwysterau. Felly, byddaf yn rhoi rhywfaint o ystyriaeth i sut y gallwn sicrhau mwy o gysondeb.
Mae'r Gweinidog yn ei ddatganiad heddiw, sy'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch y materion yng Nghwm Taf, wedi dweud y byddai'n awyddus i ddarparu diweddariad pellach maes o law. Wrth i ni ddechrau symud tuag at y tymor nesaf, yn amlwg byddwn ni'n ystyried y cydbwysedd busnes i'w ddwyn ymlaen, a bydd y cais a wnaed heddiw, ac yn yr wythnosau diwethaf, i gyd yn rhan o hynny.
I declare an interest as a Cardiff councillor. I'd like a Government statement on private companies running children's care homes in Wales. They will not allow councillors, or indeed parents, access to those homes to visit. This has happened in one case in particular that I'm dealing with where a child has alleged abuse in care continuously—continuously—and neither councillors or parents are allowed to visit the home. There was an issue where the child was taken to hospital, and the only information given to the parents, who have parental responsibility, was that blood was involved. Nothing else—no further information was given. These private companies are making a fortune off these children, and this child is in the care of Cardiff Council, and I simply want to know how these private companies can get away with behaving like that and not allowing visits and not giving basic information about the condition of children in their care.
Datganaf fuddiant fel cynghorydd yng Nghaerdydd. Hoffwn gael datganiad gan y Llywodraeth am gwmnïau preifat sy'n rhedeg cartrefi gofal plant yng Nghymru. Nid ydyn nhw'n caniatáu i gynghorwyr, nac i rieni yn wir, gael mynediad i'r cartrefi hynny i ymweld â nhw. Mae hyn wedi digwydd mewn un achos yn benodol yr wyf yn ymdrin ag ef lle mae plentyn wedi honni ei fod wedi cael ei gam-drin mewn gofal yn barhaus—yn barhaus—ac ni chaniateir i gynghorwyr na rhieni ymweld â'r cartref. Roedd problem wedi codi pan aethpwyd â'r plentyn i'r ysbyty, a'r unig wybodaeth a roddwyd i'r rhieni, sydd â chyfrifoldeb rhiant, oedd bod gwaed dan sylw. Dim byd arall—ni roddwyd rhagor o wybodaeth. Mae'r cwmnïau preifat hyn yn gwneud ffortiwn oddi wrth y plant hyn, ac mae'r plentyn hwn yng ngofal Cyngor Caerdydd, ac yn syml, rwyf am gael gwybod sut y gall y cwmnïau preifat hyn ymddwyn fel hyn a pheidio â chaniatáu ymweliadau a pheidio â rhoi gwybodaeth sylfaenol am gyflwr y plant yn eu gofal.
Can I encourage you to write to the Deputy Minister for Health and Social Services asking for some more information, in terms of the role and responsibilities of private companies providing care, in terms of the access that they should give to interested parties in order to meet with and talk to children? It’s not a case I’m familiar with, but if you write the Minister, she’ll be able, perhaps, to provide some more advice.
A allaf eich annog i ysgrifennu at y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ofyn am ragor o wybodaeth, o ran swyddogaeth a chyfrifoldebau cwmnïau preifat sy'n darparu gofal, o ran y mynediad y dylen nhw ei roi i'r rhai sydd â diddordeb er mwyn cyfarfod â phlant a siarad â nhw? Nid wyf yn gyfarwydd â'r achos ond os ysgrifennwch at y Gweinidog, bydd hi'n gallu rhoi mwy o gyngor, efallai.
Thank you, Presiding Officer. Organiser, could I seek three statements, if possible, please, and I will be very brief? The first one is on the equine flu that is, obviously, around Wales and around other parts of the United Kingdom, as I understand it. Many summer shows have already announced either vaccinated animals or no horses whatsoever will be in attendance at their summer show. It would be good to understand how the chief veterinary officer is recommending certain actions to Welsh Government, and what progress is being made, obviously, to contain this outbreak—a very serious outbreak I might add. And if there isn’t pertinent information at this time, given we are going into the summer recess, could I ask the Government to commit to publishing regular updates so that Members are aware of how this outbreak is being contained here within Wales?
Secondly, at the start of this term or at the end of the last term, there was an update on the Barry biomass boiler or incinerator—call it what you will. To date, I believe there’s been little or no progress since that update. It was some time ago—February 2018, and the organiser will be familiar with the times I’ve raised this—that the Government did commit to an environmental impact assessment being made available. I think it’s the Deputy Minister who’s responsible—Hannah Blythyn—because I can appreciate—I can see you looking round the front bench there. It would be good to understand, especially as we’re going into recess: is there any update on the action points that the Government brought forward in its letter? One thing highlighted in that letter was a breach of planning policy. It would be good to understand what interaction has happened between the Welsh Government and the local planning department—I declare an interest as a councillor in the Vale of Glamorgan, and, obviously, the Vale of Glamorgan is the planning authority in this particular instance. So, any update would be greatly received.
And, thirdly, it is important to understand what dialogue the Welsh Government have had in relation to the protests in the centre of Cardiff. I appreciate you’re not directly responsible at this moment in time, as it is a local authority matter and a police matter, but businesses and individuals have been inconvenienced greatly by the continuation of the protest. It is everyone’s right to protest, and it is everyone’s right to bring issues to the table and to the public’s attention, but many businesses in particular feel aggrieved that their normal trading has been greatly disrupted with no end in sight, and I’d be grateful to receive any update that Welsh Government might have, working with other partners, to address the concerns of the protesters and ultimately work with other authorities to bring a normalisation to the centre of Cardiff so that people can have their concerns addressed by the Government, but also that those with businesses and those who need to get about their daily activity can be confident that this disruption will come to an end.
Diolch ichi, Llywydd. Trefnydd, a gaf i ofyn am dri datganiad, os yn bosibl, os gwelwch yn dda, a byddaf yn gryno iawn? Mae'r cyntaf yn ymwneud â'r ffliw ceffylau sydd, fel y gwyddom, o amgylch Cymru ac o amgylch rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, yn ôl yr hyn a ddeallaf. Mae llawer o sioeau haf eisoes wedi cyhoeddi mai anifeiliaid sydd wedi eu brechu yn unig fydd yn bresennol yn eu sioe haf. Byddai'n dda cael deall sut mae'r prif swyddog milfeddygol yn argymell camau gweithredu penodol i Lywodraeth Cymru, a pha gynnydd sy'n cael ei wneud, wrth gwrs, i reoli'r achosion hyn—achosion difrifol iawn. Ac os nad oes gwybodaeth berthnasol ar hyn o bryd, o gofio ein bod ar fin dechrau toriad yr haf, a gaf i ofyn i'r Llywodraeth ymrwymo i gyhoeddi diweddariadau rheolaidd fel bod yr Aelodau'n ymwybodol o'r modd y mae'r achos hwn yn cael ei reoli yma yng Nghymru?
Yn ail, ar ddechrau'r tymor hwn neu ar ddiwedd y tymor diwethaf, cafwyd diweddariad ar foeler biomas y Barri neu'r llosgydd— galwch ef yr hyn a fynnwch. Hyd yma, rwy'n credu nad oes fawr ddim cynnydd wedi bod ers y diweddariad hwnnw. Roedd beth amser yn ôl—Chwefror 2018, a bydd y Trefnydd yn ymwybodol o'r amseroedd pryd y codais hyn—pan ymrwymodd y Llywodraeth i ymrwymo i sicrhau bod asesiad o'r effaith amgylcheddol ar gael. Rwy'n credu mai'r Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol—Hannah Blythyn—gallaf werthfawrogi—rwy'n eich gweld yn edrych o gwmpas y fainc flaen yna. Byddai'n dda deall, yn enwedig gan ein bod yn mynd at y toriad: a oes unrhyw ddiweddariad ar y pwyntiau gweithredu a gyflwynwyd gan y Llywodraeth yn ei llythyr? Un peth y tynnwyd sylw ato yn y llythyr hwnnw oedd torri polisi cynllunio. Byddai'n dda deall pa ryngweithio sydd wedi digwydd rhwng Llywodraeth Cymru a'r adran gynllunio leol—datganaf fuddiant fel cynghorydd ym Mro Morgannwg, ac yn amlwg, Bro Morgannwg yw'r awdurdod cynllunio yn yr achos penodol hwn. Felly, byddai unrhyw ddiweddariad yn cael ei groesawu'n fawr.
