Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

25/06/2019

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit (mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel "swyddog cyfreithiol") 2. Questions to the Counsel General and Brexit Minister (in respect of his "law officer" responsibilities)
3. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 3. Business Statement and Announcement
4. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig: Darparu Cymru Carbon Isel 4. Statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs: Delivering a Low Carbon Wales
5. Rheoliadau Gwasanaethau Eirioli Rheoleiddiedig (Darparwyr Gwasanaethau ac Unigolion Cyfrifol) (Cymru) (Diwygio) 2019 5. The Regulated Advocacy Services (Service Providers and Responsible Individuals) (Wales) (Amendment) Regulations 2019
6. Dadl ar Goridor yr M4 o amgylch Casnewydd 6. Debate on the M4 Corridor around Newport
7. Cyfnod Pleidleisio 7. Voting Time
8. Dadl ar Gyfnod 3 y Bil Deddfwriaeth (Cymru) 8. Debate on Stage 3 of the Legislation (Wales) Bill
Grŵp 1: Diffiniadau yn Rhan 1 o’r Bil (Gwelliannau 13, 14) Group 1: Definitions in Part 1 of the Bill (Amendments 13, 14)
Grŵp 2: Rhaglen i wella hygyrchedd Cyfraith Cymru (Gwelliant 1) Group 2: Programme to improve accessibility of Welsh law (Amendment 1)
Grŵp 3: Effaith darpariaethau Rhan 2 o’r Bil (Gwelliannau 3, 4, 8, 9) Group 3: Effect of provisions in Part 2 of the Bill (Amendments 3, 4, 8, 9)
Grŵp 4: Cyfeiriadau at ddeddfwriaeth yr UE (Gwelliannau 5, 6, 7, 10, 11, 12) Group 4: References to EU legislation (Amendments 5, 6, 7, 10, 11, 12)

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf y prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan John Griffiths. 

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from John Griffiths. 

Cysgu Allan
Rough-sleeping

1. Beth yw effaith polisi Llywodraeth Cymru o ran lleihau nifer y bobl sy'n cysgu allan yng Nghymru? OAQ54119

1. What is the impact of the Welsh Government's policy to reduce rough sleeping in Wales? OAQ54119

Llywydd, nowhere is the impact of prolonged austerity more visible than in the rise of rough-sleeping. The impact of Welsh Government policies can be seen in prevention, in the provision of new services and in increased partnership working across Wales. 

Llywydd, nid yw effaith cyni cyllidol hirfaith yn fwy amlwg mewn unrhyw fan nag yn y cynnydd yn nifer y bobl sy'n cysgu ar y stryd. Gellir gweld effaith polisïau Llywodraeth Cymru o ran atal, darparu gwasanaethau newydd a mwy o weithio mewn partneriaeth ledled Cymru.

First Minister, Wales has suffered UK Government austerity for some nine years now, and its cumulative impact on our communities and the public services we rely on is more and more damaging year on year. Queues at foodbanks and people sleeping rough in tents and doorways show the misery caused. Many of my constituents are shocked and angry that this is the state of the nation when the UK is still one of the biggest economies in the world. First Minister, in advance of a badly needed change of UK Government, and Jeremy Corbyn as Prime Minister, what more can Welsh Government do [Interruption.] to address increasingly entrenched rough-sleeping, involving people with complex diagnoses and support needs, who may already have been failed by the system?

Prif Weinidog, mae Cymru wedi dioddef cyni cyllidol Llywodraeth y DU ers tua naw mlynedd erbyn hyn, ac mae ei effaith gyfunol ar ein cymunedau a'r gwasanaethau cyhoeddus yr ydym ni'n dibynnu arnyn nhw yn fwy a mwy niweidiol flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae ciwiau mewn banciau bwyd a phobl sy'n cysgu ar y stryd mewn pebyll a drysau yn dangos y dioddefaint a achosir. Mae llawer o'm hetholwyr i wedi dychryn ac yn ddig mai dyma gyflwr y wlad pan fo'r DU yn dal i fod yn un o'r economïau mwyaf yn y byd. Prif Weinidog, cyn y newid y mae ei angen yn ddirfawr i Lywodraeth y DU, a Jeremy Corbyn yn Brif Weinidog, beth mwy y gall Llywodraeth Cymru ei wneud [Torri ar draws.] i fynd i'r afael â sefyllfa lle mae cysgu ar y stryd yn mynd yn fwy a mwy cyffredin, a hynny'n cynnwys pobl â diagnosis ac anghenion cymorth cymhleth, a allai fod wedi cael eu methu gan y system eisoes?

Llywydd, I want to thank John Griffiths for that and to agree with him entirely at the shocking nature of the impacts that austerity now has in our communities. I reread at the weekend, Llywydd, the reports that John Griffiths's committee have produced in relation to homelessness, and they provide a telling level of detail about the impact that cuts to benefits and cuts to services are having in the lives of people across Wales. As a Government, we will take the advice of the action group that has been established, chaired by the chief executive officer of Crisis, to make sure that we have everything we can in place as we go into the second half of this year. We will continue to invest the additional £20 million that we have found within our ever-shrinking budgets to do more in the field of homelessness. We will promote Housing First as a model, which brings together the two aspects that John Griffiths highlighted in his supplementary question—the need for more accommodation, but, at the same time, for the support services that respond to the complex needs that many people who find themselves sleeping rough on our streets have accumulated during that incredibly difficult journey. All of those things will be done by this Welsh Government here in Wales in order to mitigate the impact of rough-sleeping across our nation. 

Llywydd, hoffwn ddiolch i John Griffiths am hynna a chytuno'n llwyr ag ef ynghylch natur frawychus yr effeithiau y mae cyni cyllidol yn eu hachosi yn ein cymunedau erbyn hyn. Ailddarllenais dros y penwythnos, Llywydd, yr adroddiadau y mae pwyllgor John Griffiths wedi eu llunio ar ddigartrefedd, ac maen nhw'n cynnig manylion manwl iawn am yr effaith y mae toriadau i fudd-daliadau a thoriadau i wasanaethau yn ei chael ym mywydau pobl ledled Cymru. Fel Llywodraeth, byddwn yn cymryd cyngor y grŵp gweithredu sydd wedi ei sefydlu, dan gadeiryddiaeth prif swyddog gweithredol Crisis, i sicrhau bod gennym ni bopeth y gallwn ni ei wneud ar waith wrth i ni fynd i mewn i ail hanner y flwyddyn hon. Byddwn yn parhau i fuddsoddi'r £20 miliwn ychwanegol yr ydym ni wedi ei ganfod yn ein cyllidebau sy'n crebachu'n barhaus i wneud mwy ym maes digartrefedd. Byddwn yn hyrwyddo Tai yn Gyntaf fel model, sy'n tynnu ynghyd y ddwy agwedd a nodwyd gan John Griffiths yn ei gwestiwn atodol—yr angen am fwy o lety, ond, ar yr un pryd, am y gwasanaethau cymorth sy'n ymateb i'r anghenion cymhleth y mae llawer o bobl sy'n canfod eu hunain yn cysgu ar ein strydoedd wedi eu caffael yn ystod y daith anhygoel o anodd honno. Bydd yr holl bethau hynny yn cael eu gwneud gan y Llywodraeth Cymru hon yma yng Nghymru er mwyn lliniaru effaith cysgu ar y stryd ar draws ein gwlad.

Thank you, First Minister, for the reply to John Griffiths regarding homelessness. You may be aware that I have raised this issue previously in this Chamber, on how homeless pods could reduce rough-sleeping in Wales. In February this year, pods to provide emergency overnight accommodation for the homeless were installed in Newport by the charity Amazing Grace Spaces. Since then, they have helped six homeless people off the streets and have been hailed as life savers. Do you agree, First Minister, that these pods provide an innovative solution that has helped to save lives in Newport, and they should be provided for those homeless people, who, for whatever reason, do not want to use hostels? We've got nearly 2,000 homeless people in Wales at the moment—under 2,000—so we have to do something to accommodate them, and I'm sure your Government will look to this Chamber rather than looking at the other side of the channel. 

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb i John Griffiths ynglŷn â digartrefedd. Efallai y byddwch yn ymwybodol fy mod i wedi codi'r mater hwn o'r blaen yn y Siambr hon, ynghylch sut y gallai podiau digartref leihau cysgu ar y stryd yng Nghymru. Ym mis Chwefror eleni, gosodwyd podiau i ddarparu llety brys dros nos i bobl ddigartref yng Nghasnewydd gan yr elusen Amazing Grace Spaces. Ers hynny, maen nhw wedi helpu chwech o bobl ddigartref oddi ar y strydoedd ac wedi cael eu canmol fel achubwyr bywydau. A ydych chi'n cytuno, Prif Weinidog, bod y podiau hyn yn cynnig ateb arloesol sydd wedi helpu i achub bywydau yng Nghasnewydd, ac y dylid eu darparu ar gyfer y bobl ddigartref hynny nad ydyn nhw, am ba reswm bynnag, yn dymuno defnyddio hosteli? Mae gennym ni bron i 2,000 o bobl ddigartref yng Nghymru ar hyn o bryd—llai na 2,000—felly mae'n rhaid i ni wneud rhywbeth i gynnig llety iddyn nhw, ac rwy'n siŵr y bydd eich Llywodraeth chi yn chwilio am atebion yn y Siambr hon yn hytrach nag ar yr ochr arall i'r sianel.

I thank the Member for that, and I do indeed recognise that he has raised these matters before on the floor of the Assembly. As a Government, we are committed to innovative approaches to tackling the problem of homelessness, but the route of homelessness is the need to provide more permanent homes across Wales. And while innovative solutions may help in the here and now, a long-term answer to tackling the housing problems that we face across the nation are more permanent homes, investment in those new homes, protecting our social housing stock, and making sure that every family has a decent home in which they can thrive. 

Diolchaf i'r Aelod am hynna, ac yn wir rwy'n cydnabod ei fod wedi codi'r materion hyn o'r blaen ar lawr y Cynulliad. Fel Llywodraeth, rydym ni wedi ymrwymo i ddulliau arloesol o fynd i'r afael â phroblem digartrefedd, ond y llwybr ar gyfer digartrefedd yw'r angen i ddarparu mwy o gartrefi parhaol ledled Cymru. Ac er y gall atebion arloesol fod o gymorth yn y presennol, yr ateb hirdymor i fynd i'r afael â'r problemau tai yr ydym ni'n eu hwynebu ar draws y wlad yw mwy o gartrefi parhaol, buddsoddiad yn y cartrefi newydd hynny, diogelu ein stoc tai cymdeithasol, a gwneud yn siŵr bod gan bob teulu gartref gweddus lle y gallan nhw ffynnu.

13:35

First Minister, is it the Welsh Government's policy to take the worldly possessions away from homeless people, leaving them with absolutely nothing and exposed to the elements? And, if not, will you condemn your Labour Party colleagues in Cardiff Council for doing just that?

Prif Weinidog, ai polisi Llywodraeth Cymru yw cymryd yr eiddo bydol oddi wrth pobl ddigartref, gan eu gadael heb ddim o gwbl ac yn agored i'r elfennau? Ac, os nad dyna'r polisi, a wnewch chi gondemnio eich cydweithwyr yn y Blaid Lafur yng Nghyngor Caerdydd am wneud yn union hynny?

That's not the policy of this Government, Llywydd, nor is it the policy of Cardiff Council.

Nid dyna bolisi'r Llywodraeth hon, Llywydd, ac nid dyna bolisi Cyngor Caerdydd ychwaith.

Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr
Betsi Cadwaladr University Local Health Board

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am dryloywder o fewn Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr wrth ymdrin ag ymholiadau'r cyhoedd? OAQ54134

2. Will the First Minister make a statement on transparency within Betsi Cadwaladr University Health Board in dealing with enquiries from the public? OAQ54134

Diolch i Llyr Gruffydd. Am bob un ymholiad oddi wrth y cyhoedd sy'n mynegi pryderon neu'n cwyno, mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn derbyn bron i dair neges yn mynegi diolch neu werthfawrogiad. Rwy'n disgwyl i bob bwrdd iechyd fod yn agored ac yn ymatebol i bob math o ymholiad, beth bynnag ei natur.

I thank Llyr Gruffydd. For every enquiry from the public raising concern or complaint, Betsi Cadwaladr University Health Board receives nearly three communications expressing thanks and appreciation. I expect all health boards to be open and responsive to all forms of enquiry, whatever their nature.

Nôl ym mis Hydref, fe wnaeth un o'ch Gweinidogion chi ysgrifennu at ddyn sydd wedi colli ei fam ar ôl iddi fod ar uned iechyd meddwl Hergest ym Mangor. Mi ddywedodd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ei fod e'n disgwyl y byddai'r ymateb i'r ymchwiliad gan y bwrdd iechyd yn, a dwi'n dyfynnu o'i lythyr e:

Back in October, one of your Ministers wrote to a man who had lost his mother, following her stay on the Hergest mental health ward in Bangor. The Minister for Health and Social Services said that he expected the response to the inquiry from the health board, and I quote, to be:

'a transparent and thorough investigation process'.

yn broses ymchwilio dryloyw a thrylwyr.

Nawr, yn ysbryd eich ateb chi i fy nghwestiwn cychwynnol i, mae'r ymchwiliad yna yn parhau, ond mae pryderon gan y teulu fod y bwrdd iechyd yn gwrthod bod yn agored a thryloyw ynglŷn ag ateb cwestiynau. Mae'r bwrdd, er enghraifft, yn cael ei gyhuddo o guddio y tu ôl i adran 42 y Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth 2000, sy'n caniatáu iddyn nhw wrthod rhannu gwybodaeth os ydyn nhw wedi derbyn cyngor cyfreithiol i weld a ydyn nhw wedi torri'r gyfraith. Nawr, ydych chi'n derbyn—eto, yn sgil yr hyn ddywedoch chi foment yn ôl—fod defnyddio'r rhesymeg yma yn golygu bod bwrdd iechyd yn medru osgoi rhannu gwybodaeth, i fab, wrth gwrs, yn y cyd-destun yma, sy'n ceisio cael cyfiawnder yn sgil marwolaeth ei fam mewn uned iechyd meddwl? Ydych chi'n cytuno, felly, nad yw sefyllfa o'r fath yn deg, ac ydych chi o'r un farn â fi y dylid edrych o'r newydd ar y cymal yma, sydd yn caniatáu i'r bwrdd osgoi bod yn dryloyw, er mwyn sicrhau bod y broses yn fwy agored yn y dyfodol?

Now, in the spirit of your response to my initial question, that inquiry is ongoing, but the family are concerned that the health board is refusing to be open and transparent in answering questions. The board, for example, is accused of hiding behind section 42 of the Freedom of Information Act 2000, which allows them to refuse to share information if they have received legal advice to see whether the law has been broken. Now, would you accept—again, in light of what you said a moment ago—that using that rationale would mean that a health board could avoid sharing information, with, in this context, a son who is seeking justice as a result of the death of his mother in a mental health ward? Do you agree, therefore, that such a situation is not fair, and do you agree with me that we should look anew at this clause that allows the health board to evade transparency, in order to ensure the process is more open for the future?

Llywydd, dwi'n edrych i bob bwrdd iechyd i fod yn agored ac yn dryloyw pan fyddan nhw'n ymateb i gwyno. Ambell waith mae pethau yn gymhleth. Dwi ddim yn gyfarwydd â'r manylion yn yr achos y mae Llyr Gruffydd wedi cyfeirio ato y prynhawn yma. Ambell waith mae pethau nad ydym ni'n eu gwybod, a dim ond pobl sy'n delio â'r manylion sy'n ddigon cyfarwydd â beth sydd wedi mynd ymlaen i ddod i gasgliadau. Fel mae'r Aelod wedi ei ddweud, mae'r Gweinidog wedi ysgrifennu ato fe yn barod am yr achos, ac, os oes mwy i'w ddweud, dwi'n siŵr y bydd ymateb arall ar ei ffordd iddo fe ar ôl y cwestiwn y prynhawn yma.

Well, Llywydd, I look to each health board to be open and transparent when they respond to complaints. Sometimes things are complicated. I'm not familiar with the detail of the case that Llyr Gruffydd is alluding to this afternoon. Sometimes there are things that we are unaware of, and it's only those who deal with the details are familiar enough with what has happened and who can therefore come to conclusions. As the Member has said, the Minister has written to him already about this case, and if there is more to be said, I'm certain that another response will be on its way following his question this afternoon.

I'd like to thank Llyr Gruffydd AM and endorse the very concerns that he's raised here. First Minister, in the statement you made when you were in the previous role, on Betsi Cadwaladr University Health Board in special measures, on 9 June 2015, you stated that,

'the fifth and final priority I have identified rests on reconnecting the public with the board, and the board regaining the public's confidence.'

Now, in my book, to have confidence, you need transparency of process. Now, the Minister is fully aware of a case that I have been dealing with, which has seen a constituent who—let's just say it was one of the situations where something went wrong, very wrong, within the health board. Now, he's been waiting around eight months for a response to a serious incident review. Now, after such a delay, you would have expected all the inquiries to be addressed, and there to be a transparent thread through all the actual points raised by the constituent and his family. However, after a not very good response coming through, the family, and I, have now had to turn to the Public Services Ombudsman for Wales, to ensure that there's some redress for this family in things that went very, very, sadly, wrong. Such a signal should be a signal to you, First Minister, that your fifth and final priority is still not being achieved. So, will you therefore explain what measures you will take to ensure there is more transparency and, indeed, more accountability when dealing with any complaint going in about the quality of healthcare that a patient has received in a health board that you, technically, as the First Minister, are responsible for?

Hoffwn ddiolch i Llyr Gruffydd AC ac ategu'r union bryderon y mae wedi eu codi yn y fan yma. Prif Weinidog, yn y datganiad a wnaed gennych pan oeddech chi yn y swydd flaenorol, ar Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr a oedd yn destun mesurau arbennig, ar 9 Mehefin 2015, dywedasoch,

mae’r bumed flaenoriaeth, a'r olaf, yr wyf i wedi’i nodi yn dibynnu ar ailgysylltu'r cyhoedd â’r bwrdd, ac ar i'r bwrdd adennill ffydd y cyhoedd.

Nawr, yn fy nhyb i, i fod â ffydd, mae angen proses dryloyw arnoch chi. Nawr, mae'r Gweinidog yn gwbl ymwybodol o achos yr wyf i wedi bod yn ymdrin ag ef, sydd wedi gweld etholwr a oedd—gadewch i ni ddim ond dweud ei fod yn un o'r sefyllfaoedd lle'r aeth rhywbeth o'i le, o'i le'n ofnadwy, yn y bwrdd iechyd. Nawr, mae wedi bod yn aros am oddeutu wyth mis am ymateb i adolygiad o ddigwyddiad difrifol. Nawr, ar ôl cymaint o oedi, byddech chi wedi disgwyl i'r holl ymchwiliadau gael sylw, ac y byddai pen llinyn tryloyw drwy'r holl bwyntiau gwirioneddol a godwyd gan yr etholwr a'i deulu. Fodd bynnag, ar ôl cael ymateb nad yw'n un da iawn, mae'r teulu, a minnau, wedi gorfod troi erbyn hyn at Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus Cymru, i sicrhau bod modd cael rhyw fath o gamau unioni i'r teulu hwn yr aeth pethau o'i le iddo mewn ffordd drist dros ben. Dylai arwydd o'r fath fod yn arwydd i chi, Prif Weinidog, nad yw eich pumed blaenoriaeth, a'r olaf, yn cael ei chyflawni o hyd. Felly, a wnewch chi esbonio felly pa fesurau y gwnewch chi eu cymryd i sicrhau bod mwy o dryloywder ac, yn wir, mwy o atebolrwydd wrth ymdrin ag unrhyw gŵyn sy'n cael ei gwneud am ansawdd y gofal iechyd y mae claf wedi ei gael mewn bwrdd iechyd yr ydych chi, yn dechnegol, gan mai chi yw'r Prif Weinidog, yn gyfrifol amdano?

13:40

Well, Llywydd, I don't think it's sensible ever to try and read general lessons from specific cases. The Member is right that I am familiar with the case that she has drawn to my attention, and it has been a difficult case. If the family believe that reference to the ombudsman is the best course of action open to them, then, of course, that is a course of action available to patients and to families here in Wales. I believe that the state of relationships between the board and the population that it serves is different to how it was when we entered special measures. The board itself has made real efforts in that regard—attendance by health board senior staff at public events, working with Public Health Wales and the well-being of future generations Act commissioner to find new and innovative ways of engaging with the public. When, last week, we published the results of public responses to public services here in Wales, satisfaction rates with health services in Betsi Cadwaladr—with 93 per cent of residents of Betsi Cadwaladr saying that they were satisfied with the services that they provided and received in primary care, and 95 per cent of that local population saying that they were satisfied with the services they received in secondary care—were above the national average, and I think that they reflect the general effort the board has made to re-cement the relationship it has with its public.

Wel, Llywydd, nid wyf i'n credu ei bod hi byth yn ddoeth ceisio darllen gwersi cyffredinol o achosion penodol. Mae'r Aelod yn iawn fy mod i'n gyfarwydd â'r achos y mae hi wedi tynnu fy sylw ato, ac mae wedi bod yn achos anodd. Os yw'r teulu'n credu mai cyfeirio at yr ombwdsmon yw'r ffordd orau o weithredu sy'n agored iddyn nhw, yna, wrth gwrs, mae hwnnw'n gam gweithredu sydd ar gael i gleifion ac i deuluoedd yma yng Nghymru. Credaf fod cyflwr y berthynas rhwng y bwrdd a'r boblogaeth y mae'n ei gwasanaethu yn wahanol i sut yr oedd hi pan aethom ni i mewn i fesurau arbennig. Mae'r bwrdd ei hun wedi gwneud ymdrechion gwirioneddol yn hynny o beth—presenoldeb staff uwch y bwrdd iechyd mewn digwyddiadau cyhoeddus, gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru a chomisiynydd Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol i ddod o hyd i ffyrdd newydd ac arloesol o ymgysylltu â'r cyhoedd. Pan gyhoeddwyd, yr wythnos diwethaf, ganlyniadau ymatebion cyhoeddus i wasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru, roedd cyfraddau bodlonrwydd gyda gwasanaethau iechyd yn Betsi Cadwaladr—gyda 93 y cant o drigolion Betsi Cadwaladr yn dweud eu bod yn fodlon â'r gwasanaethau a ddarparwyd ac a gafwyd ganddyn nhw ym maes gofal sylfaenol, a 95 y cant o'r boblogaeth leol honno yn dweud eu bod nhw'n fodlon â'r gwasanaethau a gawsant ym maes gofal eilaidd—yn uwch na'r cyfartaledd cenedlaethol, a chredaf eu bod nhw'n adlewyrchu'r ymdrech gyffredinol y mae'r bwrdd wedi ei gwneud i ail-gadarnhau'r berthynas sydd ganddo â'i gyhoedd.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies. 

Questions now from the party leaders. The leader of the opposition, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. First Minister, six weeks ago you stated that your Minister would have no difficulty in publishing the report into Kukd.com. Despite your reassurances to this Chamber, the report hasn't fallen into my hands, as your Minister says the appropriate clearances have not been given. What are the clearances that need to be given, and when will the report be published? 

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, chwe wythnos yn ôl, dywedasoch na fyddai eich Gweinidog yn cael unrhyw anhawster yn cyhoeddi'r adroddiad ar Kukd.com. Er gwaethaf eich sicrwydd i'r Siambr hon, nid yw'r adroddiad wedi cyrraedd fy nwylo i, gan fod eich Gweinidog yn dweud nad yw'r caniatâd priodol wedi ei roi. Beth yw'r caniatâd y mae angen ei roi, a phryd y bydd yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi?

Well, the report is in the final stages of receiving those clearances. Llywydd, of course, reports that end up in the public domain have to be cleared. They have to be cleared for accuracy. They have to be cleared by legal services to make sure there are no legal impediments to publication. That is the normal and inevitable procedures of Government in any part of the United Kingdom. That procedure has been undertaken since I last spoke on the floor of the Assembly. We are near the end point of that, and, once they are completed, then the report will be published. 

Wel, mae'r adroddiad ar y camau olaf o gael y caniatâd hwnnw. Llywydd, wrth gwrs, mae'n rhaid i adroddiadau sy'n mynd i'r parth cyhoeddus yn y pen draw gael caniatâd. Mae'n rhaid sicrhau eu bod nhw'n gywir. Mae'n rhaid i wasanaethau cyfreithiol eu cymeradwyo i sicrhau nad oes rhwystrau cyfreithiol i gyhoeddi. Dyna weithdrefnau arferol ac anochel Llywodraeth mewn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig. Dilynwyd y weithdrefn honno ers i mi siarad ar lawr y Cynulliad ddiwethaf. Rydym ni'n agos at ddiwedd y broses honno, ac, ar ôl iddi gael ei chwblhau, bydd yr adroddiad yn cael ei gyhoeddi.

Well, this has been going on for three years now, First Minister, and we should see that report as soon as possible.

And whilst we're talking about Welsh Government's use of taxpayers' money, as you know, First Minister, the Wales life sciences investment fund has a target investment of £100 million to attract and grow life science businesses that are based, or will be based, here in Wales. I fully agree that this fund is innovative and is helping to bring skilled jobs to Wales. However, I hope you will join me, First Minister, in my concern of how the fund is being managed. Since 2016, the fund has been managed by a fund management company run by Arix Bioscience plc, which has made nine investments so far. However, it's been reported that six of those investments have been made to companies where Neil Woodford is a shareholder. It is also worrying that Mr Woodford is a major shareholder in Arix Bioscience, with a 24 per cent stake in the company. First Minister, do you agree that it is unacceptable for people to be shareholders in the company that gives out taxpayers' money and in the companies that benefit? And do you share my concerns that this individual is now being investigated by the Financial Conduct Authority? And what action will you be taking to make sure that Welsh taxpayers' money is invested appropriately? 

Wel, mae hyn wedi bod ar y gweill ers tair blynedd erbyn hyn, Prif Weinidog, a dylem ni gael gweld yr adroddiad hwnnw cyn gynted â phosibl.

A thra ein bod ni'n sôn am ddefnydd Llywodraeth Cymru o arian trethdalwyr, fel y gwyddoch, Prif Weinidog, mae gan gronfa fuddsoddi gwyddorau bywyd Cymru darged buddsoddiad o £100 miliwn i ddenu a thyfu busnesau gwyddor bywyd sydd wedi'u lleoli, neu a fydd yn cael eu lleoli, yma yng Nghymru. Rwy'n cytuno'n llwyr bod y gronfa hon yn arloesol ac yn helpu i ddod â swyddi crefftus i Gymru. Fodd bynnag, gobeithiaf y gwnewch chi ymuno â mi, Prif Weinidog, yn fy mhryder ynghylch sut y mae'r gronfa yn cael ei rheoli. Ers 2016, rheolwyd y Gronfa gan gwmni rheoli cronfeydd a redir gan Arix Bioscience plc, sydd wedi gwneud naw buddsoddiad hyd yma. Fodd bynnag, adroddwyd bod chwech o'r buddsoddiadau hynny wedi eu gwneud i gwmnïau lle mae Neil Woodford yn gyfranddaliwr. Mae'n peri pryder hefyd fod Mr Woodford yn un o brif gyfranddaliwr Arix Bioscience, gyda chyfran o 24 y cant yn y cwmni. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno ei bod hi'n annerbyniol i bobl fod yn gyfranddalwyr yn y cwmni sy'n rhannu arian trethdalwyr ac yn y cwmnïau sy'n elwa? Ac a ydych chi'n rhannu fy mhryderon bod yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol yn ymchwilio i'r unigolyn hwn erbyn hyn? A pha gamau y byddwch chi'n eu cymryd i sicrhau bod arian trethdalwyr Cymru yn cael ei fuddsoddi'n briodol?

Well, Llywydd, let me start by welcoming what Paul Davies said about the nature and purpose of the fund. The fund has been innovative and, because it is innovative, it has been subject to very regular and significant scrutiny—a full Wales Audit Office review, an independent mid-term review, a series of reports on progress and options by the Development Bank of Wales. It's also, of course, a regulated fund; it's regulated by the Financial Conduct Authority. Now, if the leader of the opposition has specific concerns, he should raise them. And if they are specific concerns, we will investigate them. If they are general, smeary concerns linking names of individuals, previous things that have happened and things that are nothing to do with the fund, then I don't think there's anything in what he has said today that I can see is specific enough to be investigated. If he has specific concerns, of course we are open to hearing those, and, of course, they would be investigated. The general conduct of the fund has always been scrutinised independently by the organisations that we have here in Wales and at a UK level, and the FCA has never raised a concern about the conduct of the fund.

Wel, Llywydd, gadewch i mi ddechrau trwy groesawu'r hyn a ddywedodd Paul Davies am natur a phwrpas y gronfa. Mae'r gronfa wedi bod yn arloesol ac, oherwydd ei bod yn arloesol, mae hi wedi bod yn destun gwaith craffu rheolaidd a sylweddol iawn—adolygiad llawn gan Swyddfa Archwilio Cymru, adolygiad canol tymor annibynnol, cyfres o adroddiadau ar gynnydd a dewisiadau gan Fanc Datblygu Cymru. Mae hefyd, wrth gwrs, yn gronfa reoledig; mae'n cael ei rheoleiddio gan yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol. Nawr, os oes gan arweinydd yr wrthblaid bryderon penodol, dylai eu codi. Ac os ydyn nhw yn bryderon penodol, byddwn yn ymchwilio iddynt. Os ydyn nhw yn bryderon cyffredinol, sy'n taflu baw gan gysylltu enwau unigolion, pethau blaenorol sydd wedi digwydd a phethau nad oes a wnelon nhw ddim â'r gronfa, yna nid wyf i'n credu bod unrhyw beth yn yr hyn a ddywedodd heddiw y gallaf i weld ei fod yn ddigon penodol i ymchwilio iddo. Os oes ganddo bryderon penodol, rydym ni'n agored i glywed y rheini wrth gwrs, ac, wrth gwrs, bydden nhw'n cael eu hymchwilio. Mae ymddygiad cyffredinol y gronfa bob amser wedi bod yn destun craffu annibynnol gan y sefydliadau sydd gennym ni yma yng Nghymru ac ar lefel y DU, ac nid yw'r Awdurdod Ymddygiad Ariannol erioed wedi mynegi pryder am ymddygiad y gronfa.

13:45

First Minister, this is about openness and transparency and how your Government makes sure that information is in the public domain and that our taxpayers' money is being invested appropriately. It's quite clear to me that your Government has failed to listen to the report of the Wales Audit Office in 2016. Three years ago, the auditor general said, on the Wales life sciences investment fund, that

'aspects of its establishment, governance, oversight and early operation were flawed and poorly documented'

over the conflict of interest of the previous company that managed investment, sending moneys to companies of which Sir Chris Evans was also a shareholder.

First Minister, once again, it seems to me that your Government is failing to be transparent with the people of Wales. Why, therefore, following the report of the auditor general, did your Government allow Arix Bioscience to take over the managing of the life science investments? And why did Finance Wales not learn their lesson and thoroughly scrutinise future investments? Because it seems to me that your Government is making the same mistake again.

Prif Weinidog, mae hyn yn ymwneud â bod yn agored ac yn dryloyw a sut y mae eich Llywodraeth yn gwneud yn siŵr bod gwybodaeth ar gael i'r cyhoedd a bod arian ein trethdalwyr yn cael ei fuddsoddi'n briodol. Mae'n gwbl eglur i mi bod eich Llywodraeth wedi methu â gwrando ar adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru yn 2016. Dair blynedd yn ôl, dywedodd yr archwilydd cyffredinol, am gronfa fuddsoddi gwyddorau bywyd Cymru, bod

agweddau ar ei sefydlu, ei llywodraethu, ei goruchwylio a'i gweithrediad cynnar yn ddiffygiol ac wedi eu cofnodi'n wael

ynghylch gwrthdaro buddiannau'r cwmni blaenorol a oedd yn rheoli buddsoddiad, gan anfon arian at gwmnïau yr oedd Syr Chris Evans hefyd yn gyfranddaliwr ynddynt.

Prif Weinidog, unwaith eto, mae'n ymddangos i mi bod eich Llywodraeth yn methu â bod yn dryloyw gyda phobl Cymru. Pam, felly, yn dilyn adroddiad yr archwilydd cyffredinol, y gwnaeth eich Llywodraeth ganiatáu i Arix Bioscience gymryd trosodd y rheolaeth o fuddsoddiadau gwyddorau bywyd? A pham na wnaeth Cyllid Cymru ddysgu ei wers a chraffu'n drylwyr ar fuddsoddiadau yn y dyfodol? Oherwydd mae'n ymddangos i mi bod eich Llywodraeth yn gwneud yr un camgymeriad unwaith eto.

Well, Llywydd, the Member complains about openness and transparency and then proceeds to quote a document that was published in the public domain as open and transparent as you can be. And I explained to him earlier the many different ways in which that fund has been, in an open way, observed, reported upon and lessons learnt during its progress. All those things are available in the public domain. The leader of the opposition needs to decide which question he wants to ask. He started by asking a question about transparency and openness and then quoted from a publicly available document, so I don't see what his problem is there. [Interruption.] He then suggests—I can hear his friend next door to him doing his best to help him to find the right question to ask. He then thinks that the right question to ask was about lessons learnt. The Welsh Government accepted every recommendation made in that WAO report, and the implementation of the fund since that time has never been criticised by the FCA—the Financial Conduct Authority. So, as I say, if the Member has specific difficulties with the fund that he thinks should be investigated, they will be investigated. If he simply wants to use general suggestions based on nothing other than reports in newspapers that something has gone wrong, there's nothing there to investigate and there's nothing to support the observations that he's made this afternoon.

Wel, Llywydd, mae'r Aelod yn cwyno am fod yn agored ac yn dryloyw ac yna'n bwrw ymlaen i ddyfynnu dogfen a gyhoeddwyd yn gyhoeddus mewn modd mor agored a thryloyw ag y gallwch chi fod. Ac esboniais wrtho'n gynharach y nifer fawr o wahanol ffyrdd y mae'r gronfa honno, mewn ffordd agored, wedi ei harsylwi, wedi bod yn destun adroddiadau a'r gwersi a ddysgwyd yn ystod ei chynnydd. Mae'r holl bethau hynny ar gael i'r cyhoedd. Mae angen i arweinydd yr wrthblaid benderfynu pa gwestiwn y mae eisiau ei ofyn. Dechreuodd drwy ofyn cwestiwn am fod yn dryloyw ac yn agored ac yna dyfynnodd o ddogfen sydd ar gael i'r cyhoedd, felly nid wyf i'n gweld beth yw ei broblem yn hynny o beth. [Torri ar draws.] Yna mae'n awgrymu—gallaf glywed ei ffrind y drws nesaf iddo yn gwneud ei orau i'w helpu i ddod o hyd i'r cwestiwn cywir i'w ofyn. Yna, mae'n credu mai'r cwestiwn cywir i'w ofyn oedd am wersi a ddysgwyd. Derbyniodd Llywodraeth Cymru bob argymhelliad a wnaed yn yr adroddiad hwnnw gan Swyddfa Archwilio Cymru, ac nid yw gweithrediad y gronfa ers yr adeg honno erioed wedi cael ei feirniadu gan yr FCA—yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol. Felly, fel y dywedais, os oes gan yr Aelod anawsterau penodol gyda'r gronfa y mae'n credu y dylid ymchwilio iddyn nhw, byddan nhw yn cael eu hymchwilio. Os mai'r cwbl y mae'n dymuno ei wneud yw defnyddio awgrymiadau cyffredinol sy'n seiliedig ar ddim byd ond adroddiadau mewn papurau newydd bod rhywbeth wedi mynd o'i le, nid oes dim byd i ymchwilio iddo ac nid oes dim i gefnogi'r sylwadau y mae ef wedi eu gwneud y prynhawn yma.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Plaid Cymru leader, Adam Price.

