Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
22/05/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Hoffwn hysbysu'r Cynulliad, yn unol â Rheol Sefydlog 26.75, fod y Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) wedi cael Cydsyniad Brehinol heddiw, a hwnnw, wrth gwrs, y Bil cyntaf i'w gyflwyno gan un o bwyllgorau'r Cynulliad yma sydd wedi derbyn Cydsyniad Brenhinol.
I wish to inform the Assembly that, in accordance with Standing Order 26.75, the Public Services Ombudsman (Wales) Bill was given Royal Assent today, and that, of course, is the first Bill to be brought forward by a committee of this Assembly to have received Royal Assent.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni wedyn yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Cyllid, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Michelle Brown.
The first item on our agenda is questions to the Minister for Finance, and the first question is from Michelle Brown.
1. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gydag awdurdodau lleol ynghylch sut y gellir defnyddio'r broses o gasglu ardrethi busnes a'r broses o ddyfarnu rhyddhad ardrethi busnes yn ôl disgresiwn er mwyn gwella'r stryd fawr yng Nghymru? OAQ53915
1. What discussions has the Minister had with local authorities regarding how the collection of business rates and the discretionary awarding of business rate relief can be used to improve Welsh high streets? OAQ53915
We have worked closely with local authorities to improve the administration of non-domestic rates and rate relief and will continue to do so. The Minister for local government and I discussed this with local government leaders at the finance sub-group meeting this morning.
Rydym wedi gweithio'n agos gydag awdurdodau lleol i wella’r gwaith o weinyddu ardrethi annomestig a rhyddhad ardrethi a byddwn yn parhau i wneud hynny. Trafododd y Gweinidog llywodraeth leol a minnau hyn gydag arweinwyr llywodraeth leol yn yr is-grŵp cyllid y bore yma.
Thank you for your response, Minister. There are some imaginative ways that rate relief is being used to make town centres better places to be. For example, in Flintshire, they've offered a rate reduction to businesses that give public access to their toilets. Another way that rate relief and the business rate system could be used is to incentivise the growth of job-creating businesses over those that don't, for instance by giving start-up businesses a rates-free period, or offering a discount to businesses in return for job creation. Do you agree with me that the business rates system should be reformed to strategically target the system to actively encourage new business investment and job creation?
Diolch am eich ymateb, Weinidog. Defnyddir rhyddhad ardrethi mewn ffyrdd dychmygus iawn i wneud canol trefi yn lleoedd gwell i fod. Er enghraifft, yn Sir y Fflint, maent wedi cynnig gostyngiad mewn ardrethi i fusnesau sy'n caniatáu mynediad cyhoeddus i'w toiledau. Ffordd arall y gellid defnyddio rhyddhad ardrethi a'r system ardrethi busnes yw i gymell twf busnesau sy’n creu swyddi dros y rheini nad ydynt yn gwneud hynny, er enghraifft, drwy roi cyfnod heb ardrethi i fusnesau newydd, neu drwy gynnig disgownt i fusnesau os ydynt yn creu swyddi. A ydych yn cytuno â mi y dylid diwygio'r system ardrethi busnes i dargedu'r system yn strategol er mwyn hybu buddsoddiad busnes a chreu swyddi newydd?
Thank you for raising the important issue of non-domestic rates this afternoon. In total, over £210 million of relief is being provided in 2019-20 to support businesses across Wales with their bills, and these reliefs are available to all eligible ratepayers, including those on the high street who meet the criteria. But, as you say, we have introduced an extra £23.6 million of support to enhance our high-street rate relief scheme, and that's been extended now for a further year into 2019-20. But I think one of the most important things that we have introduced is that additional £2.4 million to local authorities to offer that discretionary rate relief to businesses and other ratepayers. But I do think it's important that it does remain discretionary in the wider sense because local authorities are best placed to understand where the local pressures are and where the local opportunities to make a difference are. You've given an example already about the way in which Flintshire is using its rates to try and open up access to public toilets within the town centre. So, the whole point of it being discretionary is for local authorities to be agile and respond to local need.
Diolch am godi mater pwysig ardrethi annomestig y prynhawn yma. At ei gilydd, mae £210 miliwn o ryddhad yn cael ei ddarparu yn 2019-20 i gefnogi busnesau ledled Cymru gyda'u biliau, ac mae'r rhyddhad hwn ar gael i'r holl dalwyr ardrethi sy’n gymwys, gan gynnwys y rheini ar y stryd fawr sy'n bodloni'r meini prawf. Ond fel y dywedwch, rydym wedi darparu £23.6 miliwn yn ychwanegol o gymorth i wella ein cynllun rhyddhad ardrethi’r stryd fawr, ac mae hwnnw wedi'i ymestyn yn awr am flwyddyn arall hyd at 2019-20. Ond credaf mai un o'r pethau pwysicaf rydym wedi’u cyflwyno yw'r £2.4 miliwn ychwanegol i awdurdodau lleol fel y gallant gynnig rhyddhad ardrethi yn ôl disgresiwn i fusnesau a phobl eraill sy'n talu ardrethi. Ond credaf ei bod yn bwysig fod hynny’n parhau i fod ar sail disgresiwn yn yr ystyr ehangach gan mai awdurdodau lleol sydd yn y sefyllfa orau i ddeall ble mae'r pwysau lleol a ble mae'r cyfleoedd lleol i wneud gwahaniaeth. Rydych wedi rhoi enghraifft eisoes am y ffordd y mae Sir y Fflint yn defnyddio eu hardrethi i geisio darparu mwy o fynediad i doiledau cyhoeddus yng nghanol y dref. Felly, holl bwynt ei wneud ar sail disgresiwn yw er mwyn i awdurdodau lleol allu bod yn hyblyg ac ymateb i anghenion lleol.
Minister, there's a difference between looking at something as a discretionary rate relief and something that, actually, should be hidden from public view. Within my own region, there seems to be some confusion about how this is awarded, with, I understand, two of the councils in my region proactively seeking out businesses that could benefit from this, advising them and then administering the mitigating monies quite straightforwardly. And, yet, another of them don't seem to be telling very many people about it—there's definitely a culture of businesses having to proactively themselves seek out whether this thing is available to them or not, and, as a result, in one particular council, only a third of those eligible for this relief are getting it.
So, I wonder if you have any idea why Bridgend doesn't seem to be following what I hear is good practice in Swansea, Neath Port Talbot, the Vale of Glamorgan and Cardiff, to ensure that people in Bridgend get the benefits in the way you intended them to get. And if you don't have any idea why they're doing that, can you explain why not? Perhaps you could be discussing that in the sub-group meetings you're having.
Weinidog, mae gwahaniaeth rhwng edrych ar rywbeth fel rhyddhad ardrethi yn ôl disgresiwn, a rhywbeth y dylid ei guddio rhag y cyhoedd mewn gwirionedd. Yn fy rhanbarth i, ymddengys bod rhywfaint o ddryswch ynghylch sut y caiff hyn ei ddyfarnu, gyda dau o'r cynghorau yn fy rhanbarth, yn ôl yr hyn a ddeallaf, yn mynd ati'n rhagweithiol i chwilio am fusnesau a allai elwa o hyn, gan eu cynghori ac yna gweinyddu'r arian lliniaru mewn ffordd eithaf syml. Serch hynny, ymddengys nad yw un arall yn dweud wrth lawer iawn o bobl am hyn—yn bendant, ceir diwylliant lle mae busnesau’n gorfod mynd ati'n rhagweithiol i ganfod a yw hyn ar gael iddynt ai peidio, ac o ganlyniad, mewn un cyngor penodol, traean yn unig o'r rhai sy'n gymwys i gael y rhyddhad hwn sy'n ei gael.
Felly, tybed a oes gennych unrhyw syniad pam nad yw Pen-y-bont ar Ogwr, yn ôl pob golwg, yn dilyn yr hyn a glywaf sy’n arfer da yn Abertawe, Castell-nedd Port Talbot, Bro Morgannwg a Chaerdydd, i sicrhau bod pobl ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn cael y manteision yn y ffordd roeddech yn bwriadu iddynt eu cael. Ac os nad oes gennych unrhyw syniad pam eu bod yn gwneud hynny, a allwch egluro pam? Efallai y gallech fod yn trafod hynny yng nghyfarfodydd yr is-grŵp rydych yn eu cael.
So, as I say, we had a meeting of the finance sub-group this morning, where I was able to thank local authorities for the work that they have done in terms of introducing the new schemes. As you say, you've given some examples where you believe that good work is happening. Swansea is one of those. I'll certainly take up the issue with the leader of Bridgend council to understand what the situation is there and to see if it does reflect the perception that there is not the promotion of the discretionary rate.
Felly, fel y dywedaf, cyfarfu'r is-grŵp cyllid y bore yma, lle cefais gyfle i ddiolch i awdurdodau lleol am y gwaith y maent wedi'i wneud ar gyflwyno'r cynlluniau newydd. Fel y dywedwch, rydych wedi rhoi rhai enghreifftiau o ble y credwch fod gwaith da’n digwydd, ac mae Abertawe yn un o'r rheini. Yn sicr, byddaf yn codi'r mater gydag arweinydd cyngor Pen-y-bont ar Ogwr i ddeall beth yw'r sefyllfa yno, ac i weld a yw'n adlewyrchu'r canfyddiad nad yw'r rhyddhad ardrethi yn ôl disgresiwn yn cael ei hyrwyddo.
Minister, with declining footfall to our Welsh shopping destinations continuing to cause a major headache for retailers, and with shop vacancy levels among the highest in the UK, we do need urgent action. I see you follow the Scottish Government on quite a bit of stuff, and campaigners in my area have approached me with the example of the Scottish Government, which has introduced a below-inflation increase in business rates. Does the Welsh Government acknowledge the tough times the retail industry is facing and what support will you be providing?
Weinidog, gyda’r gostyngiad yn nifer yr ymwelwyr â'n cyrchfannau siopa yng Nghymru yn parhau i achosi cur pen i fanwerthwyr, a chyda lefelau siopau gwag ymhlith yr uchaf yn y DU, mae arnom angen gweithredu ar frys. Gallaf weld eich bod yn dilyn Llywodraeth yr Alban ar nifer o bethau, ac mae ymgyrchwyr yn fy ardal wedi cysylltu â mi gydag enghraifft Llywodraeth yr Alban, sydd wedi cyflwyno cynnydd is na chwyddiant mewn ardrethi busnes. A yw Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod y diwydiant manwerthu yn wynebu cyfnod anodd a pha gymorth y byddwch yn ei ddarparu?
Welsh Government will always take decisions in terms of what’s best for people in Wales and for businesses in Wales, but we have a generous approach to rates relief in Wales. Our average rateable value is different to that in England and it will be different to that in Scotland. So, it’s important that we take the decisions in terms of rate relief that are right for Wales and that do reflect our Welsh context.
Our enhanced scheme this year goes significantly further than in previous years. We provide support to over 15,000 retail businesses across the country. It’s fully funded by the Welsh Government and provides support of up to £2,500 towards non-domestic rate bills for retail properties with a rateable value of up to £50,000. The scheme reduces rates bills to zero for retail properties with a retail value of up to £9,100. So, it certainly is a generous offer, but we have to remember that non-domestic rates, alongside council tax, play a really important part in allowing our local authorities to continue providing the kind of services on which we all rely.
Bydd Llywodraeth Cymru bob amser yn gwneud penderfyniadau ar sail yr hyn sydd orau i bobl yng Nghymru ac i fusnesau yng Nghymru, ond mae gennym ymagwedd hael tuag at ryddhad ardrethi yng Nghymru. Mae ein gwerth ardrethol cyfartalog yn wahanol i'r un yn Lloegr a bydd yn wahanol i’r un yn yr Alban. Felly, mae'n bwysig ein bod yn gwneud y penderfyniadau ar sail y rhyddhad ardrethi sy'n iawn i Gymru ac sy'n adlewyrchu ein cyd-destun Cymreig.
Mae ein cynllun gwell eleni yn mynd yn llawer pellach nag yn y blynyddoedd blaenorol. Rydym yn darparu cefnogaeth i dros 15,000 o fusnesau manwerthu ledled y wlad. Caiff ei ariannu'n llawn gan Lywodraeth Cymru ac mae'n darparu cymorth o hyd at £2,500 tuag at filiau ardrethi annomestig ar gyfer eiddo manwerthu â gwerth ardrethol o hyd at £50,000. Mae'r cynllun yn lleihau biliau ardrethi i ddim ar gyfer eiddo manwerthu â gwerth manwerthol o hyd at £9,100. Felly, mae'n sicr yn gynnig hael, ond mae'n rhaid i ni gofio bod ardrethi annomestig, ynghyd â'r dreth gyngor, yn chwarae rhan bwysig iawn wrth ganiatáu i'n hawdurdodau lleol barhau i ddarparu'r math o wasanaethau y mae pob un ohonom yn dibynnu arnynt.
Minister, the Welsh Labour Government has been proactive on the issue of high-street rate relief and it’s clear that a busy and productive high street is of fundamental importance to my constituency, including the towns of Blackwood, Risca, Newbridge, Crosskeys and many others across Islwyn.
Indeed, the First Minister, whilst Cabinet Secretary for finance, in December last year issued a statement announcing that the Welsh Government was extending the high-street rate relief scheme for a further year and extending the relief available through the scheme to businesses, with a further £2.4 million to be allocated to local authorities to provide additional discretionary rate relief for local businesses and other ratepayers. So, isn’t this yet further evidence that the Welsh Labour Government is on the side of local businesses?
Weinidog, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn rhagweithiol ar fater rhyddhad ardrethi’r stryd fawr ac mae'n amlwg fod stryd fawr brysur a chynhyrchiol yn hanfodol bwysig i fy etholaeth, gan gynnwys trefi Coed-duon, Rhisga, Trecelyn, Crosskeys a llawer o rai eraill ledled Islwyn.
Yn wir, pan oedd yn Ysgrifennydd y Cabinet dros gyllid ym mis Rhagfyr y llynedd, cyhoeddodd y Prif Weinidog ddatganiad i gyhoeddi bod Llywodraeth Cymru yn ymestyn cynllun rhyddhad ardrethi'r stryd fawr am flwyddyn arall ac yn ymestyn y rhyddhad sydd ar gael drwy'r cynllun i fusnesau, gyda £2.4 miliwn yn ychwanegol i'w ddyrannu i awdurdodau lleol i ddarparu rhagor o ryddhad ardrethi yn ôl disgresiwn i fusnesau lleol a phobl eraill sy'n talu ardrethi. Felly, onid yw hyn yn dystiolaeth bellach fod Llywodraeth Lafur Cymru ar ochr busnesau lleol?
It absolutely is, and I thank Rhianon Passmore for that contribution. Of course, our work on non-domestic rates is just part of a package of ways in which we support our regeneration of town centres and support our high streets in Wales.
Of course, we have our targeted regeneration investment programme, in which we’re investing capital funding of up to £100 million over a three-year period. That goes alongside the work that we’re doing in terms of promoting business improvement districts. So, in October, in my previous portfolio, I announced a further £262,000 funding for the development of an additional 10 business improvement districts, to add to the 13 that are already making a difference in town centres across Wales.
Yn bendant, a diolch i Rhianon Passmore am ei chyfraniad. Wrth gwrs, mae ein gwaith ar ardrethi annomestig yn rhan o’r pecyn o ffyrdd rydym yn cefnogi ein gwaith o adfywio canol trefi a chefnogi’r stryd fawr yng Nghymru.
Wrth gwrs, mae gennym ein rhaglen targedu buddsoddiad mewn adfywio, ac rydym yn buddsoddi hyd at £100 miliwn o gyllid cyfalaf ynddi dros gyfnod o dair blynedd. Mae hynny'n cyd-fynd â'r gwaith a wnawn ar hyrwyddo ardaloedd gwella busnes. Felly, ym mis Hydref, yn fy mhortffolio blaenorol, cyhoeddais gyllid pellach o £262,000 er mwyn datblygu 10 ardal gwella busnes arall i ychwanegu at y 13 sydd eisoes yn gwneud gwahaniaeth mewn canol trefi ledled Cymru.
2. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael am yr opsiynau sydd ar gael i ddatrys y broblem fod perchnogion ail gartrefi yn osgoi talu trethi? OAQ53910
2. What discussions has the Minister had regarding the options available to solve the problem of second home owners avoiding paying tax? OAQ53910
As outlined in our tax policy work plan, officials are working with local authority colleagues to review the use of their discretionary powers to apply council tax premiums and ensure the legislation is operating as intended.
Fel yr amlinellwyd yn ein cynllun gwaith polisi trethi, mae swyddogion yn gweithio gyda chydweithwyr awdurdodau lleol i adolygu'r defnydd o'u pwerau disgresiwn i weithredu premiymau’r dreth cyngor a sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn gweithredu fel y bwriadwyd.
Mi fyddwch chi'n ymwybodol bod naw o gynghorau Cymru wedi awgrymu datrysiad syml i'r broblem gynyddol o ail gartrefi yn cael eu heithrio rhag talu unrhyw fath o drethi o gwbl i'r pwrs cyhoeddus. Maen nhw'n dadlau fod gan Lywodraeth Cymru'r grym i addasu adran 66 Deddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988 drwy ddeddfwriaeth eilradd. Yn sylfaenol, mae angen cael gwared ar faen prawf presennol, sy'n cael ei nodi yn adran 66, sy'n ymwneud ag unedau hunanddarpar, gan ei ddisodli efo egwyddor fod pob eiddo sydd wedi ei ddefnyddio fel eiddo domestig yn aros yn eiddo domestig waeth beth ydy ei ddefnydd. Ydych chi'n cytuno bod angen addasu'r Ddeddf yma, ac a fydd eich Llywodraeth chi yn bwrw ymlaen yn ddiymdroi i wneud hynny?
You will be aware that nine Welsh councils have suggested a simple solution to the increasing problem of second homes being exempted from paying any sort of tax whatsoever into the public purse. They argue that the Welsh Government has the powers to adapt section 66 of the Local Government Finance Act 1988 through secondary legislation. Now, fundamentally, we need to remove the current criteria, as set out in section 66, related to self-catering units, and replace it with a principle that every property that is used as a domestic property should remain as a domestic property, whatever its use. Do you agree that we need to amend this legislation, and will your Government proceed immediately to doing so?
I've had exactly this conversation with local authority leaders in our finance sub-group this morning, where we were discussing this specific issue of concerns relating to individuals who decide to change the status of their property to move themselves out of council tax into non-domestic rates, where they could then potentially benefit from our rate relief schemes.
So, as you know, because we've had some discussions on this before and I know that you will be meeting with my officials with Llyr Gruffydd on 4 June to discuss the issue further, a working group of local authority practitioners has been set up to discuss the issue of council tax premiums and discounts and to consider the current position across Wales. There is a further meeting for early June, and I'd be more than happy again to meet with you after that meeting to discuss the findings of that. This is an issue that we are very alive to, and we're very keen to ensure that those who are able to pay council tax and who should be paying council tax certainly do so because, as I've outlined, it's extremely important in being able to support our local authorities to undertake all the work that we require them to do. But, we are absolutely alive to this issue and discussions have been had as recently as this morning.
Rwyf wedi cael yr union sgwrs hon gydag arweinwyr awdurdodau lleol yn ein his-grŵp cyllid y bore yma, lle buom yn trafod y mater penodol hwn o ran pryderon ynghylch unigolion sy'n penderfynu newid statws eu heiddo i symud eu hunain allan o'r dreth gyngor ac i mewn i ardrethi annomestig, lle gallent wedyn elwa, o bosibl, o’n cynlluniau rhyddhad ardrethi.
Felly, fel y gwyddoch, gan ein bod wedi cael rhai trafodaethau ynglŷn â hyn eisoes, a gwn y byddwch yn cyfarfod â fy swyddogion gyda Llyr Gruffydd ar 4 Mehefin i drafod y mater ymhellach, sefydlwyd gweithgor o ymarferwyr awdurdodau lleol er mwyn trafod mater premiymau a gostyngiadau’r dreth gyngor ac i ystyried y sefyllfa bresennol ledled Cymru. Cynhelir cyfarfod pellach ddechrau mis Mehefin, ac rwy’n fwy na pharod i gyfarfod â chi wedi’r cyfarfod hwnnw i drafod ei gasgliadau. Mae hwn yn fater rydym yn ymwybodol iawn ohono, ac rydym yn awyddus iawn i sicrhau bod y rheini sy'n gallu talu’r dreth cyngor ac a ddylai fod yn talu'r dreth gyngor yn sicr yn gwneud hynny oherwydd, fel rwyf wedi’i amlinellu, mae'n eithriadol o bwysig o ran gallu cefnogi ein hawdurdodau lleol i wneud yr holl waith rydym yn gofyn iddynt ei wneud. Ond rydym yn gwbl ymwybodol o'r mater hwn a chafwyd trafodaethau mor ddiweddar â'r bore yma.
Minister, it's legitimate to have a second home. However, it's only fair that you make a contribution to the community you're in, especially at times of restricted finances and housing shortage. We also need to ensure that we don't create perverse incentives for people to redesignate domestic dwellings. So, I think it is time to have a comprehensive look at this and just see how we can have a more consistent policy that sends the right messages to people that, if they are privileged enough to have a second home, then that comes with obligations.
Weinidog, mae'n gyfreithlon cael ail gartref. Fodd bynnag, nid yw ond yn deg eich bod yn gwneud cyfraniad i'r gymuned rydych ynddi, yn enwedig mewn cyfnod pan fo cyllid a thai yn brin. Mae angen i ni sicrhau hefyd nad ydym yn creu cymhellion gwrthnysig i bobl ailddynodi anheddau domestig. Felly, credaf ei bod yn bryd cael golwg gynhwysfawr ar hyn a gweld sut y gallwn gael polisi mwy cyson sy'n rhoi'r negeseuon cywir i bobl, os ydynt yn ddigon breintiedig i gael ail gartref, fod rhwymedigaethau ynghlwm wrth hynny.
I'd just like to reassure David Melding that this is something that we are looking very closely at. Of course, Wales is the only part of the UK that has introduced rules to allow local authorities to charge those premiums on second homes. We're gathering data at the moment to explore to what extent local authorities have charged premiums or applied discounts, which they're also able to do in respect of second homes. Of course, those discretionary powers really were brought in to help local authorities bring underused properties back into use and tackle issues of housing supply. They weren't particularly a revenue-raising power, but, nonetheless, any revenue raised by local authorities is clearly welcome.
Hoffwn roi sicrwydd i David Melding fod hyn yn rhywbeth rydym yn edrych yn fanwl iawn arno. Wrth gwrs, Cymru yw'r unig ran o'r DU sydd wedi cyflwyno rheolau i ganiatáu i awdurdodau lleol godi'r premiymau hynny ar ail gartrefi. Rydym yn casglu data ar hyn o bryd i archwilio i ba raddau y mae awdurdodau lleol wedi codi premiymau neu weithredu disgowntiau, gan y gallant wneud hynny hefyd mewn perthynas ag ail gartrefi. Wrth gwrs, cafodd y pwerau disgresiwn hynny eu cyflwyno er mwyn helpu awdurdodau lleol i ddod ag eiddo nad oes digon o ddefnydd arno yn ôl i ddefnydd a mynd i'r afael â materion cyflenwad tai. Nid oeddent o reidrwydd yn bŵer codi refeniw, ond serch hynny, croesewir unrhyw refeniw a godir gan awdurdodau lleol, yn amlwg.
HMRC has a clear set of rules to ensure that holiday homes only benefit from its more generous tax treatment when they are genuinely used as businesses, and their rules, which are tried and tested, say that the home has to be available 210 days a year to let and actually let for at least 105 days. Would there be any merit in officials at least considering whether that definition could be usefully imported to reduce the tax avoidance that clearly has been going on in this area?
Mae gan CThEM set glir o reolau i sicrhau nad yw cartrefi gwyliau ond yn elwa o'u triniaeth fwy ffafriol o ran trethi pan gânt eu defnyddio o ddifrif fel busnesau, a dywed eu rheolau, sydd wedi'u profi, fod yn rhaid i'r cartref fod ar gael i'w osod am 210 diwrnod y flwyddyn ac wedi'i osod am o leiaf 105 diwrnod. A fyddai o unrhyw werth pe bai swyddogion o leiaf yn ystyried a ellid defnyddio'r diffiniad hwnnw i leihau'r osgoi trethi sy'n amlwg wedi bod yn digwydd yn y maes hwn?
In Wales, to qualify as self-catering accommodation, a dwelling must be available to be let for at least 140 days in a 12-month period, and it must actually be let for 70 days, and that definition was set out in the Non-Domestic Rating (Definition of Domestic Property) (Wales) Order 2010. I do think that it is timely to review those figures and certainly would look at the work that HMRC is doing in this area as well as a potential model, but all of this is very much in the mix as we have these discussions regarding rate relief particularly relating to second homes, holiday homes and so on.
Yng Nghymru, er mwyn bod yn llety hunanddarpar cymwys, mae'n rhaid i annedd fod ar gael i'w gosod am o leiaf 140 diwrnod mewn cyfnod o 12 mis, ac mae'n rhaid ei gosod am 70 diwrnod, a nodwyd y diffiniad hwnnw yng Ngorchymyn Ardrethu Annomestig (Diffiniad o Eiddo Domestig) (Cymru) 2010. Credaf ei bod yn bryd adolygu'r ffigurau hynny, ac yn sicr, buaswn yn edrych ar y gwaith y mae CThEM yn ei wneud yn y maes hwn yn ogystal â model posibl, ond mae hyn oll yn rhan o'r trafodaethau a gawn ynglŷn â rhyddhad ardrethi, yn enwedig mewn perthynas ag ail gartrefi, cartrefi gwyliau ac ati.
Well, I'd like to add a third suggestion, not disagreeing with either of the first two. We've got a blanket rate relief scheme is the problem, and I don't believe houses should be part of a blanket rate relief scheme. So, why can't the Welsh Government exclude houses from rate relief and refuse to accept housing except in designated holiday villages as businesses so they would then have to pay the council tax on those buildings? It is something that annoys the vast majority of people in this room today that people are redesignating their second homes as holiday homes and getting away without paying any council tax.
Wel, hoffwn ychwanegu trydydd awgrym, heb anghytuno â'r ddau gyntaf. Y broblem yw bod gennym gynllun rhyddhad ardrethi cyffredinol, ac ni chredaf y dylai tai fod yn rhan o gynllun rhyddhad ardrethi cyffredinol. Felly, pam na all Llywodraeth Cymru eithrio tai rhag rhyddhad ardrethi a gwrthod derbyn tai fel busnesau, ac eithrio mewn pentrefi gwyliau dynodedig, fel y byddai'n rhaid iddynt dalu'r dreth gyngor ar yr adeiladau hynny? Mae'r ffaith bod pobl yn ailddynodi eu hail gartrefi yn gartrefi gwyliau heb dalu unrhyw dreth gyngor yn rhywbeth sy'n cythruddo'r mwyafrif helaeth o bobl yn yr ystafell hon heddiw.
We have been trying to secure evidence that properties have been transferred from the council tax list to non-domestic rating lists and have done so improperly. As yet, we haven't had evidence for that, but we understand certainly anecdotally that it's something that people perceive to be happening, and we have asked local authorities again as recently as this morning to provide us with the evidence. Some commitments were made at that meeting to provide that kind of evidence. In terms of designating holiday villages, that potentially could be adding a level of complexity to the issue, and I think it's something that we'd have to certainly think right through in terms of what that might mean for tourism and any impact it might have on the holiday market.
Rydym wedi bod yn ceisio casglu tystiolaeth fod eiddo wedi'u trosglwyddo o restr y dreth gyngor i restrau ardrethi annomestig a bod hynny wedi digwydd yn amhriodol. Hyd yma, nid ydym wedi cael unrhyw dystiolaeth o hynny, ond deallwn, yn sicr yn anecdotaidd, ei fod yn rhywbeth y mae pobl yn credu ei fod yn digwydd, ac rydym wedi gofyn i awdurdodau lleol eto mor ddiweddar â'r bore yma i roi'r dystiolaeth i ni. Cafwyd rhai ymrwymiadau yn y cyfarfod hwnnw i ddarparu tystiolaeth o'r fath. O ran dynodi pentrefi gwyliau, gallai hynny ychwanegu lefel o gymhlethdod i'r mater, ac yn sicr, credaf ei fod yn rhywbeth y byddai'n rhaid i ni ei ystyried yn iawn o ran yr hyn y gallai hynny ei olygu i dwristiaeth ac unrhyw effaith y gallai ei chael ar y farchnad wyliau.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Paul Davies.
Questions now from the party spokespeople. The Conservative spokesperson, Paul Davies.
Diolch Llywydd. Minister, can you provide an update on the resources and work plan of the Economic Intelligence Wales unit that now actually sits within the Development Bank of Wales, which of course will have a role to play on any future tax proposals?
Diolch, Lywydd. Weinidog, a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am adnoddau a chynllun gwaith uned Dirnad Economi Cymru sydd bellach yn rhan o Fanc Datblygu Cymru, a fydd, wrth gwrs, yn chwarae rhan mewn unrhyw gynigion treth yn y dyfodol?
Thank you very much for that question. Unfortunately, the Development Bank of Wales sits within the portfolio of the Minister for economy, so I'm unable to provide you with that update today, but I will certainly ensure that it is forthcoming as soon as possible.
Diolch yn fawr iawn am eich cwestiwn. Yn anffodus, mae Banc Datblygu Cymru yn rhan o bortffolio Gweinidog yr economi, felly ni allaf roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi heddiw, ond byddaf yn bendant yn sicrhau ei bod ar gael cyn gynted â phosibl.
Well, Minister, surely the Economic Intelligence Wales unit will have a role to play on any future tax proposals, and therefore this unit is important to your portfolio as well. Effective economic intelligence is required to provide public policy makers with a proper foundation in order to ensure that policy measures taken by Government are targeted, impactful and properly understood. Ideally, this activity should be completed under one roof, and by an expert body. Wales has lacked this capacity for many years and it's still somewhat regrettable that it has taken so long for this capacity to finally now be put in place. However, the new Economic Intelligence Wales unit within the Development Bank of Wales will now be completing important work analysing the Welsh economy. As the Economic Intelligence Wales unit is so vital for tax policy, and therefore for your entire brief, Minister, could I please then ask you again what is the work plan of this unit going forward, and how do you anticipate this new unit impacting on your own proposals for tax in Wales for the future?
Wel, Weinidog, mae'n sicr y bydd gan uned Dirnad Economi Cymru rôl i'w chwarae mewn unrhyw gynigion treth yn y dyfodol, ac felly mae'r uned hon yn bwysig i'ch portffolio chi hefyd. Mae angen gwybodaeth economaidd effeithiol er mwyn rhoi sylfaen briodol i wneuthurwyr polisi cyhoeddus er mwyn sicrhau bod mesurau polisi a weithredir gan y Llywodraeth wedi'u targedu, yn effeithiol a bod pobl yn eu deall. Yn ddelfrydol, dylid cwblhau'r gweithgarwch hwn o dan un to, a chan gorff arbenigol. Mae Cymru wedi bod yn brin o'r gallu hwn ers blynyddoedd lawer ac mae'n dal i fod braidd yn anffodus ei bod wedi cymryd cymaint o amser i roi'r capasiti hwn ar waith o'r diwedd. Fodd bynnag, bydd uned newydd Dirnad Economi Cymru ym Manc Datblygu Cymru yn cwblhau gwaith pwysig yn awr ar ddadansoddi economi Cymru. Gan fod uned Dirnad Economi Cymru mor hanfodol ar gyfer polisi treth, ac felly ar gyfer eich briff yn ei gyfanrwydd, Weinidog, a gaf fi ofyn i chi eto felly beth yw cynllun gwaith yr uned hon yn y dyfodol, a sut rydych yn rhagweld y bydd yr uned newydd hon yn effeithio ar eich cynigion eich hun ar gyfer trethi yng Nghymru yn y dyfodol?
Well, I've had some discussions with regard to the impact of the work of the unit in terms of looking forward and identifying potential businesses at risk, so this is something that it does monitor frequently with regard to advising Welsh Government on the kinds of investments that it wants to take. The specific context I had those discussions in related to procurement, so ensuring that where Welsh Government is procuring, it is doing so with good knowledge about the sustainability, I suppose, of the businesses with which it's engaging.
Wel, rwyf wedi cael rhai trafodaethau ynglŷn ag effaith gwaith yr uned ar edrych ymlaen a nodi busnesau sy'n wynebu risg bosibl, felly mae hyn yn rhywbeth y mae'n ei fonitro'n rheolaidd o ran cynghori Llywodraeth Cymru ar y mathau o fuddsoddiadau y mae'n awyddus i'w gwneud. Cefais y trafodaethau hynny yng nghyd-destun caffael, sy'n golygu sicrhau, pan fo Llywodraeth Cymru yn caffael, ei bod yn gwneud hynny gyda gwybodaeth dda am gynaliadwyedd, mae'n debyg, y busnesau y mae'n ymgysylltu â hwy.
Minister, what is vital, of course, is that Wales uses the new tax powers at its disposal to boost the Welsh economy, and the devolution of income tax powers, for example, presents, I think, an exciting new opportunity to support and grow the Welsh economy. As such, what research or modelling has the Welsh Government undertaken to assess the impact of changes to income tax rates here in Wales, on both tax revenue and, indeed, the performance of the Welsh economy as a whole. And, perhaps, going forward, this is something that the Economic Intelligence Wales unit could also be involved in.
Weinidog, yr hyn sy'n hanfodol, wrth gwrs, yw bod Cymru'n defnyddio'r pwerau treth newydd sydd ar gael iddi i hybu economi Cymru, a chredaf fod datganoli pwerau treth incwm, er enghraifft, yn gyfle newydd cyffrous i gefnogi a thyfu economi Cymru. Felly, pa waith ymchwil neu fodelu y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud i asesu effaith y newidiadau i gyfraddau treth incwm yma yng Nghymru ar refeniw treth, ac yn wir, ar berfformiad economi Cymru yn ei chyfanrwydd. Ac efallai, yn y dyfodol, y bydd hyn yn rhywbeth y gallai uned Dirnad Economi Cymru fod yn rhan ohono hefyd.
Thank you for raising that. Welsh Government has done significant work, in conjunction with the chief economist and the Wales Centre for Public Policy, in terms of mapping out our current tax base and then looking at what the future of our tax base might look like in Wales, were we to undertake various interventions. There are various choices that we can make in terms of Welsh rates of income tax, but also in terms of growing our tax base, we need to be looking at how we use the levers at our disposal in the housing department, for example, in education, and how we attract the right kind of people into Wales who are going to be able to make a good, strong contribution to our economy through growing our tax base here.
Diolch am godi hynny. Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud gwaith sylweddol, ar y cyd â'r prif economegydd a Chanolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, ar fapio ein sylfaen drethu bresennol ac yna edrych ar sut y gallai ein sylfaen drethu yng Nghymru fod yn y dyfodol pe baem yn cyflawni gwahanol ymyriadau. Mae gwahanol ddewisiadau y gallwn eu gwneud o ran cyfraddau treth incwm Cymru, ond hefyd o ran tyfu ein sylfaen drethu, mae angen i ni edrych ar sut y defnyddiwn y dulliau sydd ar gael inni yn yr adran dai, er enghraifft, ym maes addysg, a sut i ddenu'r math cywir o bobl i Gymru a fydd yn gallu gwneud cyfraniad da a chryf i'n heconomi drwy dyfu ein sylfaen drethu yma.
Llefarydd Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth.
Plaid Cymru spokesperson, Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Llywydd. Mi wnaeth Deddf yr Alban 2016 baratoi'r ffordd at ddatganoli'r cyfrifoldeb dros 11 o fudd-daliadau i Lywodraeth yr Alban. Mae asiantaeth lles newydd wedi cael ei sefydlu yn yr Alban erbyn hyn. Mi wnaeth adroddiad diweddar gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru adrodd y gallai datganoli elfennau o'r wladwriaeth les i Gymru ar yr un model â hynny rhoi hwb o ryw £200 miliwn i'r pwrs cyhoeddus yng Nghymru. Mae o'n swm sylweddol iawn. Ydy'r Gweinidog yn cytuno efo'r dadansoddiad hwnnw gan y ganolfan llywodraethiant, ac os ydy hi, onid ydy hi felly yn flaenoriaeth i fwrw ymlaen i chwilio am y pwerau yma ar fyrder?
Thank you, Llywydd. The Scotland Act 2016 prepared the ground for the devolution of responsibility for 11 benefits to the Scottish Government. The new welfare agency has been established in Scotland now. A recent report from the Wales Governance Centre reported that the devolution of elements of the welfare state to Wales on a similar model could provide a boost of some £200 million to the public purse in Wales. It is a very substantial sum. Does the Minister agree with that analysis from the Wales Governance Centre, and if she does, isn't it now a priority to proceed to seek these powers as a matter of urgency?
Well, as the First Minister set out in his letter to Leanne Wood earlier this month, he was keen to reassure that the report by the Wales Governance Centre will be taken into consideration as part of the work that we have already outlined in Plenary on 5 February, which relates to the process of considering the case for devolving the administration of parts of the welfare system. Of course, the First Minister has agreed that an early milestone in this process will be an assessment of the case for change by the Wales Centre for Public Policy, which will be undertaken as part of their work programme for 2019-20. And he's asked the Wales Centre for Public Policy to meet with Leanne Wood in her spokesperson role, and I understand that meeting is scheduled for next month.
Wel, fel y nododd y Prif Weinidog yn ei lythyr at Leanne Wood yn gynharach y mis hwn, roedd yn awyddus i sicrhau y caiff yr adroddiad gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru ei ystyried fel rhan o'r gwaith rydym eisoes wedi'i amlinellu yn y Cyfarfod Llawn ar 5 Chwefror, mewn perthynas â'r broses o ystyried yr achos dros ddatganoli'r gwaith o weinyddu rhannau o'r system les. Wrth gwrs, mae'r Prif Weinidog wedi cytuno y bydd asesiad o'r achos dros newid gan Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn garreg filltir gynnar yn y broses hon, a byddant yn gwneud hynny fel rhan o'u rhaglen waith ar gyfer 2019-20. Ac mae wedi gofyn i Ganolfan Polisi Cyhoeddus Cymru gyfarfod â Leanne Wood yn ei rôl fel llefarydd, a deallaf fod y cyfarfod hwnnw wedi'i drefnu ar gyfer y mis nesaf.
And I was pleased, certainly after years of my party campaigning for the devolution of the administration of welfare, to hear positive sounds from Government, and I'm pleased that we are at a point where this is under consideration. But really the truth is that this is a no-brainer, especially when the report from the Wales Governance Centre made it clear that there are elements of welfare that you can safely predict, that there won't be fluctuation, or too much fluctuation, in coming years, where we can very confidently say that there is no real risk to the public purse in Wales. So, once again, maybe it's the case also that Welsh Government has decided to wait for a report from a committee in this Assembly, but of course we've had two committee reports already that have suggested that we move forward towards the devolution of welfare. Why is it that Government has not been able up to this point to even consider, and why is it that we should believe that you are willing now, when you have not been in the past, to take this hugely sensible step, which the evidence is now absolutely clear on, that we can look after the most vulnerable in Wales by doing this?
Ac yn sicr ar ôl blynyddoedd o fy mhlaid yn ymgyrchu dros ddatganoli'r gwaith o weinyddu lles, roeddwn yn falch o glywed synau cadarnhaol gan y Llywodraeth, ac rwy'n falch ein bod ar bwynt lle mae hyn yn cael ei ystyried. Ond y gwir yw bod hwn yn ddewis amlwg, yn enwedig pan fo adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru wedi dweud yn glir fod elfennau o les y gallwch eu rhagweld yn ddiogel, na fydd amrywiad, neu ormod o amrywiad, yn y blynyddoedd i ddod, lle gallwn ddweud yn hyderus iawn nad oes risg wirioneddol i bwrs y wlad yng Nghymru. Felly, unwaith eto, efallai fod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu aros am adroddiad gan bwyllgor yn y Cynulliad hwn, ond wrth gwrs, rydym wedi cael dau adroddiad pwyllgor eisoes sydd wedi awgrymu y dylem symud yn ein blaenau tuag at ddatganoli lles. Pam nad yw'r Llywodraeth wedi gallu hyd yn oed ystyried hyd at y pwynt hwn, a pham y dylem gredu eich bod yn barod yn awr, pan nad ydych wedi bod yn barod yn y gorffennol, i gymryd y cam hynod synhwyrol hwn y dengys y dystiolaeth yn gwbl glir bellach fod modd i ni ei wneud er mwyn diogelu'r rhai mwyaf agored i niwed yng Nghymru?
Clearly we would want to take an evidence-based approach to this issue so the more the evidence base grows, the more it helps us in terms of determining the way forward. But I think it is fair to say, as the paper to which you refer concludes, that the uncertainties that remain at this relatively early stage in consideration of the benefit that devolution of benefits could bring means the idea will be approached with justifiable trepidation. I think it is reasonable to take a cautious and informed approach to this particular issue, because there are potentially big risks there for the Welsh Government in terms of taking on various benefits.
Yn amlwg, byddem yn awyddus i fabwysiadu ymagwedd sy'n seiliedig ar dystiolaeth tuag at y mater hwn, felly po fwyaf y bydd y sylfaen dystiolaeth yn tyfu, y mwyaf y bydd yn ein helpu i benderfynu ar y ffordd ymlaen. Ond credaf ei bod yn deg dweud, fel y casgla'r papur y cyfeiriwch ato, fod yr ansicrwydd parhaus ar y cam cymharol gynnar hwn o'r broses o ystyried y budd y gallai datganoli budd-daliadau ei ddarparu yn golygu y bydd y syniad yn cael ei drin gyda phryder y gellir ei gyfiawnhau. Credaf ei bod yn rhesymol trin y mater hwn yn ofalus ac yn wybodus, gan y ceir risgiau mawr o bosibl i Lywodraeth Cymru o fabwysiadu cyfrifoldeb am wahanol fudd-daliadau.
Trepidation and caution, yes, but we're seeing evidence that is quite clear now that there could be a surplus of £200 million for the Welsh purse from doing this, and that is £200 million that can be used to mitigate the worst effects of austerity, which has been imposed by the Conservatives and, before them, the Liberal Democrats at Westminster. This is an opportunity that, thus far, Welsh Government has failed to grasp. Now, with the evidence that we have in front of us, and as we celebrate 20 years of devolution, is it not the time to say now that for the next 20 years we are going to be in a position, by taking these responsibilities confidently, of being able to mitigate and help the most vulnerable people in our societies in Wales, as they're doing in Scotland?
Pryder a gofal, ie, ond rydym yn gweld tystiolaeth sy'n gwbl glir bellach y gallai gwneud hyn arwain at warged o £200 miliwn i bwrs Cymru, ac mae hwnnw'n £200 miliwn y gellir ei ddefnyddio i liniaru effeithiau gwaethaf cyni, sydd wedi ei orfodi gan y Ceidwadwyr a'r Democratiaid Rhyddfrydol cyn hynny yn San Steffan. Mae hwn yn gyfle nad yw Llywodraeth Cymru wedi manteisio arno hyd yma. Nawr, gyda'r dystiolaeth sydd gennym o'n blaenau, ac wrth i ni ddathlu 20 mlynedd o ddatganoli, onid yw'n bryd dweud bellach y byddwn mewn sefyllfa am yr 20 mlynedd nesaf, drwy ymgymryd â'r cyfrifoldebau hyn yn hyderus, i allu lliniaru a helpu'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymunedau yng Nghymru, fel y gwnânt yn yr Alban?
Of course, this isn't an issue that can be resolved very quickly, as I think the Member is suggesting it might be, because of course the report to which you referred in the first question refers to the so-called S-benefits, so the specific set of benefits that have been devolved to Scotland, and actually it's only now that the Scottish Government is in the very early stages of their journey to manage and integrate those benefits. So, I think the suggestion that this is something that could happen almost overnight is fanciful, but it is something that the Welsh Government is taking seriously and we look forward to working positively, I would hope, with Plaid Cymru and with other interested parties as we develop our thinking on this agenda.
Wrth gwrs, nid yw hwn yn fater y gellir ei ddatrys yn gyflym iawn fel y credaf fod yr Aelod yn awgrymu, oherwydd wrth gwrs, mae'r adroddiad y cyfeirioch chi ato yn y cwestiwn cyntaf yn cyfeirio at yr hyn a elwir yn 'S-benefits', sef y set benodol o fudd-daliadau sydd wedi'u datganoli i'r Alban, ac mewn gwirionedd, megis dechrau eu taith i reoli ac integreiddio'r budd-daliadau hynny y mae Llywodraeth yr Alban. Felly, credaf fod yr awgrym fod hyn yn rhywbeth a allai ddigwydd dros nos bron â bod, yn afrealistig, ond mae'n rhywbeth y mae Llywodraeth Cymru o ddifrif yn ei gylch ac edrychwn ymlaen at weithio'n gadarnhaol, gobeithio, gyda Phlaid Cymru a phobl eraill â buddiant wrth inni ddatblygu ein syniadau ar yr agenda hon.
3. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ynghylch y cyllid cyfalaf a ddarperir i awdurdodau lleol? OAQ53924
3. What discussions has the Minister had with the Minister for Housing and Local Government regarding the capital funding provided to local authorities? OAQ53924
The Minister for Housing and Local Government and I meet regularly to discuss a wide range of financial issues. Today, the Minister and I met with representatives of local government at the finance sub-group, where we discussed a range of matters including our investment in social housing.
Mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol a minnau'n cyfarfod yn rheolaidd i drafod ystod eang o faterion ariannol. Heddiw, cyfarfu'r Gweinidog a minnau â chynrychiolwyr llywodraeth leol yn yr is-grŵp cyllid, lle buom yn trafod amrywiaeth o faterion gan gynnwys ein buddsoddiad mewn tai cymdeithasol.
Weinidog, o ran mynd i'r afael â newid hinsawdd a hyrwyddo trafnidiaeth gynaliadwy, mae gan awdurdodau lleol rôl allweddol i'w chwarae, yn naturiol. O fewn y datganiad ar y gronfa trafnidiaeth leol yr wythnos diwethaf, dim ond ychydig o awdurdodau lleol a gafodd cyllid ar gyfer datblygu pwyntiau gwefru cyflym ar gyfer cerbydau trydan. Roeddwn i'n siomedig nad oedd unrhyw ddatblygiadau wedi'u henwi yng Nghastell-nedd Port Talbot, na chwaith ym Mhen-y-bont, yn fy rhanbarth i. A ydych chi'n cytuno bod angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy, ar y cyd ag awdurdodau lleol, i ddatblygu rhwydwaith ledled Cymru? A sut ydych chi'n mynd i gyflawni hynny?
Minister, in terms of tackling climate change and promoting sustainable transport, local authorities have a crucial role to play, naturally. Within the statement on the local transport fund last week, only a few local authorities were provided with funding for providing rapid charging points for electric vehicles. I was disappointed that there were no named developments in Neath Port Talbot or Bridgend in my own region. Do you agree that the Welsh Government needs to do more, jointly with local authorities, in order to develop a network the length and breadth of Wales? And how are you going to deliver that?
Our budget plans, which were approved by the Assembly in January, provide for more than £375 million of capital investment in local government over 2019-20 and 2020-21. And as part of our mid-point review of the Welsh infrastructure investment plan, we agreed £78 million for the local transport fund over three years. So, I think it is important to recognise the level of support that is going into the transport agenda through local authorities.
Of course, in our budget agreement, we have a Plaid Cymru-Labour commitment to invest £2 million in electric charging points, and that work is under way. You would have heard from the transport Minister yesterday in the Assembly that, actually, that £2 million allows us to lever down even more funding to invest in this agenda. But, clearly, there is a momentum now, I think, building behind electric vehicles and we would want to capture that.
Mae ein cynlluniau ar gyfer y gyllideb, a gymeradwywyd gan y Cynulliad ym mis Ionawr, yn darparu ar gyfer mwy na £375 miliwn o fuddsoddiad cyfalaf mewn llywodraeth leol rhwng 2019-20 a 2020-21. Ac fel rhan o'n hadolygiad hanner ffordd o'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, cytunwyd i roi £78 miliwn i'r gronfa trafnidiaeth lleol dros dair blynedd. Felly, credaf ei bod yn bwysig cydnabod lefel y cymorth a roddir i'r agenda drafnidiaeth drwy awdurdodau lleol.
Wrth gwrs, yn ein cytundeb cyllidebol, mae gennym ymrwymiad Plaid Cymru-Llafur i fuddsoddi £2 filiwn mewn pwyntiau gwefru trydan, ac mae'r gwaith hwnnw'n mynd rhagddo. Byddwch wedi clywed gan y Gweinidog trafnidiaeth ddoe yn y Cynulliad fod y £2 filiwn yn caniatáu inni ddenu hyd yn oed mwy o arian i fuddsoddi yn yr agenda hon. Ond yn amlwg, credaf fod cryn dipyn o fomentwm yn adeiladu bellach y tu ôl i gerbydau trydan a byddem yn awyddus i fanteisio ar hynny.
The Welsh Government's written statement on the final local government settlement for 2019-20 identified capital funding for local government in Wales, including general capital funding of £193 million, falling to £183 million in the following year, but including £20 million for the public highways refurbishment grant. We all know that adverse weather has had an impact on potholes across Wales, which, presumably, is a consideration in the Welsh Government's delivery of these funding sums, but what actual assessment has the Welsh Government carried out of the total level of pothole action need across Wales? And how will it ensure that the funding that is available is being targeted where it's needed most?
Nododd datganiad ysgrifenedig Llywodraeth Cymru ar y setliad llywodraeth leol terfynol ar gyfer 2019-20 gyllid cyfalaf ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru, yn cynnwys cyllid cyfalaf cyffredinol o £193 miliwn, gan ostwng i £183 miliwn yn y flwyddyn ganlynol, ond gan gynnwys £20 miliwn ar gyfer y grant adnewyddu priffyrdd cyhoeddus. Gŵyr pob un ohonom fod tywydd garw wedi effeithio ar dyllau yn y ffyrdd ledled Cymru, ac mae hynny, yn ôl pob tebyg, yn ystyriaeth wrth i Lywodraeth Cymru ddarparu'r cyllid hwn, ond pa asesiad gwirioneddol a wnaed gan Lywodraeth Cymru o'r lefel gyfan o angen i weithredu ar dyllau yn y ffyrdd ledled Cymru? A sut y bydd yn sicrhau bod yr arian sydd ar gael yn cael ei dargedu lle mae ei angen fwyaf?
Well, I've recently had discussions with colleagues across Government about the balance that we strike between road and infrastructure maintenance, and then the investment that we might want to put into new infrastructure, because it is important that we take good care of the infrastructure that we already have. In terms of the level of funding that might be needed to deal with all of the potholes that we have across Wales at the moment, I would certainly explore that with my colleague with responsibility for that—the Minister for Economy and Transport.
Wel, yn ddiweddar, cefais drafodaethau gyda chyd-Aelodau ar draws y Llywodraeth ynglŷn â'r cydbwysedd rydym yn ei daro rhwng cynnal a chadw ffyrdd a seilwaith, ac yna'r buddsoddiad y gallem fod yn awyddus i'w wneud mewn seilwaith newydd, gan ei bod yn bwysig inni ofalu'n iawn am y seilwaith sydd gennym eisoes. O ran lefel y cyllid y gallai fod ei angen i fynd i'r afael â'r holl dyllau ffordd sydd gennym ledled Cymru ar hyn o bryd, buaswn yn sicr yn archwilio hynny gyda fy nghyd-Aelod sy'n gyfrifol am hynny—Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth.
4. Pa ystyriaeth y mae'r Gweinidog yn ei rhoi i ariannu tai parod wrth ddyrannu cyllideb Llywodraeth Cymru? OAQ53918
4. What consideration does the Minister give to the funding of prefabricated housing when allocating the Welsh Government's budget? OAQ53918
More than £1.7 billion is being invested this Assembly term towards our 20,000 affordable homes target. The Minister for Housing and Local Government supports modular and prefabricated housing projects through the innovative housing, three-year, £90 million programme, currently in its third year and on track to deliver 2,000 new homes.
Mae dros £1.7 biliwn yn cael ei fuddsoddi yn nhymor y Cynulliad hwn tuag at ein targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy. Mae'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol yn cefnogi prosiectau tai modiwlar a thai parod drwy'r rhaglen dai arloesol dair blynedd o hyd a gwerth £90 miliwn, sydd ar hyn o bryd yn ei thrydedd blwyddyn ac ar y trywydd iawn i ddarparu 2,000 o gartrefi newydd.
Minister, you may have seen that last week it was announced that Japan's biggest house builder will move into the UK housing market with immediate effect after striking a multi-million pound deal that will see it work with Homes England and Urban Splash to deliver thousands of new homes across England. The £90 million deal comprises of total new investment of £55 million into regeneration company Urban Splash's house development business. And it provides a significant boost to the UK's modular housing industry and will help to speed up production of much needed new homes. I just give this as an example of how government and the private sector can work together, and I just wonder if you are looking at some of these innovative ways, and perhaps you could have discussions with the Japanese provider as well, because I think Wales would be a great place to do business too.
Weinidog, efallai eich bod wedi gweld cyhoeddiad yr wythnos diwethaf y bydd cwmni adeiladu tai mwyaf Japan yn ymuno â marchnad dai’r DU ar unwaith ar ôl taro bargen gwerth miliynau o bunnoedd a fydd yn golygu y byddant yn gweithio gyda Homes England ac Urban Splash i ddarparu miloedd o gartrefi newydd ledled Lloegr. Mae'r cytundeb £90 miliwn yn cynnwys cyfanswm o £55 miliwn o fuddsoddiad newydd ym musnes datblygu tai’r cwmni adfywio Urban Splash. Ac mae'n rhoi hwb sylweddol i ddiwydiant tai modiwlar y DU a bydd yn helpu i gyflymu'r broses o gynhyrchu cartrefi newydd mawr eu hangen. Soniaf am hyn fel enghraifft o sut y gall y llywodraeth a'r sector preifat weithio gyda'i gilydd, a tybed a ydych yn edrych ar rai o'r ffyrdd arloesol hyn, ac efallai y gallech gael trafodaethau gyda'r darparwr o Japan hefyd, gan y credaf y byddai Cymru'n lle gwych i wneud busnes hefyd.
Well, the affordable housing supply review, which I announced in my previous portfolio, has recently reported. And, of course, it had a specific workstream looking at the potential of off-site manufacturing and modern methods of construction. And as a result of that, the off-site manufactured social homes for rent strategy will be formally consulted on shortly, and that's been developed in tandem with the Welsh housing sector and commercial providers. It will set out ministerial expectations for the design and the standard of manufactured homes. So, we're certainly keen to be working across the sectors in order to promote this particular agenda, because we believe that the investment that we're making through our innovative housing programme will help us to pinpoint potentially two or three types of modular housing and types of off-site manufacturing that will work best for the Welsh context, and then which we can scale up because, clearly, we want to see this kind of housing become mainstream, rather than a novelty project that we all get very excited about.
Wel, mae'r adolygiad o'r cyflenwad tai fforddiadwy, a gyhoeddais yn fy mhortffolio blaenorol, wedi adrodd yn ôl yn ddiweddar. Ac wrth gwrs, roedd yn cynnwys ffrwd waith benodol a edrychai ar botensial gweithgynhyrchu oddi ar y safle a dulliau adeiladu modern. Ac o ganlyniad i hynny, bydd ymgynghoriad ffurfiol yn cael ei gynnal cyn bo hir ar y strategaeth cartrefi rhent cymdeithasol a gynhyrchir oddi ar y safle, ac mae’r ymgynghoriad hwnnw wedi’i ddatblygu ar y cyd â sector tai Cymru a darparwyr masnachol. Bydd yn nodi’r disgwyliadau gweinidogol ar gyfer dylunio a safon cartrefi a weithgynhyrchwyd. Felly, rydym yn sicr yn awyddus i weithio ar draws y sectorau i hyrwyddo'r agenda benodol hon, gan ein bod yn credu y bydd y buddsoddiad a wnawn drwy ein rhaglen dai arloesol yn ein helpu i nodi dau neu dri math, o bosibl, o dai modiwlar a mathau o weithgynhyrchu oddi ar y safle a fydd yn gweithio orau ar gyfer y cyd-destun Cymreig, a bydd modd inni eu rhoi ar waith wedyn ar raddfa fawr oherwydd, yn amlwg, rydym am weld tai o'r fath yn cael eu prif ffrydio, yn hytrach na phrosiect newydd y mae pob un ohonom yn cyffroi yn ei gylch.
Not as far as Japan, but actually much more locally, I was very pleased, David, on Monday, to join housing Minister Julie James on a visit to a project led by Valleys to Coast and the modular building specialists Wernick Buildings, delivering eight new modular homes in Sarn and Tondu, after being awarded funding from Welsh Government's £90 million innovative housing grant and supported by Bridgend County Borough Council.
These homes, as David was saying, are made up of individual modules, pre-manufactured at Wernick's factory at Kenfig industrial estate—so, local jobs, local economic benefits—before being combined on site to make a whole house. It took at little as three weeks to produce these modules, arriving on site fully fixed with appliances, heating, electrics, substantially increasing the speed of housing delivery.
So, my question to the finance Minister is: with those 50 per cent faster production times, reducing costs, environmental impacts and disruption to local residents, how do we upscale that, beyond the innovation grants and so on? How do we get it to a scale where this is the mainstream normal pattern of housing construction?
Nid mor bell â Japan, ond mewn gwirionedd yn fwy lleol o lawer, roeddwn yn falch iawn, David, o gael ymuno â'r Gweinidog Tai Julie James ddydd Llun ar ymweliad â phrosiect o dan arweiniad Cymoedd i’r Arfordir a'r arbenigwyr ar adeiladu modiwlar, Wernick Buildings, sy’n darparu wyth cartref modiwlar newydd yn Sarn a Thondu, ar ôl cael cyllid gan grant tai arloesol £90 miliwn Llywodraeth Cymru a chefnogaeth gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Pen-y-bont ar Ogwr.
Mae'r cartrefi hyn, fel y dywedodd David, yn cynnwys modiwlau unigol, a gynhyrchir ymlaen llaw yn ffatri Wernick yn ystâd ddiwydiannol Cynffig—felly, swyddi lleol, buddion economaidd lleol—cyn cael eu cydosod ar y safle i wneud tŷ cyflawn. Roedd yn cymryd cyn lleied â thair wythnos i gynhyrchu'r modiwlau hyn, a oedd yn cyrraedd ar y safle gyda pheiriannau cegin, gwres a thrydan wedi’u gosod yn barod, gan gyflymu’r broses o gyflenwi tai yn sylweddol.
Felly, fy nghwestiwn i'r Gweinidog cyllid yw hwn: gyda'r amseroedd cynhyrchu hynny 50 y cant yn gyflymach, sy’n lleihau costau, effeithiau amgylcheddol a tharfu ar drigolion lleol, sut y gallwn wneud hynny ar raddfa fwy, y tu hwnt i'r grantiau arloesi ac yn y blaen? Sut y gallwn wneud hynny ar raddfa lle daw hyn yn ffordd arferol, brif ffrwd o adeiladu tai?
I think part of the answer is in taking forward the recommendations of the affordable housing review and the work that I've just outlined to David Melding. There's work to do, I think, in terms of consumer expectations and consumer understanding of the benefits of modern methods of construction, and there's also work to do with the financial industry as well in terms of giving the certainty that they require in terms of being able to issue mortgages for these kinds of properties and so on, which will certainly stand the test of time.
You've given one great example of what's been achieved through the innovative housing programme. I was able to go and visit Wernick myself. I would advise or encourage any colleagues who have yet to see modern methods of construction in action to go along and see for themselves what's being achieved.
Just a couple more examples: we've got the extra-care facility in Aberaman that is being built using modular components being manufactured in Newtown, and that obviously saves time and cost over traditional on-site construction, and it allows construction year-round and so on. Also, we've got a number of schemes being built to the Tŷ Solar, homes as power stations and passive standards, and they all demonstrate very high energy efficiency in the building fabric. And also, there's smart integration of renewable energy and heat, reducing carbon emissions and reducing the energy bills of their occupiers. There are so many benefits to be realised from this exciting piece of work.
Credaf fod rhan o'r ateb yn ymwneud â bwrw ymlaen ag argymhellion yr adolygiad tai fforddiadwy a'r gwaith rwyf newydd ei amlinellu i David Melding. Credaf fod gwaith i'w wneud o ran disgwyliadau defnyddwyr a dealltwriaeth defnyddwyr o fanteision dulliau modern o adeiladu, ac mae gwaith i’w wneud gyda'r diwydiant ariannol hefyd o ran rhoi'r sicrwydd sydd ei angen arnynt i allu rhoi morgeisi ar gyfer y mathau hyn o eiddo ac ati, a fydd yn sicr yn sefyll prawf amser.