Ac yn drydydd, mae'n bwysig deall pa ddeialog y mae Llywodraeth Cymru wedi ei chael ynglŷn â'r protestiadau yng nghanol Caerdydd. Rwy'n gwerthfawrogi nad ydych yn uniongyrchol gyfrifol ar hyn o bryd, gan mai mater i'r awdurdod lleol ac i'r heddlu ydyw, ond mae busnesau ac unigolion wedi dioddef cryn anghyfleustra oherwydd parhad y brotest. Mae gan bawb hawl i brotestio, ac mae hawl gan bawb i ddod â materion i'n sylw ac i sylw'r cyhoedd, ond mae llawer o fusnesau yn arbennig yn teimlo'n ddig bod hyn wedi amharu'n fawr ar eu masnachu arferol heb unrhyw derfyn mewn golwg, a byddwn yn ddiolchgar o gael unrhyw ddiweddariad gan Lywodraeth Cymru, gan weithio gyda phartneriaid eraill i fynd i'r afael â phryderon y protestwyr ac yn y pen draw i weithio gydag awdurdodau eraill i ddod â bywyd normal yn ôl i ganol Caerdydd fel y gall y Llywodraeth fynd i'r afael â'u pryderon, ond hefyd y gall y rhai sydd â busnesau a'r rheini sydd angen mynd i'w gwaith bob dydd fod yn hyderus y bydd y tarfu hwn yn dod i ben.
Thank you for raising those issues. In relation to the first: of course, equine influenza is a non-notifiable and endemic condition in the United Kingdom. The disease is usually mild and self-limiting, but it can also represent a major cause of respiratory disease in the horse population. I can confirm that the chief veterinary officer has been providing advice, and we’re in ongoing discussions with the Royal Welsh Agricultural Society, for example, and welcome their responsible decision for all equines attending this year’s Royal Welsh Show to be properly vaccinated against equine influenza. If constituents or interested parties would like information, I’m sure that the Minister will provide it, or they could seek information from their local vet as well.
In terms of the Barry biomass boiler issue, I’m afraid I don’t have any information for you today, but as soon as there is more information, we’ll provide that to you, even if that is during recess.
And on the matter of the protest in Cardiff, Welsh Government hasn’t had any discussions. It is really a matter for Cardiff Council, although we are, obviously, very much engaging on the substance of the matter, having recently declared a climate emergency and published our low-carbon delivery plan, setting out the actions and priorities that we will take to address this issue.
Diolch ichi am godi'r materion yna. Mewn cysylltiad â'r cyntaf: wrth gwrs, mae ffliw ceffylau yn gyflwr anhysbysadwy ac endemig yn y Deyrnas Unedig. Mae'r clefyd fel arfer yn ysgafn ac yn hunan-gyfyngol, ond gall hefyd fod yn brif achos clefyd anadlol mewn ceffylau. Gallaf gadarnhau bod y prif swyddog milfeddygol wedi bod yn rhoi cyngor a'n bod yn cynnal trafodaethau parhaus gyda Chymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru, er enghraifft, ac yn croesawu eu penderfyniad cyfrifol fod pob ceffyl sy'n mynd i Sioe Frenhinol Cymru eleni i gael ei frechu'n briodol rhag ffliw ceffylau. Os hoffai etholwyr neu bartïon â diddordeb gael gwybodaeth, rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn ei ddarparu, neu fe allen nhw ofyn am wybodaeth gan eu milfeddyg lleol hefyd.
O ran boeler biomas y Barri, mae arnaf ofn nad oes gennyf unrhyw wybodaeth i chi heddiw, ond cyn gynted ag y bydd mwy o wybodaeth, byddwn yn darparu hynny i chi, hyd yn oed os yw hynny yn ystod y toriad.
Ac ar fater y brotest yng Nghaerdydd, nid yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw drafodaethau. Mater i Gyngor Caerdydd ydyw mewn gwirionedd, er ein bod, wrth gwrs, yn ymwneud yn helaeth â sylwedd y mater, wedi inni ddatgan argyfwng hinsawdd yn ddiweddar a chyhoeddi ein cynllun cyflawni carbon isel, gan nodi'r camau a'r blaenoriaethau y byddwn yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r mater hwn.
Ac yn olaf, Siân Gwenllian.
And finally, Siân Gwenllian.
Diolch yn fawr. Yn ddiweddar, fe wnaeth Rhun ap Iorwerth gais am ddadl ar ddeintyddiaeth ac, mewn ymateb, fe ddywedoch chi y gall y Gweinidog iechyd ystyried hynny. Gaf i hefyd ategu'r alwad am ddadl ar ddeintyddiaeth, os gwelwch yn dda, a hynny'n gynnar yn y tymor newydd? A gaf i jest esbonio pam? Mae'r sefyllfa ddeintyddol yn fy etholaeth i yn ddifrifol iawn. Does dim un practis yn Arfon yn derbyn cleifion newydd ar yr NHS, dim un yn derbyn oedolion, dim un yn derbyn plant, dim un yn derbyn plant a phobl ifanc efo anableddau dysgu. Dydy fy etholaeth i ddim yn eithriad. Mae yna wyth, o leiaf, o rai eraill mewn sefyllfa debyg. Yn amlwg, dydy hynny ddim yn dderbyniol ac mae angen gweithredu ar frys o ran y cytundeb a'r cap, ac mae argymhellion y pwyllgor iechyd angen eu hystyried o ddifrif. Ac, fel ateb tymor hir, mae angen i'r Llywodraeth edrych ar hyfforddi deintyddion yn y gogledd, ym Mangor, gan adeiladu ar yr hyfforddiant meddygol sy'n cychwyn yno ym mis Medi. Felly, buaswn i'n croesawu dadl er mwyn inni wyntyllu'r holl broblemau sydd yna o gwmpas deintyddiaeth yng Nghymru ar hyn o bryd.
Thank you very much. Recently, Rhun ap Iorwerth requested a debate on dentistry, and, in response, you said that the Minister for health may consider that. May I also echo that demand for a debate on dentistry, please, and that we have that early in the new term, and may I just explain why I’m making that call? The situation of dentistry in my constituency is very grave indeed. There isn’t a single practice in Arfon taking new patients on the NHS, not one taking adult patients, not one taking children, and not a single dentist taking children and young people with learning disabilities. My constituency is no exception. There are at least eight others in a similar situation. Clearly, that’s not acceptable and we need urgent action in terms of the contract and the cap, and the recommendations of the health committee need to be taken into account. As a long-term solution, the Government needs to look at training dentists in north Wales in Bangor, building on the medical training that's to commence there in September. So, I would welcome a debate so that we can air all of the problems that exist around dentistry in Wales at the moment.
Well, I can confirm there'll be a debate on 'Designed to Smile: 10 years of improving children's oral health in Wales' on the first day back in September, so that might be an opportunity, at least, for colleagues to raise issues relating specifically to children's oral health, but, obviously, an opportunity to raise their wider interests and concerns.
Wel, gallaf gadarnhau y bydd dadl ar 'Cynllun Gwên: 10 mlynedd o wella iechyd y geg ymhlith plant yng Nghymru' ar y diwrnod cyntaf yn ôl ym mis Medi, felly gallai hynny fod yn gyfle, o leiaf, i gydweithwyr grybwyll materion sy'n ymwneud yn benodol ag iechyd y geg ymhlith plant, ond, yn amlwg, yn gyfle i grybwyll eu diddordebau a'u pryderon ehangach.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar y rhaglen ddeddfwriaethol, a dwi'n galw ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford.
The next item is a statement by the First Minister on the legislative programme, and I call on the First Minister, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Lywydd. Yn y datganiad deddfwriaethol yma, byddaf yn amlinellu cynlluniau’r Llywodraeth ar gyfer y Biliau byddwn yn eu cyflwyno yn ystod gweddill y tymor Cynulliad hwn. Ein bwriad yw helpu creu Cymru fwy cyfartal, wedi'i seilio ar gyfiawnder economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol.
Fe fyddwn yn gyrru ymlaen gyda mesurau pwysig ym meysydd addysg, tai a thrafnidiaeth, a fydd yn sbarduno gwelliannau ledled Cymru. Fe fyddwn yn cryfhau llywodraeth leol ac yn amddiffyn hawliau plant. Ar yr un pryd, fe fyddwn yn parhau i fwrw ymlaen gyda chynlluniau a fydd yn hanfodol os byddwn yn ymadael â’r Undeb Ewropeaidd.
Thank you very much, Llywydd. This legislative statement sets out the Government’s plans for the Bills we will introduce over the remainder of this Assembly term. Our intention is to help create a more equal Wales, rooted in economic, social and environmental justice.
We will press on with important measures in respect of education, housing and transport that will lead to improvements across Wales. We will strengthen local government and protect children’s rights. At the same time, we will press on with the essential preparations needed should we leave the European Union.