Diolch, Llywydd. First Minister, why did the taskforce the Welsh Government established to save Ford Bridgend in October 2017 meet 10 times in the first 10 months of its existence and then meet just once in the last 11 months, in March of this year, nearly two months after the company announced 1,000 job losses? How did you move from an average of one meeting a month to around one meeting a year? Now, I understand the argument is that there was a lot more engagement happening with the company outside of the taskforce meetings. So, can you say during 2018, in the run-up to the January announcement, how many times did Ministers meet with Ford executives?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, pam wnaeth y tasglu a sefydlwyd gan Lywodraeth Cymru i achub Ford Pen-y-bont ar Ogwr ym mis Hydref 2017 gyfarfod 10 gwaith yn ystod 10 mis cyntaf ei fodolaeth ac yna gyfarfod dim ond unwaith yn ystod yr 11 mis diwethaf, ym mis Mawrth eleni, bron i ddeufis ar ôl i'r cwmni gyhoeddi colli 1,000 o swyddi? Sut y gwnaethoch chi symud o un cyfarfod y mis ar gyfartaledd i oddeutu un cyfarfod y flwyddyn? Nawr, rwy'n deall y ddadl bod llawer mwy o ymgysylltu'n digwydd gyda'r cwmni y tu allan i gyfarfodydd y tasglu. Felly, a allwch chi ddweud yn ystod 2018, yn y cyfnod cyn y cyhoeddiad ym mis Ionawr, sawl gwaith y gwnaeth Gweinidogion gyfarfod gyda swyddogion Ford?

Well, it's kind of the Member to answer the question as well as to ask it. His first question to me was why did it meet 10 times rapidly and then with a gap between the next meeting. The clue, Llywydd, is in the title. It was a taskforce; it had a task and it went about it rapidly, and it met very regularly and involved all the people who needed to be involved in discharging its terms of reference. It developed a proposition for vacant space at the site, and all parties to the taskforce then concluded that those propositions were better taken forward outside the taskforce itself. That is exactly what happened. I met Ford in the first weeks of becoming First Minister, as I met with the trade unions and as I met with local management at the site as well. The conclusions of that taskforce have been taken forward in a whole series of ways and engagement between the Welsh Government, the local workforce and the company has been consistent throughout.

Wel, mae'r Aelod yn garedig yn ateb y cwestiwn yn ogystal â'i ofyn. Ei gwestiwn cyntaf i mi oedd pam y gwnaeth gyfarfod 10 gwaith yn gyflym ac yna gyda bwlch rhwng y cyfarfod nesaf. Mae'r cliw, Llywydd, yn y teitl. Tasglu oedd hwn; roedd ganddo dasg ac aeth ati i'w chyflawni'n gyflym, a chyfarfu'n rheolaidd iawn a chynnwys yr holl bobl yr oedd angen iddyn nhw fod yn rhan o'r gwaith o gyflawni ei gylch gorchwyl. Datblygodd gynnig ar gyfer lle gwag ar y safle, a daeth pob un o bartïon y tasglu i'r casgliad wedyn y byddai'n well bwrw ymlaen â'r cynigion hynny y tu allan i'r tasglu ei hun. Dyna'n union yr hyn a ddigwyddodd. Cefais gyfarfod â Ford yn ystod yr wythnosau cyntaf ar ôl dod yn Brif Weinidog, a chefais gyfarfod â'r undebau llafur a chyfarfod gyda rheolwyr lleol ar y safle hefyd. Bwriwyd ymlaen â chasgliadau'r tasglu hwnnw mewn cyfres o ffyrdd ac mae ymgysylltu rhwng Llywodraeth Cymru, y gweithlu lleol a'r cwmni wedi bod yn gyson drwy'r adeg.

13:50

In your own list of ministerial engagements and meetings for last year, there is only one meeting listed there with Ford during that entire crucial year. Now, when I asked earlier this month if you would fly out to the Michigan headquarters of the Ford Motor Company, you said your preferred plan of action was to meet very soon with senior Ford Europe decision makers, because this was a Ford Europe decision. Have you now met face to face with those Ford Europe representatives? And can you say why you disagree with Len McCluskey of Unite when he says that, ultimately, the decisions around Ford UK are made around the boardroom table in Detroit?

Yn eich rhestr eich hun o apwyntiadau a chyfarfodydd gweinidogol y llynedd, dim ond un cyfarfod sydd wedi'i restru yno gyda Ford yn ystod yr holl flwyddyn hollbwysig honno. Nawr, pan ofynnais yn gynharach y mis hwn a fyddech chi'n hedfan allan i bencadlys y Ford Mortor Company yn Michigan, dywedasoch mai'r cynllun gweithredu yr oeddech chi'n ei ffafrio oedd cyfarfod yn fuan iawn ag uwch wneuthurwyr penderfyniadau Ford Europe, gan mai penderfyniad Ford Europe oedd hwn. A ydych chi wedi cyfarfod wyneb yn wyneb â'r cynrychiolwyr hynny o Ford Europe erbyn hyn? Ac a allwch chi ddweud pam yr ydych chi'n anghytuno â Len McCluskey o Unite pan ddywed bod y penderfyniadau ynghylch Ford UK yn cael eu gwneud yn y pen draw o amgylch y bwrdd yn ystafell y bwrdd yn Detroit?

Llywydd, not only have I had a direct conversation with Ford Europe, but I have also had a direct conversation with representatives of Ford in the United States as well. And that was a conversation that involved not simply the most senior staff at the USA level and the most senior staff at the European level, but it also involved Ford UK as well. The Member can be quite assured that this Government does everything we can to do our best to put the careers of people who work in Ford at the top of our agenda, and everything we do is dedicated to finding ways forward where that dedicated, loyal and skilled workforce can see a future for themselves and their families.

Llywydd, nid yn unig yr wyf i wedi cael sgwrs uniongyrchol gyda Ford Europe, ond rwyf i hefyd wedi cael sgwrs uniongyrchol gyda chynrychiolwyr Ford yn yr Unol Daleithiau hefyd. Ac roedd honno'n sgwrs a oedd yn cynnwys nid yn unig y staff uchaf ar lefel UDA a'r staff uchaf ar y lefel Ewropeaidd, ond roedd hefyd yn cynnwys Ford UK hefyd. Gall yr Aelod fod yn gwbl sicr bod y Llywodraeth hon yn gwneud popeth o fewn ein gallu i wneud ein gorau i roi gyrfaoedd pobl sy'n gweithio yn Ford ar frig ein hagenda, a bod popeth yr ydym ni'n ei wneud yn ymroddedig i ganfod ffyrdd ymlaen lle gall y gweithlu ymroddgar, teyrngar a medrus hwnnw weld dyfodol iddyn nhw eu hunain a'u teuluoedd.

In terms of what happens now, have you studied recent developments around Ford's closure of its French plant in Blanquefort announced last year, with the loss of 850 jobs? A buyer was found by the French Government that put together an investment package, but the Ford Motor Company blocked the sale on commercial grounds, leading to the loss of those 850 jobs. Would you support a policy of temporary nationalisation if Ford proves similarly obstructive here? And while we hope that the new taskforce you've now established is more persuasive in relation to Ford than the old taskforce proved to be, what message would you like to send to the Ford trade union's national joint negotiating committee that is meeting today, I believe, to consider UK-wide strike action?

O ran yr hyn a fydd yn digwydd nawr, a ydych chi wedi astudio datblygiadau diweddar yn ymwneud â'r ffaith bod Ford wedi cau ei ffatri yn Blanquefort yn Ffrainc a gyhoeddwyd y llynedd, gan golli 850 o swyddi? Canfuwyd prynwr gan Lywodraeth Ffrainc a luniodd becyn buddsoddi, ond rhwystrodd y Ford Motor Company y gwerthiant ar sail fasnachol, gan arwain at golli'r 850 o swyddi hynny. A fyddech chi'n cefnogi polisi o wladoli dros dro os bydd Ford yr un mor rhwystrol yma? Ac er ein bod ni'n gobeithio bod y tasglu newydd a sefydlwyd gennych erbyn hyn yn gallu darbwyllo mwy ar Ford nag yr oedd yr hen dasglu yn gallu ei wneud, pa neges yr hoffech chi ei hanfon at gydbwyllgor negodi cenedlaethol undeb llafur Ford sydd yn cyfarfod heddiw, rwy'n credu, i ystyried gweithredu streic ledled y DU?

Llywydd, Ford will be a key member of the group that we have set up to work on what happens as a result of the announcement made. They will be part of—and they gave this absolute assurance that they would play a major and constructive role in helping to secure whatever we can for the future of that workforce. My message to the trade unions is the one that I have already given to them when I met them face to face—that we will stand with them in making sure that their futures are at the forefront of everything we do. And when I speak to those Ford workers, I will give them an assurance that it is their careers that are most important to us in all of this and that, unlike the Member opposite, we are more interested in securing their careers than in advancing his own.

Llywydd, bydd Ford yn aelod allweddol o'r grŵp yr ydym ni wedi ei sefydlu i weithio ar yr hyn sy'n digwydd o ganlyniad i'r cyhoeddiad a wnaed. Byddan nhw'n rhan o'r gwaith hwnnw—ac fe roesant y sicrwydd pendant hwn y bydden nhw'n chwarae rhan fawr ac adeiladol o ran helpu i sicrhau beth bynnag y gallwn ar gyfer dyfodol y gweithlu hwnnw. Fy neges i i'r undebau llafur yw'r un yr wyf i eisoes wedi ei rhoi iddyn nhw pan gefais gyfarfod â nhw wyneb yn wyneb—y byddwn yn sefyll ochr yn ochr â nhw i sicrhau bod eu dyfodol yn flaenllaw ym mhopeth yr ydym ni'n ei wneud. A phan fyddaf yn siarad â'r gweithwyr Ford hynny, byddaf yn rhoi sicrwydd iddyn nhw mai eu gyrfaoedd nhw sydd bwysicaf i ni yn hyn i gyd a bod gennym ni fwy o ddiddordeb, yn wahanol i'r Aelod gyferbyn, mewn sicrhau eu gyrfaoedd nhw nag mewn datblygu ei yrfa ei hun.

Arweinydd Plaid Brexit, Mark Reckless.

Leader of the Brexit Party, Mark Reckless.

First Minister, your Liberal Democrat Minister published on Thursday a statement further watering down school accountability in Wales. Her new measures will remove the emphasis on the level 2 inclusive measure for GCSE, despite that grade C to D boundary being so important for school and university, particularly in maths and English, when people consider future employment. Measure-specific targets will be removed and, instead, schools will determine their own non-specific targets. We're told that your Government, or at least the Liberal Democrat element, believes that these changes will provide greater autonomy for schools to self-improve. Don't they also give schools more scope to deteriorate without parents being able to hold them to account? 

Prif Weinidog, cyhoeddodd eich Gweinidog sy'n Ddemocrat Rhyddfrydol ddatganiad ddydd Iau yn gwanhau atebolrwydd ysgolion yng Nghymru ymhellach. Bydd ei mesurau newydd yn dileu'r pwyslais ar y mesur lefel 2 cynhwysol ar gyfer TGAU, er bod y ffin honno rhwng gradd C a D mor bwysig ar gyfer yr ysgol a'r brifysgol, yn enwedig mewn mathemateg a Saesneg, pan fydd pobl yn ystyried cyflogaeth yn y dyfodol. Bydd targedau â mesuriad penodol yn cael eu dileu ac, yn hytrach, bydd ysgolion yn pennu eu targedau amhenodol eu hunain. Dywedir wrthym fod eich Llywodraeth chi, neu'r elfen Democratiaid Rhyddfrydol o leiaf, yn credu y bydd y newidiadau hyn yn rhoi mwy o ymreolaeth i ysgolion wella eu hunain. Onid ydyn nhw hefyd yn rhoi mwy o gyfle i ysgolion ddirywio heb i rieni allu eu dwyn i gyfrif?

13:55

Well, that is absolutely not the case at all, Llywydd. The plans that this Government has developed, and that the education Minister published last week, are about making sure that the way in which we assess the performance of a school represents the performance of that school in the round—that we give more trust to the professional workers who are there in the classroom and leading those schools to identify the matters that matter most in that local context. Of course, we will have outside accountability as well, but people on the ground, we believe, are best placed to make those individual decisions on how the greatest difference can be made for their school populations. The plans we have in place do that, and they do not for a moment step back from our determination to make education for every one of our children in Wales the best it can possibly be.

Wel, nid yw hynny'n wir o gwbl, Llywydd. Mae'r cynlluniau y mae'r Llywodraeth hon wedi eu datblygu, ac a gyhoeddwyd gan y Gweinidog Addysg yr wythnos diwethaf, yn ymwneud â sicrhau bod y ffordd yr ydym ni'n asesu perfformiad ysgol yn cynrychioli perfformiad yr ysgol honno yn ei holl agweddau—ein bod ni'n rhoi mwy o ymddiriedaeth i'r gweithwyr proffesiynol sydd yno yn yr ystafell ddosbarth ac yn arwain yr ysgolion hynny i nodi'r materion sydd bwysicaf yn y cyd-destun lleol hwnnw. Wrth gwrs, bydd gennym ni atebolrwydd o'r tu allan hefyd, ond pobl ar lawr gwlad, yn ein barn ni, sydd yn y sefyllfa orau i wneud y penderfyniadau unigol hynny am y ffordd y gellir gwneud y gwahaniaeth mwyaf i boblogaethau eu hysgolion. Mae'r cynlluniau sydd gennym ni ar waith yn gwneud hynny, ac nid ydyn nhw am eiliad yn camu yn ôl oddi wrth ein penderfyniad i sicrhau bod addysg i bob un o'n plant yng Nghymru y gorau y gall fod.

But if you don't publish the results, if you treat league tables as a dirty phrase, if you tell each school to measure what they like and hold themselves to account, how are parents possibly going to judge what schools are delivering and make decisions about where they want their children to go to school? The fact is that accountability measures in Wales—. Let's take primary schools, Kirsty Williams. We discussed this two or three years ago when I said that the measures available to compare primary schools were far less than they were in England, and you rightly pointed out to me that, actually, since 2014, Estyn had increased that accountability and had put the levels 4 and 5 for key stage 2 onto its report. Unfortunately, since at least late 2017, that, once again, appears to have stopped happening, and the accountability measures have gone backwards.

So, people increasingly fall back on the Programme for International Student Assessment, where the comparisons are absolutely awful. We are well below the average on all three of the comparators, where England is above it. We are 478 on maths, 490 is the average and it's 493 for England. On reading, we're on 477, the Organisation for Economic Co-operation and Development average is 493, and it's 500 in England—and similarly on maths. Is it not the case that, under Liberal Democrat leadership, education in Wales has deteriorated further? It is harder and harder for anyone to call it to account because you won't publish the information to allow them to do so. Is it not a risk that things will deteriorate even further, because Kirsty Williams is letting schools mark their own homework?

Ond os na fyddwch chi'n cyhoeddi'r canlyniadau, os byddwch chi'n trin tablau cynghrair fel ymadrodd budr, os byddwch chi'n dweud wrth bob ysgol i fesur beth bynnag y mae'n dymuno a dwyn eu hunain i gyfrif, sut ar y ddaear y mae rhieni yn mynd i farnu'r hyn y mae ysgolion yn ei gyflawni a gwneud penderfyniadau ynghylch ble maen nhw eisiau i'w plant fynd i'r ysgol? Y ffaith amdani yw bod mesurau atebolrwydd yng Nghymru—. Gadewch i ni ystyried ysgolion cynradd, Kirsty Williams. Trafodwyd hyn gennym ddwy neu dair blynedd yn ôl pan ddywedais fod y mesurau a oedd ar gael i gymharu ysgolion cynradd yn llawer yn llai nag yr oedden nhw yn Lloegr, ac fe wnaethoch dynnu fy sylw, a hynny'n briodol, at y ffaith, mewn gwirionedd, ers 2014, bod Estyn wedi cynyddu'r atebolrwydd hwnnw ac wedi rhoi lefelau 4 a 5 ar gyfer cyfnod allweddol 2 yn ei adroddiad. Yn anffodus, ers diwedd 2017 o leiaf, mae'n ymddangos bod hynny, unwaith eto, wedi peidio â digwydd, ac mae'r mesurau atebolrwydd wedi mynd tuag at yn ôl.

Felly, mae pobl yn dibynnu fwyfwy ôl ar y Rhaglen Ryngwladol Asesu Myfyrwyr, lle mae'r cymariaethau'n hollol erchyll. Rydym ni ymhell islaw'r cyfartaledd o ran bob un o'r tri chymharydd, tra bod Lloegr yn uwch na'r cyfartaledd. Rydym ni'n 478 o ran mathemateg, 490 yw'r cyfartaledd ac mae'n 493 ar gyfer Lloegr. O ran darllen, rydym ni ar 477, 493 yw cyfartaledd y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac mae'n 500 yn Lloegr—ac yn debyg o ran mathemateg. Onid yw'n wir, o dan arweinyddiaeth y Democratiaid Rhyddfrydol, bod addysg yng Nghymru wedi dirywio ymhellach? Mae'n fwy a mwy anodd i unrhyw un ei ddwyn i gyfrif gan na wnewch chi gyhoeddi'r wybodaeth i ganiatáu iddyn nhw wneud hynny. Onid yw'n risg y bydd pethau'n dirywio ymhellach fyth, gan fod Kirsty Williams yn caniatáu i ysgolion farcio eu gwaith cartref eu hunain?

Diolch, Llywydd. Well, I look forward to the Member's lecture sequence, where we can enjoy his views at even greater length. Of course, he makes two basic misunderstandings in his question. The first is that he has no idea about how collective Cabinet Government works. Every member of this Cabinet is an equal member of the Cabinet, and equally committed to it. His own semi-detached membership of many parties around this Assembly stands him in very bad stead in understanding that basic principle.

And he betrayed himself, in any case, in his first sentences. He betrayed himself with that first sentence, because what he believes in, Llywydd, is the marketisation of education. He believes in that league table approach to education in which we treat education as a commodity, in which we understand nothing of the value of it, in which we simply don't understand the way that parents have a much finer understanding of what goes on in their schools than he will ever have on their behalf.

When you look at the results that were published last week, not only in relation to the health service and public appreciation of health services in Wales, you will see there what parents in Wales make of the education that their children receive. It's a completely different picture to the one that he would seek to portray, and that's because, Llywydd, in the end, the Member has no idea of the way in which people in Wales value public services, have voted in favour of the approach that we have to public services. He comes with a completely different mindset. It is only weeks since, sitting in a different party there, he invited me to join with him in celebrating the life and work of Margaret Thatcher—[Interruption.] Well, I remember it.

Diolch, Llywydd. Wel, edrychaf ymlaen at gyfres ddarlithoedd yr Aelod, lle gallwn fwynhau ei farn ar sail fwy hirfaith fyth. Wrth gwrs, mae'n gwneud dau gamddealltwriaeth sylfaenol yn ei gwestiwn. Y cyntaf yw nad oes ganddo unrhyw syniad sut y mae Llywodraeth Cabinet gyfunol yn gweithio. Mae pob aelod o'r Cabinet hwn yn aelod cyfartal o'r Cabinet, ac yr un mor ymrwymedig iddo. Mae ei aelodaeth led-wahanedig o lawer o bleidiau o gwmpas y Cynulliad hwn yn ei roi mewn sefyllfa wael iawn o ran deall yr egwyddor sylfaenol honno.

A bradychodd ei hun, beth bynnag, yn ei frawddegau cyntaf. Bradychodd ei hun gyda'r frawddeg gyntaf honno, oherwydd yr hyn y mae'n credu ynddo, Llywydd, yw marchnadeiddio addysg. Mae'n credu yn y dull tabl cynghrair hwnnw o ymdrin ag addysg lle'r ydym ni'n trin addysg fel nwydd, lle'r ydym ni'n deall dim am ei gwerth, lle nad ydym yn deall o gwbl y ffordd y mae gan rieni ddealltwriaeth well o lawer o'r hyn sy'n digwydd yn eu hysgolion nag y bydd ganddo ef fyth ar eu rhan.

Pan edrychwch chi ar y canlyniadau a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf, nid yn unig o ran y gwasanaeth iechyd a gwerthfawrogiad y cyhoedd o wasanaethau iechyd yng Nghymru, byddwch yn gweld yn y fan honno barn rhieni yng Nghymru ar yr addysg y mae eu plant yn ei chael. Mae'n ddarlun hollol wahanol i'r un y mae ef yn ceisio ei bortreadu, ac mae hynny oherwydd, Llywydd, yn y pen draw, nad oes gan yr Aelod ddim math o syniad o'r ffordd y mae pobl yng Nghymru yn gwerthfawrogi gwasanaethau cyhoeddus, wedi pleidleisio o blaid y dull gweithredu sydd gennym ni ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Daw ef â meddylfryd hollol wahanol. Wythnosau'n unig sydd wedi mynd heibio ers iddo fy ngwahodd, yn eistedd mewn gwahanol blaid yn y fan yna, i ymuno ag ef i ddathlu bywyd a gwaith Margaret Thatcher—[Torri ar draws.] Wel, rwyf i'n ei gofio.

14:00

I remember the question very well, even if he doesn't. 

Rwy'n cofio'r cwestiwn yn dda iawn, hyd yn oed os nad yw ef.

If he doesn't understand what that legacy has been here in Wales, if he doesn't understand just how far his views of the way that things should be done are apart from people in Wales, it's no surprise to me that he made such basic errors in the questions that he asked me this afternoon.

Os nad yw'n deall beth fu'r etifeddiaeth honno yma yng Nghymru, os nad yw'n deall yn union pa mor bell y mae ei farn ar y ffordd y dylid gwneud pethau ar wahân i rai pobl yng Nghymru, nid yw'n syndod i mi ei fod wedi gwneud camgymeriadau mor sylfaenol yn y cwestiynau a ofynnodd i mi y prynhawn yma.

Tyddynwyr
Smallholders

3. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog a chefnogi tyddynwyr yng Nghymru? OAQ54136

3. What is the Welsh Government doing to encourage and support smallholders in Wales? OAQ54136

I thank the Member for that question. Smallholders play an important role in caring for our landscape and contributing to our economy. They are eligible for our Farming Connect advice service, as well as the basic payment scheme and a range of other Welsh Government support, such as the farm business grant.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae tyddynwyr yn chwarae rhan bwysig o ran gofalu am ein tirwedd a chyfrannu at ein heconomi. Maen nhw'n gymwys ar gyfer ein gwasanaeth cyngor Cyswllt Ffermio, yn ogystal â chynllun y taliad sylfaenol ac amrywiaeth o gymorth arall gan Lywodraeth Cymru, fel y grant busnes fferm.

Can I thank the First Minister for that answer? No doubt he will want to join with me in congratulating the Glamorgan Smallholders, who held an outstanding exhibition in the Senedd last week, displaying the whole range of their work and how innovative it was, and also, I think, for the first time, Llywydd—no doubt with your permission—brought some animals onto the estate. Many Members went along and saw them alongside the Pierhead.

I think it's really important to remember what an essential part of the agricultural economy that smallholders are, and the need for the Government to consult with them and recognise their innovation, and involve them in the development of policies, especially post Brexit. You did refer to the basic payment scheme. Of course, that is set at a minimum size of 5 hectares or 12.4 acres in Wales. That's something, as we move away to recognising public goods, it may be appropriate to encourage smallholders to provide services like school visits and other environmental impacts that they can make as well. This is a sector we should not forget. It's really, really important to the flourishing of rural life.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am yr ateb yna? Mae'n siŵr y bydd eisiau ymuno â mi i longyfarch Tyddynwyr Morgannwg, a gynhaliodd arddangosfa ardderchog yn y Senedd yr wythnos diwethaf, yn arddangos holl ystod eu gwaith a pha mor arloesol ydoedd, a hefyd, rwy'n credu, am y tro cyntaf, Llywydd—gyda'ch caniatâd chi rwy'n siŵr—daethant â rhai anifeiliaid i'r ystâd. Aeth llawer o Aelodau yno a'u gweld wrth ochr y Pierhead.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn cofio rhan mor hanfodol o'r economi amaethyddol yw tyddynwyr, a'r angen i'r Llywodraeth ymgynghori â nhw a chydnabod eu harloesedd, a'u cynnwys yn y gwaith o ddatblygu polisïau, yn enwedig ar ôl Brexit. Cyfeiriasoch at gynllun y taliad sylfaenol. Wrth gwrs, mae hwnnw wedi ei bennu ar gyfer maint lleiaf o 5 hectar neu 12.4 erw yng Nghymru. Mae hwnnw'n rhywbeth a allai, wrth i ni symud at gydnabod nwyddau cyhoeddus, fod yn briodol i annog tyddynwyr i ddarparu gwasanaethau fel ymweliadau ysgol ac effeithiau amgylcheddol eraill y gallan nhw eu gwneud hefyd. Mae hwn yn sector na ddylem ni ei anghofio. Mae'n wirioneddol bwysig i ffyniant bywyd gwledig.

I thank David Melding for that and congratulate him on sponsoring the Glamorgan Smallholders event last week. I, myself, attended some previous events that they have held here, and they are an opportunity, always, to showcase Welsh farming, Welsh food, and the commitment that the sector has to the highest standards. It was good to see that there were animals brought here, as well, from Glamorgan—animals from other parts of Wales are no doubt available, Llywydd, as well, to visit us here. But we want to go on as a Government supporting Welsh smallholders.

The Royal Welsh Agricultural Society has a smallholding and countryside festival, which the Welsh Government helps to sponsor, and the chief vet and others attended there. Farming Connect offers a series of events called 'Living off 10 acres', which are very specifically aimed at the smallholding sector. While smallholders do have to have 5 hectares as a minimum size to qualify for the basic payment scheme, there is no size limitation on the farm business grant here in Wales, and we encourage smallholders who are interested in diversification, in providing public goods of the sort that David Melding described, to apply for that grant so that we can go on helping them in innovation and diversification.

Diolchaf i David Melding am hynna ac rwy'n ei longyfarch ar noddi'r digwyddiad Tyddynwyr Morgannwg yr wythnos diwethaf. Roeddwn i, fy hun, yn bresennol mewn rhai digwyddiadau a gynhaliwyd ganddyn nhw yn y fan yma yn y gorffennol, ac maen nhw'n gyfle, bob amser, i arddangos ffermio Cymru, bwyd o Gymru, a'r ymrwymiad sydd gan y sector i'r safonau uchaf. Roedd yn braf gweld y daethpwyd ag anifeiliaid yma, hefyd, o Forgannwg—rwy'n siŵr bod anifeiliaid o rannau eraill o Gymru ar gael hefyd, Llywydd, i ymweld â ni yn y fan yma. Ond rydym ni eisiau parhau fel Llywodraeth i gefnogi tyddynwyr Cymru.

Mae gan Gymdeithas Amaethyddol Frenhinol Cymru ŵyl tyddynnod a chefn gwlad, y mae Llywodraeth Cymru yn helpu i'w noddi, ac roedd y prif filfeddyg ac eraill yn bresennol yno. Mae Cyswllt Ffermio yn cynnig cyfres o ddigwyddiadau o'r enw 'Byw oddi ar 10 erw', sydd wedi eu hanelu'n benodol iawn at y sector tyddynnod. Er bod yn rhaid i dyddynwyr fod â 5 hectar fel isafswm maint i fod yn gymwys ar gyfer cynllun y taliad sylfaenol, nid oes cyfyngiad maint ar y grant busnes fferm yma yng Nghymru, ac rydym ni'n annog tyddynwyr sydd â diddordeb mewn arallgyfeirio, wrth ddarparu nwyddau cyhoeddus o'r math a ddisgrifiodd David Melding, i wneud cais am y grant hwnnw fel y gallwn barhau i'w helpu i arloesi ac arallgyfeirio.

The majority of smallholdings are family-run businesses, which need to supplement their income with other sources such as tourism. They make a great contribution to our rural economies. They also tend to sell locally, reducing food miles and benefiting our environment. To my mind, the supply and consumption of home-grown food closer to home makes perfect sense. First Minister, what can your Government do to encourage more local food production?

Mae'r rhan fwyaf o dyddynnod yn fusnesau sy'n cael eu rhedeg gan deuluoedd, sydd angen ategu eu hincwm gyda ffynonellau eraill fel twristiaeth. Maen nhw'n gwneud cyfraniad mawr at ein heconomïau gwledig. Maen nhw hefyd yn tueddu i werthu'n lleol, gan leihau milltiroedd bwyd a bod yn llesol i'n hamgylchedd. Yn fy marn i, mae cyflenwi a bwyta bwyd cartref yn nes at adref yn gwneud synnwyr perffaith. Prif Weinidog, beth all eich Llywodraeth chi ei wneud i annog mwy o gynhyrchu bwyd yn lleol?

Llywydd, let me agree with what the Member has said about the importance of smallholdings to their local economies; the way in which diversification has always had to be part of what a smallholding owner has to think of, because by itself it's unlikely to be able to support a family. In addition to the things that I mentioned in my answer to David Melding, Farming Connect will hold an innovation and diversification show on 26 September this year. It will be an opportunity to bring smallholders from across Wales together. There will undoubtedly there be a focus on food production and local food production, and to support the sector in the efforts that it makes to provide those products that are saleable locally but often have a market further afield as well.

Llywydd, gadewch i mi gytuno â'r hyn y mae'r Aelod wedi ei ddweud am bwysigrwydd tyddynnod i'w heconomïau lleol; y ffordd y bu'n rhaid i arallgyfeirio fod yn rhan o'r hyn y mae'n rhaid i berchennog tyddyn feddwl amdano erioed, oherwydd ar ei ben ei hun, mae'n annhebygol o allu cefnogi teulu. Yn ogystal â'r pethau y soniais amdanyn nhw yn fy ateb i David Melding, bydd Cyswllt Ffermio yn cynnal sioe arloesi ac arallgyfeirio ar 26 Medi eleni. Bydd yn gyfle i ddod â thyddynwyr o bob cwr o Gymru ynghyd. Mae'n sicr y bydd pwyslais ar gynhyrchu bwyd a chynhyrchu bwyd yn lleol, ac i gefnogi'r sector yn yr ymdrechion y mae'n eu gwneud i ddarparu'r cynhyrchion hynny y gellir eu gwerthu'n lleol ond y mae ganddyn nhw farchnad ymhellach i ffwrdd yn aml hefyd.

14:05

Could I also commend David on an excellent event, hosting the Glamorgan Smallholders association? We look forward to it coming back next year bigger and better again. But could I ask the First Minister: what's his vision, both for smallholders and other land managers in a post-Brexit scenario? It was only a few years ago that we marked the fiftieth anniversary of the common agricultural policy, and that was going to change whether we stayed in the EU or not, but now we're in a very different perspective. So, going forward, can he paint that vision about how different that future is in a post-Brexit scenario, and what opportunities, if there are, there would be for a different type of land management?

A gaf innau hefyd ganmol David am ddigwyddiad ardderchog, yn cynnal cymdeithas Tyddynwyr Morgannwg? Edrychwn ymlaen at ei weld yn dod yn ôl y flwyddyn nesaf yn fwy ac yn well eto. Ond a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog: beth yw ei weledigaeth, ar gyfer tyddynwyr a rheolwyr tir eraill mewn sefyllfa ôl-Brexit? Dim ond ychydig flynyddoedd yn ôl y dathlwyd hanner canmlwyddiant y polisi amaethyddol cyffredin, ac roedd hwnnw'n mynd i newid pa un a oeddem ni'n aros yn yr UE ai peidio, ond rydym ni mewn sefyllfa wahanol iawn erbyn hyn. Felly, yn y dyfodol, a all ef gyflwyno'r weledigaeth honno am ba mor wahanol yw'r dyfodol hwnnw mewn sefyllfa ôl-Brexit, a pha gyfleoedd, os oes rhai, a fyddai ar gyfer gwahanol fath o reoli tir?

I thank Huw Irranca-Davies for that. I had the opportunity to speak at the annual general meeting of the Farmers Union of Wales last week in Aberystwyth, and this was exactly the point of discussion at that AGM. If the UK leaves the European Union, then direct subsidies under the CAP will cease, and that's why so much effort has been made in Wales, through 'Brexit and our land', to begin to take our future into our own hands. We had a fantastic response to that consultation, over 12,000 responses to it, and we are about to publish our successor set of proposals in which we will learn from that consultation and put forward proposals for sustainable farming in which sustainable food production and sustainable use of the land, environmental stewardship of the land, come together in order to provide that sustainable future. I look forward to further conversations with farming interests and other land managers in forestry and so on to find ways in which, provided we have the resources here in Wales the other side of the CAP, and we're committed to using those resources to go on supporting rural and agricultural communities, to do so in a way that rewards active farmers for the work they do in food production, but also for the work they do in securing public goods for which the public is prepared to make an investment.

Diolchaf i Huw Irranca-Davies am hynna. Cefais gyfle i siarad yng nghyfarfod blynyddol cyffredinol Undeb Amaethwyr Cymru yr wythnos diwethaf yn Aberystwyth, a dyma'n union oedd y pwynt trafod yn y cyfarfod hwnnw. Os bydd y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, yna bydd cymorthdaliadau uniongyrchol o dan y PAC yn dod i ben, a dyna pam mae cymaint o ymdrech wedi ei gwneud yng Nghymru, drwy 'Brexit a'n tir', i ddechrau cymryd ein dyfodol i'n dwylo ein hunain. Cawsom ymateb gwych i'r ymgynghoriad hwnnw, dros 12,000 o ymatebion iddo, ac rydym ni ar fin cyhoeddi cyfres o gynigion olynol pryd y byddwn yn dysgu o'r ymgynghoriad hwnnw ac yn cyflwyno cynigion ar gyfer ffermio cynaliadwy lle bydd cynhyrchu bwyd yn gynaliadwy a defnydd cynaliadwy o'r tir, stiwardiaeth amgylcheddol y tir, yn dod ynghyd i ddarparu'r dyfodol cynaliadwy hwnnw. Edrychaf ymlaen at gael trafodaethau pellach gyda buddiannau ffermio a rheolwyr tir eraill ym maes coedwigaeth ac yn y blaen i ganfod ffyrdd, cyn belled â bod yr adnoddau gennym ni yma yng Nghymru yr ochr arall i'r PAC, ac rydym ni'n ymrwymedig i ddefnyddio'r adnoddau hynny i barhau i gefnogi cymunedau gwledig ac amaethyddol, i wneud hynny mewn ffordd sy'n gwobrwyo ffermwyr gweithgar am y gwaith y maen nhw'n ei wneud ym maes cynhyrchu bwyd, ond hefyd am y gwaith y maen nhw'n ei wneud o ran sicrhau nwyddau cyhoeddus y mae'r cyhoedd yn barod i wneud buddsoddiad ynddyn nhw.

Adeiladau Rhestredig
Listed Buildings

4. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu cynlluniau Llywodraeth Cymru i ddiogelu adeiladau rhestredig yng Nghymru? OAQ54139

4. Will the First Minister outline the Welsh Government's plans to protect listed buildings in Wales? OAQ54139

Listed buildings form an important part of our heritage and are given special protection in legislation, recently strengthened by the Historic Environment (Wales) Act, passed here in this National Assembly in 2016. Over this autumn Cadw will launch a training programme for local authority conservation teams, focusing on the role of enforcement action in protecting listed buildings.  

