National Assembly for Wales

I call Members to order. 

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, and the first question is from Joyce Watson.

Diolch. Nid yw cronfa'r môr a physgodfeydd Ewrop yn darparu iawndal ariannol. O dan erthygl 38 o'r gronfa, gall pysgotwyr wneud cais am grantiau ar gyfer buddsoddi ar raddfa fach mewn offer dethol, gan gynnwys potiau pysgota. Nifer fach o geisiadau yn unig sydd wedi dod i law hyd yma. Mae'r rhain yn aros am gymeradwyaeth derfynol.

O'r gorau. Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Ond mae 90 y cant o'r pysgodfeydd yng Nghymru yn bysgota potiau ac fel pob math arall o offer pysgota, gall potiau pysgota gael eu colli yn y môr a gallant barhau i ddal rhywogaethau targed a rhywogaethau nad ydynt yn rhai targed heb unrhyw obaith o gael eu hadfer, rhywbeth a elwir yn bysgota anfwriadol. Ar hyn o bryd gwneir y rhan fwyaf o botiau pysgota â chortynnau plastig, ac nid yw'n fioddiraddiadwy ac mae'n aros yn y môr am filoedd o flynyddoedd. Hefyd, nid oes hatshus dianc ar y mwyafrif o'r potiau a fyddai'n galluogi'r ddalfa i ddianc ar ôl amser penodol pe bai'r pot yn cael ei golli, a phan nodir bod potiau pysgota wedi'u colli, yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, gall y pysgotwyr wneud cais am iawndal.

Weinidog, a fyddech yn ystyried gweithredu amod bod potiau newydd y telir amdanynt allan o arian Llywodraeth Cymru neu arian o gronfa gyhoeddus yn cael eu gwneud o ddeunydd bioddiraddiadwy a bod ganddynt hatshus dianc fel nad ydynt yn cael cymaint o effaith ar ecosystem y môr, ac a fyddech hefyd yn ystyried cyflwyno system dagio sy'n ei gwneud hi'n bosibl adfer y potiau coll hyn?

Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf i chi, nid ydym yn darparu iawndal ariannol o'r gronfa, ond fe wnaethom sefydlu grant adnewyddu potiau pysgod cregyn yn ôl yn 2013-14 ar ôl y stormydd gaeafol hynny. Sefydlwyd hynny gan Lywodraeth Cymru i gynorthwyo pysgotwyr i gael offer newydd yn lle'r hyn a gollwyd. Nid oes unrhyw botiau wedi'u prynu o dan gronfa'r môr a physgodfeydd ar hyn o bryd. Bydd gwiriadau priodol yn cael eu rhoi ar waith i gadarnhau addasrwydd unrhyw offer newydd, ond credaf y dylid canolbwyntio ar hatshus dianc. Rwy'n meddwl bod hynny'n wirioneddol bwysig, ac yn sicr gallwn edrych ar fesurau cynaliadwyedd eraill, yn hytrach na'r deunydd a ddefnyddir wrth greu'r offer. Ond yn amlwg rydym newydd ddechrau ymgynghori ar 'Brexit a'n moroedd', a chredaf fod hyn yn rhywbeth y gallem edrych arno mewn polisi pysgodfeydd yn y dyfodol.

Rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi ei bod yn bwysig fod cymorth ariannol sydd ar gael ar gyfer diwydiant pysgota Cymru yn cyrraedd pysgotwyr Cymru mewn gwirionedd. Felly, mae'n hanfodol fod unrhyw gyrff sy'n derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru ar ran diwydiant pysgota Cymru yn awr neu yn y dyfodol, yn dryloyw ac yn glir yn y ffordd y maent yn gwario arian. Yn yr amgylchiadau hyn, a allai'r Gweinidog ddweud wrthym pa fesurau y mae wedi'u rhoi ar waith i sicrhau bod arian trethdalwyr a roddir i sefydliadau yn gwbl dryloyw? A all ddweud wrthym sut y mae ei hadran yn mynd ati i sicrhau diwydrwydd dyledus pan ddarperir arian i sefydliadau o'r fath?

Mae'r holl arian yn y ffordd a awgrymwch yn hollol dryloyw, a gwn eich bod wedi ysgrifennu ataf ynglŷn â Chymdeithas Pysgotwyr Cymru yn arbennig. Gallaf yn bendant eich sicrhau fod yr holl arian yn dryloyw. Mae Cymdeithas Pysgotwyr Cymru yn cydymffurfio'n llwyr â'r holl faterion monitro. Rwy'n gwrthwynebu'n llwyr yr hyn a roddwyd ar Twitter heb fod yn hir yn ôl ac rwy'n gweithredu mewn perthynas â'r honiadau hynny. Mae monitro trwyadl tu hwnt yn digwydd, ac nid oes ond angen i chi fynd i Dŷ'r Cwmnïau i weld bod yr holl wybodaeth yno.

Diolch. Fel y nodir yn y cynllun gweithredu ar adfer natur, mae ein gwarchodfeydd natur cenedlaethol yn allweddol i'n cyfres o safleoedd gwarchodedig ar gyfer cyflawni blaenoriaethau Llywodraeth Cymru mewn perthynas â bioamrywiaeth. Maent yn allweddol i gydnerthedd rhwydweithiau ecolegol, diogelu rhywogaethau a chynefinoedd, a darparu manteision enfawr i'n lles yng Nghymru.

Diolch ichi am eich ateb, Weinidog, a nodaf y gair allweddol a ddefnyddioch—'craidd' i'ch polisïau. Ond efallai fod llawer o'r Aelodau—yr holl Aelodau rwy'n credu—wedi derbyn y llythyr gan gyn-gyflogeion sydd wedi ymddeol o Cyfoeth Naturiol Cymru, Cyngor Cefn Gwlad Cymru a chyrff eraill sydd â diddordeb yn y maes penodol hwn, sy'n tynnu sylw at yr hyn y credant sy'n ddiffyg hyder yn y modd y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn rheoli ein gwarchodfeydd natur cenedlaethol yng Nghymru, ac yn cwestiynu'r hyfywedd yn y dyfodol oni bai bod yna newid cyfeiriad. A ydych yn rhannu'r pryderon y mae'r cyn-aelodau hyn o staff uwch sydd wedi ymddeol o sefydliadau natur amrywiol wedi tynnu sylw atynt? Credaf fod y Gweinidog wedi cael copi o'r llythyr. Ac os ydych yn rhannu'r pryderon hynny, a fyddwch yn eu dwyn i sylw Cyfoeth Naturiol Cymru yn uniongyrchol, ac a oes gennych unrhyw adborth y gallwch ei roi inni fel Aelodau, y gallwn gael hyder y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymateb i feirniadaeth o'r fath?

Cefais gopi o'r ohebiaeth, a ddoe, rwy'n credu, ysgrifennais yn ôl at y dyn a luniodd y llythyr gwreiddiol. Nodais y pryderon; ni fuaswn yn dweud fy mod yn eu rhannu. Fodd bynnag, pan fydd rhywun yn ysgrifennu ataf yn nodi pryderon o'r fath, rwyf bob amser yn gofyn i fy swyddogion edrych arnynt ar fy rhan i ddechrau, felly byddant yn trafod y pwyntiau a gododd gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Ac yn sicr, os oes unrhyw bryderon y credaf fod angen imi fynd i'r afael â hwy, byddaf yn eu dwyn i sylw cadeirydd a phrif weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru yn fy nghyfarfodydd misol rheolaidd. Yn amlwg, Cyfoeth Naturiol Cymru sy'n rheoli ein gwarchodfeydd natur cenedlaethol. Unwaith eto, rwy'n credu eu bod yn dryloyw iawn o ran sut y maent yn eu rheoli. Credaf hefyd eu bod yn nodi'n glir yn eu strategaethau sut y gallant wella'r gwaith o'u rheoli. Felly, byddaf yn cadw llygad agos iawn ar hyn, ac os teimlaf reidrwydd i roi camau ar waith, byddaf yn gwneud hynny.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru’s spokesperson, Llyr Gruffydd.

Thank you, Llywydd. Back on 7 November last year, Minister, when we heard the news that the Planning Inspectorate for England and Wales intended to scrap the role of the executive director for Wales, you agreed with me that it was about time for us to have an independent planning inspectorate for Wales. I think 'now is the time' were the words you used here in the Chamber. Since then, can you tell us what steps you’ve taken to deliver the Welsh Government’s intention of creating an independent inspectorate for Wales?

Wel, yn amlwg, nid wyf wedi bod yn gyfrifol am gynllunio ers i'r Llywodraeth newydd ddod i fodolaeth ddechrau mis Rhagfyr. Perthyn i bortffolio Julie James y mae hynny bellach.

Well, can you confirm therefore that that is the Government’s policy still? Because you were the Minister at the time, and I would hope that commitments that you made were ones that the Government would adhere to. So, I would like to hear that as an answer to that particular question.

Another area where Wales needs to have more influence and more of a grasp on its own future, in my view, is energy, and I would always call for the devolution of more powers. But the Institute of Welsh Affairs report was published recently on re-energising Wales, and, in my view, this provides a firm foundation for the development of an energy policy that is fit for purpose here in Wales. I particularly welcome the emphasis on community ownership as something that’s particularly positive, and I am aware that the Welsh Government says that, by 2020, you want new renewable projects to have an element of local ownership. But there is a demand here, in this report, for every scheme over 5 MW to have between 5 per cent and 33 per cent in public ownership. So, I would ask whether that is something that the Government would be willing to adopt. And, more broadly, of course, what other elements of this report appeal to you, and how are you going to ensure that elements of the report are delivered?

Os caf fynd at y pwynt cyntaf, nid wyf yn ymwybodol o unrhyw newid yn y polisi, ond byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod, Julie James, ysgrifennu atoch i roi'r sicrwydd hwnnw ichi.

Mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy, bydd Llyr Huws Gruffydd yn ymwybodol iawn o'r targedau a bennwyd gennyf ar gyfer ynni adnewyddadwy 12 mis i fis Rhagfyr diwethaf, ac yn amlwg, mae perchnogaeth gymunedol yn chwarae rhan enfawr yn hynny. Rwy'n hapus iawn gyda nifer o'r prosiectau a roddwyd ar waith ers i mi fod yn y portffolio. Yn amlwg, os ydym am gyrraedd ein targedau, mae perchnogaeth ynni cymunedol yn elfen enfawr i'w chwarae. Ac rwyf wedi bod yn awyddus iawn i weld swyddogion yn gweithio gyda grwpiau, oherwydd mae'n bwysig fod rhywun i ddal eu llaw—mae mwy o angen hynny ar rai cymunedau nag eraill—ond credaf y dylai'r cyngor fod yno. Rwy'n ymwybodol o adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig, ac rwy'n sicr yn edrych ar beth y gallwn ei ddefnyddio ohono i'n helpu i gyrraedd ein targedau.

Well, I would ask you to do more than just pick out certain elements; I would be eager to see this forming the foundation for an energy policy that is far more ambitious and radical than we’ve had from the Welsh Government to date. And, in that spirit, I would be eager for you as Minister to be leading from the front in trying to deliver much of what’s contained here. Because I am convinced there is a consensus across parties for us to go further than the Government has stated it’s willing to go at present. I also feel that this does provide a precedent for us to do that. So, in that spirit, would you be willing, as I say, to lead from the front by perhaps inviting the parties to come together to discuss energy policy in the context of this report, and the broader sector too, because we have seen reports such as this come and go? I’m aware of reports from the environment committee of the last Assembly, such as ‘A Smarter Energy Future for Wales’, which are gathering dust. I don’t want to see the IWA report suffering the same fate. So, the responsibility is on your shoulders as Minister now to ensure that much of what’s contained here is delivered, and I propose to you that we collaborate in order to move along those lines.

Wel, rwyf bob amser yn hapus iawn i gydweithio. Nid wyf yn meddu ar bob un o'r syniadau da; nid oes neb. Mae'n bwysig iawn ein bod yn cydweithio, ac yn sicr, rwyf wedi gweithio gyda chi a'ch rhagflaenydd ar y mater hwn. Credaf ein bod wedi dangos arweiniad a chredaf—. Pan eisteddais i lawr gyda swyddogion a rhanddeiliaid eraill er mwyn cyflwyno'r targedau hynny, cafwyd ychydig o godi aeliau ein bod yn rhy uchelgeisiol, ond credaf mai'r peth pwysicaf ynglŷn â thargedau yw (1) eu bod yn cael eu cyrraedd a (2) eu bod yn realistig. Nid ydych eisiau gosod targedau nad ydych yn mynd i'w cyrraedd. Ond wrth gwrs, targedau'n unig ydynt; gallwn ragori arnynt wrth gwrs.

Bellach mae gennym dros 67,000 o brosiectau ynni adnewyddadwy ledled Cymru, sydd, unwaith eto, yn dangos o ddifrif sut rydym yn annog y prosiectau hyn. Unwaith eto, rydym yn darparu cyllid ac rydym yn darparu cyngor, ond rwy'n hapus iawn i gyfarfod â chi unrhyw bryd a gweld beth y gallwn ei wneud.

The Conservatives' spokesperson, Andrew R.T. Davies.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Weinidog, rydych wedi cyflwyno'r cynigion ar gyfer rheoliadau newydd i leihau llygredd dŵr. Yn amlwg, mae pawb ohonom am weld amgylchedd gwell ac amgylchedd glanach. Mewn gwirionedd mae'r rheoliadau newydd hyn yn gopi union o'r rheoliadau parthau perygl nitradau, a chânt eu cymhwyso ar draws Cymru gyfan os cânt eu gweithredu. Pa asesiad a wnaethoch o'r effeithiau economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol drwy unrhyw asesiad effaith rheoleiddiol y gallech fod wedi'i gyflawni hyd yma?

Ar hyn o bryd rydym yn gwneud llawer iawn o waith yn y maes hwn. Nid wyf yn derbyn mai copi union ydynt. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith manwl a wneuthum yn enwedig gydag undebau ffermwyr a rhanddeiliaid eraill er mwyn cyflwyno dull gwirfoddol o weithredu. Roeddwn yn awyddus iawn i gael dull gwirfoddol o weithredu ar y cychwyn. Yn anffodus, y llynedd, gwelsom gynnydd o oddeutu 200 y cant yn nifer y digwyddiadau llygredd amaethyddol, a chredaf fod hynny'n annerbyniol.FootnoteLink Credaf y bydd y rhan fwyaf o ffermwyr yn cytuno ei fod yn annerbyniol a bod rhaid inni wneud mwy. Felly, yn anffodus, bu'n rhaid imi gyflwyno cynlluniau i roi'r rheoliadau newydd ar waith. Rwy'n dal i fod yn awyddus iawn i weithio gyda rhanddeiliaid a'r undebau ffermio—gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn enwedig. Mae yna bobl o'r NFU rwy'n parhau i weithio gyda hwy i weld beth arall y gallwn ei wneud. Ond credaf fod nifer y digwyddiadau llygredd mawr a welsom yn niweidio ein henw da yn fawr a chredaf y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cytuno â hynny.

Ond mae'n peri pryder na wnaed unrhyw asesiad effaith rheoleiddiol cyn i chi gyflwyno'r cynigion hyn, oherwydd does bosib na ddylid gwneud hynny i asesu, fel y dywedais wrthych yn gynharach, yr effeithiau economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol a allai fod i'r cynigion hyn. Ac mae'n frawychus iawn na chynhaliwyd unrhyw asesiad effaith, gan y gallai hyn gau llawer o fusnesau gwledig sy'n hyfyw ar hyn o bryd ac sy'n creu cyfleoedd cyflogaeth ac yn cynhyrchu bwyd o safon uchel. Felly, mae'n siomedig iawn. Sut y gallwch amddiffyn y safbwynt hwnnw, Weinidog—na wnaethpwyd yr asesiad effaith rheoleiddiol cyn ichi wneud y cyhoeddiad?

Fel y dywedaf, gwnaed llawer iawn o asesu effaith. Cawsom ymgynghoriadau helaeth. Cefais fy nghyhuddo o beidio â chynnal ymgynghoriad. Cynhaliwyd ymgynghoriad cyn i mi gael y portffolio yn 2016. Roeddwn am weithio i geisio canfod dull gwirfoddol o weithredu. Dyna oedd fy mlaenoriaeth yn bendant, ond ni allwn eistedd yn ôl a gwylio'r cynnydd yn nifer y digwyddiadau llygredd mawr. Bob penwythnos, roeddwn yn cael nifer o e-byst, fel Aelodau eraill, gyda lluniau o'r digwyddiadau hyn. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid i geisio canfod ffordd ymlaen. Nid oeddwn am gyflwyno rheoliadau mor llym ag y bu'n rhaid i ni, ond yn anffodus, oherwydd y cynnydd sylweddol yn nifer y digwyddiadau, bu'n rhaid i mi wneud hynny.

Yn anffodus, mae'n ymddangos mai rheoleiddio drwy e-bost yw hyn, i fod yn onest, gyda stori i'r wasg, yn hytrach nag asesiad priodol, oherwydd yn amlwg, roedd y Llywodraeth, er clod iddi, wedi bod yn gweithio gyda'r diwydiant ac wedi nodi eu bod wedi cyrraedd trefniant boddhaol gyda'r diwydiant ynglŷn â sut y byddai dull gwirfoddol yn gweddu orau er mwyn mynd i'r afael â'r digwyddiadau llygredd hyn. Rwy'n derbyn y pwynt fod angen inni weithredu, ac mae'r diwydiant ei hun yn derbyn y pwynt hwnnw. Ond os ewch â hynny gam ymhellach a'ch bod yn eu gweithredu ar draws y wlad—ac maent yn gopi perffaith bron o reoliadau'r parthau perygl nitradau—pan oedd rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, megis Gogledd Iwerddon, wedi cyflwyno mesurau tebyg 10 mlynedd yn ôl—roedd pecyn cynhwysfawr o gymorth i ganiatáu i'r diwydiant wneud y newid hwnnw 60 y cant o gymorth gan y weinyddiaeth benodol honno yng Ngogledd Iwerddon—rhaid inni hefyd wneud yn siŵr fod y system gynllunio yn gweithio ar y cyd ac nad yw'n rhwystro'r gwelliannau hyn mewn gwirionedd. Felly, gan dderbyn y byddwch yn cyflwyno'r rheoliadau hyn, sut y byddwch yn ceisio gwneud yn siŵr fod y system gynllunio yn gweithio gyda'r diwydiant a'r rheoliadau newydd, ac yn bwysicach, fod yna gefnogaeth yno i wneud y newid y mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig wedi'i gyflwyno i helpu eu diwydiannau amaethyddol hwy?

Yn sicr nid oes unrhyw bolisi'n cael ei wneud drwy e-bost. Y pwynt yr oeddwn yn ceisio ei wneud yw bod y digwyddiadau llygredd hyn yn weladwy iawn, felly mae cael ffotograffau wedi'u hanfon atoch—ac rwy'n siŵr eich bod wedi eu cael; gwn fod undebau'r ffermwyr yn eu cael ac rwy'n gweld pwy sy'n cael eu copïo i mewn i'r negeseuon e-bost, felly gwn fod nifer o bobl yn y Siambr, mae'n debyg, wedi eu gweld—. Mae'n beth gweladwy iawn, ac mae'n niweidiol, ac yn enwedig—wyddoch chi, ar ôl Brexit, mae'n mynd i fod yn fwy niweidiol hyd yn oed. Ac rwy'n credu—. Bydd yn effeithio ar y gwaith sydd gennym ar y gweill, er enghraifft ar werthoedd brand cynaliadwy ar gyfer cynhyrchion Cymru, felly mae angen ei ddatrys ac mae angen ei ddatrys yn awr.

Mewn perthynas â chymorth, dywedais o'r dechrau un y buaswn yn hapus i ddarparu cymorth ariannol. Yr hyn nad wyf yn hapus i'w wneud yw i bobl sicrhau bod eu pyllau slyri yn cydymffurfio â'r gofyniad cyfreithiol. Dylai hynny fod wedi'i wneud beth bynnag. Ond os ydym yn cyflwyno'r rheoliadau hyn, rwy'n derbyn y byddai'n rhaid inni ddarparu rhyw fath o gymorth ariannol ac yn sicr byddaf yn parhau i edrych ar yr hyn y byddwn yn ei gyflwyno. Ond fel y dywedaf, rwy'n awyddus iawn i barhau i weithio gyda rhanddeiliaid i weld a allwn gael dull gwirfoddol o weithredu ochr yn ochr â diwygio rheoleiddiol.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Fis Gorffennaf diwethaf, deuthum â mater lladd heb stynio i sylw'r Gweinidog ac yn arbennig, sylwadau a wnaed iddi gan Gymdeithas Milfeddygon Prydain, a dywedodd ei bod wedi cael trafodaeth â hwy ychydig wythnosau'n ôl a'i bod wedi gofyn i swyddogion edrych ar y wybodaeth yr oeddent wedi'i chyflwyno yn fanwl. Mae naw mis ers y cyfarfodydd hynny. Tybed a allai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, ac a yw hi wedi dod i unrhyw gasgliadau.

Cefais gyfarfod gyda'r Asiantaeth Safonau Bwyd heb fod yn bell yn ôl—cyn y Nadolig efallai—i drafod yr adroddiad diweddar ar ddulliau lladd a gynhaliwyd ganddynt i ganfod beth oedd y sefyllfa bresennol rhwng y diwydiant a darparu'r wybodaeth roeddent ei hangen i ddefnyddwyr allu gwneud dewisiadau gwybodus drwy drefniadau gwirfoddol. Ar hyn o bryd, mae'r sefyllfa'n dal yr un fath: nid oes unrhyw ladd-dai cig coch yn lladd heb stynio yng Nghymru.

Rwy'n derbyn y pwynt y mae'r Gweinidog newydd ei wneud, ond yn ddiweddar cefais brofiad annifyr o wylio ffilm o ladd-dy nad oedd yn stynio cyn lladd yn Lloegr, gyda lluniau erchyll o anifeiliaid yn cael eu cam-drin—eu cicio, eu trywanu, eu bygwth—cyn cael eu lladd yn y pen draw yn y ffordd fwyaf barbaraidd heb eu stynio. Nawr, cafodd hynny ei ddal ar deledu cylch cyfyng, felly roeddem yn gallu dod i wybod amdano. Ac er bod pobl yn dweud wrthym nad oes lladd-dai sy'n lladd heb stynio yng Nghymru, nid oes gennym deledu cylch cyfyng ym mhob lladd-dy ac mae'n bosibl fod golygfeydd o'r fath yn digwydd yng Nghymru. A wnaiff y Gweinidog roi camau ar waith yn awr i sicrhau bod teledu cylch cyfyng yn cael ei osod ym mhob lladd-dy yng Nghymru?

Wel, yn amlwg, fe gyfeirioch chi at ladd-dy yn Lloegr. Mae gennym rai o'r safonau lles anifeiliaid uchaf yn y byd yng Nghymru. Mae gennym reoliadau llym iawn. Mae yna nifer o fesurau rheoli yn ein holl ladd-dai; mae milfeddyg yn bresennol ym mhob lladd-dy. Mae gan y mwyafrif—pob lladd-dy mawr yng Nghymru yn sicr—deledu cylch cyfyng. Rwy'n edrych, ac rwyf wedi darparu arian i rai o'r rhai llai sydd heb deledu cylch cyfyng ac sy'n dymuno ei gael. Ymwelais â lladd-dy bach yn etholaeth y Llywydd yr haf diwethaf i weld y safonau drosof fy hun, a hoffwn ailadrodd bod gennym rai o'r safonau lles anifeiliaid uchaf yng Nghymru. A gallaf ddweud wrthych, gyda'r archwiliadau eraill, nad oes angen teledu cylch cyfyng arnoch i wybod nad yw hynny'n digwydd yng Nghymru.

Nid wyf yn gwneud cyhuddiadau yn erbyn unrhyw weithredwyr lladd-dai yng Nghymru, ond rwy'n dweud, fel mesur rhagofalus, y byddai'n ddoeth symud tuag at sefyllfa lle mae gennym systemau teledu cylch cyfyng ac felly, fod tystiolaeth ddiymwad os yw anifeiliaid yn cael eu cam-drin, a dyna fesur rhagofal elfennol. Dywed y Gweinidog wrthyf yn aml pan fyddaf yn gofyn iddi ynglŷn â materion yn ymwneud â chynhesu byd-eang ei bod am i Gymru arwain y byd, er nad oes neb, mewn gwirionedd, yn dilyn. Ac er y gallem fabwysiadu'r safbwynt nad oes gennym broblem cam-drin anifeiliaid mewn lladd-dai ar hyn o bryd yng Nghymru, byddai'n ddoeth inni orfodi a darparu'r modd i gydymffurfio â gorfodaeth o'r fath i ladd-dai ddarparu cofnod o'r hyn sy'n digwydd yn y lleoedd hynny, fel y gall y cyhoedd yn gyffredinol, sy'n bryderus iawn ynghylch materion lles anifeiliaid mewn perthynas â lladd heb stynio, gael tawelwch meddwl ar gyfer y dyfodol y gellir ei ragweld—am byth, yn wir—na fyddwn ac na allwn ddatblygu problem o'r fath yng Nghymru.

Fel y dywedaf, ychydig iawn o ladd-dai yng Nghymru sydd heb deledu cylch cyfyng. Fe ddarparais arian. Yn sicr rydym yn edrych i weld a ddylem ei wneud yn orfodol; mae hynny'n rhywbeth rydym yn ei ystyried ar hyn o bryd. Credaf fod y diwydiant ei hun wedi arwain yn y maes hwn, ac maent yn cyhoeddi canllawiau helaeth ar arferion da, ar ddiogelu lles anifeiliaid ar adeg eu lladd. Mae'r wybodaeth honno ar gael ar-lein, felly os oes unrhyw aelod o'r cyhoedd am ei weld, mae ar gael ar-lein.

Diolch. Fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am drwyddedu morol, ni allaf gynnig sylwadau ar brosiectau penodol, gan y gallai hynny niweidio fy rôl. Bydd cynllun morol cenedlaethol Cymru yn gosod polisi ar gyfer datblygu ein moroedd yn gynaliadwy, ac mae wedi'i lywio gan asesiad cynaliadwyedd.

Weinidog, yn dilyn cyhoeddiad siomedig gan Lywodraeth y DU y llynedd i beidio â buddsoddi ym morlyn llanw bae Abertawe, mae'r cwmni sydd wrth wraidd y datblygiad wedi bod yn gweithio i edrych ar fodelau cyflawni gwahanol, yn ogystal â gwneud newidiadau i'r cynnig ei hun. Amcangyfrifir bod ychwanegu paneli solar arnofiol i'r morlyn, er enghraifft, yn cynyddu cynhyrchiant ynni'r cynllun o 572 GWh i tua 770 GWh. Nawr, er bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gefnogol yn gyhoeddus o'r blaen ac yn barod i fuddsoddi yn y cynllun, ni wnaeth unrhyw sylw yn ddiweddar. A wnewch chi amlinellu i'r Siambr pa gamau rydych wedi bod yn eu cymryd dros y misoedd diwethaf i sicrhau y gellir cyflawni'r prosiect arloesol hwn ac y gellir cyflawni'r manteision amgylcheddol ac economaidd yn lleol?

Diolch. Fe fyddwch yn ymwybodol fod yr uwchgynhadledd ynni morol wedi'i chynnal fis Ionawr diwethaf—yn Abertawe rwy'n credu— ac wrth agor yr uwchgynhadledd honno, soniodd y Prif Weinidog am gefnogaeth y Llywodraeth i ddatblygu sector ynni morol cynaliadwy yma yng Nghymru, ac yn sicr, mae angen inni edrych ar dechnolegau sy'n dod i'r amlwg. Yn dilyn yr uwchgynhadledd, gwn fod y Prif Weinidog wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ddwy waith, at Greg Clark, yn tynnu sylw at bwysigrwydd y sector ynni morol i'r DU, ac yn enwedig i Gymru, ac yn gofyn i'r DU ddarparu llwybr clir iawn i'r farchnad ar gyfer ynni morol. Credaf ei bod hi'n amlwg fod diffyg strategaeth Llywodraeth y DU mewn perthynas â morlynnoedd llanw ac ynni'r llanw yn rhwystr. Ceir adroddiad yn deillio o'r uwchgynhadledd ar gyfer Llywodraeth Cymru, erbyn diwedd mis Ebrill rwy'n credu, ac yn sicr byddwn yn gwneud yn siŵr ei fod ar gael i'r cyhoedd, a chredaf ei bod hi'n bwysig iawn inni edrych ar y technolegau sy'n datblygu, yn enwedig mewn perthynas ag ynni'r môr yng Nghymru. Rydym yn gefnogol iawn i fanteision economaidd morlynnoedd llanw, fel y dywedoch, a'r cyfleoedd i dyfu diwydiant morol hyfyw, a dyna pam yr oeddwn yn awyddus iawn i gael cynllun morol cenedlaethol.

Wel, credaf y byddem oll yn awyddus i glywed am unrhyw ddatblygiadau mewn perthynas â morlyn llanw bae Abertawe—roedd hi'n wirioneddol ddiddorol clywed beth oedd gan Dai Lloyd i'w ddweud yno. Ond un o'r pethau sy'n parhau i fod yn anodd, wrth gwrs, yw cost yr ynni a gynhyrchir gan y morlyn—y darpar forlyn—sy'n ystyriaeth berthnasol ar adeg pan fo Tata Steel, er enghraifft, yn cystadlu mewn amgylchedd byd-eang, lle mae cost ynni yn Ffrainc a'r Almaen, er enghraifft, yn rhan fechan iawn o'r hyn sy'n rhaid iddynt ei wario yma. Mae Tata'n gobeithio lleihau eu costau ynni, yn ogystal a'u heffaith amgylcheddol, drwy gynyddu capasiti eu cynhyrchiant pŵer eu hunain, ac mae ynni rhatach iddynt, wrth gwrs, yn golygu mwy o arian i fynd i'r afael â'r llygredd y maent yn ei gynhyrchu o ongl wahanol. A fyddech yn barod i bwysleisio yn y Cabinet fod yna resymau amgylcheddol yn ogystal â rhai economaidd dros wireddu uchelgeisiau Tata ar gyfer eu gwaith pŵer? Diolch.

Ie. Nid wyf yn meddwl bod angen imi bwysleisio'r pwynt. Yn sicr, rwy'n credu bod fy nghyd-Aelodau'n ymwybodol o hynny, ac rwy'n credu fy mod i a Ken Skates yn mynd ar ymweliad ar y cyd â Tata ynglŷn â'r union fater hwn o fewn yr ychydig fisoedd nesaf.

Cytunaf â phopeth y mae Suzy Davies newydd ei ddweud. Ond y cwestiwn rwyf am ei ofyn yw hwn: mae pawb ohonom yn derbyn bod y morlyn llanw yn brosiect buddiol mewn gwirionedd ac mae'r pethau a ddaw yn ei sgil a'r buddion a ddaw yn ei sgil yn rhywbeth y mae pawb ohonom am ei weld. Ond yn ogystal â manteision amgylcheddol, ceir heriau amgylcheddol, ac un ohonynt yn amlwg yw'r effaith ar bysgod. Nawr, gwn fod gan y cyrff pysgota yn fy ardal i a'r morlyn llanw eu hunain ddau fodel pysgota a oedd yn wahanol iawn ac yn eithaf pell oddi wrth ei gilydd. Pa gynnydd a wnaethpwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar edrych ar y modelau pysgota hynny? Oherwydd, os daw'n ôl i'r amlwg, nid ydym am i hynny gael ei weld fel canlyniad i beidio â bod wedi rhoi sylw i hyn ar yr adeg hon.

Na. Yn amlwg, roedd y gwaith hwnnw'n mynd rhagddo pan oedd morlyn llanw bae Abertawe dan ystyriaeth fel cynllun gan Lywodraeth y DU. Nid wyf yn ymwybodol o ba waith sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, ond rydych yn llygad eich lle: pe bai prosiect arall yn cael ei gyflwyno, byddai angen inni wybod pa fodel oedd yn darparu'r wybodaeth gywir. Felly, buaswn yn hapus i ysgrifennu at yr Aelod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddo.FootnoteLink

Diolch. Roedd fy natganiad ar 12 Mawrth yn amlinellu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r sector coedwigaeth. Yn ddiweddar, rydym wedi ymrwymo £2 filiwn ar gyfer cylch arall o'r cynllun buddsoddi mewn busnesau pren. Mae'r cynllun yn darparu cyllid cyfalaf ar gyfer gwelliannau sy'n ychwanegu gwerth i goedwigoedd ar gyfer gweithgareddau rheoli coetiroedd, cynaeafu a phrosesu pren.

Diolch ichi am eich ateb, Weinidog. Un o'r pwyntiau a roddais i chi yn y datganiad a wnaethoch yn ddiweddar oedd y gallu hwn i beidio â chael cyfnodau yn y rownd geisiadau ar gyfer Glastir a chael cyfnod agored yn unig lle gallai pobl wneud cais am gymorth i blannu coedwigoedd newydd drwy gydol y flwyddyn. A ydych wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i hyn? Oherwydd roedd yn faes na chyffyrddwyd arno mewn ymateb gennych chi yn y datganiad hwnnw, ac mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig wedi gwneud hyn a bu'n effeithiol iawn wrth ddatblygu'r sector coedwigaeth yn y rhannau hynny. Felly, a allech roi syniad inni heddiw: a ydych yn bwriadu cefnogi cael gwared ar y cyfnod ymgeisio yn y modd hwn a chael ceisiadau drwy gydol y flwyddyn?

Mae'n sicr yn rhywbeth rwy'n hapus iawn i'w ystyried. Roeddwn yn meddwl fy mod wedi dweud hynny yn y datganiad. Yn sicr, rwy'n ymwybodol iawn fod angen inni gefnogi'r sector coedwigaeth mewn ffordd fwy arloesol o bosibl, ac mae'n sicr yn rhywbeth y buaswn yn hapus i'w wneud. Ond mae gennym rownd gyllido newydd ar gyfer adfer coed Glastir yn agor ddydd Llun, a bydd mwy o fanylion ynghylch lefelau cyllid yn cael eu cyhoeddi ar 1 Ebrill. Hefyd, bydd rownd gyllido newydd ar gyfer creu coetiroedd Glastir. Felly, rydym wedi ymrwymo i'r ddau hynny, ond mae'n sicr yn rhywbeth y byddem yn hapus iawn i edrych arno.FootnoteLink

Diolch. Rwy'n ymrwymedig i sicrhau na fydd unrhyw gamu'n ôl yn y safonau amgylcheddol o ganlyniad i Brexit. Rwyf am i Gymru gynnal ein safonau presennol, ac adeiladu arnynt hefyd. Yr wythnos diwethaf, lansiais ein hymgynghoriad ar egwyddorion amgylcheddol a llywodraethu ar ôl Brexit, i ddod i ben ar 9 Mehefin.

Credaf ein bod yn croesawu'n fawr y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gennym fesurau diogelu cadarn ar waith a'n bod yn gwella'r mesurau diogelu hynny ar ôl Brexit mewn gwirionedd. Ond wrth inni siarad heddiw, nodwn fod yna bobl ifanc i fyny yn yr oriel yn edrych i lawr ar ein trafodion, ac iddynt hwy, peth o'r amddiffyniad mewn mesurau diogelu ar gyfer ein hamgylchedd naturiol fydd gallu dinasyddion i herio Llywodraethau—Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU ac eraill. Ar hyn o bryd, mae gennym y gallu hwnnw, fel y gwelsom drwy sefydliadau fel Client Earth, sy'n herio nid yn unig Llywodraeth y DU, ond Llywodraethau yn yr Eidal a Hwngari a mannau eraill hefyd, o dan ddeddfwriaeth Ewropeaidd. Felly, a allwn ddweud yn bendant ar hyn o bryd, Weinidog, y bydd dinasyddion a sefydliadau dinasyddion yn dal i allu herio Llywodraethau pan na fyddant yn cydymffurfio â'u cyfrifoldebau amgylcheddol?

Gallwn. Credaf fod ychydig bach o wybodaeth anghywir wedi'i rhoi. Yn amlwg, pan fyddwn yn gadael yr UE, ni fydd gan ddinasyddion y DU fynediad mwyach at weithdrefn gwyno'r dinasyddion, sy'n galluogi Comisiwn yr UE, fel y dywedwch, i weithredu ar eu rhan, gan gynnwys y gallu i gyfeirio achosion at Lys Cyfiawnder Ewrop. Fodd bynnag, gallant fynd â'u cwynion wrth gwrs at gyrff fel yr ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus ac at y Cynulliad Cenedlaethol ei hun, ac maent eisoes yn derbyn cwynion gan ddinasyddion. Ond credaf ei bod hi'n bwysig tu hwnt nad yw ein hawliau sy'n deillio ar hyn o bryd o'n haelodaeth o'r UE yn cael eu gwanhau. Dyna pam ein bod wedi cyhoeddi ein hymgynghoriad ar egwyddorion a threfniadau llywodraethu amgylcheddol wedi inni adael yr UE. Rwy'n gofyn am farn ar beth y dylai corff goruchwylio allu ei wneud, ac mae'n bwysig iawn fod pobl yn cyfrannu at hynny. Felly, rwy'n annog Aelodau a'u hetholwyr i wneud hynny. Credaf fod angen inni wybod a ddylai corff allu cynnal ymchwiliadau, pa wybodaeth y byddai ei hangen arnynt pe baent yn gwneud hynny, asesu dilysrwydd cwynion, meddu ar y gallu i weithredu mewn achosion priodol, a gwneud argymhellion yn deillio o'u canfyddiadau. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig inni sicrhau nad oes unrhyw fwlch ar ôl gadael yr UE.