Llywydd, over the course of the last 12 months, through the efforts here of the Executive and the legislature, we have introduced, considered and passed an unprecedented volume of legislation, including more than 150 statutory instruments needed to correct the statute book against the possibility that the UK would have left the European Union by 29 March this year. It required a huge amount of effort on behalf of the Welsh Government, the Assembly Commission and Assembly Members to complete this programme of work on time, and I want to put on record my thanks to the very many officials, Members and committees that have made that possible.
Should we leave the European Union, we will acquire thousands of new powers and functions in policy areas that were previously set by EU laws. And that means, Llywydd, that the impact of leaving the European Union on our legislative programme is not yet over. The ongoing question about the manner of the UK’s withdrawal from the EU means no-one can predict with any certainty what the autumn will bring and whether and what sort of additional legislation may be needed. We have, however, been able to assess whether we are now in a position to bring forward a Welsh agriculture Bill and an environmental principles and governance Bill in this term, in the event the UK leaves the European Union.
We have consulted on environmental principles and governance in the context of Brexit. We remain committed to legislate to address the principles and governance gaps that will arise in the event that the UK leaves the European Union. However, this remains a complex matter and we are in ongoing dialogue with other administrations across the United Kingdom about how we can work collaboratively to achieve a coherent approach and we will continue to report to the National Assembly as the developing picture becomes clearer.
Llywydd, yn ystod y 12 mis diwethaf, drwy ymdrechion y Weithrediaeth a'r ddeddfwrfa, rydym ni wedi cyflwyno, ystyried a phasio swm digyffelyb o ddeddfwriaeth, gan gynnwys mwy na 150 o offerynnau statudol a oedd eu hangen i gywiro'r llyfr statud o ystyried y posibilrwydd y byddai'r DU wedi gadael yr Undeb Ewropeaidd erbyn 29 Mawrth eleni. Roedd angen llawer iawn o ymdrech ar ran Llywodraeth Cymru, Comisiwn y Cynulliad ac Aelodau Cynulliad i gwblhau'r rhaglen waith hon mewn pryd, ac rwyf eisiau diolch ar goedd i'r holl swyddogion, Aelodau a phwyllgorau a wnaeth hynny'n bosib.
Os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, byddwn yn cael miloedd o bwerau a swyddogaethau newydd mewn meysydd polisi a oedd gynt yn cael eu pennu gan gyfreithiau'r UE. Ac mae hynny'n golygu, Llywydd, nad yw'r effaith o adael yr Undeb Ewropeaidd ar ein rhaglen ddeddfwriaethol ar ben eto. Mae'r cwestiwn sy'n parhau ynglŷn â sut y bydd y DU yn ymadael â'r UE yn golygu na all neb ragweld gydag unrhyw sicrwydd beth fydd yn digwydd yn yr hydref ac a oes angen deddfwriaeth ychwanegol efallai, a pha fath. Fodd bynnag, rydym ni wedi gallu asesu a ydym ni bellach mewn sefyllfa i gyflwyno Bil amaethyddiaeth i Gymru a Bil llywodraethu ac egwyddorion amgylcheddol yn y tymor hwn, os bydd y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
Rydym ni wedi ymgynghori ar egwyddorion amgylcheddol a llywodraethu yng nghyd-destun Brexit. Rydym ni'n parhau'n ymrwymedig i ddeddfu er mwyn mynd i'r afael â'r diffygion a fydd yn dod i'r amlwg o ran egwyddorion a llywodraethu pe bai'r DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Fodd bynnag, mae hwn yn parhau i fod yn fater cymhleth ac rydym ni wrthi'n trafod â gweinyddiaethau eraill ledled y Deyrnas Unedig ynghylch sut y gallwn ni weithio ar y cyd i sicrhau dull gweithredu cydlynol a byddwn yn parhau i adrodd i'r Cynulliad Cenedlaethol wrth i'r darlun sy'n datblygu ddod yn gliriach.
In terms of a Welsh agriculture Bill, the delay in resolving Brexit means that we will now focus on the preparation of such a Bill in this Assembly term for introduction in the next. This will be an opportunity to be ambitious and wide-ranging, going further than simply confining legislation to farm support schemes to look at wider issues such as the rights of tenant farmers. My colleague, Lesley Griffiths, launched 'Sustainable Farming and our Land' last week. It sets out ambitious proposals for the future, including paying farmers for the actions they can take to respond to the climate emergency, reducing emissions and capturing carbon. I look forward to the conversations that will take place throughout Wales in agricultural shows and in other locations over the coming summer. Using the results of this consultation, we will bring forward a White Paper before the end of this Assembly term to pave the way for legislation.
Llywydd, while we have been preparing for Brexit, we have continued to legislate for important domestic matters, securing the administrative framework for our childcare offer to provide much-needed support to working families, and establishing a minimum unit price for alcohol, to be introduced in the new year. We have introduced legislation to protect children by abolishing the defence of reasonable punishment—a Bill currently being scrutinised by committees here—and introduced a Bill to secure key reforms to the health and care system.
Later today, I hope this Assembly will pass the Legislation (Wales) Bill, the first Bill of its kind in Wales, which will support the interpretation of Welsh legislation and improve the accessibility of Welsh law.
Llywydd, the last 12 months have also been noteworthy for legislation promoted here other than by the Welsh Government. The Public Services Ombudsman (Wales) Act 2019 was the first committee Bill to gain Royal Assent since this Assembly gained full law-making powers. The Llywydd’s own Senedd and Elections (Wales) Bill has reached its amending stages. It will have far-reaching implications for this institution and for young people throughout Wales, as it extends the franchise in Assembly elections to 16 and 17-year-olds.
Turning, Llywydd, now to the coming year, the Government will also bring forward legislation to give the vote to 16 and 17-year-olds in local government elections as part of the Local Government and Elections (Wales) Bill that we plan to introduce. That Bill will also strengthen local authority democracy, accountability and performance, and it will establish a consistent mechanism for collaboration and joint working, including arrangements for transport. This will empower local authorities to deliver modern, accessible, high-quality public services for and with the local communities they serve.
Llywydd, we will also bring forward in this next year a GP indemnity Bill to complement the current scheme, which was introduced in April. The Bill will ensure all clinical negligence claims, whenever they were reported or incurred, are covered by our liability scheme.
Llywydd, this National Assembly has taken many important steps to improve the private rented sector and make it a positive choice for tenants. Unfair fees charged by letting agents will be banned from September as a result of a law passed here. And I'm pleased to report this afternoon, Llywydd, that we can now press ahead with the implementation of the Renting Homes (Wales) Act 2016, which will ensure tenants have access to a wide range of benefits, including protection from retaliatory evictions.
But there is more that we can and will do, including responding to the widespread concerns about no-fault evictions. Last week, we launched a consultation setting out a series of proposals to extend the notice period landlords would have to give before they can take back possession of a property. Based on the outcome of that consultation, we intend to bring forward legislation in this Assembly term to address the no-fault evictions issue.
Llywydd, we will introduce a public transport Bill in this Assembly term, building on the proposals in the 'Improving public transport' White Paper. This Bill will be a key part of wider reforms to bus services here in Wales and it will help us to achieve our ambition of creating a truly integrated public transport network, planned and provided in the public interest, and which meets the needs of the travelling public. The White Paper also sought people’s views about a series of proposals to modernise the licensing system for taxis and private hire vehicles to respond to this rapidly changing market. Aspects of those proposals received clear support, but they also produced ideas, from the industry, from trade unions, from local authorities, to go further in addressing the challenges faced by the industry. These further ideas, coupled with developments at a UK level, have led us to conclude that more time should be taken to finalise our approach to taxis and private hire vehicles. Legislation on these aspects of the White Paper will now be brought forward the other side of the next Assembly elections.
Llywydd, this Government is committed to reforming and improving education in Wales. We have already made significant progress in relation to our ambitious reform agenda. We have changed the system for student support and introduced the most generous package of support in the United Kingdom for undergraduates, postgraduates and part-time students. We have changed the law to introduce a new education and support system for children and young people with additional learning needs up to the age of 25. We have reformed teacher training, and we have delivered the most ambitious programme of investment in our schools and colleges for more than 50 years. As part of this reform agenda, we have also made significant progress in developing our groundbreaking new curriculum, which will be rolled out in schools in Wales from September 2022. In order to ensure that that happens, we will now bring forward a curriculum and assessment Bill to set out in statute the principles, freedoms and structures for that new, ambitious curriculum.
And, in a separate Bill, Llywydd, we will also legislate to set up the tertiary education and research commission, to replace the higher education funding council here in Wales. The commission will strengthen national and regional planning, it will reinforce the link between research and education, and it will deliver a post-compulsory education and training system that is better placed to bring the sector together to provide genuine lifelong learning and skills for Welsh people.