Mae adeiladau rhestredig yn rhan bwysig o'n treftadaeth ac yn cael gwarchodaeth arbennig mewn deddfwriaeth, a atgyfnerthwyd yn ddiweddar gan Ddeddf yr Amgylchedd Hanesyddol (Cymru), a basiwyd yma yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn yn 2016. Yn ystod yr hydref hwn, bydd Cadw yn lansio rhaglen hyfforddi ar gyfer timau cadwraeth awdurdodau lleol, gan ganolbwyntio ar swyddogaeth camau gorfodi i ddiogelu adeiladau rhestredig.

Yes, thanks for that, and I look forward to progress reports from Cadw. We did have a slightly different emphasis from you when you were answering a question from Nick Ramsay recently about a particular planning issue in his area. You said at that point that you were thinking about reviewing the rules around planning appeals. The question did relate to listed buildings, so in light of that response, could I ask you for any more detail on that and any time frame for progress on that?

Ie, diolch am hynna, ac edrychaf ymlaen at weld adroddiadau ar gynnydd gan Cadw. Cawsom bwyslais ychydig yn wahanol gennych chi pan oeddech chi'n ateb cwestiwn gan Nick Ramsay yn ddiweddar am fater cynllunio penodol yn ei ardal ef. Dywedasoch bryd hynny eich bod yn ystyried adolygu'r rheolau yn ymwneud ag apeliadau cynllunio. Roedd y cwestiwn yn ymwneud ag adeiladau rhestredig, felly yng ngoleuni'r ymateb hwnnw, a gaf i ofyn i chi am fwy o fanylion am hynny ac am unrhyw amserlen ar gyfer cynnydd yn hynny o beth?

Llywydd, let me be clear about the nature of my exchange with Nick Ramsay last week. Nick was referring to Troy House in his constituency, a listed building where recent attempts to find a future for it have been difficult. Nick Ramsay asked me a question about the way in which planning rules either support or get in the way of viable and sustainable use of those properties. I undertook to make sure that we looked at the planning rulebook so that, when a listed building does have a viable and sustainable use, the planning system takes into account its status as a listed building. Because in the end, Llywydd, listing by itself is not enough.

We have over 30,000 buildings listed here in Wales, and listing by itself does not guarantee that building a future. The building must have a future beyond listing and that means finding a use for it in the future that will give it that viable use and that long-term future. That's what we want to provide here in Wales. We provide financial assistance for historic community assets, community halls, historic places of worship and so on. The majority of listed buildings are in private hands, and private owners have to play their part too in finding those uses that will give those buildings a long-term future.

Llywydd, gadewch i mi fod yn eglur ynghylch natur y drafodaeth a gefais gyda Nick Ramsay yr wythnos diwethaf. Roedd Nick yn cyfeirio at Troy House yn ei etholaeth ef, adeilad rhestredig lle mae ymdrechion diweddar i ddod o hyd i ddyfodol iddo wedi bod yn anodd. Gofynnodd Nick Ramsay gwestiwn i mi am y ffordd y mae rheolau cynllunio naill ai'n cefnogi neu'n rhwystro defnydd hyfyw a chynaliadwy o'r adeiladau hynny. Ymgymerais i wneud yn siŵr ein bod ni'n edrych ar y llyfr rheolau cynllunio fel bod y system gynllunio, pan fydd gan adeilad rhestredig ddefnydd hyfyw a chynaliadwy, yn cymryd ei statws fel adeilad rhestredig i ystyriaeth. Oherwydd yn y pen draw, Llywydd, nid yw rhestru ar ei ben ei hun yn ddigon.

Mae gennym ni dros 30,000 o adeiladau sydd wedi eu rhestru yma yng Nghymru, ac nid yw rhestru ar ei ben ei hun yn sicrhau dyfodol i'r adeilad hwnnw. Mae'n rhaid i'r adeilad gael dyfodol y tu hwnt i'w restru ac mae hynny'n golygu dod o hyd i ddefnydd iddo yn y dyfodol a fydd yn rhoi'r defnydd ymarferol hwnnw iddo a'r dyfodol hirdymor hwnnw iddo. Dyna yr ydym ni eisiau ei ddarparu yma yng Nghymru. Rydym ni'n darparu cymorth ariannol i asedau cymunedol hanesyddol, neuaddau cymunedol, addoldai hanesyddol ac yn y blaen. Mae mwyafrif yr adeiladau rhestredig mewn dwylo preifat, ac mae'n rhaid i berchenogion preifat chwarae eu rhan hefyd i ddod o hyd i'r defnyddiau hynny a fydd yn rhoi dyfodol hirdymor i'r adeiladau hynny.

14:10

I was pleased to hear your reference there to places of worship, First Minister. One of the communities that was once very vibrant in Wales and, indeed, had faith communities across the country, was the Jewish community. Unfortunately, the numbers of people in the Jewish community across Wales have fallen in recent years, and they're pretty much confined now to Cardiff, Swansea and Llandudno in north Wales. Very often, though, those places of worship have been lost to future generations. And I know that Dawn Bowden, of course, has been ardently campaigning, quite rightly so, for a fantastic synagogue in her own constituency. But, unfortunately, I've lost places in my constituency, in places like Colwyn Bay, where there used to be a synagogue. Can you tell us what you are doing as a Government to particularly protect the last vestiges, if you like, of the Jewish community's heritage here in Wales, given the importance of this to the rich fabric and history of our nation?

Roeddwn i'n falch o'ch clywed chi'n cyfeirio at addoldai nawr, Prif Weinidog. Un o'r cymunedau a fu'n fywiog iawn yng Nghymru ar un adeg ac, yn wir, a oedd â chymunedau ffydd ar draws y wlad, oedd y gymuned Iddewig. Yn anffodus, mae nifer y bobl yn y gymuned Iddewig ledled Cymru wedi gostwng yn y blynyddoedd diwethaf, ac maen nhw fwy neu lai wedi eu cyfyngu i Gaerdydd, Abertawe a Llandudno yn y gogledd erbyn hyn. Yn aml iawn, serch hynny, mae'r addoldai hynny wedi eu colli i genedlaethau'r dyfodol. A gwn fod Dawn Bowden, wrth gwrs, wedi bod yn ymgyrchu'n frwd, a hynny'n gwbl briodol, dros synagog ffantastig yn ei hetholaeth ei hun. Ond, yn anffodus, rwyf i wedi colli mannau yn fy etholaeth i, mewn lleoedd fel Bae Colwyn, lle'r oedd synagog ers talwm. A allwch chi ddweud wrthym ni beth yr ydych chi'n ei wneud fel Llywodraeth i ddiogelu'n arbennig yr olion olaf, os mynnwch chi, o dreftadaeth y gymuned Iddewig yma yng Nghymru, o gofio pwysigrwydd hyn i wead a hanes cyfoethog ein gwlad?

I thank Darren Millar for that question. He's absolutely right to point to the changes in the nature of the Jewish community here in Wales, and the rich legacy, both in the built environment, but also in many other ways, which that community provides. In my own constituency, there is a listed frontage to a synagogue that Members will have noticed on Cathedral Road here. There are local activities. Darren Millar asked me last week about local history, and I'm sure that he will have seen a local exhibition in Bangor that was held earlier this year that traced the history of Jewish people in that part of Wales. And a really fascinating exhibition it was too.

I have been working with some Jewish interest groups to see whether we could have an exhibition here in the National Assembly, drawing attention to the history of Jewish people here in Wales. And the education Minister is meeting people on that score next week as well. So, there are steps we need to take, I agree, at this point in the history of that community, to make sure that people are aware of that very rich heritage. And where there are things that can be done to preserve it and to draw it to wider public attention, the Welsh Government will be keen to play our part in that.

Diolchaf i Darren Millar am y cwestiwn yna. Mae'n hollol iawn i dynnu sylw at y newidiadau yn natur y gymuned Iddewig yma yng Nghymru, a'r etifeddiaeth gyfoethog, yn yr amgylchedd adeiledig, ond hefyd mewn llawer o ffyrdd eraill, y mae'r gymuned honno yn ei chynnig. Yn fy etholaeth fy hun, ceir ffryntiad rhestredig i synagog y bydd Aelodau wedi sylwi arno ar Cathedral Road yn y fan yma. Ceir gweithgareddau lleol. Gofynnodd Darren Millar i mi yr wythnos diwethaf am hanes lleol, ac rwy'n siŵr y bydd wedi gweld arddangosfa leol ym Mangor a gynhaliwyd yn gynharach eleni a oedd yn olrhain hanes pobl Iddewig yn y rhan honno o Gymru. Ac arddangosfa hynod ddiddorol oedd hi hefyd.

Rwyf i wedi bod yn gweithio gyda rhai grwpiau buddiant Iddewig i weld pa un a allem ni gael arddangosfa yma yn y Cynulliad Cenedlaethol, yn tynnu sylw at hanes pobl Iddewig yma yng Nghymru. Ac mae'r Gweinidog Addysg yn cyfarfod â phobl ynghylch hynny yr wythnos nesaf hefyd. Felly, mae camau y mae angen i ni eu cymryd, rwy'n cytuno, ar yr adeg hon yn hanes y gymuned honno, i wneud yn siŵr bod pobl yn ymwybodol o'r dreftadaeth hynod gyfoethog honno. A phan fo pethau y gellir eu gwneud i'w chadw ac i dynnu sylw'r cyhoedd yn ehangach ati, bydd Llywodraeth Cymru yn awyddus i chwarae ein rhan yn hynny.

Bargen Ddinesig Prifddinas-ranbarth Caerdydd
The Cardiff Capital Region City Deal

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynnydd bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd? OAQ54105

5. Will the First Minister make a statement on the progress of the Cardiff capital region city deal? OAQ54105

I thank Hefin David for that. The Cardiff capital region city deal continues to make progress in key actions, such as its £30 million metro plus proposals in transport, a housing investment fund to help bring forward challenging stalled sites, and its innovative graduate scheme placing graduates in private businesses in growth areas.

Diolchaf i Hefin David am hynna. Mae bargen ddinesig prifddinas-ranbarth Caerdydd yn parhau i wneud cynnydd o ran camau allweddol, fel ei metro gwerth £30 miliwn ynghyd â chynigion ym maes trafnidiaeth, cronfa buddsoddi mewn tai i helpu i gyflwyno safleoedd heriol sydd wedi arafu, a'i chynllun arloesol i raddedigion sy'n lleoli graddedigion mewn busnesau preifat mewn ardaloedd twf.

In order to address the problems of speculative planning applications along the M4 belt on high-demand land, we've got to work together on a cross-party basis, and parties of all colours need to work together to try and resolve these issues. The first thing I did when I was elected in 2016 was call on the Welsh Government and local authorities to develop a strategic development plan for south-east Wales, and that was provided for in law by the Planning (Wales) Act 2015, which the Welsh Government had introduced in 2015.

It's got to be done on a cross-party basis, and I'm pleased to see the 10 local authorities of the capital region are now working together to produce that regional plan for south-east Wales that will enable local authorities to work across boundaries in Wales that local development plans simply do not allow. Would the First Minister provide an update on progress with the strategic development plan, and also outline what he and the Welsh Government are doing to target housing need in the areas that we need to build houses, not those of greatest demand, and what he's doing to take on the big developers that have no concern at all for local communities—the cartel developers, the likes of Redrow?

Er mwyn mynd i'r afael â phroblemau ceisiadau cynllunio ar hap ar hyd llain yr M4 ar dir â galw uchel amdano, mae'n rhaid i ni weithio gyda'n gilydd ar sail drawsbleidiol, ac mae angen i bleidiau o bob lliw gydweithio i geisio datrys y problemau hyn. Y peth cyntaf a wneuthum pan gefais fy ethol yn 2016 oedd galw ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol i ddatblygu cynllun datblygu strategol ar gyfer y de-ddwyrain, a darparwyd ar gyfer hynny yn y gyfraith gan Ddeddf Cynllunio (Cymru) 2015, yr oedd Llywodraeth Cymru wedi ei chyflwyno yn 2015.

Mae'n rhaid ei wneud ar sail drawsbleidiol, ac rwy'n falch o weld bod 10 awdurdod lleol y brifddinas-ranbarth yn cydweithio erbyn hyn i lunio'r cynllun rhanbarthol hwnnw ar gyfer y de-ddwyrain a fydd yn galluogi awdurdodau lleol i weithio ar draws ffiniau yng Nghymru nad yw cynlluniau datblygu lleol yn ei ganiatáu. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynnydd gyda'r cynllun datblygu strategol, a hefyd amlinellu'r hyn y mae ef a Llywodraeth Cymru yn ei wneud i dargedu'r angen am dai yn yr ardaloedd lle mae angen i ni adeiladu tai, nid y rhai lle mae'r galw mwyaf, a'r hyn y mae'n ei wneud i frwydro'r datblygwyr mawr nad ydyn nhw'n poeni o gwbl am gymunedau lleol—y datblygwyr cartel, cwmnïau fel Redrow?

I thank the Member for that question, and he will, I know, be glad to have recognised the fact that the joint cabinet of the Cardiff capital city deal have now agreed to develop a strategic development plan for the region. And, Llywydd, that is a significant step ahead, because it does mean that each of the 10 contributing councils have individually agreed to delegate this responsibility to that regional level. The development of a strategic development plan was not part of the original joint agreement that established the city deal and I think it is genuinely a sign of the ambition that the leaders of the deal have that they have been able to come together in this way. So, I congratulate all those who have taken the lead in it, the Vale of Glamorgan and I think Caerphilly councils have been nominated to lead the process, and, of course, we will look forward to seeing the outcome of that here.

It will be part of that general effort that we are making as a Government to make sure that housing need as well as housing demand is recognised in the way that we discharge our responsibilities, in promoting building, as I said in answer to an earlier question, in the way that we protect tenants in the private rented sector, in the way that we have prevented the sale of council housing, which diminishes housing stock. All of those are measures that this Government is taking to put the emphasis on need as well as demand, and the action that is now being taken by the Cardiff capital cabinet will, I think, be a very important contribution to that in this part of Wales.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, a gwn y bydd yn falch o gael cydnabyddiaeth o'r ffaith bod cyd-gabinet bargen ddinesig prifddinas Caerdydd wedi cytuno erbyn hyn i ddatblygu cynllun datblygu strategol ar gyfer y rhanbarth. A, Llywydd, mae hwnnw'n gam sylweddol ymlaen, gan ei fod yn golygu bod pob un o'r 10 cyngor sy'n cyfrannu wedi cytuno'n unigol i ddirprwyo'r cyfrifoldeb hwn i'r lefel ranbarthol honno. Nid oedd datblygu cynllun datblygu strategol yn rhan o'r cydgytundeb gwreiddiol a sefydlodd y fargen ddinesig ac rwy'n credu ei fod yn arwydd gwirioneddol o'r uchelgais sydd gan arweinyddion y fargen eu bod wedi gallu dod at ei gilydd fel hyn. Felly, rwy'n llongyfarch pawb sydd wedi cymryd yr awenau yn y mater, enwebwyd cynghorau Bro Morgannwg a Chaerffili, rwy'n credu, i arwain y broses, ac, wrth gwrs, edrychwn ymlaen at weld canlyniad hynny yma.

Bydd yn rhan o'r ymdrech gyffredinol honno yr ydym ni'n ei gwneud fel Llywodraeth i wneud yn siŵr bod yr angen hwnnw am dai yn ogystal â'r galw am dai yn cael eu cydnabod yn y ffordd yr ydym ni'n cyflawni ein cyfrifoldebau, wrth hyrwyddo adeiladu, fel y dywedais mewn ateb i gwestiwn cynharach, yn y ffordd yr ydym ni'n diogelu tenantiaid yn y sector rhentu preifat, yn y ffordd yr ydym ni wedi atal gwerthu tai cyngor, sy'n lleihau'r stoc tai. Mae'r rheini i gyd yn fesurau y mae'r Llywodraeth hon yn eu cymryd i roi'r pwyslais ar angen yn ogystal â galw, a chredaf y bydd y camau sy'n cael eu cymryd nawr gan gabinet prifddinas Caerdydd yn gyfraniad pwysig iawn at hynny yn y rhan hon o Gymru.

14:15

First Minister, I'm very grateful to listen to that answer and the more collaborative working model that does exist within the city deal concept. One thing that has changed is Government policy, quite considerably, in the last couple of weeks with the deceleration of a climate change emergency, various statement positions that obviously the Minister has made about clean air, for example, we've got carbon reduction this afternoon, and indications of future legislation that might come forward in the next two or three years. How does the Welsh Government work with the city deal board to make sure that the aims and ambitions of what the Welsh Government is seeking to achieve via its legislative proposals and its policy positions are informing the decisions at the city board deal level, which, obviously, will be charged with implementing much of this on the ground, especially when it comes to regeneration and renewal projects?

Prif Weinidog, rwy'n ddiolchgar iawn o gael gwrando ar yr ateb yna a'r model gweithio mwy cydweithredol sy'n bodoli yn y cysyniad bargen ddinesig. Un peth sydd wedi newid yw polisi'r Llywodraeth, yn eithaf sylweddol, yn yr ychydig wythnosau diwethaf gyda'r datganiad o argyfwng newid yn yr hinsawdd, gwahanol safbwyntiau a wnaed gan y Gweinidog ar aer glân, er enghraifft, mae gennym ni lleihau carbon y prynhawn yma, ac arwyddion o ddeddfwriaeth yn y dyfodol a allai gael ei chyflwyno yn ystod y ddwy neu dair blynedd nesaf. Sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda bwrdd y fargen ddinesig i sicrhau bod nodau ac uchelgeisiau'r hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ceisio ei gyflawni drwy ei chynigion deddfwriaethol a'i safbwyntiau polisi yn hysbysu'r penderfyniadau ar lefel bwrdd y fargen ddinesig, a fydd, yn amlwg, yn gyfrifol am weithredu llawer o hyn ar lawr gwlad, yn enwedig o ran prosiectau adfywio ac adnewyddu?

Llywydd, can I echo a point that both Hefin David and Andrew Davies have said about the importance of councils being able to work across not just geographical boundaries but political boundaries as well? I think that has been a strength of the Cardiff capital deal—that it has had parties of different political persuasions and none who have manged to come together on a common agenda. So, I agree with both contributions in emphasising the importance of that. The contribution that the deal can make in relation to climate change can be seen in a series of actions that it is already taking. I referred to the £30 million metro plus programme that the city deal have agreed, and that is about integrated transport as well as new forms of transport. It's making sure that people can make as easy use as possible of the public transport facilities that we as a Welsh Government and the different local authorities are supporting in their localities. It does, to go back to Hefin David's question, also mean a new focus on construction and construction standards in new development. We know that, as a Government and as a nation, we have a real challenge in relation to retrofitting housing that was built previously not to the correct standards and where, in order to achieve carbon neutrality, we have to go back and put new measures in there. We cannot afford to be building today the next generation of houses that will need retrofitting in the future. The work of the cabinet of the city deal in making sure that the work it does in housing and in planning is constructing houses that will last for the future and play their part in combating climate change is something that I'm sure they are very well apprised of. 

Llywydd, a gaf i adleisio'r pwynt y mae Hefin David ac Andrew Davies wedi ei wneud am bwysigrwydd gallu cynghorau i weithio ar draws nid dim ond ffiniau daearyddol ond ffiniau gwleidyddol hefyd? Credaf fod hwnnw wedi bod yn un o gryfderau bargen prifddinas Caerdydd—ei bod wedi cael pleidiau o wahanol argyhoeddiad gwleidyddol a heb un sydd wedi llwyddo i ddod at ei gilydd ar agenda gyffredin. Felly, cytunaf â'r ddau gyfraniad o ran pwysleisio pwysigrwydd hynny. Gellir gweld y cyfraniad y gall y fargen ei wneud o ran y newid yn yr hinsawdd mewn cyfres o gamau y mae eisoes yn eu cymryd. Cyfeiriais at y rhaglen metro a mwy gwerth £30 miliwn y mae'r fargen ddinesig wedi ei chytuno, ac mae hynny'n golygu trafnidiaeth integredig yn ogystal â mathau newydd o drafnidiaeth. Mae'n gwneud yn siŵr bod pobl yn gallu gwneud defnydd mor hawdd â phosibl o'r cyfleusterau trafnidiaeth gyhoeddus yr ydym ni fel Llywodraeth Cymru a'r gwahanol awdurdodau lleol yn eu cefnogi yn eu hardaloedd. Mae hefyd yn golygu, i ddychwelyd at gwestiwn Hefin David, pwyslais newydd ar adeiladu a safonau adeiladu mewn datblygiadau newydd. Rydym ni'n gwybod, fel Llywodraeth ac fel cenedl, bod gennym ni her wirioneddol o ran ôl-ffitio tai a adeiladwyd yn y gorffennol heb gydymffurfio â'r safonau cywir, a lle, er mwyn sicrhau niwtraliaeth garbon, y mae'n rhaid i ni fynd yn ôl a chyflwyno mesurau newydd yno. Ni allwn fforddio bod yn adeiladu heddiw y genhedlaeth nesaf o dai y bydd angen eu hôl-ffitio yn y dyfodol. Mae gwaith cabinet y fargen ddinesig o wneud yn siŵr bod y gwaith y mae'n ei wneud ym maes tai a chynllunio yn adeiladu tai a fydd yn para ar gyfer y dyfodol ac yn chwarae eu rhan i fynd i'r afael â'r newid yn yr hinsawdd yn rhywbeth yr wyf i'n siŵr y byddan nhw'n ymwybodol iawn ohono.

Defnyddio'r Gymraeg wrth Ddarparu Gwasanaethau Cyhoeddus
The Use of the Welsh Language in Delivering Public Services

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am hyrwyddo defnyddio'r Gymraeg wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus? OAQ54109

6. Will the First Minister make a statement on actively promoting the use of the Welsh language in the delivery of public services? OAQ54109

I thank Helen Mary Jones for that. Welsh language standards provide the basis from which the use of the Welsh language in public services can be extended. One hundred and twenty-five bodies are currently covered by those standards.

Diolchaf i Helen Mary Jones am hynna. Mae Safonau'r Gymraeg yn darparu'r sail ar gyfer ehangu'r defnydd o'r Gymraeg mewn gwasanaethau cyhoeddus. Mae 125 o gyrff yn ddarostyngedig i'r safonau hynny ar hyn o bryd.

I'm grateful to the First Minister for his answer. In the context of the debate that we held around these matters last week in the Chamber, I'd like to invite the First Minister to put on record his very clear understanding that in healthcare and social care the provision of services through the medium of Welsh is not just about people accessing their language rights, it also leads to better clinical outcomes—people get better faster—and this is particularly true of some of our most vulnerable citizens like older persons with dementia.

Given that 90 per cent of our healthcare happens in the primary sector, does the First Minister accept that his Government now needs to be more ambitious in terms of what is expected from primary sector providers, accepting that many of those are independent providers and that his Government's relationship with them is somewhat different from the relationship with the health boards? And could he undertake today to perhaps have a further conversation with the Minister for health and  the Minister for the Welsh language to see if there's anything that can be done to accelerate the provision of primary care through the medium of Welsh for all those patients in Wales who want it, wherever they live?

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am ei ateb. Yng nghyd-destun y ddadl a gawsom ynghylch y materion hyn yr wythnos diwethaf yn y Siambr, hoffwn wahodd y Prif Weinidog i gofnodi ei ddealltwriaeth eglur iawn nad yw'r ddarpariaeth o wasanaethau drwy gyfrwng y Gymraeg ym maes gofal iechyd a gofal cymdeithasol ddim ond yn golygu bod pobl yn gallu manteisio ar eu hawliau iaith yn unig, mae hefyd yn arwain at ganlyniadau clinigol gwell—mae pobl yn gwella'n gyflymach—ac mae hyn yn arbennig o wir am rai o'n dinasyddion mwyaf agored i niwed fel pobl hŷn â dementia.

O gofio bod 90 y cant o'n gofal iechyd yn digwydd yn y sector sylfaenol, a yw'r Prif Weinidog yn derbyn bod angen i'w Lywodraeth fod yn fwy uchelgeisiol nawr o ran yr hyn a ddisgwylir gan ddarparwyr sector sylfaenol, gan dderbyn bod llawer o'r rheini yn ddarparwyr annibynnol a bod perthynas ei Lywodraeth â nhw rywfaint yn wahanol i'r berthynas â'r byrddau iechyd? Ac a allai ymrwymo heddiw efallai i gael sgwrs bellach gyda'r Gweinidog iechyd a Gweinidog y Gymraeg i weld a oes unrhyw beth y gellir ei wneud i gyflymu'r ddarpariaeth o ofal sylfaenol drwy gyfrwng y Gymraeg i'r holl gleifion hynny yng Nghymru sydd ei eisiau, lle bynnag y maen nhw'n byw?

14:20

Llywydd, I'm very pleased to put on record my belief that the provision of services through the language that the user feels most familiar with has not simply a benefit in terms of our wish to see an extension of the Welsh language, but in the field of health and social care, it also has an impact on the quality of the service that is provided. And we've discussed here many times on the floor of this Assembly how important that is, for example, in psychiatric care, where to have to force your thoughts and feelings through a language that is not the one you would normally use adds a different level of difficulty to the diagnostic outcomes for that patient. So, I'm very happy to put that on record. 

I believe that the standards that were agreed last week are a significant step forward in primary care. Helen Mary Jones is quite right to say we don't have the same direct relationship; these are contractor professions. We have to use persuasion as well as other methods to bring our colleagues on this journey with us, and we want to do more to encourage and support those practices that recognise the importance of linguistically sensitive services. But can I just add one other thing to what Helen Mary Jones said? The last report of the Welsh Language Commissioner also says that we have a task to do with users, because not everybody who is able to use the Welsh language chooses to use a Welsh language service when it is available, and there's more for us to do in trying to understand why that might be. Is it a lack of information, is it a lack of confidence, is it a lack of experience of using the Welsh language in those sorts of contexts? So, as we expand the range of services available through the medium of Welsh, so we need to work with Welsh speakers to make sure that they are confident to take those opportunities that are available to them, and then we will create a benign cycle in which the demand for services will grow, the provision of services will grow alongside it, and we will see the sorts of outcomes that were implicit in Helen Mary Jones's question.

Llywydd, rwy'n falch iawn o gofnodi fy nghred bod darparu gwasanaethau drwy gyfrwng yr iaith y mae'r defnyddiwr yn teimlo'n fwyaf cyfarwydd â hi nid yn unig yn fantais o ran ein dymuniad i weld y Gymraeg yn cael ei hymestyn, ond ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ei fod hefyd yn cael effaith ar ansawdd y gwasanaeth a ddarperir. Ac rydym ni wedi trafod yn y fan yma lawer gwaith ar lawr y Cynulliad hwn pa mor bwysig yw hynny, er enghraifft, mewn gofal seiciatrig, lle mae'r angen i chi fynegi eich meddyliau a'ch teimladau trwy gyfrwng iaith nad yw'n un y byddech chi'n ei defnyddio fel rheol yn ychwanegu lefel wahanol o anhawster i'r canlyniadau diagnostig i'r claf hwnnw. Felly, rwy'n hapus iawn i roi hynny ar y cofnod.  

Rwy'n credu bod y safonau y cytunwyd arnyn nhw yr wythnos diwethaf yn gam sylweddol ymlaen mewn gofal sylfaenol. Mae Helen Mary Jones yn llygad ei lle i ddweud nad oes gennym ni'r un berthynas uniongyrchol; proffesiynau contractwyr yw'r rhain. Mae'n rhaid i ni ddefnyddio perswâd yn ogystal â dulliau eraill i ddod â'n cydweithwyr ar y daith hon gyda ni, ac rydym ni eisiau gwneud mwy i annog a chefnogi'r arferion hynny sy'n cydnabod pwysigrwydd gwasanaethau ieithyddol sensitif. Ond a gaf i ychwanegu un peth arall at yr hyn a ddywedodd Helen Mary Jones? Mae adroddiad diwethaf Comisiynydd y Gymraeg hefyd yn dweud bod gennym ni dasg i'w chyflawni gyda defnyddwyr, oherwydd nid yw pawb sy'n gallu defnyddio'r Gymraeg yn dewis defnyddio gwasanaeth Cymraeg pan fydd ar gael, ac mae mwy i ni ei wneud o ran ceisio deall pam y gallai hynny fod. Ai diffyg gwybodaeth, ai diffyg hyder, ai diffyg profiad o ddefnyddio'r Gymraeg yn y mathau hynny o gyd-destunau? Felly, wrth i ni ehangu'r amrywiaeth o wasanaethau sydd ar gael drwy gyfrwng y Gymraeg, mae angen i ni felly weithio gyda siaradwyr Cymraeg i wneud yn siŵr eu bod nhw'n hyderus i fanteisio ar y cyfleoedd hynny sydd ar gael iddyn nhw, ac yna byddwn yn creu cylch hynaws lle bydd y galw am wasanaethau yn tyfu, lle bydd y ddarpariaeth o wasanaethau yn tyfu ochr yn ochr â hynny, a byddwn yn gweld y mathau o ganlyniadau a oedd ymhlyg yng nghwestiwn Helen Mary Jones.

Ffyrdd Trefol
Urban Roads

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru i gyflwyno terfyn cyflymder o 20 milltir yr awr ar bob ffordd drefol yng Nghymru? OAQ54133

7. Will the First Minister provide an update on Welsh Government plans to introduce a 20 mile per hour speed limit on all urban roads in Wales? OAQ54133

Llywydd, it is the policy of the Welsh Government to extend 20 mph speed limits in residential areas across Wales. An implementation group has been established to take this policy forward during the rest of this Assembly term.

Llywydd, polisi Llywodraeth Cymru yw ymestyn terfynau cyflymder 20 milltir yr awr mewn ardaloedd preswyl ledled Cymru. Sefydlwyd grŵp gweithredu i fwrw ymlaen â'r polisi hwn yn ystod gweddill tymor y Cynulliad hwn.

Diolch, First Minister, for that answer. The proposal begs the question of what constitutes an urban area. If we look at most of the Rhondda, one could say that Blaenrhondda to Tonyrefail, or Maerdy to Porth, or even Pontypridd, could be said to constitute an urban area, given the fact that these are linear conurbations. Is it suggested that one should travel from Blaenrhondda to Pontypridd at 20 mph? And where, First Minister, these blanket speed restrictions have been applied, such as north-east Somerset and Bath, deaths and serious injuries have actually gone up. Manchester city has suspended its roll-out of 20 mph zones, and the Department for Transport has stated that 20 mph zones had proved ineffective. Considering north-east Somerset spent £870,000 on its roll-out of zones, how much does the First Minister estimate it will cost for such a roll-out in Wales, and to what effect?

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Mae'r cynnig yn codi cwestiwn ynghylch beth yw ardal drefol. Os edrychwn ni ar y rhan fwyaf o'r Rhondda, gellid dweud bod Blaenrhondda i Donyrefail, neu Maerdy i'r Porth, neu hyd yn oed Pontypridd, yn gyfystyr ag ardal drefol, o ystyried y ffaith bod y rhain yn gytrefi llinellol. A awgrymir y dylai rhywun deithio o Flaenrhondda i Bontypridd ar 20 milltir yr awr? Ac yn y lleoedd, Prif Weinidog, y mae'r terfynau cyflymder cyffredinol hyn wedi cael eu cyflwyno, fel gogledd-ddwyrain Gwlad yr Haf a Chaerfaddon, mae marwolaethau ac anafiadau difrifol wedi cynyddu mewn gwirionedd. Mae dinas Manceinion wedi atal ei chyflwyniad o barthau 20 milltir yr awr, ac mae'r Adran Drafnidiaeth wedi dweud bod parthau 20 milltir yr awr wedi bod yn aneffeithiol. O gofio bod gogledd-ddwyrain Gwlad yr Haf wedi gwario £870,000 ar gyflwyno parthau, faint y mae'r Prif Weinidog yn amcangyfrif y bydd cyflwyniad o'r fath yn ei gostio yng Nghymru, ac i ba effaith?

Well, of course, Llywydd, I don't agree with the Member in his scepticism about the effectiveness of 20 mph zones. I don't think there's any doubt that the evidence demonstrates that they improve road safety and that they have a part to play in improving air quality and reducing carbon emissions, and they also, crucially, reduce what's called 'community severance'—the fact that communities can't act together because they have traffic speeding through them in a way that blocks people off from one another. Now, we will be able to draw on the experience here in Cardiff, where the city council has had, I think, a very ambitious and progressive programme of expanding 20 mph zones, initially in the inner city area but then to the rest of the city as well. It has a series of criteria that it uses to answer the question that David Rowlands asked me—how you decide where a 20 mph zone should be implemented. We will be able to use their experience, as well as experience elsewhere.

The purpose of having an implementation group is to be able to make sure that we can answer some of the questions that inevitably arise about how you go about implementation, how you deal with the costs of implementation and how you make sure that we can realise the very real rewards that this policy will bring about. And, Llywydd, it's popular with the public as well. In Cardiff, where some councillors were sceptical to begin with about 20 mph zones, now the pressure is on from everybody wanting their part of Cardiff to be moved up the programme, because they know that the public appreciate the benefits that the policy brings.

Wel, wrth gwrs, Llywydd, nid wyf i'n cytuno â'r Aelod yn ei amheuon ynghylch effeithiolrwydd parthau 20 milltir yr awr. Nid wyf i'n credu bod unrhyw amheuaeth bod y dystiolaeth yn dangos eu bod nhw'n gwella diogelwch ar y ffyrdd a bod ganddyn nhw ran i'w chwarae o ran gwella ansawdd aer a lleihau allyriadau carbon, ac maen nhw hefyd, yn hollbwysig, yn lleihau'r hyn a elwir yn 'wahanu cymunedau o bobtu'r ffordd'—y ffaith na all cymunedau weithredu gyda'i gilydd oherwydd bod ganddyn nhw draffig yn gyrru drwyddynt mewn ffordd sy'n gwahanu pobl oddi wrth ei gilydd. Nawr, byddwn yn gallu manteisio ar y profiad yma yng Nghaerdydd, lle y mae cyngor y ddinas, rwy'n credu, wedi cynnal rhaglen uchelgeisiol a blaengar iawn o ehangu parthau 20 milltir yr awr, yn ardal fewnol y ddinas i gychwyn ond wedyn i weddill y ddinas hefyd. Mae ganddi gyfres o feini prawf y mae'n eu defnyddio i ateb y cwestiwn a ofynnodd David Rowlands i mi—sut ydych chi'n penderfynu ym mhle y dylid cyflwyno parth 20 milltir yr awr. Byddwn yn gallu defnyddio eu profiad, yn ogystal â phrofiadau mewn mannau eraill.

Diben bod â grŵp gweithredu yw gallu sicrhau y gallwn ni ateb rhai o'r cwestiynau sy'n codi'n anochel ynghylch sut yr ydych chi'n mynd ati i weithredu, sut yr ydych chi'n ymdrin â chostau gweithredu a sut yr ydych chi'n gwneud yn siŵr y gallwn ni wireddu'r manteision gwirioneddol a ddaw yn sgil y polisi hwn. A, Llywydd, mae'n boblogaidd ymhlith y cyhoedd hefyd. Yng Nghaerdydd, lle'r oedd rhai cynghorwyr yn amheus i ddechrau ynghylch parthau 20 milltir yr awr, ceir pwysau erbyn hyn gan bawb sydd eisiau i'w rhan nhw o Gaerdydd gael ei symud i fyny'r rhaglen, gan eu bod nhw'n gwybod bod y cyhoedd yn gwerthfawrogi'r manteision y mae'r polisi yn eu cynnig.

14:25

Ac, yn olaf, cwestiwn 8—Leanne Wood.

And finally, question 8—Leanne Wood.