Weinidog, gwyddom y bydd cynllun amgylcheddol 25 mlynedd yn Lloegr, ac mae'r Bil amgylchedd drafft yn cynnwys cynigion ar gyfer swyddfa diogelu'r amgylchedd, rhywbeth y byddai gan ddinasyddion, mae'n debyg, hawl i’w gael—ac efallai fod hyn yn cyfateb i'r Comisiwn yn dadlau achos y dinesydd, sef pam, wrth gwrs, fod y math hwnnw o fynediad cyflym iawn at wasanaethau cyfreithiol mor effeithiol. Rydych wedi penderfynu ar ymgynghoriad, a tybed—ond rydych wedi dweud nad ydych, ar hyn o bryd, yn ffafrio dull gweithredu Llywodraeth y DU mewn perthynas â Lloegr, a tybed a oes angen i chi ailfeddwl am y cwestiwn hwn ynglŷn â chorff gorfodi sy'n gallu mynd i’r afael â chwynion a gyflwynir iddo gan y dinesydd, yn hytrach na rhoi cyngor iddynt ynglŷn â dwyn achos llys. Nid yw'n hawdd i'r dinesydd wneud hynny mewn gwirionedd, ac mae sawl corff wedi dweud wrthym mai dyma sy'n allweddol i gadernid rheoliadau cyfredol yr UE.

Yn amlwg, bydd yr ymgynghoriad yn llywio’r polisi yn y dyfodol. Credaf ei bod hefyd yn bwysig cydnabod bod gennym fwlch llywodraethu gwahanol i Loegr. Felly, mae gennym Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, mae gennym Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Rwyf wedi cael rhywfaint o drafodaethau gyda Gweinidogion Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ynghylch y mater hwn, ac yn sicr, os ydym o’r farn fod angen i ni edrych ar hyn ar ôl yr ymgynghoriad, byddaf yn fwy na pharod i wneud hynny. Mae'n hanfodol, fel y dywedais yn fy ateb i Huw Irranca-Davies, nad ydym yn gweld gwanhau o'r fath, nid yn unig yn ein safonau, ond yn ein hawliau hefyd.

Diolch. Y cynllun gweithredu adfer natur yw ein strategaeth fioamrywiaeth genedlaethol ar gyfer tir a môr, ac mae'n nodi ein hymrwymiad i fioamrywiaeth yng Nghymru. Mae ei chwe amcan yn cefnogi strategaeth forol y DU a'n hamcanion i sicrhau a chynnal statws amgylcheddol da ein dyfroedd.

Weinidog, o gofio y bydd yr ymgynghoriad sydd ar y ffordd ar strategaeth forol y DU yn dangos nad yw'r DU wedi cyrraedd ei tharged 2020 i sicrhau statws amgylcheddol da ar gyfer y rhan fwyaf o'r 14 o ddisgrifyddion, nac unrhyw un o'r disgrifyddion sy'n ymwneud â bioamrywiaeth, pa gamau y bydd Cymru yn eu cymryd i sicrhau nad ydym yn y sefyllfa hon eto yn 2030?

Diolch yn fawr. Rwy'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gyflawni’r rhaglen drylwyr o fesurau a gyhoeddwyd yn ôl yn 2015 fel y maent yn berthnasol i Gymru, i barhau i weithio tuag at gyflawni a chynnal statws amgylcheddol da. Mae Cymru bellach yn cael ei chydnabod yn rhyngwladol fel gwlad sydd ar y blaen oherwydd ein dulliau o weithredu polisi a deddfwriaeth. Mae'r dulliau hynny'n canolbwyntio ar adeiladu a gwella ecosystemau cydnerth.

Rydym yn rhoi nifer o gamau cadarnhaol ar waith i gyflawni hyn. Rydym yn cefnogi’r gwaith o sicrhau strategaeth forol y DU, fel y dywedais. Rydym yn ymgorffori darpariaeth ar gyfer cydnerthedd bioamrywiaeth ac ecosystemau ar draws portffolios, gan gynnwys drwy'r polisi cenedlaethol ar adnoddau. Yn amlwg, cawsom ein cynllun morol drafft cyntaf, sy'n nodi hynny hefyd. Mae gennym y fframwaith rheoli rhwydwaith ardaloedd morol gwarchodedig ar gyfer 2018-23, a’r gwaith o roi'r cynlluniau gweithredu blynyddol cysylltiedig ar waith, gan weithio unwaith eto gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod ein rhwydwaith helaeth o ardaloedd morol gwarchodedig yn cael eu rheoli'n effeithiol, ac mae hynny'n bwysig iawn ac yn parhau i gyfrannu at gadwraeth, gwellhad a chydnerthedd yr ardal forol. Rydym hefyd yn gweithio gyda rhanddeiliaid i gwblhau'r rhwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig yn nyfroedd Cymru, ac fel rhan o’r prosiect parhaus i asesu gweithgareddau pysgota Cymru, rydym yn datblygu cynigion rheoli ar gyfer y gweithgareddau pysgota a asesir fel y rhai â'r potensial mwyaf i effeithio ar nodweddion safleoedd.

Weinidog, yn 2017, cynhyrchodd y Gymdeithas Cadwraeth Forol adroddiad 'Glanhau Traethau Prydain'. Dangosodd yr adroddiad hwn fod dros 670 darn o sbwriel wedi eu casglu dros bob 100m o draeth yng Nghymru, cynnydd o 11 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Mae sbwriel o'n traethau ac yn ein moroedd yn cynyddu. Mae hefyd yn bygwth maglu, mygu a lladd ein bywyd gwyllt morol o dipyn i beth. Weinidog, pa gynnydd a wnaed ar ddatblygu strategaeth i atal a lleihau llygredd yn ein hamgylchedd morol yn unol â gofyniadau rheoliadau strategaeth forol y Deyrnas Unedig yng Nghymru?

Wel, yn amlwg, mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb mewn perthynas â sbwriel, nid yn unig ar ein traethau ac yn ein moroedd, ond ar ein tir hefyd. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r cynllun a'r strategaeth ar gyfer sbwriel morol a gawsom yn ôl yn 2016, rwy'n credu, ac yn amlwg, rydym yn gwneud cynnydd. Credaf hefyd fod y gwaith a wnaed gan fy nghyd-Aelod, Hannah Blythyn, mewn perthynas â lleihau deunydd pacio yn bwysig iawn hefyd.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal a gwella poblogaethau o rywogaethau Cymreig drwy'r cynllun gweithredu adfer natur. Mae'n rhaid i ni barhau â'n gwaith i gynyddu cydnerthedd ein cefn gwlad er mwyn cynorthwyo ein rhywogaethau sy'n wynebu'r bygythiad mwyaf i oroesi.

Diolch. Wel, mae'r gylfinir wedi'i restru fel rhywogaeth sy'n agos at fod dan fygythiad yn fyd-eang ar restr goch yr Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur o rywogaethau dan fygythiad, ac mae ar y rhestr goch o adar sy'n destun pryder cadwraethol yn y DU. Weinidog, efallai eich bod yn ymwybodol fod adroddiad 'State of Birds in Wales 2018' wedi nodi bod mwy na thri chwarter poblogaeth y gylfinir yng Nghymru wedi diflannu dros y 25 mlynedd diwethaf, ac mae'n debyg y byddant yn diflannu’n gyfan gwbl o dirwedd Cymru fel rhywogaeth sy'n bridio'n rheolaidd o fewn 20 mlynedd heb gamau cadwraeth brys. Fodd bynnag, fe glywsom yr wythnos diwethaf fod y ddau gais sy'n cydweithredu ar gyfer y gylfinir gan yr RSPB ac Ymddiriedolaeth Adareg Prydain am grant Llywodraeth Cymru ar gyfer galluogi adnoddau naturiol a llesiant yng Nghymru wedi bod yn aflwyddiannus. Wel, fel hyrwyddwr rhywogaeth y gylfinir yng Nghymru, rwy'n gweithio'n agos gyda Gylfinir Cymru—cynghrair y gylfinir yng Nghymru—a rhannaf eu pryderon ynglŷn â dyfodol yr aderyn. Pa ystyriaeth, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i ddarparu cymorth brys i fesurau cadwraeth ar gyfer y gylfinir fel na fyddwn yn colli'r rhywogaeth hon am byth?

Diolch. Rwy'n ymwybodol eich bod yn hyrwyddwr rhywogaeth y gylfinir a'r gwaith a wnewch. Efallai fod Mark Isherwood yn ymwybodol o brosiect dyffryn Camlad ym Mhowys a ariannwyd drwy ein cynllun rheoli cynaliadwy, sy'n waith cydweithredol o dan arweiniad ffermwyr sy'n ymgymryd â'r gwaith o adfer cynefinoedd glaswelltir gwlyb traddodiadol yr iseldir. Ac mae hynny'n darparu ecosystem iach a gwydn i helpu adar sy'n nythu ar y ddaear, ac mae'r gylfinir yn rhywogaeth ddangosol ar gyfer pennu llwyddiant y prosiect hwnnw. Mae gennym grantiau hefyd ar gyfer galluogi adnoddau naturiol a llesiant yng Nghymru, ac mae dau o'r ceisiadau a gawsom yn ymwneud yn benodol â gweithgarwch cadwraeth mewn perthynas â'r gylfinir. Yn anffodus, nid oeddent yn cyrraedd y trothwy isaf ar gyfer cyllid ar hyn o bryd, ond rwyf wedi gofyn i fy swyddogion weithio gyda'r ymgeiswyr i weld a oes unrhyw beth arall y gallwn ei wneud i'w cynorthwyo, gan fy mod yn cydnabod bod angen inni wneud gwaith gweithredol iawn yn y maes hwn.

Diolch. Rwy'n sylweddoli bod rhywogaethau goresgynnol estron yn parhau i gael effaith amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd yng Nghymru. Rwy'n cefnogi nifer o fentrau y mae ein partneriaid yn rhan ohonynt a gynlluniwyd i leihau effaith y rhywogaethau hyn a'u rheoli neu eu dileu.

A gaf fi ddiolch i chi am eich ateb? Mae Abertawe wedi'i disgrifio fel prifddinas clymog Prydain. Ac er bod gennym rywogaethau estron eraill, fel Jac y Neidiwr, clymog yw'r broblem fawr. A all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y defnydd o ysglyfaethwr naturiol, sy'n cael ei dreialu ar nifer o safleoedd, yn ogystal â'r defnydd o blaladdwyr sy'n cael eu datblygu ym Mhrifysgol Abertawe?

Diolch. Rwy'n ymwybodol—rydym wedi cael llawer iawn o ohebiaeth, ac yn y Siambr hon hefyd, ynghylch y mater hwn. Mae sefydlu'r llysleuen wedi bod yn anodd oherwydd pwysau gaeafu yn ogystal ag ysglyfaethu. Rydym wedi cael saith mlynedd o dreialon, ac ni cheir unrhyw dystiolaeth amlwg i awgrymu effaith negyddol ar glymog Japan. Felly, mae'r treialon wedi'u hatal dros dro yng Nghymru wrth i'r Ganolfan Amaethyddiaeth a Biowyddorau Ryngwladol gynnal ymchwiliadau pellach ar sefydlu.

O ran defnyddio plaladdwyr, mae ymchwilwyr wedi dod i'r casgliad mai glyffosad yw'r unig chwynladdwr systemig sy'n llwyddiannus ar gyfer trin clymog ar hyn o bryd, ac unwaith eto, dywed yr ymchwilwyr nad oes modd ei ddileu yn y tymor byr, ond gellir ei reoli os ydych yn defnyddio'r symiau gofynnol am dair blynedd, fel y nodir yn eu hymchwil.

Soniodd Mike Hedges am y defnydd o ysglyfaethwyr naturiol i gael gwared ar rywogaethau megis clymog. Weinidog, os caf ystyried hyn o ongl ychydig yn wahanol, mae rhywogaethau cynhenid ac estron, o bosibl, yn amgylcheddau da ar gyfer bywyd gwyllt, pwynt a wneir ar wefan Bee Friendly Monmouthshire. Mae prosiect asedau naturiol Sir Fynwy yn gydweithrediad rhwng Ymddiriedolaeth Natur Gwent a Chyngor Sir Fynwy, ac yn cynnig cyngor a rhywfaint o arian grant i gynnal a gwella safleoedd bywyd gwyllt lleol o'r fath a helpu gyda rheolaeth amgylcheddol. Ariennir y gwaith hwnnw’n rhannol gan gronfa amaethyddol Ewrop ar gyfer datblygu gwledig. Os a phan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, a yw eich adran wedi ystyried unrhyw lwybrau posibl y gall y gronfa hon eu defnyddio i geisio parhau â'r frwydr yn erbyn rhywogaethau estron nad oes croeso iddynt a chefnogi bywyd gwyllt ledled Cymru?

Wel, do, dywedodd Llywodraeth y DU wrthym na fyddem yn colli ceiniog pe byddem yn gadael yr UE, felly rydym yn eu dal at eu gair. Ond credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig: nid yw pob rhywogaeth estron yn fygythiad i'n hiechyd, ein heconomi a'n hamgylchedd a chredaf ei bod yn bwysig iawn inni ganolbwyntio ar y rhywogaethau estron goresgynnol oherwydd, fel y dywedwch, ceir meysydd eraill sydd eu hangen arnom i hyrwyddo bioamrywiaeth.

Mae'r protocol rheoli cronfeydd dŵr rhwng Cyfoeth Naturiol Cymru, Asiantaeth yr Amgylchedd a Hafren Dyfrdwy yn darparu set fanwl o reolau ar reoli lefelau dŵr. Mae grŵp cyswllt Efyrnwy a Chlywedog yn cyfarfod ddwywaith y flwyddyn i drafod unrhyw faterion ac i esbonio penderfyniadau'n ymwneud â’r gwaith o reoli'r gronfa dŵr.

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb? Efallai y bydd y Gweinidog yn cofio imi ofyn i'r Trefnydd yr wythnos diwethaf am ddatganiad ynglŷn â rheoli argaeau ledled Cymru, gan y ceir pryder ynglŷn â llifogydd i lawr yr afon o gronfa ddŵr Clywedog a Llyn Efyrnwy. Mae'r ddau argae, ar brydiau yn ystod yr wythnosau diwethaf, wedi bod yn gorlifo, a dywed CNC fod hwn yn fesur rheoledig sydd wedi’i brosesu, ond wrth gwrs, nid yw hynny'n lleddfu pryderon tirfeddianwyr i lawr yr afon y mae eu tir yn cael ei effeithio'n sylweddol. Buaswn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu a ydych wedi cael trafodaethau gyda CNC o ran rheoli argaeau yng Nghymru, yn enwedig Llyn Efyrnwy a chronfa ddŵr Clywedog i weld a oes angen diweddaru'r prosesau rheoli hynny.

Diolch. Yn sicr, rwyf wedi cael trafodaethau gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ynglŷn â chronfa ddŵr Clywedog. Rwy'n ymwybodol eu bod wedi ychwanegu medrydd lefel dŵr yn nghronfa ddŵr Clywedog er mwyn ei gwneud yn haws o lawer i'r cyhoedd, er enghraifft, allu monitro’r hyn sy’n digwydd. Gwn ei fod ar gael ar eu gwefan. Gwn fod Hafren Dyfrdwy—rwyf hefyd wedi cael trafodaethau gyda hwy ynghylch argaeau a chronfeydd dŵr—yn bwriadu buddsoddi £7.1 miliwn i ddiogelu a chynnal a chadw cronfeydd dŵr ac argaeau ar draws eu rhanbarth dros—hyd at 2025, rwy’n credu. Yn amlwg, fel y dywedwch, caiff y broses o ryddhau dŵr o gronfa ddŵr Clywedog ei rheoli drwy gytundeb tairochrog rhwng CNC, Asiantaeth yr Amgylchedd a Hafren Dyfrdwy, ac fel rhan o'r protocol rheoli, mae’n rhaid i’r broses o ryddhau dŵr o gronfeydd dŵr gydymffurfio â set fanwl o reolau, ac maent yn angenrheidiol er mwyn sicrhau na cheir unrhyw effaith niweidiol i lawr yr afon.

Rwy'n ymwybodol—. Rwyf wedi derbyn gohebiaeth gan eich etholwyr, a gwn eich bod chi hefyd yn ymwybodol ohoni, ac anfonais ymateb manwl atynt tua diwedd y llynedd, ond credaf ei bod yn bwysig iawn fod y sefydliadau hyn yn rhoi cymaint o wybodaeth â phosibl i'r cyhoedd.

Cynhaliodd Rheoli Gwastraff Ymbelydrol gyfres o ddigwyddiadau ymgynghori ar eu proses o werthuso safle ar gyfer cyfleuster gwaredu daearegol. Cafwyd wyth digwyddiad yn Lloegr a dau yng Nghymru. Cynhaliwyd y digwyddiadau yng Nghymru drwy weminar.

Well, the first of those public consultations was held in public, but, of course, some opposition was expressed to the idea of having a radioactive waste disposal site in Swansea, and then it was changed to be a webinar rather than the public meeting that was scheduled to happen in Llandudno. There are certain people in my constituency who have raised concerns that there is an attempt here by RWM to move towards being less open in their consultation.

Now, I do have concerns about many elements of the consultation by RWM. One of the things that concerns me greatly is that one landowner, or one business, even, can request to express an interest in starting a consultation on providing a geological disposal site for radioactive waste. I think that’s entirely unacceptable, particularly in a context where local authorities, in their entirety, have already said that they don’t wish to look at the possibilities in their own areas, as Anglesey council has done. Would you agree with me that if a council says, 'No facility in our area', that should be the end of it? And do you agree with me that councils in Wales should be expressing that clearly between now and the end of the consultation on 14 April, that we don't welcome geological disposal sites here in Wales? 

Yn sicr, os yw cyngor yn mynegi hyn, credaf y dylai Rheoli Gwastraff Ymbelydrol ei gymryd fel y'i darllenwyd. Hoffwn ddweud yn glir iawn nad yw Llywodraeth Cymru wedi nodi unrhyw safleoedd neu gymunedau yng Nghymru lle gellid gosod cyfleuster gwaredu daearegol, ac ni fyddwn yn ceisio gwneud hynny. Mae ein polisi'n glir iawn: ni ellir adeiladu cyfleuster gwaredu daearegol yng Nghymru oni bai fod cymuned yn barod i'w groesawu.

Fe'm dychrynwyd pan glywais fod Abertawe, fel y clywsom, yn un o'r ardaloedd a ystyriwyd gan y cwmni hwn, ac fel sawl un arall, rwyf wedi cyfleu fy nheimladau ynglŷn â hynny yn glir yn yr ymgynghoriad. Fe ailadroddoch chi eto heddiw fod hwn yn fater i gymunedau lleol wneud penderfyniad yn ei gylch, ac rwy'n ddiolchgar am y cadarnhad a gawsom, ond a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwneud unrhyw gyfraniad i'r ymgynghoriad ei hun? Ac os nad yw, am ba resymau bynnag, a wnewch chi gadarnhau y byddai Aelodau unigol o'r Llywodraeth hon sy'n digwydd bod yn rhan o'r Llywodraeth, ond sy'n cynrychioli ardaloedd o gwmpas Abertawe, yn rhydd yn rhinwedd eu swydd fel Aelodau Cynulliad i ymateb i unrhyw ymgynghoriad o'r fath?

Ni fyddaf yn cyflwyno ymateb. Fodd bynnag, cyfarfûm â Rheoli Gwastraff Ymbelydrol i sicrhau bod y pwyntiau a godwyd gan Rhun ap Iorwerth yn cael eu hystyried. Roeddwn yn teimlo hefyd, gan eu bod wedi newid yr un yn Abertawe i fod yn weminar, y dylai'r un yn Llandudno fod yn weminar hefyd. Fel gogleddwraig, rwy'n ymwybodol iawn fod y gogleddwyr am gael eu trin yr un fath â phobl y de, felly gwneuthum y pwynt hwnnw iddynt. Nid wyf yn siŵr a oeddent yn meddwl fy mod yn bod braidd yn smala, ond roeddwn yn credu o ddifrif fod hynny'n bwysig iawn, fod pawb yn cael eu trin yr un fath.

Thank you, Minister. 

The next item is questions to the Minister for Housing and Local Government. The first question is to be answered by the Deputy Minister, and the question is from Harry Mary Jones.

Rydym yn hybu pwysigrwydd amrywiaeth drwy ein menter Amrywiaeth mewn Democratiaeth. Bydd gwerthusiad o'r gwaith a wnaed hyd yma ar gael cyn bo hir. Bydd cam arall o'r prosiect yn dechrau'n ddiweddarach eleni, gan adeiladu ar y gwaith cynharach cyn yr etholiadau llywodraeth leol nesaf.

Rwy'n ddiolchgar i'r Dirprwy Weinidog am ei hymateb.

Weinidog, rwyf wedi bod yn edrych ar y datganiadau cydraddoldeb cyfreithiol mewn awdurdodau lleol yng Nghymru. Deuthum i'r casgliad fod llawer ohonynt—ac nid wyf am enwi a chodi cywilydd ar neb yma, gan y credaf y byddai hynny'n annheg iawn, ond byddaf yn ysgrifennu at y Gweinidog gyda'r pryderon penodol. Rwyf wedi dod i'r casgliad nad yw llawer ohonynt wedi cael eu diweddaru ers peth amser—ac unwaith eto, nid wyf am ddweud faint o flynyddoedd gan y byddai hynny'n ei gwneud hi'n bosibl eu hadnabod—ac mae pump ohonynt yn defnyddio ieithwedd yn gyson yn eu datganiadau cydraddoldeb nad yw'n gydnaws â Deddf Cydraddoldeb 2010, yn benodol wrth  gyfuno gwahaniaethu ar sail rhyw â gwahaniaethu ar sail rhywedd. Nid yw hyn, wrth gwrs, yn unrhyw help o gwbl wrth geisio mynd i'r afael â gwahaniaethu rhwng menywod a dynion, ac yn sicr, nid yw'r ffaith bod yr iaith yn ddryslyd o gymorth i'r gymuned traws chwaith.

Pan drafodaf y pryderon yn uniongyrchol gyda'r awdurdodau lleol hynny, dywedant wrthyf eu bod yn brin o adnoddau a sgiliau. Nawr, nid wyf yn dweud am eiliad, Lywydd, fy mod yn derbyn bod hynny'n wir, ond os ysgrifennaf at y Dirprwy Weinidog yn nodi fy mhryderon penodol, a gaf fi ofyn iddi eu codi gyda'r awdurdodau lleol hynny, gan ei bod yn gwbl hanfodol, yn eu datganiadau cyfreithiol rwymol, eu bod yn cydymffurfio â'r gyfraith ac yn defnyddio'r iaith gywir? Ac efallai y gall eu cywiro yn breifat o ran yr honiad nad oes digon o adnoddau ar gael iddynt i gydymffurfio â'r ddeddfwriaeth.

Rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog a minnau'n fwy na pharod i'w goleuo ynghylch yr adnoddau a'r hyn y dylent fod yn ei wneud. Felly, os hoffech ysgrifennu ataf ynglŷn â'r awdurdodau penodol ac amlinellu beth yw'r pryderon, gan y gwyddom ei bod yn anhygoel o bwysig, os ydym am i'n cynghorau a'n cymunedau adlewyrchu'r cymunedau a wasanaethir ganddynt, eu bod yn gwneud pethau'n iawn yn ymarferol yn ogystal ag o ran polisi.

Cwestiwn da iawn, ac mae'n hanfodol fod derbyn a hyrwyddo amrywiaeth yn ganolog i lywodraeth leol yng Nghymru. Fodd bynnag, ceir rhwystr mawr i hyn, a chredaf fod ein Prif Weinidog yn ei swydd fel Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol wedi ceisio mynd i'r afael ag ef: y ffaith na all pobl sy'n gweithio i awdurdodau lleol sefyll i gael eu hethol yn gynghorwyr sir. Felly, mae gennym etholwyr sy'n athrawon, cogyddion ysgol, hyfforddwyr nofio—mae llawer iawn o rolau bellach mewn awdurdod lleol sy'n eu hatal rhag sefyll etholiad awdurdod lleol. A byddai angen iddynt ymddiswyddo o'u gwaith er mwyn gwneud hynny, wyddoch chi—. [Torri ar draws.]

Parhewch. Peidiwch â chymryd sylw o eraill sy'n ceisio gwneud sylwadau oddi ar eu heistedd.

Diolch. Nawr, yn 2017, cynhaliodd Mark Drakeford AC ymgynghoriad ar ddiwygio etholiadol mewn llywodraeth leol, ac roedd adran 6 yn gofyn a ddylai unrhyw aelod o staff cyngor o dan y lefel uwch allu sefyll i gael eu hethol i'w hawdurdod eu hunain, ac roedd 61 y cant o'r ymatebwyr yn cytuno y dylent. Felly, o gofio bod y cyn-Weinidog llywodraeth leol, Mark Drakeford, wedi cychwyn pethau yn hyn o beth, ac o fy sgyrsiau gydag ef, roedd yn eithaf cefnogol i hyn mewn gwirionedd, pa drafodaethau a gynhaliwyd yn ddiweddar ynglŷn â chyflwyno rhyw fath o ddeddfwriaeth gadarnhaol fel nad yw pobl o bob cefndir, gan gynnwys awdurdodau lleol a'r rolau amrywiol sydd ganddynt, yn cael eu hatal rhag sefyll i gael eu hethol i awdurdodau lleol?

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Credaf eich bod yn codi pwynt dilys iawn ynglŷn â'r cyfraniad sydd gan bobl sy'n gweithio neu sydd wedi gweithio i'r awdurdod lleol i'w wneud i ddemocratiaeth leol mewn llywodraeth leol. Bydd yr Aelod yn ymwybodol y byddwn yn cyflwyno Bil llywodraeth leol ac etholiadau (Cymru) yn ddiweddarach eleni, a gobeithiwn gymryd camau drwy hynny i fynd i'r afael ag anomaledd y ffaith nad yw pobl sy'n gweithio mewn llywodraeth leol, yn y rolau a restrwyd gennych, yn gallu sefyll i gael eu hethol i wasanaethu eu cymunedau.

Diolch am y cwestiwn. Mae cyflenwad cynyddol o dai rhent cymdeithasol yn hanfodol. Byddwn yn cyflawni ein targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy, a bydd y mwyafrif o'r cartrefi hyn yn dai cymdeithasol i'w rhentu. Byddaf yn mynd gam ymhellach ac yn cefnogi cynghorau i fanteisio ar yr amodau newydd i adeiladu tai cyngor newydd ar raddfa fawr ac yn gyflym.

Weinidog, mae'r ddwy ohonom yn cytuno bod angen llawer mwy o dai cymdeithasol yng Nghymru, ond nid y cartrefi newydd yn unig sy'n bwysig; mae a wnelo â'r gwasanaethau cyhoeddus sy'n amgylchynu'r cymunedau rydym yn eu creu, ac mae cyni yn peri problemau difrifol i awdurdodau lleol rhag gallu gwneud hynny—gymaint felly fel bod llawer o gyfleusterau newydd fel meysydd chwarae yn cael eu hadeiladu drwy gytundebau adran 106 yn unig. Y penwythnos hwn, rydym wedi gweld gwendidau dull gweithredu o'r fath, gyda'r newyddion fod datblygiad tai yn ne Llundain wedi atal plant o adran tai cymdeithasol y datblygiad rhag defnyddio'r maes chwarae a ddarparwyd drwy adeiladu gwrych na ellir ei groesi. Wrth wadu cyfrifoldeb, mae'r awdurdod lleol wedi dweud nad oes unrhyw beth o'i le ar y man llawer llai o faint, gan ei fod yn bodloni'r gofynion cyfreithiol ar gyfer meysydd chwarae. Dywedodd y datblygwr nad yw tenantiaid tai cymdeithasol yn talu costau cynhaliaeth ac felly na ddylai eu plant ddefnyddio'r maes chwarae mwy o faint. Sut y gwnaethom ganiatáu i'n sgwrs wleidyddol ynghylch tai cymdeithasol ddisgyn i lefel mor druenus? A wnewch chi ymchwilio i weld a oes pethau tebyg yn digwydd yng Nghymru?

Rwy'n rhannu dicter yr Aelod ynghylch ymddygiad o'r fath yn llwyr. Rwy'n hyderus nad yw'r fath beth yn digwydd yng Nghymru, ond fe atgyfnerthaf ein hymdrechion i sicrhau nad yw'n digwydd. Yn ddiweddar, rydym wedi newid 'Polisi Cynllunio Cymru' i ailbwysleisio'r angen i greu lleoedd, cymunedau, cymunedau cynaliadwy, ar gyfer dinasyddion Cymru, ac wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys set gynaliadwy o dai a'r cyfleusterau â ddaw gyda hynny. Felly, rydym yn gobeithio gweithio gydag awdurdodau lleol, gan fod Llywodraeth y DU wedi gweld synnwyr ac wedi cael gwared ar y cap oddi ar y cyfrif refeniw tai. Byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ystyried sut y gallant ddefnyddio eu pwerau newydd i'r eithaf er mwyn sicrhau eu bod yn adeiladu ar gyfer cymunedau cynaliadwy'r dyfodol, ar y cyd â'n cwmnïau adeiladu bach a chanolig, ein landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'n llunwyr lleoedd yn gyffredinol yn ein cymdeithas.

Weinidog, rwy'n eich cymeradwyo am siarad am gymunedau cynaliadwy yn hytrach na thai cynaliadwy a thai fforddiadwy yn unig. Rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaeth Leanne Wood, a defnyddiodd enghraifft dda fod angen inni sicrhau, oes, fod angen tai cymdeithasol newydd arnom, tai fforddiadwy newydd, ond mae angen cynaliadwyedd mewn perthynas â hynny. Gyda hynny mewn golwg, ceir pwysau mawr ar awdurdodau lleol yng Nghymru, yn enwedig awdurdodau gwledig, i roi caniatâd ar gyfer ardaloedd sy'n aml y tu allan i gwmpas y cynlluniau datblygu lleol ar hyn o bryd, ardaloedd nad ydynt yn cael eu cynnal yn iawn naill ai gan wasanaethau na chysylltiadau trafnidiaeth gynaliadwy. Felly, beth rydych yn ei wneud fel Gweinidog i sicrhau, pan ystyrir ceisiadau gan awdurdodau lleol, nad ydynt yn cael eu derbyn oni bai eu bod yn bodloni meini prawf deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol ac yn darparu'r cynaliadwyedd go iawn hwnnw, yr ysbryd cymunedol go iawn hwnnw y mae angen inni ei gynhyrchu mewn pentrefi a threfi ledled Cymru?

Ie. Ailgyhoeddwyd 'Polisi Cynllunio Cymru' gan fy rhagflaenydd yn y portffolio cynllunio, Lesley Griffiths, tuag at ddiwedd y llynedd, ac mae'r ddogfen honno wedi'i hailysgrifennu drwyddi draw—nid diweddariad yn unig mohoni. Mae'r ddogfen honno'n gwneud ymdrech arbennig i bwysleisio pwysigrwydd adeiladu cymunedol, creu lleoedd, yn y system gynllunio ac yng nghynllun datblygu lleol unrhyw awdurdod lleol. Dylai fod gan awdurdodau lleol gynllun datblygu lleol ar waith sy'n gadarn, sy'n nodi eu hanghenion tai, a dylent allu glynu at hynny yn eu pwyllgorau, er mwyn sicrhau, os gwneir cynigion datblygu hapfasnachol y tu allan i'r CDLl, y gallant wrthsefyll hynny'n gadarn. Nid oes gennym set gyflawn o gynlluniau datblygu lleol ym mhob rhan o Gymru. Rydym yn annog awdurdodau lleol naill ai i sicrhau bod ganddynt gynllun datblygu lleol ar waith pan nad oes un ganddynt, neu i'w hadolygu a'u diweddaru pan fo un ar waith ganddynt ond nad yw'n gwbl gyfoes, i'r diben a nodwyd gan Nick Ramsay, fel y gallant fod yn gadarn wrth amddiffyn penderfyniadau i beidio â chaniatáu datblygu hapfasnachol y tu allan i broses y CDLl.

Questions from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood. 

Diolch, Lywydd. Wel, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am wasanaethau tân ac achub yng Nghymru, rydych wedi etifeddu'r Papur Gwyn a gyhoeddwyd ar 'Ddiwygio Awdurdodau Tân ac Achub yng Nghymru' fis Tachwedd diwethaf, gyda'r ymgynghoriad yn cau ar 5 Chwefror. Fel y dywed ymateb Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru,

Mae parch mawr i'r gwasanaethau tân ac achub. Afraid dweud, felly, y byddai unrhyw gynigion i newid y ffordd y caiff awdurdodau tân ac achub eu strwythuro, eu hariannu neu eu gweithredu yn bwysig iawn, nid yn unig i'r awdurdodau eu hunain, ond hefyd i'r nifer o sefydliadau, cymunedau, grwpiau ac unigolion sy'n dibynnu ar y gwasanaethau a ddarperir gan yr awdurdodau.

Sut, felly, yr ymatebwch i'r datganiad hwn?

O gofio bod achos Llywodraeth Cymru dros newid yn seiliedig ar gred na fydd y trefniadau sydd wedi cynhyrchu canlyniadau rhagorol yn y gorffennol yn effeithiol yn y dyfodol, ychydig iawn sydd yn y Papur Gwyn i gadarnhau'r gred honno. Nid oes unrhyw beth, er enghraifft, i ddangos bod y trefniadau presennol yn dechrau peri i safonau ddirywio neu i berfformiad waethygu, neu fod ganddynt lai o allu i ymdopi â heriau, arloesi neu newid nag a oedd ganddynt pan gawsant eu sefydlu yn 1996.

Rydym wedi cynnal ymgynghoriad, fel y dywedodd yr Aelod yn gwbl gywir. Rydym wedi cael nifer fawr o ymatebion. Rydym yn ystyried yr ymatebion hynny'n ofalus. Mae'n ymgynghoriad cyffredinol. Ar ôl inni ddadansoddi'r ymatebion yn drwyadl, bydd modd imi ddweud wrth yr Aelod a'r Aelodau yn gyffredinol sut y byddwn yn symud ymlaen ar hyn, ond rwyf wedi cyfarfod â'r prif swyddogion tân a'u cadeiryddion yn ddiweddar iawn, ac wedi pwysleisio'r ffaith ei fod yn ymgynghoriad llawn a dilys. Mae gennyf gryn diddordeb mewn gweld y dadansoddiad o'r ymatebion y maent wedi'u darparu, ac yng ngoleuni'r ymatebion hynny, bydd modd imi ateb yr Aelod ynglŷn â sut rydym yn symud y gwasanaeth hwn yn ei flaen.

Wel, roeddent yn dweud hefyd mai'r amcan arfaethedig, yn rhyfedd braidd, yw ceisio gwarchod safonau uchel presennol y gwasanaethau tân ac achub drwy ddiwygio'r trefniadau a gynhyrchodd y safonau hynny. Ceir diffyg cysondeb yn y Papur Gwyn yn yr ystyr ei fod yn cynnig atebion i broblemau y mae'n derbyn nad ydynt yn bodoli, ac mae'r Papur Gwyn yn cyfeirio at ganfyddiad nad yw awdurdodau tân ac achub yn atebol. A ydych chi felly o leiaf yn cydymdeimlo â'r datganiad hwn?

O ran atebolrwydd cyhoeddus, nid ydym yn derbyn bod awdurdodau tân ac achub yn anatebol. Mae ein cyfarfodydd yn agored i'r cyhoedd a bellach yn cael eu gweddarlledu fel y gellir eu gwylio o bell, caiff gwariant a chynlluniau eraill eu cyhoeddi'n flynyddol, ceir cyfleusterau i bobl wneud ceisiadau o dan ddeddfwriaeth rhyddid gwybodaeth, ac mae'r gwasanaeth yn gwneud ymdrech arbennig i gyfarfod â grwpiau cynrychiadol ac i gymryd rhan weithredol mewn gwaith cydweithredol gyda sefydliadau cyhoeddus a sefydliadau gwirfoddol cyhoeddus eraill.

Ac mae'n cyfeirio at y ffaith bod gwybodaeth ariannol yn hygyrch ac ati. Rwy'n derbyn na allwch ragfynegi eich ymateb i'r ymgynghoriad, ond a ydych o leiaf yn cydymdeimlo â'r pryderon a godir yma?

Mae newid yn anodd i bawb. Cawsom drafodaeth dda iawn, fel y dywedais, cyn i'r ymgynghoriad gau. Fe anogais bob un ohonynt i gyflwyno pob un o'r pwyntiau—ac rydych yn gwneud rhai ar eu rhan yn awr. Pan fyddwn wedi dadansoddi'r holl ymatebion, addewais gyfarfod arall iddynt cyn inni eu cyhoeddi a chyfle i siarad â mi'n uniongyrchol, yr holl brif swyddogion tân a'u cadeiryddion, fel y gallwn drafod ffordd ymlaen gyda'n gilydd.

Ni chredaf fod problem ynglŷn â bod yn awyddus i adolygu gwasanaeth sydd wedi bodoli ers amser maith a gweld a oes pethau y gellir eu gwella. Rydym yn trafod rhai pethau gyda diffoddwyr tân, fel y gwyddoch, o ran ehangu eu rolau, gan eu bod wedi llwyddo'n dda iawn i ostwng nifer y tanau ledled Cymru ac rydym yn falch iawn o hynny. Rwy'n talu teyrnged hefyd i waith caled ac ymroddiad holl ddiffoddwyr tân Cymru a'r gwaith a wnânt. Ond mae'n bryd edrych ar sut y cânt eu trefnu ac a wneir hynny yn y ffordd orau. Ac fel y dywedais, mae'n ymgynghoriad go iawn, a phan fyddwn yn gwybod beth yw'r canlyniad, byddwn yn fwy na pharod i adrodd yn ôl.