Rydych wedi rhoi un enghraifft wych o'r hyn a gyflawnwyd drwy'r rhaglen dai arloesol. Llwyddais i ymweld â Wernick fy hun. Buaswn yn cynghori neu'n annog unrhyw gyd-Aelodau nad ydynt wedi gweld dulliau adeiladu modern ar waith i fynd yno i weld yr hyn sy’n cael ei gyflawni â’u llygaid eu hunain.
Ychydig o enghreifftiau eraill: mae gennym y cyfleuster gofal ychwanegol yn Aberaman sy'n cael ei adeiladu gan ddefnyddio cydrannau modiwlar a gynhyrchir yn y Drenewydd, ac yn amlwg, mae hynny’n arbed amser a chost o gymharu ag adeiladu traddodiadol ar y safle, ac mae'n caniatáu adeiladu drwy gydol y flwyddyn ac ati. Hefyd, mae gennym nifer o gynlluniau'n cael eu hadeiladu i'r Tŷ Solar, cartrefi fel gorsafoedd pŵer a safonau goddefol, ac maent oll yn darparu effeithlonrwydd ynni uchel iawn yn adeiladwaith yr adeilad. A hefyd, ceir integreiddio deallus rhwng ynni adnewyddadwy a gwres, gan leihau allyriadau carbon a lleihau biliau ynni eu deiliaid. Mae’r gwaith cyffrous hwn yn darparu cymaint o fanteision.
5. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymdrechion Llywodraeth Cymru i wneud y dreth gyngor yn decach? OAQ53913
5. Will the Minister provide an update on Welsh Government efforts to make council tax fairer? OAQ53913
As I outlined in my written statement on 18 March, we continue to make progress with our programme of work to make council tax fairer. I am grateful to colleagues in local government and our other partners who are supporting this important work.
Fel y nodais yn fy natganiad ysgrifenedig ar 18 Mawrth, rydym yn parhau i wneud cynnydd gyda'n rhaglen waith i wneud y dreth gyngor yn decach. Rwy'n ddiolchgar i gydweithwyr llywodraeth leol a'n partneriaid eraill sy'n cefnogi'r gwaith pwysig hwn.
With recent increases in council tax in some local authority areas, I'm sure that that will be very welcome to very many individuals and their families who are already struggling financially. The council tax reduction scheme provides support for almost 300,000 households in Wales with their council tax bill. Making care leavers exempt from paying council tax up to the age of 25 does allow some concrete support to some of the most vulnerable people at the most vulnerable time in their lives. The advice that's being developed will of course be a very big help to those who are eligible. Will you, Minister, give a regular update on how the uptake of this scheme and other schemes is developing, just to make sure that we can help and assist where that might be needed in our own areas?
Gyda chynnydd diweddar yn y dreth gyngor mewn rhai ardaloedd awdurdodau lleol, rwy'n siŵr y caiff hynny ei groesawu gan lawer iawn o unigolion a'u teuluoedd sydd eisoes yn ei chael hi'n anodd yn ariannol. Mae cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn darparu cymorth i bron i 300,000 o aelwydydd yng Nghymru gyda'u biliau treth gyngor. Mae eithrio rhai sy'n gadael gofal rhag gorfod talu'r dreth gyngor hyd at 25 oed yn darparu rhywfaint o gymorth pendant i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed ar yr adeg fwyaf bregus yn eu bywydau. Bydd y cyngor sy'n cael ei ddatblygu yn gymorth mawr i'r rheini sy'n gymwys wrth gwrs. Weinidog, a wnewch chi roi diweddariad rheolaidd ar sut y mae'r nifer sy'n manteisio ar y cynllun hwn a chynlluniau eraill yn datblygu, er mwyn sicrhau y gallwn helpu a chynorthwyo lle gallai fod angen hynny yn ein hardaloedd ein hunain?
Thank you very much for raising these important issues. I agree completely that awareness raising of the support that is available out there is absolutely crucial. We have a national council tax reduction scheme, as Joyce Watson said, and that maintains entitlement to support for low-income households. The Welsh Government is providing £244 million to reduce those council tax bills for some of the households across Wales who are struggling the most. Our decision to maintain those full entitlements ensures that around 300,000 vulnerable and low-income households in Wales continue to be protected from increases in their council tax bills, and, of course, of those, around 220,000 households will pay nothing at all. I was really delighted that we were able to ensure that council tax is no longer charged to care leavers up to the age of 25, and I'm really pleased with the leadership that local authorities showed in deciding to do this on a voluntary basis, because they saw the value that it could give. But I'd be more than happy to provide any updates that I can in terms of ensuring that people are getting the help that they are fully entitled to.
Diolch yn fawr iawn am godi'r materion pwysig hyn. Cytunaf yn llwyr fod codi ymwybyddiaeth o'r gefnogaeth sydd ar gael yn gwbl hanfodol. Mae gennym gynllun cenedlaethol gostyngiadau'r dreth cyngor, fel y dywedodd Joyce Watson, ac mae hwnnw'n cynnal hawl aelwydydd incwm isel i gymorth. Mae Llywodraeth Cymru'n darparu £244 miliwn i leihau'r biliau treth gyngor i rai o'r aelwydydd ledled Cymru sy'n ei chael hi’n fwyaf anodd. Mae ein penderfyniad i gynnal yr hawliau llawn hynny'n sicrhau bod oddeutu 300,000 o aelwydydd agored i niwed ac aelwydydd incwm isel yng Nghymru yn parhau i gael eu diogelu rhag cynnydd yn eu biliau treth gyngor, ac wrth gwrs, ni fydd oddeutu 220,000 o’r aelwydydd hynny'n talu unrhyw beth o gwbl. Roeddwn wrth fy modd ein bod wedi gallu sicrhau nad yw'r dreth gyngor bellach yn cael ei chodi ar bobl sy'n gadael gofal hyd at 25 oed, ac rwy'n falch iawn gyda’r arweinyddiaeth a ddangoswyd gan awdurdodau lleol wrth benderfynu gwneud hyn ar sail wirfoddol, gan eu bod yn gweld y gwerth y gallai hynny ei gynnig. Ond rwy’n fwy na pharod i roi unrhyw ddiweddariadau a allaf o ran sicrhau bod pobl yn cael y cymorth y mae ganddynt hawl i’w gael.
The council tax system is undeniably regressive. In Plaid Cymru’s last Assembly manifesto, we proposed reforming the system, which would have saved those in the lowest council tax bands up to £400 a year, and the policy would have seen anyone living in properties rated band A to D paying less. This redistribution of wealth would have been funded by those living in the most expensive properties. Do you not agree that, in the light of the latest damning figures on child poverty in Wales, showing that we're the only nation in the UK to see an increase in child poverty in the last year, that the time for talk on reform of council tax is over and that action in terms of the redistribution of wealth needs to be taken swiftly?
Yn ddiamau, mae system y dreth gyngor yn un drom. Ym maniffesto Cynulliad diwethaf Plaid Cymru, fe gynigiom ni ddiwygio'r system, a fyddai wedi arbed hyd at £400 y flwyddyn i'r rheini sydd ar fandiau isaf y dreth gyngor, a byddai'r polisi wedi golygu y byddai unrhyw un sy'n byw mewn eiddo ym mand A i D yn talu llai. Byddai’r enghraifft hon o ailddosbarthu cyfoeth wedi cael ei hariannu gan y rheini sy'n byw yn yr eiddo drytaf. Yng ngoleuni'r ffigurau damniol diweddaraf ar dlodi plant yng Nghymru, sy'n dangos mai ni yw'r unig genedl yn y DU lle gwelwyd cynnydd mewn tlodi plant yn y flwyddyn ddiwethaf, onid ydych yn cytuno ei bod yn bryd rhoi’r gorau i siarad am ddiwygio’r dreth gyngor a bod angen rhoi camau ar waith ar unwaith mewn perthynas ag ailddosbarthu cyfoeth?
I point out, really, to the Member that there are actually very few properties in the top band, band I—so, only 5,400 of those across the whole of Wales—and those are unevenly distributed, so simply creating an additional upper band or a mansion tax, or some kind of additional tax on those particular properties without changes to the wider system would have limited benefits. So, we are looking at the wider system.
In October, we published a detailed update on reforms to local taxes and local government funding in Wales, and I intend to publish a further update on this in the autumn. But we are examining options for medium to longer term reform of local taxes to ensure that they are designed to best meet the needs of people in Wales. And we obviously will want to take a progressive and fair and transparent approach to local taxation, which provides funding for local services.
So, to give you a flavour of the kind of work we are undertaking, we are undertaking a substantial research project using external expertise to understand the impact of universal credit on the council tax reduction scheme, patterns of debt and rent arrears in Wales, and this research is essential in informing our legislation that supports council tax payers in the coming years. The Institute for Fiscal Studies is undertaking an in-depth assessment of the impact that the revaluation and rebanding exercise could have on Wales's domestic property tax base, if one were to be carried out, and, through this, we’ll be able to understand the viability of making the band structure more progressive. But we certainly can't do that without the kind of information that would allow us to take informed decisions.
Tynnaf sylw'r Aelod at y ffaith mai ychydig iawn o eiddo sydd yn y band uchaf, band I, mewn gwirionedd—felly 5,400 yn unig ohonynt ledled Cymru gyfan—ac mae'r rheini wedi'u gwasgaru’n anwastad, felly ychydig o fuddion yn unig a fyddai'n deillio o greu band uwch ychwanegol neu dreth plastai, neu ryw fath o dreth ychwanegol ar yr eiddo hwnnw heb newidiadau i'r system ehangach. Felly, rydym yn edrych ar y system ehangach.
Ym mis Hydref, fe gyhoeddom ni ddiweddariad manwl ar ddiwygiadau i drethi lleol a chyllid llywodraeth leol yng Nghymru, ac rwy'n bwriadu cyhoeddi diweddariad pellach ar hyn yn yr hydref. Ond rydym yn archwilio opsiynau ar gyfer diwygio trethi lleol yn y tymor canolig i'r tymor hwy er mwyn sicrhau eu bod wedi'u cynllunio yn y ffordd orau i ddiwallu anghenion pobl Cymru. Ac yn amlwg, byddwn yn awyddus i fabwysiadu ymagwedd flaengar a theg a thryloyw tuag at drethu lleol, sy'n darparu cyllid ar gyfer gwasanaethau lleol.
Felly, i roi blas i chi o'r math o waith rydym yn ei wneud, rydym yn cyflawni prosiect ymchwil sylweddol gan ddefnyddio arbenigedd allanol i ddeall effaith credyd cynhwysol ar gynllun gostyngiadau'r dreth gyngor, patrymau dyledion ac ôl-ddyledion rhent yng Nghymru, ac mae'r ymchwil hwn yn hanfodol ar gyfer llywio ein deddfwriaeth sy'n cefnogi talwyr y dreth gyngor yn y blynyddoedd i ddod. Mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllid yn cynnal asesiad manwl o'r effaith y gallai'r ymarfer ailbrisio ac ailfandio ei chael ar sylfaen drethu eiddo domestig Cymru, pe bai un yn cael ei gynnal, a thrwy hyn, bydd modd inni ddeall hyfywedd gwneud strwythur y band yn fwy blaengar. Ond yn sicr, ni allwn wneud hynny heb y math o wybodaeth a fyddai'n ein galluogi i wneud penderfyniadau gwybodus.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddull Llywodraeth Cymru o fonitro a rheoli cyllidebau? OAQ53923
6. Will the Minister make a statement on the Welsh Government's approach to budget monitoring and management? OAQ53923
Individual Ministers are responsible for budget monitoring and management within their own portfolios, but I have regular discussions with Cabinet colleagues throughout the year and receive monthly financial reports. The budgetary position is also monitored monthly by the executive committee of the Welsh Government.
Mae Gweinidogion unigol yn gyfrifol am fonitro a rheoli cyllidebau o fewn eu portffolios eu hunain, ond rwy'n cael trafodaethau rheolaidd gyda chyd-Aelodau o’r Cabinet drwy gydol y flwyddyn ac yn derbyn adroddiadau ariannol misol. Caiff y sefyllfa gyllidebol ei monitro'n fisol hefyd gan bwyllgor gweithredol Llywodraeth Cymru.
Thank you very much for that, Minister, because as you have oversight of this, I'm sure you'll bear in mind that budget decisions are supposed to give regard to the principles of equality and, of course, bear in mind the 2050 target for 1 million Welsh speakers. So, can you tell me what discussions you've had with the Minister for Education about financial support for those who can deliver the new childcare qualification in non-maintained nursery settings through the medium of Welsh, particularly as those both seeking and delivering the qualifications are more likely to be women?
Diolch yn fawr iawn, Weinidog, oherwydd gan mai chi sy'n goruchwylio hyn, rwy'n siŵr y byddwch yn cofio y dylai penderfyniadau cyllidebol ystyried egwyddorion cydraddoldeb, a chofio wrth gwrs am y targed o 1 filiwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050. Felly, a allwch ddweud wrthyf pa drafodaethau a gawsoch gyda'r Gweinidog Addysg ynglŷn â chymorth ariannol i'r rheini sy'n gallu darparu'r cymhwyster gofal plant newydd mewn lleoliadau meithrin nas cynhelir drwy gyfrwng y Gymraeg, yn enwedig gan fod y rheini sy'n ceisio ac sy’n darparu'r cymwysterau yn fwy tebygol o fod yn fenywod?
Thank you for raising that issue. Of course, equality and our responsibilities to people who choose to communicate through the medium of Welsh and also our obligations under the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 are at the very heart of the discussions that we have with colleagues. I’ve been having my first round of budget bilaterals over the past weeks and I’m very clear and very careful to include issues of impact assessments in those discussions and also to be exploring how the well-being of future generations Act is informing decisions that individual Ministers are making, how they're responding to the climate emergency and also how they’re taking on board their responsibilities in terms of decarbonisation and biodiversity and so on. But I have not had any specific discussions regarding financial support for individuals who are participating in the childcare offer with the Minister. I will discuss with her whether it is a pressure that she’s identified within her budget.
Diolch am godi'r mater hwn. Wrth gwrs, mae cydraddoldeb a'n cyfrifoldebau i bobl sy'n dewis cyfathrebu drwy gyfrwng y Gymraeg yn ogystal â’n rhwymedigaethau o dan Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ganolog yn y trafodaethau a gawn gyda’n cyd-Aelodau. Rwyf wedi bod yn cael fy rownd gyntaf o gyfarfodydd dwyochrog ar y gyllideb dros yr wythnosau diwethaf ac rwy'n sicr ac yn ofalus iawn i gynnwys materion sy’n ymwneud ag asesiadau effaith yn y trafodaethau hynny, ac yn archwilio hefyd sut y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn llywio penderfyniadau a wneir gan Weinidogion unigol, sut y maent yn ymateb i’r argyfwng hinsawdd yn ogystal â sut y maent yn ysgwyddo'u cyfrifoldebau datgarboneiddio a bioamrywiaeth ac ati. Ond nid wyf wedi cael unrhyw drafodaethau penodol gyda'r Gweinidog ynghylch cymorth ariannol i unigolion sy'n ymgymryd â’r cynnig gofal plant. Byddaf yn trafod gyda hi i weld a yw'n bwysau y mae wedi'i nodi yn ei chyllideb.
Tynnwyd cwestiwn 7 [OAQ53901] yn ôl, felly cwestiwn 8—Delyth Jewell.
Question 7 [OAQ53901] has been withdrawn, therefore question 8—Delyth Jewell.
8. A wnaiff y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ddyrannu cyllid yn y gyllideb ar gyfer llwybr du arfaethedig yr M4? OAQ53922
8. Will the Minister provide an update on the allocation of funding in the budget for the proposed M4 black route? OAQ53922
Whilst modest costs have been incurred to complete the statutory decision-making process, no funding has yet been allocated from reserves in the 2019-20 budget for construction of the M4 project. Funds are held in reserves pending the decision on whether to make the orders necessary for the project to proceed.
Er bod y gwaith o gwblhau'r broses o wneud penderfyniadau statudol wedi arwain at gostau cymedrol, nid oes unrhyw gyllid wedi’i ddyrannu hyd yma o gronfeydd wrth gefn cyllideb 2019-20 ar gyfer adeiladu prosiect yr M4. Cedwir arian mewn cronfeydd wrth gefn hyd nes y ceir penderfyniad ynglŷn ag a ddylid gwneud y gorchmynion sy'n angenrheidiol er mwyn i'r prosiect fynd rhagddo.
Thank you for that answer, Minister. If, as expected, the First Minister decides not to move ahead with the black route following your Government's declaration of a climate emergency, can you confirm that the money currently earmarked for the project—and I'm referring specifically to the money available through borrowing powers—will be available for use for alternative infrastructure projects? I'm looking for confirmation that it would be possible for Welsh Government to use these funds to invest in green transport projects, such as the south Wales metro and improving bus and train links all over the country?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Os, yn ôl y disgwyl, y bydd y Prif Weinidog yn penderfynu peidio â bwrw ymlaen â'r llwybr du yn dilyn datganiad eich Llywodraeth ar yr argyfwng hinsawdd, a allwch gadarnhau y bydd yr arian a glustnodwyd ar gyfer y prosiect ar hyn o bryd—a chyfeiriaf yn benodol at yr arian sydd ar gael drwy bwerau benthyca—ar gael i'w ddefnyddio ar gyfer prosiectau seilwaith amgen? Rwy'n edrych am gadarnhad y byddai modd i Lywodraeth Cymru ddefnyddio'r arian hwn i fuddsoddi mewn prosiectau trafnidiaeth werdd, fel metro de Cymru a gwella cysylltiadau bysiau a threnau ledled y wlad?
I'm afraid I really can't be drawn into speculation on what the First Minister's response might be to the decision that he has to make regarding the M4 relief road and what may or may not happen to funding beyond that. The First Minister has set out that he will make the decision shortly. I know that he issued a written statement that set out his timescale for that, so further discussions, I think, would be more appropriate at a future date.
Mae arnaf ofn na allaf gael fy nhynnu i mewn i ddyfalu ynglŷn ag ymateb y Prif Weinidog i'r penderfyniad sy'n rhaid iddo ei wneud ar ffordd liniaru'r M4 a’r hyn a allai ddigwydd ai peidio i gyllid ar ôl hynny. Mae'r Prif Weinidog wedi nodi y bydd yn gwneud y penderfyniad cyn bo hir. Gwn ei fod wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig a oedd yn nodi ei amserlen ar gyfer hynny, felly credaf y byddai trafodaethau pellach yn fwy priodol ar ryw adeg yn y dyfodol.
Surely, Minister, you are the finance Minister—. We on these benches, want to see an M4 relief road delivered as soon as possible, but if that's not going to happen, surely there's got to be a plan B in place. You, as the finance Minister, should be aware of what your plan B is.
Does bosibl, Weinidog, chi yw'r Gweinidog cyllid—. Rydym ni ar y meinciau hyn yn dymuno gweld ffordd liniaru’r M4 yn cael ei chyflawni cyn gynted â phosibl, ond os na fydd hynny'n digwydd, mae'n rhaid bod cynllun wrth gefn ar gael. Dylech chi, fel y Gweinidog cyllid, fod yn ymwybodol o beth yw eich cynllun wrth gefn.
With respect, I am not going to get drawn into any speculation on what the decision might be from the First Minister with regard to the M4 relief road.
 phob parch, nid wyf am gael fy nhynnu i mewn i unrhyw ddyfalu ynghylch penderfyniad y Prif Weinidog ynglŷn â ffordd liniaru'r M4.
9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ddyrannu arian cyfalaf ar gyfer Gogledd Cymru? OAQ53926
9. Will the Minister make a statement on the allocation of capital funding for North Wales? OAQ53926
Within the Minister for Economy and Transport’s portfolio alone, more than £600 million is being invested in transport infrastructure improvements, including the £135 million Caernarfon to Bontnewydd bypass and improvements to the A55 and A494.
Ym mhortffolio Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth yn unig, mae dros £600 miliwn yn cael ei fuddsoddi mewn gwelliannau i'r seilwaith trafnidiaeth, gan gynnwys ffordd osgoi £135 miliwn Caernarfon i Bontnewydd a gwelliannau i'r A55 a'r A494.
Diolch i mi—diolch i chi am eich ateb, yn hytrach na diolch i fi am y cwestiwn. [Chwerthin.] Diolch i chi am eich ateb. Mae'n ddiddorol eich bod chi'n cyfeirio at Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, oherwydd mi wnaeth y Gweinidog, yn gynharach yr wythnos yma, gyhoeddi dyraniadau cronfa trafnidiaeth leol Cymru, sy'n gronfa o bron i £33 miliwn. Dim ond £3.6 miliwn sy'n cael ei ddyrannu i brojectau yng ngogledd Cymru, a fy nghwestiwn i, mewn gwirionedd, yw: oes yna bolisi gan y Llywodraeth o sicrhau bod cronfeydd fel hyn yn cael eu defnyddio mewn modd sy'n dod â budd i bob rhan o Gymru?
Thank you to me—thank you for that response, rather than thanking me for the question, as I had done initially. [Laughter.] Thank you for that response. It’s interesting that you referred to the Minister for Economy and Transport, because the Minister earlier this week announced the local transport fund allocations, which is a fund of almost £33 million. Only £3.6 million is to be allocated to projects in north Wales, and my questions is: is there a policy within Government to ensure that funds such as this are used in a way that brings benefit to all parts of Wales?
All funds from the Welsh Government should be used in a way that recognises local need. So, it would be, I think, worth while looking back over the local transport fund and looking at funding that has been allocated over recent years. I'm sure that you will see significant funding to north Wales there. Obviously, we don't know which projects were submitted to that scheme as well, so I think that it's probably unfair to take an overview in terms of Welsh Government investment in north Wales based on just one bidding round.
But, again, within the Minister's portfolio, we have £20 million in the Menai Science Park, which is the first of its kind in Wales; we've got the new Wales and borders rail service, which will deliver more services on the Wrexham to Bidston line, direct services to Liverpool and also investment in stations; the new £18 million neonatal intensive care unit for north Wales at Ysbyty Glan Clwyd was opened in September; we're currently consulting with the public on our preferred option for the A494 River Dee bridge replacement; and, of course, the plans for the third Menai crossing continue to progress.
Dylai’r holl gyllid gan Lywodraeth Cymru gael ei ddefnyddio mewn ffordd sy'n cydnabod angen lleol. Felly, credaf y byddai'n werth edrych yn ôl dros y gronfa trafnidiaeth lleol ac edrych ar y cyllid a ddyrannwyd dros y blynyddoedd diwethaf. Rwy’n siŵr y byddwch yn gweld cyllid sylweddol i ogledd Cymru yno. Yn amlwg, ni wyddom pa brosiectau a gyflwynwyd i'r cynllun hwnnw hefyd, felly credaf ei bod yn annheg, yn ôl pob tebyg, ffurfio trosolwg o fuddsoddiad Llywodraeth Cymru yng ngogledd Cymru ar sail un cylch ceisiadau yn unig.
Ond unwaith eto, ym mhortffolio'r Gweinidog, mae gennym £20 miliwn ym Mharc Gwyddoniaeth Menai, sef y cyntaf o'i fath yng Nghymru; mae gennym wasanaeth rheilffordd newydd Cymru a'r gororau, a fydd yn darparu mwy o wasanaethau ar y rheilffordd rhwng Wrecsam a Bidston, gwasanaethau uniongyrchol i Lerpwl yn ogystal â buddsoddiad mewn gorsafoedd; agorwyd yr uned gofal dwys newydd gwerth £18 miliwn i fabanod newydd-anedig ar gyfer gogledd Cymru yn Ysbyty Glan Clwyd ym mis Medi; rydym wrthi’n ymgynghori â'r cyhoedd ar hyn o bryd ar yr opsiwn a ffafrir gennym ar gyfer codi pont newydd yr A494 dros Afon Dyfrdwy; ac wrth gwrs, mae'r cynlluniau ar gyfer trydedd bont dros y Fenai yn parhau i ddatblygu.
One of the reasons that cash often isn't allocated to different local authorities is, of course, the lack of proactivity in applications coming forward from those local authorities when Government funds are available for distribution. What work is the Welsh Government doing to make sure that local authorities and other partners do actually make the applications for funding when these cash funds are available? I do know that, sometimes, when the Welsh Government puts cash aside, it's not drawn down because there are insufficient applications that are actually made. So, what are you doing to work with local authorities to make sure that, where cash is available, you can get as much out of the door as possible?
Un o'r rhesymau pam na chaiff arian ei ddyrannu i wahanol awdurdodau lleol yn aml, wrth gwrs, yw diffyg ymagwedd ragweithiol mewn ceisiadau a gyflwynir gan yr awdurdodau lleol hynny pan fo arian Llywodraeth ar gael i'w ddosbarthu. Pa waith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod awdurdodau lleol a phartneriaid eraill yn gwneud ceisiadau am gyllid pan fydd yr arian hwn ar gael? Pan fydd Llywodraeth Cymru yn clustnodi arian, gwn nad yw’n cael ei ddefnyddio weithiau am na wnaed ceisiadau digonol. Felly, beth rydych yn ei wneud i weithio gydag awdurdodau lleol i sicrhau, lle mae arian ar gael, eich bod yn dyrannu cymaint ohono â phosibl?
We're certainly keen to work with local authorities to highlight what funding is available to them. Again, we had discussions at the finance sub-group this morning about the importance of grants. Also, there was a strong message to Welsh Government from local government about the importance of getting those grants out of the door as early as possible within the financial year.
Clearly, local authorities are very stretched at the moment. There are huge pressure and capacity issues across local government. But I think it's important that we make applying for grants and applying for Welsh Government funding as easy as possible for local authorities in order to ensure that it takes the least possible time and least possible resources away from their day-to-day responsibilities.
Yn sicr, rydym yn awyddus i weithio gydag awdurdodau lleol i nodi pa gyllid sydd ar gael iddynt. Unwaith eto, cawsom drafodaethau yn yr is-grŵp cyllid y bore yma ynglŷn â phwysigrwydd grantiau. Hefyd, cafwyd neges gref i Lywodraeth Cymru gan lywodraeth leol ynghylch pwysigrwydd darparu’r grantiau cyn gynted â phosibl yn y flwyddyn ariannol.
Yn amlwg, mae awdurdodau lleol dan bwysau ar hyn o bryd. Ceir pwysau enfawr a phroblemau capasiti ar draws llywodraeth leol. Ond credaf ei bod yn bwysig inni sicrhau ein bod yn gwneud y broses o gyflwyno ceisiadau am grantiau a cheisiadau am arian Llywodraeth Cymru mor hawdd â phosibl i awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod hynny’n cymryd cyn lleied o amser â phosibl ac yn mynd â chyn lleied â phosibl o adnoddau oddi wrth eu cyfrifoldebau o ddydd i ddydd.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd.
The next item therefore is questions to the Minister for International Relations and the Welsh Language, and the first question is from Dai Lloyd.
1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am hyrwyddo'r Gymraeg yng Ngorllewin De Cymru? OAQ53925
1. Will the Minister make a statement on promoting the Welsh language within South Wales West? OAQ53925
Wrth gwrs. Rŷn ni'n cydweithio â lot fawr o bartneriaid lleol a chenedlaethol i hyrwyddo’r Gymraeg ar draws rhanbarth Gorllewin De Cymru er mwyn gwireddu ein gweledigaeth 'Cymraeg 2050'.
We are working with a wide range of local and national partners to promote the Welsh language across the South Wales West region in line with the vision set out in 'Cymraeg 2050'.
Mae'n destun siom yn fy rhanbarth i fod cyngor Castell-nedd Port Talbot heb agor un ysgol gynradd Gymraeg newydd yn y sir ers ad-defnu'r llywodraeth leol ym 1996. Fyddech chi'n cytuno bod record cyngor Castell-nedd yn y maes yma wedi bod yn wan, a beth ydych chi'n ei wneud mewn partneriaeth gyda'r cyngor i newid y sefyllfa?
It’s a cause of disappointment in my region that Neath Port Talbot council hasn’t opened a single new Welsh-medium primary school in the county since local government reorganisation in 1996. Do you agree that the record of Neath Port Talbot council has been weak in this area, and what are you doing in partnership with the council to change the situation?
Diolch. Wrth gwrs, mae gyda ni strategaeth mewn lle—cynlluniau strategol addysg Gymraeg, WESPs—ac mae hynny yn golygu ei bod hi'n ofynnol i bob un o'r awdurdodau lleol ar draws Cymru sicrhau eu bod nhw yn darparu mwy o gyfleoedd i bobl ddysgu trwy gyfrwng y Gymraeg. Dwi'n falch o ddweud bod ysgol newydd yn mynd i—ysgol gynradd newydd yn mynd i agor yn ardal Neath Port Talbot, ac, wrth gwrs, rŷn ni'n awyddus iawn i weld cynnydd. Wrth gwrs, bydd hynny nawr yn cael ei drafod pan fyddwn ni'n gweld y WESPs newydd. Felly, bydd y strategaeth yna yn cael ei chyflwyno yn ystod y dyddiau nesaf i edrych ar beth rŷn ni'n bwriadu ei wneud dros y tymor hir.
Thank you. Of course, we have a strategy in place—the Welsh in education strategic plans—and under that it’s a requirement for every local authority in Wales to ensure that they provide more opportunities for people to learn through the medium of Welsh. I am pleased to say that a new primary school will be opened in the Neath Port Talbot area and, of course, we’re very keen to see an increase. Of course, that will now be discussed when we see the new WESPs, and that strategy will be submitted within the next few days to look at what we intend to do in the long term.
Weinidog, ddeufis yn ôl, wnes i ofyn i chi am eich 20 swyddog Cymraeg i fusnes a'ch llinell cymorth cyfieithu. Ateboch eich bod yn—quote—meddwl bod angen i ni wneud mwy o farchnata yn y maes hwn, ac rwy'n cytuno 100 y cant, yn arbennig yn fy rhanbarth i. Mae'n flwyddyn ariannol newydd, felly faint o waith newydd ydy'r swyddogion hynny'n ei wneud a sawl ymholiad newydd ydy'r llinell cymorth wedi'i gael o ganlyniad i farchnata gwell?
Minister, two months ago I asked you about your 20 Welsh for Business officers and your helpline, and you said that you thought—quote—that you needed to do more marketing in this area, and I agree with you 100 per cent, particularly in my own region. Now, in the new financial year, how much new work are those officials carrying out, and how many new enquiries has the helpline had as a result of improved marketing?
Wel, un o'r pethau byddwn ni'n ei wneud yn ystod yr wythnosau nesaf yw sicrhau bod adran Llywodraeth Cymru a swyddfa'r comisiynydd yn cydweithredu'n lot gwell i sicrhau bod pobl yn gwybod ble i fynd o ran y ddarpariaeth. Rŷn ni'n gobeithio bydd y llinell gyswllt yna—bydd mwy o bobl yn cael eu harwain at y llinell gyswllt yna a byddwn ni'n gweld wedyn well defnydd o'r llinell gyswllt yna yn y dyfodol. Ond jest yn dechrau mae'r sefyllfa yna.
One of the things that we will be doing during the next few weeks is to ensure that the Welsh Government’s department and the commissioner’s office are working together much better to ensure that people know where to go in terms of provision. We hope that that helpline—more people will be led towards it and we will see then a better use of that line in the future. But it’s just the beginning.
Credaf mai'r ffordd orau o gael plant i ddysgu'r Gymraeg yw dechrau'n ifanc. A wnaiff y Gweinidog amlinellu'r cymorth sy'n cael ei roi i Ti a Fi a Mudiad Meithrin yn Abertawe?
I believe that the best way of encouraging children to learn Welsh is to start at an early age. Will the Minister outline the support that’s being provided to Ti a Fi and Mudiad Meithrin in Swansea?
Wel, diolch yn fawr, Mike, unwaith eto, am ddyfalbarhau a defnyddio'r Gymraeg yn y Siambr. Dwi'n meddwl ei bod hi'n hanfodol ein bod ni'n gweld bod mwy o ddarpariaeth o ran cael pobl i ddechrau eu haddysg nhw yn ifanc iawn, a dyna pam rŷn ni wedi rhoi £1 miliwn i ysgolion meithrin trwy Gymru i gyd. Wrth gwrs, rŷn ni'n cael trafodaethau gydag awdurdodau lleol, yn cynnwys Abertawe—a gydag ardaloedd eraill—i ddatblygu 14 cylch meithrin newydd. Mae yna sefyllfa arbennig yn Abertawe achos, yn draddodiadol, y cyngor sydd wedi bod yn darparu addysg meithrin yn yr ysgolion, ond rŷn ni yn gobeithio bydd y cynnig childcare newydd yn caniatáu i ni weld mwy o gynnydd yn y ffaith bydd mwy o ddarpariaeth o ran Ti a Fi. Dyna dwi'n meddwl yw'r llwybr i sicrhau bod pobl yn mynd ymlaen i wedyn ehangu a sicrhau eu bod nhw yn ymwneud ag addysg Gymraeg trwy yr ysgolion meithrin.
Thank you, Mike, once again, for using the Welsh language in the Chamber. I think it is essential that we see that there is more provision in terms of getting people to start their education at a very young age, and that’s why we’ve provided £1 million to nursery schools throughout Wales. Of course, we are having discussions with local authorities, including Swansea—and with other areas— to develop 14 new cylch meithrin. It is a special situation in Swansea, because, traditionally, the council has been providing nursery education in the schools, but we do hope that the new childcare offer will allow us to see more of an increase in the fact that there’ll be more provision in terms of Ti a Fi. I think that is the route to ensure that people continue then to Welsh-medium education through those nursery schools.
2. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo twristiaeth yng ngorllewin Cymru? OAQ53885
2. Will the Minister make a statement on what the Welsh Government is doing to promote tourism in west Wales? OAQ53885
Diolch yn fawr, Paul. Mae'r ymchwil sydd gyda ni yn dangos bod y gorllewin wedi cael ymweliadau cryf iawn dros y Pasg, ac, wrth gwrs, y mae'r gorllewin—a'r de-orllewin yn arbennig—yn rhan allweddol o farchnata yng nghynlluniau Croeso Cymru, yn arbennig yn y Deyrnas Unedig, yn Iwerddon, ac yn yr Almaen. Rŷn ni hefyd yn cefnogi partneriaid lleol er mwyn marchnata o fewn y rhanbarth ac o fewn Cymru.
Thank you very much, Paul. Our research shows that west Wales had a very strong Easter in terms of visits, and, indeed, the west of Wales—and the south-west of Wales particularly—is a key part of marketing for Visit Wales, particularly in the UK, Ireland and in Germany. We also support local partners in marketing within the region and within Wales.
Dwi'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog yn gwerthfawrogi pa mor bwysig mae twristiaeth i'n hetholaeth i, a dwi'n cytuno gyda fe, ar ôl gweld y ffigurau diweddar, mae'r ffigurau diweddar yn dangos bod busnesau yng ngorllewin Cymru wedi cael Pasg da. Fel bydd y Dirprwy Weinidog yn ymwybodol, roedd wythnos diwethaf yn Wythnos Twristiaeth Cymru, ac, fel rhan o'r dathliadau, fe ymwelais i â busnes ffantastig o'r enw Hampton Court Holiday Park yn sir Benfro. Fe welais i sut mae Peter Russ a'i deulu'n rhedeg busnes arbennig sy'n cynnig gwyliau cynhwysol i bobl anabl. Mae'r busnes yn edrych i ehangu, ond, yn anffodus, fe gymerodd y busnes rhyw 10 mlynedd, rhwng popeth, i gael caniatâd cynllunio. Nawr, mae'n bwysig ein bod ni i gyd yn gwneud popeth y gallwn ni i gefnogi busnesau fel hyn. Felly, all y Dirprwy Weinidog ddweud wrthym ni pa gefnogaeth benodol mae Llywodraeth Cymru'n ei rhoi i fusnesau twristiaeth sydd yn darparu ar gyfer pobl anabl?
I know that the Deputy Minister appreciates how important tourism is to my constituency, and I agree with him, after seeing the latest figures: the latest figures do show that businesses in west Wales have had a good Easter. As the Deputy Minister will be aware, last week was Wales Tourism Week, and, as part of those celebrations, I visited a fantastic business called Hampton Court Holiday Park in Pembrokeshire, and I saw how Pete Russ and his family run a business that offers inclusive holidays for disabled people. The business is looking to expand, but, unfortunately, the business took about 10 years, between everything, to get planning permission. It’s important that we all do everything we can to support businesses like this. So, can the Deputy Minister tell us what specific support the Welsh Government is providing to tourism businesses that are providing for disabled people?
Dwi'n ddiolchgar iawn am y cwestiwn atodol yna. Yn anffodus, medraf i wneud dim byd ynglŷn â hawliau cynllunio, ond, fel Aelod Cynulliad—yn hytrach na siarad fel Gweinidog am gwbl o frawddegau—dwi yn ymwybodol o'r pwysau sydd yna ynglŷn â chynllunio mewn parciau cenedlaethol ac ardaloedd o harddwch neilltuol. Ond beth fedraf i ei wneud ydy cynnig, os bydd o ar gael, ein bod ni'n dau'n ymweld â'r busnes yma fel medraf i gael sgwrs bersonol gyda nhw, gweld beth yw eu hanghenion nhw, adrodd yn ôl, a gweld beth allwn ni ei wneud ymhellach.
I’m extremely grateful for that supplementary question. Unfortunately, I can do nothing about planning consents, but, as an Assembly Member—rather than speaking as a Deputy Minister for a few moments—I do understand the pressures that exist in terms of planning within national parks and areas of outstanding natural beauty. But what I can do is propose, if he's available, that we both visit this business so that I can have a personal conversation to see what their needs are, report back, and see what further we can do.
To slightly develop the theme that the Minister has already responded to Paul Davies about, a key market, of course, potentially, for tourism in west Wales and throughout the nation, are disabled people and their families. Building on the kind of business that Paul Davies has just referred to, what further steps can the Welsh Government take to ensure that we have the best possible information available to disabled people and their families as to what facilities are available in our communities? I'm thinking here of accommodation, but I'm also thinking of leisure activities that would be suitable. Are there steps, for example, that the Minister could take, working with organisations like Disability Wales, to ensure that we use their networks, both to make disabled people aware of the excellent opportunities that are available to them, but also to make sure that we make the best use of that market, when we bear in mind that, certainly within Wales, we know that one in six of our citizens has a disability of some kind?
I ddatblygu ychydig ar y thema y mae'r Gweinidog eisoes wedi ymateb i Paul Davies yn ei chylch, mae pobl anabl a’u teuluoedd, wrth gwrs, yn farchnad allweddol, o bosibl, i dwristiaeth yng ngorllewin Cymru a ledled y wlad. Gan adeiladu ar y math o fusnes y mae Paul Davies newydd gyfeirio ato, pa gamau pellach y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau bod gennym y wybodaeth orau bosibl ar gael i bobl anabl a'u teuluoedd ynghylch pa gyfleusterau sydd ar gael yn ein cymunedau? Rwy'n meddwl yma am lety, ond rwyf hefyd yn meddwl am weithgareddau hamdden a fyddai'n addas. A oes camau, er enghraifft, y gallai'r Gweinidog eu cymryd, gan weithio gyda sefydliadau fel Anabledd Cymru, i sicrhau ein bod yn defnyddio eu rhwydweithiau, er mwyn sicrhau bod pobl anabl yn ymwybodol o'r cyfleoedd rhagorol sydd ar gael iddynt, ond hefyd i sicrhau ein bod yn gwneud y defnydd gorau o'r farchnad honno, o gofio, yn sicr yng Nghymru, ein bod yn gwybod bod gan un o bob chwech o'n dinasyddion anabledd o ryw fath?
Diolch yn fawr am y cwestiwn atodol yna. Pan fyddwn ni yn cyllido datblygiadau twristiaeth, rydyn ni, wrth gwrs, yn annog datblygiadau sydd yn creu cyfle cyfartal i'w defnyddio, ond, gan fod y cwestiwn penodol yna wedi'i ofyn â chyfeiriad yn arbennig at Anabledd Cymru, rydw i'n fodlon iawn i gwrdd ag Anabledd Cymru ac i drafod y mater o geisio hyrwyddo gwyliau yng Nghymru i bobl gydag anghenion teithio neu anghenion anabl o unrhyw fath, oherwydd mae mwynhau tirwedd Cymru ar gyfer gwyliau'n bwysig i bawb yng Nghymru a'r tu fas ac i bawb o bob cyrhaeddiad ac o bob gallu.
Thank you for that supplementary question. When we do fund tourism developments, we, of course, encourage developments that promote equality of opportunity in terms of their access, but, as the specific question has been asked with a particular reference to Disability Wales, then I am more than happy to meet with them to discuss the issue of trying to promote holidays in Wales to people with particular travel needs or disabilities, because enjoying the Welsh landscape on holiday is important for everyone in Wales and outside Wales and for everyone of all abilities too.
Does the Deputy Minister—? Does he believe it has been of benefit that west Wales has become more cost-competitive compared to overseas destinations, with a lower exchange rate since the EU referendum, and what proposals does he have to further capitalise on this at least potential advantage?
A yw'r Dirprwy Weinidog—? A yw'n credu ei bod o fudd fod gorllewin Cymru wedi dod yn fwy cystadleuol o ran cost o gymharu â chyrchfannau tramor, gyda chyfradd gyfnewid is ers refferendwm yr UE, a pha gynigion sydd ganddo i fanteisio ymhellach ar y posibilrwydd, o leiaf, y gwelwn y fantais hon?
I'm not going to be drawn into discussing fiscal policy. I will confine myself to the tourism implications of international changes, and I think it is essential that we do market Wales, in terms of the offer, to every segment of the market. It is not just a cheap holiday. It's not just an expensive holiday. It's an appropriate choice for people of different levels of income so that they can enjoy appropriate accommodation and appropriate facilities.
Nid wyf am gael fy nenu i drafod polisi cyllidol. Byddaf yn cyfyngu fy hun i oblygiadau newidiadau rhyngwladol ar dwristiaeth, a chredaf ei bod yn hanfodol ein bod yn marchnata Cymru, o ran y cynnig, i bob rhan o'r farchnad. Nid gwyliau rhad yn unig mohono. Nid gwyliau drud yn unig mohono. Mae'n ddewis addas i bobl ar wahanol lefelau incwm fel y gallant fwynhau llety priodol a chyfleusterau priodol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Delyth Jewell.
I now call the party spokespeople to question the Minister. Plaid Cymru spokespeson, Delyth Jewell.
Diolch, Llywydd. Minister, there is a general consensus that Wales isn't doing enough to engage with its diaspora. There are likely tens of millions of people with Welsh ancestry living across the world, including over 10 million people in the US alone, according to a 2006 study. Better engaging our diaspora has the potential to increase Wales's profile, provide expertise, bring investment and boost exports. World leaders in engaging diaspora include New Zealand's Kea initiative and Scotland's Global Scot. Both exploit the expertise of diaspora communities to the benefit of local enterprises. Minister, will your soon-to-be-published 'Wales and the World' strategy include a specific action plan to better engage the Welsh diaspora, and do you agree with me that this should be Government led, although, of course working in conjunction with the excellent work currently undertaken by organisations such as GlobalWelsh?
Diolch, Lywydd. Weinidog, ceir consensws cyffredinol nad yw Cymru'n gwneud digon i ymgysylltu â Chymry alltud. Mae'n debygol fod degau o filiynau o bobl o dras Cymreig yn byw ledled y byd, gan gynnwys dros 10 miliwn o bobl yn yr Unol Daleithiau'n unig, yn ôl astudiaeth a wnaed yn 2006. Gallai ymgysylltu'n well â Chymry alltud gynyddu proffil Cymru, darparu arbenigedd, denu buddsoddiad a hybu allforion. Mae arweinwyr byd ar ymgysylltu â phoblogaethau alltud yn cynnwys menter Kea yn Seland Newydd a Global Scot yn yr Alban. Mae'r ddwy fenter yn manteisio ar arbenigedd cymunedau alltud er budd mentrau lleol. Weinidog, a fydd eich strategaeth 'Cymru a'r Byd’, a fydd yn cael ei chyhoeddi cyn bo hir, yn cynnwys cynllun gweithredu penodol i ymgysylltu'n well â Chymry alltud, ac a ydych yn cytuno â mi y dylai'r gwaith hwn gael ei arwain gan y Llywodraeth, gan weithio ar y cyd, wrth gwrs, â’r gwaith rhagorol a wneir ar hyn o bryd gan sefydliadau fel GlobalWelsh?
Thank you. I think there's a recognition that we need to do more to engage our diaspora. I think that figure of 10 million is quite ambitious, and whether we'd be able to reach out to all 10 million people who have some kind of association with Wales is questionable. But I do think that the best people to tell our story are people who have a passion for our nation. We've looked already at the models of New Zealand and Scotland, and we've been looking at what they do in terms of best practice. So, we are looking at how and what the best model is in relation to our activities. But also, whilst recognising that, actually, there are other actors in this field already, we need to make sure that we're not stepping on each other's toes, so we respect each other's areas. But there are clear areas where the Welsh Government will need to be taking a lead and, of course, this will be referred to in the international strategy.
Diolch. Credaf y ceir cydnabyddiaeth fod angen i ni wneud mwy i ymgysylltu â Chymry alltud. Credaf fod y ffigur o 10 miliwn yn eithaf uchelgeisiol, ac mae'n amheus a fyddai modd inni gyrraedd pob un o'r 10 miliwn o bobl sydd â rhyw fath o gysylltiad â Chymru. Ond credaf mai'r bobl orau i adrodd ein stori yw pobl sy’n teimlo angerdd dros ein cenedl. Rydym eisoes wedi edrych ar fodelau Seland Newydd a'r Alban, ac rydym wedi bod yn edrych ar yr hyn y maent yn ei wneud o ran arferion gorau. Felly, rydym yn edrych ar sut a beth yw'r model gorau mewn perthynas â'n gweithgareddau ninnau. Ond hefyd, gan gydnabod, mewn gwirionedd, fod eraill eisoes yn y maes hwn, mae angen i ni sicrhau nad ydym yn camu ar draed ein gilydd, fel ein bod yn parchu meysydd ein gilydd. Ond ceir meysydd clir lle bydd angen i Lywodraeth Cymru gymryd yr awenau, ac wrth gwrs, cyfeirir at hyn yn y strategaeth ryngwladol.
Thank you for your answer, Minister. Engaging the Welsh diaspora is also crucial in order to boost Wales's profile on the international stage, as you've alluded to. There is a meme currently doing the rounds online where a couple of Americans—I'm not going to try and do their accent, but they ask their friend whether he comes from England or Wales, and when he replies, 'Neither; I'm Welsh', they look confused and they ask him, 'So, is that in England or in Ireland?' Now, it's a joke, but it does reflect a sad truth, which is that Wales isn't as widely recognised as other nations of the British Isles. It's surely time that Wales became one of the most recognised substate nations in the world.
Your global strategy, therefore, has to include a plan to increase Welsh Government presence abroad from the current 15 offices in seven countries to many more. Will you commit to this? Smart solutions could be considered as part of this work, such as looking into co-locating with Foreign and Commonwealth Offices, and more needs to be done as well to bring high-profile major events to Wales. Hosting the Champions League Final in Cardiff was an unqualified success. So, will you give serious consideration to bringing the Commonwealth Games to Wales as soon as practicable, as well as looking at what other major cultural, industrial and diplomatic events could be attracted here?
Diolch am eich ateb, Weinidog. Mae ymgysylltu â Chymry alltud hefyd yn hollbwysig er mwyn hybu proffil Cymru ar y llwyfan rhyngwladol, fel y dywedoch. Mae memyn poblogaidd ar-lein ar hyn o bryd sy’n dangos cwpl o Americanwyr—nid wyf am geisio dynwared eu hacen, ond maent yn gofyn i'w ffrind a yw'n dod o Loegr neu Gymru, a phan fydd yn ateb, 'Dim un; rwy’n Gymro', maent yn edrych yn ddryslyd ac yn gofyn iddo, 'Felly, a yw'r fan honno yn Lloegr neu yn Iwerddon?' Nawr, jôc yw hi, ond mae'n adlewyrchu gwirionedd trist, sef nad yw Cymru mor adnabyddus â chenhedloedd eraill Ynysoedd Prydain. Does bosibl nad yw'n bryd i Gymru ddod yn un o'r is-wladwriaethau mwyaf adnabyddus yn y byd.
Mae'n rhaid i'ch strategaeth fyd-eang, felly, gynnwys cynllun i gynyddu presenoldeb Llywodraeth Cymru dramor, o’r 15 swyddfa bresennol mewn saith gwlad i lawer mwy na hynny. A wnewch chi ymrwymo i hyn? Gellid ystyried atebion deallus fel rhan o'r gwaith hwn, fel edrych ar gydleoli â Swyddfeydd Tramor a Chymanwlad, ac mae angen gwneud mwy hefyd i ddod â digwyddiadau mawr proffil uchel i Gymru. Roedd cynnal rownd derfynol Cynghrair y Pencampwyr yng Nghaerdydd yn llwyddiant diamod. Felly, a wnewch chi roi ystyriaeth ddifrifol i ddod â Gemau'r Gymanwlad i Gymru cyn gynted ag sy'n ymarferol bosibl, yn ogystal ag edrych ar ba ddigwyddiadau diwylliannol, diwydiannol a diplomyddol pwysig eraill y gellid eu denu yma?
Thank you. I think you're absolutely right that we need to raise the profile of Wales internationally. What is clear is that we are recognised in different markets very differently—so, areas where there is a big rugby tradition, we're pretty well known, but there are other areas and parts of the world where we have very little in terms of common historic background, and those are the areas that are much more difficult to access, which is why, I think, we do need to go back to diaspora. But also I think we do need to recognise we will not be able to do everything with a limited budget. So, part of what we do need to do in the international strategy is to recognise that we will need to focus and we can't do it all. Of course, we do have those 20 offices around the world at the moment. We need them to make sure that they are delivering in raising that profile, in landing inward investment, and, of course, they are currently, the vast majority of them, co-located with the FCO.
In terms of major events, yes, this is an opportunity always for us to get global attention onto our small nation. That has worked spectacularly well in terms of football in the past. Of course, if we want to attract these events, then there is a budget that goes with that. The Commonwealth Games is a pretty significant budget, so we do need to look at the restrictions we have in this age of austerity, but, of course, we shouldn't lack ambition. In the meantime, I think we've got to make sure that we take every opportunity—for example, in things like the Rugby World Cup in Japan—to really use that as a platform for us to bounce off and to really make sure that we are recognised globally, not just for sport, but also using that as an opportunity to increase inward investment.
Diolch. Credaf eich bod yn llygad eich lle fod angen i ni godi proffil Cymru yn rhyngwladol. Yr hyn sy'n amlwg yw ein bod yn cael ein hadnabod yn wahanol iawn mewn gwahanol farchnadoedd—felly, mewn ardaloedd lle ceir traddodiad rygbi sylweddol, rydym yn eithaf adnabyddus, ond ceir ardaloedd a rhannau eraill o'r byd lle nad oes gennym fawr ddim cefndir hanesyddol yn gyffredin, ac mae’r ardaloedd hynny’n llawer anos eu cyrraedd, a dyna pam, yn fy marn i, fod angen i ni ddychwelyd at Gymry alltud. Ond credaf hefyd fod angen inni gydnabod na fydd modd inni wneud popeth â chyllideb gyfyngedig. Felly, rhan o'r hyn y mae angen i ni ei wneud yn y strategaeth ryngwladol yw cydnabod y bydd angen i ni ganolbwyntio ar rai pethau ac na allwn wneud popeth. Wrth gwrs, mae gennym yr 20 swyddfa honno ledled y byd ar hyn o bryd. Mae eu hangen arnom i sicrhau eu bod yn llwyddo i godi'r proffil hwnnw, i ddenu mewnfuddsoddiad, ac wrth gwrs, ar hyn o bryd, mae’r mwyafrif helaeth ohonynt wedi'u cydleoli gyda'r Swyddfa Dramor a Chymanwlad.
O ran digwyddiadau mawr, ydy, mae hyn bob amser yn gyfle i ni gael sylw byd-eang i’n cenedl fach. Mae hynny wedi gweithio'n dda iawn o ran pêl-droed yn y gorffennol. Wrth gwrs, os ydym am ddenu'r digwyddiadau hyn, mae angen cyllideb i gyd-fynd â hynny. Mae Gemau'r Gymanwlad yn gyllideb eithaf sylweddol, felly mae angen i ni edrych ar y cyfyngiadau sydd gennym yn yr oes hon o gyni, ond wrth gwrs, ni ddylem fod yn brin o uchelgais. Yn y cyfamser, credaf fod yn rhaid i ni sicrhau ein bod yn manteisio ar bob cyfle—er enghraifft, gyda phethau fel Cwpan Rygbi'r Byd yn Japan—i ddefnyddio hynny fel platfform i ni fownsio oddi arno a sicrhau ein bod yn cael ein cydnabod ledled y byd, nid yn unig mewn perthynas â chwaraeon, ond defnyddio hynny hefyd fel cyfle i gynyddu mewnfuddsoddiad.
I'd like to turn now to trade links, which are, of course, crucial in order to secure Wales's economic health, especially in terms of exports. I noted with interest your recent trip to the United States, where you made the case for inward investment by selling Wales as an attractive place to do business. That was a welcome move. But I wonder whether your strategy of building trade links is not completely undermined by your Government's Brexit policy. We currently have the best possible trading relationship with the EU, including trade deals with third-party countries. Isn't remaining in the EU, or at least in the single market, absolutely crucial in order to avoid undoing everything you're trying to achieve with trade? And if so, how do you justify your Government's policy of wanting to leave both?
Hoffwn droi yn awr at gysylltiadau masnach, sydd, wrth gwrs, yn hanfodol er mwyn sicrhau iechyd economaidd Cymru, yn enwedig o ran allforion. Nodais gyda diddordeb eich taith ddiweddar i'r Unol Daleithiau, lle buoch yn dadlau’r achos dros fewnfuddsoddi drwy werthu Cymru fel lle deniadol i wneud busnes. Roedd hwnnw’n gam calonogol. Ond tybed a yw polisi Brexit eich Llywodraeth yn tanseilio'ch strategaeth adeiladu cysylltiadau masnach yn llwyr. Ar hyn o bryd, mae gennym y berthynas fasnachu orau bosibl gyda'r UE, gan gynnwys cytundebau masnach â gwledydd trydydd parti. Onid yw aros yn yr UE, neu o leiaf yn y farchnad sengl, yn gwbl hanfodol er mwyn osgoi dadwneud popeth rydych yn ceisio'i gyflawni gyda masnach? Ac os felly, sut rydych chi'n cyfiawnhau polisi eich Llywodraeth o fod eisiau gadael y ddau ohonynt?
Thank you. Well, clearly, we have an ambition to increase inward investment, and that is difficult when investors don't know what that relationship with our largest market—500 million people—will be in the future. So, I think there is a break in terms of investment, although, if you look at the absolute figures, we are actually performing very well at the moment. But if you look at why people traditionally have come here, then, yes, they have come here as a launch pad, very often, to get access to that market of 500 million people. That's why we are slightly shifting our emphasis at the moment to really focus on exports, because that is significant; we've seen significant growth in that area in the past couple of years. So, we want to do more in that space. But also, what we'll be doing is to concentrate on those areas relating to inward investment that will not be impacted in quite such a significant way by Brexit. So, we need to take that into consideration when we look for where we are looking to focus in the new international strategy.
Diolch. Wel, yn amlwg, mae gennym uchelgais i gynyddu mewnfuddsoddiad, ac mae hynny'n anodd pan nad yw buddsoddwyr yn gwybod beth fydd y berthynas honno â'n marchnad fwyaf—500 miliwn o bobl—yn y dyfodol. Felly, credaf y ceir toriad o ran buddsoddi, er, os edrychwch ar y ffigurau absoliwt, rydym mewn gwirionedd yn perfformio'n dda iawn ar hyn o bryd. Ond os edrychwch ar pam fod pobl wedi dod yma yn draddodiadol, yn aml iawn byddent yn dod yma fel safle lansio ar gyfer cael mynediad at y farchnad honno o 500 miliwn o bobl. Dyna pam rydym yn newid ein pwyslais i raddau ar hyn o bryd i ganolbwyntio'n iawn ar allforion, gan fod hynny'n sylweddol; rydym wedi gweld twf sylweddol yn y maes hwnnw dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf. Felly, rydym am wneud mwy yn y gofod hwnnw. Ond hefyd, yr hyn y byddwn yn ei wneud yw canolbwyntio ar y meysydd hynny sy'n ymwneud â mewnfuddsoddi na fydd Brexit yn effeithio arnynt mewn ffordd mor sylweddol. Felly, mae angen i ni ystyried hynny pan fyddwn yn edrych ble i ganolbwyntio yn y strategaeth ryngwladol newydd.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Darren Millar.
Conservative spokesperson, Darren Millar.
Diolch yn fawr, Llywydd. Minister, can I ask you about the relationship between Wales and Japan? You've already hinted at the fact that we've got the Rugby World Cup coming up later this year. What action has the Welsh Government taken already to prepare for engagement during the Rugby World Cup in Japan?
Diolch yn fawr, Lywydd. Weinidog, a gaf fi ofyn i chi am y berthynas rhwng Cymru a Japan? Rydych eisoes wedi crybwyll y ffaith y bydd Cwpan Rygbi'r Byd yn cael ei gynnal yn nes ymlaen eleni. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd eisoes i baratoi ar gyfer ymgysylltu yn ystod Cwpan Rygbi'r Byd yn Japan?
We've already done some significant organisation. In fact, I am, later on this afternoon, meeting our official who is based out in Japan, who has come back to discuss this very issue. I think it's important that we recognise the long-established relationship that has been between Wales and Japanese companies that have been coming here and investing here for the past 30 years. We want that relationship to continue. I'm afraid we've seen Sony and Panasonic move their European headquarters from the United Kingdom already. So, those people who say it's not going to have an impact, I think you just need to look at that. But that's not to say that, actually, those relationships we have in Wales, where there is a real affinity and a love for Wales in Japan—the hiraeth society is quite famous. And one of the things we'll be doing, of course, is to see what we can do—. We're not waiting until the world cup; we are already bouncing into those markets now. I know that Lesley Griffiths is doing a huge amount of work in terms of promoting food and drink into Japan. So, those opportunities are there, and what we'll be doing now is to really work out exactly what we are trying to achieve during that period of the world cup, because this is a launch pad not just for Japan, but I think for the broader Asian community as well.
Rydym eisoes wedi gwneud cryn dipyn o drefnu. Yn wir, yn ddiweddarach y prynhawn yma, byddaf yn cyfarfod â'n swyddog sydd wedi’u lleoli yn Japan, ac sydd wedi dod yn ôl i drafod yr union fater hwn. Credaf ei bod yn bwysig inni gydnabod y berthynas hirsefydlog rhwng Cymru a chwmnïau o Japan sydd wedi bod yn dod yma ac yn buddsoddi yma dros y 30 mlynedd diwethaf. Rydym am i'r berthynas honno barhau. Mae arnaf ofn fod Sony a Panasonic eisoes wedi symud eu pencadlys Ewropeaidd o'r Deyrnas Unedig. Felly, o ran y bobl sy'n dweud na fydd yn cael effaith, credaf fod angen i chi edrych ar hynny. Ond nid yw hynny'n golygu, mewn gwirionedd, fod y cysylltiadau sydd gennym yng Nghymru, lle ceir gwir hoffter a chariad tuag at Gymru yn Japan—mae’r gymdeithas hiraeth yn eithaf enwog. Ac un o'r pethau y byddwn yn eu gwneud, wrth gwrs, yw gweld beth y gallwn ei wneud—. Nid ydym yn aros tan gwpan y byd; rydym eisoes yn bownsio i mewn i'r marchnadoedd hynny yn awr. Gwn fod Lesley Griffiths yn gwneud llawer iawn o waith ar hyrwyddo bwyd a diod i Japan. Felly, mae'r cyfleoedd hynny yno, a'r hyn y byddwn yn ei wneud yn awr yw canfod beth yn union rydym yn ceisio'i gyflawni yn ystod cyfnod cwpan y byd, gan fod hwn yn safle lansio nid yn unig ar gyfer Japan, ond ar gyfer y gymuned Asiaidd ehangach hefyd yn fy marn i.
You've already made mention of the fact that we have those opportunities later this year. We've got, of course, the UK-Japan Season of Culture, which is also coming up, including events that are going to be held here in Wales. One of the other things that we've got in common, of course, with Japan is that we're both nations with monarchs, and I'm sure you'd want to congratulate Emperor Naruhito and the Empress Masako on the Emperor's recent enthronement on the Chrysanthemum Throne, something that we on the Conservative benches welcome very much indeed. Will you take every opportunity to do what you can to work on the good relations that we've already got with the nation of Japan, given those historic links, given the major events that have taken place in Japan, and the sporting and other events that are coming up in the calendar this year? We know that in excess of 6,500 jobs in Wales are dependent on the Japanese investment that has come in, and we know that Japanese companies are still investing in the UK, in spite of some of the uncertainties around Brexit. We recently saw significant investment by Toyota and, indeed, Nissan in the UK. But Wales doesn't seem to getting dollops of that cash. So, can you tell us specifically, in terms of trade strategy with Japan, how are you going to make sure that Wales punches above its weight as it did under the Conservative Governments in the 1990s?