Llywydd, as I announced last week, we will place social partnership on a statutory footing by bringing forward a Bill before the end of this Assembly term to enshrine the current non-statutory social partnership model in law and to ensure that agreements reached in social partnership are clearly enforceable.
These are the confirmed legislative ambitions of this Government for the remainder of this Assembly term.
O ran Bil amaethyddiaeth i Gymru, mae'r oedi wrth ddatrys Brexit yn golygu y byddwn ni nawr yn canolbwyntio ar baratoi Bil o'r fath yn y tymor Cynulliad hwn i'w gyflwyno yn y tymor nesaf. Bydd hwn yn gyfle i fod yn uchelgeisiol ac yn eang, gan fynd ymhellach na dim ond cyfyngu deddfwriaeth i gynlluniau cymorth fferm i edrych ar faterion ehangach fel hawliau ffermwyr tenant. Lansiodd fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, 'Ffermio Cynaliadwy a'n Tir' yr wythnos diwethaf. Mae'n cyflwyno cynigion uchelgeisiol ar gyfer y dyfodol, gan gynnwys talu ffermwyr am yr hyn y gallan nhw ei wneud i ymateb i'r argyfwng hinsawdd, lleihau allyriadau a dal carbon. Edrychaf ymlaen at y sgyrsiau a fydd yn cael eu cynnal ledled Cymru mewn sioeau amaethyddol ac mewn lleoliadau eraill yn ystod yr haf hwn. Gan ddefnyddio canlyniadau'r ymgynghoriad hwn, byddwn yn cyflwyno Papur Gwyn cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn i fraenaru'r tir ar gyfer deddfwriaeth.
Llywydd, tra buom ni'n paratoi ar gyfer Brexit, rydym ni wedi parhau i ddeddfu ar gyfer materion domestig pwysig, gan sicrhau'r fframwaith gweinyddol ar gyfer ein cynnig gofal plant i ddarparu cymorth y mae ei ddirfawr angen i deuluoedd sy'n gweithio, a sefydlu isafswm pris yr uned am alcohol, i'w gyflwyno yn y flwyddyn newydd. Rydym ni wedi cyflwyno deddfwriaeth i amddiffyn plant drwy ddiddymu'r amddiffyniad cosb resymol—Bil y mae pwyllgorau yma yn craffu arno ar hyn o bryd—ac wedi cyflwyno Bil i sicrhau diwygiadau allweddol i'r system iechyd a gofal.
Yn ddiweddarach heddiw, rwy'n gobeithio y bydd y Cynulliad hwn yn pasio Bil Deddfwriaeth (Cymru), y Bil cyntaf o'i fath yng Nghymru, a fydd yn cefnogi sut y caiff ddeddfwriaeth Cymru ei dehongli ac yn gwella hygyrchedd cyfraith Cymru.
Llywydd, mae'r 12 mis diwethaf hefyd wedi bod yn nodedig am ddeddfwriaeth a hyrwyddir yma heblaw gan Lywodraeth Cymru. Deddf Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) 2019 oedd y Bil pwyllgor cyntaf i gael Cydsyniad Brenhinol ers i'r Cynulliad hwn ennill pwerau deddfu llawn. Mae Bil Senedd ac Etholiadau (Cymru) y Llywydd ei hun wedi cyrraedd ei gamau diwygio. Bydd ganddo oblygiadau pellgyrhaeddol i'r sefydliad hwn ac i bobl ifanc ledled Cymru, gan ei fod yn ymestyn yr etholfraint yn etholiadau'r Cynulliad i rai 16 a 17 oed.
Gan droi, Llywydd, nawr at y flwyddyn sydd i ddod, bydd y Llywodraeth hefyd yn cyflwyno deddfwriaeth i roi'r bleidlais i bobl ifanc 16 ac 17 oed mewn etholiadau llywodraeth leol yn rhan o'r Bil Llywodraeth Leol ac Etholiadau (Cymru) yr ydym yn bwriadu ei gyflwyno. Bydd y Bil hwnnw hefyd yn cryfhau democratiaeth, atebolrwydd a pherfformiad awdurdodau lleol, a bydd yn sefydlu dull cyson ar gyfer cydweithredu a chydweithio, gan gynnwys trefniadau ar gyfer trafnidiaeth. Bydd hyn yn grymuso awdurdodau lleol i ddarparu gwasanaethau cyhoeddus modern, hygyrch, o ansawdd uchel ar gyfer a gyda'r cymunedau lleol y maen nhw'n eu gwasanaethu.
Llywydd, byddwn hefyd yn cyflwyno Bil indemniad meddygon teulu yn ystod y flwyddyn nesaf hon i ategu'r cynllun presennol, a gyflwynwyd ym mis Ebrill. Bydd y Bil yn sicrhau bod yr holl hawliadau am esgeulustod clinigol, pryd bynnag yr adroddwyd amdanyn nhw neu y bu iddyn nhw ddigwydd, yn dod o dan ein cynllun atebolrwydd.
Llywydd, mae'r Cynulliad Cenedlaethol hwn wedi gwneud sawl peth pwysig i wella'r sector rhentu preifat a'i wneud yn ddewis cadarnhaol i denantiaid. Caiff ffioedd annheg a godir gan asiantau gosod eu gwahardd o fis Medi ymlaen o ganlyniad i gyfraith a basiwyd yma. Ac rwy'n falch o gael dweud y prynhawn yma, Llywydd, y gallwn ni nawr fwrw ymlaen â gweithredu Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016, a fydd yn sicrhau bod tenantiaid yn gallu manteisio ar ystod eang o fuddion, gan gynnwys amddiffyniad rhag cael eu troi allan er mwyn dial.
Ond mae mwy y gallwn ni ac y byddwn ni yn ei wneud, gan gynnwys ymateb i'r pryderon cyffredinol am droi allan heb fai. Yr wythnos diwethaf, lansiwyd ymgynghoriad gennym ni yn nodi cyfres o gynigion i ymestyn y cyfnod rhybudd y byddai'n rhaid i landlordiaid ei roi cyn y gallan nhw feddiannu eiddo. Yn seiliedig ar ganlyniad yr ymgynghoriad hwnnw, rydym ni'n bwriadu cyflwyno deddfwriaeth yn ystod tymor y Cynulliad hwn i fynd i'r afael â'r mater o droi allan heb fai.
Llywydd, byddwn yn cyflwyno Bil trafnidiaeth gyhoeddus yn ystod y tymor hwn o'r Cynulliad, gan adeiladu ar y cynigion yn y Papur Gwyn 'gwella trafnidiaeth gyhoeddus'. Bydd y Bil hwn yn rhan allweddol o'r diwygiadau ehangach i wasanaethau bysiau yma yng Nghymru a bydd yn ein helpu i gyflawni ein huchelgais o greu rhwydwaith trafnidiaeth gyhoeddus sy'n wirioneddol integredig, wedi'i gynllunio a'i ddarparu er budd y cyhoedd, ac sy'n diwallu anghenion y cyhoedd sy'n teithio. Roedd y Papur Gwyn hefyd yn gofyn am farn pobl am gyfres o gynigion i foderneiddio'r system drwyddedu ar gyfer tacsis a cherbydau hurio preifat er mwyn ymateb i'r farchnad hon sy'n prysur newid. Cafodd agweddau ar y cynigion hynny gefnogaeth glir, ond fe wnaethon nhw hefyd esgor ar syniadau, gan y diwydiant, gan undebau llafur, gan awdurdodau lleol, i wneud mwy i fynd i'r afael â'r heriau sy'n wynebu'r diwydiant. Mae'r syniadau pellach hyn, ynghyd â datblygiadau ar lefel y DU, wedi ein harwain at y casgliad y dylid cymryd mwy o amser i benderfynu'n derfynol sut byddwn ni'n mynd i'r afael â thacsis a cherbydau hurio preifat. Caiff deddfwriaeth ar yr agweddau hyn ar y Papur Gwyn ei chyflwyno nawr ar ôl etholiadau nesaf y Cynulliad.