Ond wrth gwrs, nid oes a wnelo hyn â Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru yn unig, gan fod ymateb Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru i'r ymgynghoriad, er gwaethaf honiadau i'r gwrthwyneb yn y Papur Gwyn—yn amlwg, credaf y bydd hyn yn digio pobl ledled Cymru—yn dweud bod aelodau presennol o'r awdurdod tân ac achub yn parhau i fod yn atebol i'w hawdurdodau cartref, ond yn y modd y maent yn cyflawni eu rôl, maent hefyd yn atebol i'r etholwyr drwy'r adroddiadau blynyddol y maent yn eu paratoi.

Felly sut rydych yn ymateb i'r datganiad gan Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru eu bod yn llwyr gefnogi'r dymuniad i osgoi unrhyw newidiadau andwyol i adnoddau neu weithgarwch rheng flaen, a'u bod o'r farn nad oes modd cyflawni hyn drwy rai o'r atebion a gynigiwyd? Mae'n debygol iawn y gallai mecanweithiau cyllidebol sy'n caniatáu i benderfyniadau terfynol gael eu gwneud y tu allan i endid cyfreithiol yr awdurdod achosi newidiadau sylweddol posibl i wasanaethau, darpariaeth ac adnoddau'r rheng flaen, er anfantais i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, a chreu goblygiadau cyfreithiol ac atebolrwydd diddorol pe bai lefelau'r cyllid yn annigonol neu'n arwain at ganlyniadau andwyol.

Felly, yn amlwg, mae hyn yn mynd y tu hwnt i argymhellion sefydliadol yn unig, ac mae'n treiddio'n ddyfnach i ystyriaethau ariannol, ac ystyriaethau cyfreithiol o bosibl. Unwaith eto, sut rydych yn ymateb i bryderon Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, ynghyd â phryderon awdurdodau eraill ledled Cymru?

[Anghlywadwy.]—gwasanaeth ymladd tân. Mae amrywiaeth o safbwyntiau wedi eu mynegi, a chyn gynted ag y byddwn wedi dadansoddi'r holl safbwyntiau—rwyf wedi cael trafodaeth bellach, addewais i'r gwasanaethau tân, gyda hwy—a gallwn ddod i rai casgliadau, bydd modd imi adrodd yn ôl i'r Aelod, sydd wedi cael hwyl ar ddarllen rhai o'r pryderon allan i'r Senedd heddiw.

Plaid Cymru spokesperson, Leanne Wood. 

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ôl StatsCymru, mae awdurdodau lleol wedi rhoi caniatâd cynllunio i ddatblygiadau tai a ddylai fod wedi arwain at ddarparu 13,355 o dai fforddiadwy, ond mewn gwirionedd, 6,746 yn unig sydd wedi'u hadeiladu, sef ychydig dros 50 y cant o'r hyn y dylem fod wedi'i gael. Mewn rhai awdurdodau lleol, mae'r ffigur hyd yn oed yn waeth: yn Wrecsam, er enghraifft, 16 y cant yn unig o'r cartrefi fforddiadwy a addawyd mewn datblygiadau a gafodd eu darparu. Mewn rhai achosion, ymddengys mai'r hyn sydd wedi digwydd yw bod—[Anghlywadwy.]—caniatâd cynllunio, wedi negodi eu gofynion tai fforddiadwy i lawr fel y gall y datblygiad fod yn fwy proffidiol yn y pen draw, ac wrth wneud hyn, maent yn bygwth yr awdurdod lleol drwy ddweud y byddant yn mynd at yr Arolygiaeth Gynllunio, nad yw, fel y gŵyr pob un ohonom, wedi'i lleoli yng Nghymru, os na chânt eu ffordd eu hunain. O gofio ein bod wedi colli bron i 7,000 o gartrefi fforddiadwy y dylem fod wedi'u cael oherwydd hyn, a ydych yn hyderus fod y system gynllunio bresennol yn gallu eich helpu i gyflawni eich amcanion mewn perthynas â thai?

Credaf fod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, gan fod yr awdurdodau lleol, sydd, fel y gŵyr pob un ohonom, wedi dioddef—dyma'u nawfed blwyddyn o gyni—wedi colli nifer o sgiliau o bob awdurdod lleol unigol sy'n eu galluogi i wrthsefyll cyflwyniadau cyfreithiol gan ddatblygwyr, er enghraifft, yn enwedig datblygwyr mawr ledled Cymru, nid yn gymaint gyda'r sector busnesau bach a chanolig, ac maent yn ei chael hi'n anodd negodi'r lefelau cywir o dai cymdeithasol a phethau eraill, mewn gwirionedd, o'u cytundebau 106 a'u cytundebau priffyrdd ac yn y blaen. Rydym yn ymwybodol iawn o hynny. Rydym yn cael trafodaethau gyda hwy ynghylch datblygu cronfa o adnoddau medrus i alluogi awdurdodau i wrthsefyll y math hwnnw o negodi yn well.

Fel y dywedais, rydym hefyd yn annog y rhai nad oes ganddynt gynllun datblygu lleol cadarn neu gyfredol iawn i roi un ar waith. Byddaf yn edrych ar fframwaith cenedlaethol Cymru i sicrhau bod gennym fframwaith cenedlaethol wedi'i gyfansoddi'n briodol, fel y gall yr awdurdodau lleol weithredu o'i fewn yn fwy cyfforddus, sy'n rhywbeth nad ydym wedi'i wneud eto, ond rydym yn ei ddatblygu. Ac yn ddiweddar, bûm yn siarad gyda Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru ynglŷn ag ehangu eu cylch gwaith i gynnwys tai er mwyn eu galluogi i gynorthwyo awdurdodau lleol gyda'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i wneud hynny.

Felly, mae angen rhoi nifer o gamau ar waith. Rwy'n cydnabod y perygl a amlinellodd yr Aelod. Rydym wedi cael y trafodaethau hynny, a byddaf yn parhau â hwy dros y misoedd nesaf.

Weinidog, gwn nad ydych yn gyfrifol am gynllunio, ond yn amlwg, mae'n hanfodol o ran darparu—

Ydw.

Chi sy'n gyfrifol. O'r gorau, rwyf am barhau gyda fy nghwestiynau felly.

Gellir dadlau nad yw'r system gynllunio yn cyflawni ar hyn o bryd, ac mae'n rhaid i chi fod yn barod i wneud diwygiadau mawr o ran cynllunio yn awr. Mae awdurdodau lleol yn un o'ch cyfrifoldebau hefyd. Nawr, ar hyn o bryd, gwyddom y gall datblygwyr mawr bob amser fygwth apelio i arolygiaeth gynllunio ynghylch penderfyniadau a hawlio eu costau cyfreithiol yn ôl, ac mae honno'n hawl nad oes gan gymunedau a gwrthwynebwyr lleol, wrth gwrs. Nawr, mae adrannau cynllunio, fel y dywedasoch, wedi wynebu toriadau, ac o ganlyniad, maent yn dibynnu fwyfwy ar ffioedd am eu gwasanaethau fel ffrwd incwm, a chredaf fod hynny'n enghraifft amlwg o wrthdaro buddiannau. Felly, pa gefnogaeth rydych yn ei rhoi ar waith i atal awdurdodau lleol rhag cael eu bwlio gan ddatblygwyr tai i lastwreiddio tai fforddiadwy, a gofynion cynllunio eraill, ac i roi diwedd ar y cytundebau adran 106 di-fflach a allai waethygu rhaniadau cymunedol, fel y gwelsom yn Llundain?

Fel y dywedais, rwy'n cydnabod y broblem a amlinellodd yr Aelod, ac rydym yn gweithio gydag awdurdodau i roi'r sgiliau yn ôl i mewn lle bo angen, ac i rannu sgiliau prin, mewn gwirionedd, ymysg awdurdodau lleol mewn meysydd penodol. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod hefyd yn annog awdurdodau i roi cynlluniau datblygu strategol ar waith, y gall eu CDLl fod yn rhan ohonynt, er mwyn rhoi lefel arall o amddiffyniad iddynt rhag datblygiadau tai hapfasnachol ac wrth negodi rhai o'r datblygiadau llai.

Ond mewn gwirionedd, hoffwn weld newid diwylliannol llwyr mewn awdurdodau lleol. Gan fod y cap ar y cyfrif refeniw tai wedi'i ddiddymu, gallant bellach fenthyca er mwyn buddsoddi mewn tai cymdeithasol y maent yn eu hadeiladu eu hunain. Felly, ni fyddent yn chwilio am ddatblygwr i gael datblygiad fforddiadwy cyffredinol, gyda rhywfaint o dai cymdeithasol ynddo—byddent yn ceisio prynu'r tir yn orfodol, ac adeiladu cymuned gynaliadwy eu hunain, gan gael gwared ar y broblem. Fodd bynnag, nid oes ganddynt yr holl sgiliau i wneud hynny ychwaith, felly rydym yn siarad â hwy ynglŷn â rhannu sgiliau prin, fel sgiliau prynu gorfodol, er enghraifft, sgiliau crynhoi tir, sgiliau cynllunio strategol—yr holl sgiliau sydd ynghlwm wrth ailgyflunio rhaglen adeiladu, neu weithio mewn partneriaeth â'u cwmnïau bach a chanolig lleol, i sicrhau eu bod yn dod yn gynaliadwy, ac nad ydynt yn wynebu'r broblem ofnadwy hon, fel y gŵyr yr Aelod. Mae'n rhaid i gwmni bach fuddsoddi llawer o arian ymlaen llaw yn y system gynllunio ac efallai y bydd ganddo fwlch ar gyfer ei weithlu, ac mae'n wynebu trafferthion o ran cadw'r sgiliau ac ati.

Felly, rydym yn bwriadu gwneud pethau mewn sawl ffordd. Yn gyntaf oll, annog yr awdurdodau i adeiladu'r tai eu hunain, mewn datblygiadau cynaliadwy y maent yn gosod briffiau cynllunio arbennig ar eu cyfer; gweithio ar y cyd â chwmnïau adeiladu lleol, fel y gallant leddfu'r llif arian, a sicrhau bod ganddynt y cyfrifon adeiladu, ac yn y blaen, y mae llawer o gyd-Aelodau wedi sôn amdanynt dros y blynyddoedd; ac yn drydydd, rhoi cynllun strategol ar waith, ar draws nifer o awdurdodau, sy'n nodi'r safleoedd tai hynny, fel bod y cynnydd yng ngwerth y tir yn sgil hynny yn mynd yn ôl i'r awdurdod lleol yn hytrach nag i boced y datblygwr.

Nid yw'n glir i mi a oes gwahaniaeth rhwng yr awdurdodau lleol sydd wedi trosglwyddo eu stoc dai a'r rheini sydd wedi'i chadw'n fewnol. Ond fe ddychwelaf at hynny maes o law.

Un o lwyddiannau'r sefydliad hwn—a chlod i'r Dirprwy Lywydd yma—yw Mesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011, sy'n ei gwneud yn ofynnol i eiddo preswyl newydd beidio â bod, yn y bôn, yn lleoedd sy'n creu perygl i fywyd. Nawr, roedd hwnnw'n Fesur a wrthwynebwyd gan ddatblygwyr tai mawr, gan eu bod yn ofni y byddai'n cynyddu'r gost. Ac roedd cyn-gyfarwyddwr Redrow Homes, Steve Morgan, yn feirniadol iawn o hwnnw, a rheoliadau tai eraill, gan ddweud y byddai'n gwneud datblygwyr yn llai awyddus i adeiladu yng Nghymru. Wrth gwrs, dangosodd Grenfell pwy sydd ar yr ochr iawn i'r ddadl honno. Nid oes amheuaeth gennyf fod yn rhaid inni newid o dai o ansawdd gwael fel yr arferent fod i gartrefi newydd gyda'r safonau adeiladu a'r safonau amgylcheddol uchaf. Felly, a wnewch chi roi sicrwydd inni heddiw y byddwch yn cynnal adolygiad Llywodraeth gyfan o'r ddeddfwriaeth gynllunio a rheoliadau cynllunio i sicrhau bod gennym sector tai sydd ymhlith y gorau yn y byd o ran safonau adeiladu a safonau amgylcheddol, ac un lle mae'r datblygwyr yn cyflawni eu rhwymedigaethau i'r gymuned, yn wahanol i'r system sydd gennym ar hyn o bryd?

Gwnaf, rwy'n rhannu ei huchelgais am system sy'n cynhyrchu hynny. Ni chredaf fod angen adolygiad cynhwysfawr arnom; mae gennym nifer fawr o adolygiadau ar waith, mewn gwirionedd. Mae gennym yr adolygiad o dai fforddiadwy—cyfarfûm â'r cadeirydd bore ddoe; nid yw fy synnwyr o amser yn dda iawn, efallai mai bore heddiw oedd hi—yn ddiweddar iawn yn sicr. Cefais sgwrs dda iawn gyda hi ynglŷn â'r hyn rydym yn disgwyl iddi ei gynnwys yn ei hadolygiad. Rwyf wedi cyfarfod â'r gweithgor datgarboneiddio, a chyfarfu fy nghyd-Aelod Lesley â hwy hefyd, i siarad am rai o'r problemau gydag ôl-osod ein stoc dai bresennol, sy'n broblem wirioneddol ar gyfer datgarboneiddio—sicrhau eu bod yn cyrraedd y safon; ynglŷn â pharhad safon ansawdd tai Cymru i'w hail gyfnod, i godi safon allbynnau carbon, effeithlonrwydd ynni, cyfleustodau ac ati yn y stoc dai bresennol. Mae oddeutu 91 y cant o dai yn cyrraedd safon ansawdd tai Cymru ar hyn o bryd, felly rydym bron â chyrraedd y pwynt lle gallwn ddweud ein bod wedi cyflawni'r cam cyntaf o hynny.

Ceir nifer o bethau eraill hefyd. Rydym yn awyddus i godi'r safon o ran pa fath o dai y dywedwn yn 'Polisi Cynllunio Cymru' y dylid caniatáu eu hadeiladu, mewn perthynas â gofynion o ran gofod ac inswleiddio. Yn bersonol, mae gennyf chwilen fawr yn fy mhen, fel y gwyddoch o bortffolio blaenorol, ynglŷn â sicrhau bod adeiladwyr yn gosod ceblau mewn ystadau i sicrhau y gallant dderbyn band eang o ansawdd uchel, hyd yn oed os na allant ei gysylltu, felly nad oes angen ei ôl-osod, a cheir nifer o bethau eraill o'r fath y mae cynghorau ledled Cymru yn awyddus i'w rhoi ar waith sy'n safonol yng ngofynion adeiladu unrhyw ddatblygiad a gaiff ei adeiladu. Ac yn ychwanegol at hynny, mae gennym lawer o waith yn mynd rhagddo mewn perthynas â safleoedd segur a phroblemau cynllunio, lle rydym yn ceisio darparu llwybrau llyfnach i fentrau bach a chanolig ledled Cymru, fel nad ydynt yn dioddef newidiadau sydyn o ran llif arian pan fyddant yn wynebu anawsterau wrth gynllunio ac yn y blaen. Felly, rydym yn gwneud nifer o bethau gyda Banc Datblygu Cymru, a'r gronfa safleoedd segur ac ati, i ddarparu cyflenwad o arian i adeiladwyr lleol sydd am wneud y peth iawn, fel y gallwn annog y gweithlu lleol i adeiladu'r tai sydd eu hangen ar eu cymunedau eu hunain, yn hytrach na bod yr adeiladwyr mawr yn dod i mewn ac yn adeiladu'r math o gartrefi unffurf nad sydd eu hangen ar ein cymunedau yn fy marn i.

UKIP spokesperson, Gareth Bennett.

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ddiweddar, codais fater y swm mawr o arian trethdalwyr sy'n cael ei wastraffu mewn perthynas â saga hirhoedlog swyddfeydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Yr ymateb a gefais gan y Prif Weinidog oedd mai mater i'r cyngor ei hun yw hwn yn bennaf, sef yr ymateb a gawn yn aml pan fyddwn yn codi materion llywodraeth leol yma yn y Siambr, er bod goruchwylio llywodraeth leol yng Nghymru yn amlwg yn rhan o'ch cylch gwaith, Weinidog, a dyna pam fod pob un ohonom yma yn gofyn cwestiynau i'r Gweinidog llywodraeth leol heddiw.

Nawr, ers imi dynnu sylw'r Prif Weinidog at y mater hwn, mae wedi dod i'r amlwg nad £4 miliwn, sef y ffigur a ddyfynnais, yw'r ffigur a wastraffwyd ar saga Caerffili. Mae ceisiadau rhyddid gwybodaeth wedi datgelu bod y ffigur mewn gwirionedd yn fwy na £6 miliwn. Ac eto, mae prif weithredwr y cyngor yn dal i ennill £130,000 y flwyddyn am wneud dim, sef yr hyn y mae wedi bod yn ei wneud dros y chwe blynedd diwethaf. Weinidog, a oes gennych unrhyw amcangyfrif cywir bellach pa bryd y caiff y saga druenus hon ei datrys?

Deallaf o fy nghyfarfod diweddar gydag arweinydd a phrif weithredwr Caerffili eu bod yn disgwyl i'r unigolyn annibynnol dynodedig gyflwyno eu hadroddiad rywbryd ym mis Ebrill. Felly, gallaf drosglwyddo mai dyna maent yn ei ddisgwyl. Fodd bynnag, mae'r Prif Weinidog yn llygad ei le: mater i'r cyngor yn llwyr yw materion cyflogaeth, ac nid ydym mewn sefyllfa i roi unrhyw fewnbwn yn hynny o beth.

Wel, diolch am roi amserlen i mi, sy'n ddefnyddiol. Er fy mod yn derbyn y pwynt rydych newydd ei wneud, a gaf fi nodi hefyd fod hwn yn fater sy'n cyffwrdd â chyflog gormodol weithiau i uwch-swyddogion mewn sawl cyngor yng Nghymru—a llawer ohonynt yn gynghorau Lafur? A gaf fi dynnu eich sylw at y ffaith bod dau gynghorydd yn Nhorfaen wedi ymddiswyddo o'r grŵp Llafur am eu bod yn tynnu sylw at y toriadau posibl y gellid eu gwneud—yn ôl yr hyn a ddywedasant—i'r swm gormodol roeddent yn honni bod cyngor Torfaen yn ei wario ar reoli corfforaethol. Mae Torfaen yn gwario bron i £3 miliwn y flwyddyn ar reoli corfforaethol, sydd bron ddwywaith cymaint â'r hyn a werir ar yr un peth yng nghyngor cyfagos Casnewydd. Weinidog, gyda gwasanaethau cynghorau dan fygythiad oherwydd cyni fel y dywedwch wrthym o hyd, a oes achos i'w wneud dros ymchwiliad gan Lywodraeth Cymru i weld a yw cynghorau yng Nghymru yn gwario gormod o arian ar gyflogau swyddogion ar yr haen uchaf?

Mae Cyngor Partneriaeth y Gweithlu wedi mynd i'r afael â'r mater hwn yn ei gyfanrwydd ar ran awdurdodau lleol a chafwyd ymrwymiad gan y Prif Weinidog, pan fydd y prosesau yng Nghaerffili wedi dod i ben, y byddwn yn cynnal adolygiad o gamau disgyblu ar gyfer haenau uchaf swyddogion awdurdodau lleol. Ni chredaf ei bod yn iawn cymharu dau awdurdod lleol fel y gwnaethoch, gan y bydd nifer fawr o faterion eraill yn effeithio ar sut y mae awdurdod lleol yn strwythuro ei graidd corfforaethol: pa wasanaethau y mae'n eu darparu a pham y gall rhywbeth gostio mwy nag mewn awdurdod lleol arall.

Y gwir yw bod y rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn ei chael hi'n wirioneddol anodd oherwydd cyni. Mae eu cyllidebau naill ai wedi aros yn llonydd neu wedi eu torri am y naw mlynedd ddiwethaf. Gwyddom fod pob awdurdod lleol yn ei chael hi'n anodd iawn darparu gwasanaethau lleol gwerthfawr, ac mae'r rhan fwyaf ohonynt yn gwneud gwaith da o ddewisiadau gwael iawn, yn yr ystyr nad oes unrhyw ddewisiadau da pan fyddwch yn torri gwasanaethau y mae pobl yn dibynnu arnynt.

[Anghlywadwy.]—realiti economaidd cyni, a ddisgrifiwyd gennych yn rhan gyntaf eich ateb, ond gall fod yn wir y gall tâl gormodol ar ben uchaf sefydliad olygu nad yw pobl ar y lefelau is yn cael digon o dâl. A gwyddom, o ymchwiliad a gynhaliwyd gan BBC Wales yn 2017, fod y rhan fwyaf o gynghorau yng Nghymru yn talu cyflog sy'n llai na'r cyflog byw go iawn i rai o'u staff. Onid ydych yn credu, Weinidog, ei bod yn bryd ichi edrych ar gyflogau haen uchaf awdurdodau lleol yng Nghymru i weld a allwn sicrhau bod y cynghorau hyn yn talu llai i'w gweithwyr blonegog a mwy i'r gweithwyr ar waelod eu graddfeydd cyflog?

Fel y dywedodd y Prif Weinidog wrth ateb y cwestiwn—a chytunaf yn llwyr—rwy'n cytuno y dylid cael lluosydd. Fel arfer, mae'r ffigur yn 20 rhwng y cyflogau isaf a'r cyflogau uchaf mewn unrhyw sefydliad. Bydd cyngor partneriaeth y gweithlu, a fydd yn cael ei gadeirio ar ei newydd wedd yn ddiweddarach eleni gan y Dirprwy Weinidog, yn ystyried cyflogau ac amodau staff ar draws y sector cyhoeddus, ac nid oes amheuaeth y bydd gan gyngor partneriaeth y gweithlu rywbeth i'w ddweud am y lluosyddion a ddylai fod ar waith.

Question 3 [OAQ53669] is withdrawn. Question 4, Jenny Rathbone.

Rydym o blaid archwilio i weld a a allwn sicrhau bod sicrwydd deiliadaeth yn fwy o realiti o lawer yma yng Nghymru, a byddwn yn gweithio'n galed gyda'r sector i weld a allwn ddiddymu neu addasu adran 21, fel y'i gelwir, o Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 er mwyn rhoi gwell sicrwydd deiliadaeth i bobl.

Diolch. Weinidog, yn amlwg, mae hyn yn effeithio ar bron i 0.5 miliwn o bobl. Yn amlwg, mae llawer ohonynt yn bobl ifanc, sengl nad yw'n ymddangos bod symud o gwmpas ar fyr rybudd yn broblem iddynt, ond y bobl yr effeithir arnynt yn fawr gan ddiffyg sicrwydd deiliadaeth yw pobl â theuluoedd, sy'n golygu, os oes plentyn ganddynt yn yr ysgol—cael eu troi allan am ddim rheswm o gwbl; gallent fod yn denantiaid gwych—mae hyn yn golygu bod yn rhaid i'r plentyn newid ysgol, yn ôl pob tebyg. Ac yn yr un modd, mae pobl agored i niwed sydd angen cymorth yn y gymuned i osgoi ynysu cymdeithasol mewn sefyllfa debyg.

Felly, os a phan fyddwn mewn sefyllfa i roi Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 ar waith, sut y bydd y ffaith bod adran 173 yn disodli adran 21 yn gwneud gwahaniaeth go iawn i'r sicrwydd y dylai pobl allu ei deimlo mewn cartrefi rhent preifat? Oherwydd, er ei bod yn bosibl iddynt ddadlau yn y llysoedd eu bod yn cael eu troi allan am nad yw'r landlord am drwsio'r annedd y maent yn ei rentu, neu ei wneud yn ddiogel, nid yw hynny'n ddigon ynddo'i hun. Mae'n ei wneud yn agored i hiliaeth a phob math o ragfarn arall a allai ddeillio o'r berthynas wan iawn hon rhwng landlord a thenant.

Ie. Nid wyf yn anghytuno o gwbl â'r hyn y mae Jenny Rathbone yn eu gynnig, a chytunaf yn llwyr fod tai o ansawdd da yn sbardun i blant a theuluoedd allu creu dyfodol diogel a llwyddiannus. Mae cartref diogel y gallwch ddibynnu arno ac y gallwch adeiladu dyfodol arno yn hawl dynol, ac ni allwn gytuno mwy. Awgryma'r holl dystiolaeth fod plant sy'n byw mewn llety rhent ansicr ddwywaith yn fwy tebygol o ddioddef problemau iechyd meddwl na phlant yn y sector perchen-feddiannaeth, er enghraifft, ac mae plant sy'n symud yn aml, fel y dywedodd, yn amlwg yn llawer mwy tebygol o ddioddef yn sgil y mathau hynny o broblemau.

Rydym yn bwriadu rhoi Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 ar waith i wella eglurder a chysondeb cyfraith tai. Fel y dywedodd, mae'n cynnwys adran sy'n gwahardd y defnydd o droi allan 'dim bai', lle caiff tenant eu troi allan i ddial am rywbeth y maent wedi ceisio'i fynnu. Ond cytunaf â hi nad yw hynny'n ddigonol, ac mae'r Llywodraeth yn awyddus iawn i ddeddfu i gryfhau hynny. Ceir nifer o broblemau gyda hynny, yn enwedig y ffaith nad yw'r Ddeddf honno mewn grym eto. Nid yw mewn grym am ddau reswm: un yw bod angen inni ymgynghori ar un set arall o reoliadau er mwyn sicrhau y gellir gweithredu'r Ddeddf; a'r ail reswm, sydd ychydig yn llai diddorol, yw bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn diweddaru ei system gyfrifiadurol, ac rydym yn trafod gyda hwy ynghylch amseriad hynny, oherwydd, heb hynny, ni allwn ei roi ar waith fel y mae. Mae'r cymhlethdod mewn perthynas â sicrhau'r contractau, y trefniadau tenantiaeth a phopeth arall yn ormod heb y system gyfrifiadurol. Felly, rydym yn trafod a ddylem dalu i uwchraddio'r system cyn y diweddariad, neu a fydd y diweddariad yn digwydd mewn da bryd i ni allu weithredu'r Ddeddf. Ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y drafodaeth honno sydd ar y gweill.

Mae angen rhoi'r rheoliadau eraill ar waith. Nid ydym am gael sefyllfa lle byddem, yn y bôn, yn gweithredu Deddf ac yna'n ei diwygio'n syth gan olygu bod yn rhaid i bawb ymdopi â dwy set o newidiadau. Felly, hoffwn allu gweithredu'r newid i'r hyn sy'n adran 21 yn awr, sef adran 178—173, mae'n ddrwg gennyf; mae gan yr Aelod gof gwell na minnau—er mwyn sicrhau ei bod yn dechrau gyda'r darpariaethau newydd yn eu lle pan fydd yn cychwyn. Felly, ceir nifer o faterion ymarferol a diflas yn hyn o beth, ond o ran yr egwyddor, nid oes gennyf unrhyw broblem o gwbl, ac mae swyddogion yn gweithio'n galed iawn i weld beth sydd angen ei wneud i roi hynny ar waith.

Mohammad Asghar.

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ddiweddar, dywedodd arweinydd cyngor Caerffili—

Fy nghamgymeriad i, mae'n ddrwg gennyf; fy nghamgymeriad i. David Melding a ddylai fod wedi'i alw ar gyfer y cwestiwn hwnnw. Roeddech yn rhy awyddus, Mohammad, ac roeddwn innau'n anghywir. David Melding.

Diolch, Lywydd. Yn Lloegr, maent yn ystyried hyn hefyd, a gwyddoch fod cynnig i gynyddu isafswm y cyfnod tenantiaeth o chwe mis i dair blynedd. Fodd bynnag, lluniwyd diwygiad 1988 er mwyn rhoi mwy o eiddo ar y farchnad, oherwydd ar y pryd, gellid dadlau bod gor-reoleiddio wedi cael cryn effaith ar y cyflenwad o eiddo rhent. Felly, mae angen inni ystyried hyn yn ofalus, ond ni chredaf y dylai'r cyfnod rhagosodedig fod yn chwe mis. Credaf mai dyna lle mae gennym broblem, ac y dylid ei osod yn uwch. Mae angen i ni ymgynghori'n eang â'r sector. Ac mae rhai pobl yn dymuno cael tenantiaeth fer, ond mae llawer o hynny bellach ac mae angen mwy o amrywiaeth arnom yn y farchnad, ond bydd yn rhaid cael sicrwydd ar y ddwy ochr wrth ystyried tenantiaethau hirach, gan eu bod yn peri rhywfaint o risg, yn amlwg, i landlordiaid da iawn, hefyd.

Ie. Credaf fod yr Aelod yn llygad ei le. Hynny yw, ceir nifer o gymhlethdodau yma ynghylch pam fod y sector fel y mae, ond nid oes unrhyw amheuaeth fod troi allan yn sydyn am ddim rheswm amlwg yn broblem ddifrifol. Gwyddom fod hynny'n digwydd, a gwyddom na fyddai llawer o landlordiaid yn breuddwydio am wneud y fath beth, ond gwyddom ei fod yn digwydd, felly mae angen inni sicrhau bod y rheoliadau'n gymesur—mae'n llygad ei le. Mae angen i ni sicrhau bod hyd tenantiaethau'n iawn. Credaf fod Jenny Rathbone yn arbennig wedi crybwyll y gwahaniaeth rhwng pobl ifanc, sengl sydd â gyrfaoedd symudol a theuluoedd ac ati. Felly, mae angen inni ddod i sefyllfa lle rydym wedi rhoi ein Deddf ein hunain ar waith sy'n mynd i'r afael â rhai o'r materion hynny, a lle rydym yn ei gweithredu yng ngoleuni newidiadau sy'n adlewyrchu newidiadau mewn polisi ac amgylchiadau go iawn ledled y DU, a'n bod yn gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n anghymell landlordiaid rhag cynnig eu heiddo i'w rentu, ond sydd hefyd yn darparu'r sicrwydd deiliadaeth sy'n caniatáu i bobl gael y llety sefydlog a sicr y maent ei angen.

Yn fwyaf arbennig, rydym am weld landlordiaid yn cydweithredu â ni ac yn ymrwymo i gynlluniau a fyddai'n caniatáu i'r sector rhentu preifat gymryd rhan, i bob pwrpas, mewn rhent cymdeithasol fel bod ganddynt incwm rhent gwarantedig gan un o'r landlordiaid cymdeithasol cofrestredig neu awdurdod tai lleol y byddant yn rhoi eu heiddo iddynt am gyfnod hirach ar gyfer trefniant sy'n gwarantu lefel y rhent, ac yn y blaen. Felly, rydym yn ystyried amrywiaeth o adnoddau yma, ond credaf y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cytuno bod gallu cael eich troi allan am ddim rheswm o gwbl ar fyr rybudd yn rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef.

Yn sicr. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddiogelu llywodraeth leol a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu. Mae llywodraeth leol ym mhob rhan o Gymru wedi cael y setliad gorau posibl, gyda'r gostyngiad o 1 y cant a gyhoeddwyd yng nghyllideb derfynol 2018-19 wedi troi'n gynnydd o 0.2 y cant eleni.

Weinidog, yn sgil cyni'r Torïaid, nid oedd dewis gan gyngor Torfaen ond cynyddu'r dreth gyngor eleni er mwyn diogelu gwasanaethau hanfodol, sef gofal cymdeithasol ac addysg. Rwy'n falch iawn fod gennym, yn Nhorfaen, gyngor Llafur sy'n barod i wneud y penderfyniadau hynny i ddiogelu ein gwasanaethau lleol. Nid yw arweinydd UKIP yn gwybod dim am y pwysau ariannol sy'n wynebu'r awdurdod lleol yn Nhorfaen, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi, Weinidog, fod yr holl ffrwythau isel wedi diflannu bellach mewn awdurdodau lleol a'u bod yn wynebu brwydr wirioneddol i oroesi.

Yr wythnos diwethaf, dywedodd arweinydd Torfaen wrth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ei fod wedi diogelu addysg gan ei fod yn credu ei fod yn wasanaeth ataliol allweddol. Cytunaf yn gryf â'r farn honno. A ydych yn cytuno â'r farn honno, Weinidog? Ac o ystyried y dystiolaeth gadarn iawn a gafodd y pwyllgor ynghylch pwysau ariannol mewn ysgolion, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i sicrhau bod addysg yn cael ei blaenoriaethu yn y cylch cyllidebol nesaf?

Ie. Rwy'n bendant yn croesawu'r flaenoriaeth y mae Torfaen, a llawer o awdurdodau eraill yn wir, yn ei rhoi i addysg a gwasanaethau cymdeithasol mewn setliad sy'n anodd iawn i'r rhan fwyaf o awdurdodau lleol. Rydym yn cydnabod yr heriau i awdurdodau a'r dewisiadau anodd a wnânt, fel y dywedais yn gynharach, ynghylch arbedion a gwasanaethau sy'n newid, a'r penderfyniadau y mae'n rhaid iddynt eu gwneud ynglŷn â'r dreth gyngor er mwyn cydbwyso'r gyllideb. Fel y dywedais, rhwng y setliad dangosol a'r setliad gwirioneddol, fe lwyddasom i gynyddu'r cyllid i lywodraeth leol er mwyn adlewyrchu rhai o'r blaenoriaethau penodol y maent wedi eu pwysleisio wrthym ynglŷn ag addysg a gwasanaethau cymdeithasol. Yn sicr, rydym yn croesawu'r flaenoriaeth honno. Ond nid oes amheuaeth fod cyni'n cael cryn effaith ar wasanaethau lleol, ac mae'n rhaid i'r holl gynghorau wneud dewisiadau anodd iawn.

Weinidog, dywedodd arweinydd cyngor Caerffili yn ddiweddar fod yr awdurdod ar ben ei dennyn ar ôl cael toriad i'w gyllid mewn termau real. O ganlyniad, mae trigolion Caerffili wedi gweld cynnydd o bron i 7 y cant yn eu biliau treth gyngor, ynghyd â thoriad o £14 miliwn i wasanaethau'r cyngor. Mae'r toriadau hyn i'r gwasanaethau yn cynnwys canolfan hamdden Pontllan-fraith, a allai gau erbyn diwedd mis Mehefin eleni, er gwaethaf gwrthwynebiad chwyrn gan y gymuned leol. Dyna'r ardal lle mae [Anghlywadwy.] Neil Kinnock yn dal yno. A yw'r Gweinidog yn derbyn y bydd ei setliad llywodraeth leol gwael yn cael effaith ddifrifol ac andwyol ar strategaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd, addysg a lles pobl sy'n byw yng Nghaerffili, os gwelwch yn dda?

Bydd awdurdodau lleol yn derbyn £4.2 biliwn o gyllid cyffredinol i'w wario ar wasanaethau yn 2019-20, a bydd cyllid craidd yn cynyddu 0.2 y cant ar sail debyg am debyg o gymharu â 2018-19. Yn unol ag ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i ddarparu cyllid ar gyfer terfyn isaf i'r setliad, mae'r setliad yn cynnwys £3.5 miliwn a ariennir yn llawn gan Lywodraeth Cymru i sicrhau nad oes yn rhaid i unrhyw awdurdod ymdopi â gostyngiad o fwy na 0.3 y cant yn ei gyllid allanol cyfunol y flwyddyn nesaf.

Rydym wedi gwneud ein gorau glas i ddal ymbarél dros ein hawdurdodau lleol a'u gwasanaethau rhag y rhaglen hynod greulon o gyni a weithredir gan y Llywodraeth Geidwadol y mae Mohammad Asghar yn ei chefnogi, ac y pleidleisiodd drosti yn ôl pob tebyg. Mae'r syniad y gallwch wahanu'r penderfyniad i barhau â rhaglen gyni am naw mlynedd oddi wrth y difrod i wasanaethau lleol yn eich awdurdod lleol yn eithaf rhyfeddol, ac mae angen i chi ystyried beth yw canlyniadau anfwriadol eich polisïau eich hun i'r gwasanaethau rydych yn sôn amdanynt cyn ichi edrych yn unrhyw le arall, gan nad oes unrhyw amheuaeth, fel y dywedodd Lynne Neagle yn awr, nad oes unrhyw ffrwythau isel ar ôl yma. Rydym yn torri hyd at yr asgwrn y gwasanaethau y mae pobl leol, fel y dywedodd yn gywir, yn eu gwir werthfawrogi, ac nid ydynt am i'r gwasanaethau hynny gau. Yr unig ffordd o atal hynny rhag digwydd yw gwrthdroi'r rhaglen greulon iawn o gyni y mae eich Llywodraeth wedi bod yn ei gweithredu.

Rydym yn parhau i roi ystyriaeth ofalus, gan gynnwys gofyn am ragor o eglurhad cyfreithiol ar rai agweddau ar yr achos, o ran sut y mae'r asesiad o'r effaith amgylcheddol yn y system gynllunio yn berthnasol i'r ffatri a adeiladwyd gan Biomass UK No. 2 Ltd. Byddwn yn cyhoeddi penderfyniad cyn gynted â phosibl.

Yn anffodus, Weinidog, bydd hynny'n rhoi arwydd clir i mi—a'r rheini sy'n gwylio'r o'r Barri—na fyddaf yn cael llawer o wybodaeth am sefyllfa'r Llywodraeth ar hyn o bryd, heblaw ei bod yn dal i ceisio cyngor cyfreithiol, oddeutu 13 mis ar ôl i chi roi ymrwymiad yn y Siambr hon eich bod yn bwriadu gofyn am asesiad o'r effaith amgylcheddol. O ystyried nad ewch chi lawer pellach a chynnig dyddiad i ddynodi pryd y gallech fod mewn sefyllfa i roi'r farn honno, a allwch roi eglurhad inni, felly, o'r cyngor cyfreithiol rydych yn ei gomisiynu i gefnogi eich penderfyniadau? Ai cyngor cyfreithiol arbenigol allanol rydych yn ei gomisiynu, neu'r arbenigedd cyfreithiol mewnol sydd gennych yn Llywodraeth Cymru? Oherwydd nid oes syniad gennyf, fel llawer o bobl yn y Barri, pam fod y broses hon yn dal heb ei datrys, 13 mis yn ddiweddarach.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn ar y mater hwn. Fel y gŵyr, mae'r achos yn codi materion cymhleth ynglŷn â sut y mae'r asesiad o'r effaith amgylcheddol yn berthnasol i geisiadau i ddiwygio amodau cynllunio, ac mae'n cymryd peth amser i weithio drwy'r materion hynny. Caiff manylion unrhyw gyfarwyddyd gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â chyngor cyfreithiol, gan gynnwys a roddir neu a ofynnir am gyngor cyfreithiol mewn perthynas ag unrhyw fater, eu diogelu gan fraint broffesiynol gyfreithiol.