Rydych eisoes wedi sôn am y ffaith bod gennym y cyfleoedd hynny yn ddiweddarach eleni. Wrth gwrs, mae gennym Dymor Diwylliant y DU-Japan, sydd hefyd ar y ffordd, gan gynnwys digwyddiadau a gynhelir yma yng Nghymru. Un o'r pethau eraill sy'n gyffredin rhyngom a Japan wrth gwrs yw bod gan y ddwy wlad deuluoedd brenhinol, ac rwy'n siŵr y byddech yn awyddus i longyfarch yr Ymerawdwr Naruhito a'r Ymerodres Masako ar orseddiad diweddar yr Ymerawdwr ar yr Orsedd yr Eurflodyn, rhywbeth rydym ni ar feinciau'r Ceidwadwyr yn ei groesawu'n fawr iawn. A wnewch chi fanteisio ar bob cyfle i wneud yr hyn a allwch i weithio ar y cysylltiadau da sydd gennym eisoes â Japan, o ystyried y cysylltiadau hanesyddol hynny, o gofio'r digwyddiadau mawr sydd wedi digwydd yn Japan, a'r digwyddiadau chwaraeon a digwyddiadau eraill sydd ar y gorwel eleni? Gwyddom fod dros 6,500 o swyddi yng Nghymru yn ddibynnol ar fuddsoddiad o Japan, a gwyddom fod cwmnïau o Japan yn dal i fuddsoddi yn y DU, er gwaethaf peth o'r ansicrwydd ynghylch Brexit. Yn ddiweddar, gwelsom fuddsoddiad sylweddol gan Toyota a Nissan yn y DU. Ond ymddengys nad yw Cymru'n cael llawer o'r arian hwnnw. Felly, a allwch ddweud wrthym yn benodol, o ran strategaeth fasnachu â Japan, sut rydych chi'n mynd i sicrhau bod Cymru'n gwneud yn well na’r disgwyl, fel y gwnaeth o dan y Llywodraethau Ceidwadol yn y 1990au?
Thank you. Well, I think it was rather grand—the Emperor's installation—but I think what is important, though, is that we look to how we can build on those relationships, as you suggested. We have the Japanese ambassador coming to Wales for a two-day period in June. I'll be hosting a reception with him and entertaining also many of those Japanese companies that have made their homes here in Wales. I think we have to be realistic in terms of the trade relationships. You’ve got to remember that the EU has just signed a trade deal with Japan and we will have access to that trade deal for as long as we are a member of the European Union. But the moment we leave, then we will have to start developing our own trade relationship, and clearly when you’re negotiating a trade deal on behalf of 60 million people, it’s very different compared to negotiating a trade deal with 500 million other people. So, we do have to, I think, be realistic, but I think the fact that we have this long-established tradition and that we have those close relationships that have been built up over many years—. I know that there’s a real love for Conwy castle in north Wales amongst the Japanese, for example. So, there are great opportunities for us to, I think, exploit that relationship further, but more than anything to develop on the friendship between our two nations.
Diolch. Wel, roeddwn yn credu ei fod yn fawreddog iawn—gorseddiad yr Ymerawdwr—ond credaf mai'r hyn sy'n bwysig, fodd bynnag, yw ein bod yn edrych ar sut y gallwn adeiladu ar y cysylltiadau hynny, fel yr awgrymoch chi. Bydd llysgennad Japan yn dod i Gymru am gyfnod o ddeuddydd ym mis Mehefin. Byddaf yn cynnal derbyniad gydag ef ac yn croesawu llawer o'r cwmnïau o Japan sydd wedi ymgartrefu yma yng Nghymru. Credaf fod yn rhaid inni fod yn realistig o ran y cysylltiadau masnach. Mae'n rhaid i chi gofio bod yr UE newydd arwyddo cytundeb masnach â Japan a bydd gennym fynediad at y cytundeb masnach hwnnw cyhyd ag y byddwn yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Ond yr eiliad y byddwn yn gadael, yna bydd yn rhaid i ni ddechrau datblygu ein perthynas fasnach ein hunain, ac yn amlwg pan fyddwch negodi cytundeb masnach ar ran 60 miliwn o bobl, mae hynny'n wahanol iawn i drafod cytundeb masnach gyda 500 miliwn o bobl eraill. Felly, credaf fod yn rhaid i ni fod yn realistig, ond credaf fod y ffaith bod gennym draddodiad hirsefydlog a bod gennym y cysylltiadau agos sydd wedi datblygu dros flynyddoedd lawer—. Gwn fod rhai o bobl Japan yn hoff iawn o gastell Conwy yng ngogledd Cymru, er enghraifft. Felly, credaf fod cyfleoedd gwych i’w cael inni fanteisio ymhellach ar y berthynas honno, ond yn anad dim, i ddatblygu’r cyfeillgarwch rhwng ein dwy genedl.
I'm very pleased to hear about the ambassadorial welcome that you're going to give later in June, because I think that these relationships are incredibly important to raising the profile of Wales, not just in Japan but in wider Asia and the world as you've already mentioned. You'll be aware that cherry trees are being planted across Wales at the moment, as part of the Japan-UK initiative. In fact, we're getting more cherry trees, as I understand it, than any other nation within the UK, in terms of our size.
One of the things that the Welsh Government has done historically to promote relationships between Wales and different nations around the world is to explore the whole idea of memoranda of understanding. I understand that the first one of these was signed with the Republic of Latvia a number of years back, but it does appear that those memoranda are not really being regarded much. I wonder whether this is a tool that you could use and usefully bring to the attention of the Japanese Government in terms of a way forward of promoting links between Wales and Japan and looking at those specific areas where we've got good relationships and working on those where we could have even better relationships going forward in the future. So, I would point you to the memorandum of understanding between Latvia and the Welsh Government as something that could be repeated with many other nations, including Japan, in the future. And will you also extend an invitation to the new Emperor to visit Wales at the earliest opportunity?
Rwy'n falch iawn o glywed am y croeso llysgenhadol y byddwch yn ei roi yn ddiweddarach ym mis Mehefin, gan y credaf fod y cysylltiadau hyn yn hynod o bwysig i godi proffil Cymru, nid yn unig yn Japan ond ledled Asia a ledled y byd, fel y sonioch. Fe fyddwch yn ymwybodol fod coed ceirios yn cael eu plannu ledled Cymru ar hyn o bryd, fel rhan o’r fenter rhwng Japan a’r DU. Yn wir, rydym yn cael mwy o goed ceirios, yn ôl yr hyn a ddeallaf, nag unrhyw genedl arall yn y DU, o ran ein maint.
Un o'r pethau y mae Llywodraeth Cymru wedi’u gwneud yn hanesyddol i hyrwyddo cysylltiadau rhwng Cymru a gwahanol wledydd ledled y byd yw archwilio'r syniad o femoranda dealltwriaeth. Deallaf fod y cyntaf o'r rhain wedi’i arwyddo gyda Gweriniaeth Latfia flynyddoedd lawer yn ôl, ond ymddengys nad yw'r memoranda hynny'n cael llawer o sylw bellach. Tybed a yw hwn yn offeryn y gallech ei ddefnyddio a'i ddwyn i sylw Llywodraeth Japan fel ffordd ymlaen i hyrwyddo cysylltiadau rhwng Cymru a Japan ac edrych ar y meysydd penodol lle mae gennym berthynas dda, a gweithio ar y rheini lle gallem gael perthynas well byth yn y dyfodol. Felly, fe’ch cyfeiriaf at y memorandwm dealltwriaeth rhwng Latfia a Llywodraeth Cymru fel rhywbeth y gellid ei efelychu gyda llawer o wledydd eraill, gan gynnwys Japan, yn y dyfodol. Ac a wnewch chi hefyd roi gwahoddiad i'r Ymerawdwr newydd ymweld â Chymru ar y cyfle cyntaf?
My goodness, we'll have to roll out the red carpet for that, won't we? But thank you very much. I think, in terms of memoranda of understanding, different nations like to use these in different ways. Some nations are very keen on these; others are not so keen and they would rather action plans. So, I think we've got to look for horses for courses, and see what works best for both our nations, rather than just run around and sign MoUs. If we are going to sign MoUs, I'm very keen to make sure that they are a delivery body rather than simply a friendship relationship. So, one of the key things that I'm really keen on doing is to focus and to get more out of things. So, I don't really want to go trotting around the world signing memoranda of understanding with every nation in the world. That will not be the approach that we'll be taking in the international strategy.
Mawredd, bydd yn rhaid i ni osod y carped coch bryd hynny, oni fydd? Ond diolch yn fawr iawn. O ran memoranda dealltwriaeth, credaf fod gwahanol wledydd yn hoffi eu defnyddio mewn gwahanol ffyrdd. Mae rhai gwledydd yn hoff iawn ohonynt; nid yw eraill mor awyddus i’w defnyddio a byddai’n well ganddynt gynlluniau gweithredu. Felly, credaf fod yn rhaid i ni chwilio am yr hyn sy’n addas, a gweld beth sy'n gweithio orau ar gyfer ein dwy wlad, yn hytrach na rhedeg o gwmpas yn arwyddo memoranda dealltwriaeth. Os ydym am arwyddo memoranda dealltwriaeth, rwy'n awyddus iawn i sicrhau eu bod yn gyfrwng ar gyfer cyflawni yn hytrach na pherthynas gyfeillgar yn unig. Felly, un o'r pethau allweddol rwy’n awyddus iawn i'w gwneud yw canolbwyntio a chael mwy allan o bethau. Felly, nid wyf yn awyddus iawn i deithio’r byd yn arwyddo memoranda dealltwriaeth gyda phob gwlad yn y byd. Nid dyna'r ymagwedd y byddwn yn ei mabwysiadu yn y strategaeth ryngwladol.
3. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog chwaraeon cymunedol a gweithgareddau hamdden egnïol? OAQ53914
3. What steps is the Welsh Government taking to encourage community sport and active recreation? OAQ53914
Thank you very much, Jayne. Making our communities more active continues to be a priority area and, indeed, is a responsibility for me as a champion for physical activity on behalf of the Welsh Government. Last year through Sport Wales we invested over £10.9 million in local authorities across Wales to support the development of community sport and active recreation and helping to meet local needs. I look forward to joining you on Saturday at a very important venue and wish Newport County well.
Diolch yn fawr iawn, Jayne. Mae sicrhau bod ein cymunedau'n fwy egnïol yn gorfforol yn parhau i fod yn flaenoriaeth, ac yn wir, mae'n gyfrifoldeb arnaf fel hyrwyddwr gweithgarwch corfforol ar ran Llywodraeth Cymru. Y llynedd, drwy Chwaraeon Cymru, buddsoddwyd dros £10.9 miliwn gennym mewn awdurdodau lleol ledled Cymru er mwyn cefnogi datblygiad chwaraeon cymunedol a gweithgareddau hamdden egnïol a helpu i ddiwallu anghenion lleol. Edrychaf ymlaen at ymuno â chi ddydd Sadwrn mewn lleoliad pwysig iawn, a phob dymuniad da i glwb pêl-droed Casnewydd.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Diolch, Deputy Minister. I'm very pleased that you've mentioned Newport County AFC. Walk Newport in my constituency is an excellent example of the health and well-being benefits of active recreation. Organised and led by volunteers, they lead walks of varying difficulties across Newport and the wider area twice a week. With over 100 members, they arrange day trips and have been running successfully for many years. Participation in the group has had a hugely positive effect, addressing loneliness and social isolation and the physical health benefits are evident. Aneurin Bevan University Health Board refer cardiac patients to the group, helping people living with long-term health conditions keep active in a relaxed and enjoyable way. Groups like these really are invaluable and very much part of the preventative agenda. Sadly, the group has seen its small allocation of funding withdrawn, which has caused great concern. Could the Deputy Minister investigate what more can be done to ensure that groups like Walk Newport get the recognition and funding to continue?
Diolch, Ddirprwy Weinidog. Rwy'n falch iawn eich bod wedi crybwyll CPD Casnewydd. Mae Cerdded Casnewydd yn fy etholaeth yn enghraifft ardderchog o fanteision iechyd a lles gweithgareddau hamdden egnïol. Wedi'u trefnu a'u harwain gan wirfoddolwyr, maent yn arwain teithiau amrywiol yng Nghasnewydd a'r ardal ehangach ddwywaith yr wythnos. Gyda dros 100 o aelodau, maent yn trefnu teithiau undydd ac maent wedi bod yn gweithredu’n llwyddiannus ers blynyddoedd lawer. Mae cyfranogiad yn y grŵp wedi cael effaith hynod gadarnhaol, gan fynd i'r afael ag unigrwydd ac arwahanrwydd cymdeithasol ac mae'r manteision i iechyd corfforol yn amlwg. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan yn cyfeirio cleifion cardiaidd at y grŵp, gan gynorthwyo pobl sy'n byw gyda chyflyrau iechyd hirdymor i gadw'n heini mewn ffordd hamddenol a phleserus. Mae grwpiau fel y rhain yn wirioneddol werthfawr ac yn rhan fawr o'r agenda ataliol. Yn anffodus, mae'r dyraniad bach o arian a gâi’r grŵp wedi’i ddiddymu, sydd wedi peri cryn bryder. A allai'r Dirprwy Weinidog ymchwilio i weld beth arall y gellir ei wneud i sicrhau bod grwpiau fel Cerdded Casnewydd yn cael cydnabyddiaeth a chyllid i barhau?
Thank you for that supplementary. I have, indeed, joined a number of walking groups recently. I think the Treorchy strollers was the last one. Of course, it combines physical activity in a beautiful, natural environment—and as someone who walked the Gwent levels only the other Sunday, I know how important the environment in Newport is. So, at the risk of inviting myself everywhere, I will be very happy to meet with Walk Newport to discuss with them. We deliver, through our healthy ageing programme with Age Cymru, a programme to increase physical activity, especially among older people across Wales, and we are looking, in the Government, for refreshed guidelines from the chief medical officer on physical activity, which will indicate the importance of encouraging greater movement among the population. As I've said before in this Chamber, some 30 per cent of the population of Wales don't do anything—any physical activity, I mean—and I think it is important that we should both set an example and also encourage people.
Diolch am eich cwestiwn atodol. Yn wir, rwyf wedi ymuno â nifer o grwpiau cerdded yn ddiweddar. Credaf mai rhodwyr Treorci oedd y diwethaf. Wrth gwrs, mae'n cyfuno gweithgarwch corfforol mewn amgylchedd prydferth, naturiol—ac fel rhywun a gerddodd ar hyd gwastatir Gwent y dydd Sul o'r blaen, gwn pa mor bwysig yw'r amgylchedd yng Nghasnewydd. Felly, gan fentro gwahodd fy hun i bob man, rwy’n fwy na pharod i gyfarfod â Cerdded Casnewydd i drafod. Drwy ein rhaglen heneiddio'n iach gydag Age Cymru, rydym yn darparu rhaglen i gynyddu gweithgarwch corfforol, yn enwedig ymhlith pobl hŷn ledled Cymru, ac rydym yn edrych, yn y Llywodraeth, am ganllawiau newydd gan y prif swyddog meddygol ar weithgarwch corfforol, a fydd yn nodi pwysigrwydd annog mwy o’r boblogaeth i symud. Fel y dywedais o'r blaen yn y Siambr, nid yw oddeutu 30 y cant o boblogaeth Cymru yn gwneud unrhyw beth—unrhyw weithgarwch corfforol, hynny yw—a chredaf ei bod yn bwysig inni fod yn esiampl yn ogystal ag annog pobl.
Minister, I do hope you'll have the good grace to join me in congratulating Cardiff Metropolitan University football club, which is celebrating becoming the first university to reach the UEFA Europa League after an exciting play-off against Bala Town on Sunday—I do apologise—where they won 3-1 in a penalty shoot-out. This means that Cardiff Met will move into the preliminary rounds, joining clubs from Luxembourg, San Marino, the Faroe Islands, Andorra, Kosovo, Gibraltar and Northern Ireland. I think the important point here is that it's a fantastic feat for a university club and will inspire many of the students at the university who are not elite sports people to take up some sport and get involved in active recreation. So, will you congratulate Cardiff Met?
Weinidog, gobeithio y byddwch cystal ag ymuno â mi i longyfarch clwb pêl-droed Prifysgol Met Caerdydd, sy'n dathlu’r ffaith mai hwy yw’r brifysgol gyntaf i gyrraedd Cynghrair Europa UEFA ar ôl gêm ail gyfle gyffrous yn erbyn Y Bala ddydd Sul—rwy'n ymddiheuro—pan wnaethant ennill 3-1 ar giciau o’r smotyn. Golyga hyn y bydd Met Caerdydd yn mynd ymlaen i'r rowndiau rhagarweiniol, gan ymuno â chlybiau o Lwcsembwrg, San Marino, Ynysoedd Ffaro, Andorra, Kosovo, Gibraltar a Gogledd Iwerddon. Credaf mai'r pwynt pwysig yma yw bod hon yn gamp anhygoel i glwb prifysgol a bydd yn ysbrydoli llawer o'r myfyrwyr yn y brifysgol nad ydynt yn athletwyr elitaidd i gymryd rhan mewn chwaraeon egnïol. Felly, a wnewch chi longyfarch Met Caerdydd?
Well, as the Assembly Member for Bala—although not a regular supporter of Bala Town, except on occasion—Bala Town have had their moment in Europe, as have Bangor City and others. But it is a great opportunity for Cardiff Met, and I do sincerely congratulate them. I benefit from living close to them when I'm here in Cardiff, and I do think it's important that we emphasise how the activity of sports science and the inspiration that is delivered from academic sports study permeates the whole of the university culture. There is an important issue, I think, in the life cycle here: that, very often, pupils of school age will be very active physically, but only those who get involved with clubs tend to continue their activity into the teenage years and student life. And I think it is important that we celebrate the culture of sporting success and the culture of successful clubs across our further and higher education system.
Wel, fel yr Aelod Cynulliad dros y Bala—er nad wyf yn cefnogi’r Bala yn rheolaidd, ac eithrio ar adegau—mae’r Bala wedi cael eu moment yn Ewrop, fel Bangor ac eraill. Ond mae'n gyfle gwych i glwb Met Caerdydd, ac rwy'n eu llongyfarch yn ddiffuant. Rwy'n elwa o fyw yn agos atynt pan wyf yma yng Nghaerdydd, a chredaf ei bod yn bwysig inni bwysleisio sut y mae gweithgarwch gwyddor chwaraeon a'r ysbrydoliaeth sy'n deillio o astudio chwaraeon ar sail academaidd yn treiddio drwy holl ddiwylliant y brifysgol. Ceir rhywbeth pwysig, yn fy marn i, yn y cylch bywyd yma: y bydd disgyblion o oedran ysgol, yn aml iawn, yn egnïol iawn yn gorfforol, ond dim ond y rheini sy'n ymwneud â chlybiau sy'n tueddu i barhau â'u gweithgarwch yn ystod eu harddegau ac fel myfyrwyr. A chredaf ei bod yn bwysig ein bod yn dathlu diwylliant o lwyddiant mewn chwaraeon a diwylliant o glybiau llwyddiannus ym mhob rhan o’n system addysg bellach ac addysg uwch.
I'm sure that the Minister will agree with me that one of the biggest challenges is to encourage women and girls to carry on participating in physical activity, particularly, as he's just said in his response to David Melding, after leaving school age. Amongst that group, women from minority ethnic communities are particularly vulnerable and often particularly excluded. Will the Minister undertake today to have some further discussions with the Minister for equalities to see what more can be done to encourage local authority facilities to actively promote the participation of women and girls from minority communities? I would also, in that context, suggest that there is a continuation of provision of women-only facilities for some activities, such as swimming, because for some women from some of those communities it isn't possible for them culturally to participate when there are men present? I think this is particularly important in the context of providing appropriate changing facilities, as well, since there is an increasing tendency to have open facilities, which, while those might be beneficial for families, may not be suitable for women, particularly women who have particular reasons to protect their bodily privacy.
Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi mai un o'r heriau mwyaf yw annog menywod a merched i barhau i gymryd rhan mewn gweithgarwch corfforol, yn enwedig, fel y dywedodd yn ei ymateb i David Melding, ar ôl oedran gadael ysgol. Ymhlith y grŵp hwnnw, mae menywod o gymunedau lleiafrifoedd ethnig yn arbennig o agored i niwed ac yn aml wedi'u heithrio'n benodol. A wnaiff y Gweinidog ymrwymo heddiw i gael trafodaethau pellach gyda'r Gweinidog cydraddoldeb i weld beth arall y gellir ei wneud i annog cyfleusterau awdurdodau lleol i fynd ati’n rhagweithiol i annog menywod a merched o gymunedau lleiafrifol i gymryd rhan? Buaswn hefyd, yn y cyd-destun hwnnw, yn awgrymu y dylid sicrhau parhad o ran darparu cyfleusterau i fenywod yn unig ar gyfer rhai gweithgareddau, fel nofio, oherwydd i rai menywod o rai o'r cymunedau hynny, nid oes modd iddynt gymryd rhan pan fydd dynion yn bresennol oherwydd eu diwylliant? Credaf fod hyn yn arbennig o bwysig yng nghyd-destun darparu cyfleusterau newid priodol hefyd, gan fod tuedd gynyddol i gael cyfleusterau agored, ac er y gallant fod o fudd i deuluoedd, efallai nad ydynt yn addas i fenywod, yn enwedig menywod â rhesymau penodol dros warchod eu preifatrwydd corfforol.
Thank you for that. I'm very happy to formally agree that we should meet to discuss this issue specifically, but I'm pleased to say that, among the major sports that we promote, netball, which is an activity mainly, but not wholly, pursued by girls and women, is the fourth major sport that we fund. And, therefore, I think it is essential that we should always provide for gender equality to the extent that we can in participation in sports. That is partly through encouraging women's rugby and women's football, but also encouraging, indeed, separate opportunities for people to participate at a time convenient and suitable and acceptable to them, and we will pursue this discussion and, no doubt, we will both report back to you.
Diolch am hynny. Rwy'n fodlon iawn i gytuno'n ffurfiol y dylem gyfarfod i drafod y mater hwn yn benodol, ond rwy'n falch o ddweud, ymhlith y prif chwaraeon rydym yn eu hyrwyddo, pêl-rwyd, gweithgaredd a gyflawnir yn bennaf, ond nid yn gyfan gwbl, gan ferched a menywod, yw'r bedwaredd brif gamp rydym yn ei hariannu. Ac felly, credaf ei bod yn hanfodol ein bod bob amser yn darparu ar gyfer cydraddoldeb rhywiol hyd eithaf ein gallu mewn perthynas â chyfranogiad mewn chwaraeon. Mae hynny'n rhannol drwy annog rygbi menywod a phêl-droed menywod, ond hefyd drwy annog cyfleoedd ar wahân, yn wir, i bobl gymryd rhan ar adeg sy'n gyfleus ac yn addas ac yn dderbyniol iddynt, a byddwn yn cael y drafodaeth hon, ac yn ddiau, byddwn yn adrodd yn ôl i chi.
4. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn cynyddu ymgysylltiad diwylliannol yng Ngogledd Cymru? OAQ53889
4. How is the Welsh Government increasing cultural engagement in North Wales? OAQ53889
The Welsh Government recognises cultural engagement impacts positively on well-being and seeks to increase the availability of the cultural offering through various means, including supporting engagement with communities locally and on the heritage and culture that are important to activity in the region.
Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod bod ymgysylltiad diwylliannol yn cael effaith gadarnhaol ar les ac yn ceisio cynyddu argaeledd yr arlwy diwylliannol drwy wahanol ffyrdd, gan gynnwys cefnogi ymgysylltiad â chymunedau yn lleol ac ar y dreftadaeth a'r diwylliant sy'n bwysig i weithgarwch yn y rhanbarth.
Diolch. After the Welsh Government commissioned a feasibility study on a national football museum, I said here two years ago that the people of north Wales deserve to have a Welsh national football museum on their doorstep. As I'd also said in the previous Assembly here,
'Wrexham has an excellent local museum...But people in north Wales can only visit one of the seven free-entry National Museum Wales sites within a realistic 60-mile radius travelling distance, whereas people in Cardiff and Swansea can visit six.'
In supporting a national football museum in Wrexham, I also referred to the illustrious history of Wrexham's Racecourse,
'where the first international match was played in Wales; where the oldest international ground in the world is located; where the Football Association of Wales was formed; and home to...one of the world’s oldest football clubs'
—Wrexham AFC. You issued a statement 12 days ago in writing on the future priorities relating to the feasibility studies on a sport museum and contemporary art gallery, and although the supporter-owned Wrexham football club had previously called for a national football museum to be located within the Racecourse, you stated the consultants' report,
'concluded that developing new facilities at Wrexham Museum would be the best option to... showcase...our football heritage',
and that,
'The realisation...lies not...with the Welsh Government and discussions have now begun with the key partners.'
You also referred to a recommendation by the consultants that this be done in partnership with National Museum Wales/Amgueddfa Cymru. So, I'll cut to my question—I'm sorry I've gone on for so long—how will the involvement of National Museum Wales, in your view, work out? Are you proposing that this becomes part of the National Museum Wales or it's a partner arm's-length organisation? And how will this impact on the physical provision within Wrexham museum—a great museum, but quite small in size? So, are you considering relocation or enlargement, or how might you address this?
Ar ôl i Lywodraeth Cymru gomisiynu astudiaeth ddichonoldeb ar gyfer amgueddfa bêl-droed genedlaethol, dywedais yma ddwy flynedd yn ôl fod pobl gogledd Cymru yn haeddu cael amgueddfa bêl-droed genedlaethol ar garreg eu drws. Fel roeddwn wedi’i ddweud yma yn y Cynulliad blaenorol,
'Mae gan Wrecsam amgueddfa leol ardderchog... Ond un yn unig o saith safle Amgueddfa Genedlaethol Cymru lle y ceir mynediad am ddim y gall pobl yng ngogledd Cymru ymweld â hi o fewn cwmpas realistig o 60 milltir o bellter teithio, lle y gall pobl yng Nghaerdydd ac Abertawe ymweld â chwech o fewn y pellter hwnnw.'
Wrth gefnogi amgueddfa bêl-droed genedlaethol yn Wrecsam, cyfeiriais hefyd at hanes trawiadol Cae Ras Wrecsam,
'ble y chwaraewyd y gêm ryngwladol gyntaf yng Nghymru; lle y lleolir y cae rhyngwladol hynaf yn y byd; lle y ffurfiwyd Cymdeithas Bêl-droed Cymru; a chartref… un o glybiau pêl-droed hynaf y byd'
—CPD Wrecsam. Fe gyhoeddoch chi ddatganiad ysgrifenedig 12 diwrnod yn ôl ar flaenoriaethau ar gyfer y dyfodol mewn perthynas â'r astudiaethau dichonoldeb ar gyfer amgueddfa chwaraeon ac oriel gelf gyfoes, ac er bod clwb pêl-droed Wrecsam, sy'n eiddo i gefnogwyr, eisoes wedi galw am leoli amgueddfa bêl-droed genedlaethol yn y Cae Ras, dywedasoch fod adroddiad yr ymgynghorwyr wedi dod i’r casgliad,
'mai datblygu cyfleusterau newydd yn Amgueddfa Wrecsam fyddai'r dewis gorau ar gyfer arddangos treftadaeth bêl-droed Cymru’,
a hefyd,
'[nad] cyfrifoldeb Llywodraeth Cymru yn unig fydd hyn, ac… mae trafodaethau wedi dechrau gyda'r partneriaid allweddol.'
Cyfeiriasoch hefyd at argymhelliad gan yr ymgynghorwyr y dylid gwneud hyn mewn partneriaeth ag Amgueddfa Cymru. Felly, fe ofynnaf fy nghwestiwn—mae'n ddrwg gennyf am siarad am gymaint o amser—sut y bydd cyfraniad Amgueddfa Cymru, yn eich barn chi, yn gweithio? A ydych yn argymell bod hyn yn dod yn rhan o Amgueddfa Genedlaethol Cymru, neu a yw'n sefydliad partner hyd braich? A sut y bydd hyn yn effeithio ar y ddarpariaeth ffisegol yn amgueddfa Wrecsam—amgueddfa wych, ond yn eithaf bach o ran maint? Felly, a ydych yn ystyried adleoli neu ehangu, neu sut y gallech fynd i'r afael â hyn?
The intention is that there should be a strong sporting museum in Wrexham. The question of its location is a matter for discussion with the existing Wrexham museum and the Wrexham local authority. Those discussions are still continuing. What I'm keen to ensure is that the sporting activity of Wales is represented in the regions of Wales. So, in north Wales, it would be in Wrexham. There is, I think, an opportunity for further celebration of sporting heritage in St Fagans, apart from the national museum, but the relationship that I envisage, and it's with the agreement of the national museum, should be a relationship where the national museum at its seven or eight sites, if we include Treforest, relate to the regional and local museums in support of their activity and that, when we have national collections, the museums are of sufficient quality—and this applies particularly to contemporary art as much as to sport artefacts—the galleries and museums are of sufficient standard to be able to receive the national collection. And that will require further investment. So, I am still continuing to develop our action plan in relation to both a sport museum and a contemporary art museum in a way that ensures that there will be a distributive model that will work to enable as many people in Wales as possible to see the national treasures.
Y bwriad yw y dylai fod amgueddfa chwaraeon gref yn Wrecsam. Mae’r cwestiwn ynghylch ei lleoliad yn fater i'w drafod gydag amgueddfa bresennol Wrecsam ac awdurdod lleol Wrecsam. Mae'r trafodaethau hynny'n mynd rhagddynt. Yr hyn rwy’n awyddus i'w sicrhau yw bod gweithgarwch chwaraeon Cymru yn cael ei gynrychioli yn rhanbarthau Cymru. Felly, yng ngogledd Cymru, byddai hynny’n digwydd yn Wrecsam. Yn fy marn i, ceir cyfle i ddathlu treftadaeth chwaraeon ymhellach yn Sain Ffagan, ar wahân i'r amgueddfa genedlaethol, ond dylai'r berthynas rwy’n ei rhagweld, a chyda chytundeb yr amgueddfa genedlaethol, fod yn berthynas lle mae'r amgueddfa genedlaethol ar ei saith neu wyth safle, os ydym yn cynnwys Trefforest, yn berthnasol i'r amgueddfeydd rhanbarthol a lleol ac yn cefnogi eu gweithgareddau, a phan fydd gennym gasgliadau cenedlaethol, fod yr amgueddfeydd o ansawdd digonol—ac mae hyn yr un mor berthnasol i gelf gyfoes ag i arteffactau chwaraeon—fod yr orielau a'r amgueddfeydd o safon ddigonol i allu derbyn y casgliad cenedlaethol. A bydd hynny'n golygu buddsoddiad pellach. Felly, rwy'n parhau i ddatblygu ein cynllun gweithredu mewn perthynas ag amgueddfa chwaraeon ac amgueddfa gelf gyfoes mewn ffordd sy'n sicrhau y ceir model dosbarthu a fydd yn gweithio i alluogi cymaint o bobl yng Nghymru â phosibl i weld y trysorau cenedlaethol.
5. Pa drafodaethau y mae'r Gweinidog wedi'u cael yn ddiweddar gyda'r Gweinidog Addysg ynghylch darparu cyrsiau prifysgolion drwy gyfrwng y Gymraeg? OAQ53903
5. What recent discussions has the Minister had with the Minister for Education regarding the provision of university courses through the medium of Welsh? OAQ53903
I have regular meetings with the Minister for Education where we discuss issues relating to Welsh-medium education. Ensuring the provision of Welsh-medium courses within universities is a key priority for the Welsh Government, and the role of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol is, of course, vital in securing this aim.
Rwy'n cael cyfarfodydd rheolaidd gyda'r Gweinidog Addysg lle rydym yn trafod materion sy'n ymwneud ag addysg cyfrwng Cymraeg. Mae sicrhau darpariaeth cyrsiau cyfrwng Cymraeg mewn prifysgolion yn flaenoriaeth allweddol i Lywodraeth Cymru, ac wrth gwrs, mae rôl y Coleg Cymraeg Cenedlaethol yn hanfodol i sicrhau'r nod hwn.
I'm grateful to the Minister for her answer, and I'd associate myself with what she says about the role of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol. It's beginning to deliver a transformation. However, I have had brought to my notice by an individual constituent—and I won't even mention the university concerned because this young person is concerned about being exposed—that when she raised the possibility of undertaking part of a course through the medium of Welsh, she was met with a really unhelpful and dismissive attitude, and it was perfectly possible for her to do that because there was a tutor available who could have delivered part of that course. This reflects a concern that has been raised with me by others that there are some parts of our universities that are still culturally resistant to this and that they don't see the provision of courses through the medium of Welsh, particularly perhaps in non-traditional subjects, as something that's for them. What further steps can the Minister take, working with the Minister for Education and obviously with the Coleg Cymraeg Cenedlaethol but also with the Higher Education Funding Council for Wales to help challenge the remains of this negative and, I think, now very much a minority culture within some of our universities and to emphasise that there is nothing for a university to lose and everything for it to gain by making this provision available?
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei hateb, ac eiliaf yr hyn a ddywed am rôl y Coleg Cymraeg Cenedlaethol. Mae'n dechrau cyflawni trawsnewidiad. Fodd bynnag, mae etholwr wedi dweud wrthyf—ac nid wyf am enwi’r brifysgol dan sylw gan fod yr unigolyn ifanc yn pryderu am gael ei datgelu—pan gododd y posibilrwydd o wneud rhan o gwrs drwy gyfrwng y Gymraeg, cafodd ymateb anghymwynasgar a diystyriol iawn, ac roedd yn gwbl bosibl iddi wneud hynny gan fod tiwtor ar gael a allai fod wedi darparu rhan o'r cwrs hwnnw. Mae hyn yn adlewyrchu pryder a fynegwyd wrthyf gan eraill fod rhai rhannau o'n prifysgolion yn dal i fod yn ddiwylliannol wrthwynebol i hyn, ac nad ydynt o’r farn fod darparu cyrsiau drwy gyfrwng y Gymraeg, yn enwedig efallai mewn pynciau anhraddodiadol, yn rhywbeth ar eu cyfer hwy. Pa gamau pellach y gall y Gweinidog eu cymryd, gan weithio gyda'r Gweinidog Addysg, ac yn amlwg, gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol, ond hefyd gyda Chyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru i helpu i herio’r hyn sy’n weddill o’r diwylliant negyddol hwn, ac yn fy marn i, diwylliant sy’n lleiafrifol bellach yn rhai o'n prifysgolion, a phwysleisio nad oes gan brifysgol unrhyw beth i’w golli a phopeth i’w ennill drwy sicrhau bod y ddarpariaeth hon ar gael?
Thank you. I think you're absolutely right that there has been a transformation as a result of the establishment of the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, but it's still fairly new, and so that cultural embeddedness really still needs to deliver. It is delivering very significantly in terms of modules in certain specific subjects, but you're right that there are pockets where that is proving more difficult than others. What we will continue to do, of course, is to work through the Coleg Cymraeg Cenedlaethol, which receives a significant sum of money, because, actually, this is not just about the courses they do; it's about their opportunity to live and work and speak in Welsh. And what we have found is that there is this huge drop-off that comes the moment people leave their Welsh-language schools. So, unless we provide that opportunity to continue, even if it's just on a modular basis, which the Member recognises—we're not talking about complete courses here—. I think that has to be a step that we keep progressing, but I will undertake to discuss that further with the education Minister.
Diolch. Credaf eich bod yn llygad eich lle fod trawsnewidiad wedi digwydd o ganlyniad i sefydlu'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol, ond mae'n weddol newydd o hyd, ac felly mae gwir angen i’r gwreiddio diwylliannol hwnnw gyflawni o hyd. Mae'n cyflawni'n dda iawn o ran modiwlau mewn rhai pynciau penodol, ond rydych yn llygad eich lle fod pocedi i’w cael lle mae hynny'n anos nag mewn mannau eraill. Yr hyn y byddwn yn parhau i'w wneud, wrth gwrs, yw gweithio drwy'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol, sy'n derbyn swm sylweddol o arian, oherwydd, mewn gwirionedd, nid yw hyn yn ymwneud yn unig â'r cyrsiau a wnânt; mae'n ymwneud â'u cyfle i fyw ac i weithio ac i siarad yn Gymraeg. A'r hyn a welsom yw cwymp enfawr pan fydd pobl yn gadael eu hysgolion Cymraeg. Felly, oni bai ein bod yn darparu'r cyfle hwnnw i barhau, hyd yn oed os yw hynny ar sail modiwlau'n unig, sy’n rhywbeth y mae'r Aelod yn ei gydnabod—nid ydym yn sôn am gyrsiau cyfan yma—. Credaf fod yn rhaid i hynny fod yn gam rydym yn parhau i'w ddatblygu, ond rwy’n ymrwymo i drafod hynny ymhellach gyda'r Gweinidog addysg.
Students from the age of three to 18 are taught through the medium of Welsh. They learn all the technical words through the medium of Welsh and therefore they don't know the technical words in English. It's not that they can't speak English, but the technical words are words that are specific to the subjects—they only know the Welsh versions of them. Will you work with the education Minister and Welsh universities to produce a road map to increase the number of subjects available in Welsh universities through the medium of Welsh, especially in those very popular subjects that every university runs?
Mae myfyrwyr rhwng tair a 18 oed yn cael eu haddysgu drwy gyfrwng y Gymraeg. Maent yn dysgu'r holl eiriau technegol drwy gyfrwng y Gymraeg, ac felly nid ydynt yn gwybod y geiriau technegol yn Saesneg. Nid ydynt yn methu siarad Saesneg, ond mae'r geiriau technegol yn eiriau sy'n benodol i'r pynciau—dim ond y fersiynau Cymraeg y maent yn ei wybod. A wnewch chi weithio gyda'r Gweinidog addysg a phrifysgolion Cymru i gynhyrchu map i gynyddu nifer y pynciau sydd ar gael mewn prifysgolion yng Nghymru drwy gyfrwng y Gymraeg, yn enwedig y pynciau poblogaidd iawn hynny y mae pob prifysgol yn eu cynnig?
Already there has been a huge increase, so we're up to about 6,800 students now who are already studying part of their degree through the medium of Welsh. Of course, what we've done is to enhance the offer beyond higher education now; it's going into further education, which I think is essential. But what's important also—. I think there is a debate to be had in terms of the technical language and making sure that people understand and have a bilingual understanding of the technical terms. I think that is a discussion that does need to be had, particularly if people, of course, are going on to study in non-Welsh universities, so they will need to be equipped with that. But what is important, I think, is that we continue down this path that the Coleg Cymraeg Cenedlaethol has been delivering, but let's have a look now at how they can deliver in the further education sector.
Mae cynnydd enfawr wedi bod yn barod, felly mae gennym oddeutu 6,800 o fyfyrwyr bellach sydd eisoes yn astudio rhan o'u gradd drwy gyfrwng y Gymraeg. Wrth gwrs, yr hyn a wnaethom yw gwella'r cynnig y tu hwnt i addysg uwch yn awr; mae'n cynnwys addysg bellach, sy'n hanfodol yn fy marn i. Ond yr hyn sydd hefyd yn bwysig—. Credaf fod dadl i'w chael o ran yr iaith dechnegol a sicrhau bod pobl yn deall y termau technegol yn ddwyieithog. Credaf fod honno'n drafodaeth y mae angen ei chael, yn enwedig os yw pobl, wrth gwrs, yn mynd ymlaen i astudio mewn prifysgolion y tu allan i Gymru, felly bydd angen sicrhau eu bod yn barod ar gyfer hynny. Ond yr hyn sy'n bwysig, yn fy marn i, yw ein bod yn parhau i ddilyn y trywydd hwn y mae'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol wedi bod yn ei ddarparu, ond gadewch i ni edrych yn awr ar sut y gallant gyflawni yn y sector addysg bellach.
6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am gysylltiadau Llywodraeth Cymru â Thwrci? OAQ53908
6. Will the Minister make a statement about the Welsh Government's relations with Turkey? OAQ53908
Wales and Turkey enjoy a cordial relationship focused on education, trade and cultural links. The Turkish ambassador to the UK visited Wales in the new year, and last week we received a delegation from the Turkish ministry of education.
Mae gan Gymru a Thwrci berthynas dda sy'n canolbwyntio ar addysg, masnach a chysylltiadau diwylliannol. Ymwelodd llysgennad Twrci yn y DU â Chymru yn y flwyddyn newydd, a'r wythnos diwethaf, fe groesawom ni ddirprwyaeth o weinyddiaeth addysg Twrci.
Thank you, Minister, for that. You'll be aware that Imam Sis, a Kurdish citizen now residing in Wales, has been on hunger strike for 157 days. I know you're aware of it because I know that the community much appreciates the private visit that you made to talk to him. But I wonder what progress, if any, has been made on persuading the Turkish Government to end the total isolation of the Kurdish leader Abdullah Öcalan, which is the reason why Imam Sis is heading for taking his own life in the cause that he feels so passionately about. As this is not a devolved matter—foreign affairs are largely the responsibility of the UK Government and the UK Parliament—have you been ascertain what the local MP, Jessica Morden, has been able to do in the UK Parliament, and what Jeremy Hunt's response has been to the plight of our citizen, which I know is a cause for huge concern amongst my constituents and many other people's?
Diolch, Weinidog. Fe fyddwch yn ymwybodol fod Imam Sis, dinesydd Cwrdaidd sydd bellach yn byw yng Nghymru, wedi bod ar streic newyn ers 157 diwrnod. Gwn eich bod yn ymwybodol ohono gan y gwn fod y gymuned yn gwerthfawrogi eich ymweliad preifat i siarad ag ef. Ond tybed pa gynnydd, os o gwbl, a wnaed o ran perswadio Llywodraeth Twrci i roi terfyn ar ynysu’r arweinydd Cwrdaidd Abdullah Öcalan, sef y rheswm pam fod Imam Sis yn agosáu at farw dros yr achos y mae’n teimlo cymaint o angerdd yn ei gylch. Gan nad yw hwn yn fater datganoledig—cyfrifoldeb Llywodraeth y DU a Senedd y DU yw materion tramor i raddau helaeth—a ydych wedi gallu canfod beth y mae'r AS lleol, Jessica Morden, wedi gallu ei wneud yn Senedd y DU, a beth oedd ymateb Jeremy Hunt i sefyllfa enbyd ein dinesydd, gan y gwn fod hyn yn achos cryn bryder ymhlith fy etholwyr a llawer o bobl eraill?
Thank you. We are, of course, extremely concerned about the condition of Imam Sis, and that's why, a few weeks ago, I wrote to the Foreign Secretary asking him to consider the situation and the concerns that were expressed here in the Assembly. Of course, we do recognise that foreign affairs is a reserved area, but it is important, when people feel strongly about a particular area, that we can communicate that to the Foreign Secretary. We did that. I still haven't had a response from the Foreign Secretary on that matter, but what I can report to you is that I know that the UK Government raised the Öcalan case with the Turkish authorities and the Turkish ambassador last week. I know that Öcalan has had access to lawyers, on 2 May, and that was the first time in a number of years that that has happened, but he's also asked the hunger strikers not to continue to the point that it threatened their health or they risked death. So, we are extremely concerned about the situation with Imam Sis.
Diolch. Wrth gwrs, rydym yn bryderus iawn ynghylch cyflwr Imam Sis, a dyna pam yr ysgrifennais, ychydig wythnosau yn ôl, at yr Ysgrifennydd Tramor yn gofyn iddo ystyried y sefyllfa a'r pryderon a fynegwyd yma yn y Cynulliad. Wrth gwrs, rydym yn cydnabod bod materion tramor yn faes a gedwir yn ôl, ond mae'n bwysig, pan fydd pobl yn teimlo'n gryf am faes penodol, ein bod yn gallu cyfathrebu hynny i'r Ysgrifennydd Tramor. Fe wnaethom hynny. Rwy'n dal i ddisgwyl ymateb gan yr Ysgrifennydd Tramor ar y mater, ond yr hyn y gallaf ddweud wrthych yw fy mod yn gwybod bod Llywodraeth y DU wedi codi achos Öcalan gydag awdurdodau Twrci a llysgennad Twrci yr wythnos diwethaf. Gwn fod Öcalan wedi cael mynediad at gyfreithwyr, ar 2 Mai, ac mai dyna oedd y tro cyntaf mewn sawl blwyddyn i hynny ddigwydd, ond mae hefyd wedi gofyn i'r streicwyr newyn beidio â pharhau heibio'r pwynt lle mae'n peryglu eu hiechyd neu mewn perygl o farw. Felly, rydym yn bryderus iawn ynghylch sefyllfa Imam Sis.
I'm sure, like me, you'll want to thank the UK Government for raising concerns about human rights abuses in Turkey. You've quite rightly said that this is a non-devolved matter, but one thing about Turkey is that we've obviously got a significant Turkish diaspora here in Wales, and I think it is important that we use the opportunities that are there in terms of those links with the Turkish diaspora and their links back home to promote positive relationships with Turkey, where Wales can have a positive impact on social attitudes in that country. So, can I ask you what work you and your officials are doing with the Turkish diaspora in particular in order to promote those civil society links, in order to change some of the attitudes towards human rights and other matters in Turkey that perhaps don't fit with our social values here in Wales?
Rwy'n siŵr y byddwch, fel finnau, yn awyddus i ddiolch i Lywodraeth y DU am fynegi pryderon ynghylch camweddau hawliau dynol yn Nhwrci. Fe ddywedoch, yn gwbl gywir, fod hwn yn fater sydd heb ei ddatganoli, ond un peth am Twrci yw ei bod yn amlwg fod gennym boblogaeth Dwrcaidd alltud sylweddol yma yng Nghymru, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod yn defnyddio'r cyfleoedd sydd ar gael o ran y cysylltiadau hynny â'r boblogaeth Dwrcaidd alltud a'u cysylltiadau ag adref i hyrwyddo perthynas gadarnhaol â Thwrci, lle gall Cymru gael effaith gadarnhaol ar agweddau cymdeithasol yn y wlad honno. Felly, a gaf fi ofyn i chi pa waith penodol rydych chi a'ch swyddogion yn ei wneud gyda'r boblogaeth Dwrcaidd alltud i hyrwyddo'r cysylltiadau hynny â'r gymdeithas sifil, er mwyn newid rhai o'r agweddau tuag at hawliau dynol a materion eraill yn Nhwrci nad ydynt o bosibl yn cyd-fynd â'n gwerthoedd cymdeithasol yma yng Nghymru?
Thank you. Well, I spoke initially about the fact that we are focused on education, trade and cultural links with Turkey. Turkey is indeed the country where we send—. It's the eleventh biggest export market for us, so it's not an insignificant nation in that sense. Of course, we are keen to ensure that we continue our dialogue with civil society, and that visit by the Turkish ambassador also meant that he was able to go and speak to and visit some Turkish companies that have been based here and have invested here in Wales.
Diolch. Wel, soniais i gychwyn am y ffaith ein bod yn canolbwyntio ar addysg, masnach a chysylltiadau diwylliannol â Thwrci. Yn wir, Twrci yw'r wlad lle rydym yn anfon—. Dyma'r farchnad allforio fwyaf ond deg i ni, felly nid yw'n genedl ansylweddol yn yr ystyr hwnnw. Wrth gwrs, rydym yn awyddus i sicrhau ein bod yn parhau â'n deialog â chymdeithas sifil, a golygai’r ymweliad gan lysgennad Twrci ei fod wedi gallu mynd i siarad â rhai cwmnïau o Dwrci sydd wedi'u lleoli yma ac sydd wedi buddsoddi yma yng Nghymru.
7. Pa asesiad y mae'r Gweinidog wedi'i wneud o effaith y Cytundeb Partneriaeth Economaidd rhwng yr UE a Japan ar Gymru? OAQ53892
7. What assessment has the Minister made of the impact of the Economic Partnership Agreement between the EU and Japan on Wales? OAQ53892
Japan remains a key trade partner for Wales and it is important that Welsh companies can continue to trade with Japan in the future. The Welsh Government continues to assess and monitor the impact of the economic partnership on Wales.
Mae Japan yn parhau i fod yn bartner masnach allweddol i Gymru ac mae'n bwysig bod cwmnïau o Gymru'n gallu parhau i fasnachu â Japan yn y dyfodol. Mae Llywodraeth Cymru yn parhau i asesu a monitro effaith y bartneriaeth economaidd ar Gymru.
I thank the Minister for that reply, and I'm sure she'll agree with me that it is important that we conclude a successor agreement to the EU agreement as soon as possible when we leave. She said earlier in response to Darren Millar that it's easier to create a trade deal when you've got 450 million people than it is with 50 million. I'm not sure there's any historical evidence to justify that assertion, but what is incontestably true is that it's easier to conclude a deal if you're negotiating on behalf of one country than 28 countries, as the progress of the EU-Canada trade agreement certainly demonstrated.
Will she agree with me that trade with Japan is very important, particularly for the automotive industry, because there was a 25 per cent increase in the demand for British-made cars in Japan last year? As the British economy is doing pretty well internationally, there is every reason to expect that we will be able to increase our trade with Japan significantly. The latest GDP figures for the UK show 0.5 per cent growth, business investment up 0.5 per cent and manufacturing growth up 2.2 per cent, compared with 0.4 per cent in the EU, and the German Government has recently slashed its growth forecast for this year from 2.1 per cent to 0.5 per cent, so outside the EU, and trading with the 85 per cent of the global economy that is not in the EU, offers us the best chance for Britain to succeed in the future.
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw, ac rwy'n siŵr y bydd yn cytuno â mi ei bod yn bwysig i ni gwblhau cytundeb olynol i gytundeb yr UE cyn gynted â phosibl pan fyddwn yn gadael. Dywedodd yn gynharach, mewn ymateb i Darren Millar, ei bod yn haws creu cytundeb masnach pan fo gennych 450 miliwn o bobl na gwneud hynny gyda 50 miliwn o bobl. Nid wyf yn siŵr a oes unrhyw dystiolaeth hanesyddol i gyfiawnhau'r honiad hwnnw, ond mae’n wir ei bod yn haws cwblhau cytundeb os ydych yn negodi ar ran un wlad nag ar ran 28 o wledydd, fel y dangosodd cynnydd cytundeb masnach Canada a’r UE yn glir iawn.
A yw hi'n cytuno bod masnachu â Japan yn bwysig iawn, yn enwedig i'r diwydiant modurol, oherwydd gwelwyd cynnydd o 25 y cant yn y galw am geir a wnaed ym Mhrydain yn Japan y llynedd? Gan fod economi Prydain yn gwneud yn eithaf da yn rhyngwladol, mae pob rheswm dros ddisgwyl y byddwn yn gallu cynyddu ein masnach gyda Japan yn sylweddol. Mae'r ffigurau cynnyrch domestig gros diweddaraf ar gyfer y DU yn dangos cynnydd o 0.5 y cant, cynnydd o 0.5 y cant mewn buddsoddiad busnes a chynnydd o 2.2 y cant mewn gweithgynhyrchu, o'i gymharu â 0.4 y cant yn yr UE, ac mae Llywodraeth yr Almaen wedi lleihau ei rhagolygon twf ar gyfer eleni o 2.1 y cant i 0.5 y cant, felly, bod ar y tu allan i'r UE, a masnachu gydag 85 y cant o'r economi fyd-eang nad yw yn yr UE sy’n cynnig y cyfle gorau i Brydain lwyddo yn y dyfodol.
Well, we hark back to this continual bleat that we hear: 'Let's go and make these trade deals with people all round the world.' The fact is that 50 per cent of our exports go to the EU. You cannot—[Interruption.] In trade in goods, in Wales, it's about 50 per cent, which is different from the UK, which is about 40 per cent.
I think what is important is that we understand that you cannot simply sign these trade agreements overnight. Sometimes they take years and years and years to develop, as we know from the attempt by the United States to make a trade deal with the European Union. So we know that this is going to be extremely difficult, and we know that we are likely to get a better deal as a member of a group where you can buy and sell goods with 500 million people.
Now, I think what's important is that we don't lose faith and we don't lose hope. I think we have got a strong relationship with the Japanese, and we need to build on that and make sure that we develop those bilateral relationships to continue with the investment that we hope that they will continue to make in our country, but also that we take the opportunity to increase our exports to Japan, and that's certainly something we hope we'll be doing during the world cup.
Wel, rydym yn clywed y brefu parhaus hwn eto: 'Gadewch i ni wneud y cytundebau masnach hyn gyda phobl ar hyd a lled y byd.' Y ffaith amdani yw bod 50 y cant o'n hallforion yn mynd i'r UE. Ni allwch—[Torri ar draws.] O ran masnachu nwyddau, yng Nghymru, mae oddeutu 50 y cant, sy'n wahanol i'r DU, sydd oddeutu 40 y cant.
Rwy'n credu mai'r hyn sy'n bwysig yw ein bod yn deall na allwch lofnodi'r cytundebau masnach hyn dros nos. Weithiau maent yn cymryd blynyddoedd i’w datblygu, fel y gwyddom o ymgais yr Unol Daleithiau i ffurfio cytundeb masnach â'r Undeb Ewropeaidd. Felly rydym yn gwybod y bydd hyn yn anodd iawn, a gwyddom ein bod yn debygol o gael cytundeb gwell fel aelod o grŵp lle gallwch brynu a gwerthu nwyddau gyda 500 miliwn o bobl.
Nawr, credaf ei bod yn bwysig nad ydym yn colli ffydd nac yn colli gobaith. Rwy'n credu bod gennym berthynas gref â'r Japaneaid, ac mae angen i ni adeiladu arni a sicrhau ein bod yn datblygu'r berthynas ddwyochrog honno i barhau â'r buddsoddiad y gobeithiwn y byddant yn parhau i'w wneud yn ein gwlad, ond hefyd ein bod yn manteisio ar y cyfle i gynyddu ein hallforion i Japan, ac mae hwnnw'n sicr yn rhywbeth y gobeithiwn ei wneud yn ystod cwpan y byd.
Earlier in the question session, people were highlighting the Rugby World Cup in Japan and the long-established trade links that we have with Japan, Minister. What benchmarks have you set for success with the various missions that will be going out on the back of the world cup to Japan? Rather than just measuring it in cups of coffee and Welsh cakes drunk, it is important that we can measure true success when the world cup finishes, and that the profile of Wales and the penetration of the Japanese market is far greater than when the world cup began.
Yn gynharach yn y sesiwn gwestiynau, roedd pobl yn trafod Cwpan Rygbi'r Byd yn Japan a'r cysylltiadau masnach hirsefydlog sydd gennym â Japan, Weinidog. Pa feincnodau rydych wedi'u gosod ar gyfer llwyddiant gyda'r gwahanol deithiau masnach a fydd yn cael eu trefnu i Japan yn sgil cwpan y byd? Yn hytrach na mynd ati i’w fesur mewn cwpaneidiau o goffi a yfir a chacennau cri a fwyteir, mae'n bwysig ein bod yn gallu mesur gwir lwyddiant pan fydd cwpan y byd yn dod i ben, a bod proffil Cymru a threiddiad marchnad Japan yn llawer mwy na phan ddechreuodd cwpan y byd.
I think you're absolutely right. What we need to see is some really hard delivery figures. That's why I'm having a meeting immediately after this to discuss with our representative who is out in Japan and who's come back to Wales to have discussions on this, to really work out exactly what it is we're trying to land as a result of this opportunity, this one-off opportunity we have, to expose our nation on an international stage. I don't think we should limit ourselves to Japan. I think there's an opportunity for us to show ourselves more broadly in the far east. I think, if you look at benchmarks for success, I would certainly hope to see at the end that we would increase the amount of food and drink, for example, that we're able to export. And of course we're looking, in particular, to see if we can open the lamb market there and that we can really bounce into that market on the back of that.
Credaf eich bod yn hollol gywir. Mae angen i ni weld ffigurau cyflawni pendant iawn. Dyna pam fod gennyf gyfarfod yn syth ar ôl hyn gyda’n cynrychiolydd yn Japan, sydd wedi dychwelyd i Gymru i drafod hyn, er mwyn penderfynu beth yn union rydym yn ceisio’i ennill o ganlyniad i’r cyfle hwn, y cyfle unigryw hwn sydd gennym, i arddangos ein gwlad ar lwyfan rhyngwladol. Nid wyf yn credu y dylem gyfyngu ein hunain i Japan. Credaf fod cyfle i ni ddangos ein hunain yn fwy eang yn y dwyrain pell. Rwy’n credu, os edrychwch ar feincnodau ar gyfer llwyddiant, buaswn yn sicr yn gobeithio y byddwn yn gweld cynnydd yn y pen draw yn y bwyd a diod y gallwn ei allforio, er enghraifft. Ac wrth gwrs, rydym yn edrych i weld yn benodol a allwn agor y farchnad cig oen yno a sicrhau y gallwn lamu i'r farchnad honno yn sgil cwpan y byd.
Thank you very much, Minister.
Diolch yn fawr iawn, Weinidog.
Item 3 on the agenda this afternoon are questions to the Assembly Commission. The first question this afternoon will be answered by the Llywydd. Janet Finch-Saunders.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw’r cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Bydd y cwestiwn cyntaf y prynhawn yma yn cael ei ateb gan y Llywydd. Janet Finch-Saunders.
1. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am gyfranogiad y Cynulliad yn Eisteddfod yr Urdd 2019? OAQ53898
1. Will the Commission make a statement on the Assembly's involvement in the Urdd Eisteddfod 2019? OAQ53898
Mae'n bleser gweld Eisteddfod yr Urdd yn cael ei hadeiladu o'n cwmpas yn y bae yma. Yr wythnos nesaf, caiff yr arddangosfa celf, dylunio a thechnoleg ei chynnal yn y Senedd, ac yno hefyd bydd aelodau o Senedd Ieuenctid Cymru yn hyrwyddo eu gwaith nhw drwy'r wythnos. Bydd cyfle i ymwelwyr ddysgu am waith y Cynulliad a thynnu llun yn y Siambr yma yn ystod yr wythnos. Bydd pafiliwn y dysgwyr yn defnyddio'r Pierhead. Ac os caf i gymryd y cyfle i ddymuno’n dda i'r Urdd ac i'r holl bobl ifanc hynny fydd yn cystadlu ac yn cymryd rhan yma yn Eisteddfod yr Urdd ym Mae Caerdydd yr wythnos nesaf.
It is a pleasure to see the Urdd Eisteddfod being built around us in the bay. Next week, the art, design and technology exhibition will be held in the Senedd, and that is also where members of the Welsh Youth Parliament will also be promoting their work throughout the week. Visitors will have the opportunity to learn about the Assembly’s work and have their photograph taken in the Chamber during the week. The Welsh learners pavilion will use the Pierhead. And if I could take this opportunity to wish the Urdd well and all those young people who will be competing and taking part here in the Urdd Eisteddfod in Cardiff Bay next week.
Diolch yn fawr. I think that's the first time I've asked a question in this Assembly where I really felt the need not to ask a supplementary because you've actually addressed many of the points.
But I would also like to endorse the thanks and congratulations to everybody taking part. Obviously, this is the heart of the Urdd Eisteddfod next week, with this institution of Welsh democracy becoming the home for the art, design and technology exhibition. And I think it's fantastic to note that over 100,000 visitors will be here, many frequenting this building, and will learn about the work we undertake.
The question I was going to ask, anyway: given that the Eisteddfod coincides with the 20-year anniversary, what consideration has the Commission given to commemoration in the presence of the event in the Senedd, such as through exploring the possibility of retaining an art exhibition or inviting attendees to perhaps create a piece of creative work that could actually then be put on display here? Diolch.
Diolch yn fawr. Rwy'n credu mai dyna'r tro cyntaf i mi ofyn cwestiwn yn y Cynulliad hwn lle nad wyf wedi teimlo bod angen gofyn cwestiwn atodol oherwydd rydych wedi mynd i'r afael â llawer o'r pwyntiau mewn gwirionedd.
Ond hoffwn longyfarch a diolch i bawb sy’n cymryd rhan. Yn amlwg, dyma fydd calon Eisteddfod yr Urdd yr wythnos nesaf, a bydd y sefydliad hwn sy'n cynrychioli democratiaeth Gymreig yn gartref i'r arddangosfa gelf, dylunio a thechnoleg. Ac rwy'n credu ei bod yn wych nodi y bydd dros 100,000 o ymwelwyr yma, a bydd llawer ohonynt yn ymweld â'r adeilad hwn, a byddant yn dysgu am y gwaith rydym yn ei wneud.
Y cwestiwn roeddwn am ei ofyn, beth bynnag: o gofio bod yr Eisteddfod yn digwydd ar adeg ugeinfed pen blwydd y Cynulliad, pa ystyriaeth y mae'r Comisiwn wedi'i roi i goffáu’r digwyddiad hwn yn y Senedd, megis drwy archwilio'r posibilrwydd o gynnal arddangosfa gelf neu wahodd mynychwyr i greu darn o waith creadigol y gellid ei arddangos yma? Diolch.