Gofal Iechyd yn y Rhondda
Healthcare in the Rhondda

8. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod y gofal iechyd gorau posibl yn cael ei ddarparu i bobl yn y Rhondda? OAQ54141

8. What is the Welsh Government doing to ensure that the best possible health care is delivered to people in the Rhondda? OAQ54141

I thank Leanne Wood for that question. The Welsh Government invests in a series of measures to provide the people of the Rhondda with the best possible care. The £6 million investment in a diagnostic hub to improve waiting times and the £2 million partnership with Macmillan to improve palliative care are only two examples of that determination.

Diolch i Leanne Wood am y cwestiwn yna. Mae Llywodraeth Cymru yn buddsoddi mewn cyfres o fesurau i roi'r gofal gorau posibl i bobl y Rhondda. Dwy enghraifft yn unig sy'n dangos ein bod yn benderfynol yw'r buddsoddiad o £6 miliwn mewn canolfan ddiagnostig i leihau amseroedd aros a'r bartneriaeth £2 miliwn gyda Macmillan i wella gofal lliniarol.

As far as I and many thousands of others living in the Rhondda are concerned, we are best served by having a 24-hour, consultant-led accident and emergency department operating out of the Royal Glamorgan Hospital. As we've seen with the centralisation of maternity services in Cwm Taf Morgannwg University Health Board, it's not a panacea for the deep-rooted problems faced by the Welsh NHS, namely understaffed and overworked personnel.

With the centralisation of paediatric services currently on ice, surely this means that this Labour experiment now has to be over. I was told last week that a statement from the health Minister on 2 July on the task and finish group on critical care's report would be an appropriate time to raise the future of A&E at the Royal Glamorgan. I'm afraid I and the people of the Rhondda, not to mention concerned staff who have approached me, want assurances—not just assurances but guarantees—before then that our nearest accident and emergency department is to stay where it is and that it will not go the same way as the maternity department did. Will you now provide those assurances to my Rhondda constituents?

O'm rhan i, a miloedd lawer o bobl eraill sy'n byw yn y Rhondda, yr ydym ni'n cael ein gwasanaethu orau drwy gael adran ddamweiniau ac achosion brys 24 awr o dan arweiniad ymgynghorydd yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Fel yr ydym ni wedi'i weld gyda chanoli gwasanaethau mamolaeth ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf Morgannwg, nid yw'n ateb i'r holl broblemau dwfn y mae GIG Cymru yn eu hwynebu, sef prinder staff a staff yn cael eu gorweithio.

Gyda chanoli gwasanaethau pediatrig wedi'i roi o'r neilltu ar hyn o bryd, siawns y golyga hyn fod yr arbrawf Llafur hwn bellach ar ben. Dywedwyd wrthyf yr wythnos diwethaf y byddai datganiad gan y Gweinidog iechyd ar 2 Gorffennaf ar adroddiad y grŵp gorchwyl a gorffen ar ofal critigol yn adeg briodol i godi mater dyfodol adran ddamweiniau ac achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae arnaf i ofn fy mod i, a phobl y Rhondda, heb sôn am y staff pryderus sydd wedi dod ataf, eisiau cael sicrwydd—nid dim ond sicrwydd, ond gwarant—cyn hynny, bod ein hadran ddamweiniau ac achosion brys agosaf yn mynd i aros lle y mae, ac ni fydd yr un peth yn digwydd iddi hi a ddigwyddodd i'r adran famolaeth. A wnewch chi roi'r sicrwydd hwnnw nawr i'm hetholwyr i yn y Rhondda?

I thank the Member for that. I've had the benefit of seeing her letter to the health Minister, and I can say to the Member this: there has been no removal of emergency department consultants from the Royal Glamorgan Hospital, nor have such consultant posts been removed from the hospital at any time. Four whole time-equivalent consultant posts remain at the Royal Glamorgan emergency department. And where people move on, and people do get new jobs and go further in their careers, those posts will be replaced. They will be replaced, we hope, by substantive posts, and a number of expressions of interest for vacancies at the Royal Glamorgan have already been received and are being considered by the health board. If we have to fill those posts on a temporary basis by locum appointments, then that's what we will do. That is the future for that emergency department, and I'm very glad to have had the opportunity to put that on the record here this afternoon.

Diolch i'r Aelod am hynna. Rwyf i wedi cael y fantais o weld ei llythyr at y Gweinidog iechyd, a gallaf ddweud hyn wrth yr Aelod: nid oes unrhyw ymgynghorwyr adrannau achosion brys wedi cael eu symud o Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac nid oes swyddi ymgynghorol o'r fath wedi eu symud o'r ysbyty ar unrhyw adeg. Mae pedair swydd ymgynghorydd cyfwerth ag amser llawn yn parhau yn adran achosion brys Ysbyty Brenhinol Morgannwg. A phan fydd pobl yn symud ymlaen, ac mae pobl yn cael swyddi newydd ac yn mynd ymhellach yn eu gyrfaoedd, bydd swyddi eraill yn cymryd eu lle, swyddi parhaol, gobeithio, ac mae nifer o ddatganiadau o ddiddordeb ar gyfer swyddi gwag yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg eisoes wedi'u derbyn ac yn cael eu hystyried gan y bwrdd iechyd. Os bydd yn rhaid inni lenwi'r swyddi hynny dros dro drwy benodi meddygon locwm, dyna a wnawn. Dyna'r dyfodol i'r adran achosion brys honno, ac rwy'n falch iawn fy mod wedi cael y cyfle i gofnodi hynny yn y fan hon y prynhawn yma.

2. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit (mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel "swyddog cyfreithiol")
2. Questions to the Counsel General and Brexit Minister (in respect of his "law officer" responsibilities)

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol. Dwi'n galw ar y cwestiwn cyntaf, sydd gan Helen Mary Jones. 

The next item, therefore, is questions to the Counsel General in respect of his law officer responsibilities. I call for the first question, which is from Helen Mary Jones.

Yr Honiad o Gamdrafod Codi Oedran Pensiwn y Wladwriaeth
The Alleged Mishandling of Raising the State Pension Age

1. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r achos ymgyfreitha yn erbyn yr Adran Gwaith a Phensiynau am yr honiad o gamdrafod codi oedran pensiwn y wladwriaeth ar gyfer menywod a anwyd yn y 1950au? OAQ54098

1. What representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government in relation to the litigation case against the Department for Work and Pensions for the alleged mishandling of raising the state pension age for women born in the 1950s? OAQ54098

The Welsh Government did not intervene in the proceedings themselves as we do not currently see a statutory basis to do so. Before the hearing, we had expressed our concerns to the UK Government about women who have had their state pension age raised without effective or sufficient notification and our position has been acknowledged by the Secretary of State for Work and Pensions in correspondence.

Ni wnaeth Llywodraeth Cymru ymyrryd yn y trafodion eu hunain gan nad ydym ni ar hyn o bryd yn gweld sail statudol i wneud hynny. Cyn y gwrandawiad, yr oeddem ni wedi mynegi ein pryderon i Lywodraeth y DU ynghylch menywod y codwyd eu hoed pensiwn gwladol heb hysbysiad effeithiol na digonol ac mae ein safbwynt wedi cael ei gydnabod gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau mewn gohebiaeth.

I thank the Counsel General for his reply. No doubt, he was as disappointed as I was in the response that was received, and I know that we're very grateful on the opposition benches for the fact that the Government shared that response with us. 

With regard to the litigation, if we do end up in a situation of appeal, which seems likely if the court finds in favour of the women, can I ask the Counsel General to look again at whether or not it may be possible for the Welsh Government to take some part in that litigation? I would suggest to him that the grounds for that may be the overall impact on the Welsh economy of those women not being provided with the funds that they had the right to expect. I think it might be more complicated to try and make the case around the impact on Welsh public services of, for example, women having to continue to work in roles for which they're no longer physically fit because of these changes, but I think the impact on the economy ought to be considered. And if he does reconsider and comes to the conclusion he's unable to make such representations, will he undertake to publish the basis for that advice, so that the women who are hopeful of getting more concrete support from the Welsh Government, though they very much appreciate the Welsh Government's support in principle around this non-devolved matter—? It would be useful to see, if he is unable to take any concrete action, on what basis he's come to the conclusion that he cannot do so. 

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb. Yn ddiau, yr oedd ef yr un mor siomedig ag yr oeddwn i yn yr ymateb a gafwyd, a gwn ein bod ni, ar feinciau'r wrthblaid, yn ddiolchgar iawn am y ffaith bod y Llywodraeth wedi rhannu'r ymateb hwnnw â ni.

O ran yr ymgyfreithiad, os bydd yn ein harwain at sefyllfa apêl, sy'n debygol os bydd y llys yn dyfarnu o blaid y menywod, a gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol edrych eto i weld a fyddai'n bosibl ai peidio i Lywodraeth Cymru gymryd rhan yn yr ymgyfreithiad hwnnw? Byddwn i'n awgrymu iddo ef y byddai'r effaith gyffredinol ar economi Cymru yn sgil y menywod hynny yn peidio â chael yr arian y mae ganddyn nhw yr hawl i'w ddisgwyl yn sail posibl i hynny. Credaf y gallai fod yn fwy cymhleth ceisio cyflwyno'r achos ynghylch yr effaith ar wasanaethau cyhoeddus Cymru, er enghraifft, pan fydd rhaid i fenywod barhau mewn swyddi nad ydyn nhw bellach yn ddigon heini i'w cyflawni oherwydd y newidiadau hyn, ond credaf y dylai'r effaith ar yr economi gael ei hystyried. Ac os bydd yn ailystyried ac yn dod i'r casgliad nad yw'n gallu gwneud sylwadau o'r fath, a wnaiff ymrwymo i gyhoeddi'r sail ar gyfer y cyngor hwnnw, fel y bydd y menywod sy'n obeithiol o gael cefnogaeth fwy pendant gan Lywodraeth Cymru, er eu bod nhw'n gwerthfawrogi cefnogaeth Llywodraeth Cymru, mewn egwyddor, yn fawr i'r mater hwn, nad yw'n ddatganoledig—? Byddai'n ddefnyddiol gweld, os nad yw ef yn gallu cymryd unrhyw gamau pendant, ar ba sail y mae ef yn dod i'r casgliad na all wneud hynny.

14:30

I thank the Member for that supplementary question. I had the benefit of her having made that argument in the Chamber a few weeks ago, and I reflected further in light of that on whether it affected my judgment on this question. And I'm afraid it still remains the case that I see no statutory basis for that power to intervene that she is inviting me to exercise, unfortunately. My officials have, however, been in touch with the court to ascertain the arrangements for the judgment being handed down, and, as of yet, as of our most recent communication, no date has yet been fixed for that.

But I would like to reassure her that we do keep the progress of litigation under review, and, equally, I would just like to make it clear that, though I don't see a statutory basis for the Counsel General to intervene in the litigation itself, that does not mean that there isn't a basis on which Welsh Ministers can and can continue to make representations to the UK Government. And, indeed, since the response from Amber Rudd, which the Deputy Minister and Chief Whip has circulated to Members, she has indeed responded to that letter, as I'm sure Members generally will feel that it was a wholly inadequate response to a very serious attempt to engage with the UK Government and to make representations on behalf of women in Wales for reasons of personal injustice and from the broader perspective that the Member reflects in her question. And Jane Hutt, in that letter, identified the ongoing injustice that women feel—women who have often experienced gender inequality throughout their lives, both as workers and as carers—and pointed out very straightforwardly that the response from the UK Government in seeking to point people towards employment opportunities in later life failed entirely to reflect the realities of these women's lives in many cases. And I also know that there has been correspondence since then between the First Minister and the UK Government. So, I will just be clear that we continue to make representations, within the bounds of our competence, on behalf of women in Wales affected by this serious injustice. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw. Cefais y fraint o'i chlywed hi'n cyflwyno'r ddadl honno yn y Siambr ychydig wythnosau'n ôl, ac ystyriais ymhellach yn sgil hynny a oedd wedi effeithio ar fy nyfarniad ar y cwestiwn hwn. Ac mae gen i ofn nad yw hwnnw wedi newid, yn anffodus, ni welaf unrhyw sail statudol i'r pŵer i ymyrryd y mae hi yn fy ngwahodd i'w ddefnyddio. Fodd bynnag, mae fy swyddogion wedi bod mewn cysylltiad â'r llys i ganfod y trefniadau ar gyfer rhoi'r dyfarniad, ac, hyd yma, o'r ohebiaeth ddiweddaraf, nid oes dyddiad wedi'i bennu eto ar gyfer hynny.

Ond hoffwn i ei sicrhau hi ein bod yn parhau i adolygu hynt ymgyfreitha, ac, yn yr un modd, hoffwn ei gwneud yn glir, er nad wyf i'n gweld sail statudol i'r Cwnsler Cyffredinol ymyrryd yn yr ymgyfreitha ei hun, nid yw hynny'n golygu nad oes sail y gall Gweinidogion Cymru ei ddefnyddio, ac y gallant barhau i'w ddefnyddio i gyflwyno sylwadau i Lywodraeth y DU. Ac, yn wir, ers yr ymateb gan Amber Rudd, mae'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip wedi'i gylchlythyru rhwng yr Aelodau, mae hi wedi ymateb i'r llythyr hwnnw, ac rwy'n sicr y bydd Aelodau yn gyffredinol yn teimlo ei fod yn ymateb cwbl annigonol i ymgais ddifrifol iawn i ymgysylltu â Llywodraeth y DU a chyflwyno sylwadau ar ran menywod Cymru am resymau ynghylch anghyfiawnder personol ac o'r safbwynt ehangach y mae'r Aelod yn ei nodi yn ei chwestiwn. Ac yn y llythyr hwnnw, nododd Jane Hutt yr anghyfiawnder parhaus y mae menywod yn ei deimlo—menywod sydd yn aml wedi profi anghydraddoldeb rhwng y rhywiau drwy gydol eu bywydau, fel gweithwyr ac fel gofalwyr—gan nodi'n syml iawn bod ymateb Llywodraeth y DU, wrth geisio cyfeirio pobl at gyfleoedd cyflogaeth yn ddiweddarach mewn bywyd, wedi methu'n llwyr ag adlewyrchu gwirionedd bywydau'r menywod hyn mewn llawer o achosion. A gwn hefyd, ers hynny, fod gohebiaeth wedi bod rhwng Prif Weinidog Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig. Felly byddaf i'n glir y byddwn ni'n parhau i gyflwyno sylwadau, o fewn ffiniau ein gallu, ar ran menywod Cymru yr effeithir arnyn nhw gan yr anghyfiawnder difrifol hwn.  

Thank you, Counsel General, for that answer, because you and I both attended the rally in Port Talbot, at which women actually expressed their frustration and anger at that response that had been received by the Welsh Government, which was one that basically, to my view, was disgusting and should not have been written by such a Secretary of State, reflecting their discourteous approach. They had contempt for the women in that response and it was unacceptable. But, as Helen Mary pointed out, I actually think you can look at the public services agenda on this, because the services that are required by these women as a consequence of them not being able to retire, not being able to take up the care services or the caring facilities they'd offer to their grandchildren or to older parents and so on— this will fall back on the Welsh Government. So, have you done a legal analysis of the funding of the additional services, and the accountability for that funding, because that is going to put additional pressures upon the Welsh Government budget, as a consequence of a decision by the UK Government, with its failure to actually consult with those individuals and to give them sufficient notification to be able to take on on the implications of the pension changes? And, therefore, will you look carefully at that to see what you can use as a lever to get into this argument, particularly as it means the Welsh Government have to now take care of responsibilities that the UK Government is forcing upon them?

Diolch, Cwnsler Cyffredinol, am yr ateb hwnnw, oherwydd yr oeddech chi a minnau'n bresennol yn y rali ym Mhort Talbot, lle mynegodd menywod eu rhwystredigaeth a'u dicter tuag at yr ymateb hwnnw a oedd wedi dod i law Llywodraeth Cymru, sef un a oedd, yn y bôn, yn fy marn i, yn ffiaidd ac ni ddylai fod wedi'i ysgrifennu gan Ysgrifennydd Gwladol o'r fath, gan adlewyrchu ymagwedd anghwrtais. Roedden nhw wedi dirmygu'r menywod yn yr ymateb hwnnw ac yr oedd yn annerbyniol. Ond, fel y nododd Helen Mary, mewn gwirionedd, credaf y gallwch edrych ar agenda'r gwasanaethau cyhoeddus o ran hyn, oherwydd y gwasanaethau sydd eu hangen ar y menywod hyn yn sgil y ffaith na allant ymddeol, methu ymgymryd â'r gwasanaethau gofal neu'r cyfleoedd gofal y bydden nhw'n eu cynnig i'w hwyrion neu i rieni hŷn ac yn y blaen—bydd hyn yn syrthio ar ysgwyddau Llywodraeth Cymru. Felly, a ydych chi wedi gwneud dadansoddiad cyfreithiol o gost ariannu'r gwasanaethau ychwanegol, a'r atebolrwydd ar gyfer y cyllid hwnnw, oherwydd bydd hynny'n rhoi pwysau ychwanegol ar gyllideb Llywodraeth Cymru, o ganlyniad i benderfyniad gan Lywodraeth y DU, oherwydd iddyn nhw fethu ag ymgynghori â'r unigolion hynny a rhoi digon o rybudd iddyn nhw allu ysgwyddo goblygiadau'r newidiadau o ran pensiynau? Ac, felly, a wnewch chi edrych yn ofalus ar hynny i weld beth y gallwch chi ei ddefnyddio fel dull i fynd i mewn i'r ddadl hon, yn enwedig gan ei bod yn golygu bod rhaid i Lywodraeth Cymru nawr gymryd cyfrifoldebau y mae Llywodraeth y DU yn eu gorfodi arni?

14:35

The Member is right, as is Helen Mary Jones, to describe the broader impact of the changes for women themselves, but also on the Welsh economy and Welsh public services. I have taken that into mind when looking at the powers of the Welsh Government in this regard. I just want to reassure the Member that, whilst it is the Counsel General's role to ensure the Welsh Government operates at all times within its competence, it's also his role or her role from time to time to make sure the Government is operating to the limits of its competence in order to stand up for the people of Wales. I have done that in this analysis, and I will continue to do that.

Mae'r Aelod yn iawn, felly hefyd Helen Mary Jones, i ddisgrifio effaith ehangach y newidiadau ar fenywod eu hunain, ond hefyd ar economi Cymru a gwasanaethau cyhoeddus Cymru. Rwyf i wedi ystyried hynny wrth edrych ar bwerau Llywodraeth Cymru o ran hyn. Rwyf eisiau tawelu meddwl yr Aelod, er mai rôl y Cwnsler Cyffredinol yw sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gweithredu o fewn ei chymhwysedd bob amser, mae hefyd yn rhan o'i swyddogaeth o bryd i'w gilydd, i sicrhau bod y Llywodraeth yn gweithredu hyd eithaf ei gallu i sefyll dros bobl Cymru. Rwyf wedi gwneud hynny yn y dadansoddiad hwn, a byddaf yn parhau i wneud hynny.

Counsel General, as a WASPI woman myself, I can tell you that I was never informed of the changes to my pension, and I only found out from an off-hand comment by a friend. My case is far from unique, and hundreds of Welsh women are in the same boat. I was also at the Port Talbot meeting, along with yourself and David Rees. That meeting was testament to how many people were there. We received no letter, no information pack, no explanation. So, Counsel General, will you be the voice of Welsh women who were let down by the Department for Work and Pensions and the UK Government? Diolch.

Cwnsler Cyffredinol, fel menyw WASPI fy hun, gallaf i ddweud wrthych chi na chefais i wybod erioed am y newidiadau yn fy mhensiwn i, a chefais i wybod dim ond o ganlyniad i sylw ffwrdd-â-hi gan ffrind. Nid yw fy achos i yn unigryw o bell ffordd, ac mae cannoedd o fenywod Cymru yn yr un cwch. Roeddwn i hefyd yng nghyfarfod Port Talbot, ynghyd â chi a David Rees. Roedd y cyfarfod hwnnw'n dyst i faint o bobl oedd yno. Ni chawsom ni unrhyw lythyr, dim pecyn gwybodaeth, dim esboniad. Felly, Cwnsler Cyffredinol, a fyddwch chi yn llais i fenywod Cymru a siomwyd gan yr Adran Gwaith a Phensiynau a Llywodraeth y DU? Diolch.

I thank the Member for giving that personal reflection of her own experience, which I think reminds us that these are individual experiences, as well as parts of a broader campaign and a public movement, if you like. I should also acknowledge that Dai Lloyd was also at the event on Saturday a few weeks ago. And I can give the Member the reassurance that we will take every step we can within our powers, and continue to make representations on behalf of Welsh women.

Diolch i'r Aelod am roi'r myfyrdod personol hwnnw o'i phrofiad ei hun, sy'n ein hatgoffa, yn fy marn i, mai profiadau unigol yw'r rhain, yn ogystal â rhannau o ymgyrch ehangach a mudiad cyhoeddus, os mynnwch chi. Dylwn i hefyd gydnabod bod Dai Lloyd hefyd yn y digwyddiad ddydd Sadwrn ychydig wythnosau'n ôl. A gallaf i roi sicrwydd i'r Aelod y byddwn ni'n cymryd pob cam posibl o fewn ein pwerau, ac yn parhau i wneud sylwadau ar ran menywod Cymru.

Counsel General, yesterday I met with representatives of Women Against State Pension Inequality, who stoically and resiliently continue to campaign on this critical issue. What assurances further to what you've already given us can you give that the Welsh Labour Government, in its capacity, will continue to make every legal representation possible and continue to press the case to the UK Tory Government, who alone have the capacity to rectify this obvious injustice and, in doing so, could take thousands of women out of poverty, narrow the gender inequality gap and enable women, as has been said, to live the lives that they have always planned?

Cwnsler Cyffredinol, fe wnes i gwrdd â chynrychiolwyr Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn y Wladwriaeth, sy'n parhau i ymgyrchu ar y mater tyngedfennol hwn yn stoïcaidd ac yn gadarn. Pa sicrwydd, yn ychwanegol at yr hyn yr ydych chi eisoes wedi ei roi i ni, allwch chi ei roi y bydd Llywodraeth Lafur Cymru, yn rhinwedd ei swydd, yn parhau i wneud pob cynrychiolaeth gyfreithiol bosibl ac yn parhau i ddadlau'r achos gyda Llywodraeth Dorïaidd y DU, honno yn unig sydd â'r gallu i unioni'r anghyfiawnder amlwg hwn ac, wrth wneud hynny, gallai dynnu miloedd o fenywod allan o dlodi, lleihau'r bwlch anghydraddoldeb rhwng y ddau ryw a galluogi menywod, fel y dywedwyd, i fyw'r bywyd y maen nhw wedi'i gynllunio o'r dechrau?

I thank the Member for that further question. As I mentioned earlier, my colleague Jane Hutt has written subsequently to the UK Government and echoed the points made in her earlier correspondence in relation to the evidence and the findings of the UN special rapporteur on extreme poverty, Philip Alston, but also pointed the UK Government towards the findings of the Institute for Fiscal Studies paper, which quantifies in economic terms the impact of this injustice on women who are affected by it. And I will speak to Jane Hutt and ask her if she will be prepared to share that correspondence, as she has the previous correspondence, so that Members can see fully what representation—she's helpfully indicating that she's prepared to do that—so that Members can see fully what correspondence we engaged with on this important matter with the UK Government in the course of making our representations.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn pellach hwnnw. Fel y soniais yn gynharach, yn ddiweddarach ysgrifennodd fy nghyd-Aelod Jane Hutt at Lywodraeth y DU yn adleisio'r pwyntiau a gafwyd eu gwneud yn ei gohebiaeth gynharach o ran y dystiolaeth a chanfyddiadau rapporteur arbennig y Cenhedloedd Unedig ar dlodi eithafol, Philip Alston, ond hefyd cyfeiriodd Llywodraeth y DU at ganfyddiadau papur y Sefydliad Astudiaethau Cyllid, sy'n meintioli effaith yr anghyfiawnder hwn mewn termau economaidd ar fenywod y mae hyn yn berthnasol iddyn nhw. A byddaf i'n siarad â Jane Hutt ac yn gofyn iddi hi a fydd hi'n barod i rannu'r ohebiaeth honno, fel y mae hi wedi'i wneud â'r ohebiaeth flaenorol, fel y gall yr Aelodau weld yn llawn pa gynrychiolaeth—mae hi'n awgrymu yn ddefnyddiol ei bod yn barod i wneud hynny—fel y gall yr Aelodau weld yn llawn pa ohebiaeth yr oeddem ni'n ymgysylltu â hi ar y mater pwysig hwn gyda Llywodraeth y DU wrth gyflwyno ein hachos.

Dinasyddion yr UE yng Nghymru a'r Etholiad Diweddar i Senedd Ewrop
EU Citizens in Wales and the Recent European Parliamentary Elections

2. Pa sylwadau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u gwneud ar ran Llywodraeth Cymru yng ngoleuni adroddiadau na chafodd dinasyddion yr UE yng Nghymru yr hawl i bleidleisio yn yr etholiad diweddar i Senedd Ewrop? OAQ54099

2. What representations has the Counsel General made on behalf of the Welsh Government in light of reports that EU citizens in Wales were denied the right to vote in the recent European parliamentary elections? OAQ54099

Whilst the Welsh Government has no formal responsibilities for European elections, we are, of course, deeply concerned that EU citizens were unable to exercise their right to vote. We stand ready to actively contribute to any review by the responsible bodies, i.e. the UK Government, the Electoral Commission, and returning officers.

Er nad oes gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldebau ffurfiol am etholiadau Ewropeaidd, rydym ni'n bryderus iawn, wrth gwrs, nad oedd dinasyddion yr UE yn gallu arfer eu hawl i bleidleisio. Rydym ni'n barod i gyfrannu'n weithredol at unrhyw adolygiad gan y cyrff cyfrifol, h.y. Llywodraeth y DU, y Comisiwn Etholiadol, a swyddogion canlyniadau.

I'm grateful to the Counsel General for his reply, and glad to hear the Government standing ready to respond. I wonder if he will be prepared to give consideration to making representations to suggest that those bodies should undertake a proactive review. I've seen figures, for example, suggesting that less than 19 per cent of eligible EU citizens in Powys were actually able to vote, because the system that was presented to them was so complicated—people thought they'd registered to vote, they didn't realise they had to send another form, and so on and so forth. We don't of course know, Llywydd, whether there will be further elections in which EU citizens are eligible to vote. Unfortunately, they won't be eligible to vote in the upcoming by-election in Brecon and Radnorshire. But we may hope that there may be other such elections. And I would put it to the Counsel General that it might be appropriate for the Welsh Government to be proactive in seeking to put this wrong right just in case that circumstance arises. 

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am ei ateb, ac yn falch o glywed y Llywodraeth yn sefyll yn barod i ymateb. Tybed a fydd yn barod i ystyried cyflwyno achos i awgrymu y dylai'r cyrff hynny gynnal adolygiad rhagweithiol. Rwyf wedi gweld ffigurau, er enghraifft, sy'n awgrymu mai llai na 19 y cant o ddinasyddion cymwys yr UE ym Mhowys a oedd wedi gallu pleidleisio, mewn gwirionedd, gan fod y system a gyflwynwyd iddyn nhw mor gymhleth—roedd pobl yn credu eu bod wedi cofrestru i bleidleisio, roeddent heb sylweddoli eu bod yn gorfod anfon ffurflen arall, ac ati. Dydyn ni ddim wrth gwrs yn gwybod, Llywydd, a fydd etholiadau eraill pryd y bydd dinasyddion yr UE yn gymwys i bleidleisio. Yn anffodus, ni fyddant yn gymwys i bleidleisio yn yr is-etholiad sydd i ddod ym Mrycheiniog a Sir Faesyfed. Ond gallwn obeithio y bydd etholiadau eraill o'r fath. A byddwn yn gofyn i'r Cwnsler Cyffredinol efallai y byddai'n briodol i Lywodraeth Cymru fod yn rhagweithiol wrth geisio unioni'r cam hwn rhag ofn y bydd amgylchiadau felly yn codi.

14:40

I thank the Member for that question. We obviously are considering—or will consider, rather—the evidence that emerges from that process, so that our representations in future are fully evidenced in that regard. She is right to say, of course, that this would be a challenge for any future elections, but she would also recall that a similar problem arose in 2014, when many EU citizens were unable to vote in those European elections, and so there are significant issues here, potentially, which need to be looked at very closely and we will look forward to reviewing that evidence and make whatever representations we feel are appropriate on behalf of people affected by this matter in Wales. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn hwnnw. Rydym yn amlwg yn ystyried—neu yn hytrach fe fyddwn yn ystyried—y dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg o'r broses honno fel bod ein sylwadau yn y dyfodol yn cael eu profi'n llawn yn hynny o beth. Mae hi'n iawn i ddweud, wrth gwrs, y byddai hyn yn her i unrhyw etholiadau yn y dyfodol, ond bydd hefyd yn cofio bod problem debyg wedi codi yn 2014, pan nad oedd llawer o ddinasyddion yr UE yn gallu pleidleisio yn yr etholiadau Ewropeaidd hynny. Felly mae materion pwysig yma, o bosibl, y mae angen edrych arnynt yn ofalus iawn, a byddwn yn edrych ymlaen at adolygu'r dystiolaeth honno a gwneud pa bynnag sylwadau y teimlwn sy'n briodol ar ran pobl y mae'r mater hwn yn effeithio arnynt yng Nghymru.

Ffoaduriaid yng Nghymru
Refugees in Wales

3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r effaith a gaiff deddfau mewnfudo Llywodraeth y DU ar y ffordd y mae'r gyfraith yn gweithredu mewn cysylltiad â ffoaduriaid yng Nghymru? OAQ54101

3. What assessment has the Counsel General made of the impact that the UK Government's immigration laws will have on how the law operates in relation to refugees in Wales? OAQ54101

The integration of people seeking sanctuary is a shared responsibility, even though responsibility for immigration law itself is, of course, not devolved to Wales. We work closely with local government and the third sector in Wales to monitor impacts and we regularly raise matters affecting refugees and asylum seekers with the UK Government.

Mae integreiddio pobl sy'n chwilio am noddfa yn gyfrifoldeb a rennir, er nad yw'r cyfrifoldeb dros y gyfraith fewnfudo ei hun, wrth gwrs, wedi'i ddatganoli i Gymru. Rydym yn gweithio'n agos gyda Llywodraeth Leol a'r trydydd sector yng Nghymru i fonitro effeithiau ac rydym yn codi materion sy'n effeithio ar ffoaduriaid a cheiswyr lloches gyda Llywodraeth y DU yn rheolaidd.

Thank you for that reply. I've had contact from women who due to—immigration laws mean that they are being denied recourse to public funds. The Minister, Jane Hutt, says people can apply for destitute domestic violence concession, but this is only for people on a spousal visa for a short period of time and this isn't for everyone. Due to this particular instance, many women are being denied access, in some cases, to housing benefit and other support. And I've been told by organisations such as Women's Aid and BAWSO that these laws are making it difficult, even impossible, for them to support women in crisis, including a woman who I have raised in this Chamber before—due to the fact that she didn't know her status in this country, it meant that she couldn't gain access immediately to a refuge centre after fleeing her abusive husband. I fear this is going to put more women in danger and many may be even in a very critical situation.

So, what are you going to be doing to ensure that the Welsh Government are raising these concerns with the UK Government, especially with the loophole in the immigration position that I've outlined to you in terms of the concessions? And how will you be able to potentially right this wrong in relation to the Welsh Government's budget—i.e. would you be able to fund refuges in Wales more so that they don't have to question where the woman comes from when they enter that critical moment in time when they're fleeing an abusive relationship?  

Diolch am yr ateb hwnnw. Rwyf wedi cael cyswllt gan fenywod sy'n methu caffael arian cyhoeddus o ganlyniad i'r cyfreithiau mewnfudo. Mae'r Gweinidog, Jane Hutt, yn dweud y gall pobl wneud cais am gonsesiwn trais domestig, ond mae hwnnw ar gyfer pobl sydd ar fisas person priod cyfnod byr yn unig, ac nid yw'n addas i bawb. Oherwydd yr achos penodol hwn, mae llawer o fenywod, mewn rhai achosion, yn cael gwrthod budd-dal tai a chymorth arall. Ac mae sefydliadau fel Cymorth i Fenywod a BAWSO wedi dweud wrthyf fod y deddfau hyn yn ei gwneud hi'n anodd, yn amhosib hyd yn oed, iddynt gefnogi menywod mewn argyfwng, gan gynnwys gwraig yr wyf wedi sôn amdani yn y Siambr hon o'r blaen. Gan nad oedd yn gwybod beth oedd ei statws yn y wlad hon, roedd yn golygu na allai gael mynediad ar unwaith i ganolfan loches ar ôl ffoi oddi wrth ei gŵr oedd yn ei cham-drin. Mae arnaf ofn y bydd hyn yn rhoi mwy o fenywod mewn perygl ac y gallai llawer ohonynt fod mewn sefyllfa argyfyngus iawn hyd yn oed.

Felly, beth ydych chi'n mynd i'w wneud i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn codi'r pryderon hyn gyda Llywodraeth y DU, yn enwedig gyda'r bwlch yn y sefyllfa fewnfudo yr wyf wedi'i amlinellu i chi o ran y consesiynau? A sut y byddwch yn gallu unioni'r cam hwn mewn cysylltiad â chyllideb Llywodraeth Cymru—h.y. a fyddech yn gallu ariannu llochesau yng Nghymru yn fwy fel nad oes raid iddynt gwestiynu o ble y daw'r wraig pan fydd yn cyrraedd y foment dyngedfennol honno pan fydd yn ffoi o berthynas gamdriniol?

I thank the Member for drawing attention to what is obviously a very, very important matter. We want to ensure, as a Welsh Government, that those who are refused asylum are provided with legal advice and a roof over their heads whilst they look for a sustainable solution in what are obviously extremely difficult circumstances and situations. That may include legal representation, perhaps leading to a fresh claim, or engagement with a voluntary returns process, and we've commissioned some research recently into ways to professionalise and expand the hosting sector in Wales to improve access and to improve safeguarding in that context. 

She mentions in her question the funding that the Welsh Government provides to BAWSO in particular to enable black and minority ethnic women and girls to access the support they need. The intention of that is to ensure that no victims are turned away. I do know that the Deputy Minister has been in correspondence with the Member and that these issues are, as part of the regular correspondence between the Deputy Minister and the Home Office, certainly issues that she will be continuing to raise with them to ensure that this remains on both our agenda but also the UK Government's.  

Diolch i'r Aelod am dynnu sylw at fater sy'n amlwg yn bwysig iawn. Rydym am sicrhau, fel Llywodraeth Cymru, bod y rhai y gwrthodir lloches iddynt yn cael cyngor cyfreithiol a tho uwch eu pennau wrth iddynt chwilio am ateb cynaliadwy mewn amgylchiadau a sefyllfaoedd sy'n amlwg yn eithriadol o anodd. Gall hynny gynnwys cynrychiolaeth gyfreithiol, a allai efallai arwain at hawliad newydd, neu ymwneud â phroses o ddychwelyd ffurflenni gwirfoddol. Rydym wedi comisiynu rhywfaint o waith ymchwil yn ddiweddar i ffyrdd o broffesiynoli ac ehangu'r sector cynnal yng Nghymru i wella mynediad ac i wella diogelu yn y cyd-destun hwnnw.