Mae llosgydd y Barri'n drychineb. Nid yw'n syniad da o gwbl. Mae'r Barri yn lle hyfryd i fyw. Mae ganddo arfordir hardd. Mae pobl yn dymuno byw yno, ac mae pobl o bob cwr o'r byd yn mynd i'r Barri gan ei fod yn lle mor wych. Felly, pam ar y ddaear y byddech yn dymuno gosod llosgydd enfawr ar y glannau, dod â sbwriel i mewn o bob man a'i losgi ar arfordir y Barri? A ydych yn cytuno â mi y dylid rhoi'r gorau i'r cynllun gwarthus hwn?

Lywydd, o ystyried y broses gyfreithiol barhaus, nid yw'n briodol imi wneud sylwadau neu ychwanegu sylw pellach at yr atebion a roddwyd eisoes heddiw.

 phleser. Drwy Cymunedau Digidol Cymru a'r nifer o gamau eraill yn ein cynllun cyflenwi a'n fframwaith cynhwysiant digidol, rydym yn cynorthwyo mwy o bobl i gael y budd mwyaf posibl o'r cyfleoedd sy'n gallu newid bywydau y gall technolegau digidol eu cynnig.

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod mynediad at gysylltedd digidol yn ffordd wych o sicrhau bod pobl ledled y wlad yn gallu cael mynediad at blatfformau cyfryngau cymdeithasol amrywiol, gan gynnwys amrywiaeth o apiau ar-lein. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod y broses o ddarparu'r cysylltedd hefyd yn bwysig er mwyn sicrhau y gall pobl gael mynediad at wasanaethau iechyd meddwl ar-lein? Gwyddom pa mor bwysig yw datblygiadau mewn gwasanaethau ar-lein i bobl na allant siarad wyneb yn wyneb neu dros y ffôn, er enghraifft. Gwnaed gwaith gwych yn y maes hwn gan fyfyrwyr o Goleg Cambria fel rhan o fagloriaeth Cymru. Fe wnaethant ddylunio ap ar gyfer elusen Mind—yr elusen wych o'r enw Mind—a fydd o fudd i unigolion â phroblemau iechyd meddwl, fel fi. A ydych yn cytuno â hynny?

Ydw, yn sicr. Gall cynhwysiant digidol gael effaith sylweddol ar ganlyniadau iechyd pobl drwy eu cynorthwyo i gael rheolaeth ar eu hiechyd a'u gofal, neu helpu i leihau teimladau o unigrwydd ac arwahanrwydd. Gall roi cyfrwng iddynt allu cyfathrebu ag eraill yn y ffordd fwyaf cyfforddus a chael mynediad at wasanaethau ac adnoddau ar-lein i gefnogi eu hiechyd meddwl mewn ffordd a all fod yn fuddiol ac yn ddefnyddiol iawn. Nid oeddwn yn ymwybodol o'r ap. Rwy'n falch iawn o glywed amdano, ac rwy'n siŵr y bydd yn cael effaith dda iawn ar y bobl sy'n ei ddefnyddio.

Mae'n rhaid i ni hefyd, fel y dywedodd, fod yn ystyriol o'r risgiau a'r peryglon a'r cyfrifoldeb sydd gan bob un ohonom i sicrhau nad yw pobl yn agored i brofiadau ar-lein a all gael effeithiau niweidiol iawn ar iechyd meddwl. Drwy Cymunedau Digidol Cymru, rydym yn cyflawni rôl gydgysylltu hanfodol mewn cymunedau, i helpu pobl gyda'u cymhelliant, mynediad a sgiliau, i allu gwella eu bywydau drwy dechnoleg ddigidol. Mae'r rhaglen yn gweithio gydag elusennau iechyd meddwl i wella sgiliau digidol pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl ac i roi'r gwytnwch a'r technegau iddynt allu ymdopi â rhai o'r profiadau y gwyddom y gallant eu hwynebu, wrth iddynt ddefnyddio'r gwasanaethau ar-lein y gwyddom y gallant fod yn ddefnyddiol iawn.

Rydym am sicrhau bod gan ein dinasyddion y sgiliau digidol sylfaenol sydd eu hangen i allu gwneud y dewisiadau gwybodus hynny, a dyna pam fod yr hyfforddiant yn cynnwys awgrymiadau ar sut i fod yn ddiogel, fel y dywedais. Rwy'n falch iawn ein bod newydd gyhoeddi'r contract ar gyfer gwasanaethau iechyd a chynhwysiant digidol ledled Cymru. Gall y rhaglen honno gynorthwyo pobl mewn ysbytai a lleoliadau gofal eraill i gael mynediad at wasanaethau digidol ar-lein, ac i roi'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i allu datblygu hynny.

Wrth inni newid i fod yn gymdeithas ddigidol—yn gymdeithas gwbl ddigidol—rwy'n pryderu ynglŷn â'r ardaloedd o Gymru, wrth gwrs, lle nad oes gennym seilwaith digidol digonol i bobl ei ddefnyddio. Ond yn ychwanegol at hynny, ceir mater llythrennedd digidol, sy'n arbennig o gyffredin mewn ardaloedd lle ceir poblogaethau cymharol uwch o bobl hŷn. Felly, credaf fod tair blynedd, bron, wedi bod ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei chynllun cynhwysiant digidol. Tybed a allech amlinellu'r hyn rydych yn ei wneud i gynorthwyo pobl i fanteisio ar dechnoleg newydd.

Gallaf. Fel y dywedais, mae gennym raglen cynhwysiant digidol ac iechyd newydd sy'n dair blynedd o hyd ac yn werth £6 miliwn, a bydd yn gweithio i wella gallu digidol dinasyddion a staff iechyd a gofal cymdeithasol, gan ganiatáu i fwy o bobl gymryd rhan fwy gweithgar yn eu hiechyd a'u lles eu hunain. Bydd yn dechrau ym mis Gorffennaf eleni. Rydym hefyd wedi darparu £250,000 er mwyn cyfieithu Learn My Way, platfform sgiliau digidol sylfaenol ar-lein, i wneud y cynnwys yn ddwyieithog, fel y gellir ei hyrwyddo'n eang i holl gymunedau Cymru, i gynorthwyo pobl y mae Cymraeg yn iaith gyntaf iddynt neu bobl sy'n dewis siarad Cymraeg i allu cael mynediad at sgiliau digidol yn y modd hwnnw.

Ers mis Ebrill 2015, mae Cymunedau Digidol Cymru wedi cynorthwyo 140,000 amcangyfrifedig o unigolion i ymgysylltu â'u technoleg, ac rydym hefyd wedi hyfforddi 2,600 o arwyr digidol ifanc, lle mae pobl ifanc o ysgolion, colegau a sefydliadau ieuenctid yn gwirfoddoli i gynorthwyo pobl hŷn i ymgysylltu â thechnoleg ddigidol. Os nad yw'r Aelod wedi gweld un o'r rhaglenni hynny ar waith, rwy'n siŵr y gallem ddod o hyd i un yn ei etholaeth fel y gall ei gweld, gan na allaf hyd yn oed siarad amdanynt heb wenu. Roedd yn rhaglen wirioneddol wych—gwylio rhywun ifanc yn cynorthwyo rhywun hŷn i ddefnyddio'r dechnoleg a dod â hi'n fyw iddynt mewn ffordd wirioneddol dda.

Bydd yn gwybod nad yw'r rhaglen band eang yn rhan o fy nghyfrifoldebau i bellach, felly ni allaf gael sgyrsiau ar draws y Siambr gydag ef mwyach ynglŷn â'r byd technegol. Ond gwnaeth fy nghydweithiwr, Lee Waters, ddatganiad yn ddiweddar ar y cynllun gweithredu ar ffonau symudol, a gwn ei fod yn parhau â fy rhaglen o gyfarfodydd â chymunedau ledled Cymru i sicrhau ein bod yn darparu'r cysylltedd band eang sydd ei angen arnynt i allu cyfranogi cyn gynted â phosibl.

Finally, question 8—Darren Millar.

Mae'n rhaid imi ymddiheuro.

Rwyf wedi'i ddal.

Yn wir, rydych wedi fy nal.

Therefore, question 9—Llyr Gruffydd.

With thanks to the Llywydd and to Darren Millar for the opportunity to ask the question.

Ie, diolch am y cwestiwn. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i sicrhau bod gan bawb le da i'w alw'n gartref. Rydym yn buddsoddi mewn mynd i'r afael â digartrefedd, gan gynnwys drwy ddatblygu Tai yn Gyntaf yng Nghymru, ac rydym wedi ymrwymo i gynyddu a diogelu ein stoc tai cymdeithasol.

Thank you for that response. Of course, in light of the Housing (Wales) Act 2014, there is a duty on local authorities for everyone who finds themselves homeless—that they are given temporary accommodation whilst the council finds them a home. That is something to be welcomed. But, as a result, the cost of providing temporary accommodation in Denbighshire, for example, has increased from £151,000 four years ago to £558,000 this year. In Wrexham, it’s up from £330,000 to over £600,000. In Gwynedd, it’s gone from £354,000 to over £700,000. So, may I ask what steps you are taking to ensure that local authorities are funded sufficiently in order to ensure that everyone who needs temporary accommodation gets what they need?

Ie, mae'n ganlyniad diddorol i'r Ddeddf, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn yn atal digartrefedd, ein bod yn gweld peth o'r cynnydd a amlinellwyd gan yr Aelod, ac rydym yn gweithio'n galed gydag awdurdodau lleol i sicrhau nad yw pobl yn aros mewn llety drud dros dro am gyfnod hir o amser a'u symud i lety sicr, hirdymor cyn gynted â phosibl, sydd hefyd â'r fantais ychwanegol o fod yn rhatach iddynt hwy ac i'r cyngor neu'r landlord cymdeithasol cofrestredig sy'n ei ddarparu. Felly, rydym yn gweithio ar raglen o hynny, yn bendant.

Rwyf wedi sôn eisoes, mewn ateb cynharach i Leanne Wood, am y cyflenwad tai a'n cynllun uchelgeisiol i sicrhau bod y cyflenwad tai yn ddigonol. Yn y pen draw, dyna'r unig ateb, oherwydd, yn y pen draw, oni bai y gallwn gynyddu'r cyflenwad tai i gyfateb i'r angen cymdeithasol—ac mewn gwirionedd, buaswn yn dweud y galw cymdeithasol—am dai rhent cymdeithasol, byddwn bob amser yn wynebu problem wrth i bobl barhau i chwilio am lety mewn system sydd, wedi'r cyfan, yn system ddogni, y broses ddyrannu. Felly, fy uchelgais fyddai cyrraedd pwynt lle nad ydych mewn system ddogni, ac os ydych am fyw mewn tai rhent cymdeithasol, gallwch fynd at eich awdurdod tai lleol a dweud, 'Hoffwn dŷ rhent cymdeithasol, os gwelwch yn dda'. Yn sicr, pan oeddwn yn ifanc, roedd hynny'n wir.

Felly, mae angen inni gynyddu ein cyflenwad tai yn sylweddol. Mae angen i ni adeiladu'n gyflym ac ar raddfa fawr, ac yn y cyfamser, mae angen inni weithio gyda'n diwydiant tai a Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig ledled Cymru i sicrhau bod ganddynt y llwybr gorau yn ôl i lety diogel y gallant ei reoli, er mwyn rheoli'r costau, ac mewn gwirionedd, er mwyn rheoli profiad unigolion sydd, yn anffodus, yn ddigartref.

Thank you, Minister. 

The next item is the Stage 4 debate on the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill and I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motion—Julie James.

Diolch, Lywydd. Rwyf wedi fy ngorchymyn gan Ei Mawrhydi y Frenhines i roi gwybod i'r Cynulliad fod Ei Mawrhydi, ar ôl cael ei hysbysu ynglŷn â pherwyl Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru), wedi rhoi cydsyniad i'r Bil hwn.

Lywydd, rwy'n gwneud y cynnig.

Mae'n bleser gennyf agor y ddadl hon ar y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru) yn dilyn cwblhau Cam 3 yr wythnos diwethaf. Fel y gŵyr yr Aelodau, cyflwynwyd y Bil gan y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd yn ei rôl flaenorol fel y Gweinidog Tai ac Adfywio, a hoffwn dalu teyrnged i'w harweinyddiaeth, ei hymrwymiad a'i pharodrwydd i drafod syniadau i geisio gwella profiadau tenantiaid ledled Cymru drwy arwain y Bil drwy Gamau 1 a 2 o broses graffu'r Cynulliad. Nodau allweddol y Bil yw sicrhau bod rhentu'n rhesymol, yn fforddiadwy ac yn dryloyw. Gwna hyn drwy gyfyngu'n arbennig ar y costau sylweddol y gall tenantiaid eu hwynebu ymlaen llaw wrth symud i gartrefi neu rhwng cartrefi.

Mae llawer o'n hetholwyr, ac yn rhy aml, y rheini sydd ar incwm isel, wedi dioddef yn sgil ffioedd gosod. Mae'r Bil yn ailgydbwyso'r berthynas rhwng tenant, asiant a landlord, gan ddileu unrhyw amheuaeth ynglŷn â pha gostau y mae angen cyllidebu ar eu cyfer wrth rentu. Bydd y diwygiadau a gyflwynir gan y Bil yn helpu i wella enw da'r sector, rhywbeth sydd wedi dod yn gynyddol bwysig dros y blynyddoedd diwethaf.

Cafodd datblygiad y Bil ei lywio gan bron i 700 o ymatebion a gawsom i'n hymgynghoriad â rhanddeiliaid, a roddodd sylfaen dystiolaeth gadarn i ni ar gyfer cyflwyno'r ddeddfwriaeth, ac rwy'n ddiolchgar i bob un a gyfrannodd. Fel bob amser, mae'r broses graffu wedi ein cynorthwyo i hogi ein cynigion cychwynnol, a hoffwn dalu teyrnged i waith aelodau a swyddogion y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau wrth arwain y gwaith hwn. Hefyd hoffwn gydnabod ymdrechion grwpiau rhanddeiliaid sy'n cynrychioli buddiannau tenantiaid, asiantiaid a landlordiaid yn y broses hon, a roddodd dystiolaeth naill ai'n ysgrifenedig neu'n bersonol.

Fel gyda'r rhan fwyaf o Filiau, mae'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol a'r Pwyllgor Cyllid wedi archwilio ei ddarpariaethau'n drylwyr o ran sut y maent yn berthnasol i'w buddiannau hwy. Rwy'n ddiolchgar am eu gwaith i'r perwyl hwn.

Yr wythnos diwethaf, darparodd yr Aelodau ymatebion ystyriol a phwyllog i ddadl y Cyfarfod Llawn ar Gam 3 y Bil. Cafwyd consensws trawsbleidiol ar yr angen i ddeddfu, a cheir consensws o hyd, ac rwy'n ddiolchgar fod y drafodaeth yr wythnos diwethaf wedi atgyfnerthu'r farn honno. Mae'r adroddiadau a baratowyd gan y pwyllgorau wedi bod yn werthfawr i'n cynorthwyo i nodi agweddau ar y Bil a gafodd eu gwella gan welliannau a wnaed yng Nghamau 2 a 3. Roedd diddordeb arbennig yn y trefniadau a wnaethom ar gyfer gweithredu'r Bil, sydd wedi'u cryfhau ymhellach ers cyflwyno’r Bil drwy gynyddu lefel y cosbau penodedig yn ogystal ag ymestyn pwerau gorfodi i gynnwys yr awdurdod trwyddedu landlordiaid ac asiantiaid, sef Rhentu Doeth Cymru ar hyn o bryd.

Mae'r Bil bellach yn cyfyngu hefyd ar gyflwyno hysbysiadau troi allan 'dim bai', ac yn sicrhau bod taliadau cyfleustodau yn daliadau a ganiateir. Rwy'n ddiolchgar i David Melding a Leanne Wood am y ffordd golegol y maent wedi gweithio gyda ni ar y materion hyn. Rydym wedi gwrando ar ddadleuon ynglŷn ag ymdrin â thaliadau sy'n ofynnol pan fydd deiliad contract yn methu cydymffurfio â thelerau eu contract. O ganlyniad, mae'r Bil bellach yn cynnwys pŵer i wneud rheoliadau a fydd yn cyfyngu ar y defnydd o ddiffygdaliadau drwy osod terfyn rhagnodedig arnynt.

Gwn fod cryn ddiddordeb mewn cychwyn y Bil cyn gynted â phosibl fel y gall tenantiaid ddechrau elwa o beidio â gorfod talu ffioedd gosod mwyach. Dadleuodd Leanne Wood yn angerddol ar ran myfyrwyr sy'n dymuno gweld ffioedd yn cael eu gwahardd erbyn dechrau'r flwyddyn academaidd newydd yr hydref hwn. Dyna fy nymuniad innau hefyd. Yn amodol ar basio'r Bil drwy'r cam terfynol hwn ac yn amodol ar roi Cydsyniad Brenhinol, fy mwriad yw bod y Ddeddf yn cychwyn erbyn yr hydref. Yr adeg honno, bydd gennym Ddeddf ar waith sy’n sicrhau bod rhentu’n fwy deniadol, Deddf a fydd yn lleihau i'r graddau mwyaf posibl y costau ymlaen llaw sy’n gysylltiedig â rhentu, a Deddf sydd â chyfyngiadau a threfniadau gorfodi cadarn ar waith er mwyn mynd i'r afael ag ymddygiad asiantiaid a landlordiaid diegwyddor.

Diolch yn fawr, Lywydd.

Rwy'n falch iawn o siarad yng ngham olaf y darn pwysig hwn o ddeddfwriaeth heddiw. Fel y dywedais ar y dechrau, yng Ngham 1, un cam yn unig yw'r Bil hwn yn yr ymdrech i adeiladu marchnad dai sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Yn wir, mae’n annheg fod tenantiaid ledled y wlad yn wynebu costau annisgwyl ac afresymol, a dyna pam fy mod yn hapus y byddwn yn gwahardd y ffioedd hynny, ynghyd â mesurau eraill i wneud rhentu'n decach ac yn fwy tryloyw.

I ni’r Ceidwadwyr Cymreig, agwedd bwysicaf y Bil hwn oedd yr angen i gydbwyso a diogelu hawliau landlordiaid a thenantiaid. Mae hynny wedi llywio fy ymagwedd wrth ddrafftio gwelliannau yng Nghamau 2 a 3, ac rwy'n falch iawn fod rhai o fy ngwelliannau wedi cael eu derbyn mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Mae hynny’n cynnwys, yn gyntaf, gwelliant sy'n galluogi Rhentu Doeth Cymru i gyhoeddi hysbysiadau cosb benodedig—gwelliant a gyflwynais yng Ngham 2, ond a ddiwygiwyd gan y Llywodraeth a’i gyflwyno ganddynt yng Ngham 3—ac yn ail, fy ngwelliant sy'n atal y landlord rhag rhoi hysbysiad cymryd meddiant i'r tenant pan fydd tâl gwaharddedig wedi’i godi a heb ei ad-dalu wedyn. Derbyniwyd y gwelliant hwn yng Ngham 3 yr wythnos diwethaf, yn dilyn cydweithredu agos â'r Gweinidog a'i thîm, a diolch i'r Gweinidog am weithio gyda mi yn y modd hwnnw. Roedd yna welliannau eraill, Lywydd, y teimlwn y byddent wedi cryfhau'r Bil na chawsant eu derbyn, ond rwy’n fodlon â thri chwarter y dorth yn yr achos hwn.

I bob un o'r landlordiaid a'r tenantiaid sy'n cydweithredu’n gytûn, rwy'n dweud wrthynt heddiw nad oes ganddynt unrhyw beth i’w ofni yn y ddeddfwriaeth hon. Bydd yn eu helpu yn y pen draw, oherwydd, ynghyd â darnau eraill o ddeddfwriaeth a basiwyd yn y Cynulliad hwn ac sydd wedi cryfhau'r maes hwn, byddwn yn cael gwared ar y rheini sy'n cyflawni arferion diegwyddor, a thrwy hynny, byddwn yn cryfhau'r farchnad, ac yn ei gwneud yn fwy ffafriol i landlordiaid ac asiantiaid cyfrifol. A chredaf fod hynny’n rhan hanfodol o'r hyn a wnawn.

Dros y degawd diwethaf, mae'r sector rhentu preifat wedi tyfu o ran niferoedd gwirioneddol ac o ran cymesuredd, yn bennaf ar draul perchen-feddiannaeth. Os bydd y duedd yn parhau, y sector rhentu preifat fydd yr ail fath mwyaf cyffredin o gartref ar ôl perchentyaeth. Rhagwelir y bydd yn cyrraedd 20 y cant o gyfanswm y stoc dai erbyn 2020, y flwyddyn nesaf. Mae'n farchnad sydd yma i aros.

Roedd yn bwysig inni gael y ddeddfwriaeth hon yn iawn gan fod y sector yn dod yn gynyddol bwysig wrth ddiwallu'r angen am dai, ac rydym wedi bod mewn sefyllfa ffodus, o ran profi a methu a dysgu gan eraill, gan fod Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU wedi bwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth hon eisoes, ac mae hyn yn rhywbeth rwyf wedi ceisio’i adlewyrchu yn fy ymagwedd ac yn fy ngwaith craffu. Er tegwch, credaf hefyd fod y Llywodraeth wedi bod yn gwbl ymwybodol o hynny hefyd.

I gloi, Lywydd, rwy'n fodlon fod y Bil hwn yn cryfhau hawliau pawb sy'n gysylltiedig â'r sector ac yn helpu i ailadeiladu'r hyder rhwng landlord a thenant. Rwy’n annog yr holl Aelodau i gefnogi'r ddeddfwriaeth hon ar ei cham olaf heddiw.

Leanne Wood.

Na, dim diolch.

The Minister to respond. 

A ydych yn dymuno—?

In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions. So, I defer voting on this motion until voting time.

The next item is item 4, the Partnership Arrangements and Population Assessments (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2019, and I call on the Deputy Minister for Health and Social Services to move the motion—Julie Morgan.

Diolch, Lywydd. Mae'r rheoliadau ger eich bron yn ymwneud â Rhan 9 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, sy'n ymwneud â byrddau partneriaeth rhanbarthol. Cynhaliwyd ymgynghoriad wyth wythnos yn eu cylch, a ddaeth i ben ar 26 Hydref, a chafwyd 44 o ymatebion. Ategwyd hyn gan ymgysylltiad ehangach â rhanddeiliaid. Yn amodol ar gymeradwyaeth, bydd y rheoliadau hyn yn dod i rym ar 1 Ebrill.

Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Cymru) 2015, y rheoliadau partneriaeth, a Rheoliadau Gofal a Chymorth (Trefniadau Partneriaeth ar gyfer Asesiadau Poblogaeth) (Cymru) 2015, rheoliadau'r asesiadau poblogaeth. Mae'r rheoliadau diwygio hyn yn diwygio'r ddau reoliad hwn yn unol â'r newidiadau a wnaed i enwau a ffiniau Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf a Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg gan Orchymyn Byrddau Iechyd Lleol (Newid Ardaloedd) (Cymru) (Diwygiadau Amrywiol) 2019.

Mae'r rheoliadau diwygio yn egluro yn y rheoliadau partneriaeth fod yn rhaid i fyrddau partneriaeth rhanbarthol sefydlu un gronfa gyfun ranbarthol mewn perthynas â lleoedd mewn cartrefi gofal ar gyfer pobl hŷn. Maent hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i bob partner ddarparu cyfraniadau digonol i'r gronfa i fodloni eu costau disgwyliedig ar gyfer lleoedd mewn cartrefi gofal ar gyfer pobl hŷn. Nid yw'r gofynion eraill mewn perthynas â chronfeydd cyfun yn y rheoliadau partneriaeth wedi newid.

Gan adlewyrchu canlyniadau'r ymgynghoriad, mae'r rheoliadau diwygio yn ychwanegu gofynion ar gyfer cynrychiolwyr tai ac addysg ar fyrddau partneriaeth rhanbarthol er mwyn cryfhau gweithio mewn partneriaeth yn y rhanbarthau. Mae'r rheoliadau hefyd yn egluro bod yn rhaid cynhyrchu adroddiadau blynyddol y byrddau partneriaeth rhanbarthol erbyn 30 Mehefin bob blwyddyn, yn hytrach nag 1 Ebrill. Mae'r rheoliadau hyn yn cryfhau ac yn egluro'r disgwyliadau o ran integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol, a gofynnaf i'r Aelodau eu cefnogi.

Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr. Rwy'n cymryd nad yw'r Dirprwy Weinidog yn dymuno ymateb iddi hi ei hun. [Chwerthin.] Felly, y cwestiwn yw—

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed. Thank you.

The next item is the topical question, to be answered by the Trefnydd. Andrew R.T. Davies.

Rwy'n ymateb i'r cwestiwn y prynhawn yma ar ran y Prif Weinidog, sydd yn Llundain ar gyfer cyfarfodydd yn ymwneud â Brexit.

Nodwn y dyfarniad heddiw gan yr Uchel Lys, sy'n darparu eglurder ar yr hyn a fu'n broses gymhleth. Byddwn yn ystyried y camau nesaf yn awr mewn perthynas â'r ymchwiliad yng ngoleuni'r dyfarniad heddiw.

Diolch am eich ateb cryno, Weinidog, ac rwy'n deall yn iawn pam mai chi sy'n ymateb i'r cwestiwn hwn yn hytrach na'r Prif Weinidog.

Hoffwn hefyd ymddiheuro i deulu Carl Sargeant a Jack Sargeant, oherwydd yn amlwg, ni chafodd y Siambr hon yr atebion roeddent eu hangen ac roedd y teulu'n teimlo bod yn rhaid iddynt fynd i'r llys i gael y dyfarniad hwn heddiw. Mae hwn yn ddyfarniad damniol, a dweud y lleiaf. Mae'n dweud bod gweithred anghyfreithlon wedi'i chyflawni—dyna'r dyfarniad. Mae'n nodi tri maes yn benodol. Mae'n dweud nad oedd gan yr Ysgrifennydd Parhaol ryddid i weithredu wrth sefydlu'r ymchwiliad hwn, er gwaethaf datganiad ar ôl datganiad, a chyfeiriaf at un ar 18 Medi, lle dywedodd y Prif Weinidog ar y pryd

'Nid wyf i wedi ymyrryd â'r protocol o gwbl.'

Mae hynny wedi'i gofnodi, a cheir llawer o ddatganiadau eraill tebyg.

Dywed ail gasgliad y dyfarniad heddiw na chyflawnodd yr Ysgrifennydd Parhaol y paratoadau ar gyfer yr ymchwiliad ar wahân i swyddfa'r Prif Weinidog, er bod y cyn Brif Weinidog wedi dweud yn glir fod yr ymchwiliad a gynhaliwyd gan yr Ysgrifennydd Parhaol yn ymchwiliad hyd braich ac nad oedd ganddo ef na'i swyddfa unrhyw fewnbwn iddo o gwbl.

A'r trydydd pwynt a'r pwynt olaf yw bod gan y Prif Weinidog ar y pryd reolaeth dros y broses; yn wir, i bob pwrpas, cafodd y gair olaf a rheolaeth ar ffurf derfynol y protocol gweithredol. Mae hwnnw'n ddyfarniad damniol sut bynnag yr edrychir arno. Hoffwn wybod sut yn union y bydd Llywodraeth Cymru'n bwrw ymlaen â'i hymateb. Rwy'n derbyn mai dim ond ers ychydig oriau y cafwyd y dyfarniad hwn, ond mae angen inni ddeall yn glir sut rydym yn mynd i gael eich ymateb i'r farn hon. Mae angen inni ddeall pa ymgysylltiad y byddwch yn ei gael gyda theulu'r Sargeantiaid yn arbennig, i sicrhau y gellir datrys y materion hyn fel y gall yr ymchwiliad fynd rhagddo, ac fel nad oes yn rhaid i'r mater fynd drwy'r llysoedd, a fyddai'n golygu bod y Llywodraeth yn cael ei llusgo drwy'r llysoedd eto. Ac yn drydydd, hoffwn weld pa gamau a gymerir i sicrhau bod gwahaniad clir rhwng y Llywodraeth ac annibyniaeth y gwasanaeth sifil, oherwydd yn bwysig yma, yr Ysgrifennydd Parhaol yw gwarcheidwad yr annibyniaeth honno, ac mae'r dyfarniad hwn yn dangos yn glir fod yr annibyniaeth honno wedi'i pheryglu. A chredaf y gallwch roi rhywfaint o sicrwydd inni heddiw ynglŷn â sut y byddwch yn ymateb i ni, ond mae arnom angen yr amserlen honno fel nad yw hyn yn cael ei anghofio. Fel y dywedais, mae hwn yn ddyfarniad damniol, ac mae'r teulu'n haeddu llawer gwell gennym ni fel sefydliad a gennych chi fel Llywodraeth.

Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hyn y prynhawn yma, ac am roi cyfle inni drafod, yn y lle cyntaf, y dyfarniad a wnaed. Diolchwn i'r llys am roi'r eglurder sydd gennym bellach ar broses sydd wedi bod yn gymhleth iawn. Yn amlwg, byddwn yn trafod ac yn ystyried y camau nesaf yng ngoleuni dyfarniad heddiw, ond hoffwn ddweud ar y cychwyn cyntaf ei bod, yn amlwg, wedi bod yn amser anodd iawn i bawb, yn enwedig i deulu Carl Sargeant, wrth gwrs.

O ran y camau nesaf, byddwn yn ystyried yr adroddiad, ac rwyf wedi rhoi copi ohono yn y llyfrgell ynghyd â'r crynodeb i'r Aelodau allu ei ddarllen eu hunain. Mae'r prif faterion yn ymwneud â'r broses ynghylch rhai agweddau ar y protocol gweithredol, yn benodol, yn hytrach na'r penderfyniadau eu hunain. Felly, mae'r cadeirydd, Paul Bowen QC, yn parhau yn ei le, a bydd y camau nesaf yn cael eu llywio, yn amlwg, drwy ymgysylltiad â phob un sydd â buddiant, gan gynnwys teulu'r Sargeantiaid.

Mae'r Trefnydd wedi dweud bod y Llywodraeth yn diolch i'r llys am yr eglurder y mae'n ei gynnig bellach, ond ymddengys—i mi, o leiaf—fod y datganiad hwnnw braidd yn aneglur, felly a all ddatgan yn ddiamwys a yw'r Llywodraeth yn derbyn dyfarniad y llys yn llawn, ac felly'n ildio unrhyw hawl sydd ganddi i apelio? Ac os gallech egluro hefyd, oherwydd yn y penderfyniad, cyfeirir at gyflwyniadau sydd bellach yn cael eu ceisio gan gwnsler yn yr achos ynghylch y camau nesaf, o ran union natur yr iawn sy'n cael ei orchymyn. Pwy fydd yn cyfarwyddo'r cwnsler yn yr achos hwnnw? Ai'r cyn Brif Weinidog neu'r Prif Weinidog presennol?

Nawr, dywedodd yr Arglwydd Ustus Haddon-Cave a Mr Ustus Swift yn glir, fel y clywsom gan Andrew R.T. Davies, yn eu dyfarniad fod y cyn Brif Weinidog wedi torri ei addewid o annibyniaeth mewn sawl ffordd: wrth roi cylch gwaith ymlaen llawn i'r Ysgrifennydd Parhaol, heb ei gyhoeddi, yn breifat, ar 9 Tachwedd, a bod y protocol gweithredol y cyfeiriodd y Trefnydd ato wedi'i lunio a'i gwblhau gan y cyn Brif Weinidog mewn ymgynghoriad â'i gwnsler. A all y Trefnydd ddweud a oedd unrhyw aelodau o'r Llywodraeth bresennol yn ymwybodol fod cylch gwaith wedi'i roi i'r Ysgrifennydd Parhaol ymlaen llaw, a bod y cyn Brif Weinidog wedi parhau i ddylanwadu ar brotocol gweithredol yr ymchwiliad, rhywbeth y daeth y llys i'r casgliad ei fod yn gwbl groes i'r datganiad i'r wasg a wnaed gan y Llywodraeth ar 10 Tachwedd? Os mai'r ateb i'r cwestiwn hwn yw nad oedd eraill yn ymwybodol, a all ddweud pryd y daethant yn ymwybodol ac o dan ba amgylchiadau?

Nawr, mewn perthynas â phedair agwedd y protocol gweithredol y mynnodd y cyn Brif Weinidog ei roi ar waith yn erbyn dymuniadau teulu'r Sargeantiaid, ac yn anghyfreithlon o ystyried annibyniaeth honedig yr ymchwiliad, a yw'r Llywodraeth yn bwriadu cytuno i unrhyw un neu bob un o geisiadau teulu'r Sargeantiaid am newidiadau yn y ffordd y cynhelir yr ymchwiliad, neu fel arall, a yw'r Llywodraeth yn bwriadu bwrw ymlaen beth bynnag yn unol â chyfarwyddwyd y cyn Brif Weinidog? A yw'r Trefnydd yn derbyn bod canfyddiad gan yr Uchel Lys fod Llywodraeth Cymru wedi ymddwyn yn anghyfreithlon mewn mater sydd, yn ddealladwy, o ystyried natur drasig y digwyddiadau hyn, wedi ennyn cryn ddiddordeb cyhoeddus, yn ergyd ddifrifol iawn i enw da'r Llywodraeth mewn perthynas â gonestrwydd ac uniondeb? Os felly, a wnaiff hi ymrwymo i groesawu ymrwymiad newydd i dryloywder yn yr achos hwn? Yn benodol, a yw'n fodlon ac a yw'n gallu dweud wrthym faint o gymorth ariannol a roddwyd i'r cyn Brif Weinidog a chyn-gynghorwyr arbennig yn yr amryw gamau cyfreithiol a ddygwyd gerbron mewn perthynas â'r achos hwn?

Ac yn olaf, a gawn ni ofyn i'r ymchwiliad i ddatgelu gwybodaeth heb ganiatâd, y cyfeirir ato yn y dyfarniad, ac y gwrthwynebodd y diffynyddion yn yr achos hwn ei gyhoeddi, gael ei gyhoeddi o'r diwedd?

Wel, Lywydd, mae sawl agwedd ar y cwestiynau y mae arweinydd Plaid Cymru wedi'u gofyn i mi y prynhawn yma nad wyf mewn sefyllfa i'w hateb gan mai dyma'r tro cyntaf i mi ymwneud â'r mater penodol hwn, o ystyried fy mod bellach yn cyflawni rôl y Trefnydd—nid oedd gennyf ran yn y mater cyn hynny. Felly, o ran llawer o'r agweddau a ddisgrifiwyd gennych, nid wyf mewn sefyllfa i ateb heddiw. Yn amlwg, bydd Llywodraeth Cymru yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynglŷn â'r datblygiadau yn y ffordd fwyaf priodol, a byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y camau nesaf pan fo hynny'n briodol.

Yn amlwg, heddiw y cawsom y dyfarniad, felly bydd angen inni gymryd peth amser i ystyried y dyfarniad hwnnw ac i bennu'r camau nesaf mewn perthynas â hynny, ond yn amlwg, byddwn yn gwneud hynny mewn ffordd agored a thryloyw.

O ran costau, mae'r llys wedi dyfarnu costau safonol yn erbyn Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r achos cyfreithiol penodol hwn, ac nid ydym mewn sefyllfa i roi ffigur o ran beth y gallai'r costau hynny fod ar y cam cynnar iawn hwn, o ystyried mai y bore yma y cyflwynwyd y dyfarniad. Ond rwy'n rhoi fy ymrwymiad i chi y byddaf yn sicrhau bod Aelodau'r Cynulliad yn cael diweddariad fel y bo'n briodol, ac yn cael cymaint o wybodaeth ag y gallwn ei rhoi, ond heddiw'n unig y cawsom y dyfarniad.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae'n debyg y dylwn gofnodi fy mod yn amlwg yn aelod o'r Llywodraeth pan drafodwyd y materion hyn gan aelodau o'r Llywodraeth. A gaf fi ddweud fy mod yn ddiolchgar i Andrew R.T. Davies am ddwyn y mater hwn i sylw'r Cynulliad Cenedlaethol y prynhawn yma? Mae hyn yn amlwg yn rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef, a mynd i'r afael ag ef ar frys. Trafodais botensial ymchwiliad annibynnol gyda'r Prif Weinidog ar y pryd y diwrnod ar ôl i ni golli Carl, ac yn sicr, roeddem yn teimlo ar y pryd y byddai hyn yn rhywbeth a fyddai'n cael ei ddatrys yn gyflym iawn. Mae wedi cymryd gormod lawer o amser i ddatrys y mater hwn, ac mae'n rhywbeth y credaf fod angen i ni sicrhau bod y teulu'n cael y wybodaeth y maent yn ei cheisio yn ei gylch a'u bod yn cael y diweddglo y maent ei angen. Mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb, ym mha ran bynnag o'r Siambr hon yr eisteddwn a pha rôl bynnag a chwaraewyd gennym, yn y Llywodraeth ac fel Aelodau o'r lle hwn, i ddatgelu'r gwir ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd.