Diolch am y cyfraniad yna a'r cwestiwn o ran beth yw hirhoedledd presenoldeb yr Urdd wedi digwyddiadau'r wythnos nesaf. Fe fydd yna gynnwrf yr wythnos nesaf ym Mae Caerdydd. Fe fydd yna bobl ifanc o bob cwr o Gymru, o bob etholaeth yng Nghymru, yn cystadlu ac yn cymryd rhan yma, ac mae hynny i'w groesawu'n fawr iawn. A dwi'n gobeithio y bydd cymaint o Aelodau â phosibl yn gallu gweld hynny ar waith hefyd. Ond, wrth gwrs, fe fyddwn ni'n sicrhau bod y cyhoedd sy'n ymweld â'n Senedd ni yma, efallai am y tro cyntaf hyd yn oed, yn cael y cyfle i ddysgu rhywfaint am y gwaith, yr hyn rŷm ni wedi'i gyflawni dros yr 20 mlynedd ddiwethaf wrth inni fod yn cydnabod hyn. Ac, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni gofio bod gwersyll yr Urdd drws nesaf i ni yn barhaol fan hyn hefyd, ac mae aelodau o'r Urdd wastad yn cael eu croesawu yma i'r Senedd—eu Senedd nhw—fel pawb o bobl ifanc Cymru.
Thank you for that contribution and the question in terms of what is the longevity of the presence of the Urdd here following next week's events. There will be excitement in Cardiff Bay next week. There will be young people from all over Wales, from every constituency in Wales, competing and taking part here, and that is to be welcomed greatly. And I hope that as many Members as possible will be able to see that happening as well. But, of course, we will be ensuring that the members of the public who visit our Senedd here, perhaps for the first time, have the opportunity to learn something about the work and what we've achieved over the last 20 years as we recognise this. And, of course, we have to remember that the Urdd camp is next door to us permanently here, and Urdd members are always welcomed here in the Senedd—their Senedd—as are all young people in Wales.
Thank you. Question 2, which is to be answered by the Commissioner Siân Gwenllian. Dai Lloyd.
Diolch. Cwestiwn 2, sydd i'w ateb gan y Comisiynydd Siân Gwenllian. Dai Lloyd.
2. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad yn amlinellu'r camau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod Llywodraeth Cymru yn gosod dogfennau gerbron y Cynulliad yma yn y Gymraeg? OAQ53911
2. Will the Commission make a statement outlining the steps being taken to ensure that the Welsh Government lays documents before the Assembly in Welsh? OAQ53911
Diolch yn fawr am y cwestiwn. Mae'r Swyddfa Gyflwyno yn gwirio pob dogfen a osodir. Os na ddarparwyd fersiwn dwyieithog o'r ddogfen, bydd aelod o'r staff yn cysylltu i ofyn a oes fersiwn ar gael. Yn unol â Rheol Sefydlog 15.4, fe ganiateir i ddogfennau gael eu gosod yn uniaith os nad yw'n briodol o dan yr amgylchiadau, neu yn rhesymol ymarferol i ddarparu fersiwn ddwyieithog. Mae Llywodraeth Cymru yn ddarostyngedig i'r Rheol Sefydlog hon.
Wrth gasglu'r ystadegau ar gyfer yr adroddiad blynyddol ar gynllun ieithoedd swyddogol y Comisiwn y llynedd, fe welwyd nad oedd cyfran sylweddol o'r dogfennau sy'n cael eu gosod gan Lywodraeth Cymru yn cael eu gosod yn ddwyieithog. Memoranda esboniadol oedd y rhan fwyaf o'r dogfennau yma, a'r rheswm dros beidio â'u cyflwyno'n ddwyieithog yn ôl y Llywodraeth oedd nad oedd yn ymarferol gallu gwneud hynny. Doeddwn i ddim yn hapus efo hynny, ac yn rhinwedd fy swydd fel y Comisiynydd â chyfrifoldeb am ieithoedd swyddogol, mi wnes i ysgrifennu at y Pwyllgor Busnes am arweiniad pellach. Ac fe ofynnodd y Pwyllgor Busnes i swyddogion drafod y mater. Cyfarfu swyddogion Comisiwn y Cynulliad â swyddogion Llywodraeth Cymru ym mis Mawrth. Yn ystod y cyfarfod, trafodwyd sut y byddai modd i Lywodraeth Cymru wella nifer y dogfennau a osodir yn ddwyieithog, a'r posibilrwydd o bennu targedau ar gyfer y cynnydd hwn, gyda'r nod yn y pen draw o gyflwyno'u holl ddogfennau yn ddwyieithog.
Thank you very much for the question. The Table Office checks every document that is laid. If a bilingual version has not been provided, a member of staff will get in touch to ask whether there’s one available. According to Standing Order 15.4, documents can be laid in one language if it is not appropriate in the circumstances, or not practically reasonable to provide a bilingual version. The Welsh Government is subject to this Standing Order.
When collating the statistics for the annual report on the Commission’s official languages scheme last year, a substantial proportion of documents laid by the Welsh Government were found not to have been laid bilingually. The majority of these documents were explanatory memoranda, and the reason for not submitting them bilingually according to the Government was because it was not practical to do so. I was not happy with that, and in my capacity as the Commissioner with responsibility for official languages, I wrote to the Business Committee for further guidance. And the Business Committee requested that officials discuss the matter. Assembly Commission officials met with Welsh Government officials in March. During the meeting, they discussed how the Welsh Government could improve the number of documents laid bilingually, and the possibility of setting targets for this increase, with the aim, ultimately, of laying all their documents bilingually.
Diolch yn fawr i'r Comisiynydd am ei hymateb. Cefndir y cwestiwn hwn yw bod y Gweinidog iechyd a'i adran wedi gosod rheoliadau ar gyfer rhoi dyletswyddau o ran y Gymraeg ar ddarparwyr gofal iechyd sylfaenol, yn ogystal â memorandwm esboniadol, yn y Swyddfa Gyflwyno ar 9 Mai eleni. Roedd y memorandwm esboniadol a osodwyd yn uniaith Saesneg. Mae hyn yn syfrdanol yn fy marn i, yn enwedig o ystyried pwnc y ddogfen. Roedd aelodau'r pwyllgor materion cyfansoddiadol yn rhannu fy mhryderon am hyn, a byddwn ni'n ysgrifennu at y Llywodraeth i rannu'r pryderon hynny. Rydw i hefyd wedi derbyn cyngor gan Gomisiynydd y Gymraeg, sydd fwy neu lai yn cadarnhau bod y Llywodraeth yn torri safon yn yr achos yma. Os nad ydy'r Llywodraeth yn meddwl ei bod yn rhesymol i sicrhau y gallwn ni fel Aelodau sy'n cynrychioli'r cyhoedd weld dogfen o'r math yma yn Gymraeg, pa gamau pellach all y Comisiwn eu cymryd i sicrhau nad oes modd i'r Llywodraeth weithredu'n groes i ysbryd y Ddeddf ieithoedd swyddogol ac i'w safonau iaith ei hunan wrth gyflwyno busnes gerbron y Cynulliad hwn?
I thank the Commissioner for that response. The background to this question is that the Minister for health and his department had laid regulations placing duties in terms of the Welsh language on primary care service providers as well as an explanatory memorandum, and they were tabled in the Table Office on 9 May this year. The explanatory memorandum laid was monolingually available in English. This is staggering, in my view, particularly given the subject of the document. Members of the constitutional affairs committee shared my concerns about this and we will be writing to the Government to express those concerns. I've also received advice from the Welsh Language Commissioner, who more or less confirms that the Government is in breach of its standards in this case. If the Government doesn't think that it’s reasonable to ensure that we as Members representing the public should be able to see a document of this kind in Welsh, what further steps can the Commission take to ensure that it isn't possible for the Government to act counter to the spirit of the official languages Act and to its own Welsh language standards in laying business before this Assembly?
Diolch yn fawr i Dai Lloyd am y cwestiwn atodol yna ac am dynnu sylw at y broblem yma. Yn y lle cyntaf, gaf i ddweud fy mod i yn rhannu eich siomedigaeth chi fod y Llywodraeth wedi methu â darparu fersiwn Gymraeg o'r memorandwm esboniadol i'r rheoliadau penodol yma yn ymwneud â'r Gymraeg mewn gwasanaethau gofal sylfaenol pan osodwyd y memorandwm? Dydy o ddim yn cydymffurfio ag ysbryd y cynllun. Dwi yn deall bod swyddogion y Comisiwn wedi mynd yn ôl i ofyn i'r Llywodraeth a oedd bwriad i ddarparu fersiwn ddwyieithog o'r memorandwm, a chafwyd cadarnhad nad oedd bwriad i ddarparu fersiwn Gymraeg.
Mae'r Comisiwn yn disgwyl i Lywodraeth Cymru barchu hawl ein Haelodau i weithio yn eu dewis iaith, a dydy hi ddim yn bosib i Aelodau arddel y dewis hwnnw wrth baratoi at drafodion os nad ydy'r dogfennau arwyddocaol o'r fath ar gael. Dŷn ni'n disgwyl hefyd i Lywodraeth Cymru gyflwyno dogfennau yn y ddwy iaith ar yr un pryd. Nid yw'n dderbyniol i'r sawl sy'n dymuno darllen dogfennau yn Gymraeg orfod aros yn hirach—yn hir iawn weithiau—ar gyfer y fersiwn Gymraeg.
Fel y dywedais i, dwi eisoes wedi ysgrifennu at y Pwyllgor Busnes am hyn ac rwy'n deall bod y trafodaethau rhwng swyddogion Llywodraeth Cymru a Chomisiwn y Cynulliad, ar gais y Pwyllgor Busnes, wedi bod yn rhai positif. Ond, er hynny, mae'r achos penodol yma yn awgrymu bod angen cymryd rhagor o gamau eto, ac mi fyddaf i'n gofyn i swyddogion edrych ar ba gamau pellach allwn ni eu cymryd.
Thank you to Dai Lloyd for that supplementary question and for drawing attention to this problem. In the first place, may I say that I share your disappointment that the Government has failed to provide a Welsh language version of the explanatory memorandum to those specific regulations relating to the Welsh language in primary care when that memorandum was laid? It does not comply with the spirit of the scheme. I do understand that Assembly officials have gone back to ask the Government whether there was an intention to provide a bilingual version of the memorandum, and there was confirmation that there was no intention to provide a Welsh language version.
The Commission does expect the Welsh Government to respect the right of our Members to work in their language of choice, and it is not possible for Members to have that choice in preparing for proceedings if those documents aren't available. We also expect the Welsh Government to submit documents in both languages at the same time. It is not acceptable for those who wish to read documents in Welsh to have to wait longer—a very long time sometimes—for the Welsh language version.
As I said, I have already written to the Business Committee about this and I understand that discussions between Welsh Government officials and Assembly Commission officials, on the request of the Business Committee, have been positive ones. But, this specific case suggests that there is a need to take further steps, and I will ask officials to look at what further steps can be taken.
Thank you. Question 3 is to be answered by Commissioner David Rowlands. Huw Irranca-Davies.
Diolch. Mae cwestiwn 3 i'w ateb gan y Comisiynydd David Rowlands. Huw Irranca-Davies.
3. A wnaiff y Comisiwn ystyried y posibilrwydd o ddefnyddio beiciau cargo ar gyfer danfoniadau i'r Cynulliad? OAQ53888
3. Will the Commission explore the potential of using cargo bikes for deliveries to the Assembly? OAQ53888
I must admit, when I first considered this question, I had a startling image of a whole cortege of Granvilles turning up outside with their baskets fully laden, but of course these are purpose-built vehicles. The Commission agrees that they have a potential for reducing the impact of delivery vehicles in an urban environment, particularly for the so-called 'last mile' section of a delivery. In keeping with this, I'm pleased to report that we already use a cycle courier service for the transport of documents across Cardiff. In addition, I can confirm that we have spoken to our most frequently used delivery courier about the possibility of using cargo bikes, but given the distance from their depot and their need to remain economically competitive, this is not a feasible option for them at this present time. However, we shall keep this situation under review with them and all our suppliers.
Mae'n rhaid i mi gyfaddef, pan ystyriais y cwestiwn hwn am y tro cyntaf, cefais ddelwedd syfrdanol o lynges gyfan o feiciau Granville yn ymddangos y tu allan gyda'u basgedi’n llawn, ond wrth gwrs, mae'r rhain yn gerbydau pwrpasol. Mae'r Comisiwn yn cytuno bod ganddynt botensial i leihau effaith cerbydau dosbarthu mewn amgylchedd trefol, yn enwedig ar gyfer y 'filltir olaf' o daith ddosbarthu. Yn unol â hyn, rwy'n falch o adrodd ein bod eisoes yn defnyddio cludwyr ar feiciau i gludo dogfennau ar draws Caerdydd. Yn ogystal â hyn, gallaf gadarnhau ein bod wedi siarad am y posibilrwydd o ddefnyddio beiciau cargo gyda’r cludwyr rydym yn eu defnyddio amlaf, ond o ystyried y pellter o'u depo a'r ffaith eu bod angen parhau i fod yn gystadleuol yn economaidd, nid yw hwn yn opsiwn ymarferol iddynt ar hyn o bryd. Fodd bynnag, byddwn yn adolygu'r sefyllfa hon gyda hwy a'n holl gyflenwyr.
I really welcome that answer and the optimism that lies within it. As you will know, David, these cargo bikes are not some strange little niche area, they're actually in many of the European capital cities now. They've become a fundamental part of that last-mile delivery within cities and urban areas. They don't have to deal with parking tickets. They don't have to deal with problems of congestion. As long as there is a good cycle infrastructure, they can get places faster than delivery vans and so on. So, I wonder if I could, with that note of encouragement that I've just heard, ask the Commission to work with Welsh Government—and I notice our Minister for active travel is here as well—to look at the potential combined between the Commission and Welsh Government to support a growth in cargo bike deliveries across Cardiff—Cathays Park to here, to the fifth floor, and the Commission's work as well—and see if we can build that economic case that will cause either an independent provider or, perhaps, the first Welsh co-operative of cargo bikes here in Cardiff to start that delivery mechanism going within our capital city.
Rwy'n croesawu'r ateb hwnnw a'r optimistiaeth sydd ynddo. Fel y gwyddoch, David, nid yw'r beiciau cargo hyn yn bethau arbenigol, rhyfedd, maent i'w gweld yn llawer o brifddinasoedd Ewrop bellach. Maent wedi dod yn rhan sylfaenol o ddosbarthu 'milltir olaf' mewn dinasoedd ac ardaloedd trefol. Nid oes rhaid iddynt ymdopi â thocynnau parcio. Nid oes rhaid iddynt ymdopi â phroblemau tagfeydd. Cyhyd â bod seilwaith beicio da, gallant gyrraedd lleoedd yn gyflymach na faniau dosbarthu ac ati. Felly, gyda'r nodyn anogol hwnnw rwyf newydd ei glywed, tybed a gaf fi ofyn i'r Comisiwn weithio gyda Llywodraeth Cymru—a sylwaf fod ein Gweinidog teithio llesol yma hefyd—i edrych ar botensial cyfunol y Comisiwn a Llywodraeth Cymru i gefnogi cynnydd mewn dosbarthiadau beiciau cargo ledled Caerdydd—Parc Cathays i’r lle hwn, i'r pumed llawr, a gwaith y Comisiwn hefyd—a gweld a allwn adeiladu'r achos economaidd a fydd yn ysbrydoli darparwr annibynnol neu'r cwmni beiciau cargo cydweithredol cyntaf yng Nghymru, efallai, yma yng Nghaerdydd, i sbarduno'r mecanwaith dosbarthu hwnnw yn ein prifddinas.
Well, I noted in the papers and in the background to this you mentioned a lorry turning up outside the gates with one single parcel in the back, and I actually, by coincidence, witnessed that myself and it did seem a very lonely parcel and a huge lorry, I can assure you. But, of course, that was probably at the end of the delivery schedule that the lorry had. But I can assure you that we are exploring all ways of encouraging couriers and delivery companies to look further into the possibility of delivering, particularly, as we said, on that last mile, and we will keep on. We're in constant contact with those who deliver to the estate and have indicated to them that, should they contemplate initiating such a service in the future, we would be very interested in being involved in such a service.
Wel, nodais yn y papurau ac yn y cefndir i hyn eich bod wedi sôn am lori'n cyrraedd y tu allan i gatiau'r lle hwn gydag un parsel yn y cefn, a drwy gyd-ddigwyddiad, roeddwn yn dyst i hynny fy hun a gallaf eich sicrhau ei fod yn barsel unig iawn mewn lori enfawr. Ond wrth gwrs, mae’n fwy na thebyg mai hwnnw oedd y parsel olaf oedd gan y lori honno yn ei hamserlen ddosbarthu. Ond gallaf eich sicrhau ein bod yn archwilio pob ffordd o annog cludwyr a chwmnïau dosbarthu i roi ystyriaeth bellach i’r posibilrwydd o ddosbarthu, yn enwedig, fel y dywedasom, y filltir olaf honno, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Rydym mewn cysylltiad cyson â'r rheini sy'n dosbarthu i'r ystâd ac rydym wedi dweud wrthynt, pe baent yn ystyried cychwyn gwasanaeth o'r fath yn y dyfodol, y byddai gennym ddiddordeb mawr mewn bod yn rhan o wasanaeth o'r fath.
Nid yn unig un parsel yn troi i fyny mewn fan, ond yn aml iawn mae yna un aelod o staff neu un—
It's not only a single parcel turning up in a van, but very often there's one member of staff or one—
Forgive me, Llyr. I missed the first part of that.
Maddeuwch i mi, Llyr. Collais y rhan gyntaf o’r hyn a ddywedoch chi.
Nid dim ond un parsel yn troi i fyny mewn cerbyd, ond yn aml iawn mae yna unigolion yn troi i fyny mewn cerbydau, boed yn staff neu Aelodau yma hefyd. A gaf i ofyn, felly, yng ngoleuni'r ffaith bod y Cynulliad yma wedi datgan argyfwng newid hinsawdd, fod y Comisiwn yn edrych ar bolisïau cludiant ehangach yn y lle yma ac yn gwneud mwy i annog mentrau sydd nid yn unig yn annog Aelodau i ddefnyddio dulliau mwy amgylcheddol-gyfeillgar o drafnidiaeth ond hefyd mwy o ymdrech i sicrhau ein bod ni'n rhannu cerbydau pan fo cyfle i wneud hynny?
It’s not only a single parcel turning up in a vehicle, but very often there are individuals turning up in vehicles, be they staff or Members of this place. May I ask, therefore, in light of the fact that this Assembly has declared a climate emergency, that the Commission should look at wider transport policies in this place and should do more to encourage initiatives that not only encourage Members to use more environmentally friendly means of transport, but also make more of an effort to ensue that we share vehicles when there is an opportunity to do that?
Yes, I'm sure that, in questioning in the past, we've indicated that the Commission does take these matters very seriously. Obviously, with the provision of parking for bikes et cetera, that's one of the things that we've been looking at and, of course, again, we're looking at the fact of installing electric charging points; as soon as the spaces become available, we'll be exploiting that as well. So, the Commission is very much committed to reducing the carbon footprint of this Assembly in general terms.
Ie, mewn cwestiynau yn y gorffennol, rwy'n siŵr ein bod wedi nodi bod y Comisiwn o ddifrif ynghylch y materion hyn. Yn amlwg, gyda darpariaeth parcio ar gyfer beiciau ac ati, mae hwnnw’n un o'r pethau y buom yn edrych arnynt ac wrth gwrs, unwaith eto, rydym yn edrych ar osod pwyntiau gwefru trydanol; cyn gynted ag y bydd y lleoedd ar gael, byddwn yn manteisio ar hynny hefyd. Felly, mae'r Comisiwn wedi ymrwymo'n gadarn i leihau ôl-troed carbon y Cynulliad hwn yn gyffredinol.
Thank you. And question 4—Helen Mary Jones—which will be answered by the Llywydd.
Diolch. A chwestiwn 4—Helen Mary Jones—a fydd yn cael ei ateb gan y Llywydd.
4. A wnaiff y Comisiwn ddatganiad am hygyrchedd y Senedd i aelodau'r cyhoedd? OAQ53912
4. Will the Commission make a statement on the accessibility of the Senedd to members of the public? OAQ53912
Mae'r Comisiwn wedi ymrwymo i sicrhau bod aelodau'r cyhoedd yn ddiogel wrth ddod i ystad y Cynulliad. Rhan hanfodol o wireddu'r ymrwymiad yma yw cynnal adolygiadau parhaus o'r gweithdrefnau diogelwch i sicrhau eu bod yn ein galluogi i gael cydbwysedd rhwng ein dymuniad i groesawu'r cyhoedd ar yr ystad a'n dyletswydd i gadw pawb yn ddiogel a sicrhau y gall busnes y Cynulliad barhau heb ymyrraeth.
The Commission is committed to ensuring that members of the public are safe when they access the Assembly estate. An essential part of delivering against this commitment is the continual review of security and safety procedures to ensure that they allow us to balance our desire to welcome the public to the estate with our duty to keep everyone safe and ensure that Assembly business can continue uninterrupted.
Well, I'm grateful to the Llywydd for that answer and, obviously, there is a balance to be made between safety and security and access, but the Llywydd will be aware of an incident on 1 May this year, when there was a very good-natured and very cheerful demonstration by climate change protesters outside this building, just as this Chamber was debating whether or not we would adopt the policy of a climate change emergency. Those protestors then wished to come in to view the debate from the public gallery. The public gallery at the time was largely empty, and many of them were refused admittance to the building. I am not in a position to establish this one way or the other, but it was certainly the impression of some of those people that whether or not they were admitted depended on their appearance, on whether they were perceived to be respectable. Now, I have to tell the Llywydd that some of the people who were allowed in were women who had gone to Greenham Common with me in the 1980s and would be anything but respectable, where I'm sure that some of the younger people who were excluded were quite possibly very respectable citizens.
But lighthearted comments apart, I am concerned that we should not be making generalisations. I do not understand why there was any fear that those people who were not admitted would have been any kind of risk. The gallery was almost entirely empty, they had come to make representations to this place about a matter that this place was debating. I, and certainly other Members on this bench, feel that it's highly unfortunate that they weren't admitted, and I'd seek the Commission's assurance that, if there is any policy that if you're protesting one minute, you can't become a member of the public observing the proceedings the next, that policy will be changed.
Wel, rwy'n ddiolchgar i'r Llywydd am yr ateb hwnnw ac yn amlwg, mae angen cydbwysedd rhwng diogelwch a mynediad, ond bydd y Llywydd yn ymwybodol o ddigwyddiad ar 1 Mai eleni, pan gafwyd gwrthdystiad digon heddychlon a hwyliog gan brotestwyr newid hinsawdd y tu allan i'r adeilad hwn, pan oedd y Siambr yn trafod a fyddem yn mabwysiadu'r polisi ynghylch argyfwng newid hinsawdd ai peidio. Roedd y protestwyr hynny eisiau dod i mewn i weld y ddadl o'r oriel gyhoeddus. Roedd yr oriel gyhoeddus ar y pryd yn wag at ei gilydd, a gwrthodwyd mynediad i lawer ohonynt i'r adeilad. Nid wyf mewn sefyllfa i ddweud y naill ffordd neu'r llall, ond yn sicr roedd rhai o’r bobl hynny o dan yr argraff eu bod wedi cael eu gwrthod oherwydd eu hymddangosiad, oherwydd nad oeddent yn cael eu hystyried yn ddigon parchus. Nawr, mae’n rhaid i mi ddweud wrth y Llywydd bod rhai o’r menywod a gafodd fynediad wedi bod yng Nghomin Greenham gyda mi yn yr 1980au a go brin eu bod yn barchus, ond rwy’n siŵr fod rhai o'r bobl iau a waharddwyd yn ddinasyddion parchus iawn yn ôl pob tebyg.
Ond o ddifrif, rwy'n awyddus iawn i sicrhau nad ydym yn cyffredinoli. Nid wyf yn deall pam fod unrhyw ofn y byddai'r bobl a waharddwyd wedi creu unrhyw fath o risg. Roedd yr oriel bron â bod yn hollol wag, roeddent wedi dod i fynegi barn i'r lle hwn ar fater roedd y lle hwn yn ei drafod. Rwyf fi, ac Aelodau eraill ar y fainc hon yn sicr, yn teimlo ei bod yn anffodus iawn na roddwyd mynediad iddynt, ac os oes unrhyw bolisi sy’n dweud, os ydych yn protestio un funud, na allwch ddod yn aelod o'r cyhoedd i arsylwi ar y trafodion y funud nesaf, hoffwn geisio sicrwydd y Comisiwn y bydd y polisi hwnnw'n cael ei newid.
Diolch am y cwestiwn. Rydw i'n cofio'r achlysur. Wrth gwrs, fe wnaeth rhai Aelodau ddwyn sylw at y ffaith ar y dydd fod yna brotestwyr sydd hefyd yn aelodau o'r cyhoedd yn awyddus i ddod mewn yn ystod y drafodaeth yna a bod yr oriel gyhoeddus â digon o le ynddi i bobl fedru gwneud hynny.
Fel y nodais i yn yr ateb cychwynnol, mae hyn yn fater o gydbwysedd, wrth gwrs, rhwng materion diogelwch a'r angen i ganiatáu i bobl Cymru fedru ymweld â ni ac i wneud hynny'n ddiogel, ac i fedru gwrando ar ein trafodaethau ni fan hyn. Mae yna god ymddygiad clir i ymwelwyr, ac un sy'n ymdrin hefyd â phrotestiadau. Mae'r cod yn nodi, er mwyn sicrhau diogelwch, mai dim ond chwe chynrychiolydd o grŵp protest sy'n cael bod y tu mewn i'r adeilad ar unrhyw adeg. O ganlyniad, yn yr achos yma, cafodd chwe chynrychiolydd fynediad i'r ystad, ond ni roddwyd mynediad i weddill y grŵp, fel ŷch chi wedi nodi yn eich cwestiwn.
Ar yr achlysur yma, yn ystod y trafodaethau, fe wnaethpwyd penderfyniad strategol i ganiatáu mwy o brotestwyr i ddod mewn i'r Neuadd, ond, wrth gwrs, mi oedd hynny wrth i'r prynhawn fynd yn ei flaen a'r ddadl wedi'i chwblhau.
Mae profiad yr hyn a ddigwyddodd y diwrnod hwnnw—y ffaith bod nifer o Aelodau wedi dwyn ein sylw ni at yr hyn a oedd yn digwydd a nawr eich cwestiwn chi—. Rydyn ni wedi—rydw i wedi gofyn am adolygiad o'r polisi fel y mae'n bodoli ar hyn o bryd, ac fe fydd y Comisiwn yn edrych ar hynny maes o law. A gaf i ofyn i chi, fel Aelodau yn y Siambr yma, ddwyn i sylw'r Comisiynwyr o'ch pleidiau chi'ch hunain yr hyn ŷch chi'n credu sydd yn gydbwysedd iawn i'w daro wrth inni fod yn adolygu'r polisi yma?
Os caf i eich sicrhau chi, Helen Mary Jones, rŷm ni'n gwneud hynny—rŷm ni'n gwneud ein gwaith o ran diogelwch mewn ffordd sydd yn trin pawb yn gyfartal, ac rŷm ni, byddwn i'n dweud, ar y cyfan, yn weddol o lwyddiannus yn cydbwyso hynny rhwng diogelwch a chaniatáu i bawb fedru ymweld â'n Senedd ni fan hyn. Os ydyn ni wedi ei gael e'n anghywir yn y gorffennol, yna mae'n rhaid inni ddysgu o'r profiad hynny, ac rwy'n edrych ymlaen at drafod y materion yma ymhellach, fel y gallwn ni sicrhau ein bod ni'n lle diogel—yn lle diogel i bobl ymweld ag ef, yn ogystal ag i ni'n hunain a'n staff, ond hefyd ein bod ni'n lle sy'n agored, a bod ein horiel gyhoeddus ni mor llawn ag y gallith hi fod ar bob achlysur posib.
Thank you for the question, and I remember the event. Of course, some Members drew attention to the fact on the day that there were protesters who are also members of the public who were keen to access the Senedd during that debate and to be in the public gallery, and there was space in the public gallery for people to do so.
As I noted in the initial response, this is a matter of balance, of course, between security matters and the need to allow the people of Wales to be able to visit us in a safe manner and to listen to our proceedings here. There is a clear code of conduct for visitors, and one that also deals with protests. The code states that, in order to maintain security and safety, only six delegates from a protest group can be granted access to the inside of the building at any time. As a result, in this case, a delegation of six was given access to the estate, but access was not allowed to other members of the group, as you noted in your question.
On this occasion, during the proceedings, a strategic decision was taken to allow more protestors to enter the Neuadd, but, of course, that was as the afternoon was going on, with the debate having come to an end.
The problem that arose on that day—the fact that a number of Members drew our attention to what was happening, and now your question—. We have asked—I have asked for a review of the policy as it exists currently, and the Commission will look at that in due course. May I ask you, as Members in this Chamber, to draw the attention of the Commissioners from your parties to what you believe is the right balance to strike as we review this policy?
If I can assure you, Helen Mary Jones, we are doing so—we are doing our work in terms of security that treats everybody equally, and I would say, on the whole, we are quite successful in having that balance between security and access to all to visit our Senedd here. If we have got it wrong in the past, then we need to learn from that experience, and I look forward to discussing these issues further so that we can ensure that we are a safe location for people to visit, as well as being a safe place for us and our staff, but also that we're somewhere that’s open, and that our public gallery is as full as it can be on every possible occasion.
Thank you for the remarks you've made so far, Presiding Officer. It seems to me that as there was absolutely no breach of the law when all of the protests took place in London earlier that week, it seemed absurd to assume that just because they were from Extinction Rebellion there was going to be, in some way, a breach of the peace.
One of the things we don't have in this Parliament that they have in the UK Parliament is the right of Members to have personal visitors, because I tried to ask the security people to allow me to invite several members who I knew personally, who are members of my constituency, to be allowed to attend the debate. That was not granted—firmly, they said, 'No, we've been told that only six people can come in and they've already been allowed in.'
I'm glad you've agreed to invite us to comment on this particular Standing Order, but it seems to me that our commitment has to be to make this Parliament as open as possible, and those who are protesting on the steps probably have an interest in the debate that's occurring on that matter.
Diolch am y sylwadau rydych wedi’u gwneud hyd yn hyn, Lywydd. Gan nad oedd unrhyw dor-cyfraith o gwbl pan ddigwyddodd yr holl brotestiadau yn Llundain yn gynharach yr wythnos honno, roedd yn ymddangos yn hurt i ragdybio y byddent yn torri’r heddwch mewn rhyw fodd oherwydd eu bod yn aelodau o Extinction Rebellion.
Un o'r pethau nad oes gennym yn y Senedd hon sydd ganddynt yn Senedd y DU yw hawl i’r Aelodau gael ymwelwyr personol, oherwydd ceisiais ofyn i'r bobl ddiogelwch am ganiatâd i wahodd sawl aelod roeddwn yn eu hadnabod yn bersonol, sy’n aelodau o fy etholaeth, i fynychu'r ddadl. Ni chefais ganiatâd—yn bendant, dywedasant, 'Na, rydym wedi cael gwybod mai dim ond chwech o bobl sy’n cael dod i mewn ac maent hwy eisoes wedi cael eu gadael i mewn.'
Rwy'n falch eich bod wedi cytuno i'n gwahodd i roi sylwadau ar y Rheol Sefydlog benodol hon, ond ymddengys i mi y dylem fod yn ymrwymo i sicrhau bod y Senedd hon mor agored â phosibl, ac mae'n debygol fod gan y rheini sy'n protestio ar y grisiau ddiddordeb yn y ddadl sy'n mynd rhagddi ar y mater hwnnw.
Yes, absolutely. Just to reiterate, the current policy is that where there is a protest, six people from that protest are allowed into the Assembly to either have a conversation with whoever they need to have a conversation or to attend any debate here. The number six is in the policy—it's not related to Extinction Rebellion or any protest group, or anybody from anywhere in Wales who is protesting on our steps. But, obviously, we'll learn from the experience and I invite you again to make sure that the Commissioners here who represent you are fully informed of how you want us to strike the balance appropriately in the future.
Oes, yn sicr. Os caf fi ailadrodd, lle ceir protest, mae’r polisi presennol yn datgan mai chwech o bobl o'r brotest honno sy’n cael dod i mewn i’r Cynulliad, naill ai i siarad â phwy bynnag y maent angen siarad â hwy neu i fynychu unrhyw ddadl yma. Mae'r rhif chwech yn y polisi—nid yw'n ymwneud ag Extinction Rebellion nac unrhyw grŵp protest, nac unrhyw un o unrhyw le yng Nghymru sy'n protestio ar ein grisiau. Ond yn amlwg, byddwn yn dysgu o'r profiad ac rwy'n eich gwahodd unwaith eto i wneud yn siŵr fod y Comisiynwyr yma sy'n eich cynrychioli yn gwbl ymwybodol o sut rydych eisiau i ni sicrhau’r cydbwysedd yn briodol yn y dyfodol.
Thank you.
Diolch.
Item 4 on the agenda this afternoon is the topical questions, and the topical question this afternoon will be answered by the Deputy Minister and Chief Whip. Leanne Wood.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau amserol, a bydd y cwestiwn amserol y prynhawn yma yn cael ei ateb gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip. Leanne Wood.
1. A wnaiff Llywodraeth Cymru ddatganiad am yr effaith a gafwyd ar gydlyniant cymunedol yn sgil y ffaith bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod y diffiniad o Islamoffobia? 315
1. Will the Welsh Government make a statement on the impact that the UK Government's rejection of the definition of Islamophobia has had on community cohesion? 315
At the faith communities forum this morning, the First Minister highlighted the Welsh Government's consideration of the definition of Islamophobia. We're in discussions with Scottish Government, with a view to adopting the definition. Those of us in positions of power need to stand up for people being stigmatised or abused.
Yn y fforwm cymunedau ffydd y bore yma, tynnodd y Prif Weinidog sylw at ystyriaeth Llywodraeth Cymru o'r diffiniad o Islamoffobia. Rydym mewn trafodaethau gyda Llywodraeth yr Alban, gyda golwg ar fabwysiadu'r diffiniad. Mae angen i ni sydd mewn grym wneud safiad dros bobl sy'n cael eu stigmateiddio neu’n cael eu cam-drin.
I'm sure that you share my disappointment at the failure of the Tories in Westminster to sign up to that definition, which is based on the United Nation's definition of racial discrimination and the Runnymede definition. I wonder if it's got anything to do with a certain leadership hopeful and his disparaging remarks against Muslims, with comments about women looking like letterboxes as just one example of that individual's intolerance.
You may also want to congratulate the young Welsh people featured in the BBC programme, Young, Welsh and Pretty Religious, and in particular, the work of anti-Islamophobia activist, Sahar Al-Faifi, who has endured plenty of abuse and threats for speaking out about the need for this definition of Islamophobia, not least just last week from notorious far-right social media commentators.
Plaid Cymru as a party has signed up to recognising this definition of Islamophobia, and I welcome the statement that you've just given, Minister, about the Welsh Government being prepared to consider this as well. Will you congratulate Sahar and the others tackling racism and Islamophobia and give an undertaking to give protection to people of colour and of religion when they face daily undermining, discrimination or abuse? And will you also join me in condemning those people who peddle the hateful, dog-whistle politics that leads to such acts?
Rwy'n siŵr eich bod yn rhannu fy siom ynghylch methiant y Torïaid yn San Steffan i gymeradwyo’r diffiniad hwnnw, sy'n seiliedig ar ddiffiniad y Cenhedloedd Unedig o wahaniaethu hiliol a diffiniad Runnymede. Tybed a oes ganddo unrhyw beth i'w wneud ag unigolyn penodol yn y ras am yr arweinyddiaeth, a’i sylwadau difrïol yn erbyn Mwslimiaid, gyda sylwadau am fenywod yn edrych fel blychau llythyrau yn un enghraifft yn unig o anoddefgarwch yr unigolyn hwnnw.
Efallai hefyd y byddwch eisiau llongyfarch y Cymry ifanc a ymddangosodd yn rhaglen y BBC, Young, Welsh and Pretty Religious, ac yn arbennig, gwaith yr ymgyrchydd gwrth-Islamoffobia, Sahar Al-Faifi, sydd wedi dioddef llawer o gamdriniaeth a bygythiadau am siarad am yr angen am y diffiniad hwn o Islamoffobia, yn enwedig gan sylwebyddion asgell dde ar y cyfryngau cymdeithasol yr wythnos ddiwethaf.
Mae Plaid Cymru fel plaid wedi ymrwymo i gydnabod y diffiniad hwn o Islamoffobia, ac rwy'n croesawu'r datganiad rydych newydd ei wneud, Weinidog, sef bod Llywodraeth Cymru yn barod i’w ystyried hefyd. A wnewch chi longyfarch Sahar a'r lleill sy'n ymladd hiliaeth ac Islamoffobia ac ymrwymo i amddiffyn pobl o bob ethnigrwydd a chrefydd pan fyddant yn wynebu gwahaniaethu, camdriniaeth a chael eu bychanu'n ddyddiol? Ac a wnewch chi ymuno â mi hefyd i gondemnio'r bobl sy'n pedlera’r wleidyddiaeth atgas, ‘chwiban y ci’ honno sy'n arwain at weithredoedd o'r fath?
I thank Leanne Wood for bringing this question to enable us to be very clear about our position. The Welsh Government is unequivocally opposed to Islamophobia and all forms of religious hate crime. It is back to our positions of power that we must take responsibility.
It's sad in a way, in terms of the situation that emerged in terms of the UK Government, because in fact it was an all-party parliamentary group that brought together a report, bringing forward a definition of Islamophobia. So, I hope that the UK Government will come to accept this definition. It is a non-legally binding, working definition of Islamophobia that's been rejected by the UK Government at this stage, but it has been adopted by the Labour Party, I understand, the Liberal Democrats, and the Scottish Conservative Party. So, it's clearly being debated by political groupings. I understand that the inquiry was by the All-Party Parliamentary Group on British Muslims, who held this inquiry in several cities in England, where they heard about a range of Islamophobic experiences, including physical and verbal abuse.
What is clear is that we have to now look to our responsibilities in Wales. I was very saddened to hear about Sahar's experience because I think she is one of nine young believers who are highlighting their lives on that BBC Wales programme, Young, Welsh and Pretty Religious. That's not the Wales that we want young Muslims or anyone of any faith to experience.
I think the concerns are being now—they were discussed this morning in our faith communities forum, and we looked at ways in which we're addressing hate crime. It's interesting, in terms of online abuse, that Cardiff University are working with the Welsh Government and the police to look at ways we can detect hate crime and online abuse on social media, which will need different kinds of reporting mechanisms, because this is part of our tackling hate crime programme. In terms of comments that are made—I don't really wish to give them more airtime, in terms of the Boris Johnson comments, but I think what's very important is that it was the equalities watchdog, the Equality and Human Rights Commission, who branded Boris Johnson's comments on the burka as inflammatory and divisive.
Rwy’n ddiolchgar i Leanne Wood am gyflwyno’r cwestiwn hwn i'n galluogi i fod yn glir iawn ynglŷn â'n sefyllfa. Mae Llywodraeth Cymru yn gwrthwynebu Islamoffobia a phob math o droseddau casineb crefyddol yn ddiamwys. Mae'n rhaid i ni gymryd cyfrifoldeb am mai ni sydd mewn grym.
Mae'n drist, mewn ffordd, o ran y sefyllfa a ddaeth i'r amlwg mewn perthynas â Llywodraeth y DU, oherwydd mai grŵp seneddol hollbleidiol a luniodd adroddiad a gyflwynai ddiffiniad o Islamoffobia. Felly, rwy'n gobeithio y daw Llywodraeth y DU i dderbyn y diffiniad hwn. Mae'n ddiffiniad nad yw'n gyfreithiol rwymol o Islamoffobia sydd wedi cael ei wrthod gan Lywodraeth y DU ar y cam hwn, ond deallaf ei fod wedi cael ei fabwysiadu gan y Blaid Lafur, y Democratiaid Rhyddfrydol, a Phlaid Geidwadol yr Alban. Felly, mae'n amlwg yn cael ei drafod gan grwpiau gwleidyddol. Deallaf fod yr ymchwiliad wedi’i gynnal gan y Grŵp Seneddol Hollbleidiol ar Fwslimiaid Prydeinig, a gynhaliodd yr ymchwiliad hwn mewn sawl dinas yn Lloegr, lle clywsant am ystod o brofiadau Islamoffobig, gan gynnwys cam-drin corfforol a geiriol.
Yr hyn sy'n glir yw bod yn rhaid i ni edrych ar ein cyfrifoldebau yng Nghymru yn awr. Roeddwn yn drist iawn o glywed am brofiad Sahar oherwydd rwy'n credu ei bod yn un o naw o gredinwyr ifanc sy'n disgrifio eu bywydau ar raglen BBC Wales, Young, Welsh and Pretty Religious. Nid dyna'r Gymru rydym eisiau i Fwslimiaid ifanc, nac unrhyw un o unrhyw ffydd, ei phrofi.
Rwy'n credu bod y pryderon yn awr—fe'u trafodwyd y bore yma yn ein fforwm cymunedau ffydd, ac edrychasom ar y ffyrdd yr awn i'r afael â throseddau casineb. Mae'n ddiddorol, o ran cam-drin ar-lein, fod Prifysgol Caerdydd yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru a'r heddlu i edrych ar ffyrdd y gallwn adnabod troseddau casineb a cham-drin ar-lein ar y cyfryngau cymdeithasol, rhywbeth a fydd yn galw am wahanol fathau o fecanweithiau adrodd, oherwydd mae hyn yn rhan o'n rhaglen ar gyfer mynd i'r afael â throseddau casineb. O ran y sylwadau a wneir—nid wyf am roi mwy o sylw iddynt mewn gwirionedd, o ran sylwadau Boris Johnson, ond credaf ei bod yn bwysig iawn inni nodi mai’r corff gwarchod cydraddoldebau, y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a ddywedodd fod sylwadau Boris Johnson ar y burka yn ymfflamychol a chynhennus.
Can I join you and others in this Chamber in condemning utterly Islamophobia of any kind and religious intolerance of any kind? Because it is pervasive, unfortunately, in our society, and it's happening; we see it, and it's completely unacceptable. I think the one issue that we do need to reflect on with this particular definition is that, of course, it's not been widely adopted as yet, and I think there is contention over whether another working definition might be a better definition for public sector bodies and Governments to be able to work to. Can I put on record that we do not yet have a position as Welsh Conservatives on this issue, but we are actively considering the all-party group's proposal? I'm not saying that we're going to reject it or accept it at this time, but I do think that it needs further thought, simply because of the number of voices, the chorus of voices, that there have been raising concerns about the potential implications of the application of this as a working definition. And I say that because, of course, we all know that the working definition of anti-semitism that was put forward by the International Holocaust Remembrance Alliance has been widely adopted without issue, apart from, of course, the Labour Party at the time, which simply took a longer time to be able to adopt it. So, do you have any concerns? What would your response be to those who have raised concerns about the potential implications for their working practices should this particular definition be adopted? Because, as I understand it, there were over 40 individuals who co-signed the letter, including academics, writers, campaigners against religious intolerance, Muslims themselves, who wrote to the Home Secretary to say that this particular definition—whilst they condemned Islamophobia of any kind, this particular definition was unfit for purpose, and that its hasty adoption could lead to an aggravation of community tensions, not a reduction in them.
A gaf fi ymuno â chi yn y Siambr hon i gondemnio Islamoffobia ac anoddefgarwch crefyddol o unrhyw fath yn llwyr? Oherwydd mae’n treiddio drwy ein cymdeithas, yn anffodus, ac mae'n digwydd; rydym yn ei weld, ac mae'n gwbl annerbyniol. Rwy'n credu mai un mater sy’n rhaid inni ei ystyried gyda’r diffiniad penodol hwn wrth gwrs yw nad yw wedi’i fabwysiadu’n eang eto, a chredaf fod yna ddadl ynglŷn ag a fyddai diffiniad gweithredol arall yn well diffiniad i gyrff sector cyhoeddus a Llywodraethau allu ei ddefnyddio. A gaf fi gofnodi nad oes gennym safbwynt eto fel Ceidwadwyr Cymreig ar y mater hwn, ond rydym wrthi’n ystyried cynnig y grŵp hollbleidiol? Nid wyf yn dweud ar hyn o bryd ein bod am ei wrthod neu ei dderbyn, ond rwy’n credu bod angen inni feddwl ymhellach yn ei gylch, yn syml oherwydd bod cynifer o leisiau, côr o leisiau, wedi bod yn mynegi pryderon am oblygiadau posibl defnyddio hwn fel diffiniad gweithredol. Ac rwy'n dweud hynny oherwydd ein bod i gyd yn gwybod, wrth gwrs, fod y diffiniad gweithredol o wrth-semitiaeth a gyflwynwyd gan Gynghrair Rhyngwladol Cofio'r Holocost wedi'i fabwysiadu’n eang heb unrhyw broblem, heblaw’r Blaid Lafur ar y pryd, wrth gwrs, a gymerodd fwy o amser i allu ei fabwysiadu. Felly, a oes gennych unrhyw bryderon? Beth fyddai eich ymateb i'r rheini sydd wedi mynegi pryderon ynghylch y goblygiadau posibl i’w harferion gweithio pe bai'r diffiniad penodol hwn yn cael ei fabwysiadu? Oherwydd, yn ôl yr hyn a ddeallaf, roedd dros 40 o unigolion wedi cyd-lofnodi'r llythyr, gan gynnwys academyddion, awduron, ymgyrchwyr yn erbyn anoddefgarwch crefyddol, Mwslimiaid eu hunain, ac wedi ysgrifennu at yr Ysgrifennydd Cartref i ddweud bod y diffiniad penodol hwn—er eu bod yn condemnio Islamoffobia o unrhyw fath, roedd y diffiniad hwn y anaddas i’r diben a gallai ei fabwysiadu ar frys arwain at waethygu tensiynau cymunedol, yn hytrach na’u lleihau.
I thank Darren Millar for raising your support and the fact that your group is going to consider this definition. I did say in response to the question that we are working on this with colleagues in the Scottish Government, because I think this is something where we are taking responsibility. But we, very fortunately, have got a faith communities forum here in Wales, and it's good that today, this morning, we had representation from not just Muslims—we had Sikh, Jewish, Hindu, Buddhist, Bahá’í, Catholic Church, Church in Wales, Churches Together; we had everyone around the table, chaired by the First Minister and myself, where we were discussing these issues. And we had discussion about hate crime, and hate crime is racist, but it's also crime that is reflected in terms of faith and religion, and, of course, unlawful under the Equality Act 2010.
So, we do need to look at this definition of Islamophobia. We have to be very clear that we are addressing this, as we are very clear in the way that we're addressing anti-semitism. So, it's the Government that has to stand up and make this point, and I'm grateful again, as I said, that Leanne Wood has given us the opportunity to respond today. It is something that we are standing up for and we need to take forward.
Diolch i Darren Millar am nodi eich cefnogaeth a’r ffaith fod eich grŵp yn mynd i ystyried y diffiniad hwn. Dywedais mewn ymateb i’r cwestiwn ein bod yn gweithio ar hyn gyda chymheiriaid yn Llywodraeth yr Alban, oherwydd credaf fod hwn yn rhywbeth lle rydym yn ysgwyddo cyfrifoldeb. Ond yn ffodus iawn, mae gennym fforwm cymunedau ffydd yma yng Nghymru, ac mae'n dda ein bod heddiw, y bore yma, wedi cael cynrychiolwyr nid yn unig o blith Mwslimiaid—roedd gennym gynrychiolwyr o blith y Sikhiaid, Iddewon, Hindŵiaid, Bwdhyddion, Bahá'í, yr Eglwys Gatholig, yr Eglwys yng Nghymru, Eglwysi Ynghyd; roedd pawb o gwmpas y bwrdd, dan gadeiryddiaeth y Prif Weinidog a minnau, ac roeddem yn trafod y materion hyn. A chawsom drafodaeth am droseddau casineb, ac mae troseddau casineb yn hiliol, ond maent hefyd yn droseddau yn erbyn ffydd a chrefydd, ac wrth gwrs, maent yn anghyfreithlon o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010.
Felly, mae angen i ni edrych ar y diffiniad hwn o Islamoffobia. Rhaid i ni fod yn glir iawn ein bod yn mynd i'r afael â hyn, fel rydym yn glir iawn yn y ffordd rydym yn mynd i’r afael â gwrth-semitiaeth. Felly, mae'n rhaid i’r Llywodraeth sefyll yn gadarn a gwneud y pwynt hwn, ac rwy'n ddiolchgar unwaith eto, fel y dywedais, fod Leanne Wood wedi rhoi cyfle inni ymateb heddiw. Mae'n rhywbeth rydym yn sefyll yn gadarn drosto ac mae angen inni fwrw ymlaen ag ef.
I thank Leanne Wood for raising the issue and also for Darren Millar's contributions. It seems to me that the UK Government's timing is unfortunate in the context of attempts by the far right to whip up hatred of difference at this time. And, therefore, I'm not taking a position on the wording; it's just that we have to be mindful that our words can have an impact beyond this house. And I think it's really important to realise just how seriously Muslims take their religion at this important time of Ramadan. Having visited several mosques to help assist in the breaking of fast at sunset, I've been so impressed by the adherence of Muslims to their faith, as well as their commitment to give charitably to good causes. So, for example, there's twice been a sharing of food in front of City Hall in Cardiff with the homeless community, and providing them with goods as well as food. So, I just think that we need to ensure that we promote the respect for difference, and celebrate the richness and diversity of the culture and the religions that we have in Wales.
Diolch i Leanne Wood am godi'r mater a hefyd am gyfraniadau Darren Millar. Mae'n ymddangos i mi fod amseru Llywodraeth y DU yn anffodus yng nghyd-destun ymdrechion gan y dde eithafol i ysgogi casineb at wahaniaeth ar yr adeg hon. Ac felly, nid oes gennyf safbwynt ar y geiriad; mae'n rhaid i ni gofio y gall ein geiriau gael effaith y tu hwnt i’r tŷ hwn. Ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn sylweddoli pa mor bwysig yw eu crefydd i Fwslimiaid ar adeg bwysig Ramadan. Ar ôl ymweld â sawl mosg i helpu i gynorthwyo i dorri ympryd ar adeg machlud haul, mae ymlyniad Mwslimiaid i’w ffydd, yn ogystal â’u hymrwymiad i roi’n elusennol tuag at achosion da, wedi creu cymaint o argraff arnaf. Felly, er enghraifft, mae bwyd wedi cael ei rannu ddwy waith o flaen Neuadd y Ddinas yng Nghaerdydd gyda’r gymuned ddigartref, a darparu nwyddau iddynt yn ogystal â bwyd. Felly credaf fod angen inni sicrhau ein bod yn hyrwyddo parch tuag at wahaniaeth, a dathlu cyfoeth ac amrywiaeth y diwylliannau a'r crefyddau sydd gennym yng Nghymru.
Thank you, Jenny Rathbone, and our First Minister this morning spoke of the Iftar outside City Hall, which he attended on Sunday night. He spoke of the importance of Ramadan this week and of the contribution made by the Muslim community. This is a time when we're marking 20 years of devolution. On Monday night, some of us were at a lecture given by Aled Edwards, who is a pioneering—and I know that there were many here at that lecture—who's had such an impact in terms of developing this inter-faith dialogue. And he—. But we did say, and, in fact, I said in response to him that, unfortunately—his lecture, which was very inspiring—we have a noise of bigotry, racism, hate speech and extremism that is very loud just now. And the First Minister talked about the threat of the extremism that we see now from the right, because that now is an extremism that the police are now engaged with. So, we want to make sure that people in Wales recognise that we have those values that we've upheld of community, fairness, hope and compassion, and that's why we are a nation of sanctuary—recognised, I have to say, only recently by NBC News, who said, 'Thank goodness, Wales is a nation of sanctuary'—a message from the United States.
Diolch i chi, Jenny Rathbone, a siaradodd ein Prif Weinidog y bore yma am yr Iftar a fynychodd nos Sul o flaen Neuadd y Ddinas. Siaradodd am bwysigrwydd Ramadan yr wythnos hon ac am y cyfraniad a wnaed gan y gymuned Fwslimaidd. Dyma adeg pan ydym yn nodi 20 mlynedd ers datganoli. Nos Lun, roedd rhai ohonom mewn darlith a roddwyd gan Aled Edwards, sy’n arloesi—a gwn fod llawer yma yn y ddarlith honno—sydd wedi cael y fath effaith yn datblygu’r ddeialog ryng-ffydd hon. Ac roedd ef—. Ond fe ddywedasom, ac mewn gwirionedd, fe ddywedais mewn ymateb iddo fod gennym, yn anffodus—roedd ei ddarlith yn ysbrydoledig iawn—mae gennym sŵn rhagfarn, hiliaeth, geiriau casineb ac eithafiaeth sy’n swnllyd iawn ar hyn o bryd. A siaradodd y Prif Weinidog am fygythiad yr eithafiaeth a welwn yn awr o’r asgell dde, oherwydd mae hwnnw nawr yn eithafiaeth y mae’r heddlu yn mynd i’r afael ag ef. Felly, rydym am wneud yn siŵr fod pobl Cymru’n cydnabod bod gennym y gwerthoedd hynny rydym wedi bod yn eu harddel ynghylch cymuned, tegwch, gobaith a thosturi, a dyna pam rydym yn genedl noddfa—ffaith a gafodd ei chydnabod yn ddiweddar iawn gan NBC News a ddywedodd, ‘Diolch byth, mae Cymru yn genedl noddfa'—neges o’r Unol Daleithiau.
I'm grateful to Leanne, Darren, Jenny and the Minister also, at least understanding this is an Islamaphobia problem. Minister, a diverse range of 44 campaigners—academics, writers and other public figures—have signed an open letter criticising this, and I quote, ‘uncritical and hasty adoption' of this proposed definition of Islamaphobia. They went on to say that the definition was, quote,
'being taken on without an adequate scrutiny or proper consideration of its negative consequences for freedom of expression, and academic or journalistic freedom.'
Quote closed. Adoption of this definition would—quote again—'aggravate community tensions' and
'inhibit free speech about matters of fundamental importance.'
Quote closed. Signatories of this letter include people of all religion and none, such as Professor Richard Dawkins, Peter Tatchell, the LGBT leader, the Liberal Democrat peer, Lord Alton, Bishop Michael Nazir-Ali, and the founder of Quilliam International, Maajid Nawaz. They are all dignitaries and very important people who talk about public relations globally.
The chair of the National Police Chiefs' Council said that the adoption of this definition—
Diolch i Leanne, Darren, Jenny a’r Gweinidog hefyd, am o leiaf ddeall mai problem yn ymwneud ag Islamoffobia yw hon. Weinidog, mae ystod amrywiol o 44 ymgyrchydd—academyddion, awduron a phobl gyhoeddus eraill—wedi llofnodi llythyr agored yn beirniadu’r modd, ac rwy'n dyfynnu, 'anfeirniadol ac annymunol' y mabwysiadwyd y diffiniad arfaethedig hwn o Islamoffobia. Aethant yn eu blaen i ddweud bod y diffiniad, ac rwy’n dyfynnu, yn
cael ei fabwysiadu heb graffu digonol nac ystyriaeth briodol o’i ganlyniadau negyddol i ryddid mynegiant, a rhyddid academaidd neu newyddiadurol.
Cau’r dyfyniad. Byddai mabwysiadu’r diffiniad hwn—rwy’n dyfynnu eto—‘yn gwaethygu tensiynau cymunedol’ ac
yn cyfyngu ar ryddid i lefaru ar faterion o bwys sylfaenol.
Cau’r dyfyniad. Mae’r rhai a lofnododd y llythyr hwn yn cynnwys pobl o bob crefydd, neu heb grefydd, megis Richard Dawkins, Peter Tatchell, yr arweinydd LHBT, yr arglwydd Democrataidd Rhyddfrydol, Arglwydd Alton, yr Esgob Michael Nazir-Ali, a sylfaenydd Quilliam International, Maajid Nawaz. Maent oll yn bobl o fri ac yn bobl bwysig sy’n siarad am gysylltiadau cyhoeddus yn fyd-eang.
Dywedodd cadeirydd Cyngor Cenedlaethol Prif Swyddogion yr Heddlu y gallai mabwysiadu'r diffiniad hwn—
Could you ask a question, please?
A wnewch chi ofyn cwestiwn, os gwelwch yn dda?
—could hinder counter-terrorism efforts. Does the Deputy Minister recognise that adoption of this vague and extensive definition without adequate scrutiny or proper consideration of its negative consequences will undermine social cohesion and fuel the very bigotry against Muslims that it's designed to prevent? Thank you.
—rwystro ymdrechion gwrthderfysgaeth. A yw'r Dirprwy Weinidog yn cydnabod y bydd mabwysiadu’r diffiniad amwys a helaeth hwn heb graffu digonol nac ystyriaeth briodol o’i ganlyniadau negyddol yn tanseilio cydlyniant cymdeithasol ac yn tanio’r union ragfarn yn erbyn Mwslimiaid y’i lluniwyd i’w hatal? Diolch yn fawr.
Well, Mohammed Asghar, I think Darren Millar has said that you will consider this definition in your—Welsh Conservatives will consider it, which I'm grateful for. We're considering—the Welsh Government is considering—it, with the Scottish Government. So, this consideration obviously will take into account points that have been made in terms of operational issues. But I would hope that we could finish this debate, in terms of response to this important question today, by uniting across this Chamber, as we did a few weeks ago, when we worked together and struck a motion, supported by the three main parties in this Assembly, to wholeheartedly root out racism and racist ideology and strive towards a more equal Wales, tackling all forms of racial inequality. And I know that that's what I feel is the message we would want to take from this afternoon—we, together, and not just the Welsh Government, are unequivocally opposed to Islamaphobia and all forms of religious hate crime.
Wel, Mohammed Asghar, credaf fod Darren Millar wedi dweud y byddwch yn ystyried y diffiniad hwn yn eich—bydd y Ceidwadwyr Cymreig yn ei ystyried, ac rwy’n ddiolchgar am hynny. Rydym ni'n ystyried—mae Llywodraeth Cymru yn ei ystyried—gyda Llywodraeth yr Alban. Felly, mae'r ystyriaeth hon hefyd yn mynd i gynnwys pwyntiau a wnaed ar faterion gweithredol, yn amlwg. Ond buaswn yn gobeithio y gallem orffen y ddadl hon, o ran ymateb i’r cwestiwn pwysig hwn heddiw, drwy uno ar draws y Siambr, fel y gwnaethom ychydig wythnosau yn ôl, pan weithiasom gyda’n gilydd ar gynnig, wedi’i gefnogi gan y tair prif blaid yn y Cynulliad hwn, i lwyr ddiwreiddio hiliaeth ac ideoleg hiliol ac ymdrechu i greu Cymru fwy cyfartal, gan fynd i'r afael â phob math o anghydraddoldeb hiliol. Ac rwy’n gwybod mai dyna y credaf yw'r neges y byddem yn awyddus i’w chyfleu y prynhawn yma—rydym ni, gyda'n gilydd, ac nid Llywodraeth Cymru’n unig, yn gwbl wrthwynebus i Islamoffobia a phob math o droseddau casineb crefyddol.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
Item 5 is the 90-second statements, and the first this week is Jayne Bryant.
Eitem 5 yw'r datganiadau 90 eiliad a daw’r cyntaf yr wythnos hon gan Jayne Bryant.
This week is Dementia Action Week—a week that unites individuals, workplaces and communities to take action and improve the lives of people living with dementia. One person develops dementia every three minutes, and it's predicted that, by 2055, there will be over 100,000 people in Wales living with dementia. It's our responsibility to make Wales a dementia-friendly nation that supports people to live well within their communities for as long as possible.
At the most recent counts, there are now almost 150,000 dementia friends across Wales. In my own constituency of Newport West, dedicated volunteers, like Ray Morris, have delivered the training to hundreds of people in schools and colleges across the city. Ray's determination to build dementia-friendly communities is an inspiration.
Last year, I reminded the Assembly that we pledged to become dementia-friendly in 2015, and at this point a year ago 26 of us were dementia friends. I'm pleased to say that now 42 of us have become dementia friends. However, that's still not enough. We need all 60 of us to become dementia friends in order for the National Assembly for Wales to become the first dementia-friendly Parliament in the world. It's quick and easy to do, yet it has a huge impact, increasing understanding and awareness of dementia. My challenge to you is, if you have not yet become a dementia friend, to do so as soon as possible. Let's make this Assembly dementia-friendly.
Yr wythnos hon yw Wythnos Gweithredu Dementia—wythnos sy’n uno unigolion, gweithleoedd a chymunedau i weithredu a gwella bywydau pobl sy'n byw gyda dementia. Bob tri munud bydd rhywun yn datblygu dementia, a rhagwelir, erbyn 2055, y bydd dros 100,000 o bobl yng Nghymru'n byw gyda dementia. Ein cyfrifoldeb ni yw gwneud Cymru’n genedl sy'n deall dementia ac sy'n cynorthwyo pobl i fyw'n dda o fewn eu cymunedau cyhyd ag sy’n bosibl.