Mae'n sôn yn ei chwestiwn am y cyllid y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i BAWSO yn benodol er mwyn galluogi menywod a merched duon a lleiafrifoedd ethnig i gael y cymorth sydd ei angen arnynt. Bwriad hynny yw sicrhau na fydd unrhyw ddioddefwyr yn cael eu troi i ffwrdd. Gwn fod y Dirprwy Weinidog wedi bod yn gohebu â'r Aelod a bod y materion hyn, fel rhan o'r ohebiaeth reolaidd rhwng y Dirprwy Weinidog a'r Swyddfa Gartref, yn sicr yn faterion y bydd yn parhau i'w codi gyda nhw i sicrhau bod hyn yn parhau ar ein hagenda ni ond hefyd ar un Llywodraeth y DU.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol. 

Thank you, Counsel General.  

3. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud ei datganiad—Rebecca Evans.  

The next item is the business statement and announcement and I call on the Trefnydd to make the statement—Rebecca Evans. 

Diolch, Llywydd. There is one change to this week's business. Business Committee has agreed that a motion to suspend Standing Orders will be moved to allow a change in the Member leading tomorrow's short debate. Draft business for the next three weeks is set in the business statement and announcement, which can be found amongst the papers available to Members electronically. 

Diolch, Llywydd. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Mae'r Pwyllgor Busnes wedi cytuno y bydd cynnig i atal Rheolau Sefydlog yn cael ei gynnig er mwyn caniatáu newid yr Aelod sy'n arwain y ddadl fer yfory. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi'i osod yn y datganiad a chyhoeddiad busnes, y gellir ei weld ymhlith y papurau sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Minister, please could I ask for two statements from the Minister for health, first on the recruitment crisis in NHS Wales? According to the Royal College of Physicians a third of advertised consultant posts go unfilled and sickness absence is also rising. The college reports that the Welsh hospitals are understaffed and overstretched, and have made 16 recommendations for improvement to address these problems. Please could I have a statement from the Minister on his response to the points raised by the Royal College of Physicians? That's one. And the second is: how many doctors have been disciplined on their conduct in NHS Wales, and what is the proportion between the white and non-white doctors in this respect? Thank you.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad gan y Gweinidog iechyd, yn gyntaf ar yr argyfwng recriwtio yn GIG Cymru? Yn ôl Coleg Brenhinol y Ffisigwyr, nid yw traean o'r swyddi ymgynghorwyr a hysbysebir yn cael eu llenwi ac mae absenoldeb salwch hefyd yn cynyddu. Yn ôl y coleg mae ysbytai Cymru yn brin o staff a dan ormod o bwysau, ac maent wedi gwneud 16 o argymhellion ar gyfer gwella i fynd i'r afael â'r problemau hyn. A fyddai modd imi gael datganiad gan y Gweinidog ar ei ymateb i'r pwyntiau a godwyd gan Goleg Brenhinol y Ffisigwyr? Dyna un. A'r ail yw: faint o feddygon sydd wedi'u disgyblu am eu hymddygiad yn GIG Cymru, a beth yw'r gyfran rhwng y meddygon gwyn a'r meddygon nad ydynt yn wyn yn hyn o beth? Diolch.

14:45

Thank you for raising these issues. You'll recall that the health Minister provided a statement on the 'Train. Work. Live.' campaign very recently, in which he outlined the number of doctors that are being recruited to the NHS and made comments on recruitment more widely. And, of course, we've had the good news just last week in terms of the Welsh Government keeping the bursary for nursing staff. So, recruitment and retention of staff is clearly a top priority for Welsh Government.FootnoteLink

I will ask the Minister to provide you with an answer to your question in terms of the disciplinary procedures, because I wouldn't have access just now to that information, but I'll be sure that you get it.FootnoteLink  

Diolch ichi am godi'r materion hyn. Fe gofiwch i'r Gweinidog iechyd ddarparu datganiad ar yr ymgyrch 'Hyfforddi. Gweithio. Byw.' yn ddiweddar iawn, pan amlinellodd nifer y meddygon sy'n cael eu recriwtio i'r GIG a gwnaeth sylwadau ar recriwtio'n ehangach. Ac wrth gwrs, cawsom y newyddion da yr wythnos diwethaf fod Llywodraeth Cymru yn cadw'r fwrsariaeth i staff nyrsio. Felly, mae recriwtio a chadw staff yn amlwg yn un o brif flaenoriaethau Llywodraeth Cymru.FootnoteLink

Gofynnaf i'r Gweinidog roi ateb i'ch cwestiwn ynglŷn â'r gweithdrefnau disgyblu, oherwydd nid yw'r wybodaeth honno gennyf ar hyn o bryd, ond gwnaf yn siŵr eich bod yn ei chael.FootnoteLink

Trefnydd, last week the leader of Neath Port Talbot County Borough Council, Councillor Rob Jones, stated that he believed that it was now time to 'turn discussion into delivery' with the Swansea bay city deal. You will remember that, only last month, we were discussing in this Chamber how that council had actually threatened to pull out of the city deal. So, this apparent change of heart is certainly a step in the right direction. Now, as I said at the time, I cannot see how any council could essentially turn their noses up at £68 million-worth of UK and Welsh Government funding, particularly when that funding has been allocated to boost the local economy. In fact, to do so would, in my opinion, constitute a dereliction of duty. Now, there are clearly concerns locally that some of the initial projects being proposed by Neath Port Talbot council haven't progressed to the same extent as some of the other city deal projects. What we need to see is Neath Port Talbot council developing their revised business cases as soon as possible.

There is equally concern among the local authorities and partners in the city deal at the continued delays in approving existing business plans, and in honouring commitments made to projects that are already under way, such as Yr Egin in Carmarthenshire, and Swansea waterfront scheme. The city deal should be making a vital contribution to the economy of south-west Wales, and the people of the region will neither understand or forgive governments at all levels if a lack of co-ordination or agreement causes projects or the overall deal to fail. Therefore, following on from Councillor Rob Jones's intervention last week, could I again ask for a statement on the city deal and, in particular, what discussions the Welsh Government is having with Neath Port Talbot council in order to develop their local business cases, and whether you are content with the progress on their revised plans? Could I also ask what measures the Welsh Government is taking to ensure that any backlogs in approvals and payments are being resolved urgently?   

Trefnydd, yr wythnos diwethaf dywedodd arweinydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Castell-nedd Port Talbot, y Cynghorydd Rob Jones, ei fod yn credu ei bod bellach yn bryd ' troi'r drafodaeth yn gyflenwi ' gyda bargen dinas bae Abertawe. Byddwch yn cofio inni drafod yn y Siambr hon y mis diwethaf sut yr oedd y cyngor hwnnw mewn gwirionedd wedi bygwth tynnu allan o fargen y ddinas. Felly, mae'r ffaith yr ymddengys eu bod yn newid eu meddwl yn sicr yn gam i'r cyfeiriad cywir. Nawr, fel y dywedais ar y pryd, ni allaf weld sut y gallai unrhyw gyngor anwybyddu cyllid o £68 miliwn gan Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, yn enwedig pan fo'r arian hwnnw wedi'i ddyrannu i roi hwb i'r economi leol. Yn wir, byddai gwneud hynny, yn fy marn i, yn gyfystyr ag esgeuluso dyletswydd. Nawr, mae'n amlwg bod pryderon yn lleol nad yw rhai o'r prosiectau cychwynnol sy'n cael eu cynnig gan Gyngor Castell-nedd Port Talbot wedi datblygu i'r un graddau â rhai o brosiectau eraill bargen y ddinas. Yr hyn yr ydym am ei weld yw Cyngor Castell-nedd Port Talbot yn datblygu eu hachosion busnes diwygiedig cyn gynted â phosib.

Mae yna bryderon tebyg ymysg yr awdurdodau lleol a phartneriaid ym margen y ddinas am yr oedi parhaus wrth gymeradwyo'r cynlluniau busnes presennol, ac o ran anrhydeddu'r ymrwymiadau a wnaed i brosiectau sydd eisoes ar waith, megis Yr Egin yn Sir Gaerfyrddin, a datblygiad glannau Abertawe. Dylai bargen y ddinas fod yn gwneud cyfraniad hanfodol i economi'r De-orllewin, ac ni fydd pobl y rhanbarth yn deall nac yn maddau i lywodraethau ar bob lefel os yw diffyg cydgysylltu neu gytundeb yn arwain at fethiant y prosiectau neu'r fargen gyffredinol. Felly, yn dilyn ymyriad y Cynghorydd Rob Jones yr wythnos y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Chyngor Castell-nedd Port Talbot er mwyn datblygu eu hachosion busnes lleol, ac a ydych yn fodlon â'r cynnydd ar eu cynlluniau diwygiedig? A gaf i ofyn hefyd pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod unrhyw ôl-groniad o ran cymeradwyaethau a thaliadau yn cael eu datrys ar frys?    

Thank you for raising this issue, and I can confirm that it is the intention of Ken Skates to make an announcement on this very shortly. 

Diolch ichi am godi'r mater hwn, a gallaf gadarnhau mai bwriad Ken Skates yw gwneud cyhoeddiad ar hyn yn fuan iawn.

Minister, I understand that you will be making a statement on 16 July on the future outlook for public spending. I would be grateful if you could clarify, or whether you would be able to host another statement to look at some of the issues we'll be facing in terms of the budget round for next year. I and members of the Finance Committee spent some time in Scotland two weeks ago, looking at the way in which the budget round there is managed, and one of the key issues that we learnt there, I think it's fair to say, is the importance of having earlier conversations about the shape of the budget. And I certainly think that this place would benefit from an early opportunity to highlight some priorities for spending in terms of the following budget round. So, I'd be grateful for your clarity on that. 

Secondly, I notice from the statement that there are no statements programmed for us to learn about the end of the consultation on bus services and on the transport White Paper that the economy Minister held earlier in the year. I think many of us will want to know when we can anticipate further opportunities to discuss the outcomes of the consultation and the White Paper process, to enable us to understand then the process and what sort of priorities the Minister will be taking forward for legislation.

I hope also at the same time that the Government will be able to find time for an opportunity to discuss the impact that this will have on taxi services as well. I know that many taxi drivers are very concerned at the moment about the increasing competition from organisations such as Uber, and will want to see opportunities to ensure that businesses—microbusinesses and local businesses—will have the opportunity to be protected, if you like, from the impact of these international businesses. So, I hope that, before we reach the recess, we're able to have a conversation both on future public spending priorities and on future priorities for transport legislation.

Gweinidog, deallaf y byddwch yn gwneud datganiad ar 16 Gorffennaf ar y rhagolygon ar gyfer gwariant cyhoeddus yn y dyfodol. Byddwn yn ddiolchgar pe gallech egluro, neu a fyddech yn gallu cynnal datganiad arall i edrych ar rai o'r materion y byddwn yn eu hwynebu o ran cylch y gyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf. Treuliais i ac aelodau'r Pwyllgor Cyllid beth amser yn yr Alban bythefnos yn ôl, gan edrych ar y ffordd y caiff cylch y gyllideb ei reoli yno. Un o'r materion allweddol a ddysgwyd yno, credaf ei bod yn deg dweud, yw pwysigrwydd cael sgyrsiau cynharach am ffurf y gyllideb. Ac rwy'n sicr yn credu y byddai'r lle hwn yn elwa o gyfle cynnar i dynnu sylw at rai blaenoriaethau ar gyfer gwariant o ran y cylch cyllideb canlynol. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech egluro hynny.  

Yn ail, sylwaf o'r datganiad nad oes datganiadau wedi'u rhaglennu inni gael gwybod am ddiwedd yr ymgynghoriad ar wasanaethau bysiau ac am y Papur Gwyn ar drafnidiaeth a gynhaliodd Gweinidog yr economi yn gynharach yn y flwyddyn. Credaf y bydd llawer ohonom am wybod pryd y gallwn ragweld cyfleoedd pellach i drafod canlyniadau'r ymgynghoriad a phroses y Papur Gwyn. Byddai hynny yn ein galluogi i ddeall y broses a'r math o flaenoriaethau y bydd y Gweinidog yn bwrw ymlaen â nhw ar gyfer deddfwriaeth.

Gobeithio hefyd y bydd y Llywodraeth, ar yr un pryd, yn gallu neilltuo amser i gael cyfle i drafod yr effaith a gaiff hyn ar wasanaethau tacsis hefyd. Gwn fod llawer o yrwyr tacsi yn bryderus iawn ar hyn o bryd am y gystadleuaeth gynyddol gan sefydliadau fel Uber, a byddant am weld cyfleoedd i sicrhau y bydd busnesau—microfusnesau a busnesau lleol—yn cael y cyfle i gael eu gwarchod, os mynnwch, rhag effaith y busnesau rhyngwladol hyn. Felly gobeithio, cyn inni gyrraedd y toriad, y gallwn gael sgwrs ar flaenoriaethau gwariant cyhoeddus yn y dyfodol ac ar flaenoriaethau'r dyfodol ar gyfer deddfwriaeth trafnidiaeth.

14:50

Thank you for raising both of those requests. As you say, I will be making a statement on the future outlook for public spending in Wales on 16 July. As Members will be aware, we don't have a budget yet for the next year, but that doesn't mean that we don't start in earnest with our discussions in terms of identifying our budget priorities for next year, which is why I've already had my initial round of meetings with every single one of my ministerial colleagues to discuss the pressures within their portfolios but also their ambitions for next year. So, those discussions have already started.

I'm also keen to have a series of visits over the summer where I look at our priorities through the lens of the priorities the Government has set out in our programme for government—so, looking, for example, specifically at what we can be doing about decarbonisation, mental health, housing, and so on. I think that would be very useful in terms of helping us determine the way forward. Absolutely, the priority has to be, at this point, having some clarity from the UK Government as to where we stand for our budget next year. The Chief Secretary to the Treasury has suggested that there will be no comprehensive spending review before the summer recess, so that does suggest to me that we could be looking, potentially, at a roll-over budget, which would be very disappointing. But we do need the clarity as soon as we possibly can. In the meantime, we'll continue to have discussions about priorities. Obviously, I'll make opportunities for Members to have those discussions, but, as I say, I am making a statement on 16 July, which is a perfect opportunity for Members, in the first instance, to talk to me about their priorities for the budget for next year. 

The consultation has now ended in terms of the proposed legislation in respect of bus services, and I can tell you that the Minister and his team are currently analysing those responses and will obviously keep Members updated in due course. 

Diolch ichi am y ddau gais hynny. Fel y dywedwch, byddaf yn gwneud datganiad ar y rhagolygon ar gyfer gwariant cyhoeddus yng Nghymru yn y dyfodol ar 16 Gorffennaf. Fel y gŵyr yr Aelodau, nid oes gennym gyllideb eto ar gyfer y flwyddyn nesaf. Ond nid yw hynny'n golygu nad ydym yn dechrau o ddifrif gyda'n trafodaethau i nodi ein blaenoriaethau cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf, a dyna pam yr wyf eisoes wedi cael fy nghylch cyntaf o gyfarfodydd gydag phob un o'm cyd-Weinidogion i drafod y pwysau o fewn eu portffolios ond hefyd eu huchelgeisiau ar gyfer y flwyddyn nesaf. Felly, mae'r trafodaethau hynny wedi dechrau eisoes.

Rwyf hefyd yn awyddus i gael cyfres o ymweliadau dros yr haf lle byddaf yn edrych ar ein blaenoriaethau fel y'u gosodwyd gan y Llywodraeth yn ein rhaglen lywodraethu—felly, gan edrych er enghraifft, yn benodol ar yr hyn y gallwn fod yn ei wneud ynghylch datgarboneiddio, iechyd meddwl, tai, ac yn y blaen. Rwy'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol iawn i'n helpu ni i benderfynu ar y ffordd ymlaen. Yn sicr, y flaenoriaeth fwyaf ar hyn o bryd yw ein bod ni'n cael rhywfaint o eglurder gan Lywodraeth y DU o ran lle'r ydym yn sefyll gyda'n cyllideb y flwyddyn nesaf. Mae Prif Ysgrifennydd y Trysorlys wedi awgrymu na fydd adolygiad cynhwysfawr o wariant cyn toriad yr haf, felly mae hynny'n awgrymu i mi y gallem fod yn edrych, o bosibl, ar gyllideb dreigl, a fyddai'n siomedig iawn. Ond mae angen eglurder arnom cyn gynted ag y bo modd. Yn y cyfamser, byddwn yn parhau i gael trafodaethau am flaenoriaethau. Yn amlwg, byddaf yn rhoi cyfle i'r Aelodau gael y trafodaethau hynny. Ond, fel y dywedais, byddaf yn gwneud datganiad ar 16 Gorffennaf, sy'n gyfle perffaith i Aelodau, yn y lle cyntaf, siarad â mi ynglŷn â'u blaenoriaethau ar gyfer cyllideb y flwyddyn nesaf.  

Mae'r ymgynghoriad wedi dod i ben yn awr o ran y ddeddfwriaeth arfaethedig yn ymwneud â gwasanaethau bysiau. Gallaf ddweud wrthych fod y Gweinidog a'i dîm yn dadansoddi'r ymatebion hynny ar hyn o bryd ac yn amlwg, bydd yn sicrhau bod yr Aelodau'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf maes o law.  

Organiser, can I seek three statements, please, if possible? One, I'd like to see and hear what the Government's reaction is to the Deputy Minister for the economy in a speech at the Clink restaurant, where he commented on the economic performance of the Labour Party in Government, where he said,

'For 20 years we’ve pretended we know what we’re doing on the economy—and the truth is we don’t...Everybody is making it up as we go along'.

I applaud him for his candid speech, remarks and notes that he gave at that meeting, but I do think it's important, given that the Government, I assume, is underpinned by policy—'Prosperity for All', for example, is a document that's constantly referred to—and here you have a Deputy Minister saying that, when it comes to the economy, this Government and its predecessors have been making it up as they go along. That is deeply concerning to say the least.

Secondly, could I press you, as finance Minister, to bring forward a statement in relation to the financials around the climate change emergency and the initiatives that will flow from that and the policy positions that the Government will take. I applaud the Minister for what she's done on this, but I do think we need to understand what the financials will be and what the job numbers will be as well. The Treasury in London have provided certain figures for Government, totalling £1 trillion to meet the net zero contribution by 2050. I do think that it is incumbent on this Government, if it's putting forward policy positions that seek to move from old carbon to new, green jobs, to ensure that we understand what that will mean in monetary terms and what obligations that will place on each department on the financials. You as finance Minister, surely, have an element of that information to hand, and if that could be captured in a statement, that, I would suggest, would greatly inform the future debate around this subject.

The third point I'd like to press on is, if possible, could we have a statement from, I believe it would be, the Minister for transport or perhaps even the Minister for the economy—I know they're one and the same but I think it's delegated to the deputy, I think, but I might be wrong there—in relation to the roadworks at Sycamore Cross junction in the Vale of Glamorgan? Only five years ago, the Government spent £2 million upgrading that particular junction to trunk road status. Anyone who's travelled that piece of road over the last couple of weeks has seen it being systematically dug up again, new temporary lights put in, causing traffic chaos. And what many people cannot work out is, if Welsh Government spent £2 million five years ago to put that junction in good order, why is it now all being ripped up—and it literally is being ripped up—and all those improvements that were put down only five years ago being taken part, and some form of reconstruction will appear, I'm assuming, in the next couple of weeks, but it's a little difficult to try and envisage what that will be, given all you've got is holes in the ground at the moment. So, if we could seek a statement from the Minister so that that could be amplified to all those motorists, cycle users and walkers who are inhibited by those roadworks at that particular junction, I think that would be a very beneficial exercise.

Trefnydd, a gaf i ofyn am dri datganiad, os gwelwch yn dda, os oes modd? Yn gyntaf, hoffwn weld a chlywed beth yw ymateb y Llywodraeth i'r Dirprwy Weinidog dros yr economi pan ddywedodd mewn araith ym mwyty'r Clink, wrth sôn am berfformiad economaidd y Blaid Lafur mewn Llywodraeth,

'Ers 20 mlynedd rydym wedi cymryd arnom ein bod yn gwybod beth rydyn ni'n ei wneud gyda'r economi—ond y gwir amdani yw, dydyn ni ddim...Mae pawb yn ei wneud i fyny wrth fynd ymlaen'.

Rwyf yn ei gymeradwyo am ei araith ddidwyll, ei sylwadau a'r nodiadau a roddodd yn y cyfarfod hwnnw. Ond credaf ei bod yn bwysig, gan gofio bod y Llywodraeth, mi dybiaf, yn cael ei hategu gan bolisi—'Ffyniant i Bawb', er enghraifft, sy'n ddogfen y cyfeirir ati'n gyson—ac yma mae gennych chi'r Dirprwy Weinidog yn dweud, o ran yr economi, fod y Llywodraeth hon a'i rhagflaenwyr wedi bod yn ei wneud i fyny wrth iddynt fynd yn eu blaenau. Mae hynny'n peri pryder mawr, a dweud y lleiaf.

Yn ail, a allaf i bwyso arnoch, fel Gweinidog cyllid, i gyflwyno datganiad ynglŷn â'r sefyllfa ariannol yn ymwneud â'r argyfwng newid hinsawdd a'r mentrau a fydd yn deillio o hynny a'r safbwyntiau polisi y bydd y Llywodraeth yn eu cymryd. Cymeradwyaf y Gweinidog am yr hyn y mae wedi'i wneud yn hyn o beth, ond credaf fod angen inni ddeall beth fydd y sefyllfa ariannol a beth fydd nifer y swyddi hefyd. Mae'r Trysorlys yn Llundain wedi darparu ffigurau penodol ar gyfer y Llywodraeth, sef cyfanswm o £1 triliwn i gyfarfod â'r cyfraniad sero net erbyn 2050. Credaf ei bod yn ddyletswydd ar y Llywodraeth hon, os yw'n cyflwyno safbwyntiau polisi sy'n ceisio symud oddi wrth hen swyddi carbon i rai newydd, gwyrdd, i sicrhau ein bod yn deall beth y bydd hynny'n ei olygu mewn termau ariannol a pha rwymedigaethau  fydd yn cael eu rhoi ar bob adran a'u cyllid. Mae'n siŵr bod gennych chi, fel Gweinidog cyllid, elfen o'r wybodaeth honno wrth law, a phe bai hynny'n cael ei gynnwys mewn datganiad, byddai hynny, byddwn yn awgrymu, yn llywio'r ddadl yn y dyfodol yn fawr iawn ar y pwnc hwn.

Y trydydd pwynt yr hoffwn fwrw ymlaen ag ef, os oes modd, yw a allwn ni gael datganiad gan y Gweinidog dros drafnidiaeth, neu hyd yn oed y Gweinidog dros yr economi—gwn mai'r un person ydynt ond credaf ei fod wedi'i drosglwyddo i'r dirprwy, yr wyf yn credu, ond efallai fy mod yn anghywir yn hynny o beth—mewn cysylltiad â'r gwaith ffordd yng nghyffordd Sycamore Cross ym Mro Morgannwg? Bum mlynedd yn ôl yn unig, gwariodd y Llywodraeth £2 filiwn ar uwchraddio'r gyffordd benodol honno i statws cefnffordd. Mae unrhyw un sydd wedi teithio ar y rhan honno o'r ffordd dros yr ychydig wythnosau diwethaf wedi gweld y ffordd yn cael ei phalu'n systematig eto, goleuadau dros dro newydd yn cael eu gosod, gan achosi anhrefn i'r traffig. A'r hyn na all llawer o bobl ei ddeall yw, os gwariodd Llywodraeth Cymru £2 filiwn bum mlynedd yn ôl yn rhoi trefn ar y gyffordd honno, pam mae'r cyfan bellach yn cael ei rwygo—ac mae'n cael ei rwygo'n llythrennol—a'r holl welliannau hynny a wnaed dim ond pum mlynedd yn ôl yn cael eu datgymalu. Rwy'n tybio y bydd rhyw fath o ailadeiladu yn digwydd yn ystod yr wythnosau nesaf, ond mae braidd yn anodd trio rhagweld beth fydd hynny, o ystyried mai'r cyfan sydd gennych yw tyllau yn y ddaear ar hyn o bryd. Felly, pe gallem ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog er mwyn gallu ymhelaethu ar hynny i'r holl fodurwyr, defnyddwyr beiciau a cherddwyr hynny sy'n cael eu llesteirio gan y gwaith ar y gyffordd benodol honno, credaf y byddai hynny'n ymarfer buddiol iawn.

14:55

Thank you very much for raising those various issues. For anybody who is confused about the Welsh Government's approach to the economy, the Minister Ken Skates will be making a statement on the issue of the economic action plan and our economic development measures, and he will be doing that on 2 July.

In terms of the climate change emergency, of course we have the statement next this afternoon from the environment Minister, who will be talking to us about the measures that Welsh Government is putting in place. Obviously, we have to look at that through the lens of how much measures will cost and what the benefits will be, and, in each of the meetings that I described to Alun Davies that I've been having with my colleagues, I've also been doing so within very much the context of the climate emergency and having specific discussions with them about the climate emergency and also our response to the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. So, that is very much front and centre of our budget-setting process.

On the matter of the roadworks at Sycamore Cross, perhaps in the first instance it would be wise to take it up directly with the Minister with responsibility for transport and he will be able to provide you with the advice that you need.

Diolch yn fawr iawn am godi'r materion amrywiol hynny. I unrhyw un sy'n teimlo'n ddryslyd ynghylch agwedd Llywodraeth Cymru at yr economi, bydd y Gweinidog Ken Skates yn gwneud datganiad ar fater y cynllun gweithredu economaidd a'n mesurau datblygu economaidd ar 2 Gorffennaf.

O ran yr argyfwng newid hinsawdd, wrth gwrs mae gennym y datganiad nesaf y prynhawn yma gan y Gweinidog amgylchedd a fydd yn siarad â ni am y mesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu rhoi ar waith. Yn amlwg, mae'n rhaid inni edrych ar hynny drwy sôn am beth fydd cost y mesurau a beth fydd y manteision. Ym mhob un o'r cyfarfodydd a gefais gyda'm cyd-Aelodau, y soniais amdanynt wrth Alun Davies, rwyf hefyd wedi bod yn gwneud hynny o fewn cyd-destun yr argyfwng hinsawdd a chael trafodaethau penodol gyda nhw am yr argyfwng hinsawdd a hefyd ein hymateb i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Felly, mae hynny'n amlwg iawn ac yn ganolog i'r broses o bennu cyllideb.

Ar fater y gwaith ffordd yn Sycamore Cross, efallai yn y lle cyntaf y byddai'n ddoeth codi'r mater yn uniongyrchol gyda'r Gweinidog Trafnidiaeth a bydd ef yn gallu rhoi'r cyngor sydd ei angen arnoch.

I was horrified over the weekend by the media coverage and some of the reaction to the row between one of the two Prime Minister candidates from the Tories and his partner at her flat. Neighbours who reported the incident have been vilified. Now, not only do the public have a right to know the character of someone who could well be leading the UK in a few short weeks, but, more than that, people have a duty to report incidents where they think someone is in danger to the police to ensure safety. Do you agree with me that it's highly irresponsible to condemn the reporting of such an incident to the police?

Two women are killed every week by a current or former partner in Wales and England, and one woman in four experiences domestic violence in her lifetime. Early intervention can literally mean the difference between life and death. In line with your own Government's campaign, 'Don't be a Bystander', will you send out an unequivocal message that domestic abuse is not a private matter, it should not be kept within the family and behind closed doors? And will you please urge people to call 999 if they are concerned for a neighbour's safety? Can you also make sure that everything is done to ensure that people are aware of the Wales Live Fear Free helpline for anyone who needs help or has concern about potential domestic abuse, which includes psychological, physical, emotional and sexual abuse, coercive and controlling behaviour, threats and intimidation, economic abuse and harassment? Diolch yn fawr.

Fe'm brawychwyd dros y penwythnos gan y sylw yn y cyfryngau a rhywfaint o'r ymateb i'r ffrae rhwng un o'r ddau ymgeisydd Torïaidd am y Brif Weinidogaeth a'i bartner yn ei fflat. Pardduwyd y cymdogion a roddodd wybod am y digwyddiad. Nawr, nid yn unig y mae gan y cyhoedd yr hawl i wybod am gymeriad rhywun a allai fod yn arwain y DU mewn ychydig wythnosau, ond, yn fwy na hynny, mae gan bobl y ddyletswydd i roi gwybod i'r heddlu am ddigwyddiadau lle credant fod rhywun mewn perygl er mwyn sicrhau diogelwch. A ydych yn cytuno â mi ei bod yn anghyfrifol iawn i gondemnio'r ffaith fod yr heddlu wedi cael eu hysbysu am ddigwyddiad o'r fath?

Mae dwy fenyw yn cael eu lladd bob wythnos gan bartner cyfredol neu gyn-gymar yng Nghymru a Lloegr, ac mae un fenyw o bob pedair yn profi trais domestig yn ystod ei hoes. Gall ymyrraeth gynnar olygu'r gwahaniaeth rhwng byw a marw. Yn unol ag ymgyrch eich Llywodraeth eich hun, 'Paid Cadw'n Dawel', a wnewch chi gyfleu neges ddiamwys nad mater preifat yw cam-drin yn y cartref, ni ddylid ei gadw yn y teulu a thu ôl i ddrysau caeedig? Ac a wnewch chi annog pobl i ffonio 999 os ydynt yn poeni am ddiogelwch cymydog? A allwch hefyd sicrhau bod popeth yn cael ei wneud i wneud yn siŵr bod pobl yn ymwybodol o linell gymorth Cymru Byw Heb Ofn ar gyfer unrhyw un sydd angen help neu sydd â phryder ynghylch cam-drin domestig posib, gan gynnwys cam-drin seicolegol, corfforol, emosiynol a rhywiol, ymddygiad rheolaeth trwy orfodaeth, bygythiadau a brawychu, cam-drin economaidd ac aflonyddu? Diolch yn fawr.

I thank Leanne Wood very much for raising this, and I completely agree with all that she has said this afternoon. As you say, Welsh Government has a campaign supported by Welsh Women's Aid, 'Don't be a Bystander', and I think this is what this is very much about in terms of us all being good neighbours, good friends and good colleagues and being there to support people who we believe may be experiencing domestic violence but also to report it to the police if we have any concern about any of our neighbours. I think it is disgusting that people who, in good faith, call the police because they're genuinely worried about somebody else are vilified in the newspapers in the way in which they have been. People should never have to go through that, and people should never be concerned about picking up the phone either. So, my worry about the way in which this issue has been presented in the press is that it might put people off raising concerns when they have them. So, I think it is a really opportune time to be adding some extra promotion behind our Wales Live Fear Free helpline, so I'll make sure that we give that a boost on social media, and I know that colleagues will be keen to do that as well.

Diolch yn fawr iawn i Leanne Wood am godi hyn, ac rwyf yn cytuno'n llwyr â'r cyfan y mae wedi'i ddweud y prynhawn yma. Fel y dywedwch, mae gan Lywodraeth Cymru ymgyrch a gefnogir gan Gymorth i Fenywod yng Nghymru, 'Paid Cadw'n Dawel', ac rwyf o'r farn mai dyma yw'r union beth i'w ystyried o ran bod pob un ohonom yn gymdogion da, yn ffrindiau da ac yn gyd-weithwyr da ac yn cefnogi pobl a allai, yn ein tyb ni, fod yn dioddef trais yn y cartref, ond hefyd i roi gwybod i'r heddlu os oes gennym unrhyw bryderon am unrhyw un o'n cymdogion. Rwy'n credu ei fod yn ffiaidd bod pobl sydd yn galw'r heddlu'n ddidwyll, am eu bod yn wirioneddol bryderus am rywun arall, yn cael eu pardduo yn y papurau newydd yn y modd hwn. Ni ddylai pobl byth orfod mynd drwy hynny, ac ni ddylai pobl byth boeni am godi'r ffôn ychwaith. Felly, fy mhryder am y ffordd y mae'r mater hwn wedi cael ei gyflwyno yn y wasg yw y gallai wneud i bobl beidio â mynegi eu pryderon. Felly, rwy'n credu ei bod yn amser da iawn i roi mwy o hwb i'n llinell gymorth rhad ac am ddim, Byw Heb Ofn Cymru. Byddaf yn sicrhau ein bod yn hybu hynny ar y cyfryngau cymdeithasol, a gwn y bydd fy nghyd-aelodau'n awyddus i wneud hynny hefyd.

Can I ask the Trefnydd firstly for a Government statement regarding Virgin Media, which is due to close in Swansea on 30 June? I'd like a statement from the Government including the number of people who worked there who have now found alternative employment, the number who are still being assisted by the Welsh Government, and what future use of the site is being considered.

I would then like to ask for two statements that follow on from petitions that the Assembly received and were subsequently investigated by the Petitions Committee and then followed by debates in the Chamber—and very positive Government responses to those petitions. Firstly by Whizz-Kidz regarding access to public transport for those with disabilities, and secondly Talking Hands regarding sign language provision. Can we now have statements giving updates on what action the Government has taken? Because they were all very well welcomed in the Chamber, they were very well welcomed by Government, lots of very positive things were said, and having talked to both Whizz-Kidz and to Talking Hands, they'd like to see now what action is going to be taken.

A gaf i ofyn i'r Trefnydd yn gyntaf am ddatganiad gan y Llywodraeth ynghylch Virgin Media, sydd i fod i gau yn Abertawe ar 30 Mehefin? Hoffwn gael datganiad gan y Llywodraeth yn cynnwys nifer y bobl a oedd yn gweithio yno sydd bellach wedi cael gwaith arall, y nifer sy'n dal i gael eu cynorthwyo gan Lywodraeth Cymru, a pha ddefnydd a wneir o'r safle yn y dyfodol.

Hoffwn ofyn wedyn am ddau ddatganiad sy'n deillio o ddeisebau a gafodd y Cynulliad, ac yr ymchwiliwyd iddynt ar ôl hynny gan y Pwyllgor Deisebau, a ddilynwyd gan ddadleuon yn y Siambr—ac ymatebion cadarnhaol iawn gan y Llywodraeth i'r deisebau hynny. Yn gyntaf, y ddeiseb gan Whizz-Kidz ynghylch mynediad i drafnidiaeth gyhoeddus i bobl anabl, ac yn ail, yr un gan Talking Hands am y ddarpariaeth iaith arwyddion. A allwn ni gael datganiadau yn awr yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau a gymerodd y Llywodraeth? Gan eu bod i gyd wedi cael croeso da iawn yn y Siambr, a chawsant eu croesawu'n dda iawn gan y Llywodraeth, cafodd llawer o bethau cadarnhaol iawn eu dweud, ac ar ôl siarad â Whizz-Kidz a Talking Hands, hoffent weld yn awr pa gamau sy'n mynd i gael eu cymryd.

15:00

Thank you for those questions. On the issue of Virgin Media, which, as you say, is due to finally close in Swansea, I was able to provide, a couple of weeks ago, an update on the number of staff who, at that point, had found further employment, but I'll certainly ensure that you get that final figure. And also, I know that Virgin Media was due to appoint an agent in terms of future use of the site, and Welsh Government officials have made contact to enquire how that's progressing. We are awaiting a further update from them on that particular issue.

And again, with the debates that we had—I think it was the Talking Hands petition that we specifically talked about in the Chamber. As you say, it was very well received. But now we need to ensure that the action flowing from that debate is being followed up. So, the National Deaf Children's Society have recently written to the Petitions Committee, I know, with an update from their perspective, and I can confirm that officials now have arranged a meeting with them to discuss any further actions that they feel are required following the discussion of the petition.

Diolch ichi am y cwestiynau hynny. Ar fater Virgin Media, sydd, fel y dywedwch, i fod i gau'n derfynol yn Abertawe, llwyddais i ddarparu, ychydig wythnosau'n ôl, ddiweddariad ynglŷn â nifer y staff a oedd, bryd hynny, wedi dod o hyd i waith pellach, a byddaf yn gwneud yn siŵr eich bod yn cael y ffigur terfynol hwnnw. Hefyd, gwn fod Virgin Media ar fin penodi asiant o ran defnyddio'r safle yn y dyfodol, ac mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cysylltu i holi sut mae hynny'n datblygu. Rydym yn aros am yr wybodaeth ddiweddaraf ganddynt am y mater penodol hwnnw.