Cytunaf ag Adam Price ei bod bellach, mae'n debyg, yn bryd cyhoeddi'r ymchwiliad i ddatgelu gwybodaeth heb ganiatâd, a'i gyhoeddi yn ei gyfanrwydd, i alluogi pobl i ddeall y cefndir, a chredaf hefyd, o bosibl, o ystyried yr hanes, y gallem ddysgu gwers gan Dŷ'r Cyffredin heddiw, ac efallai y bydd angen i'r lle hwn gymryd rheolaeth ar y broses hon os na all y Llywodraeth wneud hynny.

A wnaiff y Llywodraeth ystyried cyflwyno cynnig i'r lle hwn gyda thermau'r ymchwiliad, gyda ffurf gweithredu'r ymchwiliad, fel y gall pob un ohonom fod yn fodlon, ac yn fodlon yn gyhoeddus, fod yr ymchwiliad hwn yn broses agored a thryloyw fel yr addawyd i'r teulu, y bydd yr ymchwiliad hwn yn gweithredu mewn ffordd sy'n chwilio am y gwirionedd yn hytrach na gweithredu mewn ffafriaeth neu mewn ofn, ac yn sicrhau y gallwn, gyda'n gilydd, sicrhau bod y gwirionedd yn cael ei ddatgelu, fod pobl yn deall beth a ddigwyddodd i'n ffrind a deall pam y digwyddodd hynny.

O ystyried y dyfarniad heddiw, rwy'n credu ei bod yn bryd i'r Llywodraeth naill ai gymryd cyfrifoldeb dros ddatrys hyn a gwneud hynny ar frys, neu mae'n bryd i'r lle hwn wneud hynny ar ran y Llywodraeth.

Yn y lle cyntaf, credaf mai'r peth pwysig fydd astudio'r dyfarniad sydd ger ein bron heddiw, ac fel y dywedais, rydym wedi sicrhau ei fod ar gael i'r Aelodau yn y llyfrgell er mwyn sicrhau y gall pob Aelod ei astudio hefyd. Ond yn sicr bydd y camau nesaf yn cynnwys trafod gyda'r teulu i gychwyn o ran penderfynu ar y ffordd orau ymlaen. Yn amlwg, byddwn yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n rhoi'r wybodaeth lawnaf y gallwn ei rhoi i'r Aelodau. Nid ydym mewn sefyllfa i ddweud llawer mwy heddiw, Lywydd, gan mai heddiw'n unig y cawsom y dyfarniad, felly bydd angen inni ei astudio a phenderfynu ar y camau nesaf.

I thank the Trefnydd.

The next item is the 90-second statements, and the first statement is from Dawn Bowden.

Diolch, Lywydd. Yr wythnos diwethaf, gwnaeth fy nghyd-Aelod Vikki Howells ddatganiad i nodi trideg pump o flynyddoedd ers dechrau streic y glowyr yn 1984. Ond mae yna un agwedd ar yr anghydfod diwydiannol chwerw a maith hwnnw y credaf ei fod yn haeddu ein sylw pellach. Rwy'n cyfeirio, wrth gwrs, at y ffordd y gwnaeth yr anghydfod wleidyddoli a radicaleiddio menywod drwy'r mudiad Menywod yn Erbyn Cau'r Pyllau Glo. Llwyddodd y mudiad hwnnw i rymuso cymaint o fenywod i weithredu ac i ymgymryd â rolau cyhoeddus yn yr hyn a oedd yn draddodiadol yn weithgareddau gwrywaidd yn bennaf. Fe'u tynnodd allan o'r gegin ac i reng flaen gwleidyddiaeth.

Yn ystod y streic, daeth menywod nad oeddent yn wleidyddol cyn hynny i'r amlwg fel arweinwyr, siaradwyr, codwyr arian, trefnwyr a chefnogwyr allweddol yn yr anghydfod. I'r rhan fwyaf, ni fyddai bywyd byth yr un fath, a daeth llawer yn ffigurau gwleidyddol yn eu hawl eu hunain, fel Sian James, a aeth ymlaen i fod yn AS dros Ddwyrain Abertawe. Yn ei llyfr, 'Is it Still Raining in Aberfan?', mae'r newyddiadurwr Melanie Doel yn cofnodi meddyliau un o'r menywod hynny, Maureen Hughes. Roedd hi'n cyfleu'r hyn yr oedd glöwr ar streic ym mhwll glo Merthyr Vale wedi dweud wrthi.

Chi oedd y fenyw ar y llinell biced—ni fyddwch byth yn gwybod faint o hwb i'r ysbryd oedd eich gweld chi yno yn ein cefnogi.

Felly, wrth inni gofio trideg pump o flynyddoedd ers dechrau streic y glowyr, gadewch i ni gofio hefyd y Menywod yn Erbyn Cau'r Pyllau Glo. Roeddent, ac maent, yn fenywod rhyfeddol ac ni ddylem byth anghofio eu cyfraniad i hanes dosbarth gweithiol ein gwlad.

Diolch. Nick Ramsay.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Seiclon Idai oedd y storm waethaf erioed i daro rhan ddeheuol Affrica, gan effeithio ar Malawi, Mozambique a Zimbabwe, a gadael trywydd o ddinistr a bywydau toredig yn ei sgil. Mae'r storm wedi creu cefnfor mewndirol ym Mozambique sydd yr un faint â Lwcsembwrg. Mae wedi lladd 700 o bobl ac wedi effeithio ar oddeutu 3 miliwn yn fwy na hynny. Mae hynny bron yr un faint â phoblogaeth Cymru. Cafodd tai, ffyrdd a phontydd eu chwalu'n ddarnau a boddwyd tir amaethyddol.

Mae elusennau dyngarol wedi clywed hanesion am blant yn marw wrth iddynt syrthio o goed roeddent wedi'u dringo i ddianc rhag y llifogydd. Syrthiodd eraill oherwydd newyn am nad oedd modd eu cyrraedd am dri diwrnod. Cafwyd llawer o adroddiadau am gyrff yn arnofio yn y llifddwr. Yn Zimbabwe yn unig, mae dros 300 o bobl wedi colli eu bywydau gydag o leiaf 16,000 o deuluoedd wedi'u gwneud yn ddigartref. Mae Gweinidogion Llywodraeth yn dweud y bydd nifer y bobl sydd ar goll yn llawer uwch nag yr ofnid yn gynharach.

Bydd fy etholwyr David a Martha Holman, o elusen Love Zimbabwe, yn teithio i'r wlad ar 8 Ebrill i ddarparu cymorth sy'n fawr ei angen. Maent eisoes wedi casglu llawer o eitemau hanfodol i'w cludo yno a'u dosbarthu i'r rhai yn yr ardaloedd yr effeithiwyd arnynt ac maent yn apelio am fwy.

Mae'r Pwyllgor Argyfyngau hefyd wedi lansio apêl i gefnogi ymdrechion cymorth. Mae elusennau'n gweithio i gefnogi'r ymdrech gymorth a darparu pecynnau lloches brys; bwyd, megis codlysiau ac indrawn; tabledi puro dŵr; a chymorth iechyd brys. Rwy'n siŵr y bydd y Cynulliad hwn yn dymuno addo ei gefnogaeth i bobl y rhan gythryblus hon o'r byd ar yr adeg hon. Gall unrhyw un sy'n awyddus i roi cymorth wneud hynny drwy ymweld â'r wefan, www.dec.org.uk

Leanne Wood.

Yr wythnos diwethaf, bu farw'r artist o'r Rhondda, Elwyn Thomas. Roedd Elwyn, a anwyd yn Tylorstown, yn artist poblogaidd yn y Rhondda, yn adnabyddus am ei baentiadau acrylig, a ddarluniai'n bennaf olygfeydd o strydoedd a oedd yn gyfarwydd i unrhyw un sydd wedi byw neu wedi treulio amser yn y Rhondda Fach. Enwyd llawer o'i ddarluniau'n syml ar ôl y strydoedd a'r cymunedau a ddarluniai, ond roedd ambell baentiad achlysurol yn crwydro oddi wrth ei fformat ac yn rhoi ychydig bach mwy o awgrym i chi ynglŷn â'r testun dan sylw. Mae 'Sgwrs lôn gefn', 'Dau'n canlyn yn y Rhondda', 'Clecs y Rhondda' yn enghreifftiau o'r fath.

Dywedir na ddechreuodd baentio o ddifrif hyd nes 1987, wedi iddo ymddeol o'i swydd fel athro. Bu'n bennaeth celf yn Ysgol Ramadeg Glynrhedynog, lle trosglwyddodd ei gariad a'i angerdd tuag at gelfyddyd i gannoedd o'r disgyblion a basiodd drwy'r ysgol yn ystod ei gyfnod fel athro. Mae'r ffrwd o deyrngedau cynnes iddo gan gyn-ddisgyblion ers ei farwolaeth yn dyst i'r argraff a wnaeth ar addysg yn y rhan hon o'r Rhondda.

Deallaf fod cynlluniau yn Oriel Giles ym Mhont-y-clun, yr unig fan sy'n arddangos gwaith gwreiddiol gan Thomas, i arddangos rhywfaint o waith nas gwelwyd o'r blaen, ynghyd â rhai o'i weithiau mwy enwog, fel rhan o deyrnged. Felly, hoffwn annog unrhyw un sydd â diddordeb mewn celf i fynd yno i weld y paentiadau hyn drostynt eu hunain i werthfawrogi'n llawn y ddawn a oedd gan Thomas, yn ogystal â'i lygaid unigryw a lwyddai i adlewyrchu bywyd y Rhondda yn ôl atom.

Dywedwyd mai'r hyn a wnâi Thomas oedd paentio'r hyn a welai drwy ei ffenest, ond byddai'n gwneud hynny gyda'r fath gynhesrwydd a'r fath ddawn. Mae Elwyn Thomas wedi gadael cronicl gwych o fywyd y Rhondda ar ei ôl, ac rwy'n hynod ddiolchgar iddo am hynny.

Diolch.

Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, a galwaf ar Andrew R.T. Davies i wneud y cynnig.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Ac rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma yn ffurfiol.

Rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran llawer o fy nghyd-gyfranwyr yn y ddadl heddiw pan ddywedaf mai teimlad cymysg sydd gennym wrth gyflwyno'r cynnig hwn, yn enwedig yn dilyn buddugoliaeth eithriadol Cymru yn ennill y Gamp Lawn tua 10 diwrnod yn ôl. Credaf fod y dathliadau bron iawn wedi dod i ben ledled y wlad, yn dilyn buddugoliaeth wych yn erbyn Iwerddon, canlyniad a orffennodd bencampwriaeth ragorol i Warren Gatland, ei staff ategol, ac wrth gwrs i'r bechgyn mewn coch.

Fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, ynghyd â ffermio, rygbi yw un o fy hoff bethau—cariad at y gêm a rennir gan filoedd ar filoedd ledled Cymru. Gyda'r cefnogwyr hynny mewn cof mewn gwirionedd—gwir enaid ac asgwrn cefn y gêm yng Nghymru—y dadleuwn heddiw ynglŷn â dyfodol y strwythur proffesiynol, a goblygiadau hyn, wrth gwrs, i'r gêm ar lawr gwlad, o feysydd chwarae Clwb Rygbi y Bont-faen i Rygbi Gogledd Cymru yn y gogledd, ac yn wir ein tîm rygbi ein hunain yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru yr wyf bob amser yn awyddus iawn i barhau i'w hyrwyddo ac sy'n mynd o nerth i nerth.

Cyn edrych ar rai o'r manylion, yn bennaf oll byddai'n iawn inni gydnabod y datganiad a'r eglurhad bythefnos yn ôl gan y bwrdd rygbi proffesiynol na fydd unrhyw uno'n digwydd i ranbarthau rygbi Cymru y tymor nesaf. Yn gwbl briodol, cafwyd ymddiheuriad hefyd gan Undeb Rygbi Cymru i'r tîm a'r cefnogwyr am yr aflonyddwch a barodd 'Project Reset' yn ystod y chwe gwlad, aflonyddwch a greodd risg ar un pwynt o dynnu sylw'r tîm oddi ar y gwaith a oedd ganddo i'w wneud, a gallai fod wedi rhoi'r Gamp Lawn yn y fantol. Diolch byth, llwyddodd eu proffesiynoldeb ac ansawdd y chwaraewyr rygbi ac unigolion i ddisgleirio tra oedd y newidiadau i'r strwythurau rhanbarthol ar y gorwel. Mae'n gwneud i rywun amau mai wedi'i roi o'r neilltu am y tro y mae hyn, yn hytrach na'i wrthod yn gyfan gwbl.

Wrth gwrs, mae trefniadau llywodraethu'r gêm yng Nghymru yn llwyr yn nwylo Undeb Rygbi Cymru a'i bartneriaid rhanbarthol, ac mae hynny'n gwbl iawn a phriodol. Ond mae'r cefnogwyr wedi cael eu hysgwyd gan y datblygiadau diweddar—yr ail dro mewn dau ddegawd y gallai'r gêm broffesiynol yng Nghymru fod wedi bod yn destun ailwampio dramatig. O lawr gwlad i fyny i'r lefel ryngwladol, gwelwyd pryder eang a dwys ynghylch yr argymhellion a gyflwynwyd gan 'Project Reset'. Mae'r canlyniadau wedi bod yn ffrwydrol. Rydym wedi cael ymddiswyddiadau o fyrddau clybiau rhanbarthol, ac er bod cadoediad posibl ar waith ar gyfer 2019-20, mae'r cefnogwyr yn paratoi ar gyfer beth sy'n dod nesaf. Mae'r bwrdd rygbi proffesiynol yng Nghymru, sy'n goruchwylio'r strwythur rhanbarthol proffesiynol yn parhau i fod, a dyfynnaf,

yn unedig yn ei awydd i wneud yr hyn sydd orau,

ac mae wedi cadarnhau

na chaiff ei rwystro rhag mynd ar drywydd ateb i sicrhau cynaliadwyedd hirdymor y gêm broffesiynol yng Nghymru.

Am nawr, ymddengys bod y model pedwar rhanbarth ar waith. Ond gyda'r awydd i ehangu'r gêm broffesiynol i'r gogledd, mae'r bygythiad i un o'r rhanbarthau sydd ar hyn o bryd yn rhan o'r gystadleuaeth Pro14 yn aros. O'm safbwynt personol i, fel cefnogwr ac fel Aelod Cynulliad, nid oes gennyf wrthwynebiad i'r potensial o gael tîm gogledd Cymru. Yn wir, credaf y dylid annog camau i hyrwyddo ein gêm genedlaethol i bob cwr o'r wlad. Fodd bynnag, dylid ymdrin yn ofalus ac yn sensitif ag ailstrwythuro posibl, gan werthfawrogi'n gyffredinol beth yw'r goblygiadau posibl.

Oherwydd mae llawer mwy yn y fantol na 15 o chwaraewyr yn dod allan ar ddydd Sadwrn dros eu priod ranbarth yn Stadiwm Liberty, Parc y Scarlets, Parc yr Arfau, Rodney Parade, neu Fae Colwyn yn wir. Mae rygbi yn hanfodol bwysig i gynifer o bobl yng Nghymru, ac nid yw'r manteision y mae'n eu creu yn gyfyngedig i 80 munud ar y maes chwarae. Mae'r gêm yn darparu nifer o fanteision economaidd na ellir eu gorbwysleisio, yn enwedig mewn gwlad lle mae ffyniant economaidd a datblygiad parhaus wedi bod yn anodd ei gyflawni ar adegau. Ac ar y pwynt penodol hwn hoffwn glywed mwy gan y Gweinidog y prynhawn yma ynglŷn â beth a wnaeth Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r manteision y mae'r gêm, a'r gêm ranbarthol, wedi eu creu i'r economi genedlaethol, a pha waith modelu, os o gwbl, a wnaed i edrych ar ei gwir gyrhaeddiad.

Rwy'n chwilfrydig hefyd i wybod sut y mae'r Llywodraeth yn bwriadu cefnogi'r gêm wrth symud ymlaen, a sut y mae hyn yn cymryd ei le yn y strategaeth economaidd, gan ddefnyddio ein llwyddiant ar y llwyfan rhyngwladol o bosibl hyd yn oed i hyrwyddo ein gwlad dramor, a pha le sydd i'r potensial hwnnw yn adran cysylltiadau rhyngwladol newydd y Llywodraeth.

Yn ddi-os, mae lle arbennig i'r gêm yng ngwead cymunedau ledled ein gwlad, a bydd goblygiadau posibl 'Project Reset' yn cael effaith ganlyniadol fawr ar y gwasanaethau helaeth ac amrywiol y mae'r rhanbarthau yn eu darparu mewn cymunedau ac ar lawr gwlad o gwmpas Cymru. Yn y Siambr hon ychydig wythnosau'n ôl yn unig, dangosodd Dai Rees a Mike Hedges ac eraill yn huawdl gyrhaeddiad a chyflawniad gwasanaethau cymunedol gan y Gweilch yn eu rhanbarthau a'u hetholaethau. Ac yn amlwg, gwae i ni ddiystyru hyn. Hoffwn glywed gan y Gweinidog ar yr effaith bosibl hon, yn enwedig gan fod gwead cymdeithasol Cymru yn aml yn cael ei gysylltu â lles a chryfder y gêm genedlaethol. Mae'r rhanbarthau hyn wedi'u hadeiladu ar hanes hir o rygbi clwb llwyddiannus yn eu cymunedau ac ar un o'r rhain, mae effaith fawr chwarae ychydig o gemau yn ne-orllewin Cymru a cholli'r gemau hynny yn fwy o lawer.

Mae'r strwythur ariannol a'r heriau sy'n wynebu rygbi yng Nghymru ar hyn o bryd yno i bawb eu gweld—yn anffodus, wedi'u hadlewyrchu'n rhy eglur ym methiant rhanbarthau Cymru i fynd drwy rowndiau bwrw allan y brif gystadleuaeth Ewropeaidd, Cwpan y Pencampwyr y tymor hwn. Ar hyn o bryd, nid oes gennym adnoddau i gystadlu gyda rhai o'n cymheiriaid yn Lloegr a Ffrainc. Rhaid inni fod yn glyfar, yn heini ac yn greadigol gyda'r hyn sydd gennym i chwarae ag ef.

Rydym yn gwneud hynny'n dda iawn ar y llwyfan rhyngwladol. Gallai rhai ddweud ein bod yn chwarae'n well nag y mae disgwyl inni ei wneud. Ond rydym yn gwybod bellach beth sydd angen inni ei wneud i drosi hynny'n llwyddiant ar sail ranbarthol. Mae sicrhau llwyddiant ac elfennau paratoadol eraill ar lefel ranbarthol yn hanfodol i iechyd hirdymor y gêm yng Nghymru, ond rhaid i'r awdurdodau dderbyn a chydnabod hefyd fod yn rhaid i hyn fod, ac yn llawer mwy emosiynol yn wir, yn llawer anos na threfnu'r cadeiriau haul ar y Titanic neu bwyso botwm ac anfon datganiad i'r wasg cyflym allan.

Er mwyn i unrhyw newidiadau aruthrol eraill gael eu derbyn yng nghylchoedd rygbi Cymru, bydd angen i Undeb Rygbi Cymru, y rhanbarthau, clybiau a phartneriaid cysylltiedig sicrhau eu bod yn cario'r cefnogwyr gyda hwy. Mae cryfder y gêm yng Nghymru wedi'i adeiladu ar waith caled gwirfoddolwyr mewn clybiau amatur ledled y wlad—o chwaraewyr i dirmyn i staff bar. Dyna'r sylfaen ar lawr gwlad; dyna'r pwynt cyswllt cyntaf ar gyfer y genhedlaeth nesaf o Alun Wyn Jonesiaid neu Dan Biggars sy'n dod drwy'r rengoedd. Ni allwn fforddio gelyniaethu'r unigolion hynny drwy gyflwyno trefniadau trwsgl eraill i ad-drefnu'r gêm yng Nghymru. I mi, dyna lle gall Llywodraeth Cymru ac Aelodau'r Cynulliad chwarae rhan yn wir.

Rwyf bob amser ychydig yn betrusgar i weld gwleidyddion yn cymryd rhan mewn chwaraeon, ond rwy'n meddwl o ddifrif na allwn orbwysleisio pwysigrwydd rygbi yma yng Nghymru i'n heconomi, i'n cymunedau ac i'n pobl. Mae Llywodraeth Cymru yn chwarae rhan weithgar yn cefnogi'r gêm gymunedol ac mae'n hollbwysig fod yna neges gref a chydlynol ganddynt wrth symud ymlaen, i weld beth y gallant ei wneud i helpu'r gêm broffesiynol i ddatblygu yn y blynyddoedd i ddod. A dyna pam y dylai Llywodraeth Cymru weithio gydag Undeb Rygbi Cymru a phartneriaid clybiau rhanbarthol i ddiogelu rygbi yng Nghymru a datblygu model cynaliadwy hirdymor ar gyfer y gêm ar lefel ranbarthol ac ar lawr gwlad.

Tra'n parchu rôl y corff llywodraethu i fod yn warcheidwad y gêm wych, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn deall ei rôl ei hun yn amddiffyn ein camp genedlaethol a dyma broc bach hynod o ofalus i'w hatgoffa bod goblygiadau cenedlaethol i'w gweithredoedd. Nid yw'n ddigon da i neb ohonom godi ein hysgwyddau a gwylio o'r cyrion. Mae cymunedau a phobl ar draws y wlad yn dibynnu arnom, ac yn wir, mae'r gêm rygbi, ac ymgysylltiad â'r cymunedau hynny'n mynd i fod yn hollbwysig. Ni allwn fod yn naïf a rhoi ein pennau yn y tywod. Mae newid yn dod, ond mae angen inni sicrhau bod y newid hwn wedi'i gynllunio'n dda a'i gyfathrebu'n briodol i'r miloedd o gefnogwyr rygbi ar draws y wlad.

Ar y llwyfan rhyngwladol, rydym yn mynd o nerth i nerth, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yn y Siambr hon yn dymuno'n dda i'r tîm yng Nghwpan Rygbi'r Byd, ond mae iechyd hirdymor a dyfodol y gêm yng Nghymru yn bendant yn y fantol. Rydym ar groesffordd arwyddocaol i rygbi Cymru a bydd y camau gweithredu nesaf yn gosod cyfres o ddigwyddiadau ar waith a fydd yn pennu llwyddiant y gêm ar bob lefel, o'r lefel ryngwladol i lawr i'w seiliau ar lawr gwlad. Yn sicr, bydd angen gwneud penderfyniadau anodd, ond mae'n hanfodol fod gwersi'n cael eu dysgu o'r ffordd yr ymdriniwyd â Project Reset yn ddiweddar.

Rhaid i argymhellion a newidiadau yn y dyfodol gael eu cyfathrebu'n briodol a chaniatáu ar gyfer ymgysylltu priodol gyda chlybiau a chefnogwyr. Er mor amhoblogaidd y gallent fod gyda rhai, a gadewch inni fod yn onest, mewn bywyd, ni allwch blesio pawb drwy'r amser, os cânt eu cyfathrebu'n briodol, efallai y gallwn sicrhau ein bod yn negyddu unrhyw niwed hirdymor dinistriol i wead ein cymunedau. Heb y cefnogwyr, nid yw'r gêm yn ddim. Fel Aelodau Cynulliad, rhaid inni fod yn llais iddynt pan fo hynny'n briodol. Fel cymuned rygbi yng Nghymru, rhaid inni sicrhau bod y cefnogwyr yn dod ar y daith hon, fel arall mae perygl y caiff calon y gêm ei rhwygo allan am byth.

A gaf fi ddatgan buddiant, yn gyntaf oll, fel deiliad tocyn tymor y Gweilch ac a gaf fi ganmol Andrew R.T. am ei ddatganiadau agoriadol? Ac rwyf hefyd yn aelod o Glwb Rygbi Dynfant yn ogystal.

Nawr, ers talwm, bûm yn chwarae rygbi am flynyddoedd lawer, er mai testun syndod oedd y ffaith fod y detholwyr wedi fy anwybyddu. Nid wyf erioed wedi deall pam. [Chwerthin.] Ac mae fy meibion wedi chwarae i Waunarlwydd a Dynfant drwy'r holl grwpiau blwyddyn, o dan 11, dan 12, dan 13, dan 14—ac i fyny i'r ieuenctid. Ac mae clwb rygbi'r pentref yn chwarae rôl clwb ieuenctid. Dwsinau o blant, merched a bechgyn, yn chwarae'n rheolaidd, ddwywaith, deirgwaith yr wythnos, yn ogystal â hyfforddiant. Ac yn amlwg, nid am rygbi'n unig y mae hyn. Mae'n wir hefyd—yn sicr yn ardal Abertawe—am bêl-droed, criced, athletau a nofio. A chymaint mwy. Mae byddin o wirfoddolwyr allan yno sy'n cynnal yr holl weithgaredd hwn. Felly, ydy, mae rygbi yn y pridd go iawn.

Nawr, roedd yna bwynt swreal ar un adeg wythnos i ddydd Sadwrn diwethaf pan oedd Cymru newydd ennill y Gamp Lawn—fel y soniodd Andrew, unwaith eto—ac yna roedd yr Alban wedi ymadfer yn wyrthiol o fod 31-dim i lawr i Loegr i fod ar y blaen o 38-31, ac ar yr un pryd, roedd tîm pêl-droed Abertawe ar y blaen o ddwy gôl i ddim yn erbyn Pencampwyr Uwchgynghrair Lloegr, Manchester City, yng Nghwpan yr FA, a meddyliais, 'Duw, nid yw gallu chwaraeon i ysbrydoli, i droi pethau ar eu pen, i gyrraedd lefel uwch, byth yn peidio â rhyfeddu.' Ie, ar y pwynt hwnnw, roedd yn bendant yn swreal, bron yn brofiad crefyddol, mewn gwirionedd, hyd nes y sylweddolais fod Iesu yn chwarae yn y rheng flaen i Man City—Gabriel Jesus, hynny yw—ac aeth pethau nôl i normal, yn annheg yn achos yr Elyrch.

Nawr, wrth gefnogi'r cynnig hwn yn gryf, fe wnaf ychydig o bwyntiau fel un o gefnogwyr balch y Gweilch, ac fel y byddem yn ei ddweud fel cefnogwyr y Gweilch, yr unig wir ranbarth. Aethom drwy'r boen o uno clybiau rygbi Abertawe a Chastell-nedd—y gelynion lleol mwyaf ffyrnig a chwerw—dros 16 mlynedd yn ôl. Mae rhai'n dal i gario creithiau hynny. Ac mae'r Ospreylia'n cyfateb i fy rhanbarth etholiadol, Gorllewin De Cymru, felly mae'n naturiol fy mod yn ffan. Ac yn amlwg, mae'r Gweilch wedi bod yn rhanbarth rygbi mwy llwyddiannus na'r un, ar ôl ennill y Pro12 a'r Pro14 ar bedwar achlysur. Dyna'r record orau o bob rhanbarth, gan gynnwys y rhai Gwyddelig, ac fe wnaethant ddarparu, yn nodedig wrth gwrs, 13 allan o'r 15 o chwaraewyr Cymru a gurodd Loegr yn Twickenham yn 2008 yn y gêm gyntaf gyda Warren Gatland wrth y llyw. Ac fel cefnogwyr dros y blynyddoedd, rydym wedi dwli ar ddoniau Shane Williams, Dan Biggar, Tommy Bowe, Mike Phillips, James Hook, Alun Wyn Jones, Adam Jones, Duncan Jones, Justin Tipuric, Adam Beard, George North, Owen Watkin—gallwn barhau, ond gwelaf fod y cloc yn tician. Ac mae Alun Wyn Jones, cawr go iawn, ar fin cael rhyddid dinas Abertawe—yn hollol haeddiannol.

Nawr, yn amlwg, y broblem yw arian, ac mae'r heriau ariannol yn golygu na all y Gweilch fforddio cael dau chwaraewr lefel ryngwladol ym mhob safle yn eu sgwad. Felly, gadewch inni siarad ychydig am ad-drefnu, ac ychydig o farchnata, buaswn yn dweud. Yn amlwg, gall y Saraseniaid a phrif glybiau Lloegr gael dau chwaraewr lefel ryngwladol ym mhob safle fel na chânt eu gwanhau o gwbl pan fo'r gemau rhyngwladol yn cael eu chwarae. Ond pan fo'r gemau rhyngwladol yn cael eu chwarae, mae ein rhanbarthau ni'n cael eu gwanhau. Felly, gadewch i ni ad-drefnu'r tymor Pro14 fel nad yw gemau'n gwrthdaro â'r gemau rhyngwladol. Gadewch inni farchnata'r Pro14 yn briodol. Maent yn marchnata'r uwch gynghrair yn Lloegr yn grand iawn. Rydym yn haeddu hynny yng Nghymru. Gêm y bobl yw hi. Ein gêm genedlaethol—mae Cymru a Seland Newydd yn rhannu'r anrhydedd honno. Denu mwy o arian i'r gêm yng Nghymru, yn amlwg, yw'r her enfawr, ond rydym mewn sefyllfa gref. Wedi'r cyfan, rydym—. Cymru yw pencampwyr y Gamp Lawn—efallai fy mod wedi crybwyll hynny eisoes—pencampwyr byd o bosibl, ac felly yr her i Undeb Rygbi Cymru, Llywodraeth Cymru, a'r holl bartneriaid yw gwneud yn siŵr ein bod yn sicrhau bod marchnata a strwythurau ariannol cynaliadwy ar waith. Rwy'n falch nad yw'r uno'n mynd i ddigwydd gan nad yw cefnu ar eich rhanbarth gorau byth yn syniad clyfar ac roedd yn destun syndod a dryswch llwyr yn Abertawe. Cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr.

Mae'n anodd bob amser pan fyddwch yn dod yn drydydd i siarad yn un o'r dadleuon hyn. A gaf fi ddweud fy mod yn cytuno â phopeth y mae Andrew R.T. Davies a Dai Lloyd wedi dweud? Mae hwnnw'n lle da i ddechrau.

A gaf fi sôn am dri pheth sy'n gadarnhaol am rygbi Cymru? Mae gennym dîm cenedlaethol llwyddiannus iawn a thîm cenedlaethol sy'n cael cefnogaeth dda iawn. Gall Stadiwm y Mileniwm werthu'r holl docynnau ar gyfer pob gêm ryngwladol, hyd yn oed os oes angen i docynnau rhyngwladol yr hydref gael eu bwndelu weithiau er mwyn gwerthu pob un ohonynt. Mae brwdfrydedd a chyfranogiad enfawr ar lefel mini-rygbi a rygbi iau. Mae gan fy nghlwb lleol, Treforys, dimau iau o dan 11, 12, 13, 14, 15, 16, a thimau mini-rygbi ar gyfer rhai 10 oed, naw oed, wyth oed, saith oed a rygbi i rai iau na hynny hefyd. Byddech yn meddwl y bydd 11 o dimau mewn 11 o flynyddoedd. Rwy'n dweud wrthych yn awr, byddant yn brwydro i gael dau.

Y llwyddiant olaf yw rygbi menywod sydd wedi tyfu o ran presenoldeb mewn gemau rhyngwladol—4,113 ar gyfer gêm Cymru yn erbyn Lloegr—ac yn y nifer o dimau menywod sy'n chwarae. Mae gan dîm arall yn fy etholaeth, Bôn-y-maen, dîm rygbi menywod rhagorol.

Nawr, wrth edrych ar y broblem gyntaf sy'n wynebu rygbi Cymru, gan ddefnyddio ffigurau sydd ar gael i'r cyhoedd, roedd nifer gyfartalog y rhai a ddaeth i wylio'r Dreigiau yn 5,083 yn 2015-16 a disgynnodd i 4,700 yn 2017-18. Aeth y Gleision o 5,942 i 6,193, sy'n gynnydd bychan. Disgynnodd y Gweilch o 8,486 i 6,849, ond yn dal i fod yn fwy na'r ddau arall. Ac mae'r Scarlets wedi mynd o 7,290 i 9,256. Mae'r presenoldeb cyfartalog mewn dau ranbarth wedi disgyn; nid oes gan yr un o'r rhanbarthau nifer cyfartalog o wylwyr sy'n uwch na 10,000. Mae uwchgynghrair rygbi Lloegr yn gweld cyfartaledd o dros 12,000. Mae Bordeaux yn cael dros 23,900 ar gyfartaledd, Leinster â chyfartaledd o dros 15,500. Daeth 74,500 i Stadiwm y Mileniwm, a gwyliodd dros filiwn o bobl Gymru'n curo Iwerddon—fel y crybwyllodd David Lloyd unwaith rwy'n credu—i Gymru ennill y Gamp Lawn. Wedyn, dim ond ychydig dros 8,000 a ddaeth yr wythnos ganlynol i wylio'r Gweilch yn erbyn y Dreigiau.

Gofynnais i rywun a ddywedai eu bod yn gefnogwr rygbi pwy oeddent yn ei gefnogi, a'r ateb a gefais oedd 'Cymru'. Pan ofynnais iddynt pwy arall a gefnogent, roeddent yn ystyried bod y cwestiwn yn rhyfedd a dywedasant, 'Wel, dim ond Cymru, wrth gwrs.' Roeddwn yn ceisio cyfleu'r pwynt, pe baech yn cael y sgwrs honno gyda chefnogwr pêl-droed—pe bawn yn gofyn i gefnogwr pêl-droed yn Abertawe, 'Pwy ydych chi'n eu cefnogi?', byddent yn enwi'r tîm—Abertawe, gobeithio—ac yna byddent yn dweud, 'Cymru'. Ymddengys eu bod yn cysylltu â'u clwb a'r wlad. Mae yna lawer gormod o bobl sy'n disgrifio'u hunain fel cefnogwyr rygbi yn cysylltu eu hunain â'r wlad yn unig.

Unwaith eto, yn ôl ffynonellau cyhoeddedig, mae gan y 14 clwb uchaf yn Ffrainc gytundeb teledu gwerth £76 miliwn am y tymor. Mae gan rygbi Lloegr gytundeb werth £38 miliwn am y tymor, ac mae rygbi Cymru yn rhan o gytundeb £14 miliwn y flwyddyn. Mae'n hawdd gweld lle mae'r problemau. Felly, mae rygbi rhanbarthol yn dioddef o ffigurau presenoldeb isel, incwm teledu cymharol wael ac mae'n ceisio cystadlu â Ffrainc a Lloegr am y chwaraewyr gorau yng Nghymru. A yw'r rhanbarthau yn y lleoedd cywir? Mae'r Gleision, y Gweilch a'r Dreigiau yn y tair canolfan poblogaeth fwyaf, tra bo'r Scarlets yn cwmpasu canolbarth a gorllewin Cymru ac yn ddamcaniaethol, gogledd Cymru. Ble arall y gallech eu rhoi?

Mae'r Alban wedi crebachu i ddau dîm. Gallai fod gennym dîm gorllewin Cymru a thîm dwyrain Cymru. Yr hyn y mae rygbi rhanbarthol wedi dysgu i ni yw nad yw uno dau dîm yn cynhyrchu ffigurau presenoldeb sydd unrhyw beth yn debyg i gyfanswm y timau sy'n cael eu huno. Caiff ei ystyried yn gymryd meddiant gan gefnogwyr un o'r timau ac maent yn dod o hyd i rywbeth arall i'w wneud ar y penwythnos yn hytrach na gwylio rygbi byw.

Yn draddodiadol, yr hyn a fyddai wedi digwydd fyddai adeiladu stadiwm newydd, arwyneb chwarae newydd, a byddai popeth yn wych—'Fe gawn ragor o bobl yno.' Wel, mae gan y Gweilch a'r Scarlets stadia cymharol newydd ac mae ganddynt arwynebau chwarae da. Yr unig ffordd ar hyn o bryd o gynhyrchu mwy o incwm yn rygbi Cymru yw chwarae mwy o gemau rhyngwladol. Dyna pam rydym wedi chwarae'r bedwaredd gêm ryngwladol yn yr hydref pan fo pawb arall ond yn chwarae tair. Mae angen yr arian arnom.

Yr ail broblem gyda rygbi Cymru, yn gyntaf, yw cyn lleied o dimau o dan yr adran gyntaf sydd ag ail dîm. A oes unrhyw glwb o dan yr adran gyntaf yn meddu ar drydydd tîm? A nifer y chwaraewyr sy'n rhoi'r gorau i chwarae rhwng 16 a 19—. Mae'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yn gyfyngedig. Yr hyn y gallwn ei wneud yw mynd allan a chefnogi ein timau lleol. Ddydd Sadwrn diwethaf, bûm yn gwylio'r Glais yn chwarae yn erbyn Penlan gyda 52 o bobl eraill—o bosibl y ddau dîm gwaethaf sy'n chwarae rygbi yng Nghymru. Dechreuodd y Glais y gêm gyda -9 o bwyntiau; maent i fyny i -5 yn awr. A dechreuodd Penlan â -1. Ond mae angen inni gael pobl allan yno'n gwylio rygbi. Mae angen i Undeb Rygbi Cymru ac eraill, gan ein cynnwys ni, gyfleu'r pwynt nad gemau rhyngwladol yw rygbi, nid ennill y Gamp Lawn, nid gemau rhyngwladol yr hydref—ond y  gemau a chwaraeir bob dydd Sadwrn. Mae pêl-droed wedi cyfleu hynny i bobl. Mae pobl yn mynd i wylio pêl-droed bob dydd Sadwrn; nid yw pobl yn gwneud hynny gyda rygbi. Ac yn anarferol, mae Dai Lloyd yn ddeiliad tocyn tymor y Gweilch—mae llawer iawn mwy o ddeiliaid tocynnau tymor gan glwb pêl-droed Abertawe.