Yn y cyfrifiadau diweddaraf, ceir bron i 150,000 o ffrindiau dementia ledled Cymru. Yn fy etholaeth i yng Ngorllewin Casnewydd, mae gwirfoddolwyr ymroddedig, fel Ray Morris, wedi cyflwyno'r hyfforddiant i gannoedd o bobl mewn ysgolion a cholegau ar draws y ddinas. Mae penderfyniad Ray i adeiladu cymunedau sy'n deall dementia yn ysbrydoliaeth.
Y llynedd, atgoffais y Cynulliad ein bod wedi addunedu i ddod i ddeall dementia yn 2015, ac ar y pwynt hwn flwyddyn yn ôl, roedd 26 ohonom yn ffrindiau dementia. Rwy'n falch o ddweud bod 42 ohonom bellach wedi dod yn ffrindiau dementia. Fodd bynnag, nid yw hynny'n ddigon. Mae angen i'r 60 ohonom ddod yn ffrindiau dementia er mwyn i Gynulliad Cenedlaethol Cymru ddod yn Senedd gyntaf y byd sy’n deall dementia. Mae'n gyflym ac yn hawdd i'w wneud, ac eto mae ei effaith yn enfawr, ac yn cynyddu dealltwriaeth ac ymwybyddiaeth o ddementia. Fy her i i chi yw dod yn gyfaill dementia cyn gynted â phosibl os nad ydych wedi gwneud hynny. Gadewch i ni wneud y Cynulliad hwn yn un sy’n deall dementia.
Thank you. Leanne Wood.
Diolch yn fawr. Leanne Wood.
I was thrilled to discover that this year's Welsh Headteacher of the Year award has been won by a headteacher from the Rhondda. Ysgol Gyfun Cymer Rhondda's Rhian Morgan Ellis has been awarded this accolade, which, in my opinion, is more than well deserved.
Rhian was raised in Pontygwaith and Penrhys in the Rhondda. She excelled at Ysgol Gyfun Rhydfelen, and later graduated from Aberystwyth University. She taught at Llanhari, before joining Ysgol Gyfun Cwm Rhondda, where she has been teaching for the last three decades. During that time, she climbed the ranks and became headteacher at a very difficult time for the school, and her influence as head has transformed the school. She's not just a great champion for excellence in teaching, but she's also a great champion for the Welsh language. We are lucky to have her in the Rhondda and at Ysgol Gyfun Cymer Rhondda, as many of her past pupils have pointed out when saying llongyfarchiadau to her.
There is no doubt Rhian would say that her award would not have been possible without the support of her staff and the hard work of her pupils and their parents. These are the hallmarks of a great headteacher. Lifting those around you is an essential element of leadership and Rhian excels at doing this. As a parent of a child at that school, but also on behalf of the Rhondda and all past pupils, I would like to say: diolch am bopeth, Rhian.
Roeddwn wrth fy modd yn darganfod bod gwobr Pennaeth y Flwyddyn Cymru eleni wedi’i hennill gan bennaeth o'r Rhondda. Rhian Morgan Ellis o Ysgol Gyfun Cymer Rhondda a enillodd y wobr, ac yn fy marn hi, mae’n mwy na’i haeddu.
Cafodd Rhian ei magu ym Mhont-y-gwaith a Phen-rhys yn y Rhondda. Rhagorodd yn Ysgol Gyfun Rhydfelen, ac yn ddiweddarach graddiodd o Brifysgol Aberystwyth. Bu'n dysgu yn Llanhari, cyn ymuno ag Ysgol Gyfun Cwm Rhondda, lle bu'n dysgu am y tri degawd diwethaf. Yn ystod y cyfnod hwnnw, dringodd y rhengoedd a daeth yn bennaeth ar adeg anodd iawn i’r ysgol, ac mae ei dylanwad fel pennaeth wedi trawsnewid yr ysgol. Nid yn unig ei bod hi'n hyrwyddwr mawr dros ragoriaeth mewn addysg, mae hi hefyd yn hyrwyddwr mawr dros y Gymraeg. Rydym yn ffodus i’w chael yn y Rhondda ac yn Ysgol Gyfun Cymer Rhondda, fel y mae llawer o'i disgyblion yn y gorffennol wedi nodi wrth ddweud llongyfarchiadau wrthi.
Nid oes unrhyw amheuaeth na fyddai Rhian yn dweud na fyddai ei gwobr wedi bod yn bosibl heb gymorth ei staff a gwaith caled ei disgyblion a’u rhieni. Dyma nodweddion pennaeth da. Mae codi'r rhai o’ch cwmpas yn elfen hanfodol o arweinyddiaeth ac mae Rhian yn rhagori ar hyn. Fel rhiant i blentyn yn yr ysgol honno, ond hefyd ar ran y Rhondda a’r cyn-ddisgyblion i gyd, hoffwn ddweud: diolch am bopeth, Rhian.
Thank you. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Dwi'n falch o gael tynnu sylw at reid feic elusennol ryfeddol sydd yn tynnu at ei therfyn, ac i longyfarch y tri o'n etholwyr i sydd wedi bod yn seiclo'n ddiwyd ers diwedd mis Mawrth.
Thank you. I'm pleased to highlight an astonishing charity bike ride, which is now drawing to its close, and to congratulate the three constituents who have been cycling tenaciously since the end of March.
Andy Fowell, Steve MacVicar and Roger Thomas got in the saddle in Istanbul on 28 March, and since then they’ve cycled an average of 65 miles a day, 5,500 miles in total, through four mountain ranges on what’s known as the iron curtain cycle trail. Now, the ride finishes in Holyhead tomorrow. I’d hoped to ride the last leg with them. Assembly business means I won’t be able to—[Interruption.] But I am pleased to be able to commit to the far less energetic act of sending this message of support.
I have done some fundraising cycle rides myself. Sadly, thanks to Andy, Steve and Roger, my 200 mile rides from Anglesey to Cardiff no longer seem impressive. But I do know that raising funds for good causes in this way has a remarkable power of focusing the mind and the body on the task ahead.
They’ve raised over £13,000 for two charities. I know the Motor Neurone Disease Association will be hugely grateful to you, and all of us who support the St David’s Hospice will be delighted to see such a substantial donation being made, as they plan to open a new centre in Holyhead.
Now, the three adventurers will cross the Menai suspension bridge around one o'clock tomorrow, arriving in Holyhead around five o'clock. So, go on, go and cheer them along their way, search 'Asia to Anglesey' on Facebook or Just Giving to add to their fundraisinig total. And, on behalf of everyone, diolch—thank you—and I hope you enjoy your very, very long hot bath tomorrow night.
Aeth Andy Fowell, Steve MacVicar a Roger Thomas ar gefn eu beiciau yn Istanbwl ar 28 Mawrth, ac ers hynny maent wedi bod yn beicio 65 milltir y dydd ar gyfartaledd, 5,500 milltir i gyd, drwy bedair cadwyn o fynyddoedd ar yr hyn a elwir yn lwybr beicio’r llen haearn. Nawr, mae'r daith yn gorffen yng Nghaergybi yfory. Roeddwn wedi gobeithio beicio'r rhan olaf gyda nhw. Mae busnes y Cynulliad yn golygu na fyddaf yn gallu gwneud hynny—[Torri ar draws.] Ond rwy'n falch o allu ymrwymo i’r weithred lawer llai egnïol o anfon y neges hon o gefnogaeth atynt.
Rwyf wedi gwneud ambell daith feicio i godi arian fy hun. Yn anffodus, diolch i Andy, Steve a Roger, nid yw fy nheithiau beicio 200 milltir o Ynys Môn i Gaerdydd yn ymddangos yn sylweddol bellach. Ond rwy'n gwybod fod codi arian at achosion da yn y ffordd hon yn gallu ffocysu’r meddwl a’r corff ar y dasg mewn ffordd drawiadol iawn.
Maent wedi codi dros £13,000 ar gyfer dwy elusen. Rwy'n gwybod y bydd Cymdeithas Clefyd Niwronau Motor yn eithriadol o ddiolchgar i chi, a bydd pawb ohonom sy’n cefnogi Hosbis Dewi Sant wrth ein boddau’n gweld cyfraniad mor sylweddol yn cael ei wneud, gan eu bod yn bwriadu agor canolfan newydd yng Nghaergybi.
Nawr, bydd y tri anturiaethwr yn croesi pont grog y Fenai o gwmpas un o’r gloch yfory, gan gyrraedd Caergybi tua phump o'r gloch. Felly, ewch amdani, ewch i’w cefnogi ar eu ffordd, chwiliwch am 'Asia to Anglesey' ar Facebook neu Just Giving i ychwanegu at eu cyfanswm. Ac ar ran pawb, diolch i chi—ac rwy'n gobeithio y byddwch chi'n mwynhau eich bath poeth hir iawn, iawn nos yfory.
Thank you very much.
Diolch yn fawr iawn.
The next item on the agenda is the motion to elect a Member to a committee and I call on a member of the Business Committee to move the motion formally.
Yr eitem nesaf ar yr agenda yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor a galwaf ar aelod o’r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol.
Cynnig NDM7056 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 17.13(ii), yn ethol Caroline Jones (Plaid Brexit) yn aelod o’r Pwyllgor Busnes.
Motion NDM7056 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 17.13(ii), elects Caroline Jones (Brexit Party) as a Member of the Business Committee.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
I move.
Rwy'n cynnig.
The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we defer voting under this item until voting time.
Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriwn y bleidlais o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Item 6 on our agenda has been withdrawn.
Mae eitem 6 ar ein hagenda wedi cael ei thynnu'n ôl.
So, we move to item 7, which is a debate on the Petitions Committee's report, 'Petition P-05-784 Prescription drug dependence and withdrawal—recognition and support', and I call on the Chair of the committee to move the motion. Janet Finch-Saunders.
Felly, symudwn ymlaen at eitem 7, sef dadl ar adroddiad y Pwyllgor Deisebau, 'Deiseb P-05-784 Dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn ac effeithiau diddyfnu—adnabyddiaeth a chefnogaeth', a galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig. Janet Finch-Saunders.
Cynnig NDM7053 Janet Finch-Saunders
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi adroddiad y Pwyllgor Deisebau ar Ddeiseb P-05-784 Dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn ac effeithiau diddyfnu—adnabyddiaeth a chefnogaeth, a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 21 Mawrth 2019.
Motion NDM7053 Janet Finch-Saunders
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the report of the Petitions Committee on Petition P-05-784 Prescription drug dependence and withdrawal—recognition and support, which was laid in the Table Office on 21 March 2019.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you. Diolch, Deputy Presiding Officer. I'm delighted to open my first debate as Chairman of the Petitions Committee. I'd like to thank the clerking team, the legal team, and my fantastic committee members for all the support and assistance that I've received in my position as Chairman. I'd also like to thank those who continually send in fantastic petitions to this committee.
Today’s debate is about a petition submitted by Stevie Lewis, which calls for better recognition and improved support for people adversely affected by dependence on prescription medication. I would like to personally thank Stevie Lewis for bringing the petition forward. She provided powerful—and often highly personal—evidence in support of the petition, and we are very grateful. I would also like to thank everyone who provided evidence to us. These included our health boards, professional bodies such as the Royal Pharmaceutical Society Wales and a number of people with personal experiences of prescription drug dependence and withdrawal. All of this evidence was invaluable to the Committee and has influenced a rather promising Government response.
The petition calls for greater action to be taken to recognise the issues relating to prescription drug dependence and for improved support services to be available to people adversely affected by dependence on and withdrawal of prescription medications, especially antidepressants. This is when people who take prescription medication become dependent upon those very same medications, even when they have used that medication exactly as prescribed. Most concerning is that patients can also experience symptoms when they seek to reduce their dosage or stop taking medications entirely. These symptoms can sometimes be severe and debilitating. Indeed, the petition highlights specific concerns relating to antidepressants and benzodiazepines. Stevie Lewis has highlighted her own personal experience of being prescribed an SSRI antidepressant. After several unsuccessful attempts to stop taking the drug, she discovered she was physically dependent upon it. In her own words, she experienced a 'long and crippling withdrawal' before eventually stopping the medication after 17 years. Stevie Lewis’s testimony is not unique. It is echoed by many people who responded to an invitation by the Petitions Committee for people affected to share their experiences with us.
I want to state at this point that these medications can have a positive impact for many people who are prescribed them. The committee is not suggesting that all prescribing of these medications is problematic—far from it. Rather, it is vitally important that patients have access to the right information and support, certainly at the beginning of their treatment, and also when they want to reduce or stop taking this medication. Also, medical professionals need to ensure that they sufficiently discuss approaches and therapies with patients that are considering an SSRI and are trying to manage their difficulties with mental health. I echo the aspirations of the Royal Pharmaceutical Society that patients should feel empowered when making decisions regarding their care.
Now, I would like to focus on the committee's findings and recommendations for the remainder of this contribution. Recognition of prescription drug dependence. Firstly, the petition calls for greater recognition of the issue of prescription drug dependence, particularly amongst policy makers and health professionals. This includes acknowledgement of the scale and impact of this issue and acceptance of the types of medications that can cause dependence and withdrawal issues. The committee was aware that it is not universally accepted that antidepressants are one of these medications. However, the experiences of the petitioner and others are evidence that dependence does exist and that many people do face difficulties in stopping their use of antidepressants.
Diolch. Diolch, Ddirprwy Lywydd. Mae'n bleser gennyf agor fy nadl gyntaf fel Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau. Hoffwn ddiolch i'r tîm clercio, y tîm cyfreithiol, ac aelodau gwych fy mhwyllgor am yr holl gefnogaeth a'r cymorth a gefais yn fy swydd fel Cadeirydd. Hoffwn ddiolch hefyd i'r rhai sy'n dal i anfon deisebau gwych i'r pwyllgor hwn.
Mae'r ddadl heddiw'n ymwneud â deiseb a gyflwynwyd gan Stevie Lewis, sy'n galw am well adnabyddiaeth a chefnogaeth i bobl a niweidiwyd gan ddibyniaeth ar feddyginiaeth presgripsiwn. Hoffwn ddiolch yn bersonol i Stevie Lewis am gyflwyno'r ddeiseb. Rhoddodd dystiolaeth bwerus—a hynod o bersonol yn aml—i gefnogi'r ddeiseb, ac rydym yn ddiolchgar iawn. Hefyd, hoffwn ddiolch i bawb a roddodd dystiolaeth i ni. Roedd y rhain yn cynnwys ein byrddau iechyd, cyrff proffesiynol fel Cymdeithas Fferyllol Frenhinol Cymru a nifer o bobl â phrofiad personol o ddibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn a diddyfnu. Roedd yr holl dystiolaeth yn amhrisiadwy i'r pwyllgor a dylanwadodd ar ymateb eithaf addawol gan y Llywodraeth.
Mae'r ddeiseb yn galw am fwy o weithredu i gydnabod y materion sy'n ymwneud â dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn ac am sicrhau bod gwasanaethau cymorth gwell ar gael i bobl a niweidir gan ddibyniaeth ar feddyginiaethau presgripsiwn a diddyfnu oddi arnynt, yn enwedig cyffuriau gwrth-iselder. Golyga hyn bobl sy'n cymryd meddyginiaeth bresgripsiwn ac yn mynd yn ddibynnol ar y feddyginiaeth honno, hyd yn oed pan fyddant wedi bod yn defnyddio'r feddyginiaeth honno'n union fel y rhagnodwyd. Yr hyn sy'n peri'r pryder mwyaf yw y gall cleifion hefyd brofi symptomau wrth geisio lleihau eu dos neu roi'r gorau i gymryd meddyginiaethau'n gyfan gwbl. Gall y symptomau hyn fod yn ddifrifol a gwanychol weithiau. Yn wir, mae'r ddeiseb yn tynnu sylw at bryderon penodol yn ymwneud â chyffuriau gwrth-iselder a bensodiasepinau. Mae Stevie Lewis wedi tynnu sylw at ei phrofiad personol o gael cyffuriau gwrth-iselder SSRI ar bresgripsiwn. Ar ôl sawl ymgais aflwyddiannus i roi'r gorau i gymryd y cyffur, darganfu ei bod yn gorfforol ddibynnol arno. Yn ei geiriau ei hun, fe brofodd 'gyfnod diddyfnu hir ac andwyol' cyn llwyddo i ddod â'r feddyginiaeth i ben yn y diwedd ar ôl 17 mlynedd. Nid yw tystiolaeth Stevie Lewis yn unigryw. Caiff ei hadleisio gan lawer o bobl a ymatebodd i wahoddiad gan y Pwyllgor Deisebau i bobl yr effeithiwyd arnynt rannu eu profiadau â ni.
Rwyf am ddweud yn y fan hon y gall y meddyginiaethau hyn effeithio'n gadarnhaol ar lawer o bobl sy'n eu cael ar bresgripsiwn. Nid yw'r pwyllgor yn awgrymu bod pob presgripsiwn ar gyfer y meddyginiaethau hyn yn broblemus—i'r gwrthwyneb. Yn hytrach, mae'n hanfodol bwysig fod cleifion yn cael y wybodaeth a'r gefnogaeth gywir, yn sicr ar ddechrau eu triniaeth, a hefyd pan fyddant am leihau neu roi'r gorau i gymryd y feddyginiaeth. Hefyd, mae angen i weithwyr meddygol proffesiynol sicrhau eu bod yn trafod dulliau a therapïau'n ddigonol gyda chleifion sy'n ystyried cyffuriau SSRI ac yn ceisio rheoli eu hanawsterau gydag iechyd meddwl. Ategaf ddyheadau'r Gymdeithas Fferyllol Frenhinol y dylai cleifion deimlo eu bod yn cael eu grymuso i wneud penderfyniadau ynglŷn â'u gofal.
Nawr, hoffwn ganolbwyntio ar ddarganfyddiadau ac argymhellion y pwyllgor am weddill y cyfraniad hwn. Cydnabod dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn. Yn gyntaf, mae'r ddeiseb yn galw am fwy o gydnabyddiaeth i broblem dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn, yn enwedig ymhlith llunwyr polisïau a gweithwyr iechyd proffesiynol. Mae hyn yn cynnwys cydnabod graddau ac effaith y broblem a derbyn pa fathau o feddyginiaethau a all achosi problemau dibyniaeth a diddyfnu. Roedd y pwyllgor yn ymwybodol nad yw pawb yn derbyn bod cyffuriau gwrth-iselder yn un o'r meddyginiaethau hyn. Fodd bynnag, mae profiadau'r deisebydd ac eraill yn dangos bod dibyniaeth yn bodoli a bod llawer o bobl yn wynebu anawsterau wrth roi'r gorau i ddefnyddio cyffuriau gwrth-iselder.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
We welcome the Welsh Government’s positive responses to our report, and I would like to thank the Minister for his recognition in doing that, and especially the recognition that antidepressants are associated with withdrawal symptoms in some cases. The petitioner has described this and other acknowledgements in the Minister’s response as an enormous step forward.
The petitioner also expressed concern that policy and treatment for prescription drug dependence is placed under the umbrella of substance misuse. We agree that this is not appropriate, and services designed for treating drug and alcohol addiction are unlikely to be the best place to support people dependent upon prescription medication. We recommended that the Welsh Government should clearly distinguish between such issues in the future and should also identify specific actions to prevent and support those affected by prescription drug dependence. We welcome the Minister’s acceptance of this recommendation.
Guidance. The committee also considered the professional guidance covering antidepressant prescribing. Concerns were raised with us about the potential of overprescribing and a lack of advice for people seeking to reduce their dosage. We recommended that the Welsh Government should further emphasise guidance about these matters, including that antidepressants should not be routinely prescribed for mild depression. In response, we note that the Minister has committed to ensure that NICE guidelines, which are currently under review, will be circulated widely within Wales. However, I am slightly concerned that this does not go far enough. We believe that the Welsh Government has a role in ensuring that health professionals adopt a more consistent approach to prescribing antidepressants and providing advice to patients. The petitioner has also proposed that further training materials may be required if the NICE guidelines are substantially revised.
There are two other recommendations that I want to address this afternoon in terms of monitoring. The Petitions Committee has called on the Welsh Government to introduce a national prescribing indicator for antidepressants. This would improve the information about prescribing patterns available to health boards and the Welsh Government. We also believe that this information would enable the Government to better understand the scale of any problems and would support improved targeting of other types of treatments for depression, such as psychological therapies. We are disappointed that the Government has rejected this recommendation. In his response, the Minister recognises the importance of improving prescribing patterns. Therefore, given he does not consider a national prescribing indicator to be the correct approach, we would welcome his clarification as to how the Government intends to monitor this.
Finally, the committee received a number of positive references to the prescribed medication support service run by Betsi Cadwaladr health board. Through this, therapists work with GPs and pharmacists to carry out face-to-face assessments of patients and they produce personal programmes. These will sometimes include tapering advice and withdrawal support. Within Wales, this targeted support is unique and appears to be a low-cost intervention. Therefore, we recommended that the Welsh Government should explore the potential of a national roll-out of this service. The Minister’s response indicates that he considers this to be the responsibility of local health boards to take forward. However, several health boards expressed to us that they would welcome greater opportunities to learn from best practice in relation to how they can best support patients. I continue to believe that the Government should take a greater leadership role in this regard. So, as is envisioned by the Royal Pharmaceutical Society, individuals that have inadvertently become dependent on prescribed medications—that they then have access to timely and appropriate support to clinical and psychological therapies in their own areas without fear of judgment and conflation of prescribed dependence and substance misuse.
In conclusion, Llywydd, it was clear to the Petitions Committee that prescribed drug dependence is a serious issue and one that has not always received the attention or recognition that it deserves. I certainly hope that this is a starting point for change and I certainly look forward to listening to the the other comments made by Members of the Senedd here today in this afternoon’s debate. Diolch yn fawr.
Rydym yn croesawu ymatebion cadarnhaol Llywodraeth Cymru i’n hadroddiad, a hoffwn ddiolch i’r Gweinidog am ei gydnabyddiaeth wrth wneud hynny, ac yn enwedig y gydnabyddiaeth fod cysylltiad rhwng cyffuriau gwrth-iselder a symptomau diddyfnu mewn rhai achosion. Mae'r deisebydd wedi disgrifio hyn a chydnabyddiaethau eraill yn ymateb y Gweinidog fel cam enfawr ymlaen.
Hefyd, mynegodd y deisebydd bryder fod polisi a thriniaeth ar gyfer dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn wedi’u gosod o dan yr un ambarél â chamddefnyddio sylweddau. Rydym yn cytuno nad yw hyn yn briodol, ac mae'n annhebygol mai gwasanaethau a luniwyd ar gyfer trin caethiwed i gyffuriau ac alcohol yw'r lleoedd gorau i gefnogi pobl sy’n ddibynnol ar feddyginiaeth bresgripsiwn. Argymhellwyd gennym y dylai Llywodraeth Cymru wahaniaethu’n eglur rhwng problemau o’r fath yn y dyfodol a dylent hefyd nodi gweithgarwch penodol i atal hyn, a chefnogi’r rhai a niweidiwyd gan ddibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn. Rydym yn croesawu’r ffaith bod y Gweinidog wedi derbyn yr argymhelliad hwn.
Canllawiau. Ystyriodd y pwyllgor y canllawiau proffesiynol sy'n ymwneud â rhagnodi cyffuriau gwrth-iselder hefyd. Mynegwyd pryderon wrthym ynghylch y posibilrwydd o or-ragnodi a diffyg cyngor i bobl sy’n awyddus i leihau eu dos. Argymhellwyd gennym y dylai Llywodraeth Cymru bwysleisio canllawiau pellach ar y materion hyn, gan gynnwys na ddylid rhagnodi cyffuriau gwrth-iselder fel mater o drefn ar gyfer iselder ysbryd nad yw’n ddifrifol. Yn yr ymateb, nodwn fod y Gweinidog wedi ymrwymo i sicrhau bod canllawiau NICE, sy'n cael eu hadolygu ar hyn o bryd, yn cael eu dosbarthu'n eang yng Nghymru. Fodd bynnag, rwy’n bryderus braidd nad yw hyn yn mynd yn ddigon pell. Credwn fod gan Lywodraeth Cymru rôl i sicrhau bod gweithwyr iechyd proffesiynol yn mabwysiadu dull cyson o ragnodi cyffuriau gwrth-iselder a darparu cyngor i gleifion. Mae'r deisebwr hefyd wedi cynnig y gallai fod angen deunydd hyfforddi pellach pe bai’r cynlluniau NICE yn cael eu hadolygu’n sylweddol.
Mae angen i mi fynd i'r afael â dau argymhelliad arall y prynhawn yma mewn perthynas â monitro. Mae'r Pwyllgor Deisebau wedi galw ar Lywodraeth Cymru i gyflwyno dangosydd rhagnodi cenedlaethol ar gyfer cyffuriau gwrth-iselder. Byddai hyn y gwella’r wybodaeth am batrymau rhagnodi sydd ar gael i fyrddau iechyd a Llywodraeth Cymru. Rydym yn credu hefyd y byddai’r wybodaeth hon yn galluogi’r Llywodraeth i ddeall maint y problemau’n well ac yn cefnogi camau i wella'r gwaith o dargedu mathau eraill o driniaethau ar gyfer iselder ysbryd, megis therapïau seicolegol. Rydym yn siomedig fod y Llywodraeth wedi gwrthod yr argymhelliad hwn. Yn ei ymateb, mae’r Gweinidog yn cydnabod pwysigrwydd gwella patrymau rhagnodi. Felly, o gofio nad yw'n ystyried mai dangosydd rhagnodi cenedlaethol yw’r dull cywir, byddem yn croesawu eglurhad ganddo ynglŷn â sut y bwriada’r Llywodraeth fonitro hyn.
Yn olaf, derbyniodd y pwyllgor nifer o gyfeiriadau cadarnhaol at y gwasanaeth cymorth meddyginiaeth ar bresgripsiwn a weithredir gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr. Trwyddo, mae therapyddion yn gweithio gyda meddygon teulu a fferyllwyr i gynnal asesiadau wyneb yn wyneb o gleifion a chynhyrchu rhaglenni personol. Weithiau bydd y rhain yn cynnwys cyngor ar leihau’r dos bob yn dipyn a chymorth diddyfnu. Yng Nghymru, mae'r cymorth wedi'i dargedu yn unigryw ac i’w weld yn ymyrraeth gost isel. Felly, gwnaethom argymhelliad y dylai Llywodraeth Cymru archwilio’r posibilrwydd o gyflwyno'r gwasanaeth hwn yn genedlaethol. Mae ymateb y Gweinidog yn dynodi ei fod yn ystyried mai cyfrifoldeb byrddau iechyd lleol yw gwneud hyn. Fodd bynnag, mae nifer o fyrddau iechyd wedi dweud wrthym y byddent yn croesawu mwy o gyfleoedd i ddysgu o arferion gorau o ran sut i gefnogi cleifion yn y ffordd orau. Rwy’n dal i gredu y dylai’r Llywodraeth chwarae mwy o rôl arweiniol yn hyn o beth. Felly, fel y rhagwela’r Gymdeithas Fferyllol Frenhinol, dylai unigolion sydd wedi dod yn ddibynnol ar feddyginiaethau presgripsiwn yn anfwriadol—eu bod wedyn yn cael cymorth amserol a phriodol a mynediad at therapïau clinigol a seicolegol yn eu hardaloedd heb ofni beirniadaeth a diffyg gwahaniaethu rhwng dibyniaeth ar feddyginiaeth bresgripsiwn a chamddefnyddio sylweddau.
I gloi, Lywydd, roedd hi’n amlwg i'r Pwyllgor Deisebau fod dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn yn fater difrifol ac yn un nad yw bob amser wedi cael y sylw na’r gydnabyddiaeth y mae’n ei haeddu. Rwy’n sicr yn gobeithio bod hyn yn fan cychwyn ar gyfer newid ac rwy’n sicr yn edrych ymlaen at wrando ar y sylwadau eraill a wneir gan Aelodau o’r Senedd yma heddiw yn y ddadl y prynhawn yma. Diolch yn fawr.
May I thank Janet Finch-Saunders and her committee for this very impressive and important piece of work? I have to say that it's often my experience that the work in the Petitions Committee is amongst some of the most important things that this Assembly does—the way in which our system empowers the voice of citizens to be heard directly. One of the most positive things I think I've heard today is what Janet Finch-Saunders has just told us about the petitioner's response to the whole of this process, because that multiplied many times, of course, grows a faith in this as a democracy that really listens to people and takes their concerns on board.
Reading the report was a very personal experience for me, because many years ago, we had an experience in my own family of a family member who became dependent on medicine that had been prescribed because of mental health issues. We went through a process that felt like taking a family member through the horrible cold turkey that you see of heroin withdrawal. Now, this was back in the very early 1980s and what disturbed me, I think, was to read in the report that some of these problems still persist—that there are still some issues about the appropriateness of providing, that there are some issues about the understanding around the potential of some of these medications to develop a dependency. And it is really important that these issues are addressed. I'm very grateful to the petitioner for her individual courage in bringing these issues to the Assembly's attention, and I'm sure that all of us, including the Minister, appreciate the courage that it must have taken to speak so openly.
I'd just like to respond to a couple of particular points. One is a very important need, which obviously the committee Chair has already touched on, about making a difference between the right sort of services to support somebody who has developed an addiction either to illegal drugs or to alcohol and people who have become dependent on prescribed medications. The paths that people will have taken that have got them into those unfortunate situations will be very, very different and the help that they need and the support that they need will also therefore be different. And I think the important points that are made about not conflating the language—these are things that we all need to take on board. I feel I need to think about that in terms of my own personal discourse and the way I might talk about some of these issues.
Like Janet Finch-Saunders, I want to come to recommendation 6, which the Welsh Government has rejected. I appreciate the reasons that the Minister has given, but I'd appreciate it if he could inform us today about how the concerns that lie behind that recommendation are to be addressed if they're not to be put on the list of drugs targeted for drug reduction. It is really, really important that we do acknowledge that these medications, as Janet Finch-Saunders has said, can make a huge positive difference for people, but they can also, of course, create difficulties, and people must know, when they are having those medications prescribed, what the options are and potentially what the risks are, and they must have support to manage those risks.
I also wanted to make a reference to recommendation 7, which the Minister has accepted in principle, but has said that it should be a matter for local health boards. I think what I would put to the Minister—and it's a point that was raised by Members across this Chamber—is that we're not always very good in Wales about seeing something that works well in one place and replicating it and learning from it elsewhere. Now, I can't claim, as an individual, to be sufficiently familiar with this particular model, though I've obviously read what the report has had to say and I've heard what Janet Finch-Saunders has had to say. But given that the health boards are asking for some strong national leadership on this, I wonder if the Minister can say a little bit more—having accepted in principle, which I take to read that he's accepting in principle that there is a need for some more national guidance—whether he would ask his officials to look again at that model and see if it could be effectively replicated elsewhere. It may be that it isn't suitable. It may be that, for geographical reasons or whatever, it wouldn't work particularly well perhaps in more urban environments, but when we have this level of knowledge, I think it's a good idea to pick up and run with it. And that approach, of course, fits with some of the work that the Minister himself is trying to achieve through the transformation fund, which is all about developing good models that can then be effectively delivered elsewhere.
The extent to which, of course, some of these antidepressants do cause dependency is still a matter of debate, but I think it's very important that we create a culture of honesty around this, and the fact that a medication can create a dependency is not a reason not to use it, it's a reason to use it with care. We use morphine to manage extreme pain relief in hospitals all the time, but when that is being prescribed, the people prescribing it know the potential risks, the people taking it know the potential risks, and the management system around it is there to prevent danger. I really think that we need, with these substances, which were, of course, sold to us as safe antidepressants—well, I think we know that there cannot be a medication that affects one's emotional well-being that is entirely safe, and we need to ensure that when people are making decisions about treatment, they are making them effectively.
I will end, Llywydd, as I can see my time is running out, just by saying that this is in some way reflective to me of the problems we have with our mental health services—that we know that many of the people who are being treated with these medications are being treated with these medications because there are no suitable talking therapies that might actually be much better. I'd urge, therefore, the Minister to look at dealing with this particular issue in that wider context, of which I know he is aware. We know that mental health services across Wales are not consistent; we know that talking therapies are available to some and not to others. Many of the people perhaps facing this difficult situation should never have had to take this medication in the first place if better alternatives had been available. I look forward hearing the Minister's response and to Janet Finch-Saunders's summing up of the debate and others' contributions. Diolch yn fawr.
A gaf fi ddiolch i Janet Finch-Saunders a'i phwyllgor am y gwaith safonol a phwysig hwn? Rhaid i mi ddweud fy mod yn aml yn teimlo bod gwaith y Pwyllgor Deisebau ymhlith rhai o’r pethau pwysicaf y bydd y Cynulliad hwn yn eu gwneud—y ffordd y mae ein system yn grymuso lleisiau dinasyddion i gael eu clywed yn uniongyrchol. Un o'r pethau mwyaf cadarnhaol y credaf i mi eu clywed heddiw yw’r hyn y mae Janet Finch-Saunders newydd ei ddweud wrthym am ymateb y deisebydd i’r broses gyfan hon, oherwydd mae hynny, o’i luosogi sawl gwaith wrth gwrs yn cynyddu hyder yn y ddemocratiaeth hon fel un sy’n gwrando go iawn ar bobl ac yn ystyried eu pryderon.
Roedd darllen yr adroddiad yn brofiad personol iawn i mi, oherwydd sawl blwyddyn yn ôl, cawsom brofiad yn fy nheulu lle roedd aelod o’r teulu wedi mynd yn ddibynnol ar feddyginiaeth a ragnodwyd ar gyfer problemau iechyd meddwl. Aethom drwy broses a deimlai fel mynd ag aelod o’r teulu drwy’r broses croen gŵydd a welwch wrth ddiddyfnu oddi ar heroin. Nawr, roedd hyn yn ôl yn gynnar iawn yn y 1980au, a’r hyn a oedd yn fy ngofidio i, rwy’n credu, oedd darllen yn yr adroddiad fod rhai o’r problemau hyn yn dal i fodoli—fod problemau o hyd ynghylch priodoldeb darparu'r cyffuriau hyn, fod yna broblemau gyda’r ddealltwriaeth ynghylch gallu rhai o’r meddyginiaethau hyn i ddatblygu dibyniaeth. Ac mae'n bwysig iawn mynd i'r afael â'r problemau hyn. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r deisebydd am ei dewrder personol yn dod â’r materion hyn i sylw’r Cynulliad, ac rwy’n siŵr fod pawb ohonom yn gwerthfawrogi’r dewrder y mae’n sicr o fod wedi’i gymryd i siarad mor agored.
Hoffwn ymateb i ychydig o bwyntiau penodol. Mae un yn angen pwysig iawn, ac yn amlwg mae’r Cadeirydd eisoes wedi cyffwrdd ar hyn, ynglŷn â gwahaniaethu rhwng y math cywir o wasanaethau i gefnogi rhywun sydd wedi datblygu dibyniaeth naill ai ar gyffuriau anghyfreithlon neu ar alcohol a phobl sydd wedi mynd yn ddibynnol ar feddyginiaethau presgripsiwn. Bydd y llwybrau y mae pobl wedi’u dilyn sydd wedi eu rhoi yn y sefyllfaoedd anffodus hynny yn wahanol iawn a bydd y cymorth sydd ei angen arnynt a’r gefnogaeth sydd ei hangen arnynt hefyd yn wahanol felly. Ac rwy’n meddwl bod y pwyntiau pwysig a wnaed ynghylch methu gwahaniaethu rhwng y ddau—mae’r rhain yn bethau y bydd yn rhaid i bawb ohonom eu hystyried. Rwy’n teimlo bod angen i mi feddwl am hynny yn fy sgrysiau personol a’r ffordd y gallwn fod yn siarad am rai o’r pethau hyn.
Fel Janet Finch-Saunders, rwyf am ddod at argymhelliad 6 a wrthodwyd gan Lywodraeth Cymru. Rwy’n deall y rhesymau y mae'r Gweinidog wedi'u rhoi, ond buaswn yn gwerthfawrogi pe bai’n gallu rhoi gwybod inni heddiw sut yr eir i’r afael â’r pryderon sy’n sail i’r argymhelliad hwnnw os nad ydynt i’w rhoi ar y rhestr o gyffuriau a dargedir ar gyfer lleihau'r defnydd o gyffuriau. Mae'n wirioneddol bwysig inni gydnabod y gall y meddyginiaethau hyn wneud gwahaniaeth cadarnhaol enfawr i bobl, fel y dywedodd Janet Finch-Saunders, ond gallant hefyd greu anawsterau wrth gwrs, a rhaid i bobl wybod beth yw’r opsiynau pan fyddant yn cael presgripsiwn ar gyfer y meddyginiaethau hyn, a beth yw’r risgiau posibl, a rhaid iddynt gael cymorth i reoli’r risgiau hynny.
Roeddwn am gyfeirio hefyd at argymhelliad 7, a dderbyniwyd mewn egwyddor gan y Gweinidog, ond mae wedi dweud y dylai fod yn fater i fyrddau iechyd lleol. Credaf mai’r hyn y buaswn yn ei ddweud wrth y Gweinidog—ac mae’n bwynt a godwyd gan Aelodau ar draws y Siambr hon—yw nad ydym bob amser yn dda iawn yng Nghymru am weld rhywbeth sy’n gweitho’n dda mewn un man a’i efelychu a dysgu gwersi ohono mewn mannau eraill. Nawr, ni allaf honni, fel unigolyn, fy mod yn ddigon cyfarwydd â'r model penodol hwn, er fy mod wedi darllen yr hyn oedd gan yr adroddiad i’w ddweud wrth gwrs, ac wedi clywed yr hyn oedd gan Janet Finch-Saunders i’w ddweud. Ond o ystyried bod y byrddau iechyd yn gofyn am arweiniad cenedlaethol cryf ar hyn, tybed a all y Gweinidog ddweud ychydig bach rhagor—ar ôl derbyn mewn egwyddor, a chymeraf fod hynny’n golygu ei fod yn derbyn mewn egwyddor fod angen ychydig mwy o ganllawiau cenedlaethol—a fyddai’n gofyn i’w swyddogion edrych eto ar y model hwnnw a gweld a fyddai modd ei efelychu’n effeithiol yn rhywle arall. Efallai nad yw’n addas. Am resymau daearyddol neu beth bynnag, efallai na fyddai’n gweithio’n arbennig o dda mewn amgylcheddau mwy trefol, ond pan fydd gennym y lefel hon o wybodaeth, rwy'n credu ei bod yn syniad da inni wneud y gorau ohoni. Ac mae'r ymagwedd honno, wrth gwrs, yn cyd-fynd â’r gwaith y mae’r Gweinidog ei hun yn ceisio ei gyflawni drwy’r gronfa drawsnewid, sy’n ymwneud â datblygu modelau da y gellir eu cyflawni’n effeithiol wedyn mewn mannau eraill.
Mae i ba raddau y mae rhai o'r cyffuriau gwrth-iselder hyn yn achosi dibyniaeth yn dal i fod yn destun dadl, ond rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn inni greu diwylliant o onestrwydd ynglŷn â hyn, ac nid yw’r ffaith y gall meddyginiaeth greu dibyniaeth yn rheswm dros beidio â'i defnyddio, mae'n rheswm dros ei defnyddio gyda gofal. Rydym yn defnyddio morffin i reoli poen eithafol yn yr ysbytai drwy’r amser, ond pan gaiff hwnnw ei ragnodi, mae’r bobl sy’n ei ragnodi’n gwybod beth yw’r risgiau posibl, mae’r bobl sy’n ei gymryd yn gwybod beth yw’r risgiau posibl, ac mae’r system reoli o’i gwmpas yno i atal perygl. Gyda’r sylweddau hyn, a gafodd eu gwerthu i ni wrth gwrs fel cyffuriau gwrth-iselder diogel, rwy'n credu'n wirioneddol fod angen—wel, rwy’n credu ein bod yn gwybod gyda meddyginiaeth sy’n effeithio ar les emosiynol rhywun na all fod yn gwbl ddiogel, ac mae angen inni sicrhau pan fydd pobl yn gwneud penderfynadau ynglŷn â thriniaeth, eu bod yn eu gwneud yn effeithiol.
Fe orffennaf, Lywydd, gan fy mod yn gweld bod fy amser yn dod i ben, drwy ddweud bod hyn mewn rhyw ffordd yn fy atgoffa o’r problemau sydd gennym gyda’n gwasanaethau iechyd meddwl—gwyddom fod llawer o bobl yn cael eu trin â’r meddyginiaethau hyn am nad oes therapïau siarad addas ar gael a allai fod yn llawer gwell. Felly, hoffwn annog y Gweinidog i ystyried ymdrin â'r mater hwn yn y cyd-destun ehangach, a gwn ei fod yn ymwybodol o hyn. Rydym yn gwybod nad oes cysondeb yn y gwasanaethau iechyd meddwl a geir ym mhob rhan o Gymru; gwyddom fod therapïau siarad ar gael i rai ac nid i eraill. Ni ddylai nifer o'r bobl sy’n wynebu’r sefyllfa anodd hon fod wedi gorfod cymryd y feddyginiaeth hon yn y lle cyntaf pe bai triniaethau amgen wedi bod ar gael. Edrychaf ymlaen at glywed ymateb y Gweinidog ac at grynhoi’r ddadl gan Janet Finch-Saunders a’r cyfraniadau gan eraill. Diolch yn fawr.
Y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
The Minister for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Diolch, Llywydd. I'm very happy to take the opportunity to respond to the Petitions Committee's report and the debate today. Tackling dependence on prescription-only and over-the-counter medicines remains a priority for this Government. The budget for substance misuse has increased to almost £53 million a year to provide a range of services and actions to respond to all forms of drug use, including prescription and over-the-counter medicines. We've also ensured prescribers across Wales have comprehensive guidance and advice in this area, so we are happy to note the motion today and we accept or accept in principle all but one of the recommendations, as Janet Finch-Saunders has set out.
The committee's recommendations are very much in line with the work already under way, which is led by both the Welsh Government and our partners across the national health service and area planning boards, bringing in a wider range of partners, including members of the third sector and the police.
Recommendation 1, which seeks recognition around prescription drug dependence in both national policy and strategy, I'm pleased to give that recognition and outline the support that is already in place and work under way. I agree with the need to distinguish between substance misuse and dependence. So, our 2019-22 substance misuse delivery plan, which we'll be consulting upon in the coming months, will make that distinction clear. In recognition of this, our work in responding to the issues of prescription drug dependence going forward will be overseen jointly by our pharmacy and prescribing as well as our substance misuse teams within the Government. Research is being undertaken at the University of South Wales, and the Welsh Government aims to gain a better understanding of the causes, characteristics and consequences of prescription and over-the-counter medications. That work will inform policy and identify best practice for us in the delivery of treatment and, hopefully, we expect this should lead to the development of a treatment framework on this issue.
Turning to recommendation 2, the Government recognises SSRI and SNRI antidepressants are in some cases of discontinuation associated with withdrawal symptoms, and they can be consistent with symptoms of inadvertent dependence. We also know that some antidepressants are more likely to cause symptoms than others, but this is a complex issue where caution should be exercised so we don't conflate the problems of dependence with those of discontinuation. Our position reflects the evidence that indicates discontinuation effects can be minimised through the structured tapering of those medicines, overseen with the support of the prescribing clinician.
In recommendations 3 and 4, I know clarity is sought on the guidance on not routinely prescribed medication and on the tapering of prescription medicines. As Janet Finch-Saunders set out, current guidance from NICE advises prescriptions and antidepressants are generally not recommended for mild depression, but they're more likely to be effective for moderate to severe cases of depression. And those guidelines are, of course, being reviewed, and we will ensure those guidelines, which are expected in February next year, 2020, are circulated widely to clinicians in Wales for their adoption. I understand that the Royal College of Psychiatrists are planning to issue a new position statement on antidepressants and depression, including specific reference to how best to manage discontinuation. We will, of course, work with the Royal College of Psychiatrists in Wales, which will be making recommendations specific to Wales.
Diolch, Lywydd. Rwy'n hapus iawn i fanteisio ar y cyfle i ymateb i adroddiad y Pwyllgor Deisebau a'r ddadl heddiw. Mae mynd i'r afael â dibyniaeth ar feddyginiaethau presgripsiwn a chyffuriau dros y cownter yn parhau i fod yn flaenoriaeth i’r Llywodraeth hon. Mae'r gyllideb ar gyfer camddefnyddio sylweddau wedi cynyddu i bron i £53 miliwn y flwyddyn ar gyfer darparu ystod o wasanaethau a gweithgarwch i ymateb i bob ffurf ar ddefnyddio cyffuriau, gan gynnwys meddyginiaethau presgripsiwn a dros y cownter. Rydym hefyd wedi sicrhau bod gan ragnodwyr ledled Cymru ganllawiau cynhwysfawr a chyngor yn y maes, felly rydym yn hapus i nodi’r cynnig heddiw ac rydym yn derbyn neu’n derbyn mewn egwyddor bob un ond un o’r argymhellion, fel y nododd Janet Finch-Saunders.
Mae argymhellion y pwyllgor yn cyd-fynd yn agos â’r gwaith sydd ar y gweill eisoes, ac sy’n cael ei arwain gan Lywodraeth Cymru a’n partneriaid ar draws y gwasanaeth iechyd gwladol a byrddau cynllunio ardal, gan gynnwys ystod ehangach o bartneriaid, gydag aelodau o’r trydydd sector a’r heddlu yn eu plith.
Argymhelliad 1, sy'n ceisio cydnabyddiaeth i ddibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn mewn polisi a strategaeth genedlaethol: rwy’n falch o roi’r gydnabyddiaeth honno ac yn disgrifio’r cymorth sydd eisoes ar waith a’r gwaith sydd ar y gweill. Rwy’n cytuno â'r angen i wahaniaethu rhwng camddefnyddio sylweddau a dibyniaeth. Felly, bydd ein cynllun cyflawni ar gamddefnyddio sylweddau ar gyfer 2019-22, y byddwn yn ymgynghori arno yn ystod y misoedd nesaf, yn gwneud y gwahaniaeth hwnnw'n glir. I gydnabod hyn, bydd ein gwaith yn ymateb i broblemau dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn yn y dyfodol yn cael ei oruchwylio ar y cyd gan ein fferylliaeth a’n prosesau rhagnodi yn ogystal â’n timau camddefnyddio sylweddau o fewn y Llywodraeth. Mae ymchwil yn cael ei gyflawni ym Mhrifysgol De Cymru, ac mae Llywodraeth Cymru’n anelu at gael gwell dealltwriaeth o achosion, nodweddion a chanlyniadau meddyginiaethau presgripsiwn a dros y cownter. Bydd y gwaith hwnnw’n llywio polisi ac yn nodi arferion gorau wrth inni fynd ati i ddarparu triniaeth, a disgwyliwn i hyn arwain, gobeithio, at ddatblygu fframwaith triniaethau ar y mater hwn.
Gan droi at argymhelliad 2, mae'r Llywodraeth yn cydnabod bod rhai cleifion sydd wedi ceisio dod oddi ar gyffuriau gwrth-iselder SSRI a SNRI wedi dangos symptomau diddyfnu, a gallant fod yn gyson â symptomau dibyniaeth anfwriadol. Rydym hefyd yn gwybod bod rhai cyffuriau gwrth-iselder yn fwy tebygol o achosi symptomau nag eraill, ond mae hwn yn fater cymhleth lle dylid bod yn ofalus fel nad ydym yn methu gwahaniaethu rhwng problemau dibyniaeth â phroblemau sy’n deillio o roi'r gorau i gyffur. Mae ein safbwynt yn adlewyrchu'r dystiolaeth sy'n dangos y gellir lleihau effeithiau rhoi'r gorau i gyffur drwy leihau'r dos o'r meddyginiaethau'n raddol mewn modd strwythuredig, gyda chefnogaeth y clinigydd rhagnodi i oruchwylio’r broses.
Yn argymhellion 3 a 4, rwy'n gwybod bod angen eglurder ar y canllawiau ar feddyginiaeth na chaiff ei rhagnodi fel mater o drefn ac ar leihau dos meddyginiaeth bresgripsiwn. Fel y nododd Janet Finch-Saunders, mae canllawiau cyfredol gan NICE yn cynghori nad ydynt yn argymell rhagnodi cyffuriau gwrth-iselder fel rheol ar gyfer iselder ysbryd nad yw’n ddifrifol, ond maent yn fwy tebygol o fod yn effeithiol ar gyfer achosion cymedrol i ddifrifol o iselder ysbryd. Ac wrth gwrs, mae'r canllawiau a ddisgwylir ym mis Chwefror y flwyddyn nesaf, 2020, wrthi’n cael eu hadolygu, a byddwn yn sicrhau eu bod yn cael eu dosbarthu'n eang i glinigwyr yng Nghymru eu mabwysiadu. Deallaf fod Coleg Brenhinol y Seiciatryddion yn bwriadu cyhoeddi datganiad sefyllfa newydd ar gyffuriau gwrth-iselder ac iselder ysbryd, gan gynnwys cyfeiriad penodol at y ffordd orau o reoli’r broses o roi'r gorau i'w defnyddio. Wrth gwrs, byddwn yn gweithio gyda Choleg Brenhinol y Seiciatryddion yng Nghymru, a fydd yn gwneud argymhellion sy'n benodol i Gymru.
Recommendation 5 requested an update on our actions in responding to recommendation 8 of the Health and Social Care Committee's inquiry into alcohol and substance misuse, which was published in August 2015. I can confirm that the All Wales Therapeutics and Toxicology Centre has produced or contributed to a range of relevant guidance and good practice on prescription-only and over-the-counter medicines since that inquiry. I provided a list of that comprehensive work to the committee. I can also confirm specific action relating to the recommendations of the former advisory panel on substance misuse were included in the substance misuse delivery plan that just ended last year. The recommendations made in the advisory panel's 'A report on: Harms Relating to Prescription Only Analgesics', published in December last year, are being taken into account in the drafting of the new delivery plan for 2019-22.
As you've heard, I don't accept recommendation 6. Depression is a common, recurrent and, in some cases, debilitating illness. For many people with depression, prescribing an antidepressant will be a safe and effective treatment option. We believe that a national prescribing indicator that intends to reduce prescribing could have the unintended consequence of discouraging the appropriate use of antidepressant medication and result in some patients not starting treatment and others stopping prematurely. We know that such medications can have an effective role to play in managing depression. Our interest is in the appropriate prescription and management of medication. I'd be concerned that targeting those for wholesale reduction would not lead to a positive outcome for the person. We remain of the view that improvements to prescribing practice, patient review and safe tapering will achieve the desired outcomes outlined by the committee that we share in terms of the outcome and the impact on the person. Alternative psychosocial treatment options, such as counselling, should of course be available and considered. Our investment to improve access to and the range of psychological therapies in Wales continues to increase. We are also testing new approaches to improve access to non-clinical support to improve mental health through, for example, our social prescribing projects.
And, as you know, I've agreed recommendation 7 in principle. I recognise and applaud the work of the Betsi Cadwaladr prescription medication support service, but I'm not convinced of the need for a national programme based upon that particular service. I continue to believe that that should be addressed at a local level in response to local needs as part of the needs assessments of area planning boards to ensure that the issue is considered including ensuring that local drug treatment services engage with general practice to provide additional support when needed. There are different but positive approaches across Wales—for example, in Aneurin Bevan on tramadol reduction. Rather than endorse one approach across the country, I expect that practice to be shared between different area planning boards to understand what further improvement can be made. Patients should of course in the first instance be supported by their clinician appropriately, whether that is by prescribing medication and indeed the regular monitoring of any side-effects and providing support for safe tapering of the medication.
We of course recognise that sharing information and best practice in relation to drug dependence will improve support for patients as proposed in recommendation 8, and our All Wales Medicines Strategy Group has a key role to play in this, and we'll continue to work with them to share best practice and drive improvements.
Recommendation 9 is for NHS Wales, but I very much support all opportunities for the NHS to benefit more from pharmacists' expertise. We'll have more to say on that in the coming weeks and months. I encourage health boards, trusts and primary care clusters to work more consistently with pharmacists to support patients. Our pharmacists have a vital role in providing medication reviews and professional advice, including crucially, in light of this report, helping patients end prescribed treatment.
In response to recommendation 10, my officials will work with DAN 24/7 to evaluate if further training on prescription-only medication is required for staff and to ensure the website includes content on dependence on these medicines.
I'd like to close by thanking both the Petitions Committee for their work and all those people who gave evidence, but most importantly to put on record my gratitude to Stevie Lewis, whose personal experience has brought to our attention the difficulties that can arise when withdrawing from prescribed medication.
Gofynnai argymhelliad 5 am ddiweddariad ar ein gweithredoedd wrth ymateb i argymhelliad 8 yn ymchwiliad y Pwyllgor Iechyd a Gofal Cymdeithasol i gamddefnyddio alcohol a sylweddau a gyhoeddwyd ym mis Awst 2015. Gallaf gadarnhau bod Canolfan Therapiwteg a Thocsicoleg Cymru Gyfan wedi cynhyrchu neu gyfrannu at ystod o ganllawiau perthnasol ac arferion da ar feddyginiaethau presgripsiwn a dros y cownter yn unig ers yr ymchwiliad hwnnw. Rhoddais restr o'r gwaith cynhwysfawr hwnnw i'r pwyllgor. Gallaf hefyd gadarnhau bod camau gweithredu penodol yn ymwneud ag argymhellion y cyn banel cynghori ar gamddefnyddio sylweddau wedi'u cynnwys yn y cynllun cyflawni ar gamddefnyddio sylweddau a ddaeth i ben y llynedd. Mae'r argymhellion a wnaed yn adroddiad y panel cynghori ar niwed yn ymwneud â phoenliniarwyr presgripsiwn yn unig a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr y llynedd yn cael eu hystyried wrth ddrafftio'r cynllun cyflawni newydd ar gyfer 2019-22.
Fel y clywsoch, nid wyf yn derbyn argymhelliad 6. Mae iselder ysbryd yn salwch cyffredin, sy’n dod yn ei ôl dro ar ôl tro, ac mewn rhai achosion, mae’n salwch gwanychol. I lawer o bobl ag iselder ysbryd, bydd rhagnodi cyffur gwrth-iselder yn opsiwn triniaeth diogel ac effeithiol. Credwn y gallai dangosydd rhagnodi cenedlaethol gyda’r nod o leihau rhagnodi gael canlyniad anfwriadol o annog pobl i beidio â defnyddio meddyginiaeth gwrth-iselder yn briodol gan arwain at rai cleifion yn dewis peidio â dechrau triniaeth ac at eraill yn dod oddi ar feddyginiaeth yn gynamserol. Gwyddom y gall meddyginiaethau o'r fath chwarae rhan effeithiol yn rheoli iselder ysbryd. Yr hyn sydd o ddiddordeb i ni yw sicrhau bod meddyginiaeth yn cael ei rhagnodi a'i rheoli'n briodol. Buaswn yn pryderu na fyddai targedu'r rheini ar gyfer lleihau’r defnydd ohonynt yn gyffredinol yn arwain at ganlyniad cadarnhaol i'r unigolyn. Rydym o'r farn o hyd y bydd gwelliannau i arferion rhagnodi, adolygu cleifion a chamau graddol i leihau dos yn ddiogel yn cyflawni'r canlyniadau dymunol a amlinellwyd gan y pwyllgor, ac rydym yn eu rhannu o ran y canlyniad a'r effaith ar yr unigolyn. Wrth gwrs, dylai fod opsiynau triniaeth seicogymdeithasol eraill, fel cwnsela, ar gael ac yn cael eu hystyried. Mae ein buddsoddiad i wella mynediad at therapïau seicolegol a’r amrywiaeth ohonynt yng Nghymru yn parhau i gynyddu. Rydym hefyd yn profi dulliau newydd o wella mynediad at gymorth anghlinigol i wella iechyd meddwl trwy, er enghraifft, ein prosiectau rhagnodi cymdeithasol.
Ac fel y gwyddoch, rwyf wedi cytuno ar argymhelliad 7 mewn egwyddor. Rwy'n cydnabod ac yn cymeradwyo gwaith y gwasanaeth cymorth meddyginiaeth ar bresgripsiwn ym mwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, ond nid wyf wedi fy argyhoeddi o'r angen am raglen genedlaethol yn seiliedig ar y gwasanaeth penodol hwnnw. Rwy'n parhau i gredu y dylid mynd i'r afael â hynny ar lefel leol mewn ymateb i anghenion lleol fel rhan o asesiadau o angen y byrddau cynllunio ardal i sicrhau bod y mater yn cael ei ystyried gan gynnwys sicrhau bod gwasanaethau triniaethau cyffuriau lleol yn ymgysylltu ag ymarfer cyffredinol i ddarparu cymorth ychwanegol pan fo angen. Ceir dulliau gwahanol ond cadarnhaol ar draws Cymru—er enghraifft, yn Aneurin Bevan ar leihau’r defnydd o tramadol. Yn hytrach na chymeradwyo un dull gweithredu ar draws y wlad, rwy'n disgwyl i ymarfer gael ei rannu rhwng gwahanol fyrddau cynllunio ardaloedd i ddeall pa welliant pellach y gellir ei wneud. Yn y lle cyntaf wrth gwrs, dylai eu clinigwyr gefnogi cleifion yn briodol, boed drwy ragnodi meddyginiaeth ac yn wir monitro unrhyw sgil-effeithiau’n rheolaidd a darparu cymorth ar gyfer camau graddol i leihau meddyginiaeth yn ddiogel.
Wrth gwrs, rydym yn cydnabod y bydd rhannu gwybodaeth ac arferion gorau mewn perthynas â dibyniaeth ar gyffuriau yn gwella cefnogaeth i gleifion fel yr argymhellir yn argymhelliad 8, ac mae gan ein Grŵp Strategaeth Meddyginiaethau Cymru rôl allweddol i'w chwarae yn hyn, a byddwn yn parhau i weithio gyda hwy ar rannu arferion gorau ac ysgogi gwelliannau.
Mae argymhelliad 9 ar gyfer GIG Cymru, ond rwy'n cefnogi pob cyfle i'r GIG elwa mwy ar arbenigedd fferyllwyr. Bydd gennym fwy i'w ddweud am hynny yn yr wythnosau a'r misoedd nesaf. Rwy'n annog byrddau iechyd, ymddiriedolaethau a chlystyrau gofal sylfaenol i weithio'n fwy cyson â fferyllwyr i gefnogi cleifion. Mae gan ein fferyllwyr rôl hanfodol i’w chwarae yn darparu adolygiadau o feddyginiaeth a chyngor proffesiynol, gan gynnwys yn hollbwysig, yng ngoleuni'r adroddiad hwn, i helpu cleifion i orffen triniaeth a ragnodwyd.
Mewn ymateb i argymhelliad 10, bydd fy swyddogion yn gweithio gyda DAN 24/7 i werthuso a oes angen hyfforddiant pellach ar feddyginiaethau presgripsiwn yn unig ar gyfer staff ac i sicrhau bod y wefan yn darparu cynnwys ar ddibyniaeth ar y meddyginiaethau hyn.
Hoffwn gloi drwy ddiolch i'r Pwyllgor Deisebau am eu gwaith a'r holl bobl a roddodd dystiolaeth, ond yn bwysicaf oll, hoffwn gofnodi fy niolch i Stevie Lewis, a sicrhaodd fod ei phrofiad personol wedi tynnu ein sylw at yr anawsterau a all godi wrth ddiddyfnu oddi ar feddyginiaeth a ragnodwyd.
Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl. Janet Finch-Saunders.
Janet Finch-Saunders to reply to the debate. Janet Finch-Saunders.
Diolch, Llywydd, and I would like to thank the Minister for what was actually a very detailed and quite a positive response, which is heartwarming for me as Chairman on our committee, but also for Stevie, who actually brought this petition forward because of their own experiences. I would also like to thank Members for their contributions and, in particular, Helen Mary Jones, who gave an excellent contribution as always. You spoke with much personal experience—your own life experiences with a member of your own family—and you also, very ably, provided us with recognition of the different approaches that are needed, and to avoid conflation between prescription drug dependence and substance abuse. I agree with you. I cannot see any earthly reason why, especially a health board that's been in special measures for four years, where they can be seen to have, and it's proven that they have a good model to be working, why the Minister actually leading those special measures isn't convinced that perhaps the roll-out of those to where there isn't this good practice in evidence, where that can't be provided at the moment, to certainly help other health boards and help other individuals like Stevie with their concerns.
I would just—. In your response, though, you didn't touch on this, so I would like, even if you write to me at a later date on this, Minister, if you could give some further guidance that the Welsh Government could give to ensure that you will fulfil a leadership role and, by doing that, endorse the proposed model from the Royal Pharmaceutical Society that effective communication is now required between pharmacists and GPs, from the initial administering of medication to reduced dosages. How does your Government intend to monitor and vocalise the requirements of pharmacists and the pharmaceutical industry in ensuring the safe use of prescription drugs? I'd also like to know a little bit more about what support services will be made available across Wales going forward, in this regard, so I would really like you to write to me on that.