Ac eto, gyda'r dadleuon a gawsom—credaf mai deiseb Talking Hands y buom yn siarad yn benodol amdani yn y Siambr. Fel y dywedwch, cafodd dderbyniad da iawn. Ond yn awr mae angen inni sicrhau bod y camau sy'n deillio o'r ddadl honno'n cael eu gweithredu. Felly, mae'r Gymdeithas Genedlaethol i Blant Byddar wedi ysgrifennu'n ddiweddar at y Pwyllgor Deisebau, gyda'r wybodaeth ddiweddaraf o'u safbwynt nhw, a gallaf gadarnhau bod swyddogion bellach wedi trefnu cyfarfod â nhw i drafod unrhyw gamau pellach sydd eu hangen ôl trafod y ddeiseb.

First of all, can I just begin by supporting Dai Lloyd's request for a statement on the city deal? It's two and a quarter years since that was announced for the Swansea bay city region, and the general feeling is that we don't seem to have got much further and we're still at the talking stage.

I'd like, if I could, to ask for two statements in Government time—before the end of this session, if possible. Members will be aware of the very sad news about the closure of Jistcourt, a major employer, again, in my region, at a time when we've already had quite a chunk of bad news on the employment front, what with Ford and with Dawnus as well. And, of course, very much like Dawnus, the bad news here has travelled to Powys, which isn't in my region, but nevertheless makes me start to wonder with some real concern now about what constitutes due diligence. Now, I appreciate not every arrangement can end successfully, but we've had such a run of what looks like dangerous decisions recently, I'd like a statement not only to cover off the work the Welsh Government might be able to do to help Jistcourt and its families at this difficult time, but also who is best placed—would that be Welsh Government or a different body; the FCA or someone like that—to offer guidance now on what constitutes good due diligence. Because there seems to be a pattern of just looking at spreadsheets and thinking that's enough thought to bring to a decision on lending a lot of money. And, of course, in the most recent case, the Development Bank of Wales has been caught out on that one.

Secondly, I wonder if we could have a statement from the Minister for Welsh language on the work that her officials do to monitor the work against the 2050 strategy. Members may be aware that two councils in my region—Bridgend County Borough Council and Neath Port Talbot council—have recently issued ideas that seem to contradict the policy priorities of this Government. In the case of Bridgend council, the effect of the LDP and the provision of Welsh-medium education seems to have resulted in what looks like a drop in the amount of offer that they would be able to give to families in Bridgend. And, of course, on the Neath Port Talbot situation, you've probably heard they're doing a consultation on buses, which will include proposals—and, obviously, consultation is still ongoing—that could seriously damage the ability of people who had Welsh-medium education to continue it post 16. I understand all the financial arguments on this one, but, really, that would be such a setback in a county that's actually doing much better than Bridgend in terms of what it's being able to offer in terms of Welsh-medium education.

Yn gyntaf oll, a gaf i ddechrau drwy gefnogi cais Dai Lloyd am ddatganiad ar fargen y ddinas? Mae'n ddwy flynedd a chwarter ers cyhoeddi hwnnw ar gyfer dinas-ranbarth bae Abertawe, a'r teimlad cyffredinol yw nad ydym wedi mynd fawr pellach ac rydym yn dal i fod yn y cyfnod siarad.

Hoffwn, os caf, ofyn am ddau ddatganiad yn amser y Llywodraeth—cyn diwedd y sesiwn hwn, os oes modd. Bydd yr Aelodau yn ymwybodol o'r newyddion trist iawn am gau Jistcourt, cyflogwr mawr, eto, yn fy rhanbarth i, ar adeg pan ydym eisoes wedi cael cryn dipyn o newyddion drwg ym maes cyflogaeth, gyda Ford a Dawnus hefyd. Ac wrth gwrs, yn debyg iawn i Dawnus, mae'r newyddion drwg hyn wedi teithio i Bowys, sydd ddim yn fy rhanbarth i, ond sydd, serch hynny, yn gwneud imi ddechrau pendroni â phryder gwirioneddol yn awr ynghylch diwydrwydd dyladwy. Nawr, rwy'n sylweddoli na all pob trefniant ddod i ben yn llwyddiannus, ond rydyn ni wedi cael y fath rediad o'r hyn sy'n ymddangos i fod yn benderfyniadau peryglus yn ddiweddar. Hoffwn gael datganiad, nid yn unig i drafod y gwaith y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu Jistcourt a'r teuluoedd ar yr amser anodd hwn, ond hefyd pwy sydd yn y sefyllfa orau— ai Llywodraeth Cymru neu gorff gwahanol; yr Awdurdod Ymddygiad Ariannol neu gorff tebyg i hwnnw—i gynnig arweiniad bellach ar yr hyn sy'n gyfystyr â diwydrwydd dyladwy da. Oherwydd ymddengys bod yna batrwm o edrych ar daenlenni a meddwl bod hynny'n ddigon o ystyriaeth i benderfynu ar fenthyg llawer o arian. Ac wrth gwrs, yn yr achos diweddaraf, mae Banc Datblygu Cymru wedi cael ei feirniadu ar y mater hwnnw.

Yn ail, tybed a oes modd inni gael datganiad gan Weinidog yr Iaith Gymraeg am y gwaith y mae ei swyddogion yn ei wneud i fonitro'r gwaith yn erbyn strategaeth 2050. Efallai y bydd yr Aelodau'n ymwybodol bod dau gyngor yn fy rhanbarth i— Cyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr a Chyngor Castell-nedd Port Talbot—wedi cyhoeddi syniadau'n ddiweddar sydd, i bob golwg, yn gwrthddweud blaenoriaethau polisi'r Llywodraeth hon. Yn achos Cyngor Pen-y-bont ar Ogwr, ymddengys fod effaith y CDLl a'r ddarpariaeth addysg cyfrwng Cymraeg wedi arwain at yr hyn sy'n edrych fel gostyngiad ym maint y cynnig y byddent yn gallu ei roi i deuluoedd ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Ac wrth gwrs, ynglŷn â'r sefyllfa yng Nghastell-nedd Port Talbot, mae'n debyg eich bod wedi clywed eu bod yn cynnal ymgynghoriad ar fysus, a fydd yn cynnwys cynigion—ac yn amlwg, mae'r ymgynghoriad yn dal i fynd rhagddo—gallai hynny wneud niwed difrifol i allu pobl sydd wedi cael addysg cyfrwng Cymraeg allu barhau gyda hynny ar ôl 16 oed. Rwyf yn deall yr holl ddadleuon ariannol ynglŷn â hyn, ond yn wir, byddai hynny'n gymaint o ergyd mewn sir sy'n gwneud llawer yn well na Phen-y-bont ar Ogwr o ran yr hyn y gall ei gynnig o ran addysg cyfrwng Cymraeg.

15:05

Thank you for raising both of those issues. In terms of the Jistcourt job losses, obviously this is going to be devastating news for the 66 employees and their families, and our focus now will be on supporting those employees to find alternative local employment. The workforce there is particularly talented, and our ReAct programme has a strong record of supporting individuals who have been impacted by job losses. We will make this support available as soon as possible, alongside co-ordinated support from local partners and organisations, including Careers Wales and Jobcentre Plus. On your wider concern about the economic development measures that the Welsh Government takes, of course, we do have that statement from Ken Skates next Tuesday, which might be an opportunity to explore the issues more widely.

I was able to respond to Dai Lloyd last week—to his question regarding the Neath Port Talbot provision of transport for those who wish to have Welsh language education. As you say, it is out to consultation at the moment, but we would be concerned if those who would like to have their education in Welsh were at a disadvantage. Obviously, we would be seeking to ensure that all efforts are made to ensure that there is no disadvantage there. I will ask the Minister with responsibility for the Welsh language to provide you with an update on the actions that have been taken towards the target of reaching a million Welsh speakers by 2050.

Diolch ichi am godi'r materion hynny. O ran colli swyddi Jistcourt, mae'n amlwg y bydd hyn yn newyddion torcalonnus i'r 66 o weithwyr a'u teuluoedd, a byddwn yn awr yn canolbwyntio ar helpu'r gweithwyr hynny i ddod o hyd i gyflogaeth leol arall. Mae'r gweithlu yno'n arbennig o dalentog, ac mae gan ein rhaglen ReAct record gref o gefnogi unigolion sydd wedi colli swyddi. Byddwn yn sicrhau bod y cymorth hwn ar gael cyn gynted â phosib, ynghyd â chymorth cydgysylltiedig gan bartneriaid a sefydliadau lleol, gan gynnwys Gyrfa Cymru a'r Ganolfan Byd Gwaith. O ran eich pryder ehangach am y mesurau datblygu economaidd y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, wrth gwrs, mae'r datganiad hwnnw gan Ken Skates ddydd Mawrth nesaf, a allai fod yn gyfle i archwilio'r materion yn ehangach.

Llwyddais i ymateb i Dai Lloyd yr wythnos diwethaf—i'w gwestiwn ynghylch darpariaeth trafnidiaeth Castell-nedd Port Talbot i'r rhai sy'n dymuno cael addysg Gymraeg. Fel y dywedwch, mae'n destun ymgynghoriad ar hyn o bryd, ond byddem yn bryderus petai'r rheini sy'n dymuno cael eu haddysg yn Gymraeg dan anfantais. Yn amlwg, byddem yn ceisio sicrhau bod pob ymdrech yn cael ei gwneud i sicrhau nad oes anfantais yno. Byddaf yn gofyn i Weinidog y  Gymraeg roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi am y camau sydd wedi'u cymryd tuag at y targed o gyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

We found out from the BBC that, in Port Talbot, the 50 mph area that has been a trial period around junction 31, and has been extended, will be made permanent. And, from the BBC, it says that it will remain in force to maintain air quality standards. Now, without any Government statement, it's very hard for us to know what those air quality standards have reached and how we can be assured that this is the answer to the pollution problem in that particular area. I've been asked by constituents over the weekend for the information that led to a Government decision in this regard and I would welcome that information, because, as far as we don't have it, speculation will arise as to why the decision was made and about why that particular stretch of road will be kept at 50 mph. I don't disagree with it, but we need to know why that decision was made and we need to satisfy our constituents as well. So, a statement would be welcomed.

I'd also just like to reflect the issue that Suzy Davies raised in relation to Jistcourt. I've had a few emails about this too. Again, I would welcome a Welsh Government statement to AMs—I haven't seen anything in my inbox—because we need to know what's happening, we need to know how the workers are being supported, and we need to understand what conversations the Welsh Government had à la the conversations that may or may not have taken place in other circumstances with job losses in south Wales. I think it's a matter of respect for all AMs to be told. We can't be told sensitive information, but surely we can be told when job losses are potentially going to happen so that we are not in a position where we have zero information to give to people. So, a statement on that would be very beneficial.

Clywsom gan y BBC y bydd yr ardal 50 mya, ym Mhort Talbot, a fu'n gyfnod prawf o gwmpas cyffordd 31, ac sydd wedi cael ei hymestyn, yn cael ei gwneud yn barhaol. Ac yn ôl y BBC, mae'n dweud y bydd yn parhau mewn grym i gynnal safonau ansawdd aer. Nawr, heb unrhyw ddatganiad gan y Llywodraeth, mae'n anodd iawn inni wybod beth y mae'r safonau ansawdd aer hynny wedi'i gyflawni a sut y gallwn fod yn sicr mai dyma'r ateb i'r broblem llygredd yn yr ardal benodol honno. Mae etholwyr wedi gofyn imi dros y penwythnos am yr wybodaeth a arweiniodd at benderfyniad gan y Llywodraeth yn y cyswllt hwn a byddwn yn croesawu'r wybodaeth honno. Oherwydd, os nad yw'r wybodaeth ddim gennym, bydd llawer o ddyfalu ynghylch pam y gwnaed y penderfyniad a pham y bydd darn penodol o ffordd yn cael ei gadw ar 50 mya. Nid wyf yn anghytuno ag ef, ond mae angen inni wybod pam y gwnaed y penderfyniad hwnnw ac mae angen inni fodloni ein hetholwyr hefyd. Felly, byddai datganiad yn cael ei groesawu.

Hoffwn hefyd ystyried y mater a godwyd gan Suzy Davies mewn cysylltiad â Jistcourt. Dwi wedi cael ambell i e-bost am hyn hefyd. Unwaith eto, byddwn yn croesawu datganiad gan Lywodraeth Cymru i ACau—nid wyf wedi gweld dim yn fy mewnflwch oherwydd mae angen inni wybod beth sy'n digwydd, mae angen inni wybod sut y mae'r gweithwyr yn cael eu cefnogi, ac mae angen inni ddeall pa sgyrsiau a gafodd Llywodraeth Cymru a'r sgyrsiau a allai fod wedi digwydd dan amgylchiadau eraill gyda cholli swyddi yn Ne Cymru. Rwy'n credu ei bod yn fater o barch fod pob Aelod yn cael gwybod. Ni allwn gael clywed gwybodaeth sensitif, ond siawns y gallwn gael gwybod pan fydd swyddi'n mynd i gael eu colli, fel nad ydym mewn sefyllfa lle nad oes gennym unrhyw wybodaeth i'w rhoi i bobl. Felly, byddai datganiad ar hynny o fudd mawr.

Thank you for raising those two issues. I think the Minister for the environment did provide some of the information that you're requesting in a statement on clean air last week. So, I would refer you to that, but if the answers that you're seeking aren't in that, then I'm sure that she would be able to liaise with Ken Skates to provide that information to you.

And on the matter of Jistcourt, I will ask the Minister, again, to provide an update on the discussions that have been had and the support that we are able to provide employers. I think we have to be sensible, really, in terms of what's possible with regard to job losses, because as Ken Skates said last week, around 2,000 jobs are lost every single week in Wales, but at the same time, more than 2,000 jobs are created. So, there is a constant churn of jobs, but that said, where there are employers of significant size, I can completely understand why local Members would wish to have as early notification as possible in order to best support their constituents.

Diolch ichi am godi'r ddau fater hynny. Rwy'n credu bod Gweinidog yr amgylchedd wedi darparu rhywfaint o'r wybodaeth yr ydych yn gofyn amdani mewn datganiad ar awyr iach yr wythnos diwethaf. Felly, byddwn yn eich cyfeirio at hynny, ond os nad yw'r atebion yr ydych yn eu ceisio yn y cyswllt hwnnw, yna rwy'n siŵr y byddai'n gallu cysylltu â Ken Skates i roi'r wybodaeth honno ichi.

Ac ar fater Jistcourt, gofynnaf i'r Gweinidog, unwaith eto, roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau a gafwyd a'r gefnogaeth y gallwn ei rhoi i gyflogwyr. Credaf fod yn rhaid inni fod yn synhwyrol, a dweud y gwir, o ran yr hyn sy'n bosib yng nghyswllt colli swyddi, oherwydd fel y dywedodd Ken Skates yr wythnos diwethaf, mae tua 2,000 o swyddi'n cael eu colli bob un wythnos yng Nghymru, ond ar yr un pryd, mae dros 2,000 o swyddi'n cael eu creu. Felly, mae ffynhonnell gyson o swyddi. Ond wedi dweud hynny, lle ceir cyflogwyr o faint sylweddol, gallaf ddeall yn llwyr pam y byddai'r Aelodau lleol yn dymuno cael hysbysiad mor gynnar â phosib er mwyn cefnogi eu hetholwyr yn y ffordd orau.

Could I repeat my call for a timely—at the appropriate time—statement to give us an update on work on Ford and the taskforce in particular? It would allow us, then, to raise the issue of up to 25 workers at Ford, some of whom are my constituents, who, in early May, accepted a basic package of redundancy and sought assurances from Ford at that time that there were no imminent closure plans, and in so doing, and accepting that basic package, are probably now out of pocket, with their families, to the tune of £50,000, £60,000, £70,000 or more, having been assured by Ford that there were no closure plans imminently. Four weeks later, Ford announced its closure proposals. Now, Ford will argue that they are watertight on this because those workers signed on the dotted line and accepted the terms, but those workers also sought clear assurance from Ford that there were no imminent plans for closure of the plant. So, they may be legally watertight, but I'd say, morally, they are shipping water on this issue, below the plumbline. So, a statement would allow the concerns of those workers to be laid out on the floor here, but also could give us assurance that Ken Skates, who I've raised this with, the Minister for the economy, will take this up with Ford as well, because I think there is a moral case here for Ford to answer about why their workers were being told, 'No plans for closure. Take the basic package. It's the best you can possibly do' and then they found four weeks later that they were left with a massive hole in their pockets. 

A gaf i ailadrodd fy ngalwad am ddatganiad amserol— ar yr adeg briodol—i roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni am y gwaith ar Ford a'r tasglu'n benodol? Byddai'n caniatáu inni, felly, godi'r mater o hyd at 25 o weithwyr yn Ford, y mae rhai ohonynt yn etholwyr imi, a dderbyniodd becyn diswyddo sylfaenol ddechrau mis Mai, ac a geisiodd sicrwydd gan Ford ar y pryd nad oedd unrhyw gynlluniau i gau'r gwaith yn y dyfodol agos. Wrth wneud hynny, a derbyn y pecyn sylfaenol hwnnw, mae'n debyg eu bod, gyda'u teuluoedd, bellach ar eu colled o hyd at £50,000, £60,000, £70,000 neu fwy, ar ôl cael sicrwydd gan Ford nad oedd unrhyw gynlluniau cau yn fuan iawn. Bedair wythnos yn ddiweddarach, cyhoeddodd Ford ei gynigion ar gyfer cau. Nawr, bydd Ford yn dadlau fod eu proses yn dal dŵr ar hyn oherwydd bod y gweithwyr hynny wedi llofnodi cytundeb ac wedi derbyn y telerau. Ond roedd y gweithwyr hynny hefyd wedi gofyn am sicrwydd clir gan Ford nad oedd cynlluniau ar y gorwel i gau'r gwaith. Felly, efallai fod eu proses yn dal dŵr yn gyfreithiol, ond byddwn i'n dweud bod eu hymddygiad yn codi cwestiynau moesol. Felly, byddai datganiad yn caniatáu i bryderon y gweithwyr hynny gael eu clywed yn glir yma, ond gallai hefyd roi sicrwydd inni y bydd Ken Skates, Gweinidog yr economi, dwi eisoes wedi codi'r mater hwn gydag ef, yn codi hyn gyda Ford hefyd, oherwydd credaf fod gan Ford achos moesol i'w ateb ynghylch pam y dywedwyd wrth eu gweithwyr 'Does dim cynlluniau i gau. Cymerwch y pecyn sylfaenol. Dyma'r gorau y gallwch ei wneud.'  Yna, bedair wythnos yn ddiweddarach, fe sylweddolodd y gweithwyr eu bod yn cael eu gadael gyda thwll anferth yn eu pocedi.

15:10

As Huw Irranca-Davies said, those employees did accept the package in good faith at a time when they were reassured that there were no imminent plans for closure of the plant. Thank you for raising that matter directly with the economy Minister. As a result, he is writing today to ask Ford to consider its position on this matter and to investigate the possibility of enhancing the separation package agreed with the employees who are affected, so they're not at a disadvantage as compared to their peers.

Fel y dywedodd Huw Irranca-Davies, roedd y gweithwyr hynny'n derbyn y pecyn yn ddidwyll ar adeg pan gawsant sicrwydd nad oedd cynlluniau ar y gorwel i gau'r gwaith. Diolch ichi am godi'r mater hwnnw'n uniongyrchol gyda Gweinidog yr economi. O ganlyniad, mae'n ysgrifennu heddiw i ofyn i Ford ystyried eu safbwynt ar y mater hwn ac i ymchwilio i'r posibilrwydd o wella'r pecyn gwahanu y cytunir arno â'r gweithwyr yr effeithir arnynt, ac felly nad ydynt dan anfantais o'u cymharu â'u cydweithwyr.

I'd like to ask the Trefnydd for three Government statements, please. I'd first like to ask her to make representations to the Minister for Education for a statement about the financial sustainability of the higher education sector in Wales. I ask this in the light of concerns that have come to light about the possible job losses at the Lampeter campus of University of Wales Trinity Saint David. Now, obviously, any job losses are always a concern, and job losses in higher education are a concern, but the importance of the Lampeter campus to that small town is difficult to overestimate, so I'd be very grateful to hear what steps Welsh Government is taking, in association with the sector—hearing what Ministers always say about these being individual, autonomous organisations—to try to protect those jobs in a community that very much needs them.

I'd further ask for the Minister for the economy—probably a written statement, given the pressures of time—to make a statement about the proposed job losses at GRH Food Company in Minffordd. Now, this is, as the Trefnydd will be aware, a company that's very important to its local economy. It may only be 90 jobs, that may be relatively small, but I would put it to the Trefnydd that of those 2,000 jobs that she referred to just now that are created in Wales, not enough of them are created in the north-west and so the loss of those 80 jobs to that community is significant. I know that the environment Minister will fully understand the significance of the potential loss of that processing capacity to the wider rural economy. So, can I ask for a written statement? And there may be some capacity for the environment Minister, with her support-for-farming hat on, to have some input into that statement. 

Finally, further to remarks already made by Andrew Davies, I do think that this Assembly has got the right to expect the Deputy Minister for the economy to come before us to explain why he has said—and I quote again—

'For 20 years we’ve pretended we know what we’re doing on the economy—and the truth is we don’t really know what we’re doing on the economy.' 

These may have been comments made light-heartedly—I've only seen them written down, I haven't seen them in context—but I do think—. And I heard what the Trefnydd has said about the statement from the Minister for the economy himself, but I think his deputy has got to account to this place both for what he means by those comments, which are extremely serious if true, and also, perhaps more importantly, what role he intends to play to make sure that the Welsh Government does work out what it's doing on the economy. It isn't good enough simply for him to hide behind his Minister; he has to account for those comments, because I certainly know that his constituents in Llanelli will not be very reassured unless he's prepared to clarify them.

Hoffwn ofyn i'r Trefnydd am dri datganiad gan y Llywodraeth, os gwelwch yn dda. Yn gyntaf, hoffwn ofyn iddi gyflwyno sylwadau i'r Gweinidog Addysg am ddatganiad ynghylch cynaliadwyedd ariannol y sector addysg uwch yng Nghymru. Gofynnaf hyn yng ngoleuni'r pryderon sydd wedi dod i'r amlwg am y posibilrwydd o golli swyddi ar gampws Llanbedr Pont Steffan, Prifysgol Cymru'r Drindod Dewi Sant. Nawr, yn amlwg, mae colli swyddi bob amser yn destun pryder, ac mae colli swyddi mewn addysg uwch yn destun pryder, ond mae'n anodd gorbwysleisio pwysigrwydd campws Llanbedr Pont Steffan i'r dref fach honno. Felly byddwn yn ddiolchgar iawn o glywed pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, ar y cyd â'r sector—o glywed yr hyn y mae Gweinidogion bob amser yn ei ddweud am y rhain fel sefydliadau unigol, annibynnol—i geisio diogelu'r swyddi hynny mewn cymuned y mae arnynt eu hangen yn ddirfawr.

Byddwn yn gofyn ymhellach i Weinidog yr Economi—datganiad ysgrifenedig o bosib, o ystyried y pwysau amser—i wneud datganiad ynglŷn â'r colledion swyddi arfaethedig yng Nghwmni Bwyd GRH ym Minffordd. Nawr, fel y bydd y Trefnydd yn gwybod, mae hwn yn gwmni sy'n bwysig iawn i'w economi leol. Efallai mai dim ond 90 o swyddi a fydd yn cael eu colli, nifer cymharol fach, ond byddwn yn dweud wrth y Trefnydd, o'r 2,000 o swyddi hynny y cyfeiriodd atynt yn awr a grëir yng Nghymru, nid oes digon ohonynt yn cael eu creu yn y Gogledd-orllewin ac felly mae colli'r 90 swydd hynny'n arwyddocaol iawn i'r gymuned honno. Gwn y bydd Gweinidog yr amgylchedd yn deall yn llawn arwyddocâd y posibilrwydd o golli'r capasiti prosesu hwnnw i'r economi wledig ehangach. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad ysgrifenedig? Ac efallai y bydd rhywfaint o le i Weinidog yr Amgylchedd, gan wisgo'i het cefnogi ffermio, gyfrannu rhywfaint at y datganiad hwnnw.

Yn olaf, ymhellach i'r sylwadau a wnaed eisoes gan Andrew Davies, credaf fod gan y Cynulliad hwn yr hawl i ddisgwyl i Ddirprwy Weinidog yr Economi ddod ger ein bron i egluro pam y mae wedi dweud—a dyfynnaf eto—

'Ers 20 mlynedd rydym wedi cymryd arnom ein bod yn gwybod beth rydyn ni'n ei wneud ar yr economi—a'r gwir amdani yw nad ydyn ni'n gwybod yn iawn beth rydyn ni'n ei wneud ar yr economi.'  

Efallai mai sylwadau a wnaed yn ysgafn oedd y rhain—nid wyf ond wedi'u gweld yn ysgrifenedig, nid wyf wedi'u gweld yn eu cyd-destun—ond rwyf yn credu—. A chlywais yr hyn a ddywedodd y Trefnydd am y datganiad gan Weinidog yr Economi ei hun, ond credaf fod yn rhaid i'w ddirprwy roi cyfrif i'r fan hon am yr hyn y mae'n ei olygu wrth y sylwadau hynny, sydd yn eithriadol o ddifrifol os ydynt yn wir, a hefyd, yn bwysicach efallai, pa swyddogaeth y mae'n bwriadu ei chwarae i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn penderfynu beth y mae'n ei wneud ar yr economi. Nid yw'n ddigon da iddo guddio y tu ôl i'w Weinidog yn unig; rhaid iddo roi cyfrif am y sylwadau hynny, oherwydd gwn yn sicr na fydd ei etholwyr yn Llanelli yn dawel eu meddwl oni bai ei fod yn barod i'w hegluro.

On the first issue, which was seeking a statement on the financial stability of the education sector, as you say, universities are independent and autonomous bodies, and Welsh Government doesn't get involved in their administrative affairs. However, I can confirm that the education Minister did have a meeting with the Higher Education Funding Council for Wales in the last week, where I'm sure that the issues relating to Swansea University and the University of Wales Trinity Saint David at Lampeter would have been discussed. 

With regard to GRH Food Company, obviously, again, this is going to be more devastating news for the employees there, and the focus has to be now on exploring all avenues to look for secure jobs for those workers to move into. I can confirm that Welsh Government will be meeting urgently with the administrators to see what more we can do for the workforce, but also for that wider supply chain, which you referred to in your statement.

And on the final question, in the first instance I think I'll be having a conversation with the Deputy Minister.

O ran y mater cyntaf, a oedd yn ceisio datganiad am sefydlogrwydd ariannol y sector addysg, fel y dywedwch, mae prifysgolion yn gyrff annibynnol ac ymreolaethol, ac nid yw Llywodraeth Cymru yn ymwneud â'u materion gweinyddol. Fodd bynnag, gallaf gadarnhau bod y Gweinidog dros addysg wedi cael cyfarfod â Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru yn ystod yr wythnos diwethaf, lle'r wyf yn sicr y trafodwyd y materion sy'n ymwneud â Phrifysgol Abertawe a Phrifysgol Cymru y Drindod Dewi Sant yn Llanbedr Pont Steffan.

O ran Cwmni Bwyd GRH, yn amlwg, unwaith eto, bydd hyn yn rhagor o newyddion  trychinebus i'r gweithwyr yno, ac mae'n rhaid canolbwyntio nawr ar ddod o hyd i bob ffordd o chwilio am swyddi diogel ar gyfer y gweithwyr hynny. Gallaf gadarnhau y bydd Llywodraeth Cymru yn cyfarfod ar frys gyda'r gweinyddwyr i weld beth arall y gallwn ei wneud i'r gweithlu, ond hefyd i'r gadwyn gyflenwi ehangach honno, y cyfeiriasoch ati yn eich datganiad.

Ac ar y cwestiwn olaf, yn y lle cyntaf rwy'n credu y byddaf yn cael sgwrs gyda'r Dirprwy Weinidog.

15:15
4. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig: Darparu Cymru Carbon Isel
4. Statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs: Delivering a Low Carbon Wales

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar ddarparu Cymru carbon isel. Dwi'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad. Lesley Griffiths.

The next item, therefore, is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on delivering a low-carbon Wales. I call on the Minister to make the statement. Lesley Griffiths.

Diolch, Llywydd. Last year, we received the stark warning from the Intergovernmental Panel on Climate Change, showing that the warming of our climate is beyond doubt and the evidence for human impact is even more certain. In Wales, we have a strong commitment to act on climate change, through the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2016. In December 2018, we set our first legislative interim targets and first two carbon budgets, providing clarity and direction.

Following the setting of our first carbon budget in March this year, the Welsh Government published 'Prosperity for All: A Low Carbon Wales', which contains detailed sector-by-sector emissions profiles, and 100 policies and proposals to achieve our first carbon budget and a low-carbon Wales. The plan is broken down by portfolio, which demonstrates the collective Cabinet commitment to change. It pulls together 76 pieces of policy from across the Welsh Government, UK Government and the European Union, and 24 proposals for future action. Implementing the policies in the plan is crucial to meet our first interim target and carbon budget, and the proposals create the foundation for greater decarbonisation. 

Latest data shows we are making progress, with carbon emissions 25 per cent lower in 2017 compared to 1990. However, we must not underestimate the challenges we face in Wales. Nearly 60 per cent of our emissions are from power and industrial installations. In the power sector, emissions grew by 44 per cent between 1990 and 2016, whilst over the same period, overall UK emissions from the sector reduced by 60 per cent. This reflects historical UK Government decisions to site fossil fuel power generation in Wales. Wales is, as a result, an exporter of electricity to the UK power system.

We need to be a part of a new energy system where we can control the outcomes we want for Wales—outcomes that are good in terms of our economy, the natural resources we all rely on, and our communities. This is why, in the plan, we have a proposal not only to develop our policy on the combustion of fuels, but have also focused on greater local ownership of renewable energy generation. Wales already generates electricity from renewable sources equivalent to 48 per cent of our total consumption. 

The plan contains actions to reduce emissions from industry, which must focus on collaboration, research and development. We will establish a dedicated industry-led group to consider the particular opportunities and challenges of decarbonising industrial sectors and business in Wales. Doing so must ensure a sustainable and competitive business environment, whilst also maximising the innovation opportunities from decarbonising industry.

We will decarbonise our transport system through focusing on encouraging modal shift towards more sustainable travel, and support the uptake of low-emission vehicles. We will decarbonise our buildings through expanded retrofit programmes, which not only help to reduce emissions but also tackle fuel poverty and build local skills. Next month, we will receive recommendations on how this could be achieved from our external advisory group. 

We will also increase our carbon stores through increasing tree cover and woodland creation activities. This is one of the reasons for a new national forest for Wales, and I will also be launching a consultation on the next stage of our land management policy next month, ahead of the Royal Welsh Show.

We must ensure our transition is grounded on fairness and equity, leaving no-one behind, and I am pleased to see this was also highlighted in the UK Committee on Climate Change's recent advice, whose 95 per cent target was predicated upon retaining the industrial base we have and decarbonising it, rather than offshoring our emissions. This is not only important in protecting our local jobs but also ensuring we are being globally responsible. We will also establish a climate just advisory group to advise Government on the transition away from a fossil fuel-based economy, with equity at the heart of our action.

I have always been clear, Government action alone will not be sufficient. We cannot do this without everyone playing their part. Working differently to develop skills, innovation, behaviour change and collaboration will be crucial if we are going to meet our ambition. Therefore, our next plan will need to be a whole-Wales plan, reflecting the need to recognise the contributions of all to meet the challenge of climate change and to secure maximum benefits for the well-being of Wales through the transition to a low-carbon economy.

Shortly after the plan was published, the Welsh Government declared a climate emergency to galvanise action. This was followed by the National Assembly becoming the first Parliament in the world to vote in support of such a declaration. Earlier this month, and in light of our declaration, I confirmed acceptance of the Committee on Climate Change's advice for a 95 per cent emission reduction by 2050, and committed us to going even further and achieving net zero emissions no later than 2050. This is Wales's fair contribution to the UK's commitments under the Paris agreement.

As a result of this, next year we will bring forward legislation to adopt a 95 per cent carbon reduction target, representing a huge increase in ambition from our current 80 per cent target; and before the end of 2021, we will set out our next plan to meet the 2021 to 2025 budget period. All Ministers are being asked to review their actions in the plan to identify where we can go further and faster to meet the increased ambition we have set ourselves.

However, we must remain focused on the first step. 'A Low Carbon Wales' describes how we will meet our first carbon budget and also provides a vital foundation for the greater efforts to come, not only from Government, but from all of Wales. If we do not tackle the areas outlined in the plan, we will not ultimately meet our first carbon budget or the fundamental challenge of tackling climate change.

Reaching our targets will mean people working together across Government, the private, public and voluntary sectors, and the involvement of society as a whole, and I am pleased to see others have already followed in declaring a climate emergency. This is a tremendous challenge, but one I am confident Wales can rise to.

Diolch, Llywydd. Llynedd, cawsom rybudd llym gan y Panel Rhynglywodraethol ar Newid Hinsawdd, sy'n dangos ei bod y tu hwnt i amheuaeth fod ein hinsawdd yn cynhesu a bod y dystiolaeth am effaith hynny ar y ddynoliaeth hyd yn oed yn fwy cadarn. Yng Nghymru, mae gennym ymrwymiad cryf i weithredu ar newid hinsawdd, drwy Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Ym mis Rhagfyr 2018, pennwyd ein nodau interim deddfwriaethol cyntaf a'r ddwy gyllideb garbon gyntaf, gan roi eglurder a chyfeiriad.

Ar ôl pennu ein cyllideb garbon gyntaf ym mis Mawrth eleni, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru 'Ffyniant i bawb: Cymru Carbon Isel', sy'n cynnwys proffiliau allyriadau manwl yn ôl y sector, a 100 o bolisïau a chynigion i gyflawni ein cyllideb garbon gyntaf a Chymru carbon isel. Mae'r cynllun wedi cael ei rannu yn ôl y portffolio, sy'n dangos ymrwymiad y Cabinet cyfunol i'r newid. Mae'n dwyn 76 o ddarnau polisi ynghyd o bob rhan o Lywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU a'r Undeb Ewropeaidd, a 24 o gynigion i'w gweithredu yn y dyfodol. Mae gweithredu'r polisïau yn y cynllun yn hollbwysig i gyrraedd ein nod interim a'n cyllideb garbon gyntaf, ac mae'r cynigion yn gosod y sylfaen ar gyfer datgarboneiddio yn fwy eang.

Mae'r data diweddaraf yn dangos ein bod yn gwneud cynnydd, gydag allyriadau carbon 25 y cant yn is yn 2017 o'u cymharu â 1990. Er hynny, ni ddylem fychanu'r heriau yr ydym yn eu hwynebu yng Nghymru. Daw bron 60 y cant o'n hallyriadau yn sgil cynhyrchu ynni a diwydiant. Yn y sector ynni, cynyddodd yr allyriadau 44 y cant rhwng 1990 a 2016, tra bod allyriadau cyffredinol y DU o'r sector wedi gostwng 60 y cant yn ystod yr un cyfnod. Mae hyn yn adlewyrchu penderfyniadau hanesyddol Llywodraeth y DU i leoli gorsafoedd ynni tanwydd ffosil yng Nghymru. Mae Cymru, o ganlyniad, yn allforio trydan i system ynni'r DU.