Llywydd, mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i ddiwygio a gwella addysg yng Nghymru. Rydym ni eisoes wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran ein hagenda ddiwygio uchelgeisiol. Rydym ni wedi newid y system ar gyfer cymorth i fyfyrwyr ac wedi cyflwyno'r pecyn cymorth mwyaf hael yn y Deyrnas Unedig i israddedigion, graddedigion a myfyrwyr rhan-amser. Rydym ni wedi newid y gyfraith i gyflwyno system addysg a chymorth newydd ar gyfer plant a phobl ifanc ag anghenion dysgu ychwanegol hyd at 25 oed. Rydym ni wedi diwygio hyfforddiant athrawon, ac rydym ni wedi cyflawni'r rhaglen fuddsoddi fwyaf uchelgeisiol yn ein hysgolion a'n colegau ers dros 50 mlynedd. Yn rhan o'r agenda ddiwygio hon, rydym ni hefyd wedi gwneud cynnydd sylweddol o ran datblygu ein cwricwlwm newydd arloesol, a gaiff ei gyflwyno mewn ysgolion yng Nghymru o fis Medi 2022. Er mwyn sicrhau bod hynny'n digwydd, byddwn nawr yn cyflwyno Bil cwricwlwm ac asesu i nodi mewn statud yr egwyddorion, y rhyddid a'r strwythurau ar gyfer y cwricwlwm uchelgeisiol, newydd hwnnw.
Ac, mewn Bil ar wahân, Llywydd, byddwn hefyd yn deddfu i sefydlu'r comisiwn addysg ac ymchwil trydyddol, i ddisodli'r cyngor cyllido addysg uwch yma yng Nghymru. Bydd y comisiwn yn cryfhau cynllunio cenedlaethol a rhanbarthol, bydd yn atgyfnerthu'r cysylltiad rhwng ymchwil ac addysg, a bydd yn darparu system addysg a hyfforddiant ôl-orfodol sydd mewn sefyllfa well i ddod â'r sector at ei gilydd i ddarparu gwir ddysgu a sgiliau gydol oes ar gyfer pobl Cymru.
Llywydd, fel y cyhoeddais yr wythnos diwethaf, byddwn yn rhoi sylfaen statudol i bartneriaeth gymdeithasol drwy gyflwyno Bil cyn diwedd tymor y Cynulliad hwn i ymgorffori'r model partneriaeth gymdeithasol anstatudol presennol yn y gyfraith a sicrhau ei bod hi'n amlwg bod modd gorfodi cytundebau a wneir mewn partneriaeth gymdeithasol.
Y rhain yw'r uchelgeisiau deddfwriaethol y mae'r Llywodraeth hon wedi eu cadarnhau ar gyfer gweddill tymor y Cynulliad hwn.
Llywydd, i gloi, fe fydd y cynlluniau hyn yn cyflwyno gwelliannau positif a blaengar ar gyfer pobl Cymru. Mae rhaglen y Llywodraeth yn dangos ein bod yn benderfynol o yrru ymlaen gyda newidiadau uchelgeisiol hyd ddiwedd y Cynulliad hwn, er gwaethaf yr ansicrwydd sy’n ein hwynebu. Rwy’n cymeradwyo’r rhaglen ddeddfwriaethol hon i’r Cynulliad. Diolch yn fawr.
Llywydd, to conclude, these plans will introduce positive and innovative improvements for the people of Wales. The Government's programme demonstrates that we are determined to drive forward ambitious plans until the end of this Assembly term, notwithstanding the uncertainty that we face. I commend this legislative programme to the Assembly. Thank you.
Can I thank the First Minister for his statement outlining his priorities for the forthcoming year? Today, he has announced more of the same from this tired Welsh Labour Government. Last year, the former First Minister announced a range of new Bills, and where have we got with these? The ban on the use of wild animals in circuses is welcomed by the majority in this Chamber, but why has it taken so long to bring it to fruition? Wales used to lead the UK, if not the world, on animal welfare, and yet on this issue, and others, we have fallen behind Scotland and now England.
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad yn amlinellu ei flaenoriaethau ar gyfer y flwyddyn sydd i ddod? Heddiw, mae wedi cyhoeddi mwy o'r un peth gan y Llywodraeth Lafur flinedig hon yng Nghymru. Y llynedd, cyhoeddodd y cyn Brif Weinidog amrywiaeth o Filiau newydd, a ble'r ydym ni arni o ran y rhain? Croesewir y gwaharddiad ar ddefnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau gan y mwyafrif yn y Siambr hon, ond pam mae hi wedi cymryd cyhyd i'w weithredu? Arferai Cymru arwain y DU, os nad y byd, ar les anifeiliaid, ac eto ar y mater hwn, ac eraill, rydym ni y tu ôl i'r Alban ac yn awr Lloegr.
And with the proposed changes to the community health councils, it is typical of this Government that, when something isn't going right, when people start taking it to task on its failings, it either scraps the target or abolishes the organisation that dares to speak up for individuals. And I put it to the First Minister: we need to boost accountability in our health service, not sweep failings under the carpet.
Now, it was extremely disappointing to me and the thousands of people in Wales who have autism or look after their loved ones with autism that this Welsh Government voted down the autism Bill, which would have brought much support to those families at a time when they need it the most. And I urge the Government to look again at introducing legislation in this area.
Turning to the new Bills announced today, it is good to see the First Minister taking best practice from the UK Government's Bus Services Act 2017 in his proposed public transport Bill by franchising bus services in Wales. However, what will the Welsh Government do to support, for example, provision of bus services for young people, and how will it support small and medium-sized bus operators through this specific legislation? Additionally, how will community-led bus services, which also fill gaps in provision, fit into the proposals for local authorities to franchise or run bus services directly?
Now, the harsh reality of the Government's mismanagement of the Welsh NHS is that patients and hard-working staff pay the price. It is unacceptable that nearly one in two patients find it difficult to make a convenient appointment with their GP, coming from a Government who campaigned to make GP services much more accessible. Given the farce in April, when GPs were left in limbo after the health Minister unilaterally cut the global sum of GP indemnity by more than £11 million to deliver the state-backed indemnity scheme, how will his Government seek to reverse such mistakes through this specific legislative proposal? Have both the British Medical Association and the Royal College of General Practitioners been consulted before this Bill was announced today?
Of course, no legislative programme would be complete without mentioning reform of local government, once again having the potential to leave councils, staff, and those who rely on local services in limbo again. The Minister for Housing and Local Government announced last month that recommendations from the independent working group on local government would be included within the Bill, specifically voluntary mergers of local authorities. How will this Assembly be assured that any proposal by local authorities would not be subject to the whim of the local government Minister, as actually happened back in 2015?
Given the continued protests today in our capital, it is disappointing that his Government is not bringing forward any Bill relating to the climate change emergency. However, this isn't surprising, as it seems his Minister declared it in the press first before updating him during any other business in Cabinet. This is a serious issue that needs serious consideration, and clearly we must spend time discussing this matter and then take clear action to work towards a zero-carbon Wales. Some people would suggest that this Government is paying lip service to their concerns on the environment, because if his Government was serious, then surely he would bring forward specific legislation as soon as possible.
Now, my disappointment continues that this Government has decided not to bring forward definitive proposals to ban single-use plastics in Wales. Can the First Minister therefore give us an update, or even confirm if it will be in this Assembly, for when he will be bringing in a ban, and whether he'll be looking to create a drink deposit-return scheme as part of that in the future?
Therefore, in closing, Llywydd, I look forward to scrutinising the Welsh Government's legislative proposals for the remainder of this Assembly. We as an opposition will work openly and constructively with the Welsh Government where we believe it's doing the right thing, and I hope that the Government will use its resources in the best possible way in order to produce legislation that will make a difference and will improve the lives of people here in Wales. I do hope the First Minister takes time to reflect over the summer on what policies Wales needs to make us an innovative nation, a nation that is ready to take advantage of the opportunities ahead and that, after 20 years of Welsh Labour, will finally start delivering for the people of Wales.
A chyda'r newidiadau arfaethedig i'r cynghorau iechyd cymuned, mae'n nodweddiadol o'r Llywodraeth hon, pan na fydd rhywbeth yn mynd yn iawn, pan fydd pobl yn dechrau ei dwyn i gyfrif am ei methiannau, mai hi naill ai'n cael gwared ar y targed neu'n diddymu'r sefydliad sy'n meiddio codi llais dros unigolion. Ac rwy'n dweud wrth y Prif Weinidog: mae angen inni hybu atebolrwydd yn ein gwasanaeth iechyd, nid cuddio methiannau.
Nawr, roedd hi'n siomedig dros ben i mi a'r miloedd o bobl yng Nghymru sydd ag awtistiaeth neu sy'n gofalu am eu hanwyliaid sydd ag awtistiaeth, fod Llywodraeth Cymru wedi pleidleisio yn erbyn y Bil awtistiaeth, a fyddai wedi rhoi llawer o gymorth i'r teuluoedd hynny ar adeg pan fo arnyn nhw angen hynny fwyaf. Ac rwy'n annog y Llywodraeth i ailedrych ar gyflwyno deddfwriaeth yn y maes hwn.