In conclusion, though, Llywydd, I would like to thank Stevie Lewis and everyone who has worked very hard in bringing forward this very important issue to our attention. I do hope that this debate, and indeed the work of the petitions process as a whole, has been a positive experience, and I do hope that the Welsh Government will give further consideration to the additional points raised this afternoon and that action is taken to provide better advice and support to people affected by prescription drug dependence in the future.
As I mentioned, I am very pleased by the number of recommendations that you have agreed to in principle: a large number of those—only one, really, that we beg to differ on. But to me, recommendations in principle are only as good as the actual action that is carried out afterwards. So, thank you again, Minister, and thank you, Members. Diolch yn fawr.
Diolch, Lywydd, a hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am yr hyn a oedd mewn gwirionedd yn ymateb manwl iawn ac eithaf cadarnhaol, sy'n galonogol i mi fel Cadeirydd ein pwyllgor, ond hefyd i Stevie, a gyflwynodd y ddeiseb hon oherwydd ei phrofiadau eu hun. Hoffwn ddiolch i'r Aelodau hefyd am eu cyfraniadau, ac yn arbennig Helen Mary Jones, a roddodd gyfraniad ardderchog fel arfer. Fe wnaethoch chi siarad gan roi llawer o brofiad personol—eich profiadau eich hun gydag aelod o'ch teulu—ac fe wnaethoch chi hefyd roi sylw yn fedrus iawn i'r gwahanol ddulliau sydd eu hangen, ac i sicrhau ein bod yn gwahaniaethu rhwng dibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn a chamddefnyddio sylweddau. Rwy'n cytuno â chi. Ni allaf weld unrhyw reswm yn y byd pam, yn enwedig bwrdd iechyd sydd wedi bod mewn mesurau arbennig ers pedair blynedd, lle gellir gweld bod ganddynt, a lle mae wedi'i brofi fod ganddynt fodel da sy’n gweithio, pam nad yw'r Gweinidog sy’n arwain y mesurau arbennig hynny yn argyhoeddedig y gallai cyflwyno'r rheini i ble nad oes tystiolaeth o ymarfer da, lle na ellir ei ddarparu ar hyn o bryd, helpu byrddau iechyd eraill a helpu unigolion eraill fel Stevie gyda'u pryderon.
Buaswn—. Yn eich ymateb, fodd bynnag, ni wnaethoch gyffwrdd â hyn, felly hyd yn oed os ysgrifennwch ataf yn nes ymlaen ar hyn, Weinidog, hoffwn i chi roi rhywfaint o ganllawiau pellach y gallai Llywodraeth Cymru eu rhoi i sicrhau y byddwch yn cyflawni rôl arweinyddiaeth a thrwy wneud hynny, yn cymeradwyo'r model arfaethedig gan y Gymdeithas Fferyllol Frenhinol fod angen cyfathrebu effeithiol bellach rhwng fferyllwyr a meddygon teulu, o roi meddyginiaeth yn y lle cyntaf i ddosau llai. Sut y mae'ch Llywodraeth yn bwriadu monitro a lleisio gofynion fferyllwyr a'r diwydiant fferyllol i sicrhau bod cyffuriau presgripsiwn yn cael eu defnyddio'n ddiogel? Hoffwn wybod ychydig mwy hefyd pa wasanaethau cymorth a fydd ar gael ar hyn ledled Cymru yn y dyfodol, felly hoffwn i chi ysgrifennu ataf ynglŷn â hynny.
Ond i gloi, Lywydd, hoffwn ddiolch i Stevie Lewis a phawb sydd wedi gweithio'n galed iawn i gyflwyno'r mater pwysig hwn i'n sylw. Rwy'n gobeithio bod y ddadl hon, a gwaith y broses ddeisebau yn ei chyfanrwydd yn wir, wedi bod yn brofiad cadarnhaol, ac rwy'n gobeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi ystyriaeth bellach i'r pwyntiau ychwanegol a godwyd y prynhawn yma ac y cymerir camau i ddarparu gwell cyngor a chefnogaeth i bobl yr effeithir arnynt gan ddibyniaeth ar gyffuriau presgripsiwn yn y dyfodol.
Fel y soniais, caf fy nghalonogi’n fawr gan nifer yr argymhellion rydych wedi cytuno arnynt mewn egwyddor: nifer fawr o'r rheini—a dim ond un yr ydym yn anghytuno yn ei gylch mewn gwirionedd. Ond i mi, nid yw argymhellion mewn egwyddor yn golygu dim oni chyflawnir y camau gweithredu yn eu sgil. Felly, diolch i chi eto, Weinidog, a diolch, Aelodau. Diolch yn fawr.
Y cwestiwn yw: a ddylid nodi adroddiad y pwyllgor? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Reol Sefydlog 12.36.
The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3 a 4 yn enw Rhun ap Iorwerth.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 3 and 4 in the name of Rhun ap Iorwerth.
Daw hynny â ni at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr economi. Dwi'n galw ar Russell George i wneud y cynnig. Russell George.
That brings us to the Welsh Conservatives' debate on the economy. I call on Russell George to move the motion. Russell George.
Cynnig NDM7055 Darren Millar
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi methiant Llywodraeth Cymru i wireddu potensial economaidd Cymru dros yr 20 mlynedd diwethaf.
2. Yn nodi nad yw'n credu bod Ffyniant i Bawb: Cynllun Gweithredu Economaidd Llywodraeth Cymru yn ddigon uchelgeisiol i sicrhau gwelliant sylweddol yn economi Cymru.
3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gymryd camau pellach i wella'r economi, gan gynnwys:
a) symleiddio a gwella mynediad at gymorth busnes;
b) sicrhau bod polisi yn cyd-fynd â strategaeth ddiwydiannol effeithiol;
c) diwygio prosesau caffael cyhoeddus i gefnogi busnesau bach a chanolig;
d) uwchsgilio ac ailsgilio'r gweithlu er mwyn manteisio ar gyfleoedd newydd; ac
e) gwella seilwaith.
Motion NDM7055 Darren Millar
To propose that the National Assembly for Wales:
1. Notes the Welsh Government’s failure to realise Wales’s economic potential over the past 20 years.
2. Does not believe that the Welsh Government’s Prosperity for All: Economic Action Plan is sufficiently ambitious to deliver significant improvement in the Welsh economy.
3. Calls on the Welsh Government to take further action to improve the economy, including:
a) simplifying and improving access to business support;
b) ensuring policy is aligned with an effective industrial strategy;
c) reforming public procurement to support SMEs;
d) upskilling and re-skilling the workforce to take advantage of new opportunities; and
e) improving infrastructure.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you, Presiding Officer. I formally move the motion today in the name of my colleague Darren Millar on the economic performance of Wales.
We won't be supporting the Government's amendment today, as it deletes our entire motion, and it is unfortunate that opposition debates are subject to 'delete all' amendments from the Government. I'm sure the Government could have stretched itself to supporting at least point 3 of our amendment, which calls for more action to improve the Welsh Government through its own economic action plan.
With regard to Plaid's amendment on regional inequality, I agree that the gap between the richest and the poorest parts of the country are a national embarrassment. I'm yet to be convinced that the suggested measures of convening a national economic summit and legislating for a regional renewal Bill are the correct ways to bridge this gap, but we on this side are open to listening to the debate this afternoon and listening to the argument in more detail.
Diolch, Lywydd. Rwy’n gwneud y cynnig heddiw yn ffurfiol yn enw fy nghyd-Aelod Darren Millar ar berfformiad economaidd Cymru.
Ni fyddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw, gan ei fod yn dileu ein cynnig cyfan, ac mae'n anffodus bod dadleuon yr wrthblaid yn ddarostyngedig i welliannau 'dileu'r cyfan' gan y Llywodraeth. Rwy'n siŵr y gallai'r Llywodraeth fod wedi ymestyn i gefnogi pwynt 3 o'n gwelliant o leiaf, sy'n galw am fwy o weithredu i wella Llywodraeth Cymru drwy ei chynllun gweithredu economaidd ei hun.
O ran gwelliant Plaid Cymru ar anghydraddoldeb rhanbarthol, cytunaf fod y bwlch rhwng rhannau cyfoethocaf a thlotaf y wlad yn embaras cenedlaethol. Nid wyf wedi fy argyhoeddi eto mai'r dulliau a awgrymir o gynnull uwchgynhadledd economaidd genedlaethol a deddfu ar gyfer Bil adnewyddu rhanbarthol yw'r ffyrdd cywir o bontio'r bwlch hwn, ond rydym ni ar yr ochr hon yn barod i wrando ar y drafodaeth y prynhawn yma a gwrando'n fwy manwl ar y ddadl.
But we agree that there is a necessity to end regional inequality across Wales. In turn, of course, that will boost living standards and properly planned and funded health, education and local government services in all parts of Wales.
Last week, Presiding Officer, we celebrated 20 years of devolution, of our Parliament here. Devolution was intended to significantly improve the economic performance of Wales, but, by any measure, the economic data, without question, indicates that the Welsh economy has underperformed over the past two decades, and has comprehensively failed to catch up to the UK economy as a whole. That said, the Welsh Government's latest economic action plan marks a shift away from a failed approach, which I think is welcome, and perhaps the Deputy Minister and the Labour benches will be surprised by what I'm going to say next, but there is much to be applauded, I think, about this plan. So, my opening remarks are not intended to be a party political attack on the Government this afternoon, but I genuinely believe that the plan lacks detail, which is why we are calling for more ambition in improving the Welsh economy so that we deliver a better deal for Welsh businesses, their employees and the country's taxpayer. I'm sure we can all agree that we want to see the true potential of devolution realised in Wales, which we need to achieve through an ambitious policy programme, in order to shake off the place that we're currently at, at the bottom of the UK league tables.
Now, of the three economic plans that have been launched since devolution, not one—not one—has succeeded in improving earnings or economic output, and the Welsh economy is still the weakest economy in the UK. It has the lowest productivity levels across the UK and, of course, those stagnant pay packets are holding us back. And regarding those stagnant wage packages, it's disappointing that when we do have those tweets, as was listed on the trade and investment tweet—'Come to Wales, we've got 30 per cent lower salary costs than some other parts of the UK'—this kind of culture needs to end within Government and the civil service. This is the wrong approach.
Now, the Welsh Government's economic strategy over the past 20 years has largely focused on attracting foreign direct investment, and while I would, and we on these benches would, welcome countries from across the world investing in Wales, the raw economic data shows us that the Welsh Government hasn't made the most of this opportunity. We would like to see new overseas offices and dedicated trade envoys to boost Welsh trade and connect a strong Welsh economy with the world. Now, of course we have a UK industrial strategy, and I firmly believe this plan will ensure that we have jobs and opportunities spread across the whole of Wales, and this is helping the whole country get ready for the economic change by investing in our infrastructure, driving up research spending and boosting the skills of our workforce. I'm sure that the Deputy Minister will agree with me—that it's important that the Welsh Government's policy is aligned with the UK Government's industrial strategy.
Data on the performance of the economic action plan has been incredibly hard to get hold of. I put in written questions at the back end of last year, but didn't get substantive answers to those questions. We've had very few, if not no, statements at all in regard to performance when it comes to the economic action plan.
Reforming public procurement to support small and medium-sized enterprises is also an important strand of an effective Welsh economic action plan. For example, when we look at the way public procurement has been handled in Wales: in 2018, 22 per cent—22 per cent—of procurement spend by the Welsh Government on construction contracts, worth over £0.5 million, went to firms based outside of Wales. So, this represents a lost opportunity for investment in the Welsh supply chain and, consequently, opportunities to further strengthen the economy of Wales.
Next, a strong, forward-thinking and diverse economy is built by a strong workforce, so I certainly believe that there is a need there to focus on adult learning, upskilling and reskilling, and this provides the workforce with the ability not only to gain new skills and knowledge within their sector, but also the added, indirect benefits of improving the social capital and integration, integrating our health behaviours, skills and employment outcomes. So, it's therefore imperative, I think, that adults are encouraged to participate in learning at any stage of their career, whether it's through work-based learning or personal study.
Improving our infrastructure is also important. It's essential to see the consequences of that to improve our economy. It's high time, I think, that the Welsh Government turns its sights on the delivery of a robust and futureproofed transport network. There are good infrastructure projects that have been delivered, and delivered on time right across Wales, but still we have too many transport projects that are delivered late and over budget. And the stalling of the delivery of major schemes, such as the M4 relief road—that is a problem to our economy. Without addressing the congestion on that stretch of the motorway, the Welsh economy will continue to be hampered by chronic levels of congestion and the delays that it creates.
Finally, it's crucial that we also strengthen the country's growth deals as well. We've got some really good growth deals across the country with a regional focus, a good partnership between local authorities as well. This is an area where I think the Welsh Government has got it right, as has the UK Government as well, making sure that the growth deals are measured and that proposals are coming forward from the ground upwards—that we don't have either the UK Government or the Welsh Government imposing projects on the regions of Wales, but that these projects are coming from the very communities that they come from.
So, we've got to get, I think, that right, and I think that we look at—. Obviously, there's a Swansea bay deal as well, which perhaps other colleagues will talk to later, and there are the recent Government reviews into that. So, I think we do need to implement the outcomes of those reviews. We've got the Cardiff growth deal, we've got the mid Wales growth deal, which is on its way as well, and also, of course, the north Wales growth deal, which is expected to create more than 5,000 new jobs and almost double the value of the north Wales economy by 2035.
So, to conclude, Presiding Officer, we on this side look to the economic action plan and we see the merits in it, but there needs to more action, and there needs to be more detail on that plan, and we need to see performance come forward and see what the performance is as we go forward as well. I very much look forward to the debate this afternoon and look forward to Members contributing.
Ond rydym hefyd yn cytuno bod angen rhoi diwedd ar anghydraddoldeb rhanbarthol ledled Cymru. Yn ei dro bydd hynny'n hybu safonau byw a gwasanaethau iechyd, addysg a llywodraeth leol wedi’u cynllunio a'u cyllido’n briodol ym mhob rhan o Gymru.
Yr wythnos diwethaf, Lywydd, roeddem yn dathlu 20 mlynedd o ddatganoli, o’n Senedd ni yma. Y bwriad oedd i ddathanoli wella perfformiad economaidd Cymru yn sylweddol, ond yn ôl unrhyw fesur mae'r data economaidd yn dangos heb amheuaeth fod economi Cymru wedi tangyflawni dros y ddau ddegawd diwethaf, ac wedi methu'n llwyr â dal i fyny ag economi'r DU yn gyffredinol. Wedi dweud hynny, mae cynllun gweithredu economaidd diweddaraf Llywodraeth Cymru yn symud o ddull aflwyddiannus o weithredu, ac mae hynny i'w groesawu yn fy marn i, ac efallai y bydd y Dirprwy Weinidog a'r meinciau Llafur yn synnu clywed yr hyn rwyf am ei ddweud nesaf, ond mae llawer i'w ganmol, rwy'n meddwl, ynglŷn â’r cynllun hwn. Felly ni fwriedir i fy sylwadau agoriadol fod yn ymosodiad gwleidyddol ar y Llywodraeth y prynhawn yma, ond rwy'n credu'n wirioneddol nad oes digon o fanylion yn y cynllun, a dyna pam y galwn am fwy o uchelgais i wella economi Cymru er mwyn sicrhau gwell bargen ar gyfer busnesau Cymru, eu gweithwyr a threthdalwyr y wlad. Rwy'n siŵr y gallwn i gyd gytuno ein bod am weld gwir botensial datganoli yn cael ei wireddu yng Nghymru, ac mae angen i ni gyflawni hynny drwy raglen bolisi uchelgeisiol er mwyn gadael lle’r ydym ar hyn o bryd, ar waelod tablau cynghrair y DU.
Nawr, o'r tri chynllun economaidd a lansiwyd ers datganoli, nid oes un ohonynt wedi llwyddo i wella enillion neu allbwn economaidd, ac economi Cymru yw'r economi wannaf yn y DU o hyd. Hi sydd â'r lefelau cynhyrchiant isaf ar draws y DU ac wrth gwrs mae'r pecynnau cyflog disymud yn ein dal yn ôl. Ac o ran y pecynnau cyflog disymud, mae'n siomedig pan fyddwn yn cael y trydariadau hynny, fel y rhestrwyd yn y trydariad ar fasnach a buddsoddi—‘Dewch i Gymru, mae gennym gostau cyflogau 30 y cant yn is na rhannau eraill o’r DU'—mae angen i'r math hwn o ddiwylliant ddod i ben yn y Llywodraeth a'r gwasanaeth sifil. Nid dyma'r dull cywir o weithredu.
Nawr mae strategaeth economaidd Llywodraeth Cymru dros yr 20 mlynedd wedi canolbwyntio i raddau helaeth ar ddenu buddsoddiad uniongyrchol o dramor, ac er y buaswn i, a ninnau ar y meinciau hyn, yn croesawu gwledydd o bob rhan o'r byd sy'n buddsoddi yng Nghymru, dengys y data economaidd crai inni nad yw Llywodraeth Cymru wedi manteisio i'r eithaf ar y cyfle hwn. Hoffem weld swyddfeydd tramor newydd a chenhadon masnach ymroddedig i hybu masnach Cymru a chysylltu economi gref yng Nghymru â'r byd. Nawr, wrth gwrs, mae gennym strategaeth ddiwydiannol ar gyfer y DU, ac rwy'n credu'n gryf y bydd y cynllun hwn yn sicrhau bod gennym swyddi a chyfleoedd ar draws Cymru gyfan, ac mae hyn yn helpu'r wlad gyfan i baratoi ar gyfer y newid economaidd drwy fuddsoddi yn ein seilwaith, ysgogi gwariant ymchwil a hybu sgiliau ein gweithlu. Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi—ei bod yn bwysig fod polisi Llywodraeth Cymru yn cyd-fynd â strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU.
Mae hi wedi bod yn anodd iawn dod o hyd i ddata ar berfformiad y cynllun gweithredu economaidd. Cyflwynais gwestiynau ysgrifenedig ar ddiwedd y llynedd, ond ni chefais atebion sylweddol i'r cwestiynau hynny. Ychydig iawn o ddatganiadau a gawsom, os o gwbl, ar berfformiad mewn perthynas â’r cynllun gweithredu economaidd.
Mae diwygio caffael cyhoeddus i gefnogi busnesau bach a chanolig hefyd yn elfen bwysig o gynllun gweithredu economaidd effeithiol yng Nghymru. Er enghraifft, pan edrychwn ar y ffordd yr ymdriniwyd â chaffael cyhoeddus yng Nghymru yn 2018, aeth 22 y cant—22 y cant—o wariant caffael gan Lywodraeth Cymru ar gontractau adeiladu, gwerth dros £0.5 miliwn, i gwmnïau y tu allan i Cymru. Felly dyma gyfle a gollwyd i fuddsoddi yn y gadwyn gyflenwi yng Nghymru, a chyfleoedd i gryfhau economi Cymru ymhellach o ganlyniad i hynny.
Nesaf, mae economi gref, flaengar ac amrywiol yn cael ei hadeiladu gan weithlu cryf, felly rwy’n sicr yn credu bod angen canolbwyntio ar ddysgu oedolion, uwchsgilio ac ailsgilio, ac mae hyn yn rhoi'r gallu i'r gweithlu nid yn unig i ennill sgiliau a gwybodaeth newydd yn eu sector, ond hefyd y manteision ychwanegol anuniongyrchol o wella'r cyfalaf cymdeithasol ac integreiddio, gan integreiddio ein hymddygiad iechyd, ein sgiliau a'n canlyniadau cyflogaeth. Felly, mae'n hanfodol, rwy'n credu, fod oedolion yn cael eu hannog i gymryd rhan mewn dysgu ar unrhyw adeg yn eu gyrfa, boed hynny drwy ddysgu seiliedig ar waith neu astudio personol.
Mae gwella ein seilwaith hefyd yn bwysig. Mae'n hanfodol gweld canlyniadau hynny i wella ein heconomi. Rwy’n credu ei bod hi'n hen bryd i Lywodraeth Cymru droi ei sylw at ddarparu rhwydwaith trafnidiaeth cadarn wedi'i ddiogelu at y dyfodol. Mae prosiectau seilwaith da wedi’u cyflwyno a'u darparu ar hyd yr amser ledled Cymru, ond mae gennym ormod o brosiectau trafnidiaeth o hyd sy'n cael eu darparu'n hwyr a thros y gyllideb. Ac mae’r oedi yn y gwaith o gyflawni cynlluniau mawr, fel ffordd liniaru'r M4—dyna broblem i'n heconomi. Heb fynd i'r afael â'r tagfeydd ar y rhan honno o'r draffordd, bydd economi Cymru yn parhau i gael ei llyffetheirio gan lefelau cronig o’r tagfeydd a'r oedi y mae'n ei greu.
Yn olaf, mae'n hanfodol ein bod hefyd yn cryfhau cytundebau twf y wlad. Mae gennym gytundebau twf gwirioneddol dda drwy’r wlad gyda ffocws rhanbarthol, partneriaeth dda rhwng awdurdodau lleol hefyd. Mae hwn yn faes lle credaf fod Llywodraeth Cymru wedi gwneud pethau'n iawn, yn ogystal â Llywodraeth y DU, gan sicrhau bod y cytundebau twf yn cael eu mesur a bod cynigion yn dod o’r gwaelod i fyny—nad yw Llywodraeth y DU na Llywodraeth Cymru yn gorfodi prosiectau ar ranbarthau Cymru, ond bod y prosiectau hyn yn dod o'r union gymunedau y maent yn deillio ohonynt.
Felly, rwy’n meddwl bod yn rhaid i ni gael hynny’n iawn, a chredaf ein bod yn edrych ar—. Yn amlwg, mae yna fargen bae Abertawe hefyd, ac efallai y bydd cyd-Aelodau eraill yn siarad amdani yn nes ymlaen, a cheir adolygiadau diweddar gan y Llywodraeth ar hynny. Felly, rwy'n credu bod angen i ni weithredu canlyniadau'r adolygiadau hynny. Mae gennym gytundeb twf Caerdydd, mae gennym gytundeb twf canolbarth Cymru, sydd ar ei ffordd hefyd, a bargen twf gogledd Cymru wrth gwrs, y disgwylir iddi greu mwy na 5,000 o swyddi newydd a dyblu gwerth economi gogledd Cymru bron erbyn 2035.
Felly, i gloi, Lywydd, rydym ni ar yr ochr hon yn edrych ar y cynllun gweithredu economaidd ac yn gweld y rhinweddau ynddo, ond mae angen mwy o weithredu, mae angen mwy o fanylion yn y cynllun hwnnw, ac mae angen inni weld perfformiad a gweld beth yw'r perfformiad wrth i ni symud ymlaen hefyd. Edrychaf ymlaen yn fawr at y ddadl y prynhawn yma ac at gyfraniadau’r Aelodau.
Rwyf wedi dethol y pedwar gwelliant i'r cynnig. A dwi'n galw ar Ddirprwy Weinidog yr economi i gynnig yn ffurfiol gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.
I have selected the four amendments to the motion. I call on the Deputy Minister for Economy and Transport to move formally amendment 1 tabled in the name of Rebecca Evans.
Gwelliant 1—Rebecca Evans
Dileu popeth a rhoi yn ei le:
1. Yn nodi’r camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru i helpu economi Cymru dros yr ugain mlynedd diwethaf, sydd wedi arwain at:
a) 300,000 yn fwy o bobl yn gweithio yng Nghymru ers 1999;
b) cyfraddau anweithgarwch economaidd sydd fwy neu lai yn debyg bellach i gyfartaledd y DU am y tro cyntaf erioed;
c) gostyngiad o dros hanner ers 1999 yn nifer y bobl o oedran gweithio sydd heb unrhyw gymwysterau;
d) y gyfran o bobl o oedran gweithio sydd â chymwysterau addysg uwch yn cynyddu o un ym mhob pum person i fwy na un ym mhob tri pherson ers datganoli;
e) y nifer uchaf erioed o fentrau gweithredol yng Nghymru.
2. Yn nodi cynlluniau Llywodraeth Cymru i sbarduno twf cynhwysol drwy’r Cynllun Gweithredu ar yr Economi gan gynnwys y Contract Economaidd newydd, buddsoddiad mawr mewn seilwaith megis y fasnachfraint rheilffyrdd a Metro newydd gwerth £5 biliwn, yn ogystal â Banc Datblygu newydd Cymru gwerth £1 biliwn.
3. Yn cydnabod llawer o’r pryderon economaidd a fynegir yn refferendwm yr UE a ffocws Llywodraeth Cymru ers cyhoeddi’r Cynllun Gweithredu ar yr Economi yn 2017 ar feithrin economi sylfaenol i sbarduno twf cynhwysol.
4. Yn cydnabod pwysigrwydd sylfaenol gwaith teg i ddyfodol Cymru ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol i wneud Cymru yn genedl gwaith teg.
5. Yn gresynu nad yw Llywodraeth y DU wedi buddsoddi yng Nghymru dros y degawd diwethaf a’i bod wedi canslo’r bwriad i drydaneiddio’r rheilffyrdd, gwrthod y cynlluniau ar gyfer morlyn llanw a methu â sicrhau buddsoddiad ym mhrosiect Wylfa.
Amendment 1—Rebecca Evans
Delete all and replace with:
1. Notes the actions taken by the Welsh Government to support the economy of Wales over the last twenty years which have helped lead to:
a) 300,000 more people in work in Wales since 1999;
b) economic inactivity rates now broadly comparable with the UK average for the first time in history;
c) the proportion of working-age people with no qualifications more than halving since 1999;
d) the proportion of working age people with higher education qualifications increasing from around one-in-five people to more than one-in-three since devolution;
e) the numbers of active enterprises in Wales the highest on record.
2. Notes the Welsh Government’s plans to drive inclusive growth through the Economic Action Plan including the new Economic Contract, major infrastructure investment such as the new £5bn rail franchise and metro as well as the new £1bn Development Bank of Wales.
3. Recognises many of the economic concerns expressed in the EU referendum and the Welsh Government’s focus since publication of the Economic Action Plan in 2017 on nurturing the foundational economy as a driver for inclusive growth.
4. Recognises the fundamental importance of fair work to Wales’s future and the Welsh Government’s commitment to work in social partnership to make Wales a fair work nation.
5. Regrets the lack of UK Government investment in Wales over the last decade as well as cancelled rail electrification, rejection of tidal lagoon plans and failure to secure Wylfa project investment.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Ffurfiol.
Formally.
Galwaf ar Rhun ap Iorwerth i gynnig gwelliannau 2, 3 a 4 a gyflwynwyd yn ei enw ef.
I call on Rhun ap Iorwerth to move amendments 2, 3 and 4 tabled in his name.
Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i:
a) cynnull uwchgynhadledd economaidd genedlaethol i drafod dyfodol yr economi gyda rhanddeiliaid allweddol a diwydiant; a
b) deddfu ar gyfer bil adnewyddu rhanbarthol, a fydd yn gorfodi'r llywodraeth i ystyried tegwch rhanbarthol a chydraddoldeb wrth wneud penderfyniadau ar wariant.
Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn mynegi pryder am ddyfodol economi Cymru ar ôl Brexit.
Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn nodi methiant Llywodraeth y DU i gyflwyno cynigion manwl neu ymgynghori ar Gronfa Rhannu Ffyniant newydd ar ôl Brexit yn lle cyllid yr UE, o ystyried ei lle fel elfen allweddol o economi Cymru.
Amendment 2—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to:
a) convene a national economic summit to discuss with key stakeholders and industry the future of the economy; and
b) legislate for a regional renewal bill, that will impose upon government the requirement to consider regional fairness and equality in its expenditure decisions.
Amendment 3—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Expresses concern for the future of the Welsh economy post-Brexit.
Amendment 4—Rhun ap Iorwerth
Add as new point at end of motion:
Notes the failure of the UK Government to deliver detailed proposals or consult upon a new post-Brexit Shared Prosperity Fund to replace EU funding, given its place as a key component of the Welsh economy.
Cynigiwyd gwelliannau 2, 3 a 4.
Amendments 2, 3 and 4 moved.
Diolch, Llywydd. Mae hon yn un o'r dadleuon pwysig iawn yna i'w cael wrth inni nodi 20 mlynedd ers sefydlu datganoli. Dwi'n cofio gwneud sylwadau fel newyddiadurwr ifanc 20 mlynedd yn ôl mai un o'r mesurau ynglŷn â llwyddiant datganoli, llwyddiant Llywodraeth Cymru maes o law, fyddai ei effaith o ar yr economi. A dwi'n meddwl, yn gyffredinol, wrth edrych ar le mae Cymru arni o fewn tablau economaidd, nid yn unig yr ynysoedd hyn ond y tu hwnt i'r ynysoedd yma, allwn ni ddim dweud bod Cymru yn agos at fod yn cyrraedd ei photensial eto.
Does yna ddim diffyg uchelgais wedi cael ei lleisio gen i a'm rhagflaenwyr, ac ar brydiau, o bosib, gan y Llywodraeth hyd yn oed, ond o ran gweithredu, dydyn ni ddim yn dod yn agos at y math o gamau dŷn ni'n gwybod sydd angen cael eu cymryd er mwyn mynd â Chymru yn ei blaen tuag at y dyfodol yna dwi'n sicr yn gwybod y gall hi ei chael yn economaidd fel gwlad a chenedl ifanc, lewyrchus.
Mae yna lawer o'r hyn sydd yng nghynnig y Ceidwadwyr dwi a fy nghyd-aelodau o Blaid Cymru yn sicr yn cytuno â nhw, ond dŷn ni wedi cyflwyno cyfres o welliannau er mwyn tynnu sylw at ambell i faes dŷn ni'n meddwl oedd yn bwysig iawn eu tanlinellu nhw y prynhawn yma. Yng ngwelliant 2, dŷn ni yn gwneud yr achos, fel dwi wedi gwneud o'r blaen, ynglŷn â chael yr uwchgynhadledd economaidd yma. Mi ydyn ni ar bwynt, dwi'n meddwl, lle mae angen cael y cyfle i wyntyllu syniadau ar gyfer dyfodol economaidd Cymru yn y ffyrdd mwyaf deinamig a mwyaf cyhoeddus posib. Mae yna gymaint o grwpiau ymgynghori wedi cael eu sefydlu gan y Llywodraeth yma dros y blynyddoedd, a chymaint o bobl wedi bod yn cael eu tynnu i mewn i weithio ar weithgor yn fan hyn a gweithgor yn y fan yna, ond dwi'n meddwl bod yna bwynt wedi dod lle gallwn ni gael budd gwirioneddol yn genedlaethol o gael ffocws drwy'r math o uwchgynhadledd dŷn ni wedi sôn amdani, ar ddenu y syniadau gorau a rhannu y syniadau yna efo pobl Cymru er mwyn iddynt hwythau gael cyfrannu at y drafodaeth yma. Felly, dwi yn gobeithio y gallaf i gael cefnogaeth y Cynulliad yn hynny o beth.
Ac mae'r gwelliant hwnnw hefyd yn cyfeirio at y polisi yma dŷn ni wedi arddel ers tro yn fan hyn, bod rhaid inni gael deddfwriaeth yn ein tyb ni sydd yn gyrru'r math o degwch a chyfartaledd economaidd ar draws Cymru y mae pobl Cymru wirioneddol yn mynnu ei gael. Dwi'n gwybod fel Aelod o'r gogledd fod yna deimladau bod y gogledd o bosib ddim yn cael ei siâr, a dwi'n siŵr bod yna deimladau yn y gorllewin, a hyd yn oed mewn ardaloedd yn agos at y brifddinas, dwi'n meddwl, fod llewyrch, lle mae o, ddim yn cael ei rannu yn deg. Dydw i ddim yn un sydd eisiau rhannu Cymru; eisiau ein huno ni ydw i, a dangos ein bod ni'n gallu gweithredu fel un genedl.
Dwi'n meddwl y byddai'r Bil rhanbarthol yma dŷn ni yn ei argymell yn fodd o sicrhau, yn yr un ffordd ag y mae deddfwriaeth cenedlaethau’r dyfodol yn ei wneud, a’n gorfodi'r Llywodraeth i feddwl mewn ffordd arbennig. Byddai Bil rhanbarthol fel hyn yn gorfodi'r Llywodraeth, ym mhopeth maen nhw’n gwneud, i roi ystyriaeth i a ydy'r penderfyniadau y maen nhw'n eu gwneud yn wirioneddol yn mynd i arwain at weithredu sy'n effeithio ar ac yn elwa pobl ym mhle bynnag y maen nhw yng Nghymru, fel ein bod ni'n gallu tynnu’r math o honiadau yma a phryderon bod yna or-ganolbwyntio llewyrch mewn ychydig o ardaloedd.
Mi wnaf i droi at y gwelliannau, wedyn, ynglŷn â Brexit. Dwi'n meddwl ei bod hi'n bwysig iawn inni nodi hyn. Does dim angen imi ymhelaethu llawer ar y gwelliant, sy'n dweud ein bod ni'n bryderus ynglŷn ag effaith ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Dwi eisiau i bobl feddwl am y cwestiwn Ewropeaidd mewn cyd-destun Cymreig. Roeddwn i dros y dyddiau diwethaf yn trafod efo gwleidyddion o Gibraltar. Mi wnaeth Gibraltar ystyried Brexit yng nghyd-destun Gibraltar—‘Ydy hwn yn dda i ni?’ Ac mi wnaeth 96 y cant o'r boblogaeth, wrth gwrs, wrthod Brexit oherwydd ei fod o'n ddrwg i Gibraltar. Mae Brexit yn ddrwg i Gymru, a dwi eisiau i bobl Cymru feddwl yn y ffordd honno, achos mae beth sy'n ddrwg i Gymru fel cenedl yn golygu, wrth gwrs, rhywbeth sy'n ddrwg i'n cymunedau ni, i deuluoedd, i unigolion ar hyd y lled y wlad.
Gair yn sydyn am y shared prosperity fund. Dwi'n meddwl bod Llywodraeth Prydain wedi addo gorffen ymgynghori ar yr arian yma a fyddai'n dod yn lle arian Ewropeaidd erbyn mis Rhagfyr y llynedd. Does yna ddim ymgynghori wedi dechrau mewn difri ar hyn, sydd eto yn un o'r pethau yna sy'n codi gymaint o amheuon, yn fy meddwl i, ynglŷn â'r cwestiwn o adael yr Undeb Ewropeaidd.
Mi wnaf i grynhoi fel hyn: dwi â hyder ym mhotensial Cymru. Dydyn ni ddim yn cyrraedd y potensial hwnnw. Dydyn ni ddim eto ar y llwybr sy'n mynd i'n galluogi ni i gyrraedd y potensial hwnnw. Dwi ddim yn meddwl y byddwn ni'n gallu dechrau hedfan fel gwlad go iawn tan y byddwn ni yn wlad annibynnol. Ond ar ba bynnag ochr i'r ddadl ydych chi, a ydych chi wedi cael eich argyhoeddi ai peidio ynglŷn â hynny, mi ddylem ni i gyd allu bod yn gytûn y dylem ni fod yn gwneud llawer mwy a gosod y bar yn llawer uwch o ran symud i le lle mae gennym ni seiliau mwy cadarn yn eu lle ar gyfer y dydd hwnnw pan fydd Cymru yn cael ei rhyddid.
Thank you, Llywydd. This is one of those very important debates as we mark 20 years since the establishment of devolution. I recall making comments as a young journalist 20 years ago that one of the measures of success of devolution, and the success of the Welsh Government in due course, would be its impact on the Welsh economy. And I think, generally speaking, in looking at where Wales is in terms of the economic tables, not only on these isles but beyond these isles too, we can’t say that Wales is anywhere near reaching its potential as of yet.
There has been no lack of ambition expressed by me and predecessors and at times, possibly, even by the Government, but in terms of action, we’re not getting anywhere near the kinds of steps that we know need to be taken in order to take Wales forward into the future that I know it has economically as a young, prosperous nation.
There is much in what’s contained within the Conservative motion that I and other Plaid Cymru Members would certainly agree with, but we have tabled a series of amendments in order to highlight a few areas that we believe are important to emphasise this afternoon. In amendment 2, we are making the case, as I have done in the past, for having this economic summit. We are at that point, I think, where we need that opportunity to air some new ideas for the economic future of Wales in the most dynamic and the most public way possible. There are so many consultative groups that have been established by the Government over the years, and so many people have been drawn into work on a working group here and a working group there, but I think we have reached the point where we would have a real benefit on a national level by having the kind of summit that we talk about in our amendments, in attracting the best ideas and sharing those ideas with the people of Wales, so that they too can contribute to this discussion. So, I very much hope that the Assembly will support us in that regard.
And that amendment also makes reference to this policy that we have espoused for quite some time in this place, that we need legislation in place that would drive the kind of economic fairness and equality across Wales that the people of Wales do insist on having. I know as a Member representing north Wales that there are feelings that north Wales doesn’t get its share, and I’m sure there are similar feelings in west Wales, and even in areas close to this capital city, that prosperity isn’t fairly shared across the nation. I’m not one that wants to divide Wales; I want to unite us and to show that we can work as one nation.
I do think that this regional Bill that we are suggesting would be a means of ensuring, just like the future generations legislation has done, and require the Government to think in a particular way. A regional Bill would require the Government to consider, in everything it does, whether those decisions taken are truly going to lead to action that will benefit the people of Wales, wherever they are, so that we can remove these concerns that prosperity is centralised in just a few areas.
I will turn to the Brexit-related amendments. I think it was important for us to note this. I don’t need to expand too much on the amendment that states that we are concerned about Brexit. I want people to think about the European question in a Welsh context. Over the past few days, I’ve been having discussions with politicians from Gibraltar, and Gibraltar considered Brexit in the context of Gibraltar, and they asked, ‘Is this good for us?’ And 96 per cent of the population there rejected Brexit because of the damage it would cause to Gibraltar. Brexit is damaging to Wales, and I want the people of Wales to think in that way, because what’s bad for Wales as a nation means, of course, that it will be bad for our communities, for families and individuals across the country.
Just a brief on the shared prosperity fund. I do think that the UK Government had pledged to conclude its consultation on this funding that would replace European funding by December of last year. There’s been no consultation done, if truth to be told, which again is one of those elements that causes so many doubts, in my mind, on this question of leaving the European Union.
I will summarise with these few words: I have confidence in the potential of Wales. We are not delivering that potential at the moment. We’re not yet on the pathway that will enable us to deliver that potential. I don’t think that we’ll be able to start to fly as a nation until we are an independent nation. But on whatever side of that debate you are, whether you’re convinced or not on that, we should all be agreed that we should be doing far more and setting the bar far higher in moving to a place where we have firm foundations in place for that day when Wales does get its freedom.
As I note that we still haven't had sight of the report on kukd.com yet, I think I'll begin with the First Minister’s response to last week’s FMQs when he accused my party of not being prepared to take risks when it came to supporting businesses. I think he forgot he was talking to the Conservatives. This is the very group that been exhorting this Government for years and years to be bolder and braver, because our economy has needed it, and it still needs it—Brexit or no Brexit. I think you know as well, Deputy Minister, what we all know, that the reputation of the Welsh economy is the sore that refuses to heal, infecting attempts to spread wealth, to raise the ambition of our young people, to tackle poverty and to persuade the brightest entrepreneurs that it is worth doing business in Wales. And the point my leader was making is that, the greater the risk, the greater the number of stones that need to be turned over. We cannot afford a slot-machine economy, where it doesn't matter if you're investing £10 or £10 million; the greater the risk, the more you show us, this Parliament, your workings. And I think Pinewood was the classic example of that: an idea that excited us all but whose delivery was hidden from view. And the sad thing is, if we'd all had earlier sight of what was going on there, this Parliament would have had the chance to offer some insight, to support Government and share responsibility for the next steps, instead of leaving us with absolutely no option but to reveal the Government's inability to manage risk in that case, and that is not a good advertisement for our nation. The global operators see that as, 'There's a quick buck to be made here', and our aspiring small businesses lose confidence that they're getting the best advice and the most strategic support.
Wrth nodi ein bod yn dal i fod heb weld yr adroddiad ar kukd.com eto, credaf fy mod am ddechrau gydag ymateb y Prif Weinidog i gwestiynau’r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf pan gyhuddodd fy mhlaid o fethu bod yn barod i gymryd risgiau wrth gefnogi busnesau. Rwy'n credu iddo anghofio ei fod yn siarad â'r Ceidwadwyr. Dyma'r union grŵp a fu'n annog y Llywodraeth hon ers blynyddoedd maith i fod yn fwy cadarn a dewr, oherwydd bod ein heconomi angen hynny, ac mae’n dal i fod angen hynny—Brexit neu beidio. Credaf eich bod yn gwybod yr hyn y mae pawb ohonom yn ei wybod hefyd, Ddirprwy Weinidog, mai enw da economi Cymru yw'r dolur sy'n gwrthod gwella, ac sy’n heintio ymdrechion i ledaenu cyfoeth, i godi uchelgais ein pobl ifanc, i drechu tlodi ac i berswadio’r entrepreneuriaid mwyaf disglair ei bod yn werth gwneud busnes yng Nghymru. A'r pwynt yr oedd fy arweinydd yn ei wneud yw, po fwyaf yw'r risg, y mwyaf yw'r nifer o gerrig sydd angen eu troi. Ni allwn fforddio economi peiriant slot, lle nad oes ots a ydych chi'n buddsoddi £10 neu £10 miliwn; po fwyaf yw'r risg, y mwyaf y byddwch yn dangos i ni sut ydych chi, y Senedd hon, yn gweithio. Ac rwy'n meddwl mai Pinewood oedd yr enghraifft glasurol o hynny: syniad a oedd yn ein cyffroi ni i gyd, ond roedd ei gyflawniad wedi'i guddio o'r golwg. A'r peth trist yw, pe bai pawb ohonom wedi cael golwg yn gynharach ar yr hyn oedd yn digwydd yno, byddai'r Senedd hon wedi cael cyfle i gynnig rhywfaint o fewnwelediad i gefnogi'r Llywodraeth a rhannu cyfrifoldeb am y camau nesaf, yn hytrach na’n gadael heb unrhyw opsiwn o gwbl ond datgelu anallu'r Llywodraeth i reoli risg yn yr achos hwnnw, ac nid yw hwnnw'n hysbyseb dda i'n cenedl. Mae'r gweithredwyr byd-eang yn gweld hynny fel ffordd gyflym o wneud arian yn hawdd yma, ac mae ein darpar fusnesau bach yn colli hyder eu bod yn cael y cyngor gorau a'r gefnogaeth fwyaf strategol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Now, unlike Israel or the US, our culture doesn't accept failure as the next step towards success, and I think that's unhelpful; it depresses wealth creation. But, when you are using my constituents' money to back a horse, you'd better know how to read a form book. It's your record that we are not confident about on this. You might find that simplifying and improving access to small business support, as suggested in our motion, will make due diligence a more straightforward matter and it means that Government can then focus effort on the scrutiny of business models and the books, if you like, of bigger players like Dawnus. Because their resilience may have greater influence over the survival of small businesses in their supply chains than any small business support that you can give.
So, there was no need to delete our motion, not least because it denies us, really, the opportunity to say anything nice about you. Of course we're pleased to see that there are more people in work and people finding opportunities that they can seize and take advantage not just of that sense of achievement, but all of the other things that come with being in paid work, but also the fact that fewer of them have to pay tax, thanks to the UK Conservative Government. Perhaps it would have been a little bit more honest to pay tribute to both Governments, as the UK as a whole has the highest ever number of people in work, including the highest number of women, with more tax being paid by the top 5 per cent than before. But I suspect you’d rather not focus on those specifics, because, despite the growth in the number of people in Wales in work, productivity and the pay packet are still the lowest in the UK. And every time your backbenchers stand up and complain about zero-hour contracts and low pay, they should ask themselves why it is in Labour’s Wales that these are most evident. There is little joy to be gained from points 1c) and 1d) in the Government amendment if those people aren’t seeing their endeavour reflected in their pay packet or their career progression.
If we don’t look like a nation on the up, we will not attract investors prepared to stay the course. Now, I would agree with you, Deputy Minister, the foundational economy is a big part of a bigger picture, but when you consider the record of our universities, fighting above their weight here in spawning start-ups, we want them to grow here in Wales. I worry that these seeds will just get a bit clogged up in the clay of red tape—red tape in the wrong place. And I think that's a lesson, actually, for our city and growth deals to consider too.
Finally—and I have to say I think this deserves more time than I can give it today—is the dead hand of the familiar. Diversity is not just about the different types of businesses we have here in Wales but the variety of people who populate the economy. Just look at the Chwarae Teg reports, the Women's Equality Network manifesto, reports by the Prince’s Trust, Prime Cymru—a host of reports coming out, representing people with different disabilities. Innovation and how we look at opportunity is the driver of growth, and I hope that we will stop wasting huge social and economic capital by changing the way that we look at the economy’s prime asset, and that is its people. Thanks.
Nawr, yn wahanol i Israel neu'r Unol Daleithiau, nid yw ein diwylliant yn derbyn methiant fel y cam nesaf tuag at lwyddiant, ac rwy'n credu bod hynny'n ddi-fudd; mae'n cyfyngu ar greu cyfoeth. Ond pan fyddwch yn defnyddio arian fy etholwyr i’w roi ar geffyl, byddai'n well i chi wybod sut i ddarllen y cofnod o'i gyflawniadau. Eich cofnod chi sy’n peri diffyg hyder i ni ar hyn. Efallai y gwelwch y bydd symleiddio a gwella mynediad at gymorth i fusnesau bach, fel yr awgrymwyd yn ein cynnig, yn gwneud diwydrwydd dyladwy yn fater symlach ac mae'n golygu y gall y Llywodraeth ganolbwyntio ymdrechion wedyn ar graffu ar fodelau busnes a llyfrau, os mynnwch, chwaraewyr mwy o faint fel Dawnus. Oherwydd gallai eu gwytnwch ddylanwadu mwy ar oroesiad busnesau bach yn eu cadwyni cyflenwi nag unrhyw gymorth i fusnesau bach y gallwch ei roi.
Felly, nid oedd angen dileu ein cynnig, yn anad dim oherwydd ei fod yn gwadu cyfle i ni, o ddifrif, i ddweud unrhyw beth canmoliaethus amdanoch chi. Wrth gwrs ein bod yn falch o weld bod mwy o bobl yn gweithio a phobl yn dod o hyd i gyfleoedd y gallant fachu arnynt a manteisio arnynt, nid yn unig yr ymdeimlad hwnnw o gyflawniad, ond yr holl bethau eraill sy'n dod gyda bod mewn gwaith cyflogedig, ond hefyd y ffaith bod yn rhaid i lai ohonynt dalu treth, diolch i Lywodraeth Geidwadol y DU. Efallai y byddai wedi bod ychydig yn fwy gonest i dalu teyrnged i'r ddwy Lywodraeth, gan fod gan y DU gyfan y nifer uchaf erioed o bobl mewn gwaith, gan gynnwys y nifer uchaf o fenywod, gyda mwy o dreth yn cael ei thalu gan y 5 y cant uchaf nag o'r blaen. Ond rwy'n amau y byddai'n well gennych beidio â chanolbwyntio ar y manylion hynny oherwydd, er gwaethaf y cynnydd yn nifer y bobl yng Nghymru mewn gwaith, mae cynhyrchiant a'r pecyn cyflog yn dal i fod yn is nag unrhyw le arall yn y DU. A phob tro y bydd aelodau eich meinciau cefn yn codi i gwyno am gontractau dim oriau a chyflogau isel, dylent ofyn iddynt eu hunain pam mai yng Nghymru’r Blaid Lafur y mae’r pethau hyn yn fwyaf amlwg. Ychydig o lawenydd sydd i'w gael o bwyntiau 1c) ac 1d) yng ngwelliant y Llywodraeth os nad yw'r bobl hynny'n gweld eu hymdrechion yn cael eu hadlewyrchu yn eu pecyn cyflog neu eu gallu i gamu ymlaen yn eu gyrfa.
Os nad ydym yn edrych fel cenedl sy’n gwella, ni fyddwn yn denu buddsoddwyr sy'n barod i aros gyda ni. Nawr, buaswn yn cytuno â chi, Ddirprwy Weinidog, fod yr economi sylfaenol yn rhan fawr o ddarlun mwy, ond pan ystyriwch chi record ein prifysgolion yn gwneud yn well na’r disgwyl yma ar greu busnesau newydd, rydym am iddynt dyfu yma yng Nghymru. Rwy'n poeni mai cael eu tagu gan fiwrocratiaeth a gaiff yr hadau hyn—biwrocratiaeth yn y lle anghywir. Ac rwy'n credu bod honno'n wers, mewn gwirionedd, i'n bargeinion dinesig a’n bargeinion twf ei hystyried hefyd.
Yn olaf—a rhaid i mi ddweud bod hyn yn haeddu mwy o amser nag y gallaf ei roi iddo heddiw—gwelwn y dylanwad negyddol sy’n gyfarwydd iawn. Mae amrywiaeth yn ymwneud â mwy na'r gwahanol fathau o fusnesau sydd gennym yma yng Nghymru, mae’n ymwneud hefyd â’r amrywiaeth o bobl sy'n poblogi'r economi. Edrychwch ar adroddiadau Chwarae Teg, maniffesto Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, adroddiadau gan Ymddiriedolaeth y Tywysog, Prime Cymru—llu o adroddiadau'n dod allan, yn cynrychioli pobl ag anableddau gwahanol. Arloesi a’r modd yr edrychwn ar gyfle yw'r sbardun i dwf, a gobeithiaf y byddwn yn rhoi'r gorau i wastraffu cyfalaf cymdeithasol ac economaidd enfawr drwy newid y ffordd yr edrychwn ar brif ased unrhyw economi, sef ei phobl. Diolch.
The post-war Welsh economy was initially based upon agriculture, coal and metal manufacturing and processing. We then had a growth of light manufacturing and, by the late 1980s, Wales was attracting more foreign direct investment than any other region or nation in the UK. This flowed particularly into light manufacturing.
A combination of proximity to markets, cheap labour, and often direct Welsh Development Agency support, meant that suppliers looking to establish new plants found Wales offered a compelling package for investment. Unfortunately, many of these branch factories closed when either markets reduced or it became cheaper to relocate elsewhere. Whole plants moved from Wales as manufacturers shifted to cheaper locations. One hundred and seventy one plants closed between 1998 and 2008, with job losses amounting to 31,000.
It would clearly be a mistake for Wales to fixate on winning new flows of overseas investment. Some may, of course, be attracted, but it is extremely unlikely that anything approaching the golden age of the 1980s and 1990s could, or should, be replicated—attempts to do so by either reducing wages or reducing environmental or safety laws are entering a race that Wales cannot, and I believe should not, enter.
Using the most recent business register and employment surveys that I was able to access shows that the Welsh economy employs substantially fewer people in the following areas classified by the Office for National Statistics: information and communications; finance and insurance; professional, scientific and technical; and business administration, including support services. I think that if you were to make a list of those areas that paid the most in the economy you'd have most of those on it. There are structural weaknesses in the Welsh economy—if there weren't, our gross value added would be higher. Some solutions to Welsh economic problems have to be reached. Firstly, there needs to be an upskilling of the economy department. We cannot have another Kancoat, where those assessing the scheme cannot see that colour coating is not advanced manufacturing, and do not know that two colour-coating plants had previously failed in south Wales and that Shotton colour coats steel.
Secondly, we need to learn from what previously worked and worked well. In the 1990s, Wales experienced a golden age of animation production. S4C was integral in helping to produce a number of popular animated shows, which I mentioned a couple of weeks ago: SuperTed, Fireman Sam, The Gogs. These were high profile and they actually got translated into English. S4C rapidly gained a reputation, nationally and internationally, for their commercially successful and award-winning animation programmes. As S4C expanded, a whole host of other popular characters came: Wil Cwac Cwac, Toucan 'Tecs, Funnybones. This is an example of where money put into the demand side generates new industry, but needs initial demand. Far too often, we fixate on putting money into the supply side and then we oversupply—we need the demand side to be up there as well.
On a further thing: it must seem to you all rather odd that the world's biggest-selling video game, Grand Theft Auto, started life in Dundee, but there's an economic logic to the way that, in 20 years, the Scottish city has become a notable cluster for the world's video games industry. Abertay University in Dundee found political and financial backing to establish a department offering the first computer games degree in the world in 1997. There are now a clutch of related degrees, including games design and production management. There's also a large computer games industry based in Dundee. Is anybody surprised at the fact—money has been put in, it was there at the beginning—that it now has a very successful industry in an area that pays very well and that is growing? This outlines three points that I continue to make—and I'll probably make them again this time next year—first, a university can be a driver of the economy and the local economy; secondly, that industries tend to cluster; and, third, geography is less important than skill availability. If you're ever picking a place to locate—no disrespect to Dundee, but it isn't top of anybody's list of geographically the most central.
Thirdly, like Gordon Brown, I'm a believer in endogenous growth theory, which holds that investment in human capital, innovation and knowledge are significant contributors to economic growth. The theory also focuses on positive externalities and spillover effects of a knowledge-based economy, which will lead to economic growth. The growth theory primarily holds that the long-run growth rates of an economy depend on policy measures—for example, subsidies for research and development or education increase the growth rate, using the endogenous growth model, by increasing the incentive to innovate. And that's what we lack, really. We talk around it, but what we have not got is enough highly paid jobs, we haven't got enough innovation and we haven't got clusters in high-paid industries. If we can accept what that problem is, then we have to work out how we're going to address it.
I've tried to outline, briefly, some ways of improving the Welsh economy, and I'm, of course, available to discuss these in greater detail with the Welsh Government or anybody else who wants to talk to me about it, but we really have to become innovators—we really have to get into the high-value parts of the economy. You're not going to become rich by having lots of employment with low pay. We can knock our unemployment rate down, we can increase our employment rate, but it doesn't do much for our GVA until we start getting some highly paid jobs in there.
Seiliwyd economi Cymru ar ôl y rhyfel ar amaethyddiaeth, glo a gweithgynhyrchu a phrosesu metel i gychwyn. Yna, gwelsom dwf gweithgynhyrchu ysgafn ac erbyn diwedd y 1980au, roedd Cymru’n denu mwy o fuddsoddiad uniongyrchol tramor nag unrhyw ranbarth neu genedl yn y DU. Llifai hyn i mewn i weithgynhyrchu ysgafn yn arbennig.
Roedd cyfuniad o agosrwydd at farchnadoedd, llafur rhad, a chymorth uniongyrchol gan Awdurdod Datblygu Cymru yn aml, yn golygu bod cyflenwyr a oedd yn awyddus i sefydlu ffatrïoedd newydd yn gweld bod Cymru'n cynnig pecyn deniadol ar gyfer buddsoddi. Yn anffodus. caeodd llawer o'r ffatrïoedd cangen hyn pan grebachodd y marchnadoedd neu pan ddaeth hi’n rhatach iddynt adleoli mewn man arall. Symudodd ffatrïoedd cyfan o Gymru wrth i wneuthurwyr symud i leoliadau rhatach. Caeodd 171 o ffatrïoedd rhwng 1998 a 2008, gan arwain at golli cyfanswm o 31,000 o swyddi.
Byddai'n amlwg yn gamgymeriad i Gymru ganolbwyntio’n llwyr ar ddenu llif newydd o fuddsoddiadau tramor. Efallai y caiff rhai eu denu, wrth gwrs, ond mae'n annhebygol iawn y gellid neu y dylid denu unrhyw beth yn agos at oes aur yr 1980au a'r 1990au—ac mae ymdrechion i wneud hynny naill ai drwy ostwng cyflogau neu gyfyngu ar gyfreithiau amgylcheddol neu ddiogelwch yn ras na all Cymru gystadlu ynddi, ac ni chredaf y dylai geisio gwneud hynny.
Mae defnyddio'r gofrestr fusnes ddiweddaraf ac arolygon cyflogaeth a welais yn dangos bod economi Cymru yn cyflogi llawer llai o bobl yn y meysydd canlynol a gategoreiddiwyd gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol: gwybodaeth a chyfathrebu; cyllid ac yswiriant; proffesiynol, gwyddonol a thechnegol; a gweinyddiaeth busnesau, gan gynnwys gwasanaethau cymorth. Pe baech yn gwneud rhestr o'r meysydd a dalai fwyaf yn yr economi, credaf y byddai gennych y rhan fwyaf o'r rheini arni. Mae yna wendidau strwythurol yn economi Cymru—pe na bai, byddai ein gwerth ychwanegol gros yn uwch. Mae'n rhaid cyrraedd atebion i broblemau economaidd Cymru. Yn gyntaf, mae angen gwella sgiliau adran yr economi. Ni allwn gael Kancoat arall, lle na all y rhai sy'n asesu'r cynllun weld nad yw cotio lliw yn weithgynhyrchu datblygedig, ac nad ydynt yn gwybod bod dwy ffatri cotio lliw wedi methu o'r blaen yn ne Cymru a bod Shotton yn cotio lliw ar ddur.
Yn ail, mae angen i ni ddysgu o'r hyn a weithiai’n flaenorol ac a weithiai'n dda. Yn y 1990au, profodd Cymru oes aur mewn cynhyrchu animeiddio. Roedd S4C yn rhan annatod o helpu i gynhyrchu nifer o gyfresi animeiddio poblogaidd, y soniais amdanynt ychydig wythnosau yn ôl: SuperTed, Sam Tân, Gogs. Roedd proffil uchel i’r rhain a chawsant eu cyfieithu i'r Saesneg. Enillodd S4C enw da yn gyflym, yn genedlaethol ac yn rhyngwladol, am eu rhaglenni animeiddio masnachol lwyddiannus a oedd yn ennill gwobrau. Wrth i S4C ehangu, daeth llu o gymeriadau poblogaidd eraill: Wil Cwac Cwac, Slici a Slac, Sgerbyde. Dyma enghraifft o lle mae arian a roddir i mewn yn ochr y galw yn cynhyrchu diwydiant newydd, ond mae angen galw cychwynnol. Yn rhy aml o lawer, byddwn yn canolbwyntio'n llwyr ar roi arian i mewn yn yr ochr gyflenwi ac yna rydym yn gorgyflenwi—mae angen i’r galw fod yno hefyd.
Ar fater pellach: mae'n rhaid ei bod yn ymddangos braidd yn rhyfedd i chi i gyd fod y gêm fideo sy'n gwerthu fwyaf yn y byd, Grand Theft Auto, wedi dechrau ei hoes yn Dundee, ond mae yna resymeg economaidd i'r ffordd y mae’r ddinas yn yr Alban, ers 20 mlynedd, wedi dod yn glwstwr nodedig ar gyfer diwydiant gemau fideo'r byd. Daeth Prifysgol Abertay yn Dundee o hyd i gefnogaeth wleidyddol ac ariannol i sefydlu adran a gynigai’r radd gyntaf yn y byd mewn gemau cyfrifiadurol yn 1997. Erbyn hyn mae yna nifer o raddau cysylltiedig, gan gynnwys dylunio gemau a rheoli cynhyrchu. Mae yna ddiwydiant gemau cyfrifiadurol mawr yn Dundee hefyd. A yw’n syndod i unrhyw un—rhoddwyd arian i mewn, roedd yno ar y dechrau—fod ganddynt ddiwydiant llwyddiannus iawn bellach mewn maes sy'n talu'n dda ac sy'n tyfu? Mae hyn yn amlinellu tri phwynt rwy’n parhau i'w gwneud—ac mae'n debyg y byddaf yn eu gwneud eto yr adeg hon y flwyddyn nesaf—yn gyntaf, gall prifysgol fod yn sbardun i'r economi a'r economi leol; yn ail, mae diwydiannau'n tueddu i glystyru; ac yn drydydd, mae daearyddiaeth yn llai pwysig nag argaeledd sgiliau. Os ydych chi byth yn dewis lle i leoli—heb amarch i Dundee, ond nid yw ar ben rhestr unrhyw un o'r ardaloedd mwyaf canolog yn ddaearyddol.
Yn drydydd, fel Gordon Brown, rwy'n credu yn y ddamcaniaeth twf mewndarddol sy'n datgan bod buddsoddiad mewn cyfalaf dynol, arloesedd a gwybodaeth yn cyfrannu'n sylweddol at dwf economaidd. Mae'r ddamcaniaeth hefyd yn canolbwyntio ar elfennau allanol cadarnhaol ac effeithiau gorlif economi sy'n seiliedig ar wybodaeth, a fydd yn arwain at dwf economaidd. Yn bennaf, mae'r ddamcaniaeth dwf yn dangos bod cyfraddau twf hirdymor economi yn dibynnu ar fesurau polisi—er enghraifft, mae cymorthdaliadau ar gyfer ymchwil a datblygu neu addysg yn cynyddu cyfradd twf, gan ddefnyddio'r model twf mewndarddol, drwy gynyddu'r cymhelliant i arloesi. A dyna beth sydd ar goll gennym, mewn gwirionedd. Rydym yn siarad o’i gwmpas, ond nid oes gennym ddigon o swyddi ar gyflogau uchel, nid oes gennym ddigon o arloesi ac nid oes gennym glystyrau mewn diwydiannau sy'n talu'n dda. Os gallwn dderbyn beth yw’r broblem, rhaid i ni ganfod wedyn sut yr awn i'r afael â hi.