A gaf fi orffen ar y pwynt hwn? Rhaid i ni ddatgan beth ydym: rwy'n ddeiliad tocyn tymor yn Nhreforys ac ym Môn-y-maen.

Diolch. Rhun ap Iorwerth.

Thank you very much. I’m going to speak about rugby as the game of the whole of Wales. And as everyone else has done, I will declare a series of interests. As one who is going to speak of rugby as a pan-Wales game, I will declare that I was born in the south Wales Valleys and brought up in Merionethshire and on Anglesey. I will also declare that I am a youth coach and a volunteer at Llangefni Rugby Club. I will also declare that I am a flanker for the Assembly rugby team, fresh from our victories over the House of Commons and the House of Lords and the Scottish Parliament.

Yes, rugby is a game that permeates every community in Wales, including this community, our parliamentary community. And I’ll take a swipe at Dai Lloyd here, I think—on occasion, we can be guilty of putting up false walls in Welsh sport. I am not one who likes to question which is our national sport; I happen to be a great rugby supporter as well as being a great supporter of football. I was excited just as much by seeing Wales beat Slovakia last Sunday at the beginning of our European campaign as I was seeing Wales winning the Grand Slam this year.

I also believe that we are guilty of perpetuating this perception, somehow, that rugby, although it is seen as a national game on one level, is also seen as a game that isn’t perhaps as relevant to north Wales. Well, I can tell you that I have had a very fulfilling life in rugby as a north Walian. We have stars that we’re very proud of in George North, who is playing for Wales at the moment, and Robin McBryde, who is a key part of the coaching team. I remember Stuart Roy from my own school winning his international cap, and Iwan Jones too. And I was excited to see Rhun Williams playing superbly as a fullback. As a child, I played for Menai Bridge and for Bangor. I reached the final of the Gwynedd Cup with Ysgol David Hughes. Unlike Dai, I know why the selectors didn’t choose me,  because I wasn’t particularly good—[Laughter.] But I did enjoy playing rugby.

At our club in Llangefni, we have teams and a six, seven, eight, nine and 10, all the way through to under-15s, and a youth team and a first team and a second team. We play across north Wales, from Pwllheli, Blaenau Ffestiniog, Caernarfon, Bangor, Bethesda, Colwyn Bay, Llandudno, Rhyl, Denbigh, Mold, Shotton, Wrexham—that is, it is a game that permeates the whole of north Wales.

Let us bear in mind that part of this plan that caused such discord and so many arguments a few weeks ago was to bring professional rugby to north Wales. I’m not going to be drawn into argument as to whether there should be a merger of the Scarlets and the Ospreys, or any other teams. In my own area, there are many people—. I would say that there are more Ospreys shirts then there are Scarlets shirts, as it happens in my own area, but what Mike Hedges said says it all, doesn't i?

Yn ddamcaniaethol, y Scarlets yw'r rhanbarth sy'n cynnwys y gogledd.

So, it isn’t good enough. And whilst I realise that there are financial limitations on our game in Wales, particularly compared with England and France, for example, if we are serious about making the game a national game, then we must ensure that it’s a professional game at a national level too. And the response of north Wales to the Wales under-20 games in Colwyn Bay is proof of the appetite that there is to see rugby at the highest level in north Wales. Llyr.

Thank you for allowing me to make a short comment. I think it’s worth reminding people also that rugby has always been a national game, because for those who perhaps don’t know, Bangor rugby club was one of the founding members of what is the Wales Rugby Union back in 1881—one of the 11 clubs. So, north Wales has always had a prominent role in national rugby.

Yes, that’s entirely true, and the plaque is still on the wall in Bangor rugby club marking that.

A little over 10 years ago, the WRU made a mistake in relation to rugby in north Wales. I know because I was a great supporter of Llangefni Rugby Club at that time, which won promotion to the second division of the national league. And the WRU’s decision was not to promote them, but to demote them to the new division four in north Wales, and that had a huge impact on rugby, certainly in Llangefni, where many people decided to stop playing and lost some of their love for the game. We’ve moved a long way from that point. The WRU did respond positively to the backlash at that point, and Rygbi Gogledd Cymru was established, and now we are in a position where we are looking forward to take the next step.

I delight in seeing the young boys that I train being selected for youth teams in north Wales. There were a dozen of them, almost, playing in games earlier this week. Getting a professional team, creating those idols for them in their own region, would be a major step forward, and I look forward to seeing this conversation continue, and I hope that the end point will be to bring professional rugby to north Wales, taking nothing away from the excellent professional teams we already have in the south.

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dafydd Elis-Thomas?

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. This has been a debate that is beneficial for the Assembly as a whole, because it demonstrates that we can discuss a motion that has been signed by Members of all parties, and there will also be a free vote on the motion, with the exception, of course, that members of the Government will abstain—not because we disagree necessarily with anything that is contained within the motion as tabled, but because we don't feel that it's appropriate to call for the Government to work with the WRU in relation to the development of clubs and partnerships at a regional level without being clear in our understanding of what that wording means. Because, as I sought to explain clearly a fortnight ago, when I sought to respond to questions when they were first posed by Andrew R.T. Davies, Dai Lloyd, Mike Hedges—and I’m also grateful to Rhun ap Iorwerth for his contribution today, and to all of you for your contributions to this debate—I don't believe that a Government can instruct a body that is independent in its constitution, that is voluntary in nature and that is culturally crucial, in terms of how that body should behave.

I want to make a comparison, which might be unexpected to some of you. I remember being on the other side of the discussion in terms of the relationship between the National Eisteddfod and the Welsh Government, many years ago. Although I did see that it was important that the Government was able to invest in developments, particularly infrastructure development, to support culture, I don’t believe that it’s the role of Government to invest directly or to seek to collaborate directly with the national rugby team, any local rugby team, or indeed with cultural festivals such as those that we have the length and breadth of Wales.

There’s been a strong emphasis on rugby as a national sport here in Wales, but the changes that we have seen in the game emanate from its growth as a global sport, and an important part of that, in my view, was that seven-a-side rugby became part of the Olympic Games and it created an interest in nations that traditionally hadn't played the game in the past, and the fact that we are reaching a position where there are 20 nations competing in the world cup demonstrates how international rugby has grown. And that, of course, is a challenge to societies and communities that have followed rugby traditionally, but also to the professional administration of rugby and to the decisions that have to be taken as a result of these changes.

The successes of Wales in the five nations championship, in the six nations championship from the 2000s onwards, winning five championships, four grand slams and the seven-a-side rugby cup, all of these successes, and our ability to attract coaches of global renown such as Warren Gatland—this all demonstrates the success of the game, as does the development of the women’s team and the success that they had in the six nations with an excellent win against Ireland.

This all demonstrates how rugby is central to our culture. But that’s not the argument. We demonstrated our stance as an Assembly and as a Senedd and as a Government very clearly in this building last week, where we can celebrate the success of our national team. And our support and our assistance to rugby permeates through all provision. We are supportive of the development of all sorts of rugby at local levels. For example, last week, I was at the very special competition arranged by the WRU with schools and pupils with learning difficulties. There were 300 young people, led by Sport Caerphilly, who were participating in that festival of rugby. And I had an opportunity too to be at the recent launch—within the last week in fact—of the seven-a-side rugby competition where the WRU is working with the Urdd.

The funding that we provide through Sport Wales, in partnership with them, of over £850,000 per annum to the WRU is a sign of the support that we are providing. And this is getting a response. I was very pleased with the clear description that we heard from Rhun ap Iorwerth of rugby as a national sport and a game that is played on all levels within our communities. The figures do demonstrate that: 41 per cent, according to the schools sports survey, have played rugby at least once in any given location over the past year, and that’s an increase of 8 per cent over the last three years since the last survey was conducted. The Hub schools rugby programme of the WRU is growing, and 89 schools are participating in that scheme, and hundreds of boys and girls are playing regularly. Therefore, in that context we see the efforts by the WRU to re-establish our regions.

Now, I’m not going to make any comment on those events. Any comments I have made have been made in private and I don’t intend to make them as a Minister any more than I did a fortnight ago. But the Welsh Government has taken a professional interest, as we should do as a Government, through our officials and through our informal discussions, in what the WRU has been seeking to do. But we are not going to come to a position where we inform the WRU, any more than we would inform any other body, how to organise their own activities. Therefore, I do hope that those comments demonstrate clearly that we do have an understanding of the role of Government in relation to the development of rugby, but that this does not mean that we are seeking to instruct any of our sporting bodies, any more than our cultural bodies, that we are trying to intervene in the way that they conduct their business.

If I may make one appeal in conclusion, I think it is important that the discussion on the future of the Welsh rugby teams and the regional rugby system happens in a spirit that is similar to the discussion that we have had today. I don’t want—and I think Rhun and Andrew R.T. emphasised this, as did Mike Hedges, in their various contributions—. We don’t want to see parochialism and regional negativism, or an area-against-area approach emerging in this discussion. What we want to see is to demonstrate the same kind of spirit that was so apparent in Cardiff in our success at the end of this year’s six nations, and that that spirit too can enlighten people’s views across all levels of rugby in Wales.

Diolch. Galwaf ar Huw Irranca-Davies i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o grynhoi gydag ychydig o sylwadau yma ar y ddadl rydym newydd ei chlywed ac yn gyntaf oll i groesawu'r ffaith bod y ddadl hon wedi ei galw a'n bod wedi cael cymaint o gyfraniadau. Rwyf fi, fel llawer o Aelodau'r Cynulliad, wedi bod mewn llawer o drafodaethau ar y llinell ystlys gyda mamau a thadau, chwaraewyr, hyfforddwyr ac eraill dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf am ddyfodol rygbi rhanbarthol, a chredaf ei fod yn gyfle da, rhaid imi ddweud, i rai o'r safbwyntiau hynny gael eu gwyntyllu yn awr yn y Senedd. A dyna a glywsom yma heddiw. Ar un pwynt, Ddirprwy Lywydd, roeddwn yn credu ei bod yn mynd i fod yn ddadl a gâi ei harwain gan y Gweilch yn llwyr, ond diolch byth cawsom ymyriadau o ogledd Cymru wedyn ac ardaloedd eraill hefyd, neu fel arall byddai wedi bod yn blwyfol yn wir, fel y dywedodd y Gweinidog.

Ond diolch i Andrew R.T. Davies am agor y ddadl. Defnyddiodd y geiriau ynglŷn â chael ateb clyfar, heini a chreadigol ar gyfer rygbi rhanbarthol. Mae hynny'n adlewyrchu rhai o'r trafodaethau a gefais heddiw gyda rhai clybiau da iawn ar lawr gwlad sydd wedi dod drwy gyfnod anodd ond wedi sicrhau sylfaen dda iddynt eu hunain: strwythur da iawn ar lefel genedlaethol gydag Undeb Rygbi Cymru, ond ansefydlogrwydd go iawn a phroblemau'n ymwneud â chynaliadwyedd ar y lefel ranbarthol. Credaf fod sylwadau'r Gweinidog i gloi am beidio â bod yn blwyfol yn hyn yn rhai y bydd angen inni wrando arnynt, sef: a allwn edrych ar beth sy'n dda ar gyfer y gêm er mwyn cefnogi'r sylfaen ranbarthol yng Nghymru, ar draws Cymru? Ond hefyd, fel y nododd llawer o'r Aelodau'n gywir, mae'r sylfaen ranbarthol honno, o'i chael yn iawn, hefyd yn hynod o effeithiol o fewn gwaith cymunedol allanol, cymorth i glybiau o fewn y rhanbarth hwnnw ac ati. Felly, mae angen inni gael hyn yn iawn.

Credaf fod y rhan fwyaf o'r Aelodau wedi dweud yn eu sylwadau eu bod yn falch o weld bod 'Project Reset' wedi'i roi o'r neilltu am y tro. Mae hyn yn rhoi cyfle inni—mae hyn yn rhoi cyfle i Undeb Rygbi Cymru, chwaraewyr proffesiynol, cymdeithasau, y chwaraewyr eu hunain, ond hefyd y cefnogwyr, rwy'n credu—gymryd rhan yn awr yn y gwaith o edrych ar beth allai'r strwythur fod yn y dyfodol. Yn y pen draw, mae'r rhain yn benderfyniadau masnachol a busnes, wrth gwrs, ar lefel ranbarthol, ond fel y dywedodd Andrew R.T. Davies yn ei sylwadau agoriadol, mae pwysigrwydd hyn, sydd wedi'i wyntyllu'n gyson yma, yn ymwneud â chario'r cefnogwyr gyda hwy. Wrth gwrs mae hynny'n cynnwys fy rhanbarth fy hun, gyda'r Gweilch, ond y rhanbarthau i gyd, ac wrth gwrs mae'n cynnwys y rhanbarthau lle mae potensial mawr hefyd, gan gynnwys yng ngogledd Cymru. Credaf fod hwn yn gyfle yn awr i gymryd saib dros dro ac edrych yn fanwl iawn ar beth sydd er budd gorau pawb yng Nghymru o ran rygbi rhanbarthol, ac mae cario'r cefnogwyr gyda chi yn hollbwysig. A chredaf mai dyna'r peth sydd wedi achosi rhywfaint o ofid i gefnogwyr, boed yn ddeiliaid dyledeb oes ym Môn-y-maen neu Fethesda neu, fel minnau, yn llywydd Clwb Rygbi Maesteg, ac ati—mae pob un ohonom yn pryderu ynglŷn â chyflymder, a natur anhrefnus mewn rhai ffyrdd, y cyhoeddiadau ddydd ar ôl dydd ynghylch 'Project Reset'. O leiaf nawr gall pethau fod yn dawel a symud ymlaen yn weddol ystyrlon.

Soniodd Dai Lloyd—deiliad tocyn tymor y Gweilch unwaith eto, ac un o selogion clwb Dynfant hefyd—yn helaeth am y rôl, fod y clwb yn gweithredu'n debyg iawn i glwb ieuenctid i bob pwrpas, fel cynifer o'n clybiau rygbi ar lawr gwlad. Soniodd am y ffaith, o ran cynlluniau i uno'r Scarlets a'r Gweilch—yn ei eiriau ef, nid oedd troi cefn ar eich rhanbarth gorau byth yn syniad clyfar. Trodd Mike at y llwyddiannau sydd yno ar hyn o bryd, ac mae gennym lawer—fel y mae eraill wedi dweud, mae ein rygbi menywod yn mynd o nerth i nerth, ac mae angen inni wneud yn siŵr nad ar lefel genedlaethol a rhanbarthol yn unig y mae hynny'n digwydd, ond hefyd ar lefel clwb—a llwyddiant rygbi iau hefyd, o ran y nifer sy'n cymryd rhan, ond o ran llwyddiant ar y cae yn ogystal. Ond fe nododd yr her sy'n ei hwynebu—y niferoedd isel sy'n gwylio rygbi rhanbarthol, yn enwedig yng Nghymru, o'i gymharu â beth sy'n digwydd yn Ffrainc a Lloegr ac Iwerddon a mannau eraill. Mae rhywbeth yn mynd o'i le o ran parodrwydd y gynulleidfa i fynychu a sefyll ar ochr y cae a chefnogi'r clybiau hyn. Mae hynny'n wahanol i fod ar y teledu. Mike, rwy'n hapus i ildio.

O'r 20 o dimau rygbi gyda'r gefnogaeth orau yn Ewrop, nid oes yr un ohonynt yng Nghymru.

Wel, wrth gwrs, ac mae rhywbeth eithaf brawychus yn hynny yn ogystal. Beth sydd wedi digwydd i hynny—ac o gymharu â phêl-droed, lle maent yn amlwg wedi ei gael yn iawn, fel y dywedodd Mike yn gynharach? Beth sydd o'i le yn ein system rygbi ranbarthol fel nad yw pobl yn mynd i wylio, sefyll ar ochr y cae, mewn stadia da gyda chyfleusterau da—ond nid ydynt yn mynd i wylio, nid ydynt yn mynd â'u teuluoedd? Felly, mae hynny'n rhywbeth y mae angen i'r clybiau rhanbarthol ac Undeb Rygbi Cymru edrych arno.

Cawsom ein hatgoffa'n briodol gan Rhun, gyda hanes da ei hun, fod rygbi yn gêm i Gymru gyfan ac mae'n treiddio i ogledd Cymru, ac mae pawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon wedi cydnabod, mewn gwirionedd, mai un o'r ardaloedd gyda photensial mawr yn awr yw gogledd Cymru yn wir. Ac nid yn unig yng ngogledd-orllewin Cymru, ond gogledd-ddwyrain Cymru yn ogystal, ledled yr ardal gyfan honno. Felly, credaf fod y cyfle hwn i oedi a myfyrio yn gyfle inni allu gwneud hynny heb chwalu llwyddiannau mewn mannau eraill yn y rhanbarth, ac ymgorffori cynaliadwyedd yn y gêm yno a chyflwyno llu newydd o chwaraewyr gwych ar gyfer ein tîm cenedlaethol yn ogystal. Ond pwysleisiodd hefyd, unwaith eto, fel y gwnaeth sawl un, fod y gêm ar lawr gwlad yn bwysig. Ond gan adeiladu ar lwyddiant Rygbi Gogledd Cymru, credaf y gallwn weld y llwyfan sydd yno i symud pethau yn eu blaen.

Gallaf weld nad oes amser yn weddill gennyf. Hoffwn wneud un sylw arall i'r Gweinidog, gan ddeall bod Llywodraeth Cymru—nid eu gwaith hwy yw camu i mewn yma a threfnu hyn a llunio cynllun meistr, ond mewn gwirionedd, mae cymryd diddordeb proffesiynol o'r fath a chael y trafodaethau hynny am y pwysigrwydd i'r wlad hon, ond hefyd o ran rygbi fel gêm yn fyd-eang, i frandio Cymru—.

Ac os caf fanteisio ar fy nghyfle i gloi, fy sylw terfynol yw hwn: Weinidog, os gwelwch yn dda, a wnaiff Llywodraeth Cymru ddangos diddordeb mewn sicrhau bod y chwe gwlad ar gael fel darllediad agored? Mae yna bethau y gwyddom eu gwerth, eu pris, ac mae yna bethau y gwyddom beth yw eu cost. Ac os edrychwch ar stori drist bwrdd criced Lloegr yn gwerthu'r hawliau i Sky yn 2004 am arian mawr a ailfuddsoddwyd yn eu gêm, a dros 10 mlynedd disgynnodd nifer yr oedolion sy'n chwarae criced 20 y cant pan ddechreuwyd gorfod talu tanysgrifiad i'w weld. Roedd 6.6 miliwn o bobl yn gwylio darllediadau byw o gêm chwe gwlad Cymru yn erbyn Lloegr—roedd 6,580,000 o'r rheini'n ei gwylio ar y teledu. Felly, gadewch inni beidio â'i wneud yn gyfyngedig i danysgrifiad. Gadewch i ni gadw'r cyffro sy'n digwydd yn rygbi Cymru a gadewch i ni roi'r cynaliadwyedd sy'n angenrheidiol i rygbi rhanbarthol.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rydych yn gwrthwynebu. Felly cawn bleidlais ar y mater hwn yn ystod y cyfnod pleidleisio.

Eitem 8 yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ariannu llywodraeth leol, a galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.

Diolch. Mae ein cynnig heddiw yn cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan awdurdodau lleol wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru. Mae hefyd yn cydnabod yr heriau ariannu a wynebir ar hyn o bryd gan awdurdodau lleol Cymru.

O'u fformiwla ariannu llywodraeth leol ddiffygiol i'w diwygiadau llywodraeth leol carbwl, mae Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi gadael cynghorau i orfod mantoli'r cyfrifon o dan bwysau cyson. Mae naw o 22 awdurdod lleol Cymru yn cael mwy o arian o dan setliad Llywodraeth Cymru ar gyfer 2019-20. Fodd bynnag, ac eithrio Sir Ddinbych, sy'n cael yr un faint o arian o dan y setliad, mae holl gynghorau gogledd Cymru yn cael toriad, gyda'r toriadau mwyaf yn Sir y Fflint, Conwy ac Ynys Môn, ochr yn ochr â Sir Fynwy a Phowys.

O'r herwydd, mae cynghorau gwledig a chynghorau gogledd Cymru ar eu colled, a chynghorau dan arweiniad Llafur yn ne Cymru, megis Caerdydd, gyda chyfanswm eu cronfeydd defnyddiadwy ym mis Ebrill 2018 yn £109.6 miliwn, a Merthyr Tudful yw'r enillwyr mwyaf eleni, gyda chodiadau o 0.9 y cant a 0.8 y cant yn y drefn honno. Mae hyn yn gadael y cartref cyfartalog yng Nghymru i wynebu bil treth gyngor o £1,591, bron £100 yn uwch nag yn y flwyddyn ariannol gyfredol.

Dau yn unig o'r 22 awdurdod lleol, Rhondda Cynon Taf a Chastell-nedd Port Talbot, sydd heb dorri drwy'r cap cynnydd anffurfiol o 5 y cant ar godiadau treth gyngor a bennir gan Lywodraeth Cymru—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

—ond hwy sy'n cael rhai o'r setliadau ariannol mwyaf hael. Ie, Joyce.

Diolch ichi am gymryd yr ymyriad, ond hoffwn nodi eich bod yn gwybod yn iawn nad Llywodraeth Cymru sy'n gosod y fformiwla hon, ond ei bod hi'n fformiwla y cytunwyd arni gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod yn cywiro'r camargraff hwnnw cyn inni fynd ymhellach.

Byddaf yn mynd i'r afael â hynny yng ngweddill fy araith.

Gyda chronfeydd wrth gefn o £152.1 miliwn, mae Rhondda Cynon Taf hefyd yn derbyn cynnydd o 0.8 y cant; mae Casnewydd, gyda chronfeydd wrth gefn o £102.3 miliwn, yn cael cynnydd o 0.6 y cant; Abertawe, gyda chronfeydd wrth gefn o £95.1 miliwn, cynnydd o 0.5 y cant. Fodd bynnag, mae'r cynghorau gyda'r toriadau mwyaf o -0.3 y cant yn cynnwys Sir y Fflint, gyda chronfeydd wrth gefn o £49.4 miliwn, Conwy gyda £22.7 miliwn yn unig, ac Ynys Môn gyda £24.1 miliwn.

Mae Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym bod ei fformiwla ariannu llywodraeth leol yn cael ei dylanwadu'n drwm gan ddangosyddion amddifadedd. Fodd bynnag, mae Ynys Môn a Chonwy ymhlith pump o awdurdodau lleol Cymru lle telir llai na'r cyflog byw gwirfoddol i 30 y cant neu fwy o weithwyr, a lefelau ffyniant y pen yn Ynys Môn yw'r rhai isaf yng Nghymru ar ychydig o dan hanner lefelau Caerdydd, ac eto mae talwyr y dreth gyngor yn Ynys Môn a Chonwy yn wynebu cynnydd o 9.1 y cant, o'i gymharu â 5.8 y cant yn unig yng Nghaerdydd a 4.5 y cant yn Rhondda Cynon Taf.

Mae ein cynnig yn nodi bod talwyr y dreth gyngor yng Nghymru ar hyn o bryd yn talu cyfran uwch o'u hincwm ar y dreth gyngor nag yn Lloegr neu'r Alban. Mae hefyd yn gresynu bod lefel y dreth gyngor yng Nghymru wedi treblu ers sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn 1999, a bod lefel y dreth gyngor yng Nghymru wedi codi ar gyfradd gyflymach nag yn Lloegr a'r Alban.

Yn 1998, roedd yn rhaid i dalwyr band D y dreth gyngor dalu £495 ar gyfartaledd. Mae wedi codi i £1,591 yn 2019. Mewn geiriau eraill, cododd y dreth gyngor yng Nghymru 221 y cant, sy'n ffigur syfrdanol, ers i Lywodraeth Lafur y DU gymryd rheolaeth ar Gymru yn 1997, naid sy'n fwy o lawer nag yn Lloegr, sydd wedi gweld cynnydd o 153 y cant, ac yn yr Alban, sydd wedi codi 57 y cant. Ac er bod Llywodraeth Geidwadol y DU a Llywodraeth yr Alban wedi galluogi'r dreth gyngor i gael ei rhewi yn y blynyddoedd hyd at 2017, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwario'r £94 miliwn o symiau canlyniadol a dderbyniodd ar gyfer helpu talwyr y dreth gyngor sydd dan bwysau mewn mannau eraill.

Mae Llywodraeth Cymru yn amddiffyn hyn drwy ddatgan bod lefelau band D cyfartalog y dreth gyngor yng Nghymru yn dal yn is nag yn Lloegr, gan osgoi'r gwirionedd mai talwyr y dreth gyngor yng Nghymru sy'n gwario'r gyfran fwyaf o'u cyflogau ar y dreth gyngor ym Mhrydain, mai hwy sy'n wynebu'r codiadau mwyaf, a bod hon yn gymhariaeth ffug am ei bod hi'n dechrau o linell sylfaen hanesyddol pan oedd lefelau'r dreth gyngor band D cyfartalog yng Nghymru, drwy ddiffiniad, yn sylweddol is na'r rhai yn Lloegr.

Mae Gweinidogion Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn cymharu cyllid rhwng Cymru a Lloegr ers amser hir, gan hawlio bod cynghorau'n waeth eu byd. Fodd bynnag, wrth i bolisi cyllido llywodraeth leol amrywio'n sylweddol ers datganoli, gan gynnwys cyllid uniongyrchol ar gyfer ysgolion a chadw ardrethi busnes yn Lloegr, mae'n gwbl amhosibl gwneud y gymhariaeth hon. Eu safbwynt diofyn bob amser yw beio Llywodraeth y DU am bopeth ac anghofio'n gyfleus fod y cyllid gwaelodol a gytunwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn golygu bod Llywodraeth Cymru bellach yn elwa o'r sicrwydd na fydd yr arian y mae'n ei dderbyn ar gyfer gwasanaethau datganoledig yn disgyn islaw 115 y cant o ffigur y pen yn Lloegr. Ar hyn o bryd, am bob £1 y pen a warir gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn Lloegr ar faterion a ddatganolwyd i Gymru, rhoddir £1.20 i Gymru. Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gyson wedi ymrwymo i gytundebau gwael, er enghraifft, gyda Kancoat a Cylchffordd Cymru, sydd wedi costio miliynau i drethdalwyr Cymru. Llywodraeth Cymru a ddylai ateb am eu penderfyniadau ariannu gwarthus.

Yn ddiddorol hefyd, dywedodd y Glymblaid Undebwyr Llafur a Sosialwyr—prif hyrwyddwyr Jeremy Corbyn—fis Hydref diwethaf

nad oedd unrhyw gyngor dan arweiniad Llafur yn meddu ar gyn lleied o arian wrth gefn fel na ellid ei ddefnyddio i gynhyrchu adnoddau ar gyfer cyllideb heb unrhyw doriadau yn 2019-20.

Rwy'n dyfynnu; os ydych yn cwestiynu hynny, efallai y carech siarad â'ch cydweithwyr neu eich cymrodyr.

Mae awdurdodau lleol yn eistedd ar £800 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio, ac mae angen gwneud eu cynrychiolwyr etholedig yn atebol a dweud sut y caiff ei wario. Nid yw'n fater o fod ganddynt ddigon o adnoddau i dalu am brosiectau mawr, ond bod rhai cynghorau yn cynyddu eu lefelau o gronfeydd wrth gefn tra'n disgwyl i dalwyr y dreth gyngor dalu codiadau yn y dreth gyngor sy'n llawer uwch na chwyddiant.

Fel y manylais, cynghorau de Cymru sy'n cael eu rhedeg gan Lafur Cymru yw'r enillwyr go iawn yn sgil y setliad llywodraeth leol terfynol. Rhybuddiodd pennaeth cyllid Cyngor Sir Ynys Môn os na fyddai'r cyngor yn rhoi mwy o arian parod i mewn yn y cronfeydd wrth gefn, gallai'r awdurdod fynd yr un ffordd â Swydd Northampton, na lwyddodd i fantoli eu cyfrifon ac i bob pwrpas aeth yn fethdalwr y llynedd.

Mae un arall o'r rhai a gollodd fwyaf, Cyngor Sir y Fflint dan arweiniad Llafur, wedi gosod cynnydd o 8.1 y cant ar y dreth gyngor, gan fynd â chyfanswm y cynnydd, gan gynnwys preseptiau'r heddlu, yr awdurdod tân ac achub a chynghorau cymuned i 8.75 y cant. Lansiwyd ymgyrch ganddynt fis Tachwedd diwethaf, #BackTheAsk, a dynnodd sylw at rwystredigaeth drawsbleidiol ynghylch y cyllid a gânt gan Lywodraeth Lafur Cymru. Gofynnai'r ymgyrch yn benodol am gyfran deg o arian gan Lywodraeth Cymru, gan dynnu sylw at y ffaith mai Sir y Fflint yw un o'r cynghorau sy'n cael y lleiaf o arian y pen o'r boblogaeth. Cytunwyd ar hyn yn unfrydol gan yr holl bleidiau ar y cyngor.

Ym mis Rhagfyr, cyn pasio'r gyllideb derfynol, ac ar ôl y cyhoeddiad ynghylch arian ychwanegol gan Lywodraeth Cymru, roedd Sir y Fflint yn amcangyfrif eu bod yn dal i wynebu bwlch cyllido o £3.2 miliwn, gan ddweud ei bod yn afresymol fod cynghorau'n cael eu rhoi yn y sefyllfa hon, ac yn dilyn hynny, teithiodd grŵp trawsbleidiol o gynghorwyr Sir y Fflint yma i lobïo am ariannu tecach y mis diwethaf. Hyd yn oed yn Sir y Fflint, fodd bynnag, roedd aelodau'r wrthblaid wedi cynnig cyllideb amgen gan ddefnyddio cronfeydd wrth gefn ychwanegol i sicrhau nad oedd codiadau yn y dreth gyngor o fwy na 5.5 y cant, gan ddadlau bod arweinyddiaeth Lafur wedi gwneud penderfyniad gwleidyddol i wneud pwynt ynglŷn â thanariannu awdurdodau lleol.

O ystyried popeth a nodais, mae ein cynnig yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu adolygiad annibynnol o fformiwla ariannu llywodraeth leol Cymru. Mewn llythyr at y Prif Weinidog, ymunodd Cyngor Sir Powys â galwadau am fformiwla ariannu decach, gan ddweud,

Mae'n bryd cynnal adolygiad cynhwysfawr o'r fformiwla ariannu a bod awdurdodau gwledig fel Powys yn cael bargen deg. Nid ydym yn gofyn am driniaeth arbennig, dim ond chwarae teg... Mae'r amgylchedd ariannol a chymdeithasol sy'n wynebu llywodraeth leol wedi newid yn helaeth ers cyflwyno'r fformiwla ariannu. Mae'n bryd newid y fformiwla honno i adlewyrchu'r byd rydym yn byw ynddo heddiw.

Roedd gwelliant Llywodraeth Cymru i'r cynnig hwn yn gofyn inni gydnabod bod y fformiwla cyllido ar gyfer awdurdodau lleol Cymru yn cael ei hadolygu'n flynyddol drwy bartneriaeth rhwng llywodraeth leol Cymru a Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, fel y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi dweud o'r blaen, dylanwad cyfyngedig sydd gan eu his-grŵp dosbarthu cyllid ar y fformiwla, a dywedodd yn 2016 fod 'yr is-grŵp dosbarthu yn cynhyrchu adroddiad. Fel arfer mae'n adroddiad ar beth y mae'r grŵp wedi ymdrin ag ef yn ei raglen waith. Fel arfer mae'n rhan fach o'r fformiwla. Nid yw'r is-grŵp dosbarthu ond yn ymdrin ag ychydig o addasiadau bach a newidiadau bob blwyddyn. Yn y pen draw, fe wnaethom ni, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gytuno i hynny fel cymdeithas. Nid yw'n gytundeb fod y fformiwla gyfan yn iawn; nid yw ond yn gytundeb ein bod wedi cyflawni rhaglen waith yr is-grŵp.'

Er bod adroddiad y comisiwn annibynnol ar gyllid llywodraeth leol yn 2016 wedi argymell y dylid rhewi fformiwla presennol y grant cynnal refeniw a sefydlu comisiwn grantiau annibynnol i oruchwylio datblygiad a gweithrediad fformiwla newydd ar gyfer dosbarthu grantiau yn y dyfodol, nid yw hyn wedi digwydd. Nid yw adolygiad Llywodraeth Cymru o gyllid llywodraeth leol ond yn sôn am ddatblygu fformiwla'r setliad, yn hytrach nag adolygiad llawn, gan ddweud bod y fformiwla yn fwy cymhleth ers ei sefydlu, a bod mantais mewn ystyried y posibilrwydd o symleiddio a newidiadau i wella tryloywder a gweithrediad. Fel y dangosais, fodd bynnag, mae'r angen i weithredu ar frys yn mynd lawer ymhellach na'r geiriau gweigion hyn sydd wedi'u saernïo'n ofalus, ac yn hytrach na chuddio tu ôl i lywodraeth leol, byddai Llywodraeth Cymru gyfrifol yn arwain ar hyn.

Rwyf wedi dethol y chwe gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. A galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans yn ffurfiol.

Yn ffurfiol.

Diolch. A gaf fi alw ar Dai Lloyd i gynnig gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth? Dai.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I’m very pleased to take part in this debate on local government. As you’ve already mentioned, I do move the amendments in the name of Rhun ap Iorwerth.

As a former county councillor in Swansea for several years, as were others in this Chamber, I understand very well the financial challenges facing our counties. Having said that, I’m surprised that the Conservatives want to discuss these financial challenges, because it’s their austerity policies coming down the M4 from London that have caused the financial cuts. Our counties are in need of genuine partnership and support to achieve the Government’s aims, and it’s also true to say that this Labour Welsh Government in the Senedd hasn’t always prioritised the funding of local government either. And with the relationship between the Government here and the leaders of our councils at times potentially challenging, who can forget the accusation of Oliver Twist from Alun Davies, the Minister at the time, and that led to a number of similar comparisons from the Dickensian world.

Now, 22 authorities came into existence in 1996 under the Conservative plan, and, of course, the Assembly came into existence in 1999, and we’ve never had the sensible and mature discussion of the expectations of those two different layers of government in this place. How can we collaborate? The Assembly was the new baby, and the councils were also relatively new. We never had that mature discussion to decide who should do what and how we could collaborate better to improve the lives of the people of Wales. So, we have a Senedd. What activities should be done on a national basis? What activities should be left to the regions? And what activities should be undertaken locally? As well as how we should pay for this locally. Council tax and business rates are not fair by any stretch of the imagination, and they can stymie innovation. But, as I've said several times in the Senedd over the years, Wales hasn't been funded sufficiently under Barnett, as it was for years, or under the funding floor as it is now. Wales isn't funded sufficiently, and that was true even before the cruel and destructive policy of austerity from the Conservatives came into existence. Please support our amendments. Thank you.

A yw awdurdodau lleol gwledig yn gyson yn cael bargen wael mewn perthynas â'r grant bloc gan Lywodraeth Cymru? Yr ateb i hynny yw 'ydynt'. Gwrandewais ar gyfraniad Dai Lloyd. Mae Llywodraeth y DU wedi darparu £550 miliwn yn ychwanegol yn y flwyddyn ariannol nesaf hon, ond nid yw'r cyllid ychwanegol hwnnw wedi'i drosglwyddo ymlaen, yn sicr nid i gynghorau gwledig ar draws canolbarth a gogledd Cymru.

Fy ardal awdurdod lleol i ym Mhowys sydd wedi cael y setliad cyllideb gwaethaf neu gydradd waethaf mewn naw allan o'r 10 mlynedd diwethaf. Dyna £100 miliwn yn cael ei dynnu allan o'u cyllideb, ac mae honno, wrth gwrs, yn sefyllfa anghynaliadwy sydd yn anochel wedi effeithio ar y modd y darperir gwasanaethau lleol hanfodol. Fel y mae fy nghyd-Aelod Mark Isherwood wedi nodi eisoes, rydym yn gweld cyngor Caerdydd yn cael cynnydd ond awdurdodau gwledig ar draws canolbarth ac gogledd Cymru yn cael gostyngiadau. Ie, Mike Hedges.

A fyddech yn derbyn bod Powys yn cael llawer mwy y pen nag y mae Caerdydd?

Wel, Mike, dof at hynny yn fy nghyfraniad. Mike, rydych yn gwneud ymyriad arnaf bob blwyddyn yn y ddadl flynyddol hon, gan ddweud—

Yr un peth.

—yn dweud yr un peth, a dof at hynny. Ac wrth gwrs, mae Rhondda Cynon Taf hefyd yn pentyrru £152 miliwn o gronfeydd wrth gefn defnyddiadwy. Mae eraill, fel Cyngor Sir Powys, fy ardal awdurdod lleol fy hun, yn gorfod mantoli eu cyfrifon ar ôl blynyddoedd o doriadau i'w cyllideb. Felly, a oes angen newid y fformiwla ariannu? Oes, yn bendant. A'r newid mwyaf arwyddocaol yn y fformiwla ariannu honno yn fy marn i yw bod angen i'r newid roi ystyriaeth i'r newid poblogaeth sylweddol yn oedran ei phoblogaeth hŷn.

Rhagfynegiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer Powys yw y bydd gostyngiad o 7 y cant rhwng 2014 a 2039. Gyda llaw, dyma'r gostyngiad mwyaf a ragwelwyd  o blith y 22 ardal awdurdod lleol. Ond yn ystod yr un cyfnod, mae'r boblogaeth hŷn ym Mhowys, y rhai dros 75 oed, yn mynd i gynyddu o 11 y cant fel y mae yn awr i 23 y cant yn 2039. Felly, erbyn 2039, mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn rhagweld y bydd chwarter poblogaeth Powys dros 75 mlwydd oed, ac mae honno'n gyfradd sy'n sylweddol uwch na'r hyn a ragwelir ar gyfer y cyfartaledd cenedlaethol yn 2039. Pam felly? Caiff ei briodoli'n bennaf i'r ffaith bod pobl eisiau ymddeol i Bowys. Pam? Oherwydd ei bod hi'n rhan brydferth iawn o'r wlad—hi yw'r sir brydferthaf yn y DU. Mae pobl eisiau ymddeol i'r ardal. Ond mewn rhai blynyddoedd ar ôl ymddeol i'r ardal, mae yna ganlyniad, wrth gwrs, i'r boblogaeth honno sy'n heneiddio. Nid wyf yn meddwl bod angen imi fynd i ormod o fanylder ynglŷn â hynny: mae'r rhesymau'n amlwg. [Torri ar draws.] Wel, os yw Joyce Watson am imi fanylu ar hynny, mae cost i'r gwasanaethau cymdeithasol. Mae pawb ohonom yn gwybod mai'r gost fwyaf i awdurdod lleol yw ei gyllideb gwasanaethau cymdeithasol, ac os oes ganddynt boblogaeth hŷn mae'r cynnydd sydd ei angen i gyllideb y gwasanaethau cymdeithasol yn mynd i fod yn sylweddol. Nid yw'r fformiwla ariannu yn ystyried hynny, a dyna'n union pam ein bod yn gofyn am adolygiad annibynnol o'r fformiwla gyllido.

Darparodd Age Cymru friff da iawn ar fy nghyfer yn gynharach yr wythnos hon, gan dynnu sylw at bwysigrwydd cyfleusterau cymunedol a thrafnidiaeth gyhoeddus am ddim ar gyfer darparu cyfleoedd rhyngweithio cymdeithasol i fynd i'r afael ag unigrwydd a hyrwyddo iechyd a lles pobl hŷn er mwyn iddynt barhau i fod yn egnïol ac i gadw eu hannibyniaeth. Ac wrth gwrs, mae hyn yn hynod bwysig mewn ardaloedd gwledig. Os ydych chi'n gweithredu gwasanaethau mewn ardaloedd gwledig iawn, mae bob amser yn mynd i gostio llawer mwy i hynny ddigwydd, ac mae'r gost honno—. Er enghraifft, pan oedd Joyce Watson yn sôn am lyfrgell y Trallwng yr wythnos o'r blaen. Mae'r llyfrgell honno'n cael ei hisraddio oherwydd y setliad ariannol gwael y mae Cyngor Sir Powys yn ei gael o'r grant bloc gan Lywodraeth Cymru, ac mae hynny o ganlyniad i'r fformiwla annheg.

Nac ydyw. Mae'n ganlyniad i'ch camau gweithredu chi ar y cyngor.

Roeddwn am ddweud hyn: ychydig wythnosau'n ôl, ysgrifennodd arweinydd Cyngor Sir Powys lythyr agored at y Prif Weinidog i ofyn am newid y ffordd y mae cynghorau sir yn cael eu hariannu ac i roi bargen decach o lawer i awdurdodau gwledig. Yn anffodus, nid oes gennyf amser i ddarllen dyfyniad ohono, a buaswn wedi hoffi gwneud.

Dyna drueni.

Mae'n drueni. Mae Joyce Watson yn cynrychioli Canolbarth a Gorllewin Cymru. Dylech fod yn ymladd ar ran Powys, yn hytrach nag ildio, ac rwy'n synnu nad yw Joyce Watson yn sefyll dros bobl Powys, y bobl mae hi i fod i'w cynrychioli.

Rydych wedi fy enwi dair gwaith yn awr, felly gallwch dderbyn ymyriad.

Deallaf eich rhwystredigaeth yn llwyr—

Rydych wedi fy enwi dair gwaith yn awr. Gallwch dderbyn ymyriad.

Nid wyf yn derbyn ymyriad, Joyce.

Rydych wedi fy enwi dair gwaith, dylech dderbyn ymyriad. Dair gwaith fe wnaethoch fy enwi.

Wel, nid wyf yn credu ei fod am wneud.

A oes hawl gennyf i roi ymyriad?

Gallwch, yn fyr.

Rwy'n credu bod angen i chi dderbyn na allwn ond gwario'r arian sydd gennym, ac rwyf am wybod sawl gwaith yr anfonoch chi lythyrau at y Llywodraeth a reolir gan y Ceidwadwyr sydd wedi amddifadu'r Llywodraeth hon o'r arian i'w roi i awdurdodau lleol. Dyna'r ateb yr hoffwn ei gael gennych chi.

Iawn. Russell George.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd, am ganiatáu hynny. Mae Joyce Watson yn methu'r pwynt yn llwyr yma. Mae Llywodraeth y DU yn rhoi arian ychwanegol i Lywodraeth Cymru; mae Llywodraeth Cymru yn lleihau ei chyllid i Gyngor Sir Powys, ac mae Joyce Watson am amddiffyn hynny. Wel, mae hynny'n gwbl syfrdanol i rywun a ddylai fod yn amddiffyn ei hardal etholaethol ei hun.

Lynne Neagle.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn allu croesawu'r ddadl heddiw gan y Ceidwadwyr Cymreig oherwydd rwy'n credu bod llywodraeth leol yn wynebu ei chyfnod anoddaf ers datganoli yn 1999, ond anwybyddu'r eliffant yn yr ystafell fyddai diolch i'r Torïaid am y cyfle i siarad am hyn oherwydd mai eu hagenda cyni hwy, y dewis gwleidyddol hwnnw i amddifadu gwasanaethau o gyllid, sydd wedi arwain at y sefyllfa rydym ynddi heddiw. Mae'r dichell hwnnw i'w weld yn fwyaf amlwg ym mhwynt olaf cynnig y Torïaid, sy'n galw am adolygiad o'r fformiwla ariannu llywodraeth leol fel pe bai adolygiad o'r fformiwla yn sydyn yn mynd i gynyddu'r cyfanswm sydd ar gael i gynghorau yng Nghymru. Ni fydd yn gwneud hynny. Fel pe na bai'r fformiwla o dan adolygiad cyson rhwng Llywodraeth Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae o dan adolygiad cyson. Fel pe bai unrhyw adolygiad annibynnol yn mynd i argymell symud arian oddi wrth gymunedau tlotach i gynghorau mwy cefnog, sy'n cael eu rhedeg gan y Torïaid. Sut y gallai wneud hynny?

Bydd hyd yn oed cipolwg bras ar y diwygiadau a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU dros yr wyth mlynedd diwethaf yn dangos mai ardaloedd tlotaf Cymru sydd wedi eu taro galetaf gan y newidiadau hynny. Amcangyfrifir y bydd tlodi plant cymharol yng Nghymru yn cynyddu'n sylweddol gyda diwygiadau'n gwthio 50,000 o blant ychwanegol i fyw mewn tlodi erbyn yr adeg y cânt eu gweithredu'n llawn: eich plaid chi. Mae'r dadansoddiad diweddaraf yn dangos bod effaith anghymesur o negyddol gan y newidiadau ers 2010 ar incwm pobl mewn nifer o grwpiau gwarchodedig, gan gynnwys pobl anabl, rhai grwpiau ethnig, menywod, ac effeithiau arbennig o negyddol ar grwpiau croestoriadol sy'n wynebu anfanteision lluosog. Mae'n dilyn y byddai unrhyw adolygiad o gyllid llywodraeth leol yn gorfod ystyried hynny.

Mewn cyferbyniad, nid yw'r materion y mae'r Torïaid yn aml yn cyfeirio atynt ynghylch heriau i'r cynghorau y maent yn eu harwain ac yn dymuno eu harwain, natur wledig ac amser teithio, er enghraifft, wedi newid ac ni fyddant yn newid—[Torri ar draws.]

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

—a beth bynnag, maent eisoes yn ffactorau yn y fformiwla fel y mae'n bodoli heddiw. Fe ildiaf.

Diolch am ildio. Nid wyf yn anghytuno â chi, ac ni fyddem yn anghytuno â chi, y byddai unrhyw adolygiad o'r fformiwla cyllido yn gorfod ystyried y ffactorau hynny i gyd, ac efallai mewn rhai ardaloedd byddid yn penderfynu bod symiau o arian yn mynd i seddi fel eich un chi, mae'n iawn i hynny ddigwydd, ond ar yr un pryd rydym o'r farn y dylid ystyried materion fel teneurwydd y boblogaeth mewn ardaloedd gwledig fel y rhai y mae Russ George a minnau yn eu cynrychioli, ac nid yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd.

Nick, rwy'n gyfarwydd iawn â'r fformiwla llywodraeth leol, ac mae teneurwydd poblogaeth eisoes yn cael ei ystyried, felly nid oes pwynt i chi fynd ar drywydd hynny. Nid wyf yn credu y byddai gan unrhyw AC Llafur neu Lywodraeth Lafur Cymru unrhyw beth i'w ofni o adolygiad o'r modd y dyrennir cyllid, ond yn syml iawn, nid dyna lle mae'r broblem ar hyn o bryd. Mae'r broblem yn 11 Stryd Downing; dyna lle penderfynwyd ar ddiffyg o £1 biliwn i Gymru, a dyna lle cafodd cyllid ar gyfer cynghorau yn Lloegr ei dorri at yr asgwrn. Y flwyddyn nesaf, ni fydd 168 o gynghorau yn Lloegr yn cael unrhyw arian Llywodraeth ganolog o gwbl, ac erbyn 2025, mae'r Gymdeithas Llywodraeth Leol yn amcangyfrif y bydd bwlch ariannu o £8 biliwn yn bodoli i gynghorau yn Lloegr. Beth y mae hynny'n ei olygu? Mae'n golygu colli swyddi, preifateiddio ar raddfa eang, cau llyfrgelloedd a hyd yn oed yn awr, y posibilrwydd o ddiwrnodau ysgol byrrach. Os mai dyna yw gweledigaeth y Torïaid ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru, yna gadewch inni o leiaf fod yn onest am hynny.

Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru a'r cynghorau'n gweithio galed ac yn gweithio gyda'i gilydd i gadw gwasanaethau'n gynaliadwy. Roeddwn yn croesawu'r symud i ddyrannu adnoddau ychwanegol i gynghorau yn y gyllideb derfynol, gan gyflawni'r addewid mai hwy a fyddai'n gyntaf yn y ciw am unrhyw arian ychwanegol. Ond nid yw hynny ond wedi symud y dewisiadau ariannol o fod yn amhosibl i fod yn annymunol. Mae'r pwysau yno o hyd, a dyna pam y mae angen inni gael dadl wirioneddol onest am lywodraeth leol a chyllid, nid un sy'n seiliedig ar y prosbectws ffug ger ein bron heddiw. Mae angen mwy o gydnabyddiaeth o'r dewisiadau anodd, dewr ac arloesol yn aml a wneir ar lefel leol er mwyn lleihau'r toriadau a'r codiadau treth anochel. Mae'r syniad fod cynghorwyr lleol yn falch o'r cyfle i godi'r dreth gyngor er mwyn cadw ein hysgolion ar agor drwy ddiwrnod llawn yn anfaddeuol.

Mae gwleidyddiaeth yn fyd cystadleuol, ond ni ddylem byth feirniadu cyngor o unrhyw liw sy'n penderfynu blaenoriaethu addysg a gwasanaethau cymdeithasol, oherwydd ceir consensws yn y Cynulliad, ac yn y wlad, y dylent fod yn flaenoriaethau i gynghorau ledled Cymru. Rwy'n falch fod hyn yn digwydd yn Nhorfaen o dan gyngor Llafur, a bod addysg yn cael ei chydnabod fel eu gwasanaeth ataliol pwysicaf. Hoffwn dalu teyrnged i'r Cynghorydd Anthony Hunt, arweinydd Llafur Cyngor Torfaen, i'r holl gynghorwyr Llafur yn Nhorfaen, ac yn wir, i'r holl gynghorau ledled Cymru sy'n gweithio mor galed i ddiogelu gwasanaethau cyhoeddus rhag ymosodiad toriadau Torïaidd. Mae addysg a gofal cymdeithasol yn flaenoriaethau cenedlaethol ac maent yn flaenoriaethau lleol. Dylem fod yn ddigon dewr i gefnogi'r rhai sy'n gwneud y dewisiadau anodd, nid diraddio ein system wleidyddol ymhellach drwy esgus y gallwch dorri cyllidebau, torri trethi a chadw gwasanaethau. Celwydd gwleidyddol rhad yw dweud y gallwch wneud hynny.

Mae angen inni newid termau'r ddadl ynglŷn â llywodraeth leol os ydym o ddifrif eisiau gwella'r gwasanaethau sydd agosaf at y rhai a gynrychiolwn. Mae angen trafodaeth gadarnhaol am alluogi arloesedd, cynllunio ariannol a chymorth ar gyfer arweinyddiaeth ar bob lefel o lywodraeth leol, ond yn anad dim, mae angen rhoi diwedd ar gyni Torïaidd, ac nid yw'r cynnig heddiw yn gwneud dim i hyrwyddo'r agenda honno.

Edrychwch, tybed os gallwn ddechrau gyda'r amlwg yma, sef nad oes unrhyw Lywodraeth yn hoffi torri cyllid awdurdodau lleol ac nid oes unrhyw gyngor yn hoffi codi'r dreth gyngor. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n llai amlwg, er gwaethaf rhai o'r honiadau a wnaed yn y Siambr hon, yw pam fod hyn yn digwydd a pham fod diwygio cyllid llywodraeth leol yn dasg mor anodd, pan allai hynny ddechrau, oherwydd mae'n rhy hawdd ceisio mygu'r ddadl, fel y clywsom mewn cwestiynau yn gynharach a rhai o'r sylwadau heddiw, drwy feio Llywodraeth y DU. Os mai dyna'r cyfan rydych yn mynd i ddweud wrth ymateb i'r ddadl hon, Weinidog, waeth i bawb ohonom fynd adref nawr, oherwydd mae etholwyr yn edrych hefyd ar ble y caiff y penderfyniadau ynghylch sut y mae gwariant ar wasanaethau yn genedlaethol ac yn eu cymunedau eu blaenoriaethu. A dyna'r gwaith a wneir yn y Siambr hon ac mewn siambrau yn ein hardaloedd cyngor.

Ni waeth pa benderfyniadau cyllidebol a wneir yn Llundain, mae arian gwaelodol yn sicrhau bod gan y Llywodraeth hon fwy i'w wario ar y gwasanaethau hynny fesul y pen nag sydd ganddynt yn Lloegr, ac mae hwnnw'n ffigur y cytunwyd arno gyda'r Prif Weinidog Llafur presennol. Dywedodd eich rhagflaenydd, Weinidog, nad yw beio'r Torïaid yn strategaeth ar gyfer y dyfodol ac mae rhoi'r bai ar gyni a bwrw ymlaen â'r gwaith fel arfer yn dangos diffyg gweledigaeth. Mae cyn-arweinydd Llafur un o'r cynghorau yn fy rhanbarth yn dweud yr un peth fwy neu lai: 'Yr opsiwn hawdd a diog mewn perthynas â llywodraeth leol yw beio cyni a'r Torïaid. Yn rhy aml mae'n anwybyddu ffactorau eraill megis penderfyniadau gwael ynghylch cyllidebau a darparu gwasanaethau. Roedd yr ysgrifen ar y mur i'r rhan fwyaf o awdurdodau cyn 2008 hyd yn oed, sef dyddiad y cwymp ariannol wrth gwrs pan oedd yn dal i fod Llywodraeth Lafur gennym yn San Steffan.'

Rwy'n meddwl bod ganddynt bwynt. Mae'n mynd yn ôl i'r hyn yr oedd Lynne Neagle yn ei ddweud am edrych o'r newydd ar hyn. Ond nid wyf yn meddwl bod y pwynt hwnnw'n gywir ym mhob ffordd. Nid yw rhai o'n hawdurdodau lleol wedi cael unrhyw le i symud ers blynyddoedd lawer—dim lle i wneud penderfyniadau gwael—ond nid pob un ohonynt. Mae'r ffaith mai'r un cynghorau ydynt yn gyffredinol ag sy'n gwneud yn gymharol dda ac yn gymharol wael dros y cyfnod hwn o flynyddoedd yn drawiadol amlwg rwy'n credu. Ac os mai'r rheswm pam fod y cynghorau sy'n gwneud yn gymharol dda—ac rwy'n dweud 'cymharol'—yn deillio'n bennaf o aros am amddifadedd, yna rwy'n credu ei bod hi'n deg gofyn pam fod yr ardaloedd cyngor hynny'n dal i fod mor ddifreintiedig a bod lefelau eithaf uchel o gronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio ganddynt o hyd. Mae cynghorau eraill wedi gorfod ymdrin â'u heriau gyda chryn dipyn yn llai o arian y pen a chronfeydd wrth gefn.

Nawr, wrth gwrs fy mod yn sylweddoli bod anghenion pob ardal cyngor yn wahanol, ond bellach mae'r gwahaniaeth rhyngddynt yn amlwg yn annheg, a chredaf fod hynny'n deillio o ddefnyddio fformiwla'n seiliedig ar hen ddata amherthnasol dros nifer o flynyddoedd. Pe bai'r fformwla hon yn deg a bod yr anhawster yn deillio'n gyfan gwbl o Lywodraeth y DU yn lleihau maint y pot cyffredinol, fe fyddech yn disgwyl i drethi cyngor ledled Cymru gynyddu ar yr un gyfradd yn fras. Mae'n amlwg nad yw hynny'n digwydd ac mae'r gwahaniaethau'n rhy amlwg i allu eu hegluro drwy gyfeirio at amodau lleol neu gyllidebu gwael yn unig. Fel y clywsom, mae cyngor Powys yn gorfod codi ei dreth gyngor ddwywaith cymaint â Chastell-nedd Port Talbot, ac nid yw hwnnw'n gynnydd ymylol. Yng Nghastell-nedd Port Talbot y gwelwyd y cynnydd uchaf ond tri a Phowys a welodd y toriad anoddaf, felly byddai'n hawdd dod i gasgliad eithaf amlwg eleni. Ond cafodd Sir Benfro, sy'n codi 10 y cant—bron cymaint â'r llynedd—gynnydd mewn gwirionedd, er nad oedd yn llawer o gwbl, ond rwy'n defnyddio'r ddwy enghraifft i siarad am amddifadu cynghorau penodol yn ariannol dros nifer o flynyddoedd, nid yn ddiweddar yn unig, yn mynd yn ôl cyn belled â 2008—

A wnewch chi dderbyn ymyriad, Suzy?

Gwnaf.

Diolch. Rwy'n falch eich bod wedi derbyn ymyriad, ac rwy'n falch eich bod wedi defnyddio achos Sir Benfro, oherwydd beth y mae Sir Benfro wedi'i wneud dros y blynyddoedd—ac arferwn fod yn gynghorydd sir yn Sir Benfro—yw defnyddio'r honiad mai yno y mae'r dreth gyngor isaf yng Nghymru, dim cynnydd yn union cyn yr etholiadau, fel esgus a rheswm i gael eu hailethol. Ond mae angen ichi edrych o dan yr wyneb gyda'r penawdau hynny: ai hwy yw'r awdurdod sy'n codi'r tâl uchaf am y gwasanaethau a ddarparant drwy beidio â chodi eu treth gyngor mewn gwirionedd a rhoi'r baich ar bawb heblaw ar y bobl sydd angen y gwasanaethau? Dyna sydd angen i chi ei wneud.

Wel, rwy'n credu efallai eich bod newydd wneud un o'r pwyntiau ar fy rhan, Joyce, sef y pwynt a godwyd gan gyn-arweinydd Llafur cyngor gwahanol yn gynharach ynghylch rhai cynghorau sy'n gwneud penderfyniadau gwael ynglŷn â sut y maent yn cyllidebu, ac yn awr maent yn manteisio ar y cyfle i gosbi eu trigolion eu hunain drwy wneud hyn. Ond fy mhwynt cyffredinol oedd dweud bod pethau wedi bod yn newid dros gyfnod o flynyddoedd ac mae rhai cynghorau dros y cyfnod hwnnw o flynyddoedd wedi gwneud yn gymharol well na chynghorau eraill.

Nawr, Weinidog, credaf fod gennych rai cwestiynau i'w gofyn i'r cynghorau hynny gyda'r cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy uchaf—o ddifrif nawr—yn ogystal â hanes o ymddygiad gwastraffus a phenderfyniadau gwael. Efallai fod Sir Benfro yn un o'r rheini. Ond bellach, mae'r holl gynghorau'n siarad am y ffaith eu bod yn cael eu hamddifadu'n ariannol, ac wrth gwrs mae cynghorwyr yn fy rhanbarth i'n pleidleisio yn erbyn cynnydd o 6 y cant a 6.6 y cant, oherwydd nid yw'r cynghorau Llafur hynny wedi gorfod gwneud hyn o'r blaen. Hwy sydd wedi dioddef leiaf yn sgil toriadau dros y blynyddoedd, ond maent hwy hyd yn oed wedi cyrraedd pwynt tyngedfennol bellach, ac nid yn lleiaf oherwydd y llu o gyfrifoldebau deddfwriaethol a danarianwyd y mae'r Llywodraeth hon wedi'u gosod arnynt.

Nawr, yn wahanol i Dorfaen, mae'r arweinydd Llafur ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn dweud na all warchod gwasanaethau cymdeithasol ac ysgolion, a gallwn yn hawdd dynnu sylw at achosion lle maent wedi gwastraffu arian mewn achosion cyfreithiol a gollwyd, cytundebau tir gwael, contractau'n mynd o chwith, ond er hynny, mae angen iddynt ariannu ysgolion a gwasanaethau cymdeithasol eleni. Ac mae'r arbedion a gynlluniwyd ganddynt sydd eu hangen i wneud hynny yn rhai risg uchel a risg canolig, sydd, fel y gwyddom i gyd, yn iaith archwilio am arbedion na ellir eu cyflawni. Weinidog, os gallwch chi a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru—ac rydym wedi clywed nad ydynt hwy'n hapus gyda'r fformiwla hon—dynnu hyn allan o'r blwch 'rhy anodd' a gwrthsefyll y dicter anochel a gewch gan y collwyr, dyma fydd eich cyflawniad pennaf. Mae rhai ar eu colled yn awr, ac ni ellir honni mwyach fod y broses sy'n peri iddynt fod ar eu colled yn un deg.

Croesawaf y cyfle hwn i drafod llywodraeth leol. Yn wir, croesawaf unrhyw gyfle i drafod llywodraeth leol a hoffwn pe baem yn cael mwy o'r dadleuon hyn ar lywodraeth leol. Efallai nad wyf yn cytuno â'r hyn a ddywedwyd gan Mark Isherwood, Suzy Davies a Russell George, ond credaf ei bod yn bwysig inni gael y ddadl hon a'r drafodaeth sy'n digwydd o flaen pawb.

A gaf fi ddweud, yn gyntaf oll, fod hyn yn digwydd yn erbyn cefndir o gyni Torïaidd—polisi gwleidyddol, nid un economaidd? Ond beth sy'n digwydd yma mewn gwirionedd? Mae'r ganran o gyllideb Cymru a werir ar iechyd wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn. Gan mai llywodraeth leol yw'r gyllideb fawr arall a ariennir gan Lywodraeth Cymru, mae wedi gostwng. Ond pan fyddwch yn ystyried rhai o'r gwasanaethau a ddarperir gan lywodraeth leol—addysg, gwasanaethau cymdeithasol, priffyrdd, casglu sbwriel, safonau masnach, hylendid bwyd, llygredd, cyfleusterau chwaraeon, digartrefedd a chynllunio—mae'n hawdd gweld pa mor bwysig yw llywodraeth leol a gwasanaethau lleol. Rhoddais y gorau iddi ar 10, a gallwn fod wedi parhau, ond ni chredaf y byddai neb wedi hoffi gwrando am bum munud ar restr o'r hyn y mae Llywodraeth Leol yn ei wneud.

Wrth i'r arian y mae llywodraeth leol yn ei gael gan Lywodraeth Cymru o dan y teitl bachog 'cyllid cyfansymiol allanol', fynd i lawr, mae dau beth yn digwydd: mae gwasanaethau'r cyngor yn lleihau, ac mae'r dreth gyngor a thaliadau'n cynyddu. Ceir cred gyffredinol gan lawer o dalwyr y dreth gyngor fod eu treth gyngor yn talu am y gwasanaethau a ddarperir gan y cyngor. Yr hyn sydd wedi digwydd yn y blynyddoedd diwethaf yw bod y dreth gyngor wedi codi er bod y gwasanaethau wedi lleihau, ac mae talwyr y dreth gyngor wedi adweithio mewn nifer o ffyrdd, yn amrywio rhwng dicter a dryswch. Mae hyn oherwydd bod y dreth gyngor yn talu am lai na chwarter cyfanswm gwasanaethau'r cyngor, gyda'r gweddill yn cael eu hariannu gan y grant cynnal ardrethi a chyfran y cynghorau o'r ardrethi busnes cyffredinol. Rwy'n siŵr y byddai'r Ceidwadwyr yn hoffi ymddiheuro am y penderfyniad a wnaed gan y Llywodraeth Geidwadol yn y gorffennol, lle cafodd ardrethi busnes eu canoli a'u gwladoli, oherwydd dylai awdurdodau lleol allu gosod eu hardrethi busnes lleol eu hunain. Nawr, caiff ei osod yn ganolog, ac mae hynny'n cael effaith.

Ar ardrethi busnes—

A gaf fi wneud ymyriad?

Wrth gwrs.

A fyddech yn derbyn nad yw pobl yn deall ychwaith, oherwydd bod treth gyngor yn gyfran lai o'r swm a werir yn lleol—dywedwch ei fod, wn i ddim, yn 15 neu'n 20 y cant, beth bynnag ydyw—bydd gostyngiad o 1 y cant yn y grant cynnal refeniw sy'n mynd i awdurdod lleol yn arwain at gynnydd anghymesur o 5 i 10 y cant yn y dreth gyngor honno?

Buaswn yn ei wneud yn debycach i 4 i 5 y cant, ond ydw, rwy'n cytuno â'ch gosodiad cyffredinol.

Mae rhai ardaloedd cyngor yn gyfranwyr net i ardrethi busnes cenedlaethol, yn enwedig Caerdydd, sy'n talu ddwywaith cymaint yn fras ag y mae'n ei gael yn ôl. Wrth edrych ar Abertawe o ran incwm, cyrhaeddodd y grant cynnal trethi gam lle mae'n talu llai na 60 y cant, ar ei ffordd i lawr i 50 y cant, o'r arian y mae'r cyngor yn ei wario. Ardrethi annomestig cenedlaethol: tua 20 y cant. A'r dreth gyngor: tua 25 y cant. Ond mae 65 y cant o'r arian yn mynd ar addysg a gwasanaethau cymdeithasol, ac os caf nodi—ni allaf gofio i ba siaradwr yn gynharach—o ran mai'r gwasanaethau cymdeithasol yw'r gost unigol fwyaf i lywodraeth leol. Yn sicr, yn achos Abertawe, addysg yw'r gwariant mwyaf o gryn dipyn.

Diolch, Mike. Rwyf bob amser yn gwrando'n ofalus ar eich cyfraniadau ar lywodraeth leol. O ran gwasanaethau cymdeithasol, y gronfa honno yw'r fwyaf, fel rhan o'r gyllideb, ond gwneuthum y pwynt yn fy nghyfraniad: os oes gennych boblogaeth gynyddol oedrannus, fel Powys—bydd 25 y cant o'i phoblogaeth dros 75 oed erbyn 2040—does bosib nad ydych yn gwybod am y costau sylweddol ychwanegol o ddarparu gwasanaethau lleol gyda phoblogaeth hŷn. Nid yw'r fformiwla cyllido yn mynd i'r afael â hynny. A ydych o'r farn y dylai fynd i'r afael â hynny?

Nid yn unig fy mod yn credu y dylai, roeddwn yn meddwl ei bod yn gwneud hynny. Credaf mai rhan o'r fformiwla oedd canran y boblogaeth dros oedran arbennig, canran y boblogaeth sydd o oedran ysgol, felly credaf ei fod yn gwneud hynny. Rwy'n credu bod cynghorau yn gwarchod gwasanaethau cymdeithasol ac addysg, ac un o'r pethau tristaf am lywodraeth leol yw bod y rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn cael yr un fath i raddau helaeth. Roedd Abertawe'n arfer bod yn wirioneddol dda am ddarparu gwasanaethau hamdden a gwasanaethau diwylliannol. Roedd Rhondda Cynon Taf yn dda iawn gyda gwasanaethau cyn-ysgol. Ond mae pawb yn cael yr un fath am fod pawb o dan yr un pwysau ac nid oes fawr o wahaniaeth rhyngddynt o ran y gwasanaethau a ddarperir.

Arferai'r grant cynnal ardrethi fod yr hyn a elwid yn gymorth i rai sydd â threth gyngor isel, ac ardrethi annomestig cenedlaethol isel yn flaenorol. Po isaf oedd yr incwm o drethi lleol, yr uchaf y byddai'r cymorth cenedlaethol, fel bod awdurdodau lleol yn cyrraedd beth oedd eu hasesiad gwariant safonol yn dweud y dylent ei wario. Nid serendipedd sy'n gyfrifol am y ffaith mai Mynwy, sydd â'r nifer uchaf o eiddo band D ac uwch, sy'n cael y lleiaf o gymorth Llywodraeth Cymru, ac mai Blaenau Gwent, gyda'r nifer isaf o eiddo band D ac uwch, sy'n cael y mwyaf o gymorth. Ar gyfer y cofnod, mae cyngor Sir Fynwy yn cael ei arwain gan y Ceidwadwyr, a Blaenau Gwent dan arweiniad annibynnol, ac i gywiro rhywbeth a ddywedwyd yn gynharach, mae Merthyr Tudful hefyd dan reolaeth annibynnol.

Hoffwn weld y canlynol yn digwydd: credaf fod angen archwiliad i gyllido llywodraeth leol. Mae gan iechyd astudiaeth Nuffield. Pe bai unrhyw un yn cael yr hyn y maent ei angen mewn gwirionedd—roedd yr astudiaeth Nuffield yn wych, oherwydd roeddent yn dweud faint o arian oedd ei angen arnynt, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae angen astudiaeth sy'n cyfateb i astudiaeth Nuffield ar lywodraeth leol i ddweud faint o arian sydd ei angen.

Ar y fformiwla, gall mân newidiadau— fel y dywedodd Nick Ramsay yn awr—gael effaith enfawr. Pan oeddwn yn aelod o'r is-grŵp dosbarthu, fe symudasom y priffyrdd o 52 y cant poblogaeth a 48 y cant ffyrdd i 50 y cant yr un. Mân newid. Symudodd hyn gannoedd o filoedd o bunnoedd o Gaerdydd, Abertawe a Chasnewydd i Bowys, Sir Benfro a Gwynedd.

Dau benderfyniad uniongyrchol a allai helpu llywodraeth leol fyddai: gadael i awdurdodau lleol bennu'r holl daliadau—caiff rhai eu gosod ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru—a rhoi'r cyllid ar gyfer consortia rhanbarthol i ysgolion a gadael iddynt hwy benderfynu a ydynt am dalu i mewn i'r consortia rhanbarthol hynny ai peidio. O'r hyn a ddeallaf gan yr ysgolion yn Abertawe, ni fyddent yn talu i mewn iddynt.

Mae llywodraeth leol yng Nghymru yn wynebu argyfwng ariannu. Mae'r setliad terfynol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf yn creu toriad mewn termau real yng nghyllid llywodraeth leol o'i gymharu â'r llynedd. Roedd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn amcangyfrif bod angen cynnydd o tua £260 miliwn ar awdurdodau lleol er mwyn parhau lle maent yn unig o ran darparu gwasanaethau lleol. Fodd bynnag, dewisodd Llywodraeth Cymru droi clust fyddar i apeliadau Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Nid oes dwywaith amdani: mae'n benderfyniad polisi ymwybodol gan Lywodraeth Cymru i dorri cyllid llywodraeth leol at yr asgwrn. Pan fyddant yn wynebu canlyniadau anochel eu penderfyniadau, mae Gweinidogion yn disgyn yn ôl ar hen esgusodion o feio San Steffan am eu helbulon a'u gweithredoedd. Fel mae'n digwydd, rwyf wedi cael llond bol ar wrando ar yr ochr hon i'r Siambr dros y flwyddyn ddiwethaf a mwy bob tro y bydd—[Torri ar draws.] Arhoswch funud, Joyce. Yr hyn sydd— [Torri ar draws.] Pam y beiwch Lundain pan fo'r arian gennych chi?

Maent yn anghofio'n gyfleus fod y cytundeb arian gwaelodol yn golygu bod Cymru'n elwa o'r sicrwydd na fydd yr arian a ddaw i law ar gyfer gwasanaethau datganoledig yn disgyn islaw 115 y cant y pen o'r ffigur yn Lloegr. Ar hyn o bryd, am bob £1 y pen a werir yn Lloegr ar faterion a ddatganolwyd i Gymru, rhoddir £1.20 i Lywodraeth Cymru. Mae Cymru'n elwa o £0.5 biliwn dros y ddwy flynedd nesaf oherwydd mesurau a gyhoeddwyd gan y Canghellor yng nghyllideb 2018. Felly, nid yw'r ddadl fod Cymru wedi'i hamddifadu o arian yn cyfateb i realiti.

O ganlyniad, mae talwyr y dreth gyngor yng Nghymru yn ysgwyddo baich penderfyniadau Llywodraeth Cymru i amddifadu cynghorau o'r adnoddau sydd eu hangen arnynt. Nid yw hyn yn newydd. Ers 1997, mae'r dreth gyngor wedi treblu o dan Lafur Cymru. Mae treth gyngor band D yn Lloegr wedi codi 153 y cant dros yr 20 mlynedd diwethaf. Yn yr Alban, mae'r cynnydd yn 57 y cant. Ond yng Nghymru, mae talwyr y dreth gyngor ym mand D bellach yn talu 221 y cant yn fwy. O dan y setliad ariannu ar gyfer 2019 a 2020, ni fydd unrhyw awdurdod lleol yng Nghymru yn gweld eu cyllid craidd yn cynyddu digon i dalu cost chwyddiant. Dywedodd arweinydd cyngor Torfaen, ac rwy'n dyfynnu:

gadawyd cynghorau gyda diffyg mawr ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, gan nad yw'r cyllid yn codi'n unol â'r pwysau a wynebir gan wasanaethau fel gofal cymdeithasol.

Cau'r dyfyniad. [Torri ar draws.] Na. Felly, rhaid i deuluoedd sydd dan bwysau, yn aml yn yr ardaloedd tlotaf, ymdrechu'n galetach i ateb y galwadau sy'n uwch na chwyddiant.

Diolch i chi am ildio, a gwn eich bod wedi codi stêm yno. A yw'n gweld unrhyw debygrwydd o gwbl rhwng ein cwyn am afael haearnaidd cyllid Llywodraeth y DU ar Gymru a'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr? Mae cynghorau Lloegr yn sgrechian ynglŷn â'r mesurau cyni arnynt, lle cafodd £16 biliwn o arian craidd ei dynnu'n ôl o lywodraeth leol yn Lloegr gan Lywodraeth y DU ers 2010. A allwch weld unrhyw elfennau cyffredin yn digwydd yma?

Rwyf eisoes wedi rhoi ffigurau i chi, a gennych chi y mae'r pŵer. Mae gennych reolaeth lwyr ar lywodraeth leol. Mae mesurau cyni, fel y dywedais yn gynharach—. Mewn gwirionedd, roedd y toriad hwn pan nad adawoch chi unrhyw arian ar ôl yn y Trysorlys pan oeddech yn Llywodraeth. Yn y bôn—[Torri ar draws.] Arhoswch funud. Toriad o geiniog yn y bunt yn unig a wnaeth y Llywodraeth, un geiniog yn y bunt, i roi—. Ac rydych yn dweud 'cyni' oherwydd eich bod yn gwastraffu arian. Mae eich Llywodraeth chi—. Llywodraeth leol—pwy sy'n rheoli llywodraeth leol? Y Blaid Lafur. Dychmygwch: Mynwy a Blaenau Gwent. Meddyliwch am yr awdurdodau hynny. Gwasanaethau Blaenau Gwent i bobl a Mynwy. Mae cronfeydd wrth gefn Mynwy yn dal i fod yn llai na'r hyn sydd gan Fynwy—eu cronfeydd wrth gefn yn y banciau. Pam y maent yn eistedd ar bentyrrau o arian? Pam na roddant y gwasanaethau cyhoeddus yno?

Mae cyngor Caerffili yn codi'r dreth 7 y cant; Merthyr Tudful, Sir Fynwy, Casnewydd, Torfaen bron 6 y cant; a Blaenau Gwent ychydig o dan 5 y cant. Rwyf newydd ddweud wrthych: meddyliwch am y cronfeydd wrth gefn a'r gwasanaeth y maent yn ei roi. Dyna un o'r cynghorau tlotaf yn y Deyrnas Unedig gyfan. Mae codiadau gormodol yn y dreth gyngor wedi cael effaith aruthrol ar aelwydydd Cymru. Mae canolfannau cyngor ar bopeth wedi labelu'r dreth gyngor fel ein problem ddyledion fwyaf yng Nghymru. Mae awdurdodau lleol wedi ceisio sicrhau bod cymaint o arian â phosibl yn cael ei gyfeirio at wasanaethau rheng flaen drwy dorri biwrocratiaeth a gwastraff diangen, ond gyda gwasanaethau statudol fel ysgolion a gofal cymdeithasol yn mynd â'r rhan fwyaf o'r gwariant, mae awdurdodau lleol wedi gorfod edrych ar wasanaethau eraill i ysgwyddo baich toriadau. Ddirprwy Lywydd, mae llyfrgelloedd, hebryngwyr croesfannau ysgol, parcio am ddim a chanolfannau hamdden ymhlith y gwasanaethau sydd wedi wynebu toriadau yng Nghymru, gan ennyn gwrthwynebiad cyhoeddus eang.