I droi at y Biliau newydd a gyhoeddwyd heddiw, mae'n dda gweld y Prif Weinidog yn cymryd yr arferion gorau o Ddeddf Gwasanaethau Bysiau Llywodraeth y DU 2017 yn ei fesur trafnidiaeth gyhoeddus arfaethedig drwy ryddfreinio gwasanaethau bysiau yng Nghymru. Fodd bynnag, beth a wnaiff Llywodraeth Cymru i gefnogi, er enghraifft, y ddarpariaeth o wasanaethau bysiau ar gyfer pobl ifanc, a sut y bydd yn cefnogi cwmnïau bysiau bach a chanolig eu maint drwy'r ddeddfwriaeth benodol hon? Hefyd, sut fydd gwasanaethau bysiau a arweinir gan gymunedau, sydd hefyd yn llenwi bylchau yn y ddarpariaeth, yn cyd-fynd â'r cynigion i awdurdodau lleol ryddfreinio neu redeg gwasanaethau bysiau yn uniongyrchol?
Nawr, realiti llym camreoli'r Llywodraeth o ran y GIG yng Nghymru yw bod cleifion a staff sy'n gweithio'n galed yn talu'r pris. Mae'n annerbyniol bod bron i un o bob dau glaf yn ei chael hi'n anodd gwneud apwyntiad cyfleus â'u meddyg teulu, a hyn gan Lywodraeth a ymgyrchodd i wneud gwasanaethau meddygon teulu yn llawer mwy hygyrch. O gofio'r ffars ym mis Ebrill, pan adawyd meddygon teulu yn nhir neb ar ôl i'r Gweinidog iechyd dorri mwy na £11 miliwn o gyfanswm indemniad meddygon teulu yn gwbl unochrog i gyflawni'r cynllun indemniad a gefnogir gan y wladwriaeth, sut fydd ei Lywodraeth yn ceisio gwrthdroi camgymeriadau o'r fath drwy'r cynnig deddfwriaethol penodol hwn? A ymgynghorwyd â Chymdeithas Feddygol Prydain a Choleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol cyn cyhoeddi'r Bil hwn heddiw?
Wrth gwrs, ni fyddai unrhyw raglen ddeddfwriaethol yn gyflawn heb sôn am ddiwygio llywodraeth leol, gan fod ganddi'r potensial unwaith eto i adael cynghorau, staff, a'r rhai sy'n dibynnu ar wasanaethau lleol yn nhir neb eto. Cyhoeddodd y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol fis diwethaf y byddai argymhellion gan y gweithgor annibynnol ar lywodraeth leol yn cael eu cynnwys yn y Bil, yn enwedig uno gwirfoddol awdurdodau lleol. Sut ellir sicrhau'r Cynulliad hwn na fyddai unrhyw gynnig gan awdurdodau lleol yn dibynnu ar fympwy'r Gweinidog Llywodraeth Leol, fel y ddigwyddodd yn ôl yn 2015?
O gofio'r protestiadau parhaus heddiw yn ein prifddinas, mae'n siomedig nad yw ei Lywodraeth yn cyflwyno unrhyw fesur sy'n ymwneud â'r argyfwng newid yn yr hinsawdd. Fodd bynnag, nid yw hyn yn syndod, oherwydd mae'n ymddangos y bu i'w Weinidog ddatgan hynny yn y wasg yn gyntaf cyn rhoi'r newyddion diweddaraf iddo yn ystod unrhyw fater arall yn y Cabinet. Mae hwn yn fater difrifol y mae angen ei ystyried o ddifrif, ac yn amlwg mae'n rhaid inni dreulio amser yn trafod y mater hwn ac yna mynd ati'n bendant i weithio tuag at Gymru ddi-garbon. Byddai rhai pobl yn awgrymu bod y Llywodraeth hon yn esgus cefnogi eu pryderon ynglŷn â'r amgylchedd, oherwydd pe bai ei Lywodraeth o ddifrif, yna siawns na fyddai'n cyflwyno deddfwriaeth benodol cyn gynted ag y bo modd.
Nawr, rwy'n siomedig o hyd bod y Llywodraeth hon wedi penderfynu peidio â chyflwyno cynigion pendant i wahardd plastigau untro yng Nghymru. A wnaiff y Prif Weinidog felly roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni, neu hyd yn oed gadarnhau a fydd yn cyflwyno gwaharddiad yn ystod tymor y Cynulliad hwn, ac a fydd yn ceisio creu cynllun dychwelyd blaendal ar gyfer cynwysyddion diodydd yn rhan o hynny yn y dyfodol?
Felly, i gloi, Llywydd, edrychaf ymlaen at graffu ar gynigion deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer gweddill tymor y Cynulliad hwn. Byddwn ni fel gwrthblaid yn gweithio'n agored ac yn adeiladol gyda Llywodraeth Cymru pan gredwn ni ei bod hi'n gwneud y peth cywir, a gobeithiaf y bydd y Llywodraeth yn defnyddio ei hadnoddau yn y ffordd orau bosib er mwyn cynhyrchu deddfwriaeth a fydd yn gwneud gwahaniaeth ac yn gwella bywydau pobl yma yng Nghymru. Rwy'n gobeithio y bydd y Prif Weinidog yn rhoi amser i fyfyrio dros yr haf ar y polisïau sydd eu hangen ar Gymru i'n gwneud yn genedl arloesol, yn genedl sy'n barod i fanteisio ar y cyfleoedd sydd o'n blaenau ac a fydd, ar ôl 20 mlynedd o Lafur Cymru, yn dechrau cyflawni o'r diwedd ar gyfer pobl Cymru.
I thank the Member for those remarks. I'll try and answer the questions that he posed in them.
The legislation we will bring forward in relation to bus services will be designed to reverse the damage done to bus services in Wales by the policies of deregulation introduced by his Government. That's where the problems of bus services lie. They lie in the denial of powers to local authorities to be able to act purposefully in the public interest, despite the fact that the vast majority of revenue received by bus companies in Wales comes in one way or another directly from the public purse. And he's absolutely right that the public should have confidence that the money that they provide for that service is being put to use in the public interest. That's what our Bill will secure and it will do that alongside the other things that we are already doing: extending subsidised travel on buses for young people and paving the way for the future of bus services by having demand-responsive services operating in parts of Wales, including new services being provided in the south Wales Valleys area.
As far as GPs are concerned, I notice that the Member failed to refer to the 93 per cent satisfaction rate that people in Wales express with their GP services. And, of course, the proposals that we're bringing forward in relation to liability are as a result of our discussions with the profession and with the medical defence unions. And, of course, the contractual matters to which he referred have now been settled here in Wales. We have reached agreement with GPC Wales on contractual reforms over the coming 12 months and those agreements are manifestly better than the deal that has been struck for GPs by his Government across our border—and that is the view of the profession.
As far as the local government Bill is concerned, well, the Bill will be here for Members to scrutinise. When we say 'voluntary mergers', the word 'voluntary' means what it says and the Member will be able to see that when the Bill is published.
As far as a climate emergency is concerned, then legislation is only one of the wide range of actions that this Government takes to make real our response to the impact of climate change on our planet. Here, Llywydd, are just three things that we will be doing and they demonstrate the breadth of the ambition that this Government has. In transport, we will press ahead over the next 12 months with our determination that 20 mph zones should become the default setting in urban areas with all the impact that that has not just on the climate but with every other advantage that it brings in terms of connected communities. We will bring forward regulations to tackle agricultural pollution, because we know that pollution in the agricultural industry directly harms our environment just as it directly harms the reputation of the agricultural industry. We will bring forward legislation in the form of regulation to deal with that in the coming 12 months. By the end of the next 12 months, Llywydd, the Welsh Government will have planted the millionth tree that we will have planted in Uganda on behalf of the people of Wales. We will create a forest in Uganda twice the size of the landmass of Wales working with our partners in the Wales for Africa programme there. That is part of our commitment not simply to the people of that area but the responsibility that we owe globally in relation to the climate emergency. All of those things—and that's just three examples; there are many more that I could have offered the Member this afternoon to demonstrate the things that we're doing. And by the way, Llywydd, I don't think I heard a single legislative proposal from the opposition that they would have put forward in the final period of this Assembly.
Finally, in relation to single-use plastics, Llywydd—[Interruption.] It's too late for them to start muttering these ideas now. The leader of the opposition had ample opportunity to set them out in front of the Assembly and couldn't find a moment to refer to them. As far as plastics are concerned, we have worked with his Government, we have worked with the UK Government, with the Treasury's consultation on proposals to use tax measures to deal with plastics. And we've agreed with the Treasury on the limited set of ideas that they have brought forward. Here, we have brought forward our own proposals for extended producer responsibility and a deposit-return scheme in Wales. The consultation closed in May of this year; we are considering the responses. We will publish a summary of those responses shortly, and then we will continue to work collaboratively with others to bring forward new taxation measures.