Mae angen inni fod yn rhan o system ynni newydd lle gallwn reoli'r canlyniadau yr ydym yn eu dymuno i Gymru—canlyniadau sy'n fuddiol o ran ein heconomi, yr adnoddau naturiol y mae pob un ohonom yn dibynnu arnyn nhw, a'n cymunedau ni. Dyma pam, yn y cynllun, mae gennym ni gynnig nid yn unig i ddatblygu ein polisi ar losgi tanwyddau, ond i ganolbwyntio hefyd ar fwy o berchnogaeth leol ar gynhyrchu ynni adnewyddadwy. Mae Cymru eisoes yn cynhyrchu trydan o ffynonellau adnewyddadwy sy'n cyfateb i 48 y cant o gyfanswm ein defnydd.

Mae'r cynllun yn cynnwys camau i leihau allyriadau yn sgil diwydiant, a bydd yn rhaid i hynny ganolbwyntio ar gydweithredu, ymchwil a datblygu. Byddwn yn sefydlu grŵp un pwrpas dan arweiniad y diwydiant i ystyried y cyfleoedd a'r heriau arbennig sy'n dod gyda datgarboneiddio sectorau diwydiannol a busnesau yng Nghymru. I wneud hynny bydd yn rhaid sicrhau amgylchedd busnes cynaliadwy a chystadleuol, gan fanteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd i arloesi a ddaw gyda datgarboneiddio diwydiant.

Byddwn yn datgarboneiddio ein system drafnidiaeth drwy ganolbwyntio ar annog newid moddol tuag at deithio mwy cynaliadwy, a chefnogi'r defnydd o gerbydau allyriadau isel. Byddwn yn datgarboneiddio ein hadeiladau drwy raglenni ôl-ffitio estynedig, sydd nid yn unig yn helpu i leihau allyriadau ond yn mynd i'r afael â thlodi tanwydd hefyd ac yn meithrin sgiliau lleol. Fis nesaf, byddwn ni'n derbyn argymhellion ar sut y gellid cyflawni hyn gan ein grŵp cynghori allanol.

Byddwn hefyd yn cynyddu ein storfeydd carbon drwy ehangu'r gorchudd coed a chyda gweithgareddau i greu coetiroedd. Dyma un o'r rhesymau am gael coedwig genedlaethol newydd i Gymru, a byddaf i'n lansio ymgynghoriad hefyd ar gam nesaf ein polisi rheoli tir y mis nesaf, cyn y Sioe Frenhinol.

Mae'n rhaid inni sicrhau bod ein trawsnewidiad yn seiliedig ar degwch a chyfiawnder, heb adael neb ar ôl, ac rwy'n falch o weld y tynnwyd sylw at hyn hefyd yng nghyngor diweddar Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd, yr oedd ei nod o 95 y cant yn seiliedig ar gadw'r sail ddiwydiannol sydd gennym ni a'i datgarboneiddio, yn hytrach nag anfon ein hallyriadau dramor. Mae hyn yn bwysig nid yn unig o ran diogelu ein swyddi lleol ond o ran sicrhau ein bod hefyd yn gyfrifol yn fyd-eang. Byddwn hefyd yn sefydlu grŵp cynghori ar gyfiawnder hinsoddol i gynghori'r Llywodraeth ar symud oddi wrth economi sy'n seiliedig ar danwydd ffosil, gyda thegwch yn ganolog i'n camau gweithredu.

Rwyf wedi bod yn glir bob amser, ni fydd gweithredu gan y Llywodraeth yn ddigonol ynddo'i hunan. Ni allwn gyflawni hyn heb i bawb chwarae eu rhan. Bydd gweithio mewn ffordd amgen i ddatblygu sgiliau, arloesi, newid ymddygiad a chydweithio yn hanfodol os ydym i gyflawni ein huchelgais. Felly, bydd angen i'n cynllun nesaf fod yn gynllun ar gyfer Cymru gyfan, a fydd yn adlewyrchu'r angen i gydnabod cyfraniadau pawb i ymateb i her newid  hinsawdd a diogelu'r manteision mwyaf posib i les Cymru drwy drawsnewid i fod yn economi carbon isel.

Yn fuan ar ôl cyhoeddi'r cynllun, datganodd Llywodraeth Cymru argyfwng hinsawdd i ysgogi camau gweithredu. Wedi hyn y Cynulliad Cenedlaethol oedd y senedd gyntaf yn y byd i bleidleisio o blaid datganiad o'r fath. Yn gynharach y mis hwn, ac yng ngoleuni ein datganiad ni, fe wnes i gadarnhau fy mod yn derbyn cyngor y Pwyllgor ar y Newid yn yr Hinsawdd i leihau allyriadau 95 y cant erbyn 2050, ac yn ein hymrwymo ni i fynd ymhellach na hynny hyd yn oed a sicrhau dileu allyriadau net yn llwyr erbyn 2050 fan bellaf. Dyma gyfraniad teg Cymru i ymrwymiadau'r DU yn ôl cytundeb Paris.

O ganlyniad i hyn, y flwyddyn nesaf byddwn yn cyflwyno deddfwriaeth i fabwysiadu nod i leihau carbon 95 y cant, sy'n cynrychioli newid enfawr o ran uchelgais o'n nod presennol o 80 y cant; a chyn diwedd 2021, byddwn yn nodi ein cynllun nesaf yn cyfateb i gyfnod y gyllideb o 2021 i 2025. Gofynnir i bob Gweinidog adolygu ei gamau gweithredu yn y cynllun i nodi lle y gallwn lwybro ymhellach ac yn gyflymach i fodloni'r uchelgais uwch a osodwyd gennym ni ein hunain.

Fodd bynnag, bydd yn rhaid inni barhau i ganolbwyntio ar y cam cyntaf. Mae 'Cymru Carbon Isel' yn disgrifio sut y byddwn ni'n cwrdd â'n cyllideb garbon gyntaf ac yn gosod sylfaen hanfodol hefyd ar gyfer yr ymdrechion mwy caled o'n blaen, nid yn unig gan y Llywodraeth, ond gan Gymru benbaladr. Os nad awn ni i'r afael â'r meysydd sy'n cael eu hamlinellu yn y cynllun, ni fyddwn yn y pen draw yn cyrraedd ein cyllideb garbon gyntaf na'r her sylfaenol o fynd i'r afael â newid hinsawdd.

Bydd cyrraedd ein nodau yn golygu y bydd pobl yn cydweithio ar draws y Llywodraeth, y sectorau preifat, cyhoeddus a gwirfoddol, ac yn cynnwys y gymdeithas yn ei chyfanrwydd, ac rwy'n falch o weld bod rhywrai eraill eisoes wedi dilyn wrth ddatgan argyfwng hinsawdd. Mae hon yn her aruthrol, ond yn un yr wyf i'n hyderus y gall Cymru ymateb iddi.

15:20

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Thank you, Minister, for your statement. It seems as if the environment spokespeople and the Minister occupy a permanent slot on Tuesdays these days with the various statements—important statements, I might add, and very appropriate to be taken.

If I could first of all begin by asking—and I did ask in business statement to the finance Minister—about the economics of all this. I sign up entirely to the goal and the objectives of what you're talking about, but I do detect a sense that the economics of all this and how it will be delivered aren't understood in Government. If they are understood, then can we have that information made available? I do make reference to the Treasury analysis of what some of these initiatives will end up costing the economy and also generating for the economy as well, both in terms of jobs and in terms of money that Government will need to find. The Future Generations Commissioner for Wales has highlighted that, at the moment, only 1 per cent of the Welsh Government's budget is spent on decarbonisation. Can you at the very least this afternoon give us an indication of where you think that figure might be in five years' time, as a percentage? Surely these sorts of numbers have been worked and crunched within Government. Otherwise, unless the finances follow the policy, the policy just will not be able to be delivered. I hope you would accept that logic.

Also, on the energy element of the statement that you've highlighted this afternoon, Minister, you've highlighted previous decisions to locate certain power plants in Wales—Aberthaw is one that springs to mind, which is in my own electoral region. And we know, by 2025, that power station will come to the end of its life, given, obviously, that it's a coal-fired station. But you have previously said that, actually, as an energy model, we should be looking more at just generating enough energy for our own consumption, and not being an exporter of any surplus energy. Can you highlight to the Chamber today how you think that might be achieved, or indeed, is it active Government policy to only provide the energy capacity within Wales that will meet the demand of Wales, and not look to export generation outside our borders?

Diolch, Gweinidog, am eich datganiad. Mae'n ymddangos bod gan y rhai sy'n llefarwyr yr amgylchedd a'r Gweinidog slot parhaol ar ddydd Mawrth y dyddiau hyn gyda'r datganiadau amrywiol—datganiadau pwysig, hoffwn i ychwanegu, ac yn briodol iawn i'w gwneud.

Os caf ddechrau drwy ofyn yn gyntaf—ac fe ofynnais i yn ystod y datganiad busnes i'r Gweinidog cyllid—am economeg hyn i gyd. Rwyf i'n cyd-fynd yn llwyr â'r nod a'r amcanion yr ydych yn sôn amdanyn nhw, ond mae rhyw deimlad gennyf i nad yw economeg hyn i gyd a sut y caiff ei gyflawni wedi ei ddeall gan y Llywodraeth. Os ydyw wedi ei ddeall, a oes modd inni gael yr wybodaeth honno? Rwy'n cyfeirio at ddadansoddiad y Trysorlys o'r gost y bydd rhai o'r cynlluniau hyn yn ei olygu i'r economi yn y pen draw ac yn ei gynhyrchu i'r economi hefyd, o ran swyddi ac o ran yr arian y bydd angen i'r Llywodraeth ddod o hyd iddo. Mae Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru wedi tynnu sylw at y ffaith mai dim ond 1 y cant o gyllideb Llywodraeth Cymru sy'n cael ei wario ar ddatgarboneiddio ar hyn o bryd. A wnewch chi, y prynhawn yma, roi syniad inni o leiaf o'r cyfanswm y credwch chi y gallai'r ffigur hwnnw fod ymhen pum mlynedd, fel canran? Mae'n rhaid bod niferoedd fel hyn wedi cael eu dadansoddi â chrib mân o fewn y Llywodraeth. Fel arall, os na fydd cyllid yn dilyn y polisi, ni chaiff y polisi ei gyflawni. Rwy'n gobeithio y byddech chi'n derbyn y rhesymeg honno.

Hefyd, o ran yr elfen ynni yn y datganiad yr ydych chi wedi tynnu sylw ato'r prynhawn yma, Gweinidog, rydych chi wedi tynnu sylw at benderfyniadau blaenorol i leoli rhai gorsafoedd ynni yng Nghymru—mae Aberddawan yn un sy'n dod i'r meddwl, sydd yn fy rhanbarth etholiadol i. Ac fe wyddom ni, erbyn 2025, y bydd yr orsaf bŵer honno'n dod at ddiwedd ei hoes, o gofio, yn amlwg, ei bod hi'n orsaf sy'n llosgi glo. Ond rydych chi wedi dweud o'r blaen y dylem ni, fel patrwm o gynhyrchu ynni, fod yn edrych yn fwy ar gynhyrchu digon o ynni ar gyfer ein defnydd ni ein hunain, a pheidio ag allforio unrhyw ynni sydd dros ben. A wnewch chi ddweud wrth y Siambr heddiw sut yr ydych chi'n credu y gellir cyflawni hynny, neu, yn wir, ai polisi gweithredol y Llywodraeth yw darparu'r capasiti ynni o fewn Cymru a fydd yn ateb y galw yng Nghymru, yn hytrach na cheisio allforio'r ynni a gynhyrchwn ni y tu draw i'n ffiniau?

And do you see any role for fossil fuels in the energy mix here in Wales? Because in the decarbonisation strategy, obviously, we do have the gas-fired power station, for example, in Pembrokeshire. I'm led to believe it's one of the most modern, if not the most modern gas-fired power station in Europe. And, so, from the balancing point of view, as we understand with renewables, there's only a certain amount you can get to, because renewables, at certain times of peak demand and certain times of the night, in particular, don't generate. And battery technology at the moment—. Say, in south Wales, for example, if you want to put battery technology on the grid, it's impossible to put it on the grid because there's a moratorium from Western Power. So, can I understand what your energy policy is, and how that's going to be unfolded in the next 10 years, and in particular whether there is any space within the energy mix that the Government is envisaging for Wales for gas-powered stations such as Pembrokeshire?

I think it's really, really important the point that you make offshoring. It's one thing having a clear conscience in Wales, but there's no point in us having that clear conscience if all we've done is ship the businesses abroad. I think, if you look at the Ford decision, for example, I don't think that Mexico's declared a climate change emergency, and I'm pretty sure some of the environmental conditions—and I'd be happily corrected on this—are not as robust as maybe some of the European conditions are, and I'm sure that that might well have played out. And we're talking about the combustion engine here. So, again, I really would like to understand how your new working group that you're going to set up will be advising Government on how we can keep the competitive edge for Welsh business and industry, because without those Welsh businesses and industry creating the jobs and wealth that we need for our overall economy, the public will soon move away from this particular policy agenda because, ultimately, they will say they're losing their jobs because of it.

The forestry sector, as the climate change committee has highlighted, the Government’s own target of planting 100,000 hectares by 2030 has slipped considerably. I think, most probably, that’s a generous term I could use, because obviously that goal still sits there, but the planting targets have been missed successively over recent years. Again, it would be worth while trying to explore with the Minister how you're getting that back on track. And in particular, the future generations commissioner has highlighted a budget line of some £16 million required to reactivate this particular initiative. Has the Minister considered such financials within her settlement? And if she has, will she be committing to those lines that the future generations commissioner’s highlighted?

And I'd also like to draw house building into the equation, because if we are on about carbon reduction, house building, in particular, offers huge potential for us to achieve gains in this—whether that be retrofitting or indeed new building standards. And from the Conservatives' own housing position that my colleague David Melding brought forward last year, it is Conservative policy to have zero-carbon housing by 2026. Does the Government subscribe to such standards and such a goal, because, obviously, you are in the chair to make this decision at the moment? I do think it’s slightly regrettable that there is that disconnect in the department, now that housing and planning sit in another portfolio, whereas historically they did used to sit with your good self. Linking the environment and the environmental objectives with building regs and the planning system, obviously, does require very collaborative working with other departments, but there has, from previous examples, been shown to be a lack of joined-up thinking sometimes in some of this policy development.

And my final point, if I may, on this, is you've announced today that you've set up two new groups to advise you on it. I can remember when the economy Minister came into office and he highlighted how his department on its own had in excess of 40 different groups advising him on economic policy. Could you—and I appreciate you might not have this figure today—highlight exactly how many groups are working within the department, because there’s not many statements we get where there isn't a new group or task and finish operation set up to advise? And I think it would be good to understand exactly how all these groups, whilst doing no doubt very good work, are actually informing the debate and, importantly, crafting the policy to be delivered to meet the ambitious goals. And credit to the Government, they have ambitious goals, but they won't be goals that will be achieved unless you actually get this all working in harmony.

Ac a ydych chi'n gweld unrhyw ran i danwyddau ffosil yn y gymysgedd ynni yma yng Nghymru? Oherwydd yn y strategaeth ddatgarboneiddio, yn amlwg, mae gennym ni'r orsaf ynni nwy yn Sir Benfro, er enghraifft. Mae gennyf ryw syniad ei bod hi'n un o'r gorsafoedd pŵer nwy mwyaf cyfoes, os nad y fwyaf cyfoes, yn Ewrop. Ac, felly, o safbwynt cydbwyso, fel y deallwn gydag ynni adnewyddadwy, ni allwch chi ond cyrraedd rhyw swm, oherwydd nid yw ynni adnewyddadwy, ar adegau arbennig o alw brig a rhai adegau yn y nos, yn benodol, yn gweithio. A thechnoleg batris ar hyn o bryd—. Dyweder, yn y de, er enghraifft, os ydych chi'n dymuno rhoi technoleg batri ar y grid, mae'n amhosib i'w roi ar y grid oherwydd bod moratoriwm gan Western Power. Felly, a allaf i ddeall beth yw eich polisi ynni chi, a sut fydd hwnnw'n cael ei ddatblygu yn ystod y 10 mlynedd nesaf, ac yn enwedig a oes unrhyw le o fewn y cymysgedd ynni y mae'r Llywodraeth yn ei ragweld i Gymru ar gyfer gorsafoedd sy'n defnyddio nwy fel yn Sir Benfro?

Credaf fod eich pwynt am anfon pethau dramor yn wirioneddol bwysig. Un peth yw cael cydwybod glir yng Nghymru, ond nid yw'r cydwybod glir honno yn golygu dim os mai'r cyfan a wnaethom oedd anfon y busnesau hynny dramor. Rwy'n credu, os edrychwch chi ar benderfyniad Ford, er enghraifft, nid wyf yn credu bod Mecsico wedi datgan argyfwng newid hinsawdd, ac rwy'n eithaf sicr nad yw rhai o'r amodau amgylcheddol—a byddwn i'n hapus i gael fy nghywiro yn hyn o beth—mor gadarn â'r amodau yn Ewrop o bosib, ac rwy'n siŵr y gallai hynny fod wedi chwarae ei ran. Ac rydym yn siarad am yr injan hylosgi yma. Felly, unwaith eto, hoffwn i'n fawr gael deall sut y bydd y gweithgor newydd y byddwch chi'n ei sefydlu yn cynghori'r Llywodraeth ynghylch sut y gallwn ni gadw'r fantais gystadleuol i fusnes a diwydiant yng Nghymru. Oherwydd heb i'r busnesau a'r diwydiannau hynny yng Nghymru greu'r swyddi a'r cyfoeth y mae arnom ni eu hangen ar gyfer ein heconomi yn gyffredinol, bydd y cyhoedd yn symud oddi wrth yr agenda polisi arbennig hwn cyn hir oherwydd, yn y pen draw, fe fyddan nhw'n dweud eu bod nhw'n colli eu swyddi o'r herwydd.

Mae'r sector coedwigaeth, fel y mae'r pwyllgor ar newid hinsawdd wedi tynnu sylw ato, wedi llithro'n sylweddol oddi wrth nod y Llywodraeth ei hun o blannu 100,000 hectar erbyn 2030. Rwy'n cred, fwy na thebyg, bod hwnnw'n derm haelfrydig y gallwn i ei ddefnyddio, oherwydd yn amlwg mae'r nod hwnnw'n parhau, ond methwyd y nodau o ran plannu o un flwyddyn i'r llall yn y blynyddoedd diwethaf. Unwaith eto, byddai'n werthfawr ceisio datrys gyda'r Gweinidog sut yr ydych chi am gael hynny'n ôl ar y trywydd iawn. Ac yn benodol, mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wedi tynnu sylw at linell cyllideb o tua £16 miliwn sydd ei angen i ailfywiogi'r fenter benodol hon. A yw'r Gweinidog wedi ystyried cyllid o'r fath yn ei setliad hi? Ac os felly, a wnaiff hi ymrwymo i'r llinellau hynny y tynnodd comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol sylw atyn nhw?

Hoffwn hefyd gynnwys adeiladu tai yn yr hafaliad hefyd, oherwydd os ydym ni'n sôn am leihau allyriadau carbon, mae adeiladu tai, yn arbennig, yn cynnig potensial enfawr inni ennill manteision yn hyn o beth—boed hynny'n ôl-ffitio neu'n safonau adeiladu newydd. Ac o safbwynt y Ceidwadwyr ar dai, a gyflwynodd fy nghydweithiwr David Melding y llynedd, polisi'r Ceidwadwyr yw cael tai di-garbon erbyn 2026. A yw'r Llywodraeth yn cefnogi safonau o'r fath a nod o'r fath oherwydd, yn amlwg, chi sydd yn y gadair i wneud y penderfyniad hwn ar hyn o bryd? Rwy'n credu ei bod braidd yn anffodus bod y datgysylltiad hwn yn yr adran, gan fod tai a chynllunio bellach yn rhan o bortffolio arall, tra eu bod yn hanesyddol yn rhan o'ch portffolio chi. Mae cysylltu'r amgylchedd a'r amcanion amgylcheddol â'r rheoliadau adeiladu a'r system gynllunio, yn amlwg, yn gofyn am lawer o gydweithredu gydag adrannau eraill, Ond daeth i'r amlwg, o enghreifftiau blaenorol, bod diffyg ystyriaeth gydgysylltiedig weithiau yn rhywfaint o'r datblygiad polisi hwn.

A'm pwynt olaf i, os caf i, ynglŷn â hyn, yw eich bod chi wedi cyhoeddi heddiw eich bod wedi sefydlu dau grŵp newydd i'ch cynghori ar y mater. Rwy'n cofio pan ddaeth Gweinidog yr economi i'w swydd ac iddo dynnu sylw at y ffordd yr oedd gan ei adran ef ar ei phen ei hun fwy na 40 o grwpiau amrywiol yn ei gynghori ar bolisi economaidd. A fyddech chi—ac rwy'n sylweddoli nad yw'r ffigur hwn o bosib gyda chi heddiw—yn nodi'n union faint o grwpiau sy'n gweithio yn yr adran, oherwydd nid oes llawer o ddatganiadau a gawn ni lle nad oes yna grŵp neu waith gorchwyl a gorffen newydd wedi ei sefydlu i roi cyngor ynglŷn â'r mater hwnnw? Ac rwy'n credu mai da o beth fyddai deall sut yn union y mae'r holl grwpiau hyn, wrth wneud gwaith da iawn, siŵr o fod, yn llywio'r drafodaeth ac, yn bwysig, yn llunio'r polisi i'w gyflawni ar gyfer cyrraedd y nodau uchelgeisiol. Ac yn glod i'r Llywodraeth, mae ganddyn nhw nodau uchelgeisiol, ond ni fydd y nodau'n cael eu cyflawni oni bai eich bod chi'n cael y cyfan i weithio mewn cytgord.

15:30

Thank you for that contribution. I think Andrew R.T. Davies spoke longer than I did with the initial statement—[Laughter.]—but I will try to answer all his questions. 

I think it's really important that when we consider the potential cost of any transition, we don't lose sight of the economic opportunities that can be realised. I think we focus perhaps too often on the loss of jobs. I think we can learn lessons. If you look at coal mining back in the 1980s, and the transition from that, I think there are lots of lessons to learn from that, and lots of things that we should avoid. But I think we have to have the courage to lead the way on this.

You ask about the financial cost, and there is something that we are looking at; I think the Trefnydd answered in her business statement, with her Minister for finance hat point of view, that, clearly, decarbonisation is something that she's questioning us all on as we start the budget process—well, we have started it, we've had the initial meeting, and, obviously, it will be intensified over the summer recess. I go back to what I was saying in my original statement: every Minister has to look at their policies and their proposals in relation to decarbonisation and climate change, and, clearly, there will have to be movement of finances within every Minister's portfolios. 

I think also, when I received the UK Committee on Climate Change's advice around the 95 per cent target—that is relying on retaining the industrial base that we have and decarbonising it, rather than offshoring emissions, and I'm pleased that you welcome that, because I think it is really important to be globally responsible.

You talked about the future generations commissioner's 10-point climate emergency plan and the headlines. We obviously received that report last week. I think we did have it about 24 hours before it was made public, and, certainly, she's on the same side as us, and I very much welcome her contribution to this debate. I think it would be good for all public bodies. I've been very pleased that since we announced the climate emergency, since we declared the climate emergency, so many local authorities have come on board. And they say that it's because the Welsh Government led the way that they followed.

Last Thursday, the First Minister and I attended Natural Resources Wales offices here in Cardiff to have a presentation on what they've done since the Welsh Government announced, declared, the climate emergency. And they said it really made them look at what they're doing. And they've really led the way around the Carbon Positive project. I don't know if colleagues are aware of it; it's worth looking at. So, I think it's good to see public bodies in particular looking at what they can do, and also the private sector and businesses. And I think it was in the statement last Tuesday that I mentioned that I'd gone to the economic council that's chaired by my colleague Ken Skates, because business specifically asked if I would go, so they could talk about their response to the climate emergency and climate change. 

You asked quite a few questions around energy generation, and before, when planning was in my portfolio—and I think my portfolio is big enough, and I think it's good that I can work collaboratively with Julie James as the housing and planning Minister. We're a small Government and we work very collaboratively across the Government. But one of the last things I did before I had planning taken out of this portfolio was look at ensuring that fossil fuel applications and licences was absolutely at the bottom of the energy hierarchy, and we have a huge focus on renewable energy projects. And there are now more than 67,000—I was quite astounded at the number—of renewable energy projects here in Wales. And, now, 22 per cent of electricity—well, this is back in 2017—in Wales was generated from renewables. And you ask whether we should just be looking after own energy, or whether we should be looking to export. And I think, as we go forward, we might see a difference and an adjustment in that. 

You mentioned forestry, and I am not going to defend our tree planting. We're not planting enough trees. I've made that very clear—that we need to be looking at that—and, again, I will have to find funding within my budget, and, certainly, I think, again, I've mentioned previously in the Chamber that I am looking with NRW, because they do have land ready for reforestation, to see what funding we can do. You'll be aware of the First Minister's commitment in his manifesto to a national forest, and I've just received some options today, actually, which I need to look at. But, clearly, forestry is an important element of our land management policy that we will have post Brexit, and you'll be aware I'm going out to consultation in early July.

I think you're right about house building. I would like to ramp up our retrofitting schemes and programmes. We've made some significant advances and progress in the number of houses that we've retrofitted. But, again, the budget is the budget, and we are putting, I think, about £250 million into retrofitting and our energy efficiency programmes in the lifetime of this Government. What I think is really important—and I think the First Minister mentioned this in his questions—is that we're not building houses now that will need retrofitting 25 years, 20 years down the line.

You mentioned about the report I think that David Melding brought forward. And I did speak to David after last week's statement to say I'd be very interested to hear about his proposals for zero-carbon housing, and I hope we can meet in the near future.

You asked about the two groups we're setting up. I can't tell you how many groups I have. I certainly haven't got 40; I don't have many groups. But I do think, going forward we've made it very clear that the next plan that we bring forward next year needs to be an all-Wales one, and we need to bring everybody with us. And, of course, there are experts out there who can help us with this. And I'm always really pleased how many people are very willing to give of their time to help us as a Government. I referred to the industry group. Officials have already been actively engaging with industrial stakeholders, and I mentioned the economic council—the board members of that had asked me to go along to talk about the challenges and the opportunities. So, officials are already looking at establishing that group. It hasn't been established yet—it will be established this year, and it will be a pan-Wales working group.

The Climate Just advisory group, which was announced when the First Minister launched the carbon delivery plan, will advise us on the transition away from a fossil fuel-based economy, ensuring—and this is really important for me and for the Government—a fair and equitable transition for all of our society, and that includes all our workers and communities.

Diolch am y cyfraniad hwnnw. Rwy'n credu bod Andrew R.T. Davies wedi siarad yn hwy nag a wnes i gyda'r datganiad cychwynnol—[Chwerthin.]—ond mi geisiaf ateb ei holl gwestiynau.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, pan fyddwn ni'n ystyried cost bosib unrhyw newid, nad ydym ni'n colli golwg ar y cyfleoedd economaidd y gellir eu gwireddu. Rwy'n credu ein bod ni'n canolbwyntio'n rhy aml, efallai, ar golli swyddi. Rwyf i o'r farn y gallwn ni ddysgu gwersi. Os edrychwch chi ar y diwydiant glo yn ôl yn yr 1980au, a'r newidiad o hynny, rwy'n credu bod llawer o wersi i'w dysgu, a llawer o bethau y dylem ni eu hosgoi. Ond rwy'n credu bod yn rhaid inni fod yn ddigon dewr i arwain y ffordd yn hyn o beth.

Rydych chi'n holi am y gost ariannol, ac mae yna rywbeth yr ydym ni'n edrych arno; rwy'n credu bod y Trefnydd wedi ateb yn ei datganiad busnes, gyda'i Gweinidog cyllid, ei bod yn amlwg bod datgarboneiddio yn rhywbeth y mae'n holi pawb amdano wrth inni ddechrau ar broses y gyllideb—wel, rydym wedi ei dechrau, rydym wedi cael y cyfarfod dechreuol, ac, yn amlwg, caiff hyn ei ddwysáu yn ystod toriad yr haf. Rwy'n mynd yn ôl at yr hyn yr oeddwn i'n ei ddweud yn fy natganiad gwreiddiol: mae'n rhaid i bob Gweinidog edrych ar ei bolisïau a'i gynigion o ran datgarboneiddio a newid hinsawdd, ac, yn amlwg, bydd yn rhaid symud arian o fewn portffolio pob Gweinidog.

Rwy'n credu hefyd, pan dderbyniais i gyngor Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd ynglŷn â'r nod o 95 y cant—mae hynny'n dibynnu ar gadw'r sail ddiwydiannol sydd gennym a'i datgarboneiddio, yn hytrach na symud yr allyriadau dramor, ac rwy'n falch eich bod chi'n croesawu hynny, oherwydd credaf ei bod yn bwysig iawn bod yn gyfrifol yn fyd-eang.

Roeddech chi'n sôn am gynllun 10 pwynt argyfwng hinsawdd Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol a'r penawdau. Yn amlwg, cawsom yr adroddiad hwnnw'r wythnos diwethaf. Credaf i ni ei gael tua 24 awr cyn iddo gael ei wneud yn gyhoeddus, ac, yn sicr, mae hi o'r un farn â ni, ac rwy'n croesawu ei chyfraniad hi i'r ddadl hon yn fawr. Rwy'n credu y byddai hyn yn beth da i bob corff cyhoeddus. Rwyf wedi bod yn falch iawn, ers inni gyhoeddi'r argyfwng hinsawdd, ers inni ddatgan yr argyfwng hinsawdd, fod cynifer o awdurdodau lleol wedi ymuno â ni. Ac maen nhw'n dweud mai'r rheswm am hynny yw bod Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd y maen nhw wedi ei dilyn.

Ddydd Iau diwethaf, aeth y Prif Weinidog a minnau i swyddfeydd Cyfoeth Naturiol Cymru yma yng Nghaerdydd ar gyfer cyflwyniad ar yr hyn y maen nhw wedi ei wneud ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi a datgan yr argyfwng hinsawdd. Ac roedden nhw'n dweud bod hynny wedi gwneud iddyn nhw edrych ar yr hyn y maen nhw'n ei wneud mewn gwirionedd. Maen nhw wedi arwain y ffordd o ran y prosiect Carbon Positif. Nid wyf yn gwybod a yw fy nghydweithwyr yn ymwybodol ohono; mae'n werth edrych arno. Felly, rwy'n credu ei bod yn galondid gweld cyrff cyhoeddus yn arbennig felly yn edrych ar yr hyn y gallan nhw ei wneud, a hefyd y sector preifat a busnesau. Ac rwy'n credu mai yn y datganiad ddydd Mawrth diwethaf y soniais i fy mod i wedi mynd at y cyngor economaidd a gaiff ei gadeirio gan fy nghydweithiwr Ken Skates, oherwydd roedd busnes yn gofyn yn benodol a fyddwn i'n fodlon mynd, iddyn nhw gael siarad am eu hymateb i'r argyfwng hinsawdd a newid hinsawdd.

Roeddech chi'n gofyn cryn dipyn o gwestiynau ynghylch cynhyrchu ynni, a chyn hynny, pan oedd cynllunio yn fy mhortffolio i—ac rwyf i o'r farn bod fy mhortffolio i'n ddigon mawr, a chredaf mai da o beth yw fy mod i'n gallu gweithio ar y cyd â Julie James fel Gweinidog tai a chynllunio. Llywodraeth fach sydd gennym ac rydym ni'n cydweithio'n dda iawn ar draws y Llywodraeth. Ond un o'r pethau olaf a wnes i cyn i gynllunio gael ei hepgor o'r portffolio hwn oedd ystyried gwneud yn siŵr bod cymwysiadau a thrwyddedau tanwydd ffosil ar waelod isaf yr hierarchaeth ynni, a'n bod ni'n canolbwyntio i raddau helaeth ar brosiectau ynni adnewyddadwy. Erbyn hyn, mae mwy na 67,000—cefais fy synnu'n fawr gan y nifer—o brosiectau ynni adnewyddadwy yma yng Nghymru. Ac, erbyn hyn, mae 22 y cant o'r trydan—wel, yn ôl yn 2017 yw hyn—yng Nghymru wedi ei gynhyrchu o ffynonellau adnewyddadwy. Ac rydych chi'n gofyn a ddylem ni warchod ein hynni ein hunain, ynteu a ddylem ni fod yn ystyried allforio. Rwy'n credu, wrth inni symud ymlaen, efallai y gwelwn ni wahaniaeth ac addasiad o ran hynny.

Roeddech chi'n sôn am goedwigaeth, ac nid wyf eisiau amddiffyn ein diffygion o ran plannu coed. Nid ydym yn plannu digon o goed. Rwyf wedi gwneud hynny'n glir iawn—fod angen i ni fod yn edrych ar hynny—ac, eto, bydd yn rhaid imi ddod o hyd i arian yn fy nghyllideb i, ac, yn sicr, rwy'n credu, unwaith eto, rwyf wedi sôn o'r blaen yn y Siambr fy mod i'n ystyried gyda Chyfoeth Naturiol Cymru, gan fod ganddyn nhw dir sy'n barod i'w ailgoedwigo, pa gyllid y gallwn ni ei roi. Fe fyddwch chi'n ymwybodol o ymrwymiad y Prif Weinidog yn ei faniffesto i goedwig genedlaethol, ac rwyf i newydd weld rhai dewisiadau heddiw, a dweud y gwir, y mae angen imi edrych arnyn nhw. Ond, yn amlwg, mae coedwigaeth yn elfen bwysig o'n polisi i reoli tir fel y byddwn ni wedi Brexit, ac fe fyddwch yn ymwybodol y bydd ymgynghoriad ddechrau mis Gorffennaf.

Rwy'n credu eich bod chi'n iawn o ran adeiladu tai. Hoffwn i ehangu ein cynlluniau a'n rhaglenni ôl-ffitio. Rydym wedi cyflawni rhai datblygiadau a gwneud cynnydd sylweddol o ran nifer y tai yr ydym wedi eu hôl-ffitio. Ond unwaith eto, y gyllideb yw'r gyllideb, ac rydym yn rhoi tua £250 miliwn rwy'n credu, ar gyfer ôl-ffitio a'n rhaglenni effeithlonrwydd ynni ni yn ystod oes y Llywodraeth hon. Yr hyn sy'n wirioneddol bwysig yn fy marn i—a chredaf fod y Prif Weinidog wedi crybwyll hyn yn ei gwestiynau ef—yw nad ydym ni'n adeiladu tai nawr y bydd angen eu hôl-ffitio ymhen 25 mlynedd neu 20 mlynedd.

Roeddech chi'n sôn am yr adroddiad yr wyf yn credu i David Melding ei gyflwyno. Ac fe wnes i siarad â David ar ôl datganiad yr wythnos diwethaf i ddweud y byddai'n dda iawn gennyf gael clywed ei gynigion ef ar dai di-garbon, ac rwy'n gobeithio y gallwn ni gael cyfarfod yn y dyfodol agos.