Ddirprwy Lywydd, mae Llafur wedi gwneud cam â llywodraeth leol yng Nghymru dros yr 20 mlynedd diwethaf. Galwaf ar y Cynulliad Cenedlaethol i gefnogi ein cynnig a sicrhau setliad gwell a thecach i lywodraeth leol yng Nghymru. Diolch.

A gaf fi alw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James?

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Wrth agor y ddadl hon, fel arfer, ni chymerodd Mark Isherwood unrhyw gyfrifoldeb o gwbl am y penderfyniad gwleidyddol a wnaed i orfodi cyni ar Gymru gan Lywodraeth Dorïaidd y DU. Gwnaeth pob siaradwr Torïaidd a'i dilynodd yn union yr un peth yr holl ffordd drwodd. Mae'n wir ddrwg gennyf eich bod wedi eich diflasu i'r fath raddau gan y sgwrs ar gyni fel na allwch weld y dioddefaint y mae'r polisi hwnnw wedi ei achosi i bobl Cymru a'r cynghorau sy'n darparu eu gwasanaethau sydd dan bwysau. Ar y llaw arall, darparodd Lynne Neagle ddadansoddiad realistig iawn o wir ddiben yr hyn yr ydym yma i'w drafod mewn gwirionedd. [Torri ar draws.] Fe ddechreuoch chi'r ddadl ar y pwynt hwnnw. Eisteddais a gwrando'n ofalus ar yr hyn a oedd gennych i'w ddweud, a dyna a ddywedasoch at ei gilydd.

Mae gwasanaethau llywodraeth leol yn cael effaith ar fywydau pawb ohonom. Maent yn darparu ysgolion ar gyfer ein plant a gofal i'n cymdogion sy'n agored i niwed. Maent yn creu'r mannau gwaraidd lle gallwn fyw a gweithio a bod yn gymdeithasol. Wrth gwrs, rydym yn cydnabod yr her sy'n wynebu llywodraeth leol ar hyn o bryd. Gosodasom ein cyllideb ddrafft yn erbyn un o'r cyfnodau hwyaf o gyni parhaus o fewn cof. Mae Llywodraeth y DU yn gyson wedi torri'r cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, gan ddilyn ymrwymiad ideolegol i leihau rôl llywodraeth yn ein bywydau. Rydym bellach yn wynebu canlyniadau'r penderfyniadau hynny. Mae'r penderfyniad hwn wedi cael effaith wirioneddol ar ein cyllideb. Yn erbyn y cefndir hwnnw, rydym wedi parhau i amddiffyn llywodraeth leol orau y gallwn rhag effeithiau'r cyni hwnnw.

Yn 2019-20 bydd awdurdodau lleol yn cael £4.2 biliwn gan Lywodraeth Cymru ar ffurf cyllid refeniw craidd ac ardrethi annomestig i'w wario ar ddarparu gwasanaethau allweddol. Mae hyn yn cyfateb i gynnydd o 0.2 y cant ar sail debyg am debyg o'i gymharu â'r flwyddyn gyfredol. Yn unol â'n hymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu i ddarparu cyllid ar gyfer y setliad gwaelodol, mae'r setliad yn cynnwys swm a ariannwyd yn llawn gan Lywodraeth Cymru o £3.5 miliwn i sicrhau nad oes unrhyw awdurdod yn gorfod ymdopi â didyniad o fwy na 0.3 y cant yn ei gyllid cyfansymiol allanol y flwyddyn nesaf. Wrth gwrs nid yw hyn yn ddigon i gynnal y lefel o wasanaethau lleol y byddem oll yn dymuno eu gweld, ond rydym wedi blaenoriaethu llywodraeth leol. Mae ein hymrwymiadau i wariant y GIG yng Nghymru yn hysbys ac yn ddealladwy; wedi i'r rheini gael eu diwallu, rydym wedi rhoi'r flaenoriaeth uchaf i lywodraeth leol.

Yn y cylch cyllidebol diwethaf, pan ryddhaodd Llywodraeth y DU fwy o arian rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol, dyrannwyd arian ychwanegol gennym i lywodraeth leol fel rhan o'r broses o droi gostyngiad o £43 miliwn yn y cyllid ar gyfer llywodraeth leol yn gynnydd o £10 miliwn. Rydym wedi cydnabod yn ein penderfyniadau ariannu y meysydd penodol lle mae llywodraeth leol wedi dweud bod y pwysau arnynt ar ei waethaf, megis gwasanaethau cymdeithasol, addysg a chyflogau athrawon. Oddi allan i'r setliad llywodraeth leol, darperir dros £900 miliwn o arian grant hefyd i gefnogi gwasanaethau awdurdod lleol yn 2019-20. Rydym wedi buddsoddi £30 miliwn drwy'r byrddau partneriaeth iechyd a llywodraeth leol, lle mae iechyd a llywodraeth leol yn gweithio gyda'i gilydd. Yn gynharach y mis hwn cyhoeddasom arian ychwanegol hefyd uwchlaw terfyn uchaf y swm canlyniadol Barnett a gafwyd gan Lywodraeth y DU i alluogi awdurdodau lleol i dalu costau ychwanegol newidiadau pensiwn Llywodraeth y DU ar gyfer athrawon a diffoddwyr tân.

Rydym wedi gweithio'n galed i gynnig y setliad gorau posibl i lywodraeth leol, ond rydym yn cydnabod bod y setliad yn doriad mewn termau real i'r cyllid craidd pan fo awdurdodau'n wynebu pwysau gwirioneddol mewn perthynas â phethau megis poblogaethau sy'n heneiddio, dyfarniadau tâl a phwysau chwyddiant o fathau eraill. Mae hyn yn wir wedi golygu bod yn rhaid gwneud dewisiadau anodd yn ein cynghorau. Wrth bennu eu cyllidebau, bydd cynghorau wedi bod yn ystyried yr holl ffynonellau ariannu, cynlluniau effeithlonrwydd, cynhyrchu incwm a rheoli cronfeydd wrth gefn, yn ogystal â blaenoriaethau a phwysau lleol sy'n gysylltiedig â darparu gwasanaethau'n lleol.

Rwy'n cytuno â Rhun ap Iorwerth fod angen dileu pwynt 4 yn y cynnig. Nid yw'n adlewyrchiad cywir o'r sefyllfa gyda'r dreth gyngor. Yn wir, mae lefelau'r dreth gyngor ar gyfer eiddo band E yng Nghymru, ar gyfartaledd, yn is na rhai Lloegr, a dyna y mae gwelliant y Llywodraeth yn ceisio ei egluro. Bydd cynghorau'n cynnwys pobl leol wrth wneud penderfyniadau ynglŷn â sut y gwerir adnoddau lleol a pha wasanaethau a ddarperir. Mae dewisiadau anodd yn anochel. Hoffwn dalu teyrnged i'r cynghorwyr sy'n cymryd rhan yn y penderfyniadau anodd hyn ac yn gweithio'n galed i wella'r gwasanaethau y mae awdurdodau yn eu darparu.

Yn wahanol i Loegr, rydym yn parhau i roi hyblygrwydd i awdurdodau Cymru bennu eu cyllidebau eu hunain a lefelau'r dreth gyngor er mwyn helpu i reoli'r heriau ariannol y maent yn eu hwynebu—hyblygrwydd nad yw wedi bod ar gael i'w cymheiriaid yn Lloegr. Nid ydym yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau gynnal refferenda lleol costus, ac nid yw'r arian a godir drwy'r dreth gyngor wedi'i glustnodi at ddibenion penodol.

Yn wahanol i Loegr, rydym wedi cynnal system genedlaethol o gymorth y dreth gyngor ar gyfer y rhai lleiaf tebygol o allu talu. Rydym wedi parhau i gynnal hawliau llawn ar gyfer cymorth y dreth gyngor o dan ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Unwaith eto, rydym yn darparu £244 miliwn ar gyfer ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn y setliad llywodraeth leol. Mae hyn yn sicrhau bod bron i 300,000 o aelwydydd incwm isel ac agored i niwed yng Nghymru yn cael eu hamddiffyn rhag unrhyw gynnydd yn eu dyled treth gyngor, yn groes i'r hyn a ddywedwyd ar y meinciau gyferbyn. O'r rhain, bydd 220,000 yn parhau i osgoi talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Rydym yn gwneud cynnydd ar wneud y dreth gyngor yn decach. Cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig yr wythnos diwethaf gan fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, a roddai'r wybodaeth ddiweddaraf.

Hefyd rwy'n cefnogi egwyddor gwelliant Rhun ap Iorwerth yn galw am setliadau mwy hirdymor i gefnogi cynlluniau mwy hirdymor. Rydym yn cydnabod ac yn cydymdeimlo â'r galwadau oddi wrth ein partneriaid sector cyhoeddus am gyllidebu dros gyfnod hwy lle bo'n bosibl i gefnogi blaengynllunio ariannol, a'n huchelgais bob amser yw cyhoeddi cynlluniau am fwy na 12 mis. Fodd bynnag, rhaid cydbwyso hyn â'n gallu i ddarparu rhagdybiaethau cynllunio realistig a synhwyrol yng ngoleuni'r ansicrwydd cyllidol parhaus, parhad y polisi cyni gan Lywodraeth y DU, a'r ansicrwydd sylweddol ynglŷn â ffurf a natur y negodiadau Brexit blêr sydd ar y gweill ar hyn o bryd gan Lywodraeth y DU. Nid oes gan Lywodraeth Cymru setliad ariannu gan Lywodraeth y DU y tu hwnt i 2019-20 ar gyfer refeniw a 2020-21 ar gyfer cyfalaf, a dyna pam y mae'n rhaid imi wrthwynebu gwelliant rhif 3 yn anfoddog, er fy mod yn cefnogi'r egwyddor yn llwyr.

Nid wyf yn cefnogi'r alwad am adolygiad annibynnol o'r fformiwla ariannu. Adolygir y fformiwla ariannu yn flynyddol drwy gyfrwng partneriaeth rhwng llywodraeth leol yng Nghymru a Llywodraeth Cymru. Mae'r sail resymegol sylfaenol ar gyfer y fformiwla ddosbarthu yn syml. Mae'n defnyddio dangosyddion o angen cymharol, na ddylanwadir arnynt gan ddewisiadau lleol. Mae'r rhain yn cynnwys ffactorau demograffig, dangosyddion amddifadedd a theneurwydd y boblogaeth. Lle mae'r data ar gyfer y dangosyddion hyn yn newid, mae'r dosbarthiad yn newid hefyd. Bob blwyddyn, rydym yn adnewyddu ac yn profi arwyddocâd dangosyddion presennol a dangosyddion a gynigir o'r newydd.

Rwyf wedi dweud droeon, ac rwyf am ei ddweud eto, os oes gan unrhyw un mewn llywodraeth leol neu yn y Cynulliad hwn neu yn y byd ehangach argymhellion rhesymegol o blaid dangosyddion newydd neu ddangosyddion gwahanol o angen gwariant, gofynnaf i hynny gael ei ystyried yn ein hadolygiad parhaus o'r fformiwla ddosbarthu ochr yn ochr â llywodraeth leol y mae gennyf berthynas waith dda iawn â hwy. Caf rywfaint o gysur yn y ffaith, fodd bynnag, fod ardaloedd trefol yn parhau i deimlo bod y fformiwla yn ffafrio'r gwledig ac i'r gwrthwyneb, fod ardaloedd deheuol yn teimlo bod y gogledd yn cael eu ffafrio ac fel arall, a bod ardaloedd tlawd yn teimlo bod y ffyniannus yn elwa, ac i'r gwrthwyneb, oherwydd, mewn gwirionedd, mae llywodraeth leol a'r Llywodraeth hon wedi cytuno, mewn partneriaeth, sut beth yw'r fformiwla honno, ac roedd rhai o'r bobl y sonioch chi amdanynt yn eistedd wrth fy ochr yng ngweithgor y fformiwla ddosbarthu rai wythnosau yn ôl. Ac roedd fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd yn bresennol hefyd, a chawsom gyfarfod da iawn, lle cafwyd consensws yn sicr.

Ni chaf unrhyw gysur o'r gamwybodaeth a'r gamddealltwriaeth sydd ynghlwm wrth y fformiwla hon. Mae gennym gyfrifoldeb i egluro sut y mae'n gweithio, ac mae hynny'n wir am bob Aelod Cynulliad, pob arweinydd cyngor a phrif weithredwr. Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddatgan ar y pwynt hwn y byddwn yn cynnig sesiynau briffio technegol ar union natur y fformiwla, ei phwysoliad a sut y mae'n gweithio, i bob Aelod Cynulliad, naill ai'n unigol neu mewn grwpiau neu mewn unrhyw ffordd a fyddai'n sicrhau'r budd mwyaf i chi. Credaf ein bod yn rhannu cyfrifoldeb i ddeall y fformiwla a gwneud iddi weithio, ac ni allwn ei throsglwyddo i ryw banel annibynnol.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n teimlo'n gryf iawn y dylid cynorthwyo llywodraeth leol i wrthsefyll cyni. Teimlaf fod angen inni fod yn realistig am y toriadau yn y grant i'r Llywodraeth hon sy'n cyfateb i £800 miliwn y flwyddyn. Rydym wedi gwneud ein gorau glas i amddiffyn llywodraeth leol. Maent wedi gweithio'n dda iawn gyda mi yn ystod fy nghyfnod fel Gweinidog, ac rwy'n talu teyrnged i'w dyfalbarhad cyson yn darparu gwasanaethau yn wyneb y cyni parhaus hwn. Diolch.

Diolch. A gaf fi alw ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl?

Diolch. Cyn dirwyn y ddadl hon i ben, hoffwn ddiolch i gyd-Aelodau ar draws y Siambr am gyfrannu at y ddadl amserol iawn hon. Wedi'r cyfan, bydd ein hetholwyr a theuluoedd gweithgar a phensiynwyr yn cael y biliau treth gyngor mawr hynny erbyn hyn. Nawr, llywodraeth leol yw'r sylfaen ar gyfer darparu ein gwasanaethau cyhoeddus hanfodol iawn, ac mae mewn cysylltiad agos iawn â'r bobl y cawsom ninnau hefyd ein hethol i'w cynrychioli. Nawr, er bod data newydd wedi'i ryddhau gan Swyddfa Archwilio Cymru a StatsCymru, mae'r materion a glywsom heddiw yn rhy gyfarwydd o lawer. Maent yn dweud bod angen ailwampio cyllid llywodraeth leol mewn modd cynhwysfawr. Fel y dywedodd yr archwilydd cyffredinol:

mae'n bwysig nad yw cynghorau'n ychwanegu'n ddiangen at y baich a roddir ar dalwyr y dreth gyngor, drwy godi mwy o incwm drwy'r dreth gyngor nag sydd ei angen i ddarparu gwasanaethau'r cyngor.

Yn bwysicach na dim, lle mae cynghorau'n cadw cronfeydd sylweddol wrth gefn—ac maent yn dweud hyn—mae'n hanfodol fod y ffigurau hyn yn cael eu hadlewyrchu yn eu cyllidebau eu hunain.

Nawr, roedd Dai Lloyd a sawl Aelod arall yn beio'r polisi cyni, ac mae'n air a or-ddefnyddiwyd yn helaeth yn y Siambr hon, oherwydd, diolch i'r modd y mae Llywodraeth y DU wedi llwyddo i glirio'r diffyg a etifeddodd—a'i etifeddu a wnaeth, ni allwch wadu hynny—gall ddechrau ad-dalu dyled y DU bellach a chynyddu'r gwariant ar wasanaethau cyhoeddus. Ac ni allwn wadu'r ffaith, am bob £1 a ddarperir i Loegr, y daw £1.20 i Gymru. Felly, nid gofyn a oes arian yn y pot yw diben hyn, ond yn hytrach, sut y gwerir yr arian hwnnw wedyn.

Lle mae cynghorau'n cadw cronfeydd sylweddol wrth gefn, crybwyllwyd ei bod hi'n ymddangos yn annheg i lawer o fy etholwyr, pan fyddant yn dweud, 'Wel, maent yn cadw dros £100 miliwn, pam eu bod wedi cael cynnydd o 1 y cant tra bo fy awdurdod lleol yn cadw ceiniogau o'i gymharu â hynny ac maent wedi gweld -0.3 y cant?' A phan gaiff hyn i gyd ei gyfrifo'n ôl yn gynnydd yn y dreth gyngor—wyddoch chi, mae gennym ddemograffeg hŷn; mae mor annheg ac mae mor anghywir. Ond mae'n rhaid i mi fod yn onest gyda chi, chi yw'r Gweinidog cyntaf mewn wyth mlynedd—credaf fy mod wedi cael pum o Ysgrifenyddion Cabinet dros lywodraeth leol; chi yw'r Gweinidog cyntaf, Julie, sydd wedi cydnabod ein bod yn bryderus ynglŷn â'r fformiwla a'ch bod yn mynd i ddarparu sesiwn friffio dechnegol ac y gallwn gymryd rhan yn sut y teimlwn y dylid mynd i'r afael â'r dangosyddion hynny. Felly, rwyf wedi fy nghalonogi mewn gwirionedd, ac os oedd angen ein dadl i wneud hynny, mae hynny'n newyddion da.

Nawr, fel y nodir yn gyffredinol, mae'r amrywio rhanbarthol rhwng y cronfeydd wrth gefn sydd gan gynghorau yn eithaf syfrdanol. Rhondda Cynon Taf: £152 miliwn. Nawr, gofynnais i'ch rhagflaenydd pam nad oedd y symiau treigl hynny'n cael eu herio. Yr un awdurdodau lleol oedd yn cadw ceiniogau a'r un awdurdodau lleol oedd yn cadw miliynau lawer, ac rwy'n credu o ddifrif—. A hoffwn ofyn i chi fynd ati mewn ffordd wahanol, os gwelwch yn dda, ac edrych yn gyffredinol pwy sy'n cadw, pwy sy'n pentyrru'r arian hwnnw a hefyd yn cael ffigurau setliad da iawn. Amlygwyd hyn gan ymgyrch Cyngor Sir y Fflint, #BackTheAsk, i annog Llywodraeth Cymru i leddfu eu hargyfwng ariannol.

Nawr, beth am fynd ymlaen at gyllid addysg, gan fod Suzy Davies yn hollol gywir i godi'r mater fod yna guddio'n digwydd yno. Pan fo arian yn mynd drwodd i lywodraeth leol nad yw'n cael ei drosglwyddo i'n hysgolion, mae honno'n fwy fyth o sgandal sy'n digwydd yma yng Nghymru. Mae darparwyr addysg, awdurdodau lleol a hyd yn oed yr undebau yn cynddeiriogi ynglŷn â hyn. Mae'n annirnadwy ac yn gwbl anghyfiawn nad yw £450 miliwn o arian ysgolion yn cyrraedd yr ystafell ddosbarth. Felly, unwaith eto, dylech fod yn gweithio'n fwy agos, efallai, gyda'r Gweinidog addysg ynglŷn â sut y cawn yr arian hwnnw i mewn i'r ysgolion hynny, oherwydd mae gennyf athrawon yn awr sy'n gorfod prynu llyfrau, beiros a deunyddiau eraill i'w defnyddio yn eu hysgolion.

Y peth yw, mae gennym broblem yng Nghymru. Mae gennym y cyllid yn dod i Gymru. Mae angen edrych ar y fformiwla llywodraeth leol, a chredaf eich bod yn awyddus i edrych arni, Weinidog. Hefyd, er hynny, credaf fod angen ichi edrych yng nghyllideb y flwyddyn nesaf ar y setliad a roddir i awdurdodau lleol. Y cyfan rwy'n ei ofyn, y cyfan y gofynnwn amdano ar y meinciau hyn: gadewch inni gael rhywfaint o degwch, gadewch inni gael tegwch go iawn o ran y gwariant a dosbarthiad y setliad ar draws ein hawdurdodau lleol yng Nghymru. Diolch.

Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly fe ohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 9 ar yr agenda, sef dadl UKIP ar yr Undeb Ewropeaidd, a galwaf ar David Rowlands i wneud y cynnig.

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Am bron i ddwy flynedd, rydym wedi dioddef proffwydoliaethau ynghylch yr effaith drychinebus ar economi'r DU pe byddem yn gadael yr UE mewn senario 'dim bargen'—mae dwy blaid sosialaidd y Cynulliad hwn wedi lledaenu canlyniadau andwyol o'r fath, ac mae llawer ohono'n ddyfalu negyddol pur. Rydym ni yn UKIP yn cyfaddef y gallai fod rhai effeithiau negyddol ar ein heconomi yn y tymor byr, ond mae bron bob arbenigwr economaidd yn rhagweld mai yn y tymor byr yn unig fyddai hyn. Fodd bynnag, yn y ddadl hon, mae UKIP am ganolbwyntio mwy ar oblygiadau gwleidyddol aros yn yr UE.

Aros yn yr UE, wrth gwrs, yw nod y Blaid Lafur, Plaid Cymru a'r Ceidwadwyr yn y pen draw, ac yn achos y cyntaf o'r rhain o leiaf, awydd diamheuol i rwystro ewyllys nifer llethol o'u pleidleiswyr Llafur. Efallai y dylem nodi yma fod pobl Sunderland, er gwaethaf bygythiadau amlwg i ddyfodol ffatri Nissan, yn parhau'n bendant o blaid gadael yr UE. Mae'n ymddangos bod hyn yn wir am bob un o'r rhanbarthau a bleidleisiodd dros adael, gan gynnwys y rheini yma yng Nghymru. Ni all hyn ond dynodi un peth: mae'r awydd i adael Ewrop yn mynd ymhell y tu hwnt i fanteision economaidd, neu fel arall. Mae a wnelo ag awydd pobl i adfer rheolaeth ar ein sefydliadau, yn enwedig pŵer ein seneddau, ein barnwriaeth, ein ffiniau, ein mannau pysgota a llu o feysydd eraill a ildiwyd i Frwsel.

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Wrth gwrs.

Edrychwch, mae eich cynnig yn dweud mewn gwirionedd eich bod yn erbyn trosglwyddo pwerau o seneddau cenedlaethol i sefydliadau heb eu hethol, ond mae'r polisi rydych newydd ei fabwysiadu yn ymwneud â mynd â phŵer o'r Senedd genedlaethol hon a'i roi i San Steffan, lle mae eu hanner yn aelodau heb eu hethol. Felly, gwneir y genedlaetholdeb go iawn sydd wrth wraidd eich cynnig yn glir mewn gwirionedd. Cenedlaetholdeb Prydeinig ydyw.

Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn camddarllen yr hyn a ddywedwn. Rydym yn dweud y byddwn yn rhoi pleidlais ar hynny i'r bobl.

Yn groes i'r syniad a ledaenir gan lawer yn y Siambr hon, roedd y bobl yn ymwybodol iawn o'r hyn yr oeddent yn pleidleisio drosto yn y refferendwm. Mae'n ymddangos bod mwyafrif yn y Siambr hon yn dymuno anghofio bod llyfryn cynhwysfawr wedi'i anfon i bob aelwyd yng Nghymru a'r DU yn amlinellu manteision ac anfanteision bod yn y DU, ac oherwydd ei fod wedi dod gan Lywodraeth Dorïaidd a oedd o blaid aros, amlinellwyd llawer mwy o fanteision nag o anfanteision. A yw'r rhai yn y Siambr hon sy'n rhoi'r ddadl nad oedd y bobl yn deall am beth y pleidleisient yn awgrymu na allent ddarllen neu ddeall y ddogfen honno?

Rhag ofn y bydd unrhyw un yn dymuno dadlau fel arall, mae'r anawsterau enfawr honedig a wynebwn yn awr wrth adael yr UE yn deillio bron yn llwyr o'r ffordd warthus y mae'r Torïaid, dan arweiniad Theresa May, wedi ymdrin â phroses Brexit. Mae bron bawb y siaradaf â hwy, gan gynnwys pobl a oedd eisiau aros, yn credu bod y negodiadau honedig o dan May wedi bod yn ffars a gynlluniwyd yn ofalus. Ac mae arolygon barn yn dangos bod 90 y cant o'r bobl yn dweud bod ymostyngiad llwyr wedi bod, gan arwain at waradwyddo pobloedd y DU yn llwyr.

Clywsom yn ddiddiwedd am ganlyniadau honedig ein hymadawiad â'r UE, ond beth fydd canlyniadau aros yn yr UE? Efallai y dylem ystyried rhai o'r canlyniadau hynny. Yn gyntaf, os ydym yn aros yn yr UE, byddwn yn parhau'n gaeth i'r polisi amaethyddol cyffredin, cyfundrefn sydd wedi bod yn drychinebus i'r amgylchedd ac wedi darostwng y rhan fwyaf o ffermwyr Prydain i orfod dibynnu ar gardod, neu ddistryw ariannol weithiau. Mae'n wir ei fod wedi arwain at wneud rhai ffermwyr yn ne-ddwyrain Lloegr yn filiwnyddion fwy neu lai. Er gwaethaf addewidion ers oddeutu 30 mlynedd, ni fu unrhyw newidiadau sylweddol i bolisi ffermio yr UE nac yn wir i'r polisi pysgota cyffredin.

Os ydym yn aros, bydd ein mannau pysgota cyfoethog yn parhau i gael eu hecsbloetio gan longau tramor ar draul ein pysgotwyr a phobl Prydain, gan olygu colled o tua £900 miliwn i economi'r DU. Bydd pŵer Senedd San Steffan ac yn sgil hynny, y gweinyddiaethau datganoledig, gan gynnwys y Cynulliad hwn, yn parhau i gael ei wanhau. Bydd llysoedd Ewropeaidd yn parhau i fod â goruchafiaeth dros ein llysoedd ni. Yn y pen draw byddwn yn rhan o fyddin Ewropeaidd o dan orchymyn Brwsel. Mae diwygiad mawreddog Ffrainc a'r Almaen yn gynllun—.

Esgusodwch fi, a wnewch chi ildio ar—

Gwnaf.

—y sylw chwerthinllyd hwnnw? [Chwerthin.] Onid ydych yn deall ein bod ni'n aelodau o Sefydliad Cytuniad Gogledd Iwerydd, sydd wedi'i leoli ym Mrwsel, a thrwy fod yn rhan o NATO rydym wedi cyfuno ein sofraniaeth â rhai o'n ffrindiau o gwmpas y byd i sicrhau ein diogelwch a'n democratiaeth? Rydym wedi gwella ein sofraniaeth drwy fod yn rhan o NATO, nid ei leihau.

Y gwahaniaeth mawr gyda hynny, wrth gwrs, yw ein bod yn dal i reoli ein lluoedd ein hunain dan NATO. O dan y fyddin Ewropeaidd arfaethedig hon, ni fydd gennym reolaeth ar ein lluoedd ein hunain—[Torri ar draws.] Na, rwyf wedi gwrando arnoch. Diolch yn fawr iawn.

Mae diwygiad mawreddog Ffrainc a'r Almaen yn gynllun i sefydlu cyllideb, Senedd a Gweinidog cyllid ar y cyd ar gyfer ardal yr ewro. Pe baem yn parhau i fod yn yr UE, mae bron yn sicr y caem ein gorfodi i ymuno ag ardal yr ewro ar ryw adeg yn y dyfodol agos. Bydd ein heconomi yn cael ei rhedeg wedyn i bob pwrpas gan Bundesbank yr Almaen. Mae ein cyfraniadau i'r UE i godi o leiaf £1 biliwn o un flwyddyn i'r llall, gyda'r posibilrwydd ychwanegol y byddwn yn talu mwy hyd yn oed os yw ein heconomi'n ffynnu, fel a ddigwyddodd pan orfodwyd Cameron i dalu dros £1.7 biliwn yn ychwanegol yn 2014, a derbyniodd Ffrainc £0.7 biliwn ohono a dywedir eu bod wedi'i ddefnyddio i gadw eu gweithwyr sector cyhoeddus mewn gwaith. Hyn ar adeg pan gawn ein gorfodi i dorri nifer ein gweithwyr sector cyhoeddus rheng flaen hyd at yr asgwrn.

Os caiff 'dim bargen' ei dynnu'n ôl, mae Plaid Cymru a Llafur yn gweiddi am ail refferendwm. Wel, efallai y dylem nodi bod 84,000 yn fwy o bobl Brexit yng Nghymru nag a oedd o bobl a oedd am aros yn yr UE; gwrthgyferbyniad llwyr i'r mwyafrif o 6,700 a sicrhaodd fod y Cynulliad hwn yn cael sefydlu, eto i gyd mae'r ddwy ochr yn barod i dderbyn dilysrwydd refferendwm y Cynulliad, gan wadu'r un Ewropeaidd. Unwaith eto, dylid nodi bod 16 o'r 22 o awdurdodau lleol yng Nghymru wedi pleidleisio dros adael. Bydd unrhyw beth heblaw gadael y sefydliadau Ewropeaidd yn eu cyfanrwydd yn gwadu'r hyn y pleidleisiodd pobl Cymru drosto yn llwyr. Unwaith eto, mae Llafur a Phlaid Cymru yn gweiddi am yr hyn a alwant yn 'bleidlais y bobl'. Pwy a bleidleisiodd y tro diwethaf yn eu barn hwy? Rhyw isrywogaeth gudd? Sut bynnag y ceisiwch ei bortreadu, sut bynnag y ceisiwch ei gamliwio, rwy'n credu'n gryf y bydd eich ymdrechion i atal pleidlais ddemocrataidd pobl Cymru dros adael yr UE yn costio i chi yn y pen draw yn y blwch pleidleisio.

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Felly, a gaf fi alw ar Darren Millar i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw ei hun?

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i grŵp UKIP, neu'r hyn sy'n weddill ohono, am gyflwyno'r ddadl amserol hon heddiw, ac wrth gwrs mae'n amserol, oherwydd byddem wedi bod yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ddydd Gwener. Dyna beth y pleidleisiodd ASau drosto yn flaenorol wrth gytuno i sbarduno erthygl 50. Dyna y pleidleisiodd y cyhoedd drosto yn etholiad cyffredinol 2017, gyda 36 o 40 AS Cymru wedi'i ethol ar addewid maniffesto i ddarparu Brexit. Ac wrth gwrs, dyna y pleidleisiodd Cymru o'i blaid yn ôl yn 2016, fel y clywsom eisoes yn gwbl briodol.

Y broblem yw bod llawer o wleidyddion yn San Steffan ac yma yn y Cynulliad Cenedlaethol yn credu eu bod yn gwybod yn well na'r bobl sy'n eu hethol. Nid ydynt yn parchu canlyniad y refferendwm na'r rhesymau pam y pleidleisiodd cynifer o unigolion dros adael yr UE. Ac yn awr, maent yn parhau'r dicter a'r drwgdeimlad hwnnw yn erbyn sefydliad gwleidyddol sydd allan o gysylltiad drwy geisio gwyrdroi dyfarniad yr ymarfer democrataidd mwyaf a welwyd yng Nghymru ers cenhedlaeth.

Felly, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru, sy'n galw am ddychwelyd i ailgynnal y refferendwm mewn pleidlais gyhoeddus. Byddai hyn yn bradychu pleidleiswyr ledled Cymru yn llwyr, gan gynnwys pleidleiswyr Plaid Cymru mewn llawer o ardaloedd Plaid Cymru, a bleidleisiodd bob un ohonynt dros adael, yn enwedig Caerfyrddin, Ynys Môn, y Rhondda a llawer o rannau o Gymoedd de Cymru. Byddwn hefyd yn gwrthwynebu—

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad, gwnaf.

Diolch ichi am dderbyn yr ymyriad, ond oni allwch ddeall yn achos Ynys Môn, er enghraifft, ei fod fwy neu lai'n union 50:50? Gall pethau newid o un diwrnod i'r llall bron, ac mae awgrymu ein bod yn anwybyddu yr hyn a ddywedwyd a beth oedd canlyniad y refferendwm hwnnw—beth ar y ddaear y buom yn ei wneud dros y tair blynedd diwethaf heblaw ceisio dod o hyd i ffyrdd o wneud iddo weithio? Ac rydym ni fel plaid nad yw eisiau gadael yr Undeb Ewropeaidd wedi cyflwyno pob math o ffyrdd o edrych ar ôl buddiannau Cymru a lliniaru effeithiau niweidiol Brexit.

Rwy'n sylweddoli mai gwirionedd anghyfleus yw bod eich etholaeth wedi pleidleisio dros adael yr UE, ond dyna sy'n wir.

Fe fyddwn hefyd yn gwrthwynebu gwelliant ffit-ffatio Llywodraeth Cymru. Roedd Jeremy Corbyn, wrth gwrs, yn llugoer ynglŷn ag aros yn yr UE ac ers hynny mae wedi mabwysiadu'r safbwynt rhyfedd o addo cyflawni Brexit gan bleidleisio'n gyson yn erbyn yr unig gytundeb sydd wedi bod ar lawr Tŷ'r Cyffredin i'w gyflawni. Ac ar yr un pryd, wrth gwrs, mae wedi bod yn camarwain llawer o'i Aelodau Seneddol ei hun, sydd eisiau ymrwymiad clir i ddechrau o'r dechrau eto gyda refferendwm arall. Mae ei protégé yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn, Prif Weinidog Cymru, wedi bod dros bob man ar Brexit. Un funud mae wedi ffafrio etholiad cyffredinol, un funud mae wedi argymell cytundebau wedi'u diwygio, ond dywedir wrthym yn awr—ac rwy'n dyfynnu—ei fod 'Yn agos iawn at ffafrio ail bleidlais y bobl.' Gwelsom fod Owen Smith, AS Pontypridd, wedi dweud ei fod ef a llawer o bobl eraill yn ystyried gadael Llafur oherwydd llanastr Brexit ei blaid ei hun. Wrth gwrs, cafodd ei ddiswyddo o fainc flaen y Blaid Lafur am ddadlau dros ail refferendwm a thorri'r cydgyfrifoldeb, yn wahanol i ddau Aelod o Gabinet Llywodraeth bresennol Cymru, sydd hefyd wedi torri'r cydgyfrifoldeb—[Torri ar draws.] Iawn.

Rwy'n falch eich bod yn sôn am roi'r gorau iddi, oherwydd fe hoffwn eich atgoffa bod y Llywodraeth Dorïaidd wedi colli tri Gweinidog yr wythnos hon yn unig. Felly, gadewch i ni fod o ddifrif yma. Ond rwyf am roi dyfyniad:

Dylai'r cytundeb masnach rydd y bydd yn rhaid inni ei wneud gyda'r Undeb Ewropeaidd fod yn un o'r rhai hawsaf yn hanes y ddynoliaeth.

Liam Fox, 2017.

'Ar ôl #Brexit byddai cytundeb rhwng y DU a'r Almaen yn cynnwys mynediad rhydd ar gyfer eu ceir a nwyddau diwydiannol, yn gyfnewid am gytundeb ar bopeth arall.

David Davis.

A gallwn fynd ymlaen, gan fod y cyfan yn llwyth o gelwyddau.

Cymerais ymyriad hir iawn yno, Ddirprwy Lywydd. Ond fe ddywedaf hyn: o leiaf mae gan y Ceidwadwyr y cwrteisi, pan fyddant yn anghytuno â'u Llywodraeth, i ymddiswyddo o'r Llywodraeth, yn wahanol i Aelodau o Lywodraeth Cymru.

Naill ai rydych yn derbyn penderfyniad y bobl neu nid ydych yn gwneud hynny, ac os nad ydych, dylech fod yn ddigon dewr i ddweud hynny, ond wrth gwrs, nid yw Prif Weinidog Cymru yn barod i ddweud hynny, a dyna pam y mae wedi bod yn ceisio troedio'r llinell denau hon, am ei fod am geisio dilyn safbwynt ei feistr, Jeremy Corbyn.

Nawr, mae ein gwelliant i'r cynnig hwn rwy'n ei wneud yn glir a syml iawn. Rydym yn parchu canlyniad y refferendwm ac rydym yn annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Heddiw, bydd Aelodau Seneddol, a nifer ohonynt yn benderfynol o wrthdroi Brexit, yn cymryd rhan mewn cyfres o bleidleisiau dangosol i geisio penderfynu ar ffordd ymlaen, ond mae'n hollol glir mai'r ffordd gyflymaf a mwyaf trefnus o adael yr UE fyddai derbyn y cytundeb cyfaddawd a gytunwyd rhwng arweinwyr yr UE a Phrif Weinidog yr UE, a mawr obeithiaf na fydd ASau sydd wedi ymrwymo i barchu canlyniad democrataidd y refferendwm yn ymatal yn y gobaith o gael yr hyn a ystyriant yn gytundeb Brexit perffaith. Yn hytrach, mae angen rhywfaint o bragmatiaeth, a dyna pam rwy'n annog pawb i gefnogi'r cyfaddawd synhwyrol hwn y mae Prif Weinidog y DU wedi'i ddatblygu gyda'r UE, cytundeb y credaf ei fod yn cyflawni'r hyn y pleidleisiodd y bobl drosto yn 2016. Gallai methiant i gefnogi'r cytundeb hwnnw olygu oedi proses Brexit yn sylweddol; gallai ei gwneud yn ofynnol i ni gymryd rhan yn etholiadau'r UE, sy'n dod ym mis Mai; neu beryglu Brexit am flynyddoedd i ddod hyd yn oed. Ond wrth gwrs, os cefnogwn gytundeb cyfaddawd Prif Weinidog y DU, gallai'r DU fod allan o'r UE mewn mater o wythnosau, a byddai hynny'n cyflawni'r Brexit y pleidleisiodd pobl Cymru o'i blaid.

I call on the Minister for International Relations and Welsh Language to move formally amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. 

Formally. 

I call on Adam Price to move amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Adam Price.