Diolch i'r Aelod am y sylwadau yna. Ceisiaf ateb y cwestiynau a ofynnodd ynddyn nhw.
Bydd y ddeddfwriaeth y byddwn yn ei chyflwyno yng nghyswllt gwasanaethau bysiau yn cael ei chynllunio i wrthdroi'r difrod a wneir i wasanaethau bysiau yng Nghymru gan y polisïau dadreoleiddio a gyflwynwyd gan ei Lywodraeth yntau. Dyna beth yw gwraidd y problemau gwasanaethau bysiau. Mae'n deillio o wrthod rhoi pwerau i awdurdodau lleol allu gweithredu'n bwrpasol er budd y cyhoedd, er gwaetha'r ffaith bod mwyafrif helaeth y refeniw a dderbynnir gan gwmnïau bysiau yng Nghymru'n dod mewn un ffordd neu'r llall yn uniongyrchol o'r pwrs cyhoeddus. Ac mae yn llygad ei le y dylai'r cyhoedd fod yn ffyddiog bod yr arian y maen nhw'n ei ddarparu ar gyfer y gwasanaeth hwnnw'n cael ei ddefnyddio er budd y cyhoedd. Dyna'r hyn y bydd ein Bil yn ei sicrhau a bydd yn gwneud hynny ar y cyd â'r pethau eraill yr ydym ni eisoes yn eu gwneud: ehangu teithio drwy gymhorthdal ar fysiau i bobl ifanc a braenaru'r tir ar gyfer dyfodol gwasanaethau bysiau drwy gael gwasanaethau sy'n ymateb i'r galw yn gweithredu mewn rhannau o Gymru, gan gynnwys darparu gwasanaethau newydd yn ardal Cymoedd y De.
O ran meddygon teulu, sylwaf i'r Aelod fethu â chyfeirio at y gyfradd fodlonrwydd o 93 y cant y mae pobl yng Nghymru'n ei fynegi o ran eu gwasanaethau meddygon teulu. Ac, wrth gwrs, mae'r cynigion yr ydym ni'n eu cyflwyno o ran atebolrwydd yn deillio o'n trafodaethau gyda'r proffesiwn a chyda'r undebau amddiffyn meddygol. Ac, wrth gwrs, mae'r materion cytundebol y cyfeiriodd atyn nhw bellach wedi'u datrys yma yng Nghymru. Rydym ni wedi dod i gytundeb â Phwyllgor Meddygon Teulu Cymru ar ddiwygio contractau dros y 12 mis nesaf ac mae'r cytundebau hynny'n amlwg yn well na'r fargen a gafodd ei tharo ar gyfer meddygon teulu gan ei Lywodraeth yntau ar draws ein ffin—a dyna farn y proffesiwn.
O ran y Bil Llywodraeth Leol, wel, bydd y Bil yma i Aelodau graffu arno. Pan ddywedwn ni 'uno gwirfoddol', mae'r gair 'gwirfoddol' yn golygu hynny'n union a bydd yr Aelod yn gallu gweld hynny pan gaiff y Bil ei gyhoeddi.
O ran argyfwng hinsawdd, yna dim ond un o'r ystod eang o'r pethau y mae'r Llywodraeth hon yn eu gwneud i wireddu ein hymateb i effaith newid yn yr hinsawdd ar ein planed yw deddfwriaeth. Dyma, Llywydd, dim ond tri o'r pethau y byddwn yn eu gwneud ac maen nhw'n dangos ehangder yr uchelgais sydd gan y Llywodraeth hon. Ym maes trafnidiaeth, byddwn yn bwrw ymlaen dros y 12 mis nesaf gyda'n penderfyniad mai cael parthau 20 milltir yr awr ddylai fod yn arferol mewn ardaloedd trefol gyda'r holl effaith a gaiff hynny nid yn unig ar yr hinsawdd ond gyda phob mantais arall a ddaw yn ei sgil o ran cymunedau cysylltiedig. Byddwn yn cyflwyno rheoliadau i fynd i'r afael â llygredd amaethyddol, oherwydd gwyddom fod llygredd yn y diwydiant amaethyddol yn niweidio ein hamgylchedd yn uniongyrchol yn union fel y mae'n niweidio enw da'r diwydiant amaethyddol yn uniongyrchol. Byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth ar ffurf rheoliadau i ymdrin â hynny yn ystod y 12 mis nesaf. Erbyn diwedd y 12 mis nesaf, Llywydd, bydd Llywodraeth Cymru wedi plannu'r filiynfed goeden o'r coed y byddwn wedi'u plannu yn Uganda ar ran pobl Cymru. Byddwn yn creu coedwig yn Uganda ddwywaith maint arwynebedd Cymru gan weithio gyda'n partneriaid yno yn y rhaglen Cymru o blaid Affrica. Mae hynny'n rhan o'n hymrwymiad nid yn unig i bobl yr ardal honno ond i'r cyfrifoldeb sydd arnom ni yn fyd-eang o ran yr argyfwng hinsawdd. Yr holl bethau hynny—a dim ond tair enghraifft yw hynny; mae llawer mwy y gallwn fod wedi dweud wrth yr Aelod y prynhawn yma i ddangos y pethau yr ydym ni'n eu gwneud. A gyda llaw, Llywydd, dydw i ddim yn credu i mi glywed un cynnig deddfwriaethol gan yr wrthblaid y bydden nhw wedi'i gyflwyno yng nghyfnod olaf y Cynulliad hwn.
Yn olaf, o ran plastigau untro, Llywydd—[Torri ar draws.] Mae'n rhy hwyr iddyn nhw ddechrau mwmian y syniadau hyn nawr. Cafodd arweinydd yr wrthblaid ddigon o gyfle i'w cyflwyno gerbron y Cynulliad ac ni allent ddod o hyd i eiliad i gyfeirio atynt. O ran plastigau, buom yn gweithio gyda'i Lywodraeth, buom yn gweithio gyda Llywodraeth y DU, gydag ymgynghoriad y Trysorlys ar gynigion i ddefnyddio mesurau treth i ymdrin â phlastigau. Ac rydym ni wedi cytuno â'r Trysorlys ar y gyfres gyfyngedig o syniadau y maen nhw wedi'u cyflwyno. Yma, rydym ni wedi cyflwyno ein cynigion ein hunain ar gyfer ymestyn cyfrifoldeb cynhyrchwyr a chynllun dychwelyd blaendal ar gyfer cynwysyddion diodydd yng Nghymru. Daeth yr ymgynghoriad i ben ym mis Mai eleni; rydym ni'n ystyried yr ymatebion. Byddwn yn cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion hynny cyn bo hir, ac yna byddwn yn parhau i weithio ar y cyd ag eraill i gyflwyno mesurau trethu newydd.
Mae yna elfennau, wrth gwrs, yn y datganiad a'r rhaglen ddeddfwriaethol mae’r Prif Weinidog wedi’i chyhoeddi'r prynhawn yma i’w croesawu. Dŷn ni eisoes wedi datgan ein cefnogaeth i’r egwyddor o gofleidio'r model o bartneriaeth gymdeithasol fydd ynghlwm wrth y Bil mae’r Prif Weinidog wedi cyfeirio ato.
Dŷn ni hefyd yn croesawu'r symudiad tuag at ailreoleiddio, i bob pwrpas, y sector bysiau. Dŷn ni’n cyd-fynd o ran y dadansoddiad o’r difrod a wnaethpwyd wrth ddadreoleiddio yn ystod y 1980au, ac mae symud, felly, i’r cyfeiriad arall, dwi’n credu, yn gam ymlaen. Gaf i ofyn, gan fod y sector yma yn un sydd yn mynd trwy ailstrwythuro dybryd, heriol ar hyn o bryd am amryw o resymau, pa waith mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud ar hyn o bryd i sicrhau ein bod ni ddim yn aros am y pwerau deddfwriaethol hynny, neu’r pwerau statudol hynny? Er enghraifft, gwnes i godi’r sefyllfa gyda’r Prif Weinidog rai wythnosau’n ôl o ran First Cymru, a’r cyfle, efallai—mae’n fygythiad ond hefyd yn gyfle—i ni sicrhau ein bod ni ddim yn gweld erydu’r gwasanaeth ar draws rhannau helaeth o dde-orllewin Cymru ac ar draws Cymru. Mi oedd e wedi sôn y byddai fe’n cael gair gyda’i Weinidog llywodraeth leol er mwyn cael trafodaeth gyda dinas Abertawe yn y lle cyntaf.