Rwyf wedi ceisio amlinellu’n fyr rai ffyrdd o wella economi Cymru, ac wrth gwrs, rwyf ar gael i drafod y rhain yn fanylach gyda Llywodraeth Cymru neu unrhyw un arall sydd am siarad â mi amdano, ond rhaid i ni fod yn arloeswyr mewn gwirionedd—rhaid i ni fynd i mewn i rannau gwerth uchel o’r economi. Nid ydych yn mynd i fod yn gyfoethog trwy gael llawer o gyflogaeth ar gyflogau isel. Gallwn wthio ein cyfradd ddiweithdra i lawr, gallwn gynyddu ein cyfradd gyflogaeth, ond nid yw'n gwneud llawer i’n gwerth ychwanegol gros nes i ni ddechrau cael rhywfaint o swyddi ar gyflogau uchel i mewn yno.
Well, despite inheriting economic crisis and empty coffers, prudent UK Governments since 2010 have successfully exploited opportunities to realise the UK's economic potential. Just this month, official figures for the UK have shown construction output up, production output up, services output up, employment rates up to the joint highest figure on record, unemployment down to the lowest level in 45 years, UK economic inactivity lower than the year earlier and close to a record low, and average weekly earnings, with and without bonuses, up both before and after adjusting for inflation.
However, only Wales has had two decades of devolved Labour Government, with the Welsh Government in Cardiff responsible for economic development and employability in Wales. Those same official figures paint a different and very worrying picture here. The employment rate in Labour-led Wales was both down and lagging behind the GB figure. The unemployment rate in Labour-led Wales was up on the quarter and the highest amongst the UK nations, and the largest estimated decrease in workforce jobs in the UK was in Labour-led Wales at 9,000.
UK research and development expenditure rose by £1.6 billion to £34.8 billion in 2017, above the long-term annual average increase since 1990. However, although the UK spent £527 on R&D per head of population, with England spending £554, Scotland £466 and Northern Ireland £371, the figure in Wales was only £238.
In March, Organisation for Economic Co-operation and Development figures showed that personal well-being levels have improved in the UK, as have mental health scores, increasing by 4.6 per cent between 2011 and 2016 to 63.2 per cent. Only this month, however, research commissioned by the End Child Poverty Network showed that Wales was the only UK nation to see a rise in child poverty last year. Typically, the Welsh Government blamed the UK Government policies, whereas anybody capable of independent thought will understand that UK Government policies applying in Wales also apply throughout the UK, whereas only Wales has suffered two decades of Labour-led Government in Cardiff. And this despite the Welsh Government having blown billions on top-down programmes meant to tackle poverty and drive down the prosperity gap with the rest of the UK. As Wales Online reported in February, quoting people in Ebbw Vale, despite millions spent on regional regeneration projects, it hasn't done what they needed—bringing jobs and bringing businesses in.
ONS figures for 2017, published in February, revealed that productivity levels in all regions of Wales were below the average for the UK, with even the best performing counties of Flintshire and Wrexham still 4 per cent below the UK average. Wales remained the least productive of the 12 UK nations and regions. Even more shockingly, growth in the value of goods and services produced per head in Wales have been slower than Scotland, Northern Ireland and England once again.
Successive Labour Welsh Governments have failed to close the gap between the richest and poorest parts of Wales and between Wales and the rest of the UK. The last UK Labour Government ignored warnings about borrowing levels, sub-prime debt and bank collapse and leaned on the financial regulator to apply light-touch regulation to the banks, causing credit crunch and austerity. [Interruption.] The policies still advocated—. Read the independent reports; I've quoted them in the past. The policies still advocated by Labour would have generated far higher cuts by now, imposed externally. But, as the UK Chancellor said in March, our balanced approach means our country's debt is falling and more money invested in our public services.
The Labour Welsh Government's economic action plan follows three previous failed economic plans in 20 years. They commissioned a report on fair work, but the UK Government had already commissioned the Taylor review of modern working practices, which formed the basis of its 'Good Work Plan'. This commits to a range of policy changes to ensure that employees can access fair and decent work—the right plan for ensuring that the Welsh labour market is both fair to employees and allows businesses to thrive.
The Welsh Government amendment claims a lack of UK Government investment in Wales, conveniently forgetting, for example, that, proportionately, Wales receives £12 million for every £10 million spent in England on services devolved to Wales, nearly £0.75 billion for city and growth deals in Wales, almost £1 billion of defence spending in Wales last year alone, supporting over 6,000 jobs, and £2 billion Network Rail investment over the next five years.
Well, as a nation celebrating innovation and entrepreneurship and embracing technological advancement, Wales would be extraordinarily well placed to benefit from the new industrial revolution. But the real change we need will only begin with a change of Government in Cardiff.
Wel, er iddi etifeddu argyfwng economaidd a choffrau gwag, mae Llywodraeth ddarbodus y DU ers 2010 wedi llwyddo i fanteisio ar gyfleoedd i wireddu potensial economaidd y DU. Y mis hwn, mae ffigurau swyddogol ar gyfer y DU wedi dangos bod allbwn adeiladu wedi codi, allbwn cynhyrchiant wedi codi, allbwn gwasanaethau wedi codi, cyfraddau cyflogaeth wedi codi i fod cyfuwch â’r ffigur uchaf a gofnodwyd erioed, diweithdra i lawr i'r lefel isaf mewn 45 mlynedd, anweithgarwch economaidd y DU yn is na’r flwyddyn cynt ac yn agos at fod yn is nag erioed, ac enillion wythnosol cyfartalog, gyda a heb fonysau, wedi codi cyn ac ar ôl addasu ar gyfer chwyddiant.
Fodd bynnag, Cymru’n unig sydd wedi cael dau ddegawd o Lywodraeth Lafur ddatganoledig, gyda Llywodraeth Cymru yng Nghaerdydd yn gyfrifol am ddatblygu economaidd a chyflogadwyedd yng Nghymru. Mae'r un ffigurau swyddogol hynny'n paentio darlun gwahanol yma, ac un sy’n peri pryder mawr. Roedd y gyfradd gyflogaeth yng Nghymru dan arweiniad Llafur i lawr ac ar ei hôl hi o gymharu â ffigur Prydain. Roedd y gyfradd ddiweithdra yng Nghymru dan arweiniad Llafur wedi codi yn y chwarter a'r uchaf ymysg gwledydd y DU, ac roedd y gostyngiad amcangyfrifedig mwyaf mewn swyddi gweithlu yn y DU, sef gostyngiad o 9,000, i’w weld yng Nghymru dan arweniad Llafur.
Cynyddodd gwariant ymchwil a datblygu y DU £1.6 biliwn i £34.8 biliwn yn 2017, uwchlaw'r cynnydd cyfartalog blynyddol hirdymor ers 1990. Fodd bynnag, er bod y DU wedi gwario £527 ar ymchwil a datblygu fesul pen o'r boblogaeth, gyda Lloegr yn gwario £554, yr Alban yn gwario £466 a Gogledd Iwerddon yn gwario £371, dim ond £238 oedd y ffigur yng Nghymru.
Ym mis Mawrth, dangosodd ffigurau'r Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd fod lefelau lles personol wedi gwella yn y DU fel y mae sgoriau iechyd meddwl, gan gynyddu 4.6 y cant rhwng 2011 a 2016 i 63.2 y cant. Y mis hwn yn unig, fodd bynnag, dangosodd ymchwil a gomisiynwyd gan y Rhwydwaith Dileu Tlodi Plant mai Cymru oedd yr unig wlad yn y DU i weld cynnydd mewn tlodi plant y llynedd. Yn nodweddiadol, fe wnaeth Llywodraeth Cymru feio polisïau Llywodraeth y DU, lle bydd unrhyw un sy'n gallu meddwl yn annibynnol yn deall bod polisïau Llywodraeth y DU sy'n berthnasol yng Nghymru hefyd yn berthnasol ledled y DU, ond dim ond Cymru sydd wedi dioddef dau ddegawd o Lywodraeth dan arweiniad Llafur yng Nghaerdydd. A hyn er bod Llywodraeth Cymru wedi gwastraffu biliynau ar raglenni o'r brig i lawr a oedd i fod i drechu tlodi a lleihau'r bwlch ffyniant gyda gweddill y DU. Fel yr adroddodd Wales Online ym mis Chwefror, gan ddyfynnu pobl yng Nglynebwy, er bod miliynau wedi’i wario ar brosiectau adfywio rhanbarthol, nid yw wedi gwneud yr hyn yr oeddent ei angen—dod â swyddi a busnesau i mewn.
Datgelodd ffigurau’r Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer 2017 a gyhoeddwyd ym mis Chwefror fod lefelau cynhyrchiant ym mhob rhan o Gymru yn is na'r cyfartaledd ar gyfer y DU, gyda hyd yn oed y siroedd sy'n perfformio orau, Sir y Fflint a Wrecsam, yn dal i fod 4 y cant yn is na chyfartaledd y DU. Cymru oedd y lleiaf cynhyrchiol o hyd o blith 12 gwlad a rhanbarth y DU. Hyd yn oed yn fwy syfrdanol, mae twf yng ngwerth y nwyddau a gwasanaethau a gynhyrchir y pen yng Nghymru wedi bod yn arafach na'r Alban, Gogledd Iwerddon a Lloegr unwaith eto.
Mae Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi methu cau'r bwlch rhwng y rhannau cyfoethocaf a thlotaf o Gymru a rhwng Cymru a gweddill y DU. Anwybyddodd y Llywodraeth Lafur ddiwethaf yn y DU rybuddion am lefelau benthyca, dyledion eilaidd a chwymp y banciau a phwyso ar y rheoleiddiwr ariannol i ddefnyddio mesurau rheoleiddio ysgafn ar gyfer y banciau, gan achosi’r wasgfa gredyd a chyni. [Torri ar draws.] Byddai’r polisïau sy'n dal i gael eu hargymell—. Darllenwch yr adroddiadau annibynnol; rwyf wedi eu dyfynnu yn y gorffennol. Byddai'r polisïau sy'n dal i gael ei argymell gan Lafur wedi creu toriadau llawer mwy erbyn hyn, ac wedi’u gorfodi o’r tu allan. Ond fel y dywedodd Canghellor y DU ym mis Mawrth, mae ein dull cytbwys yn golygu bod dyled ein gwlad yn gostwng a bod mwy o arian yn cael ei fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus.
Mae cynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Lafur Cymru yn dilyn tri chynllun economaidd aflwyddiannus blaenorol mewn 20 mlynedd. Fe wnaethant gomisiynu adroddiad ar waith teg, ond roedd Llywodraeth y DU eisoes wedi comisiynu adolygiad Taylor o arferion gweithio modern, a oedd yn sail i'w ‘Good Work Plan’. Mae hwn yn ymrwymo i ystod o newidiadau polisi er mwyn sicrhau y gall gweithwyr gael mynediad at waith teg a gweddus—y cynllun cywir ar gyfer sicrhau bod marchnad lafur Cymru’n deg i weithwyr ac yn caniatáu i fusnesau ffynnu.
Mae gwelliant Llywodraeth Cymru yn honni nad yw Llywodraeth y DU yn buddsoddi digon yng Nghymru, gan anghofio'n gyfleus, er enghraifft, fod Cymru, o ran cyfran, yn derbyn £12 miliwn am bob £10 miliwn a werir yn Lloegr ar wasanaethau a ddatganolwyd i Gymru, bron i £0.75 biliwn ar gyfer bargeinion dinesig a bargeinion twf yng Nghymru, bron i £1 biliwn o wariant amddiffyn yng Nghymru y llynedd yn unig, gan gefnogi dros 6,000 o swyddi, a buddsoddiad Network Rail o £2 biliwn dros y pum mlynedd nesaf.
Wel, fel cenedl yn dathlu arloesedd ac entrepreneuriaeth ac yn croesawu datblygiad technolegol, byddai Cymru mewn sefyllfa arbennig o dda i elwa o'r chwyldro diwydiannol newydd. Ond bydd y newid go iawn sydd ei angen arnom ond yn dechrau gyda newid Llywodraeth yng Nghaerdydd.
Adult learning, upskilling and reskilling is the key to a forward-thinking and diverse economy in the modern world. We all recognise the importance of providing people with skills required by employers to gain good and sustainable jobs. It is imperative that adults are encouraged to participate in learning at any stage in their career. This can be through in-work learning or by personal study. It is a sad fact that the Welsh economy is facing a serious skills shortage. A survey conducted in 2015 found that nearly 73 per cent of Welsh businesses experienced difficulty in recruiting the right staff. Sixty-one per cent of Welsh businesses said that they feared that they would not be able to recruit enough high-skilled workers to meet demand and to enable them to thrive. This is certainly true of the construction industry. In July last year, two thirds of construction firms in Wales reported difficulties in hiring bricklayers and 60 per cent had problems recruiting carpenters and joiners. The Federation of Master Builders Cymru said,
Dysgu oedolion, gwella sgiliau ac ailsgilio yw’r allwedd i feddwl blaengar ac economi amrywiol yn y byd modern. Mae pawb ohonom yn cydnabod pwysigrwydd darparu sgiliau sydd eu hangen ar gyflogwyr i bobl allu bod mewn swyddi da a chynaliadwy. Mae'n hanfodol fod oedolion yn cael eu hannog i gymryd rhan mewn dysgu ar unrhyw adeg yn eu gyrfa. Gall hyn fod drwy ddysgu yn y gwaith, neu drwy astudio personol. Mae'n ffaith drist fod economi Cymru yn wynebu prinder sgiliau difrifol. Canfu arolwg a gynhaliwyd yn 2015 fod bron i 73 y cant o fusnesau Cymru wedi wynebu anhawster wrth recriwtio'r staff iawn. Dywedodd 61 y cant o fusnesau Cymru eu bod yn ofni na fyddent yn gallu recriwtio digon o weithwyr medrus iawn i ateb y galw a'u galluogi i ffynnu. Mae hyn yn sicr yn wir am y diwydiant adeiladu. Ym mis Gorffennaf y llynedd, nododd dwy ran o dair o gwmnïau adeiladu Cymru anawsterau wrth logi bricwyr a chafodd 60 y cant broblemau wrth recriwtio seiri coed a seiri. Dywedodd Ffederasiwn Meistr Adeiladwyr Cymru,
'The message I hear time and time again from small builders is that there’s plenty of work out there, but too often they simply don’t have enough skilled tradespeople to take on those jobs'.
As a result, they are
'Missing out on a golden opportunity for growth in the construction sector and the wider economy.'
More than half of those economically inactive in Wales hold no qualifications whatsoever. This contributes to the skills gap, leading to fewer employment opportunities and a continuous cycle of deprivation. It is a matter of concern, therefore, that the Welsh Government's latest figures show that the number of apprenticeship learning programmes started has fallen by 6 per cent compared with the previous year. But expanding the number of apprenticeships is not enough. We have to make sure that they provide the type of skills training that business needs in Wales. Estyn recently said most providers of higher-level apprenticeships in Wales do not manage them well and many courses are outdated.
If we are to ensure the workforce simply meets the needs of businesses, there has to be greater collaboration between industry and education. Research for the south-east Wales regional skills partnership shows that while some colleges are making great progress in building relationships with employers, others offer training without understanding the needs of local businesses in Wales. One of the great benefits of degree apprenticeships is that they are employer driven and designed to meet the skills need. This will increase engagement between universities and employers.
Universities in Wales are keen to develop a wider range of degree apprenticeships. Initial degree apprenticeships will be in engineering, advanced manufacturing and computing and digital skills. Data from the take-up of degree apprenticeships in England suggests that they are effective at encouraging more women to study STEM subjects. Digital skills are particularly important. They are having a huge impact as new technologies are adopted. But change is moving at a rapid pace. The digital sector is developing at such a rate that education providers find it difficult to keep up. We face a huge challenge in ensuring that digital training is up-to-date. Presiding Officer, this is vital if we are to meet the demand for workers with digital skills, particularly in specialist areas such as cyber security. People's level of digital prowess is fast becoming a key detriment of their earning powers. Barclays bank estimate that having digital skills can add an extra £11,500 a year to someone's potential earning in Wales.
Across Wales, 49 per cent of employers have said the introduction of new technologies and the associated new ways of working are the single most important factor contributing to the skill gaps that they are experiencing. Deputy Presiding Officer, I know the leader of the opposite party has only recently said that he is going to increase lower wages up to £10 an hour for every worker, but I think it's not fair—under the age of 16 or 17 having the same sort of salary as people earn after getting skills and training. I think you are putting horses and donkeys together, which is definitely not the right approach to developing the economy in the country. So, basically, there should be great research. I'm quite happy to understand the people who have acknowledged brain and—. There are two ways of working: brain and hands. When you use those, you can create an economy that benefits the future national interest. But if you're putting it all together without skill, I think you won't go anywhere. Thank you.
Y neges rwy'n ei chlywed dro ar ôl tro gan adeiladwyr bach yw bod digon o waith yno, ond yn rhy aml nid oes ganddynt ddigon o grefftwyr medrus i ymgymryd â'r gwaith hwnnw.
O ganlyniad, maent yn
Colli cyfle aur am dwf yn y sector adeiladu a'r economi ehangach.
Nid oes gan fwy na hanner y rhai sy'n economaidd anweithgar yng Nghymru unrhyw gymwysterau o gwbl. Mae hyn yn cyfrannu at y bwlch sgiliau, gan arwain at lai o gyfleoedd cyflogaeth a chylch parhaus o amddifadedd. Mae'n destun pryder, felly, fod ffigurau diweddaraf Llywodraeth Cymru yn dangos bod nifer y rhaglenni dysgu drwy brentisiaethau a ddechreuwyd wedi gostwng 6 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Ond nid yw ehangu nifer y prentisiaethau’n ddigon. Rhaid i ni sicrhau eu bod yn darparu'r math o hyfforddiant sgiliau sydd ei angen ar fusnesau yng Nghymru. Yn ddiweddar, dywedodd Estyn nad yw'r rhan fwyaf o ddarparwyr prentisiaethau lefel uwch yng Nghymru yn eu rheoli'n dda ac mae llawer o gyrsiau wedi dyddio.
Os ydym am sicrhau bod y gweithlu'n diwallu anghenion busnesau, mae'n rhaid cael mwy o gydweithio rhwng diwydiant ac addysg. Mae ymchwil ar gyfer partneriaeth sgiliau ranbarthol de-ddwyrain Cymru yn dangos, er bod rhai colegau yn gwneud cynnydd mawr yn meithrin cysylltiadau â chyflogwyr, mae eraill yn cynnig hyfforddiant heb ddeall anghenion busnesau lleol yng Nghymru. Un o fanteision mawr prentisiaethau gradd yw eu bod yn cael eu gyrru gan gyflogwyr ac wedi'u llunio i ddiwallu'r angen sgiliau. Bydd hyn yn cynyddu ymgysylltiad rhwng prifysgolion a chyflogwyr.
Mae prifysgolion yng Nghymru yn awyddus i ddatblygu ystod ehangach o brentisiaethau gradd. Bydd y prentisiaethau gradd cychwynnol mewn peirianneg, gweithgynhyrchu uwch, a sgiliau digidol a chyfrifiadura. Mae data o'r nifer sy'n manteisio ar brentisiaethau gradd yn Lloegr yn awgrymu eu bod yn effeithiol wrth annog mwy o fenywod i astudio pynciau STEM. Mae sgiliau digidol yn arbennig o bwysig. Maent yn cael effaith enfawr wrth i dechnolegau newydd gael eu mabwysiadu. Ond mae’r newid yn digwydd yn gyflym. Mae'r sector digidol yn datblygu ar y fath gyflymder fel bod darparwyr addysg yn ei chael hi'n anodd dal i fyny. Rydym yn wynebu her enfawr o ran sicrhau bod hyfforddiant digidol yn gyfredol. Lywydd, mae hyn yn hanfodol os ydym am ateb y galw am weithwyr sy'n meddu ar sgiliau digidol, yn enwedig mewn meysydd arbenigol fel seiberddiogelwch. Mae lefel medrusrwydd digidol pobl yn prysur ddod yn brif anfantais i'w pwerau ennill. Amcangyfrifodd banc Barclays y gall meddu ar sgiliau digidol ychwanegu £11,500 ychwanegol y flwyddyn at botensial ennill cyflog rhywun yng Nghymru.
Ledled Cymru, mae 49 y cant o gyflogwyr wedi dweud mai cyflwyno technolegau newydd a ffyrdd newydd cysylltiedig o weithio yw'r ffactor unigol pwysicaf sy'n cyfrannu at y bylchau sgiliau y maent yn eu profi. Ddirprwy Lywydd, gwn fod arweinydd y blaid gyferbyn wedi dweud yn ddiweddar ei fod yn mynd i godi cyflogau is i £10 yr awr i bob gweithiwr, ond nid wyf yn credu ei bod hi’n deg—fod rhai o dan 16 neu 17 oed yn cael yr un math o gyflog ag y mae pobl yn ei ennill ar ôl cael sgiliau a hyfforddiant. Rwy'n credu eich bod yn rhoi’r ceffylau a’r asynnod gyda’i gilydd ac yn sicr nid dyna’r ffordd gywir o fynd ati i ddatblygu'r economi yn y wlad. Felly, yn y bôn, dylai fod ymchwil gwych. Rwy'n eithaf hapus i ddeall y bobl sydd wedi cydnabod yr ymennydd ac—. Mae dwy ffordd o weithio: gyda’r ymennydd a'r dwylo. Pan fyddwch chi'n defnyddio'r rheini, gallwch greu economi sydd o fudd i’r wlad yn y dyfodol. Ond os ydych chi'n ei roi i gyd gyda’i gilydd heb sgiliau, nid wyf yn credu y cyrhaeddwch chi unman. Diolch.
I welcome this debate thoroughly. My blood pressure went up a little bit at Mark's contribution, so you’ll understand if I address some of the comments in my opening remarks directly to Mark.
First of all, let me say: I'd always want a Government that seeks to be an active partner in economic growth, not a disinterested bystander; one that seeks to work with unions and employers, businesses big and small and co-operative organisations to produce not only growth but growth with a social purpose to deliver a fair economy that works for all, not just a few—and where we have qualitative growth, not just quantitative growth, which delivers carbon emission reductions, better communities and environmental gains, as well as distributing growth more equitably across society, where everyone has a stake in that growth.
Now, what I don't want is a Government that stands by on the sidelines as a steel company goes to the wall; a Government that fails to invest in full electrification of rail in Wales, or in rail in Wales per se; that fails to recognise and invest in the potential tidal technology; that puts obstacles in the way of public or not-for-profit ownership of rail or water companies or other utilities that provide a public good—and to see a devastating indictment of a laissez-faire approach to the economy.
Just witness today the news of the liquidation of British Steel, which they've linked, by the way, directly to the dampening effect of Brexit uncertainty and the way in which, again, the UK Government has failed to step up and defend these jobs to the hilt. And I would say compare that to the way in which Welsh Government worked, and continues to work, diligently with the unions, the workforce, the owners of Tata Steel to make it clear that Welsh Government is on the side of jobs and employment, keeping a steel industry in Wales that continues to invest not just in jobs and the community, but in energy and carbon reduction and wider innovation. That's why I support the Government amendment today. I have some sympathy with some of the Plaid Cymru amendments too, but I'd urge colleagues to oppose the motion in the name of the Conservative Party.
And in direct response to some of Mark's comments, for a party that has repeatedly, continuously overlooked the interests of Wales, and that presided over traumatic structural damage to the industry, the economy, the communities of south Wales in the 1980s, that did throw friends of mine onto the scrapheap, that then, and now, repeatedly fails to apologise for the intergenerational damage this caused—the dole queues that lengthened, the sick list explosion, the depressions of wages and loss of highly skilled jobs, the deeply embedded poverty and crushed hopes of decades—. And add to that the drag of austerity funding, which was a political choice, Mark, not a necessity. Despite relentless Conservative spin, it was nothing to do with Labour mismanagement and all to do with a global crash beginning in the US. Add to that the repeated failure, as I've mentioned, of the UK Government to step up to its responsibility to Wales. The damage to Wales through Conservative underinvestment and disinvestment and wider damage to Wales is well and truly established in the Welsh psyche, and rightly so.
But let me say, 20 years on from the establishment of the National Assembly, which Rhun referred to, we rightly have to acknowledge that we need to do more. And my key point to Labour colleagues in Government is that this all has to be about delivery, delivery, delivery—relentlessly. We have the grand plans in place, we have the right strategies in place—we will need to tweak and adjust them as we go—but this is now really about delivery. It's driving hard on some of the existing policies but modifying others. I don't have time to be comprehensive, but let me list a few areas. Inclusive growth set out in the economic action plan needs to be, for my communities, twofold. We need investment at scale and pace in the public transport improvements in road and rail that are promised. And if more money should become available, shove it into public transport and extend the bus trials, for example, so that people can get to the jobs in Bridgend and Swansea and Llantrisant and Cardiff and along the M4 corridor.
Secondly, inclusive growth means delivering these jobs closer to home, so that does mean releasing the potential sites, like the Cosi/Revlon site in Maesteg, which has been lying dormant for years. And it means significant investment and support for the growing, I have to say, success story of the micro and small business sector within the Valleys—the Llynfi, the Garw, the Ogmore—and putting public money through the new economic contract into supporting local procurement right across the piste from builders to food producers, to child and adult care co-operatives and much more. It means the Development Bank of Wales targeting hard these geographic areas to boost and grow indigenous businesses, as Suzy mentioned, which make those local jobs stick and they boost local job generations. And it means working with these small and medium-sized businesses, not just the usual names, to deliver export as well as local markets.
And my final point—because I can see I'm in the red zone, Deputy Llywydd—it means stepping up what we plan to do with the Valleys regional park and making it of national significance so that we drive tourism and visitor and job creation through that nationally significant park in that area into those valleys. So, that would be my request: it's not new plans, it's not grand stuff; it's actually delivery, delivery, delivery to transform our communities.
Rwy’n croesawu’r ddadl hon yn fawr. Aeth fy mhwysedd gwaed i fyny ychydig yn ystod cyfraniad Mark, felly byddwch yn deall os cyfeiriaf rai o fy sylwadau agoriadol yn uniongyrchol at Mark.
Yn gyntaf oll, gadewch i mi ddweud y buaswn bob amser am gael Llywodraeth sy'n ceisio bod yn bartner gweithredol mewn twf economaidd, nid yn wyliwr heb ddiddordeb; un sy'n ceisio gweithio gydag undebau a chyflogwyr, busnesau mawr a bach a sefydliadau cydweithredol i gynhyrchu nid yn unig twf, ond twf gyda phwrpas cymdeithasol i sicrhau economi deg sy'n gweithio i bawb, nid i rai yn unig—a lle mae gennym dwf ansoddol, nid twf meintiol yn unig, sy'n sicrhau gostyngiadau mewn allyriadau carbon, gwell cymunedau ac enillion amgylcheddol, yn ogystal â dosbarthu twf yn fwy cyfartal ar draws y gymdeithas, lle mae gan bawb ran yn y twf hwnnw.
Nawr, yr hyn nad ydw i ei eisiau yw Llywodraeth sy'n sefyll ar y cyrion wrth i gwmni dur fynd i'r wal; Llywodraeth nad yw'n buddsoddi mewn trydaneiddio llawn i Gymru, nac mewn rheilffyrdd yng Nghymru fel y cyfryw; sy'n methu cydnabod a buddsoddi ym mhotensial technoleg y llanw; sy'n rhoi rhwystrau yn ffordd perchnogaeth gyhoeddus neu ddielw ar gwmnïau rheilffyrdd neu ddŵr neu gyfleustodau eraill sy'n darparu lles cyhoeddus—a gweld enghraifft mor ddinistriol o ymagwedd laissez-fair tuag at yr economi.
Edrychwch heddiw ar y newyddion am ddiddymu Dur Prydain, rhywbeth y maent wedi’i gysylltu, gyda llaw, yn uniongyrchol ag effaith lesteiriol yr ansicrwydd yn sgil Brexit a'r ffordd y mae Llywodraeth y DU unwaith eto wedi methu camu ymlaen i amddiffyn y swyddi hyn i'r carn. A buaswn yn dweud wrthych am gymharu hynny â'r ffordd roedd Llywodraeth Cymru’n gweithio, a’r ffordd y mae’n parhau i weithio’n ddiwyd gyda'r undebau, y gweithlu, perchnogion Tata Steel i'w gwneud yn glir fod Llywodraeth Cymru ar ochr swyddi a chyflogaeth, cadw diwydiant dur yng Nghymru sy'n parhau i fuddsoddi, nid yn unig mewn swyddi a'r gymuned, ond mewn lleihau ynni a charbon ac arloesedd ehangach. Dyna pam rwy’n cefnogi gwelliant y Llywodraeth heddiw. Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â rhai o welliannau Plaid Cymru hefyd, ond buaswn yn annog fy nghyd-Aelodau i wrthwynebu'r cynnig yn enw'r Blaid Geidwadol.
Ac mewn ymateb uniongyrchol i rai o sylwadau Mark, am blaid sydd wedi parhau i anwybyddu buddiannau Cymru dro ar ôl tro, ac a oedd yn llywyddu dros niwed strwythurol trawmatig i'r diwydiant, yr economi, cymunedau de Cymru yn y 1980au, a daflodd gyfeillion i mi ar y clwt, a oedd yn methu ymddiheuro ar y pryd, ac sy'n methu gwneud hynny'n awr, dro ar ôl tro, am y niwed y mae hyn yn ei achosi o un genhedlaeth i’r llall—y ciwiau dôl cynyddol, y ffrwydrad yn rhestri cleifion, llethu cyflogau a cholli swyddi medrus iawn, y tlodi dwfn a’r gobeithion a fygwyd dros ddegawdau—. Ac ychwanegwch at hynny lyffethair cyllid cyni, a oedd yn ddewis gwleidyddol, Mark, nid yn angenrhaid. Er gwaethaf sbin diddiwedd y Ceidwadwyr, nid oedd ganddo unrhyw beth i’w wneud â chamreoli Llafur a phopeth i’w wneud â chwymp byd-eang a ddechreuodd yn yr UDA. Ychwanegwch at hynny fethiant Llywodraeth y DU dro ar ôl tro, fel y soniais, i ysgwyddo ei chyfrifoldeb tuag at Gymru. Mae'r niwed i Gymru drwy danfuddsoddi a dadfuddsoddi'r Ceidwadwyr a’r difrod ehangach i Gymru wedi ei sefydlu'n bendant yn y psyche Cymreig, ac yn briodol felly.
Ond gadewch i mi ddweud, 20 mlynedd ar ôl sefydlu'r Cynulliad Cenedlaethol, fel y nododd Rhun, mae'n rhaid i ni gydnabod bod angen i ni wneud mwy. A fy mhwynt allweddol i gyd-Aelodau Llafur yn y Llywodraeth yw bod yn rhaid i hyn oll ymwneud â chyflawni, cyflawni, cyflawni—yn ddi-ildio. Mae gennym y cynlluniau mawr ar waith, mae gennym y strategaethau cywir ar waith—bydd angen inni eu haddasu a'u mireinio wrth i ni fwrw ati—ond mae hyn bellach yn ymwneud â chyflawni. Mae'n pwyso’n drwm ar rai o'r polisïau presennol ond yn addasu eraill. Nid oes gennyf amser i fod yn gynhwysfawr, ond gadewch i mi restru rhai meysydd. I fy nghymunedau i, mae angen i dwf cynhwysol a nodwyd yn y cynllun gweithredu economaidd fod yn ddeublyg. Mae angen buddsoddi ar raddfa fawr ac yn gyflym yn y gwelliannau trafnidiaeth gyhoeddus a addawyd i ffyrdd a rheilffyrdd. Ac os bydd mwy o arian ar gael, gwariwch ef ar drafnidiaeth gyhoeddus ac ymestyn y treialon bysiau, er enghraifft, fel y gall pobl gyrraedd y swyddi ym Mhen-y-bont ar Ogwr ac Abertawe a Llantrisant a Chaerdydd ac ar hyd coridor yr M4.
Yn ail, mae twf cynhwysol yn golygu darparu'r swyddi hyn yn nes at adref, felly mae hynny'n golygu rhyddhau'r safleoedd posibl, fel safle Cosi/Revlon ym Maesteg sydd wedi bod yn segur ers blynyddoedd. Ac mae'n golygu buddsoddiad a chymorth sylweddol i lwyddiant cynyddol, rhaid i mi ddweud, y sector microfusnesau a busnesau bach yn y Cymoedd—Llynfi, Garw, Ogwr—a rhoi arian cyhoeddus drwy'r contract economaidd newydd i gefnogi caffael lleol yn gyffredinol, o adeiladwyr i gynhyrchwyr bwyd, i gwmnïau cydweithredol gofal plant ac oedolion a llawer mwy. Mae'n golygu bod Banc Datblygu Cymru’n targedu'r ardaloedd daearyddol hyn yn galed i hybu a thyfu busnesau cynhenid, fel y soniodd Suzy, sy'n gwneud y swyddi lleol hynny’n rhai parhaol ac yn rhoi hwb i genedlaethau gwaith lleol. Ac mae'n golygu gweithio gyda'r busnesau bach a chanolig hyn, nid yr enwau arferol yn unig, i ddarparu marchnadoedd allforio yn ogystal â rhai lleol.
A fy mhwynt olaf—oherwydd gallaf weld fy mod yn y parth coch, Ddirprwy Lywydd—mae'n golygu cynyddu'r hyn y bwriadwn ei wneud â pharc rhanbarthol y Cymoedd a sirhau bod iddo arwyddocâd cenedlaethol fel ein bod yn gyrru twristiaeth ac ymwelwyr a chreu swyddi drwy'r parc hwnnw sy’n arwyddocaol yn genedlaethol yn yr ardal i mewn i'r cymoedd hynny. Felly, dyna fyddai fy nghais: nid cynlluniau newydd, nid stwff mawreddog; mae'n ymwneud â chyflawni, cyflawni, cyflawni er mwyn trawsnewid ein cymunedau.
Whilst we acknowledge that there has been some progress during the Fifth Assembly, it is also true to say that the last 20 years of Labour control has not delivered on the economy in the way those who voted for them should have expected. And don't let us forget that, for 13 of those 20 years, there was a Labour Government in Westminster as well as a Labour Government here in Wales.
The very fact that we still have 25 plus per cent of our population living in poverty, despite the fact that we have been recipients of billions of pounds of so-called EU money—which is, of course, our money coming back to us with strings attached—is surely a dramatic indicator that previous economic strategies by the Welsh Government have largely failed. The problem has been, of course, that most of the money has gone into the public sector. And it is in the public sector that we have seen the greatest rise in employment. Whilst in some instances, these additional jobs have been necessary and, indeed, vital, there are many that are nothing more than an expansion in bureaucracy and unnecessary quangos. If Wales is to improve its performance with regard to expanding the private sector and such economic indicators as productivity, it is crucial that the Welsh Government be seen to concentrate its efforts into growing the private sector in Wales. We cannot afford another 20 years of failed projects such as Communities First, which consumed in excess of £400 million in its 18 years of existence, with little or no impact on the Welsh economy. One cannot but speculate, if £1 million had been given to 400 proven entrepreneurs with necessary checks and balances, how many real jobs might have been created during that period.
There are, of course, real indications that the Government is moving in the right direction—such things as bringing Aston Martin to Wales and the Minister for the Economy and Transport's statement on his efforts to establish the global centre for rail excellence. But there is huge scope for improvement. We're still near the bottom with regard to our research and development sector when compared to other countries and regions in the UK. The figures have been pointed out earlier by Mark. R&D is the springboard for commercial expansion and the Labour Government needs to dramatically increase its funding in this crucial area for economic growth. We look forward to a step change in the Labour Government's commitment to expanding the private sector in Wales.
Er ein bod yn cydnabod y bu rhywfaint o gynnydd yn ystod y Pumed Cynulliad, mae hefyd yn wir dweud nad yw'r 20 mlynedd diwethaf o reolaeth Lafur wedi cyflawni ar yr economi yn y ffordd y dylai'r rhai a bleidleisiodd drostynt fod wedi disgwyl. A pheidiwch â gadael i ni anghofio bod Llywodraeth Lafur yn San Steffan, yn ogystal â Llywodraeth Lafur yma yng Nghymru, am 13 o’r 20 mlynedd hynny.
Er i ni dderbyn biliynau o bunnoedd o arian yr UE, fel y’i gelwir—sef ein harian ni'n dychwelyd i ni gydag amodau wedi’u cysylltu wrtho wrth gwrs—mae'r ffaith ein bod yn dal i fod â 25 y cant a mwy o'n poblogaeth yn byw mewn tlodi yn sicr yn ddangosydd dramatig fod strategaethau economaidd blaenorol Llywodraeth Cymru wedi methu i raddau helaeth. Y broblem, wrth gwrs, yw bod y rhan fwyaf o'r arian wedi mynd i'r sector cyhoeddus. Ac yn y sector cyhoeddus y gwelsom y cynnydd mwyaf mewn cyflogaeth. Er bod y swyddi ychwanegol hyn wedi bod yn angenrheidiol mewn rhai achosion, ac yn hanfodol yn wir, ceir llawer ohonynt nad ydynt yn ddim mwy nag ehangu biwrocratiaeth a chwangos diangen. Os yw Cymru am wella ei pherfformiad ar ehangu'r sector preifat a dangosyddion economaidd fel cynhyrchiant, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar ehangu'r sector preifat yng Nghymru. Ni allwn fforddio 20 mlynedd arall o brosiectau aflwyddiannus fel Cymunedau yn Gyntaf, a lyncodd dros £400 miliwn yn ei 18 mlynedd o fodolaeth, heb fawr ddim effaith ar economi Cymru os o gwbl. Pe bai £1 filiwn wedi’i roi i 400 o entrepreneuriaid profedig gyda’r gwiriadau ac archwiliadau angenrheidiol, ni all rhywun ond dyfalu faint o swyddi go iawn y gellid bod wedi’u creu yn ystod y cyfnod hwnnw.
Wrth gwrs, ceir arwyddion gwirioneddol fod y Llywodraeth yn symud i'r cyfeiriad iawn—pethau fel dod ag Aston Martin i Gymru a datganiad Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar ei ymdrechion i sefydlu'r ganolfan fyd-eang ar gyfer rhagoriaeth rheilffyrdd. Ond mae lle enfawr i wella. Rydym yn dal yn agos at y gwaelod o ran ein sector ymchwil a datblygu o gymharu â gwledydd a rhanbarthau eraill y DU. Tynnwyd sylw at y ffigurau gan Mark yn gynharach. Ymchwil a datblygu yw'r sbardun ar gyfer ehangu masnachol ac mae angen i'r Llywodraeth Lafur gynyddu ei chyllid yn ddramatig yn y maes hollbwysig hwn ar gyfer twf economaidd. Edrychwn ymlaen at newid sylweddol yn ymrwymiad y Llywodraeth Lafur i ehangu'r sector preifat yng Nghymru.
Thank you. Can I now call on the Deputy Minister for Economy and Transport, Lee Waters?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Economi a Thrafnidiaeth, Lee Waters?
Thank you, Dirprwy Lywydd. I thank most Members for that cheery canter through the Welsh economic scene.
I think if we'd said to those in the Chamber this afternoon who were here 20 years ago that, 20 years on, rates of economic inactivity in Wales will be now broadly comparable with the rest of the UK, they'd have thought that a significant achievement. If we told them 20 years ago that we will have halved the proportion of working aged people with no qualifications in Wales, they'd have thought that a pretty good achievement. That we'd significantly increase the proportion of higher education qualifications and more active enterprises than ever before—I think they'd have settled for that too. That we have now, in 2019, 300,000 more people in jobs in Wales than there were 20 years ago—I think they'd have thought that a reasonable achievement.
But beneath those figures there remain difficulties and challenges in the Welsh economy—nobody is denying that. I certainly will not take lectures from anybody in this Chamber about a lack of ambition about that. But rather than the tired clichés of partisan point scoring, it'd be more useful if the time were spent in these debates, I think, to focus down on particular problems we have and try and get together to try and come up with solutions, because knockabout is all very well, but it's easy to do.
I particularly enjoyed Rhun ap Iorwerth quoting himself as a young journalist 20 years ago on how devolution will be judged by the success of the Welsh economy. I am far too modest to quote myself when I was a journalist on the performance—
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd, a diolch i’r rhan fwyaf o’r Aelodau am y daith hwyliog honno drwy faes yr economi yng Nghymru.
Pe baem wedi dweud wrth y rhai yn y Siambr y prynhawn yma a oedd yma 20 mlynedd yn ôl y byddai cyfraddau anweithgarwch economaidd yng Nghymru bellach yn gymharol debyg i rai gweddill y DU bellach, rwy’n credu y byddent wedi meddwl bod hwnnw’n gyflawniad sylweddol. Pe baem wedi dweud wrthynt 20 mlynedd yn ôl y byddwn wedi haneru cyfran y bobl o oedran gweithio heb gymwysterau yng Nghymru, byddent wedi meddwl bod hwnnw’n gyflawniad eithaf da. Rwy’n credu hefyd y byddent wedi bodloni ar ein gweld yn cynyddu cyfran y cymwysterau addysg uwch yn sylweddol, a mwy o fentrau gweithredol nag erioed o'r blaen. Byddent wedi meddwl ei fod yn gyflawniad rhesymol fod gennym bellach, yn 2019, 300,000 yn fwy o bobl mewn swyddi yng Nghymru nag a oedd 20 mlynedd yn ôl.
Ond o dan y ffigurau hynny erys anawsterau a heriau yn economi Cymru—nid oes neb yn gwadu hynny, ac yn sicr nid wyf am wrando ar bregethau neb yn y Siambr hon am ddiffyg uchelgais ynglŷn â hynny. Ond yn hytrach na'r ystrydebau blinedig a’r sgorio pwyntiau pleidiol, rwy’n credu y byddai'n fwy defnyddiol pe baem yn treulio amser yn y dadleuon hyn yn canolbwyntio ar broblemau penodol sydd gennym a cheisio dod o hyd i atebion gyda'n gilydd, oherwydd mae’n rhy hawdd taro allan.
Mwynheais yn arbennig Rhun ap Iorwerth yn dyfynnu ei hun fel newyddiadurwr ifanc 20 mlynedd yn ôl ar sut y caiff datganoli ei farnu yn ôl llwyddiant economi Cymru. Rwy’n llawer rhy ostyngedig i ddyfynnu fy hun pan oeddwn yn newyddiadurwr ar berfformiad—
Are you taking an intervention?
A ydych chi'n derbyn ymyriad?
—on the performance of devolution.
—ar berfformiad datganoli.
Are you taking an intervention?
A ydych chi'n derbyn ymyriad?
I haven't progressed very far, but I'd be happy to take an intervention.
Nid wyf wedi symud ymlaen yn bell iawn, ond rwy’n fodlon derbyn ymyriad.
No, I realise—. Thank you for taking the intervention a little later on. In your opening remarks, you said that you thought the people of Wales would be happy enough that Wales had caught up with the rest of the UK. Are you sure that that's not a bit of a low ambition, when, actually, we should have been using this opportunity of devolution to make Wales soar and not just catch up very belatedly with the rest of the UK?
Na, rwy'n sylweddoli—. Diolch i chi am dderbyn yr ymyriad ychydig yn ddiweddarach. Yn eich sylwadau agoriadol, fe ddywedoch chi eich bod yn meddwl y byddai pobl Cymru yn ddigon hapus fod Cymru wedi dal i fyny â gweddill y DU. A ydych chi'n siŵr nad yw hwnnw'n uchelgais braidd yn isel, pan ddylem fod wedi defnyddio cyfle datganoli i wneud i Gymru godi i’r entrychion ac nid dim ond dal i fyny'n hwyr iawn â gweddill y DU?
Actually, what I said was I think the Members who were here 20 years ago would have accepted some of these achievements as reasonable achievements given our starting point of 100 years of economic decline. The litany of challenges that were recited by many Members through the debate are not in dispute. Wales remains a poor economy. We have a number of challenges. This is not something that we are sanguine about.
But can I just gently point out to the Conservatives that the macro-economic levers for economic change do not lie here? We have some powers over economic development, but the real powers to shift poverty, the real powers to shift productivity, the real powers to shift GDP uplift lie not here, they lie in Westminster. The UK Government have imposed nine years of austerity on us, and it is a fact that if our budget had grown in line with UK economy since 2010, we would now have £4 billion more to invest—£4 billion more to invest. So, I think it would show a little humility if the party on the opposite benches were to acknowledge the challenges we've had, not least the failure of the UK Government, who after all have responsibility for the UK economy as a whole, to deliver on major projects that they promised: the cancellation of rail electrification—we're not going to let you forget that one quickly; the failure to deliver on the tidal lagoons, despite a consensus in this Chamber; the stalling of the Wylfa project. Promised investment from a UK Government who have responsibility for all parts of the UK has not materialised.
Despite this, we have made multiple initiatives to try and shift the dial and, as I've already said, there have been real successes, but there remain real challenges. I mentioned the fact there are now more people in employment in Wales than ever before, but it's still true that 40 per cent of people in employment are in poverty. Quoting high-level figures does not tell us the true complexity of the picture and the challenges that we face. So, we do need to have a new approach that looks at the quality of work, of fair work, and also looks at the underpinnings of our economy, particularly in the parts of Wales that I represent and many colleagues here represent that have not enjoyed the benefits of free trade and globalisation and have felt the pain of it, and that was reflected, I think, nearly three years ago now in the Brexit result.
Rather than obsessing, as the Westminster Conservative Party are—and this afternoon, I read on Twitter, they're on the point of throwing out their Prime Minister. They'd be far better off addressing the causes of Brexit, why people across Wales felt the economic system was not working for them, and that's something this Welsh Government is trying do. It's trying to deliver on the referendum result, but also, in parallel, addressing the underlying causes that led so many people to feel they didn't have a stake in the economy.
And that is exactly what we are trying to do through the foundational economy—work across a range of strands. I was sorry to hear David Rowlands dismiss the investment in the public sector that we've seen in the last 20 years as somehow unworthy jobs, but we need to use these because, in many parts of Wales, they still remain the anchor institutions that are always going to be there because the people in those communities need them there, and our focus should be on how we maximise the value of those jobs and those sectors in those parts of Wales. That's exactly what we're doing, working with public services boards, to apply the lessons that they've learnt through procurement in Preston, for example, but also experimenting. We've launched our £3 million foundational economy experiment fund, which I hope is going to be added to by the Cardiff city region with their own foundational economy work too. This is an area where we can trial things that improve the quality of employment, but also improve the wealth in an area so that it doesn't leak out.
I'm not able to capture all of the points raised in the debate this afternoon, Dirprwy Lywydd, but I would just say that our focus on inclusive growth is at the forefront of our minds. Huw Irranca-Davies rattled through a range of things that he'd like to see, and I have no difficulty agreeing with any of them. On his point about developing micro and small businesses in the Valleys in particular, we are currently trialling a new approach, where we are working with the businesses rooted in those areas to help each other. We are trialling a peer-to-peer business mentorship programme for the chief executives and leaders of some of those Valleys businesses to help each other, and if that is successful, I hope that is something that we are able to roll out.
I think I shall leave it there, Dirprwy Lywydd, given the time. Needless to say, I hope Members will support the Government amendment, and I'm the first to concede there is much more that we can do. Ambition we do not lack, but the circumstances being unleashed on us from Westminster, where a hard Brexit still looks the most likely, is going to make that task all the harder.
Mewn gwirionedd, yr hyn a ddywedais oedd fy mod yn credu y byddai'r Aelodau a oedd yma 20 mlynedd yn ôl wedi derbyn rhai o'r cyflawniadau hyn fel cyflawniadau rhesymol o ystyried ein man cychwyn o 100 mlynedd o ddirywiad economaidd. Nid oes dadl ynglŷn â’r heriau a fynegwyd gan lawer o’r Aelodau drwy'r ddadl. Mae Cymru’n parhau i fod yn economi wael. Mae gennym nifer o heriau. Nid yw hyn yn rhywbeth yr ydym yn galonnog yn ei gylch.
Ond a gaf fi dynnu sylw'r Ceidwadwyr at y ffaith nad yw'r ysgogiadau macroeconomaidd ar gyfer newid economaidd i’w cael yn y fan hon? Mae gennym rai pwerau dros ddatblygu economaidd, ond nid yw'r pwerau go iawn i gael gwared ar dlodi, y pwerau go iawn i wella cynhyrchiant, y pwerau go iawn i godi’r cynnyrch domestig gros yma, maent yn San Steffan. Mae Llywodraeth y DU wedi gorfodi naw mlynedd o gyni arnom ni, ac mae'n ffaith pe bai ein cyllideb wedi cynyddu yn unol ag economi'r DU ers 2010, byddai gennym £4 biliwn yn fwy i'w fuddsoddi bellach—£4 biliwn yn fwy i'w fuddsoddi. Felly, credaf y byddai'n dangos ychydig o ostyngeiddrwydd pe bai'r blaid ar y meinciau gyferbyn yn cydnabod yr heriau a’n hwynebodd, yn enwedig methiant Llywodraeth y DU, sydd wedi'r cyfan yn gyfrifol am economi'r DU yn ei chyfanrwydd, i gyflawni'r prosiectau mawr a addawyd ganddynt: diddymu trydaneiddio rheilffyrdd—nid ydym yn mynd i adael i chi anghofio hynny'n gyflym; y methiant i gyflawni’r morlynnoedd llanw, er gwaethaf consensws yn y Siambr hon; atal prosiect Wylfa. Nid yw’r buddsoddiad a addawyd gan Lywodraeth y DU sydd â chyfrifoldeb dros bob rhan o'r DU wedi cael ei wireddu.
Er gwaethaf hyn, rydym wedi gwneud nifer o fentrau i geisio symud y deial ac fel y dywedais eisoes, cafwyd llwyddiannau go iawn, ond erys heriau gwirioneddol. Soniais am y ffaith bod mwy o bobl bellach mewn cyflogaeth yng Nghymru nag erioed o'r blaen, ond mae'n dal yn wir fod 40 y cant o bobl mewn gwaith yn byw mewn tlodi. Nid yw dyfynnu ffigurau lefel uchel yn dweud wrthym beth yw gwir gymhlethdod y darlun a'r heriau sy'n ein hwynebu. Felly, mae angen inni gael dull newydd o weithredu sy'n edrych ar ansawdd gwaith, gwaith teg, ac sy’n edrych hefyd ar sylfeini ein heconomi, yn enwedig yn y rhannau o Gymru rwy'n eu cynrychioli ac y mae llawer o fy nghyd-Aelodau yma yn eu cynrychioli, ardaloedd nad ydynt wedi mwynhau manteision masnach rydd a globaleiddio ac sydd wedi teimlo'r boen sy’n deillio o’r pethau hyn, ac fe adlewyrchwyd hynny yn fy marn i bron i dair blynedd yn ôl bellach yng nghanlyniad y refferendwm ar Brexit.
Yn hytrach na mynd ati’n obsesiynol, fel y mae Plaid Geidwadol San Steffan yn ei wneud—a’r prynhawn yma, darllenais ar Twitter eu bod ar fin cael gwared ar eu Prif Weinidog. Byddai’n llawer gwell iddynt fynd i'r afael ag achosion Brexit, pam roedd pobl ledled Cymru'n teimlo nad oedd y system economaidd yn gweithio iddynt hwy, a dyna mae’r Llywodraeth hon yn ceisio'i wneud. Mae'n ceisio cyflawni canlyniad y refferendwm, ond ochr yn ochr â hynny, mae’n ceisio mynd i'r afael â'r achosion sylfaenol a arweiniodd at wneud i gymaint o bobl deimlo nad oedd ganddynt gyfran yn yr economi.
A dyna'n union y ceisiwn ei wneud drwy'r economi sylfaenol—gweithio ar draws ystod o feysydd. Roedd yn ddrwg gennyf glywed David Rowlands yn diystyru'r buddsoddiad yn y sector cyhoeddus a welsom yn yr 20 mlynedd ddiwethaf fel swyddi sy’n annheilwng rywsut, ond mae angen inni ddefnyddio'r rhain oherwydd, mewn sawl rhan o Gymru, maent yn dal i fod yn sefydliadau angori sydd bob amser yn mynd i fod yno oherwydd bod y bobl yn y cymunedau hynny eu hangen yno, a dylem ganolbwyntio ar sut i sicrhau’r gwerth mwyaf posibl o'r swyddi a'r sectorau hyn yn y rhannau hynny o Gymru. Dyna'n union a wnawn, gan weithio gyda byrddau gwasanaethau cyhoeddus, i gymhwyso'r gwersi y maent wedi'u dysgu trwy gaffael yn Preston, er enghraifft, ond hefyd drwy arbrofi. Rydym wedi lansio ein cronfa arbrofi economi sylfaenol £3 miliwn, y gobeithiaf y bydd dinas-ranbarth Caerdydd yn ychwanegu ati gyda'u gwaith eu hunain ar yr economi sylfaenol hefyd. Dyma faes lle gallwn dreialu pethau sy'n gwella ansawdd cyflogaeth ond sydd hefyd yn gwella'r cyfoeth mewn ardal fel na fydd yn gollwng ohoni.
Ni allaf nodi’r holl bwyntiau a godwyd yn y ddadl y prynhawn yma, Ddirprwy Lywydd, ond hoffwn ddweud bod ein ffocws ar dwf cynhwysol ar flaen ein meddyliau. Rhestrodd Huw Irranca -Davies amrywiaeth o bethau yr hoffai eu gweld, ac ni chaf unrhyw anhawster i gytuno ag unrhyw un ohonynt. Ar ei bwynt ynglŷn â datblygu busnesau bach a microfusnesau yn y Cymoedd yn benodol, rydym ar hyn o bryd yn treialu dull newydd o weithredu lle rydym yn gweithio gyda'r busnesau sydd wedi'u gwreiddio yn yr ardaloedd hynny i helpu ei gilydd. Rydym yn treialu rhaglen fentora busnes rhwng cymheiriaid i brif weithredwyr ac arweinwyr rhai o'r busnesau hynny yn y Cymoedd i helpu ei gilydd ac, os yw honno'n llwyddiannus, rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y gallwn ei gyflwyno.
Rwy’n credu fy mod am ei gadael hi yn y fan honno, Ddirprwy Lywydd, o ystyried yr amser. Afraid dweud fy mod yn gobeithio y bydd yr Aelodau'n cefnogi gwelliant y Llywodraeth, a fi yw'r cyntaf i gyfaddef bod llawer mwy y gallwn ei wneud. Nid ydym yn brin o uchelgais, ond mae'r amgylchiadau sy'n cael eu gorfodi arnom o San Steffan, lle mae Brexit caled yn dal i edrych yn fwy tebygol na dim arall, yn mynd i wneud y dasg honno'n anos.
Thank you. Can I call on David Melding to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw ar David Melding i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer. I think we've had a full and constructive debate mostly, perhaps with the occasional flash of partisan anger, but when we are debating the economy, I think there should be some real feeling, so that's perhaps not amiss. Russell George opened the debate I thought, as you'd expect from someone with great authority on these themes, speaking as a really thinking Conservative, but also as Chair of the economy committee here and able to reach out and point to those areas where we surely all agree. After 20 years of devolution, we would have expected more progress. He was very generous in looking at the latest Welsh Government's economic action plan. I mean, I've been here 20 years and I know there have been several past attempts here, but he did say this one has more ambition but we need more detail. So, a really balanced approach, which I thought set the right tone for this debate.
Rhun talked about his time 20 years ago as a journalist and then later the Deputy Minister sort of responded with his own memories of his salad days as a journalist. I think that throughout the debate we've had people reflect on what was being discussed 20 years ago and it was in terms of: we could allow that economic energy that we know the people of Wales have to be released and more effectively enhanced by our own policies, and that's not quite happened. He talked about the need for an economic summit. We will listen to this. I know Ieuan Wyn Jones was very keen on this type of approach at the depths of the financial crisis. And it did have some merit, but I think we do need to ensure that it's the action and the policies that come from such fora that are really, really important. And he talked about Brexit in relation to Wales. Brexit didn't dominate, slightly to my surprise. It was mentioned a couple of times by a few speakers. But he did make a point that I think everyone would agree with, and that's the regional policy that will now have to be negotiated on a UK basis. The shared prosperity fund and how it will be governed and finance are really important, and I hope that we will find agreement around the Chamber that we must ensure that Wales gets effective access to that policy, both in shaping it and then the funds that might come from it. I will give way, somewhat in trepidation, but—.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n credu ein bod wedi cael dadl lawn ac adeiladol at ei gilydd, gydag ambell fflach o ddicter pleidiol, ond pan fyddwn yn dadlau ynghylch yr economi, rwy'n credu y dylai fod yna deimlad go iawn, felly efallai nad oes drwg yn hynny. Agorodd Russell George y ddadl fel y byddech chi'n ei ddisgwyl, rwy’n credu, gan rywun ag awdurdod mawr ar y themâu hyn, gan siarad fel Ceidwadwr deallus, ond hefyd fel Cadeirydd pwyllgor yr economi yma ac sy’n gallu estyn allan a thynnu sylw at y meysydd lle mae pawb ohonom yn sicr yn cytuno. Ar ôl 20 mlynedd o ddatganoli, byddem wedi disgwyl mwy o gynnydd. Roedd yn hael iawn wrth edrych ar gynllun gweithredu economaidd diweddaraf Llywodraeth Cymru. Hynny yw, bûm i yma ers 20 mlynedd ac rwy'n gwybod y bu sawl ymdrech yma yn y gorffennol, ond dywedodd fod gan y cynllun hwn fwy o uchelgais ond bod arnom angen mwy o fanylion. Felly, ymagwedd gytbwys iawn, y credwn ei bod yn gosod y cywair iawn ar gyfer y ddadl hon.
Siaradodd Rhun am ei amser 20 mlynedd yn ôl fel newyddiadurwr ac yna'n ddiweddarach gwnaeth y Dirprwy Weinidog ryw lun o ymateb gyda’i atgofion ei hun o'i ddyddiau ifanc fel newyddiadurwr. Credaf fod pobl drwy gydol y ddadl wedi myfyrio ar yr hyn a gâi ei drafod 20 mlynedd yn ôl o ran: gallem ganiatáu i'r egni economaidd y gwyddom ei fod gan bobl Cymru gael ei ryddhau a'i wella'n fwy effeithiol gan ein polisïau ein hunain, ac nid dyna'n hollol a ddigwyddodd. Soniodd am yr angen am uwchgynhadledd economaidd. Fe wrandawn ar hyn. Gwn fod Ieuan Wyn Jones yn frwd iawn ynglŷn ag ymagwedd o’r fath pan oedd yr argyfwng ariannol ar ei waethaf. Ac roedd peth rhinwedd yn perthyn i’r syniad, ond rwy'n credu bod angen i ni sicrhau mai'r camau gweithredu a'r polisïau sy'n dod o fforymau o'r fath sy’n bwysig mewn gwirionedd. A soniodd am Brexit mewn perthynas â Chymru. Nid Brexit oedd prif fyrdwn y ddadl, er syndod i mi braidd. Cafodd sylw unwaith neu ddwy gan rai o’r siaradwyr. Ond fe wnaeth bwynt y credaf y byddai pawb yn cytuno ag ef, sef y polisi rhanbarthol y bydd yn rhaid ei drafod yn awr ar sail y DU. Mae'r gronfa ffyniant gyffredin a sut y caiff ei llywodraethu a’i chyllido yn bwysig iawn, ac rwy’n gobeithio y down i gytundeb o amgylch y Siambr fod yn rhaid inni sicrhau bod Cymru'n cael mynediad effeithiol at y polisi hwnnw, o ran ei lunio yn ogystal â'r arian a allai ddod ohono. Fe ildiaf, yn anesmwyth braidd, ond—.
Thank you very much for giving way. Will you agree with me that it is quite appalling that in the midst of the serious questions about the future of the Welsh economy and our need for that additional fund currently, that there has been such a delay by UK Government in pushing through with the consultation?
Diolch yn fawr iawn am ildio. A wnewch chi gytuno â mi ei bod yn warthus, yng nghanol y cwestiynau difrifol am ddyfodol economi Cymru a'n hangen am y gronfa ychwanegol honno ar hyn o bryd, fod Llywodraeth y DU wedi oedi cymaint cyn bwrw ymlaen â'r ymgynghoriad?
Well, it's clearly work in progress, and issues about shared governance require real thought, because they need to be rigorous and really like nothing we've really had before in our internal structure and in terms of how the various Governments in the union operate. So, I'd urge you to be patient, but I don't dismiss the importance of the issue.