Roeddech chi'n holi am y ddau grŵp sy'n cael eu sefydlu. Ni allaf ddweud wrthych chi faint o grwpiau sydd gennyf. Yn sicr, nid oes gennyf 40; nid oes gennyf lawer o grwpiau. Ond rwy'n credu, wrth symud ymlaen, ein bod ni wedi datgan yn glir iawn bod angen i'r cynllun nesaf yr ydym yn ei gyflwyno'r flwyddyn nesaf fod yn un ar gyfer Cymru gyfan, ac mae angen inni gynnwys pawb. Ac, wrth gwrs, mae arbenigwyr ar gael sy'n gallu ein helpu ni yn hyn o beth. Rwyf bob amser yn falch iawn o'r ffaith fod cymaint o bobl yn barod iawn i roi o'u hamser i'n helpu ni yn y Llywodraeth. Roeddwn i'n cyfeirio at y grŵp diwydiant. Mae swyddogion eisoes wedi bod yn ddiwyd wrth eu gwaith yn ymgysylltu â rhanddeiliaid diwydiannol, ac roeddwn i'n sôn am y cyngor economaidd—roedd aelodau'r bwrdd hwnnw wedi gofyn imi fynd yno i siarad am yr heriau a'r cyfleoedd. Felly, mae swyddogion eisoes yn ystyried sefydlu'r grŵp hwnnw. Nid yw wedi cael ei sefydlu eto—fe gaiff ei sefydlu eleni, a bydd yn weithgor ar gyfer Cymru gyfan.

Bydd y grŵp cynghori ar gyfiawnder hinsoddol, a gyhoeddwyd pan lansiodd y Prif Weinidog y cynllun cyflenwi carbon, yn ein cynghori ni ar y trawsnewid o economi sy'n seiliedig ar danwydd ffosil, gan sicrhau—ac mae hyn yn wirioneddol bwysig i'r Llywodraeth ac i minnau—pontio teg a chyfiawn ar gyfer ein cymdeithas gyfan, ac mae hynny'n cynnwys ein holl weithwyr a'n cymunedau.

15:35

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad y prynhawn yma? Dwi wedi mynegi safbwynt ar 'Cymru Carbon Isel', y ddogfen sydd wedi cael ei chyhoeddi, wrth gwrs, a'r elfen o rwystredigaeth dwi'n ei theimlo mai beth yw honno yw casgliad o gyhoeddiadau sydd wedi cael eu gwneud yn flaenorol i raddau helaeth. Ac ers hynny, wrth gwrs, rŷn ni wedi datgan argyfwng newid hinsawdd, ac mae'n dda bod y Gweinidog, wrth gwrs, wedi gofyn i'w swyddogion edrych eto ar yr ymrwymiadau yn y ddogfen honno, ond byddwn i yn lico clywed gan y Gweinidog y bydd y ddogfen ddiwygiedig yn llawer mwy uchelgeisiol, ac yn llawer mwy pellgyrhaeddol na'r hyn rŷn ni wedi ei gael, er mwyn adlewyrchu yr her hinsawdd sydd o'n blaenau ni, ac yn union pryd, wrth gwrs, y byddwn ni'n gweld y ddogfen honno. Gan ein bod ni wedi datgan ei bod hi'n argyfwng, byddai rhywun yn tybio bod y gwaith yna yn symud yn gyflym.

Rŷch chi'n sôn yn eich datganiad am rôl diwydiant, am rôl trafnidiaeth, a rôl y sector adeiladu. Ac mi fyddwn i'n cytuno bod ganddyn nhw gyfraniad allweddol i'w wneud. Ond mae yna eironi fan hyn, wrth gwrs, oherwydd, brin dair blynedd yn ôl, mi wnaeth y Llywodraeth ymgynghori ar ddiwygio Rhan L, y rheoliadau adeiladu sy'n ymwneud ag effeithlonrwydd ynni mewn tai newydd—ymgynghori ar gryfhau hynny i 25 y cant neu 40 y cant, ac wedyn setlo am 8 y cant. A phan roedden ni ym Mhlaid Cymru yn gwrthwynebu hynny, mi bleidleisioch chi ni i lawr, gan ddweud mai 8 y cant roeddech chi'n mynd amdano fe. A nawr, wrth gwrs, rŷch chi'n dweud, 'O, mae'n rhaid inni wneud mwy i sicrhau bod tai newydd yn fwy ynni effeithiol.' Wel, ble ŷch chi wedi bod ers tair blynedd? Ac felly fe fyddwn i'n gofyn ichi ystyried hynny, ond dyw hynny ddim yn rheswm, wrth gwrs, i beidio â thrio mynd ymhellach ac yn gynt, ac fe fyddwn i'n awyddus i'ch gweld chi'n gwneud hynny.

Ond yn eich datganiad chi, rŷch chi'n iawn yn dweud bod pob Gweinidog am adolygu eu gweithredoedd, a byddwn i'n croesawu hynny. Beth ŷch chi ddim yn dweud, wrth gwrs, yw erbyn pryd y byddan nhw'n gwneud hynny—beth yw eu hamserlen nhw? Rŷn ni mewn argyfwng, felly a fyddwn ni yn disgwyl datganiadau gan bob Gweinidog cyn toriad yr haf? Dwi ddim yn gweld dim byd yn y datganiad busnes sy'n awgrymu y bydd hynny'n digwydd. Ac felly, ar y cynharaf, rŷn ni'n sôn am efallai ganol i ddiwedd Medi, a dyna ni, bedwar, pum mis ar ôl datgan argyfwng hinsawdd yng Nghymru, dal ddim yn gwybod beth yw ymateb y rhan fwyaf o Weinidogion y Llywodraeth yma.

Rŷch chi'n datgan y byddwch chi'n gwneud mwy i ddatgarboneiddio adeiladau sydd eisoes yn bodoli, drwy ehangu rhaglenni retroffitio, a dwi'n croesawu hynny'n fawr. Fe fyddwn i yn lico clywed gennych chi fwy o fanylion ynglŷn â sut rŷch chi'n bwriadu gwneud hynny. Beth fydd scale y rhaglen newydd? Faint o gyllideb fydd gennych chi i wario ar y gwaith yma, oherwydd mae comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, fel rŷn ni'n gwybod, wedi cyhoeddi cynllun 10 pwynt wythnos diwethaf a oedd yn awgrymu rhwng £200 miliwn a £300 miliwn y flwyddyn ar retroffitio? Dyna'r math o ffigur roedd ganddi hi mewn golwg. Pa fath o ffigur sydd gennych chi mewn golwg? Ac rŷch chi wedi cyffwrdd ar y cynllun 10 pwynt mewn ymateb cynharach, ond, wrth gwrs, her o safbwynt cyllideb Llywodraeth Cymru yw honno yn benodol. Rŷch chi'n dweud bod y comisiynydd ar yr un ochr â chi—wel, dwi'n siwr bod hynny yn wir ond yr her yw, wrth gwrs, £1 billiwn i fuddsoddi ar yr agenda yma. Felly, pa achos rŷch chi, fel Gweinidog, yn ei wneud gyda'r Gweinidog cyllid, oherwydd byddwn i wedi disgwyl, er enghraifft, yn y gyllideb atodol a gyhoeddwyd wythnos diwethaf, y byddai ymateb y Llywodraeth i'w weld yn glir yn hwnnw i'r argyfwng newid hinsawdd? Ond beth dŷn ni wedi cael? Dim. Hynny yw, busnes fel arfer, i bob pwrpas. Felly, mi fyddwn ni'n edrych â diddordeb mawr ar y gyllideb atodol nesaf pan ddaw hi, yn ogystal, wrth gwrs, â'r gyllideb ddrafft ar gyfer y flwyddyn nesaf, a fydd yn cael ei chyhoeddi gan y Llywodraeth yn yr hydref.

Yn olaf—a manylyn bychan yw e, ond dwi'n meddwl ei fod e'n arwyddocaol iawn, iawn—rŷch chi'n dweud yn eich datganiad y prynhawn yma y byddwch chi'n lansio eich ymgynghoriad ar eich polisi rheolaeth tir yn Sioe Frenhinol Cymru. Ar 15 Mai, mi ddywedoch chi, yn y Siambr yma, a dwi'n dyfynnu:

'rwyf wedi ymrwymo i gychwyn ail ymgynghoriad cyn Sioe Frenhinol Cymru.'

Un gair yw e, ond dwi'n meddwl bod yna wahaniaeth sylfaenol, oherwydd dwi eisiau deall pam y newid? Pam yr oedi? Achos mae e'n siomedig. Byddwn i yn tybio, oni fyddai cyhoeddi yr ymgynghoriad cyn y sioe yn rhoi cyfle i chi fel Llywodraeth, i chi fel Gweinidog, ac i'r gweddill ohonon ni gael trafodaeth lawer mwy ystyrlon, lle bydd budd-ddeiliaid a'r cyhoedd yn ehangach wedi cael cyfle i ystyried a chysidro yr hyn sydd yn y ddogfen honno yn nigwyddiad mwyaf y calendr gwledig yng Nghymru, yn hytrach na'ch bod chi yn troi lan, yn cyhoeddi bod y datganiad yn digwydd, ac wedyn ein bod ni ddim yn cael yr un cyfle i wyntyllu'r mater allweddol yma yn y digwyddiad allweddol hwnnw. 

May I thank the Minister for her statement this afternoon? I've expressed a view on 'A Low Carbon Wales', the document published, of course, and the element of frustration I feel that what that is is a collection of announcements that have previously been made to a great extent. And since then, we have declared a climate emergency, and it's positive that the Minister has asked her officials to look again at those commitments in that document, but I would like to hear from the Minister that the amended document will be far more ambitious and far more far-reaching than what we've seen in the past to reflect the climate challenge facing us. I'd also like to know exactly when we will see that amended document. Because as we have now declared a crisis, one would suggest that that work should move on swiftly.

You mention in your statement the role of industry, the role of transport and the role of the construction sector, and I would agree that they have a crucial contribution to make. But there's an irony here, of course, because just three years ago the Government consulted on changing Part L of the construction regulations related to energy efficiency in new homes. They consulted on strengthening that to 25 per cent or 40 per cent, and then settled for 8 per cent, and when we in Plaid Cymru opposed that, you voted us down, saying that 8 per cent was to be your target, and now you're saying, ‘Well, we have to do more to ensure that new homes are more energy efficient.’ Well, where have you been for three years? And therefore I would ask you to consider that, but that's no reason, of course, not to go further and more quickly, and I would like to see you doing that.

But in your statement, you're quite right in saying that every Minister should review his or her actions, and I would welcome that. What you don't say is, of course, by what point they will do that—what is the timetable for them? We are in a crisis, so should we expect statements from every Minister before the summer recess? I see nothing in the business statement that that's to happen. So, at the earliest, we’re talking about mid or late September, and, that's four or five months after declaring a climate emergency in Wales, and we still don't know what the response of most Government Ministers is.

You’ve stated that you will do more to decarbonise buildings that already exist by expanding retrofit programmes, and I welcome that warmly. I would like to hear more detail as to how you intend to do that. What would be the scale of the new programme? How much budget will you have to spend on this work, because the future generations commissioner, as we know, has published a 10-point plan last week that suggested between £200 million and £300 million per annum on retrofitting? That's the kind of figure that she had in mind. So, what kind of figure do you have in mind? And you have touched upon that 10-point plan in an earlier response, but, of course, that's mainly a challenge in terms of the Welsh budget. You say that the commissioner is on the same side as you—well, I'm sure that is the case, but the challenge, of course, is there’s £1 billion to invest in this agenda. So, what case are you, as Minister, making to the Finance Minister, because we would have expected, for example, in the supplementary budget published last week, that the Government's response could be seen clearly to the climate crisis? But what have we had? Nothing. It's business as usual, to all intents and purposes. So, we will be looking with great interest at the next supplementary budget when it’s published, as well as, of course, the draft budget for next year, which will be published by Government in the autumn.

Finally—and it's a minor detail, but I do think it's very significant indeed—you say in your statement this afternoon that you will launch your consultation on your land management policy at the Royal Welsh Show. Now, on 15 May, you said in this Chamber, and I quote:

'I have committed to go into a second consultation ahead of the Royal Welsh Show.'

It's only one word, but I think there is a fundamental difference there, because I want to understand why the change? Why the delay? Because it is disappointing. I would have assumed that announcing the consultation before the show would give you, as a Government, and you, as Minister, and the rest of us an opportunity to have a far more meaningful discussion, where stakeholders and the wider public would have had an opportunity to consider what’s contained within that document in the greatest event of the rural calendar of Wales, rather than turning up, announcing that the statement is to be made and not giving us an opportunity to air these crucial issues at that crucial event.

15:40

I'll start with that last question from Llyr, and I would suggest, with respect, that at the bottom of the oral statement that you were given as a spokesperson, it does say 'check against delivery'. And when I was reading out the oral statement I did say I would be launching the consultation ahead of the Royal Welsh Show. So, I'm sorry if you didn't hear me say that, but if you want to check the Record, I definitely did say it. And I will—I do remain committed to launching the sustainable land management consultation early next month. So, I do accept why you thought that, but, as I say, it does say 'check against delivery'. 

Regarding the future generations commissioner, I think the information she sent in her 10-point plant is very helpful. She doesn't say where we should get the £1 billion from. I don't know where we can get the £1 billion from. But, clearly, when Ministers review their policies and proposals, which they have to do, there's no doubt that the fact that we're now in the first carbon budget period, for instance—we are having to look at things differently. And those discussions will be ongoing. You've heard the Trefnydd say in business statement that she's already started to have those discussions.

Every six weeks or so I chair the decarbonisation ministerial Cabinet sub-committee, and we're meeting tomorrow. And I will be asking Ministers what they've done in relation to reviewing their policies and proposals. You asked for a time limit, and I did the lobby briefing this morning on behalf of the Welsh Government where I was asked that question, and I think that's a very fair question. We can't do it before the summer recess, and I would think, when we have had that review of all our proposals and policies, it could take several months to bring it all together. But that doesn't mean work isn't ongoing, because clearly it is. But in these times of austerity and all the calls on the Welsh Government budget, to find £1 billion in a year is completely unrealistic I think.

And I think that is one of the things about the low carbon delivery plan. It's ambitious, but it's realistic. And the UK CCC, when I met them ahead of them giving us the advice—I think it was probably two meetings back—agreed that the low carbon delivery plan was ambitious and if we were able to fulfil all the policies and proposals in there, we would be well on the way to achieving our targets. I think, looking at the energy efficiency schemes, we have increased the number of houses that we have retrofitted from an energy efficiency point of view. Of course, that has not just an impact on our emissions but it also helps people in fuel poverty, and I was very pleased to see the data that came forward in relation to that last week or the week before, and I would encourage Members to have a look at that.

The low carbon delivery plan does set out sector by sector all the different departments across Government and what is required by them. It was only launched in March, and I do appreciate the world has moved, because of the advice that we have received not just from the inter-governmental panel but also from the UK CCC. I asked the UK CCC why they didn't give us 100 per cent, you know, the net zero carbon reduction, because we were the only country that they didn't do that with, and they say the same as me—targets have to be realistic. But I have said that we have the ambition to reduce our carbon emissions by 100 per cent by 2050 and I think that's the right thing to do. It's important now that we work with the groups that I mentioned in my answer to Andrew R.T. Davies to make sure that we work with stakeholders to achieve that. 

Rwy'n dechrau gyda'r cwestiwn olaf hwnnw gan Llŷr, ac fe fyddwn i'n awgrymu, gyda pharch, fod hynny ar waelod y datganiad llafar a roddwyd i chi fel llefarydd, y mae'n dweud 'gwirio y caiff ei gyflawni'. Pan oeddwn i'n darllen y datganiad ar lafar, fe ddywedais i y byddwn i'n lansio'r ymgynghoriad cyn Sioe Frenhinol Cymru. Felly, mae'n ddrwg gennyf i os na chlywsoch chi fi'n dweud hynny, ond os edrychwch chi ar y Cofnod, fe ddywedais i hynny'n bendant. Ac fe wnaf i—rwy'n parhau i fod wedi ymrwymo i lansio'r ymgynghoriad ar reoli tir cynaliadwy ddechrau'r mis nesaf. Felly, gallaf dderbyn pam roeddech chi'n credu hynny, ond, fel rwy'n dweud, mae'n dweud 'gwirio y caiff ei gyflawni'.

O ran Comisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol, rwy'n credu bod yr wybodaeth a anfonodd hi yn ei chynllun 10 pwynt yn ddefnyddiol iawn. Nid yw'n dweud o ble y dylem ni gael y £1 biliwn. Nid wyf i'n gwybod o ble y gallwn ni gael y £1 biliwn. Ond, yn amlwg, pan fydd Gweinidogion yn adolygu eu polisïau a'u cynigion, fel y mae'n rhaid iddyn nhw ei wneud, nid oes amheuaeth ein bod ni bellach yng nghyfnod y gyllideb garbon gyntaf, er enghraifft—mae'n rhaid inni edrych ar bethau'n wahanol. A bydd y trafodaethau hynny'n parhau. Rydych chi wedi clywed y Trefnydd yn dweud yn ei datganiad busnes ei bod wedi dechrau cynnal y trafodaethau hynny eisoes.

Bob rhyw chwe wythnos rwy'n cadeirio is-bwyllgor Cabinet y Gweinidogion ar Ddatgarboneiddio, a byddwn yn cyfarfod yfory. Byddaf i'n gofyn i'r Gweinidogion beth y maen nhw wedi ei wneud o ran adolygu eu polisïau a'u cynigion. Roeddech chi'n gofyn am derfyn amser, ac fe roddais y briff i'r lobi y bore yma ar ran Llywodraeth Cymru pryd y gofynnwyd y cwestiwn hwnnw imi, a chredaf ei fod yn gwestiwn teg iawn. Ni allwn gyflawni hyn cyn toriad yr haf, a byddwn yn tybio, ar ôl inni gael yr adolygiad hwn o'n holl gynigion a'n polisïau, y gallai gymryd misoedd lawer i ddod â'r cyfan at ei gilydd. Ond nid yw hynny'n golygu nad oes gwaith yn mynd rhagddo, oherwydd mae'n amlwg fod hynny'n digwydd. Ond yn y cyfnod hwn o gyni a'r holl alwadau sydd ar gyllideb Llywodraeth Cymru, mae dod o hyd i £1 biliwn mewn blwyddyn yn hollol afrealistig yn fy marn i.

Ac rwy'n credu bod hynny'n un o'r pethau allweddol am y cynllun cyflawni carbon isel. Mae'n uchelgeisiol, ond mae'n realistig. A chytunodd Pwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd, pan wnes i gyfarfod â nhw cyn iddyn nhw roi'r cyngor inni—rwy'n credu mai dau gyfarfod yn ôl oedd hynny fwy na thebyg—fod y cynllun cyflawni ar gyfer carbon isel yn uchelgeisiol a phe gallem ni gyflawni'r holl bolisïau a chynigion ynddo, fe fyddem ar y trywydd iawn i gyrraedd ein nodau. Rwy'n credu, o edrych ar y cynlluniau effeithlonrwydd ynni, ein bod ni wedi cynyddu nifer y tai yr ydym wedi eu hôl-ffitio o safbwynt effeithlonrwydd ynni. Wrth gwrs, nid yw hynny'n effeithio'n unig ar ein hallyriadau, ond mae'n helpu pobl sy'n dioddef o dlodi tanwydd hefyd, ac roeddwn i'n falch iawn o weld y data a gyflwynwyd yn ymwneud â hynny'r wythnos diwethaf neu'r wythnos cyn hynny, ac fe fyddwn i'n annog yr Aelodau i edrych ar hynny.

Mae'r cynllun cyflawni ar gyfer carbon isel yn nodi'r holl adrannau amrywiol sector wrth sector ar draws y Llywodraeth a'r hyn sy'n ofynnol ganddyn nhw. Ddim ond ym mis Mawrth y cafodd ei lansio, ac rwy'n deall bod y byd wedi symud, oherwydd y cyngor yr ydym wedi ei gael, nid yn unig oddi wrth y Panel Rhynglywodraethol ond hefyd gan Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd. Gofynnais i Bwyllgor y DU ar y Newid yn yr Hinsawdd pam nad oedden nhw'n rhoi 100 y cant i ni, wyddoch chi, y gostyngiad net di-garbon, oherwydd ni oedd yr unig wlad na chafodd hynny, ac maen nhw'n dweud yr un peth ag yr wyf i—mae'n rhaid i'r nodau fod yn realistig. Ond rwyf wedi dweud ei bod yn uchelgais gennym i leihau ein hallyriadau carbon 100 y cant erbyn 2050 a chredaf mai dyna'r peth iawn i'w wneud. Mae'n bwysig nawr ein bod ni'n gweithio gyda'r grwpiau yr oeddwn i'n eu crybwyll yn fy ateb i Andrew R.T. Davies i sicrhau ein bod ni'n gweithio gyda rhanddeiliaid i gyflawni hynny.  

15:45

Thank you very much, Minister, for your statement. I'm interested in the fact you state quite openly that the Government—there are certain matters beyond your control. So, the Aberthaw power station is obviously—we can't close it; we have to wait for the UK Government to do the right thing. But it's great to hear that we already have 48 per cent of our energy from renewable sources, and clearly it'd be fantastic to see many more community-led projects. 

I'm keen to understand how the Government plans to encourage uptake of low-emissions vehicles, because every time I escape to go on holiday I need to go up the A470 and I need to be able to get back from north Wales. There are lots of good locations along the A470 for putting in electric vehicle charging points, but to my knowledge there aren't any at the moment, which means I simply can't rely on this mode of transport and am unable to invest in an electric vehicle. I'm also very glad to see that Wales is not going to clean up our act in this country by dumping it on poor countries, offshoring our emissions. I think this is absolutely crucial.

I think, in relation to horticulture, Brexit sharpens our attention as to where we're going to source our vegetables and fruit that we currently import, and I'm not terribly keen to be hearing that fresh veg is going to be substituted by tinned and frozen vegetables, but that's better than nothing. But we clearly need to be growing more of our own. In the cross-party group on food, we heard that Castell Howell, which is obviously one of the main distributors of food, only source 18 per cent of their supplies from Welsh producers. So, I think there's a lot we can do to reduce our food miles, both in relation to food security issues posed by Brexit and the threat of a 'no deal', but also just in order to clean up our act. If we have food produced locally, we're obviously going to be using a lot less carbon. So, I just wondered if the Government could say a little bit more about how we're going to do that. 

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog, am eich datganiad. Rwy'n cymryd diddordeb yn y ffaith eich bod chi'n dweud yn gwbl agored fod y Llywodraeth—ceir rhai materion sydd y tu hwnt i'ch rheolaeth chi. Felly, mae gorsaf bŵer Aberddawan yn amlwg—ni allwn ei chau; mae'n rhaid i ni aros nes y bydd Llywodraeth y DU yn gwneud y peth iawn. Ond mae'n dda clywed bod 48 y cant o'n hynni ni eisoes yn dod o ffynonellau adnewyddadwy, ac mae'n amlwg y byddai'n ardderchog inni gael gweld llawer mwy o brosiectau yn cael eu harwain gan gymunedau.

Rwy'n awyddus i ddeall sut mae'r Llywodraeth yn bwriadu annog pobl i ddefnyddio cerbydau allyriadau isel, oherwydd bob tro y byddaf i'n dianc ar wyliau mae angen imi fynd ar hyd yr A470 ac mae angen imi allu dod yn ôl o'r gogledd. Mae llawer o leoliadau hwylus ar hyd y A470 ar gyfer gosod pwyntiau gwefru cerbydau trydan, ond hyd y gwn i nid oes unrhyw un ar hyn o bryd, sy'n golygu na allaf i ddibynnu ar y math hwn o drafnidiaeth ac na allaf i fuddsoddi mewn cerbyd trydan. Rwy'n falch iawn hefyd o weld nad yw Cymru yn bwriadu gwella ei chyflwr amgylcheddol yn y wlad hon drwy daflu'r baich ar wledydd tlawd, gan leihau ein hallyriadau ni trwy eu hanfon dramor. Credaf fod hyn yn gwbl hanfodol.

O ran garddwriaeth, mae Brexit yn golygu ein bod yn gorfod rhoi mwy o'n sylw i'r cwestiwn o ble rydym yn mynd i brynu'r llysiau a'r ffrwythau yr ydym yn eu mewnforio ar hyn o bryd. Nid wyf yn or-awyddus i glywed bod llysiau mewn tuniau neu lysiau wedi eu rhewi yn cymryd lle llysiau ffres, ond mae hynny'n well na dim. Ond mae'n amlwg bod angen inni dyfu mwy o'n llysiau ni ein hunain. Yn y grŵp trawsbleidiol ar fwyd, fe glywsom fod Castell Howell, un o'r prif ddosbarthwyr bwyd, ond yn prynu 18 y cant o'u cyflenwadau gan gynhyrchwyr Cymru. Felly, rwy'n credu bod llawer y gallwn ni ei wneud i gyfyngu ar ein milltiroedd bwyd, o ran materion diogelwch bwyd sy'n cael eu codi gan Brexit a'r bygythiad o Brexit 'heb gytundeb', ond hefyd er mwyn gwella'n cyflwr amgylcheddol. Os oes gennym fwyd sy'n cael ei gynhyrchu'n lleol, rydym yn amlwg yn mynd i fod yn defnyddio llawer llai o garbon. Felly, tybed a allai'r Llywodraeth ddweud ychydig mwy am y ffordd yr ydym ni'n mynd i wneud hynny.  

Thank you, Jenny Rathbone. You're quite right about Aberthaw. So, the UK Government is planning to close Aberthaw in 2025; we don't have the power to do that earlier. The significant decrease we had in 2017 from carbon emissions, at 25 per cent, was due to coal generation not being used, Aberthaw not being used, so many days as the previous year. But I think you're right about being globally responsible. We need coal to make steel. We could import steel from other countries, but then that would not be being globally responsible in my opinion. You quite rightly pointed out that 48 per cent of our electricity comes from renewable energy. So, again, we're well on the target that I set of 70 per cent by 2030—I think I set that target back in December 2017—and the local energy service that we have is working very hard with individuals, with communities, to try to bring on more renewable energy projects. 

In relation to low-emission vehicles, I work closely with Ken Skates in this area. There are over 600 publicly accessible charging points in Wales at the moment, and I know from my discussions with the Minister that there are plans for the private sector, certainly, to now really up the number of those publicly accessible charging points. But, you're quite right, people need to have the confidence to purchase an electric car, knowing they can get from Cardiff to Wrexham or any other part of Wales. So, I think it is really important. But we do envisage the majority of electric vehicle chargers being rolled out by the private sector, and I know the Minister, who's just come into the Chamber, is engaging with charge point providers to gain some insight into their investment priorities and ensure that that provision across Wales can be encouraged. 

Horticulture—I know the Member is passionate about horticulture, and it only makes up—I think it's less than 1 per cent of our agricultural sector, so there are huge opportunities for horticulture in our post-Brexit sustainable land policies, and it's something that I'm personally very keen to see. I visited a horticultural farm, if that's the right term, in west Wales last year and it was just brilliant to see the Welsh produce that was available. And, as you say, if we can reduce our food miles in the way you suggest, that will benefit everybody. 

Diolch i chi, Jenny Rathbone. Rydych chi'n hollol iawn am Aberddawan. Felly, mae Llywodraeth y DU yn bwriadu cau Aberddawan yn 2025; nid oes gennym ni'r pŵer i wneud hynny'n gynharach. Roedd y gostyngiad sylweddol a gawsom ni yn 2017 o allyriadau carbon, sef 25 y cant, yn deillio o beidio â defnyddio glo i gynhyrchu trydan, gan nad oedd Aberddawan yn cael ei defnyddio, ar gymaint o ddyddiau ag yn y flwyddyn flaenorol. Ond rwy'n credu eich bod chi'n iawn am fod yn gyfrifol yn fyd-eang. Mae angen glo arnom ni i gynhyrchu dur. Fe allem ni fewnforio dur o wledydd eraill, ond wedyn ni fyddai hynny'n gyfrifol yn fyd-eang yn fy marn i. Roeddech chi'n llygad eich lle i ddweud bod 48 y cant o'n trydan ni'n deillio o ynni adnewyddadwy. Felly, unwaith eto, rydym ni wedi cyrraedd y nod a osodais i o 70 y cant erbyn 2030—rwy'n credu imi osod y nod hwnnw yn ôl ym mis Rhagfyr 2017—ac mae'r gwasanaeth ynni lleol sydd gennym ni'n gweithio'n galed iawn gydag unigolion, gyda chymunedau, i geisio cyflwyno rhagor o brosiectau ynni adnewyddadwy.

O ran cerbydau allyriadau isel, rwy'n gweithio'n agos gyda Ken Skates yn y maes hwn. Mae dros 600 o bwyntiau gwefru sy'n hygyrch i'r cyhoedd yng Nghymru ar hyn o bryd, ac rwy'n gwybod o'm trafodaethau i gyda'r Gweinidog fod yna gynlluniau ar y gweill i'r sector preifat, yn sicr, nawr, i gynyddu nifer y pwyntiau gwefru hynny sy'n hygyrch i'r cyhoedd. Ond, rydych chi'n gwbl gywir, mae angen i bobl fod â'r hyder i brynu car trydan, gan wybod y gallan nhw fynd o Gaerdydd i Wrecsam neu unrhyw ran arall o Gymru. Felly, rwy'n credu bod hyn yn bwysig iawn. Ond rydym ni'n rhagweld y bydd y sector preifat yn darparu'r rhan fwyaf o'r pwyntiau gwefru cerbydau trydan, a gwn fod y Gweinidog, sydd newydd ddod i mewn i'r Siambr, yn gweithio gyda darparwyr pwyntiau gwefru i gael cipolwg ar eu blaenoriaethau buddsoddi nhw a sicrhau y gellir annog y ddarpariaeth ledled Cymru.

Garddwriaeth—gwn fod yr Aelod yn frwdfrydig iawn ynglŷn â garddwriaeth, ac mae'n cynrychioli—credaf ei fod yn llai nag 1 y cant o'n sector amaethyddol, felly mae cyfleoedd enfawr i arddwriaeth yn ein polisïau tir cynaliadwy ôl-Brexit, ac mae'n rhywbeth yr wyf i'n bersonol yn awyddus iawn i'w weld. Ymwelais â fferm arddwriaethol, os mai dyna yw'r term cywir, yn y gorllewin y llynedd ac roedd hi'n wych cael gweld y cynnyrch o Gymru a oedd ar gael. Ac, fel y dywedwch chi, os gallwn ni leihau ein milltiroedd bwyd yn y ffordd yr awgrymwch chi, bydd hynny o fudd i bawb.  

15:50

Can I very much welcome the statement? I'm very pleased that we are again discussing what I consider to be the major issue facing us in Wales. We can either decarbonise or look for a new world to inhabit, because, if we don't, this world will not be able to sustain human life. We are facing a serious climate change emergency, and we've got to address it.

I have three questions, and the first one is probably the most important: battery technology. Many of us have visited the Solcer House, and they were using car batteries in order to store electricity. We know that people would like to use electric cars, but they'd like to use electric cars that have batteries that can be charged very easily and very quickly, or where you could have a two-battery system, where you could just swap the battery around in order that you use one, leave the other one at home on charge, and then swap them around. What progress is being made in battery technology? Because, with both cars and houses, unless we get the battery technology right, then we're not going to really get the decarbonisation we want to.

The second question is: what is being done to ensure that hydrogen generated for vehicles is produced using renewable energy? Because I see people talking about hydrogen as a renewable—it is—but it takes energy to create the hydrogen in the first place. So, if you're going to use gas-powered generators to generate the electricity to produce the hydrogen, you're actually doing something that is environmentally less friendly. Everybody says, 'It's hydrogen, it must be good'—it's how you get to the hydrogen. And, if you're using electrolysis, you're going to need a lot of electricity in order to split the hydrogen and oxygen, or hydrogen and nitrogen, or hydrogen and whatever elements you wish to have it with.

The third point is: more trees. I don't believe you can ever have too many trees, and I think that we ought to have a lot more woodland than we've got now. But have the Welsh Government got any thoughts on trying to create a series of urban forests around urban areas, like the one in Maesteg that Huw Irranca-Davies speaks very highly of? There are lots of other areas, including around eastern Swansea, where we have areas that could be easily covered in trees to the benefit to the environment. Also, we talk about forestry—forestry is a commercial enterprise. We talk about subsidising forestry—forestry for a lot of people is a means of making money. Even Natural Resources Wales, surely, can make money out of forestry.

A gaf i groesawu'r datganiad yn fawr iawn? Rwy'n falch iawn ein bod ni'n trafod unwaith eto'r hyn sydd, yn fy marn i, yn fater o bwys sy'n ein hwynebu yng Nghymru. Fe allwn ni naill ai ddatgarboneiddio neu chwilio am fyd newydd i fyw ynddo, oherwydd, os na wnawn ni hynny, ni fydd y byd hwn yn gallu cynnal bywyd dynol. Rydym yn wynebu argyfwng difrifol o ran newid hinsawdd, ac mae'n rhaid inni fynd i'r afael ag ef.

Mae gennyf i dri chwestiwn, a'r un cyntaf yw'r pwysicaf, mae'n debyg : technoleg batri. Mae nifer ohonom wedi ymweld â Thŷ Solcer, ac roedden nhw'n defnyddio batris ceir i storio trydan. Gwyddom y byddai pobl yn hoffi defnyddio ceir trydan, ond bydden nhw'n hoffi defnyddio ceir trydan sydd â batris y gellir eu gwefru'n hawdd ac yn gyflym iawn, neu gallech chi gael system dau fatri, gan amnewid y batri i ddefnyddio un, a gadael y llall yn gwefru gartref, a'u cyfnewid nhw wedyn. Pa gynnydd sy'n cael ei wneud o ran technoleg batris? Oherwydd, gyda cheir a thai fel ei gilydd, oni bai ein bod ni'n llwyddiannus o ran technoleg batri, yna ni fyddwn ni'n cael y datgarboneiddio yr ydym yn dymuno ei gael.

Yr ail gwestiwn yw: beth sy'n cael ei wneud i sicrhau bod yr hydrogen a gynhyrchir ar gyfer cerbydau yn cael ei gynhyrchu gan ddefnyddio ynni adnewyddadwy? Rwy'n clywed pobl yn sôn am hydrogen fel ynni sy'n adnewyddadwy—ond mae'n cymryd ynni i greu'r hydrogen yn y lle cyntaf. Felly, os ydych chi'n mynd i ddefnyddio gorsafoedd pŵer nwy i gynhyrchu'r trydan ar gyfer cynhyrchu'r hydrogen, rydych chi mewn gwirionedd yn gwneud rhywbeth sy'n llai buddiol i'r amgylchedd. Mae pawb yn dweud, 'Hydrogen yw hwn, mae'n rhaid ei fod yn beth da'—sut y cewch chi'r hydrogen yw'r peth. Ac, os ydych chi'n defnyddio electrolysis, mae angen llawer o drydan arnoch i rannu'r hydrogen a'r ocsigen, neu'r hydrogen a'r nitrogen, neu'r hydrogen a pha elfennau bynnag yr hoffech eu defnyddio.

Y trydydd pwynt yw: mwy o goed. Nid wyf i'n credu y gallwch chi byth gael gormod o goed, ac rwyf i o'r farn y dylem ni gael llawer mwy o goetir nag sydd gennym ar hyn o bryd. Ond a yw Llywodraeth Cymru wedi cael unrhyw syniadau ynghylch ceisio creu cyfres o goedwigoedd trefol o amgylch ardaloedd trefol, fel yr un ym Maesteg y mae Huw Irranca-Davies yn canu ei glodydd? Ceir llawer o ardaloedd eraill, gan gynnwys rhai o gwmpas Dwyrain Abertawe, lle mae gennym ardaloedd y gellid yn rhwydd eu gorchuddio â choed er mwyn yr amgylchedd. Hefyd, rydym ni'n siarad am goedwigaeth—menter fasnachol yw coedwigaeth. Rydym ni'n siarad am roi cymhorthdal i goedwigaeth—mae coedwigaeth i lawer o bobl yn golygu ffordd o wneud arian. Mae'n sicr y gall Cyfoeth Naturiol Cymru, hyd yn oed, wneud arian o goedwigaeth.