O ran tacsis, unwaith eto, mae e’n sector—. Dwi’n credu bod y Prif Weinidog yn ei ddatganiad wedi cydnabod ei fod e'n sector sydd hyd yn oed yn mynd trwy fwy o ailstrwythuro, oherwydd, wrth gwrs, y bygythiad neu’r her o’r economi gig ac yn y blaen, ac efallai dyna yw'r gyriant ar gyfer y syniadau sydd wedi dod o wahanol randdeiliaid. Dwi'n siomedig ein bod ni’n oedi oherwydd, hynny yw, mae’r tirwedd yma yn mynd i edrych yn wahanol mewn dwy neu dair blynedd. Roedd e’n edrych yn wahanol ddwy neu dair blynedd yn ôl, felly allwn ni fforddio, a dweud y gwir, colli’r cyfle er mwyn sicrhau ein bod ni’n gosod y sector yna ar dir teg a gwastad?
Mae yna bethau i’w croesawu hefyd o’r Deddfau sydd wedi’u gohirio. Dŷn ni’n croesawu’r penderfyniad i bwyllo o ran y Bil amaeth. Dyna dŷn ni’n gyson wedi'i ddweud ym Mhlaid Cymru, ac mae hwnna’n rhoi cyfle, dwi’n credu, nawr i ni bwyso a mesur a datblygu fframwaith fydd yn gosod sylfaen ar gyfer y dyfodol hirbell.
Mae yna bethau ar goll. Dwi ddim yn gallu gweld cyfeiriad at, er enghraifft, Ddeddf awyr glân. Dwi ddim wedi darllen maniffesto’r Prif Weinidog fel arweinydd y Blaid Lafur o glawr i glawr, ond dwi’n credu bod hwnna’n elfen yn y rhaglen roeddech chi wedi’i chyflwyno—hynny yw, Deddf fyddai, wrth gwrs, er enghraifft, yn rhoi hawl statudol i anadlu, yn gosod cyfrifoldeb, neu’n rhoi canllawiau’r WHO ar ryw fath o sail statudol ac yn y blaen. Ac, wrth gwrs, rŷn ni’n gwybod bod yna broblem ddybryd gyda ni ar draws Cymru, felly mae hwn yn rhywbeth lle mae angen symud ymlaen. Ond buaswn i'n dal yn pwyso ar y Llywodraeth, a dweud y gwir, i ailfeddwl ynglŷn â pheidio deddfu ar hyn o bryd.
Mi oeddech chi hefyd wedi crybwyll, neu wedi ymrwymo, a dweud y gwir, i estyn y gwaharddiad ar ysmygu, os dwi'n cofio'n iawn, i fannau awyr agored yng nghanol dinasoedd a threfi. Ydy hwnna'n dal yn fwriad gennych chi a gan y Llywodraeth, a phryd ydych chi'n bwriadu deddfu i'r cyfeiriad hwnnw?
O ran TERCW—nid wyf yn gwybod beth yw'r acronym Cymraeg eto—mae yn wir, rwy'n credu, fod y corff yma, nid yn unig yn mynd i fod yn gyfrifol am addysg trydyddol ac ymchwil, ond mae hefyd yn mynd i fod yn gyfrifol am arloesi yn yr ystyr eang. Ac rwy'n credu, os dwi'n cofio'n iawn, y bwriad yw i ffurfio is-bwyllgor a fydd yn benodol yn gyfrifol am arloesi ac ymchwil. Onid oes peryg, Brif Weinidog, yn hynny o beth, oherwydd bod arloesedd, wrth gwrs, yn dibynnu ar ymchwil o'r sector addysg uwch, ac yn y blaen, ond mae hwnna dim ond yn cynrychioli un dimensiwn o arloesedd? Mae'r dimensiwn busnes hefyd, wrth gwrs, yn hollbwysig, ac mi oedd yna argymhelliad gan yr Athro Kevin Morgan, sydd yn arbenigwr byd-eang ym maes arloesedd, y dylid, yn hytrach, creu corff arloesedd cenedlaethol ar y model Scandinafaidd. Nid dyna, wrth gwrs, sydd ynghlwm wrth yr argymhellion rydych chi yn eu gweithredu, ond ydy hwnna'n dal yn rhan o'r weledigaeth ar gyfer y Ddeddf rŷch chi'n mynd i gyhoeddi?
Ac yn olaf, mae yna gyfeiriad yn eich datganiad tuag at gyfyngiadau deddfwriaethol—'legislative constraints'. Beth yn union yw'r cyfyngiadau hynny? Ife nifer yr Aelodau, yr amser yn ystod yr wythnos yn y Senedd, sy'n mynd â ni nôl i'r ddadl gawsom ni wythnos diwethaf? Ydy e'n ymwneud â'r nifer o weision sifil sydd gyda chi? A allwch chi roi ryw fath o syniad i ni ble mae'r esgid yn gwasgu, a beth y gellir ei wneud? Wrth gwrs, roedd un awgrym go bendant gyda ni wythnos diwethaf ynglŷn ag un elfen o'r broblem yma, ond beth arall y gellir ei wneud, achos os ydy'r cyfyngiadau yma yn golygu bod yna syniadau da ar gyfer Deddfau ddim yn gallu mynd rhagddi, wrth gwrs, rŷn ni gyd ar ein colled oherwydd hynny?
There are elements in the statement on the legislative programme that the First Minister delivered this afternoon that are to be welcomed. We’ve already declared our support for the principle of embracing the social partnership model that will be attached to the Bill that the First Minister has referred to.
We also welcome the move towards reregulation of the bus sector. We agree with the analysis in terms of the damage done by deregulation during the 1980s, and the shift in the other direction I think is a step forward. But may I ask, as this sector is one that is going through great and very challenging restructuring at the moment, for numerous reasons, what work has the Welsh Government done and what work is the Welsh Government doing to ensure that we aren’t simply waiting for those statutory powers or legislative powers? For example, I raised the issue of First Cymru with the First Minister a few weeks ago, and the opportunity—it’s a threat, but it’s also perhaps an opportunity—for us to ensure that we don’t see an erosion of services across large parts of the south-west of Wales, and across Wales as a whole. He did mention that he would have a word with his Minister for local government in order to have a discussion with the city of Swansea in the first instance.
In terms of taxis, I think it is a sector—. I think the First Minister in his statement said that it's a sector that is going through even more of a change, because of the challenges of the gig economy and so on, and perhaps that’s the driver for the ideas that have emerged from various stakeholders in this area. I am disappointed that we are delaying this, because this landscape is going to look very different in two or three years. It looked very different two or three years ago. So, can we afford to not take this opportunity to ensure that we place that sector on firm, robust ground?
There are things to be welcomed in terms of the legislation that’s been deferred. We welcome the decision to pause the agriculture Bill. That’s what we’ve consistently said in Plaid Cymru, and I think that gives us an opportunity to weight up and to develop a framework that will provide a foundation for the long-term future.
There are some things missing. I can’t see any reference, for example, to a clean air Act. I haven't read the First Minister’s manifesto for the leadership of the Labour Party from cover to cover, but I do think that was an element of the programme that you had presented—that is, an Act that would, for example, give you a statutory right to breathe, and would place a responsibility or put WHO guidance on some sort of statutory basis, and so on. And, of course, we know that there is a huge problem across Wales and this is an area where we do need to see progress. I would still urge the Government to reconsider not legislating now on this issue.
You had also mentioned, or in fact you had committed to extending the smoking ban, if I remember rightly, to open air areas in town and city centres. Is that still your Government’s intention, and when do you intend to legislate in that regard?
In terms of TERCW—I'm not sure what the Welsh acronym for that is yet—but I do think it’s true that this body will not only be responsible for tertiary education and research, but it will also be responsible for innovation in its broader sense. And if memory serves me, I think the intention is to create some sub-committee that will be specifically responsible for innovation and research. Isn't there a risk, First Minister, in that regard, because innovation of course relies upon research from the HE sector, and so on, but that only represents one aspect of innovation? There is also the business dimension, which is crucially important, and there was a recommendation made by Professor Kevin Morgan, who is a global specialist in innovation, that we should rather create a national innovation body on the Scandinavian model. That’s not what’s entailed in the recommendations that you're taking forward, but is that still part of the vision for the legislation that you are to introduce?
Finally, there is a reference in your statement towards legislative constraints. So, what exactly are those constraints? Is it the number of Members, the time available during the working week in the Senedd, which takes us back to the debate that we had last week? Does it relate to the number of civil servants that you have available to you? Can you give us some idea as to where the pressures are being applied and what can be done? We made one definite suggestion in terms of one element of this problem, but what else can be done? Because if these constraints do mean that there are good ideas for legislation that can't proceed, then we will all lose out as a result of that.