Suzy said we need to be bolder and braver. I thought that was a good description, really, of a lot of people's contributions—that was definitely to be heard—and that failure should not put people off trying again when it comes to the economy. I mean, this obviously has been taken up with enthusiasm by the Welsh Government in preparing their latest economic action plan, and we hope that it is most successful. Suzy said that economic growth requires Welsh Government and the UK to work more effectively in partnership, and the Minister fairly did point out that the biggest economic levers clearly are with the UK Government, but there is a need for partnership working for the benefit of the people of Wales.
Mike Hedges, as usual, made an excellent contribution in which he combined firm left-wing socialism with a real desire to see the market economy work more effectively and the skills that we need to have flowing through the economy being emphasised and being driven up, so that we get more of those higher paid professional and managerial jobs. And then he talked with great vigour, I thought, about the creative industries, especially animation and a list of cartoon characters, which I thought the Deputy Minister showed particular interest in at that point.
Mark then took us back to the choices that are inevitably faced on economic matters, and you know, there's a blue team and there's a red team, and it's fair that we reflect on the various interpretations of economic data that we have, but there are some big figures there about the UK economy's performance, and our economy is not performing as well—and it's an issue for us all. I'm not attributing blame; I've already said that we need to work in partnership. But low productivity is a real issue and it's something that we need to be aware of.
Mohammad talked about the skills gap, and again I think that's probably the biggest reason we have lower productivity than we would desire, and emphasised the real need to look at digital skills as being key to higher earnings for people.
Huw Irranca was very much in the red corner. I mean, Deputy Presiding Officer, he ended in the red zone, but I think he started in the red zone as well. I did agree with him that after 20 years it is now about delivery. Well, it should have been about delivery all along, but at least we are getting to that point when even the Members that support the Government are keen to see more delivery. And he made a really good point that the micro and small business sector in the Valleys can be a key economic generator.
David Rowlands. I mean, I don't agree with him either in terms of 'Public sector bad; private sector good,' but we do need a rebalance in the economy, and we need a larger private sector, so there I certainly do agree with you.
And then the Minister wound up by reflecting on some of the achievements, and that was a fair point. We don't want to be overly gloomy ourselves when we're trying to heighten the ambition of the people of Wales and make us more attractive as a location for investment, but I mean, with the positive messages, around higher economic activity and generally, we are more skilled than we were 20 years ago and employment is higher. These are genuine achievements and the Welsh Government has been part of that, without any doubt. But you know, the challenges that are there do remain, as Mark indicated, and they're deep-seated in our economy. We need more innovation. We need more risk taking, and we need to face up to some big decisions, now that we have taxation power, in how we're going to generate the sort of economy that the skills and abilities of the people of Wales deserve. But I thank every Member for what was in general a well-spirited debate.
Wel, mae'n amlwg yn waith sy’n mynd rhagddo, ac mae angen meddwl o ddifrif am faterion sy'n ymwneud â chydlywodraethu, oherwydd mae angen iddynt fod yn drylwyr ac yn annhebyg i ddim a gawsom o’r blaen mewn gwirionedd, yn ein strwythur mewnol ac o ran sut y mae'r gwahanol Lywodraethau yn yr undeb yn gweithredu. Felly, buaswn yn eich annog i fod yn amyneddgar, ond nid wyf yn diystyru pwysigrwydd y mater.
Dywedodd Suzy fod angen i ni fod yn fwy beiddgar a dewr. Roeddwn yn meddwl fod hwnnw’n ddisgrifiad da, yn wir, o gyfraniadau llawer o bobl—roedd hynny i’w glywed yn bendant—ac ni ddylai’r methiant hwnnw atal pobl rhag rhoi cynnig arall arni mewn perthynas â’r economi. Hynny yw, mae’n amlwg fod Llywodraeth Cymru wedi mynd ati’n frwdfrydig ar hyn wrth baratoi eu cynllun gweithredu economaidd diweddaraf, a gobeithiwn y bydd yn llwyddiannus iawn. Dywedodd Suzy fod twf economaidd yn ei gwneud yn ofynnol i Lywodraeth Cymru a'r DU weithio'n fwy effeithiol mewn partneriaeth, a dywedodd y Gweinidog yn deg mai Llywodraeth y DU sydd â’r ysgogiadau economaidd mwyaf yn ei meddiant, ond mae angen gweithio mewn partneriaeth er budd y pobl Cymru.
Fel arfer, gwnaeth Mike Hedges gyfraniad rhagorol lle cyfunodd sosialaeth asgell chwith gadarn ag awydd gwirioneddol i weld economi'r farchnad yn gweithio'n fwy effeithiol a phwysleisio'r sgiliau sydd angen inni eu gweld yn llifo drwy'r economi a’u hyrwyddo er mwyn inni gael mwy o swyddi proffesiynol a swyddi rheoli sy’n talu’n well. Ac yna siaradodd yn frwd iawn, rwy’n meddwl, am y diwydiannau creadigol, yn enwedig animeiddio a rhestr o gymeriadau cartŵn, a chredwn fod y Dirprwy Weinidog wedi dangos diddordeb arbennig ar y pwynt hwnnw.
Yna aeth Mark â ni'n ôl at y dewisiadau a wynebir yn anochel ar faterion economaidd, a wyddoch chi, mae yna dîm glas ac mae yna dîm coch, ac mae'n deg ein bod yn myfyrio ar y dehongliadau amrywiol o ddata economaidd sydd gennym, ond mae yna rai ffigurau mawr yno ar berfformiad economi'r DU, ac nid yw ein heconomi’n perfformio cystal—ac mae'n broblem i ni i gyd. Nid wyf yn beio neb yn arbennig; rwyf eisoes wedi dweud bod angen i ni weithio mewn partneriaeth. Ond mae cynhyrchiant isel yn broblem go iawn ac mae'n rhywbeth y mae angen i ni fod yn ymwybodol ohono.
Siaradodd Mohammad am y bwlch sgiliau, ac unwaith eto rwy'n credu mai dyna'r rheswm pennaf mae'n debyg pam fod gennym gynhyrchiant is nag y byddem yn ei ddymuno, a phwysleisiodd yr angen gwirioneddol i edrych ar sgiliau digidol fel rhai allweddol i sicrhau cyflogau gwell i bobl.
Roedd Huw Irranca yn bendant yn y gornel goch. Hynny yw, Ddirprwy Lywydd, daeth i ben yn y parth coch, ond credaf iddo ddechrau yn y parth coch hefyd. Roeddwn yn cytuno ag ef fod hyn bellach, ar ôl 20 mlynedd, yn ymwneud â chyflawni. Wel, dylai fod wedi ymwneud â chyflawni o’r cychwyn, ond o leiaf rydym yn cyrraedd y pwynt pan fo hyd yn oed yr Aelodau sy'n cefnogi'r Llywodraeth yn awyddus i weld mwy o gyflawni. Ac fe wnaeth bwynt da iawn y gall y sector microfusnesau a busnesau bach yn y Cymoedd fod yn sbardun economaidd allweddol.
David Rowlands. Hynny yw, nid wyf yn cytuno ag ef ychwaith o ran 'Sector cyhoeddus drwg; sector preifat da,' ond mae angen ail-gydbwyso yn yr economi, ac mae angen sector preifat mwy o faint, felly rwy'n sicr yn cytuno â chi ar hynny.
Ac yna daeth y Gweinidog i ben trwy fyfyrio ar rai o'r cyflawniadau, ac roedd hynny'n bwynt teg. Nid ydym am fod yn rhy ddigalon ein hunain pan fyddwn yn ceisio cynyddu uchelgais pobl Cymru a'n gwneud yn lleoliad mwy deniadol ar gyfer buddsoddi, ond hynny yw, gyda'r negeseuon cadarnhaol, ynghylch gweithgarwch economaidd uwch ac yn gyffredinol, rydym yn fwy medrus nag yr oeddem 20 mlynedd yn ôl ac mae lefelau cyflogaeth yn uwch. Mae'r rhain yn gyflawniadau go iawn ac mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn rhan o hynny, heb unrhyw amheuaeth. Ond wyddoch chi, mae'r heriau sydd yno yn parhau, fel y nododd Mark, ac maent yn ddwfn yn ein heconomi. Mae arnom angen mwy o arloesedd. Mae arnom angen mwy o risg, ac mae angen i ni wynebu penderfyniadau mawr, gan fod gennym bŵer i godi trethi yn awr, o ran sut y byddwn yn cynhyrchu’r math o economi y mae sgiliau a galluoedd pobl Cymru yn ei haeddu. Ond diolch i’r holl Aelodau am ddadl fywiog at ei gilydd.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we will defer voting under this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly fe ohiriwn y pleidleisio o dan yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
I now propose to go to voting time, unless three Members in the Chamber wish for the bell to be rung. No. Therefore, we will proceed to vote.
Rwy’n bwriadu symud ymlaen yn awr at y cyfnod pleidleisio oni bai bod tri Aelod yn y Siambr yn dymuno i'r gloch gael ei chanu. Nac oes? Felly fe symudwn ymlaen i bleidleisio.
The first vote this afternoon is on the motion to elect a Member to a committee. I call for a vote on the motion. This motion will require a two-thirds majority of Members voting. So, we vote. Open the vote. Close the vote. For the motion 13, one abstention, six against. Therefore—I'm just doing my maths quickly—it's not passed. That is not passed.
Mae'r bleidlais gyntaf y prynhawn yma ar y cynnig i ethol Aelod i bwyllgor. Galwaf am bleidlais ar y cynnig. Bydd y cynnig hwn yn galw am fwyafrif o ddwy ran o dair o'r Aelodau sy'n pleidleisio. Felly, fe bleidleisiwn. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 13, roedd un yn ymatal, chwech yn erbyn. Felly—rwy'n gwneud fy mathemateg yn gyflym—ni chafodd ei dderbyn. Cafodd ei wrthod.
NDM7056 - Cynnig i ethol Aelod i bwyllgor: O blaid: 13, Yn erbyn: 6, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7056 - Motion to elect a Member to a Committee: For: 13, Against: 6, Abstain: 1
Motion has been rejected
We move on to the Welsh Conservative debate on the economy and I call for a vote on the motion tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed, we vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 12, one abstention, 33 against. Therefore, the motion is not agreed.
Symudwn ymlaen at ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar yr economi a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig 12, roedd un yn ymatal, 33 yn erbyn. Felly gwrthodwyd y cynnig.
NDM7055 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 12, Yn erbyn: 33, Ymatal: 1
Gwrthodwyd y cynnig
NDM7055 - Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 12, Against: 33, Abstain: 1
Motion has been rejected
We move to vote on the amendments. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. For the amendment 27, no abstentions, 21 against. Therefore, amendment 1 is agreed.
Symudwn ymlaen i bleidleisio ar y gwelliannau. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 27, neb yn ymatal, 21 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 1.
NDM7055 - Gwelliant 1: O blaid: 27, Yn erbyn: 21, Ymatal: 0
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7055 - Amendment 1: For: 27, Against: 21, Abstain: 0
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment seven, 13 abstentions, 29 against. Therefore, the amendment is not agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant saith, roedd 13 yn ymatal, 29 yn erbyn. Felly gwrthodwyd y gwelliant.
NDM7055 - Gwelliant 2: O blaid: 7, Yn erbyn: 29, Ymatal: 13
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM7055 - Amendment 2: For: 7, Against: 29, Abstain: 13
Amendment has been rejected
I call for a vote on amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 34, two abstentions, 13 against. Therefore, that amendment is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 3 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 34, roedd dau yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y gwelliant hwnnw.
NDM7055 - Gwelliant 3: O blaid: 34, Yn erbyn: 13, Ymatal: 2
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7055 - Amendment 3: For: 34, Against: 13, Abstain: 2
Amendment has been agreed
I call for a vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. For the amendment 37, two abstentions, 10 against. Therefore, amendment 4 is agreed.
Galwaf am bleidlais ar welliant 4 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y gwelliant 37, roedd dau yn ymatal, 10 yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 4.
NDM7055 - Gwelliant 4: O blaid: 37, Yn erbyn: 10, Ymatal: 2
Derbyniwyd y gwelliant
NDM7055 - Amendment 4: For: 37, Against: 10, Abstain: 2
Amendment has been agreed
I now call for a vote on the motion as amended.
Galwaf yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM7055 fel y'i diwygiwyd:
1. Yn nodi’r camau a gymerwyd gan Lywodraeth Cymru i helpu economi Cymru dros yr ugain mlynedd diwethaf, sydd wedi arwain at:
a) 300,000 yn fwy o bobl yn gweithio yng Nghymru ers 1999;
b) cyfraddau anweithgarwch economaidd sydd fwy neu lai yn debyg bellach i gyfartaledd y DU am y tro cyntaf erioed;
c) gostyngiad o dros hanner ers 1999 yn nifer y bobl o oedran gweithio sydd heb unrhyw gymwysterau;
d) y gyfran o bobl o oedran gweithio sydd â chymwysterau addysg uwch yn cynyddu o un ym mhob pum person i fwy na un ym mhob tri pherson ers datganoli;
e) y nifer uchaf erioed o fentrau gweithredol yng Nghymru.
2. Yn nodi cynlluniau Llywodraeth Cymru i sbarduno twf cynhwysol drwy’r Cynllun Gweithredu ar yr Economi gan gynnwys y Contract Economaidd newydd, buddsoddiad mawr mewn seilwaith megis y fasnachfraint rheilffyrdd a Metro newydd gwerth £5 biliwn, yn ogystal â Banc Datblygu newydd Cymru gwerth £1 biliwn.
3. Yn cydnabod llawer o’r pryderon economaidd a fynegir yn refferendwm yr UE a ffocws Llywodraeth Cymru ers cyhoeddi’r Cynllun Gweithredu ar yr Economi yn 2017 ar feithrin economi sylfaenol i sbarduno twf cynhwysol.
4. Yn cydnabod pwysigrwydd sylfaenol gwaith teg i ddyfodol Cymru ac ymrwymiad Llywodraeth Cymru i weithio mewn partneriaeth gymdeithasol i wneud Cymru yn genedl gwaith teg.
5. Yn gresynu nad yw Llywodraeth y DU wedi buddsoddi yng Nghymru dros y degawd diwethaf a’i bod wedi canslo’r bwriad i drydaneiddio’r rheilffyrdd, gwrthod y cynlluniau ar gyfer morlyn llanw a methu â sicrhau buddsoddiad ym mhrosiect Wylfa.
6. Yn mynegi pryder am ddyfodol economi Cymru ar ôl Brexit.
7. Yn nodi methiant Llywodraeth y DU i gyflwyno cynigion manwl neu ymgynghori ar Gronfa Rhannu Ffyniant newydd ar ôl Brexit yn lle cyllid yr UE, o ystyried ei lle fel elfen allweddol o economi Cymru.
Motion NDM7055 as amended:
1. Notes the actions taken by the Welsh Government to support the economy of Wales over the last twenty years which have helped lead to:
a) 300,000 more people in work in Wales since 1999;
b) economic inactivity rates now broadly comparable with the UK average for the first time in history;
c) the proportion of working-age people with no qualifications more than halving since 1999;
d) the proportion of working age people with higher education qualifications increasing from around one-in-five people to more than one-in-three since devolution;
e) the numbers of active enterprises in Wales the highest on record.
2. Notes the Welsh Government’s plans to drive inclusive growth through the Economic Action Plan including the new Economic Contract, major infrastructure investment such as the new £5bn rail franchise and metro as well as the new £1bn Development Bank of Wales.
3. Recognises many of the economic concerns expressed in the EU referendum and the Welsh Government’s focus since publication of the Economic Action Plan in 2017 on nurturing the foundational economy as a driver for inclusive growth.
4. Recognises the fundamental importance of fair work to Wales’s future and the Welsh Government’s commitment to work in social partnership to make Wales a fair work nation.
5. Regrets the lack of UK Government investment in Wales over the last decade as well as cancelled rail electrification, rejection of tidal lagoon plans and failure to secure Wylfa project investment.
6. Expresses concern for the future of the Welsh economy post-Brexit.
7. Notes the failure of the UK Government to deliver detailed proposals or consult upon a new post-Brexit Shared Prosperity Fund to replace EU funding, given its place as a key component of the Welsh economy.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 27, no abstentions, 22 against. Therefore, the amended motion is agreed.
Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid y cynnig fel y’i diwygiwyd 27, neb yn ymatal, 22 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y’i diwygiwyd.
NDM7055 - Dadl y Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 27, Yn erbyn: 22, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM7055 - Welsh Conservatives Debate - Motion as amended: For: 27, Against: 22, Abstain: 0
Motion as amended has been agreed
We now move to the short debate. If Members are going, can they please do so quickly. No, sorry—no conversations in the Chamber. If you want to have a conversation, please go outside. I now intend to go to the short debate, and I call on John Griffiths to speak on the topic he has chosen. John.
Symudwn yn awr at y ddadl fer. Os yw'r Aelodau'n mynd, a allant wneud hynny'n gyflym. Na, mae'n ddrwg gennyf—dim sgyrsiau yn y Siambr. Os ydych chi am gael sgwrs, ewch allan os gwelwch yn dda. Rwy’n bwriadu symud ymlaen yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar John Griffiths i siarad ar y pwnc y mae wedi'i ddewis. John.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd like to take the opportunity today to discuss the third-biggest cause of deaths in Wales today, lung disease. Respiratory illness affects one in five lives in Wales, a higher rate than the UK average. Mortality rates haven’t improved greatly in the last 10 years, and, sadly, we have the fourth-highest figures in Europe.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn achub ar y cyfle heddiw i drafod y trydydd achos marwolaeth mwyaf cyffredin yng Nghymru heddiw, clefyd yr ysgyfaint. Mae salwch anadlol yn effeithio ar un o bob pum bywyd yng Nghymru, cyfradd uwch na chyfartaledd y DU. Nid yw cyfraddau marwolaethau wedi gwella llawer yn ystod y 10 mlynedd diwethaf, ac yn anffodus, gennym ni y mae'r ffigurau sy'n bedwerydd uchaf yn Ewrop.
The latest British Lung Foundation research has found that the cost to the UK is around £11 billion each year, a significant proportion of which relates to Wales. Fatalities account for 15 per cent of all deaths in Wales, and within this, COPD as the highest number. Chronic obstructive pulmonary disease is a group of conditions, including bronchitis and emphysema. The make it difficult to empty air out of the lungs because airways have narrowed, making it harder to move air in and out as you breathe, and lungs less able to take in oxygen and get rid of carbon dioxide. Medical professionals advise activity and exercise to help improve breathing, fitness and quality of life. Done regularly, this can help reverse the impact of the condition by strengthening muscles. It also benefits heart and blood pressure and makes people less likely to develop conditions such as diabetes and osteoporosis.
Pulmonary rehabilitation, or PR, is a programme designed for people living with COPD. It combines physical exercise sessions with advice and discussions about your lung health. Most people find it improves their quality of life, and the impact is often bigger than that of taking inhaled medications, though combining the two is likely to provide the most benefit.
Lifestyle is very important. The national survey for Wales 2017/18 reveals a smoking prevalence in Wales of 19 per cent, and a prevalence of overweight and obese adults of 59 per cent. Currently in Newport, 21 per cent of adults smoke, which is above the average for Gwent and Wales. These are major contributory factors. Smoking causes over 80 per cent of COPD and lung cancer and causes or worsens all other respiratory conditions. Respiratory illness is also twice as likely to be reported amongst individuals living in the most deprived communities compared to the least deprived—11 per cent as opposed to 6 per cent. These stark statistics are worrying, and co-ordinated support service delivery, measures and interventions across Wales are vital to ensure that all patients have access to the range of services and treatments available.
Smoking is still the biggest cause of preventable mortality and health inequality in Wales, and rates have stagnated at 19 per cent since 2015. Community-based actions at grass-roots levels must have the financial support they need to effectively help people quit cigarettes for good. It is this community-based level of support that is also invaluable to allow those living with lung conditions and lung disease to best manage their conditions. Cancer Research UK have highlighted that during the current financial year, well over 10,000 Welsh residents who are smokers were treated by smoking cessation services, representing 2.24 per cent of the population, significantly below the target of 5 per cent. Worryingly, the British Lung Foundation’s latest research highlights a current situation of worsening outcomes in Wales—an increase in the emergency hospital admissions, mortality rates and poorer quality of life. Lung diseases are responsible for more than 700,000 hospital admissions and over 6 million in-patient bed days in the UK each year. There is reduced access to education and exercise programmes that help individuals better self-manage their condition and maintain a good quality of life, as well as poor uptake of the influenza vaccine and stop-smoking services. Preventative measures are vitally important to help support patients and their families. Further investment in education, exercise and self-management provision is a tangible way to improve the lives of those living with lung disease in Wales. There is overwhelming evidence that development of self-management can increase independence, knowledge and positive change in behaviour, for example more exercise and more smoking cessation, which enables people affected by COPD to have better health.
Mae'r ymchwil ddiweddaraf gan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint wedi canfod bod y gost i'r DU oddeutu £11 biliwn y flwyddyn, ac mae cyfran sylweddol ohoni'n ymwneud â Chymru. Mae'r marwolaethau'n 15 y cant o'r holl farwolaethau yng Nghymru, ac o fewn hyn, clefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint sydd i gyfrif am y nifer uchaf ohonynt. Grŵp o gyflyrau yw COPD, sy'n gynnwys broncitis ac emffysema. Maent yn ei gwneud yn anodd i wagio'r aer o'r ysgyfaint gan fod y llwybrau anadlu wedi culhau, gan ei gwneud yn anos symud aer i mewn ac allan wrth i chi anadlu, ac mae'r ysgyfaint yn llai abl i gymryd ocsigen i mewn a chael gwared ar garbon deuocsid. Mae gweithwyr meddygol proffesiynol yn cynghori gweithgareddau ac ymarfer corff i helpu i wella anadlu, ffitrwydd ac ansawdd bywyd. O'i wneud yn rheolaidd, gall hyn helpu i wrthdroi effaith y cyflwr drwy gryfhau'r cyhyrau. Mae hefyd yn llesol i'r galon a phwysedd gwaed ac yn gwneud pobl yn llai tebygol o ddatblygu cyflyrau fel diabetes ac osteoporosis.
Mae adsefydlu'r ysgyfaint yn rhaglen gynlluniwyd ar gyfer pobl sy'n byw gyda COPD. Mae'n cyfuno sesiynau ymarfer corff gyda chyngor a thrafodaethau am iechyd eich ysgyfaint. Mae'r rhan fwyaf o bobl yn gweld ei fod yn gwella ansawdd eu bywyd, ac mae'r effaith yn aml yn fwy na'r hyn sy'n digwydd wrth gymryd meddyginiaethau a fewnanadlir, er mai cyfuno'r ddau sy'n debygol o gynnig y budd mwyaf.
Mae ffordd o fyw yn bwysig iawn. Mae'r arolwg cenedlaethol ar gyfer Cymru 2017/18 yn datgelu bod 19 y cant o bobl yn ysmygu yng Nghymru, a bod 59 y cant o oedolion dros bwysau neu'n ordew. Ar hyn o bryd yng Nghasnewydd, mae 21 y cant o oedolion yn ysmygu, sy'n uwch na'r cyfartaledd ar gyfer Gwent a Chymru. Mae'r rhain yn ffactorau cyfrannol pwysig. Mae ysmygu yn achosi dros 80 y cant o achosion o COPD a chanser yr ysgyfaint ac yn achosi neu'n gwaethygu pob cyflwr anadlol arall. Hefyd, mae salwch anadlol ddwywaith yn fwy tebygol o ddigwydd ymhlith unigolion sy'n byw yn y cymunedau mwyaf difreintiedig o gymharu â'r lleiaf difreintiedig—11 y cant o gymharu â 6 y cant. Mae'r ystadegau moel hyn yn destun pryder, ac mae darparu gwasanaethau cymorth, mesurau ac ymyriadau cydgysylltiedig ledled Cymru yn hanfodol er mwyn sicrhau bod pob claf yn gallu manteisio ar yr ystod o wasanaethau a thriniaethau sydd ar gael.
Ysmygu sy'n achosi'r nifer fwyaf o farwolaethau y gellir eu hosgoi ac anghydraddoldeb iechyd yng Nghymru, ac mae'r cyfraddau wedi aros yn eu hunfan ar 19 y cant ers 2015. Rhaid i gamau cymunedol ar lefel llawr gwlad gael y cymorth ariannol sydd ei angen i helpu pobl i roi'r gorau am byth i sigaréts yn effeithiol. Y lefel hon o gymorth yn y gymuned sydd hefyd yn werthfawr iawn i ganiatáu i'r rhai sy'n byw gyda chyflyrau'r ysgyfaint a chlefyd yr ysgyfaint reoli eu cyflyrau yn y ffordd orau. Mae Cancer Research UK wedi nodi bod ymhell dros 10,000 o drigolion Cymru sy'n ysmygu wedi cael eu trin gan wasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu yn ystod y flwyddyn ariannol bresennol, sef 2.24 y cant o'r boblogaeth, sy'n sylweddol is na'r targed o 5 y cant. Yr hyn sy'n peri pryder yw bod ymchwil ddiweddaraf Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yn amlygu sefyllfa gyfredol o ganlyniadau sy'n gwaethygu yng Nghymru—cynnydd yn nifer y derbyniadau brys i'r ysbyty, cyfraddau marwolaeth ac ansawdd bywyd gwaeth. Mae clefydau'r ysgyfaint yn arwain at fwy na 700,000 o dderbyniadau i'r ysbyty a thros 6 miliwn o ddiwrnodau gwely cleifion mewnol yn y DU bob blwyddyn. Mae llai o bobl yn gwneud defnydd o raglenni addysg ac ymarfer corff sy'n helpu unigolion i hunanreoli eu cyflwr yn well a chynnal ansawdd bywyd da, ac mae'r niferoedd sy'n manteisio ar frechlyn y ffliw a gwasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu yn isel. Mae mesurau ataliol yn hanfodol bwysig i helpu i gefnogi cleifion a'u teuluoedd. Mae buddsoddi ymhellach yn y ddarpariaeth addysg, ymarfer corff a hunanreoli yn ffordd ymarferol o wella bywydau'r rhai sy'n byw gyda chlefyd yr ysgyfaint yng Nghymru. Ceir tystiolaeth helaeth y gall datblygu hunanreoli gynyddu annibyniaeth, gwybodaeth a newid cadarnhaol mewn ymddygiad, er enghraifft, mwy o ymarfer corff a rhoi'r gorau i ysmygu, sy'n galluogi pobl sy’n dioddef o COPD i gael gwell iechyd.
Unfortunately, not everyone is able to benefit from pulmonary rehab, with just one in 10 people accessing services. Waiting times across Wales vary from 77 weeks to fewer than eight weeks, with as little as three programmes per year on offer to patients in some areas. Funding should and could be rebalanced away from expensive inhaler treatments towards more cost-effective interventions. The rehabilitation support does offer that invaluable help I mentioned and improves muscle strength. It helps patients cope better with breathlessness and supports better mental health.
Welsh Government is aspiring to increase access through the respiratory health delivery plan and I hope they and health boards will continue to invest in high-quality services across our country. Earlier this year, I was very glad to join the British Lung Foundation's Helping You Help Yourself programme in Newport, which ran at the Newport Centre. Around 1.8 per cent of the population in my constituency are living with COPD, the Welsh average being around 2.3 per cent, which is a higher average than the rest of the UK.
Working with Big Lottery Fund Wales, the foundation have developed a seven-week education and exercise programme to help participants better understand their condition. It will improve health and provide the tools to stay active and manage conditions independently. The programme is delivered by a BLF programme co-ordinator, a healthcare professional and a volunteer tutor with experience of living with COPD.
I saw at first-hand the difference these programmes make and made to people whose lives are affected by lung disease. To date, 123 participants in 27 programmes across Wales have taken part in the scheme, with the four programmes in Newport involving 20 people. In Newport, the number of participants who felt that they had a good understanding of their lung condition increased by 42 per cent and there was a 7 per cent uplift in the numbers who felt they had adopted more positive health behaviours, such as healthy eating and an improved social life. There was a notable increase in the average distance walked in six minutes, from 364m to 407m, with less breathlessness. And an overwhelming majority, 96 per cent, stated that they found the programme and the materials useful.
In fact, one of my constituents, Michael Taylor, described how this course freed him from a life sentence of living in ignorance in relation to his condition. He said that it had introduced him to others living with the condition and helped him understand how exercise would allow him to gain a complete understanding and improvement of his condition and provide him and others taking part with the chance to ask relevant questions and receive instant support, which enabled them to overcome any worries or concerns that they had. The most important thing that the course had taught him was that he wasn't alone in suffering in the way that he had and that there were organisations like the British Lung Foundation, medical practitioners and volunteers happy to give their time and care to improve the quality of life of those living with respiratory illness. I do believe, Dirprwy Lywydd, that his words serve as a reminder to all of us of the very real positive impact that pulmonary rehab can have on people's health and well-being, and I know that many other Assembly Members have visited programmes and had direct experience of their value.
Yn anffodus, nid yw pawb yn gallu elwa ar wasanaeth adsefydlu’r ysgyfaint, gyda dim ond 1 o bob 10 o bobl yn defnyddio gwasanaethau. Mae amseroedd aros ledled Cymru yn amrywio o 77 wythnos i lai nag 8 wythnos, gyda chyn lleied â thair rhaglen y flwyddyn yn cael eu cynnig i gleifion mewn rhai ardaloedd. Fe ddylid ac fe ellid aildrefnu cyllid oddi wrth driniaethau drud gydag anadlwyr tuag at ymyriadau mwy costeffeithiol. Mae'r cymorth adsefydlu yn cynnig y cymorth amhrisiadwy y soniais amdano ac yn gwella cryfder y cyhyrau. Mae'n helpu cleifion i ymdopi'n well â diffyg anadl ac yn cefnogi iechyd meddwl gwell.
Mae Llywodraeth Cymru yn gobeithio cynyddu mynediad drwy'r cynllun cyflawni iechyd anadlol a gobeithiaf y byddant hwy a byrddau iechyd yn parhau i fuddsoddi mewn gwasanaethau o ansawdd uchel ledled ein gwlad. Yn gynharach eleni, roeddwn yn falch iawn o ymuno â rhaglen Helping You Help Yourself Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint yng Nghasnewydd, a gynhaliwyd yng Nghanolfan Casnewydd. Mae tua 1.8 y cant o boblogaeth fy etholaeth yn byw gyda COPD, ac mae cyfartaledd Cymru, sef 2.3 y cant, yn uwch na chyfartaledd gweddill y DU.
Gan weithio gyda’r Gronfa Loteri Fawr yng Nghymru, mae'r sefydliad wedi datblygu rhaglen addysg ac ymarfer corff saith wythnos o hyd i helpu cyfranogwyr i ddeall eu cyflwr yn well. Bydd yn gwella iechyd ac yn darparu'r dulliau i gadw'n weithgar a rheoli cyflyrau'n annibynnol. Cyflwynir y rhaglen gan gydlynydd rhaglen y Gronfa Loteri Fawr, gweithiwr gofal iechyd proffesiynol a thiwtor gwirfoddol sydd â phrofiad o fyw gyda COPD.
Gwelais drosof fy hun y gwahaniaeth y mae'r rhaglenni hyn yn ei wneud ac wedi'i wneud i bobl y mae clefyd yr ysgyfaint yn effeithio ar eu bywydau. Hyd yma, mae 123 o gyfranogwyr mewn 27 o raglenni ledled Cymru wedi cymryd rhan yn y cynllun, gyda'r pedair rhaglen yng Nghasnewydd yn cynnwys 20 o bobl. Yng Nghasnewydd, cynyddodd nifer y cyfranogwyr a oedd yn teimlo bod ganddynt ddealltwriaeth dda o'u cyflwr ysgyfaint 42 y cant ac roedd cynnydd o 7 y cant yn y niferoedd a oedd yn teimlo eu bod wedi mabwysiadu patrymau ymddygiad iechyd mwy cadarnhaol fel bwyta'n iach a bywyd cymdeithasol gwell. Gwelwyd cynnydd amlwg yn y pellter cyfartalog y gellid ei gerdded mewn chwe munud, o 364 metr i 407 metr gyda llai o ddiffyg anadl. A dywedodd mwyafrif llethol, 96 y cant, eu bod yn teimlo bod y rhaglen a'r deunyddiau’n ddefnyddiol.
Yn wir, disgrifiodd un o fy etholwyr, sef Michael Taylor, sut oedd y cwrs hwn wedi ei ryddhau o ddedfryd oes o fyw mewn anwybodaeth mewn perthynas â'i gyflwr. Dywedodd ei fod wedi ei gyflwyno i eraill sy'n byw gyda'r cyflwr ac wedi ei helpu i ddeall sut y byddai ymarfer corff yn ei alluogi i gael dealltwriaeth lawn o’r cyflwr a gwelliant yn ei iechyd a rhoi cyfle iddo ef ac eraill a oedd yn cymryd rhan i ofyn cwestiynau perthnasol a chael cymorth ar unwaith, gan eu galluogi i oresgyn unrhyw bryderon neu ofidiau a oedd ganddynt. Y peth pwysicaf a ddysgodd y cwrs iddo oedd nad oedd ar ei ben ei hun yn dioddef fel yr arferai fod a bod yna sefydliadau fel Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, ymarferwyr meddygol a gwirfoddolwyr yn hapus i roi eu hamser a'u gofal i wella ansawdd bywyd y rhai sy'n byw gyda salwch anadlol. Ddirprwy Lywydd, rwy’n credu bod ei eiriau’n atgoffa pob un ohonom am yr effaith gadarnhaol iawn y gall gwasanaeth adsefydlu'r ysgyfaint ei chael ar iechyd a lles pobl, a gwn fod llawer o Aelodau eraill y Cynulliad wedi ymweld â rhaglenni ac wedi cael profiad uniongyrchol o'u gwerth.
To continue to improve this level of support and care, we need a long-term approach to funding the national exercise referral scheme to provide certainty to users and local authorities. It is a key part of ensuring that patients are able to improve their confidence with exercise and managing their breathlessness. We need to see greater investment in initiatives to reduce the risk of patients needing unnecessary, avoidable and costly hospital admissions, and this should include patient rescue packs that include a course of antibiotics and corticosteroid tablets to keep at home and self-manage with the advice and encouragement involved. And that would enable a prompt response to symptoms of an exacerbation. We also need to see better funding for community nursing support so patients can access support and advice services with the care involved and the better self-management it involves, and self-refer when needed to community-based services. This would, in turn, improve uptake of preventative measures.
People living with these diseases are at an increased risk of serious influenza-related complications, of course, but, despite this, uptake of influenza vaccine amongst those aged six months to 64 years in any clinical risk group was only 46.9 per cent in the 2016-17 flu session, against a target of 75 per cent. For those with chronic respiratory disease, the uptake was 46.5 per cent, which has remained static for the last five years. Were that to increase, it would reduce the risk of influenza-related complications and hospital admissions.
Dirprwy Lywydd, I support the aspiration of Welsh Government to increase access to pulmonary rehab through the respiratory health delivery plan. It is a cost-effective intervention for people living with chronic obstructive pulmonary disease and other lung conditions. Smoking cessation support with pharmacotherapy and pulmonary rehab interventions are arguably a more cost-effective way to help patients, rather than disproportionate spends on separate inhaler treatments. These illnesses and conditions are part of the wider public health agenda, including a growing awareness of the impact our actions are having on the environment around us.
People in towns and cities across Wales are breathing in levels of air pollution that are illegal and harmful to their health. It is an environmental issue, but an urgent public health matter too. Getting more people to walk and cycle on their daily commutes and the school run will ease peak-time congestion on our roads, reduce poor-quality air and make us fitter and healthier. The recent Welsh Government declaration of a climate emergency must now be followed with new ideas and further robust action. Across the globe, there is a growing feeling that more should and must be done—from the recent Extinction Rebellion protests in London to the powerful words from the likes of young activist Greta Thunberg, reminding us that we must all act quickly and do our part to protect our planet.
Reducing the levels of air pollution will greatly benefit everyone in Wales, particularly those living with respiratory illness and COPD. Active travel schemes and integrated transport networks, such as the south Wales metro, are an opportunity for much-needed change. They get more people out of their cars and walking and cycling, with all the benefits that involves. Welsh Government has led the way, I believe, by being one of the first countries to take forward groundbreaking legislation, such as the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015.
So to conclude, Llywydd, I am glad to have this opportunity today to ask Welsh Government to further support pulmonary rehab to combat respiratory illness in Wales and preventative measures like the flu vaccine, smoking cessation and further community and district nursing support. I believe concentrating on those sorts of preventative measures will result in the sort of progress that all of us want to see and make a real difference to those suffering lung disease in Wales.
Er mwyn parhau i wella'r lefel hon o gymorth a gofal, mae angen i ni fynd ati yn y tymor hir i ariannu'r cynllun cenedlaethol i atgyfeirio cleifion i wneud ymarfer corff er mwyn rhoi sicrwydd i ddefnyddwyr ac awdurdodau lleol. Mae'n rhan allweddol o sicrhau bod cleifion yn gallu gwella eu hyder drwy ymarfer corff a rheoli eu diffyg anadl. Mae angen inni weld mwy o fuddsoddi mewn mentrau i leihau'r risg y bydd angen i gleifion gael eu derbyn i'r ysbyty yn ddiangen, sy'n gostus ac yn osgoadwy, a dylai hyn gynnwys pecynnau achub cleifion sy'n cynnwys cwrs o feddyginiaethau gwrthfiotig a thabledi corticosteroid i'w cadw gartref a hunan-reoli gyda'r cyngor a'r anogaeth sydd eu hangen. A byddai hynny'n galluogi ymateb prydlon i symptomau sy'n gwaethygu. Hefyd, mae angen inni weld gwell cyllid ar gyfer cymorth nyrsio cymunedol er mwyn i gleifion allu cael gafael ar wasanaethau cymorth a chyngor gyda'r gofal sydd ynghlwm wrthynt a'r hunanreolaeth well y mae'n ei olygu, a hunangyfeirio yn ôl yr angen at wasanaethau yn y gymuned. Byddai hyn, yn ei dro, yn gwella'r defnydd o fesurau ataliol.
Mae pobl sy'n byw gyda'r clefydau hyn yn wynebu mwy o risg o gymhlethdodau difrifol sy'n gysylltiedig â'r ffliw, wrth gwrs, ond er gwaethaf hyn, dim ond 46.9 y cant a fanteisiodd ar frechiad yn erbyn ffliw ymhlith rhai rhwng chwe mis oed a 64 oed mewn unrhyw grŵp risg clinigol yn ystod tymor ffliw 2016-17, yn erbyn targed o 75 y cant. Ymhlith y rheini â chlefyd anadlol cronig, 46.5 y cant a fanteisiodd ar y brechiad, cyfradd sydd wedi aros yn ei hunfan dros y pum mlynedd diwethaf. Pe bai honno'n cynyddu, byddai'n lleihau'r risg o gymhlethdodau'n gysylltiedig â ffliw a derbyniadau i'r ysbyty.
Ddirprwy Lywydd, rwy'n cefnogi dyhead Llywodraeth Cymru i gynyddu mynediad at adsefydlu'r ysgyfaint drwy'r cynllun cyflawni iechyd anadlol. Mae'n ymyrraeth gosteffeithiol i bobl sy'n byw gyda chlefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint a chyflyrau eraill yr ysgyfaint. Gellir dadlau bod cymorth i roi'r gorau i ysmygu gyda ffarmacotherapi ac ymyriadau adsefydlu'r ysgyfaint yn ffordd fwy costeffeithiol o helpu cleifion, yn hytrach na gwariant anghymesur ar driniaethau anadlydd ar wahân. Mae'r afiechydon a'r cyflyrau hyn yn rhan o'r agenda iechyd cyhoeddus ehangach, gan gynnwys ymwybyddiaeth gynyddol o'r effaith y mae ein gweithredoedd yn ei chael ar yr amgylchedd o'n cwmpas.
Mae pobl mewn trefi a dinasoedd ledled Cymru yn anadlu lefelau o lygredd aer sy'n anghyfreithlon ac yn niweidiol i'w hiechyd. Mae'n broblem amgylcheddol, ond yn fater iechyd cyhoeddus brys hefyd. Bydd cael mwy o bobl i gerdded a beicio wrth gymudo'n ddyddiol a'r daith i'r ysgol ac yn ôl yn lleddfu tagfeydd yn ystod oriau brig ar ein ffyrdd, yn lleihau aer o ansawdd gwael ac yn ein gwneud yn fwy heini ac yn iachach. Rhaid dilyn y datganiad diweddar gan Lywodraeth Cymru ar argyfwng hinsawdd â syniadau newydd a chamau gweithredu cadarn pellach. Ar draws y byd, ceir teimlad cynyddol fod rhaid gwneud mwy—o'r protestiadau Extinction Rebellion diweddar yn Llundain i'r geiriau pwerus gan bobl fel yr ymgyrchydd ifanc, Greta Thunberg, yn ein hatgoffa bod yn rhaid i ni i gyd weithredu'n gyflym a gwneud ein rhan i amddiffyn ein planed.
Bydd lleihau lefelau llygredd aer o fudd mawr i bawb yng Nghymru, yn enwedig y rheini sy'n byw gyda salwch anadlol a COPD. Mae cynlluniau teithio llesol a rhwydweithiau trafnidiaeth integredig, megis metro de Cymru, yn gyfle ar gyfer newid mawr ei angen. Maent yn tynnu mwy o bobl allan o'u ceir, i gerdded ac i feicio, gyda'r holl fanteision sydd ynghlwm wrth hynny. Mae Llywodraeth Cymru wedi arwain y ffordd, rwy'n credu, drwy fod yn un o'r gwledydd cyntaf i fwrw ymlaen â deddfwriaeth arloesol, megis Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015.
Felly, i orffen, Lywydd, rwy'n falch o gael y cyfle hwn heddiw i ofyn i Lywodraeth Cymru gefnogi gwasanaeth adsefydlu'r ysgyfaint ymhellach er mwyn gwrthsefyll salwch anadlol yng Nghymru a mesurau ataliol fel y brechlyn ffliw, rhoi'r gorau i ysmygu, a nyrsys ardal a chymorth cymunedol pellach. Credaf y bydd canolbwyntio ar y mathau hynny o fesurau ataliol yn arwain at y math o gynnydd y mae pob un ohonom am ei weld ac yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i'r rhai sy'n dioddef o glefyd yr ysgyfaint yng Nghymru.
Thank you. Can I now call on the Minister for Health and Social Services to reply to the debate? Vaughan Gething.
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl? Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer, and thank you to John Griffiths for bringing forward this topic for the short debate. The Welsh Government, of course, recognises the significant burden of respiratory disease on society—the impact it has on the daily lives of people with chronic respiratory conditions, the impact it has on respiratory care services within the national health service, and the attendant impacts upon social care, and the impact it has more broadly upon our economy.
For people with a diagnosed respiratory condition, often characterised by breathlessness, we need to ensure there is a range of appropriate services and opportunities that are easily and readily available to support them. This will range from social prescribing approaches, such as participation in local walking groups, to lower level guided interventions like the national exercise referral scheme that John Griffiths referred to, to more intensive and holistic pulmonary rehabilitation for people with more severe breathlessness, which was the main focus of the speech.
All health boards provide pulmonary rehabilitation, but I recognise that there are challenges in ensuring that the service is always available in a timely manner, and John Griffiths commented on this during his speech. We know that many people don't actually act on their referral to pulmonary rehab, given the length of time that it can take to access and the time demands it places on people. A significant number of people don't complete the course, which can last six to eight weeks before people step down into a less intense level of support.
The Welsh Government funds NHS participation in a number of national audits of respiratory services. These have analysed the provision of pulmonary rehab and made recommendations for health boards to improve. In particular, they highlight the importance of pulmonary rehab to those who've been recently admitted with an exacerbation of their COPD. That is why the national approach is to look at how people can be supported to access a programme that is more suited to their individual circumstances and preferences.
So, we are committed to developing and improving access to a range of tailored interventions, including pulmonary rehab itself. We have important work set out in the respiratory health delivery plan, which I was pleased to hear John Griffiths acknowledge, and that is being taken forward by leaders in the NHS and the third sector, in particular the Respiratory Alliance Wales.
Investment has gone into the service across Wales. Swansea Bay University Health Board is a good example—they've moved the service out of hospitals and into community settings. It's a service that has been recognised with an NHS Wales award, and also one that I myself have visited to see the range of work they undertake—not just the physical interaction and improvement but also the social improvement and interaction from people having a setting to go to, and the behaviour change that is, then, potentially embedded as well.
We know that smoking is responsible for much for the disability we've seen in pulmonary disease. It's important for us to consider the importance of smoking cessation for those with pulmonary disease as well as for the general smoking population, because smoking still causes over 5,000 deaths each year in Wales and costs NHS Wales more than £300 million a year. Smoking remains one of the main causes of inequalities in health, with smoking rates in our least well-off communities more than double those of our most well-off communities.
The very best thing that any smoker can do to improve their health is to stop smoking. Over 40 per cent of smokers tried to give up in the past year. It's important that as many as possible seek help to quit, as this significantly increases their chance of a successful quit attempt. So, our major aim is to see more smokers use our Help Me Quit single brand for smoking cessation services in Wales.
We have taken into account the evidence when deciding on the best way to support smokers to quit. People who want to quit, using evidence-based behavioural support plus medication or nicotine replacement therapy that NHS Help Me Quit services provide—if they do so, they're more than four times as likely to quit as those making an unaided quit attempt.
The integrated Help Me Quit service is designed to encourage smokers to make contact using the helpline, website or by text. A trained adviser will provide a clear explanation of the different services available locally and help the caller to select the service that best suits their circumstances and preference—that may be by a group run locally, usually in a health service or community venue. For instance, in Newport, groups are held in Newport leisure centre and the Bettws Civil Service Club as well as in a number of primary care facilities, or the smoker could opt for support in a local pharmacy or for telephone support. We also have a Smoke Free—Quit Smoking Now app to help people obtain additional support.
I'm pleased to share some further examples of good practice from Aneurin Bevan University Health Board. Pulmonary rehab services in the health board ensure all patients who are smokers are offered a referral to Help Me Quit in order to gain access to both behavioural support and pharmacotherapy. In particular, for those patients receiving pulmonary rehab in Newport over the past year, as part of their programme of care, patients have received the smoking cessation service from pulmonary rehab nurses. These nurses have been trained by the National Centre for Smoking Cessation and Training and have the knowledge and skills required to support patients who smoke to help them to successfully quit, in order to both help improve their health and manage their existing lung condition. As with Stop Smoking Wales services, these NHS pulmonary rehab programmes are delivered in a variety of venues.
It is important that referral pathways are strengthened across the NHS so that all smokers are encouraged to think about making a quit attempt. My officials, working with Public Health Wales, have been developing two new NHS performance measures. The first would require primary and secondary care practitioners to report on the percentage of adult patients in specified categories who are screened for their smoking status. The second measure would require reporting on the percentage of smokers in those categories referred to NHS smoking cessation services. In the first year, we propose that those measures would apply to pregnant women, pre-operative patients and people with lung disease.
It is, of course, not only the NHS who can help spread the word about Help Me Quit. The third sector can have a role too. So, Public Health Wales officials have linked with the British Lung Foundation, and, as a result, Wales-based visitors to the British Lung Foundation website who seek help to quit will now be directed onto the Help Me Quit site. In addition, British Lung Foundation practitioners working on the Helping You Help Yourself pulmonary rehab programme will be trained to provide brief advice on smoking cessation. We hope this will lead to more referral to Help Me Quit’s specialist services from this group of people.
All of us are keen that our messages are part of a caring and supportive approach. It is important that smokers realise that there is no stigma to getting support, but it is, in fact, a sign of strength. The Help Me Quit services are here to give smokers the best chance to quit for good, and, every year, some 15,000 smokers across Wales accept that support. I am pleased to note that a recent Royal College of Physicians report was complementary about smoking cessation services here in Wales. It notes that the rising number of smokers active in the services are in contrast to other parts of the UK.
In summary, the Welsh Government is supportive of the NHS and third sector working even more closely together to support patients with COPD. I welcome the programme from the British Lung Foundation and the links being made and improved upon with Public Health Wales. We know how important pulmonary rehab is to people with chronic respiratory disease and we are working to further improve access to NHS provision. When we do, it is vital that people act upon their referral and complete the course of support that is available to them. We recognise the timeliness of that support needs to improve. So, the Welsh Government remains committed to working with partners to drive further improvement. We can all work together to give people the very best quality of life. Thank you.
Diolch, Ddirprwy Lywydd, a diolch i John Griffiths am gyflwyno'r pwnc hwn ar gyfer y ddadl fer. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn cydnabod baich sylweddol clefyd anadlol ar gymdeithas—yr effaith a gaiff ar fywydau beunyddiol pobl sydd â chyflyrau anadlol cronig, yr effaith a gaiff ar wasanaethau gofal anadlol o fewn y gwasanaeth iechyd gwladol , a'r effeithiau cysylltiedig ar ofal cymdeithasol, a'r effaith y mae'n ei chael yn fwy cyffredinol ar ein heconomi.
Yn achos pobl sydd wedi cael diagnosis o gyflwr anadlol, a nodweddir yn aml gan ddiffyg anadl, mae angen inni sicrhau bod amrywiaeth o wasanaethau a chyfleoedd priodol ar gael yn rhwydd i'w cynorthwyo. Bydd hyn yn amrywio o ddulliau rhagnodi cymdeithasol, megis cyfranogiad mewn grwpiau cerdded lleol, i ymyriadau lefel is dan arweiniad megis y cynllun cenedlaethol i atgyfeirio cleifion i wneud ymarfer corff y cyfeiriodd John Griffiths ato, i wasanaeth adsefydlu'r ysgyfaint mwy dwys a chyfannol ar gyfer pobl â diffyg anadl mwy difrifol, sef prif ffocws yr araith.
Mae pob bwrdd iechyd yn darparu gwasanaeth adsefydlu'r ysgyfaint, ond rwy'n cydnabod bod heriau o ran sicrhau bod y gwasanaeth ar gael bob amser mewn modd amserol, a gwnaeth John Griffiths sylw ar hyn yn ystod ei araith. Gwyddom y ceir llawer o bobl nad ydynt yn gweithredu ar ôl cael eu hatgyfeirio at wasanaeth adsefydlu'r ysgyfaint, o ystyried hyd yr amser y gall ei gymryd i gael mynediad ato a'r gofynion amser y mae'n ei osod ar bobl. Ni fydd nifer sylweddol o bobl yn cwblhau'r cwrs, sy'n gallu para chwech i wyth wythnos cyn i bobl gamu i lawr i lefel lai dwys o gymorth.
Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu cyfranogiad y GIG mewn nifer o archwiliadau cenedlaethol o wasanaethau anadlol. Mae'r rhain wedi dadansoddi'r ddarpariaeth o wasanaethau adsefydlu'r ysgyfaint ac wedi gwneud argymhellion i fyrddau iechyd ar gyfer gwella. Yn benodol, maent yn tynnu sylw at bwysigrwydd adsefydlu'r ysgyfaint i'r rheini sydd wedi'u derbyn i'r ysbyty yn ddiweddar wedi i'w COPD waethygu. Dyna pam mai'r dull cenedlaethol yw edrych ar sut y gellir cynorthwyo pobl i gael mynediad at raglen sy'n fwy addas i'w hamgylchiadau a'u dewisiadau unigol.
Felly, rydym yn ymrwymedig i ddatblygu a gwella mynediad at amrywiaeth o ymyriadau wedi'u teilwra, gan gynnwys adsefydlu'r ysgyfaint. Mae gennym waith pwysig wedi'i nodi yn y cynllun cyflawni iechyd anadlol ac roeddwn yn falch o glywed John Griffiths yn ei gydnabod. Mae'r gwaith hwnnw'n cael ei ddatblygu gan arweinwyr yn y GIG a'r trydydd sector, yn enwedig Cynghrair Anadlol Cymru.
Buddsoddwyd yn y gwasanaeth ledled Cymru. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn enghraifft dda—maent wedi symud y gwasanaeth allan o ysbytai ac i mewn i leoliadau cymunedol. Mae'n wasanaeth sydd wedi'i gydnabod â gwobr GIG Cymru, a hefyd yn un rwyf wedi ymweld ag ef i weld yr amrywiaeth o waith y maent yn ei wneud—nid yn unig y rhyngweithio a'r gwelliant corfforol ond hefyd y gwelliant a'r rhyngweithio cymdeithasol wrth i bobl gael lleoliad i fynd iddo, a'r newid ymddygiad sy'n gwreiddio yn sgil hynny o bosibl.
Gwyddom fod ysmygu'n gyfrifol am lawer o'r anabledd a welsom mewn perthynas â chlefydau'r ysgyfaint. Mae'n bwysig inni ystyried pwysigrwydd rhoi'r gorau i ysmygu i bobl sydd â chlefyd yr ysgyfaint yn ogystal â'r boblogaeth gyffredinol sy'n ysmygu, oherwydd mae ysmygu'n dal i achosi dros 5,000 o farwolaethau bob blwyddyn yng Nghymru ac mae'n costio mwy na £300 miliwn y flwyddyn i GIG Cymru. Erys ysmygu'n un o'r prif resymau dros anghydraddoldebau mewn iechyd, ac mae cyfraddau ysmygu yn ein cymunedau lleiaf cefnog yn fwy na dwbl y rhai yn ein cymunedau mwyaf cefnog.
Y peth gorau y gall unrhyw ysmygwr ei wneud i wella ei iechyd yw rhoi'r gorau i ysmygu. Ceisiodd dros 40 y cant o ysmygwyr roi'r gorau iddi yn y flwyddyn ddiwethaf. Mae'n bwysig fod cymaint â phosibl yn ceisio help i roi'r gorau iddi, am fod hynny'n cynyddu eu siawns o roi'r gorau iddi'n llwyddiannus. Felly, ein prif nod yw gweld mwy o ysmygwyr yn defnyddio ein brand Helpa Fi i Stopio ar gyfer gwasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu yng Nghymru.
Rydym wedi ystyried y dystiolaeth wrth benderfynu ar y ffordd orau o gynorthwyo ysmygwyr i roi'r gorau iddi. Mae pobl sy'n dymuno rhoi'r gorau i ysmygu, gan ddefnyddio cymorth ymddygiadol yn seiliedig ar dystiolaeth yn ogystal â meddyginiaeth neu therapi disodli nicotin y mae gwasanaethau Helpa Fi i Stopio y GIG yn ei darparu—os ydynt yn gwneud hynny, maent dros bedair gwaith yn fwy tebygol o roi'r gorau iddi na'r rhai sy'n ceisio rhoi'r gorau iddi heb gymorth.
Lluniwyd y gwasanaeth integredig Helpa Fi i Stopio i annog ysmygwyr i ddod i gysylltiad drwy ddefnyddio'r llinell gymorth, gwefan neu drwy neges destun. Bydd cynghorydd hyfforddedig yn rhoi esboniad clir o'r gwahanol wasanaethau sydd ar gael yn lleol ac yn helpu'r sawl sy'n ffonio i ddewis y gwasanaeth sy'n gweddu orau i'w amgylchiadau a'i ddymuniadau—gall hynny fod mewn grŵp a gynhelir yn lleol, fel arfer mewn lleoliad gwasanaeth iechyd neu gymunedol. Er enghraifft, yng Nghasnewydd, cynhelir grwpiau yng nghanolfan hamdden Casnewydd a Chlwb Gwasanaeth Sifil Betws yn ogystal ag mewn nifer o gyfleusterau gofal sylfaenol, neu gallai ysmygwr ddewis cael cymorth mewn fferyllfa leol neu dros y ffôn. Hefyd, mae gennym ap Smoke Free—Quit Smoking Now i helpu pobl i gael cymorth ychwanegol.
Rwy'n falch o rannu enghreifftiau pellach o arferion da gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan. Mae gwasanaethau adsefydlu'r ysgyfaint yn y bwrdd iechyd yn sicrhau bod pob claf sy'n ysmygu yn cael cynnig atgyfeiriad at Helpa Fi i Stopio er mwyn cael cymorth ymddygiadol a ffarmacotherapi. Yn benodol, yng Nghasnewydd dros y flwyddyn ddiwethaf, fel rhan o'u rhaglen ofal, nyrsys adsefydlu'r ysgyfaint sydd wedi bod yn rhoi'r gwasanaeth rhoi'r gorau i ysmygu i'r cleifion a fu'n derbyn gwasanaeth adsefydlu'r ysgyfaint. Hyfforddwyd y nyrsys hyn gan y Ganolfan Genedlaethol ar gyfer Rhoi'r Gorau i Ysmygu a Hyfforddiant ac mae ganddynt y wybodaeth a'r sgiliau sydd eu hangen i gefnogi cleifion sy'n ysmygu i'w helpu i roi'r gorau iddi yn llwyddiannus, er mwyn helpu i wella eu hiechyd a rheoli'r cyflwr ar eu hysgyfaint. Fel gyda gwasanaethau Dim Smygu Cymru, caiff y rhaglenni adsefydlu'r ysgyfaint hyn gan y GIG eu darparu mewn amrywiaeth o leoliadau.
Mae'n bwysig fod llwybrau atgyfeirio'n cael eu cryfhau ar draws y GIG fel bod pob ysmygwr yn cael eu hannog i feddwl am geisio rhoi'r gorau iddi. Mae fy swyddogion, gan weithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru, wedi bod yn datblygu dau fesur perfformiad newydd ar gyfer y GIG. Byddai'r cyntaf yn ei gwneud yn ofynnol i ymarferwyr gofal sylfaenol ac eilaidd adrodd ar ganran y cleifion sy'n oedolion mewn categorïau penodol sy'n cael eu sgrinio am eu statws ysmygu. Byddai'r ail fesur yn ei gwneud yn ofynnol i adrodd ar ganran yr ysmygwyr yn y categorïau hynny a atgyfeiriwyd at wasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu y GIG. Yn y flwyddyn gyntaf, rydym yn argymell y dylai'r mesurau hynny gynnwys menywod beichiog, cleifion cyn llawdriniaeth a phobl sydd â chlefyd yr ysgyfaint.
Wrth gwrs, nid y GIG yn unig sy'n gallu helpu i ledaenu'r gair am Helpa Fi i Stopio. Gall y trydydd sector fod â rôl hefyd. Felly, mae swyddogion Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi cysylltu â gwefan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint, ac o ganlyniad, bydd ymwelwyr yng Nghymru â gwefan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint sydd am gael help i roi'r gorau iddi yn cael eu atgyfeirio yn awr at wefan Helpa Fi i Stopio. Yn ogystal, bydd ymarferwyr Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint sy'n gweithio ar y rhaglen adsefydlu'r ysgyfaint, Helping You Help Yourself, yn cael eu hyfforddi i roi cyngor byr ar roi'r gorau i ysmygu. Rydym yn gobeithio y bydd hyn yn arwain at fwy o atgyfeirio at wasanaethau arbenigol Helpa Fi i Stopio o blith y grŵp hwn o bobl.
Mae pob un ohonom yn awyddus i'n negeseuon fod yn rhan o ddull gofalgar a chefnogol o weithredu. Mae'n bwysig fod ysmygwyr yn sylweddoli nad oes stigma ynghlwm wrth gael cefnogaeth, ond ei fod yn arwydd o gryfder mewn gwirionedd. Mae'r gwasanaethau Helpa Fi i Stopio yma i roi'r cyfle gorau i ysmygwyr roi'r gorau iddi am byth, a bob blwyddyn, mae tua 15,000 o ysmygwyr ledled Cymru yn cael y cymorth hwnnw. Rwy'n falch o nodi bod adroddiad diweddar gan Goleg Brenhinol y Meddygon yn ganmoliaethus ynghylch y gwasanaethau rhoi'r gorau i ysmygu yma yng Nghymru. Mae'n nodi bod y nifer gynyddol o ysmygwyr sy'n cymryd rhan yn y gwasanaethau yn cyferbynnu â rhannau eraill o'r DU.
I grynhoi, mae Llywodraeth Cymru yn gefnogol i weld y GIG a'r trydydd sector yn gweithio'n agosach byth gyda'i gilydd i gefnogi cleifion sydd â chlefyd rhwystrol cronig yr ysgyfaint. Rwy'n croesawu'r rhaglen gan Sefydliad Prydeinig yr Ysgyfaint a'r cysylltiadau sy'n cael eu gwneud a'u gwella gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru. Gwyddom pa mor bwysig yw adsefydlu'r ysgyfaint i bobl sydd â chlefyd anadlol cronig ac rydym yn gweithio i wella mynediad at ddarpariaeth y GIG ymhellach. Pan wnawn hynny, mae'n hollbwysig fod pobl yn gweithredu ar eu hatgyfeiriad ac yn cwblhau'r cwrs cymorth sydd ar gael iddynt. Rydym yn cydnabod bod angen gwella amseroldeb y cymorth hwnnw. Felly, mae Llywodraeth Cymru yn parhau'n ymrwymedig i weithio gyda phartneriaid i ysgogi rhagor o welliannau. Gall pawb ohonom weithio gyda'n gilydd i roi'r ansawdd bywyd gorau posibl i bobl. Diolch.
Thank you very much. And that brings today’s proceedings to a close. Thank you.
Diolch yn fawr iawn. A daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 17:43.
The meeting ended at 17:43.