Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

27/03/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig
1. Questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Joyce Watson. 

The first item on our agenda this afternoon is questions to the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, and the first question is from Joyce Watson.

Iawndal Ariannol i Bysgotwyr Cymru
Financial Compensation to Welsh Fishermen

1. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am faint o iawndal ariannol sydd wedi'i roi i bysgotwyr Cymru dros y pum mlynedd diwethaf o dan gronfa’r môr a physgodfeydd Ewrop ar gyfer potiau pysgota newydd? OAQ53661

1. Will the Minister make a statement on how much financial compensation has been provided to Welsh fishermen over the last five years under the European maritime and fisheries fund for replacement fishing pots? OAQ53661

Thank you. The European maritime and fisheries fund does not provide financial compensation. Under article 38 of the fund, fishers are able to apply for grants for small-scale investment in selective gear, including fishing pots. Only a small number of applications have been received to date. These are awaiting final approval.  

Diolch. Nid yw cronfa'r môr a physgodfeydd Ewrop yn darparu iawndal ariannol. O dan erthygl 38 o'r gronfa, gall pysgotwyr wneud cais am grantiau ar gyfer buddsoddi ar raddfa fach mewn offer dethol, gan gynnwys potiau pysgota. Nifer fach o geisiadau yn unig sydd wedi dod i law hyd yma. Mae'r rhain yn aros am gymeradwyaeth derfynol.

Okay. I thank you for that answer. But 90 per cent of fisheries in Wales are pots and, like all other forms of fishing gear, fishing pots can get lost at sea and they can continue to catch target and non-target species without any hope of being recovered, which is known as ghost fishing. Most fishing pots are currently made with plastic twine, and it's not biodegradable and it stays in the sea for thousands of years. Also, the majority of pots don't have escape hatches that would enable the catch to escape after a certain time if that pot was lost, and when fishing pots are reported as lost, my understanding is that the fishermen can apply for compensation.

Minister, would you consider implementing a condition that replacement pots that are paid for out of either Welsh Government or public fund money are both made from biodegradable material and that they have escape hatches so they have a lower impact on the marine ecosystem, and also consider introducing a tagging system that can enable the retrieval of those lost pots? 

O'r gorau. Diolch ichi am yr ateb hwnnw. Ond mae 90 y cant o'r pysgodfeydd yng Nghymru yn bysgota potiau ac fel pob math arall o offer pysgota, gall potiau pysgota gael eu colli yn y môr a gallant barhau i ddal rhywogaethau targed a rhywogaethau nad ydynt yn rhai targed heb unrhyw obaith o gael eu hadfer, rhywbeth a elwir yn bysgota anfwriadol. Ar hyn o bryd gwneir y rhan fwyaf o botiau pysgota â chortynnau plastig, ac nid yw'n fioddiraddiadwy ac mae'n aros yn y môr am filoedd o flynyddoedd. Hefyd, nid oes hatshus dianc ar y mwyafrif o'r potiau a fyddai'n galluogi'r ddalfa i ddianc ar ôl amser penodol pe bai'r pot yn cael ei golli, a phan nodir bod potiau pysgota wedi'u colli, yn ôl yr hyn rwy'n ei ddeall, gall y pysgotwyr wneud cais am iawndal.

Weinidog, a fyddech yn ystyried gweithredu amod bod potiau newydd y telir amdanynt allan o arian Llywodraeth Cymru neu arian o gronfa gyhoeddus yn cael eu gwneud o ddeunydd bioddiraddiadwy a bod ganddynt hatshus dianc fel nad ydynt yn cael cymaint o effaith ar ecosystem y môr, ac a fyddech hefyd yn ystyried cyflwyno system dagio sy'n ei gwneud hi'n bosibl adfer y potiau coll hyn?

As I said in my opening answer to you, we don't provide financial compensation from the fund, but we did set up a shellfish pot replacement grant back in 2013-14 after those winter storms. That was set up by Welsh Government to support fishermen to replace equipment that had been lost. No pots have been purchased under the EMF at present. Appropriate checks will be put in place to confirm the suitability of any replacements, but I think there has to be a focus on escape hatches. I think that's really important, and certainly we can look at other sustainability measures, rather than the material used in the construction of the gear. But obviously we've just gone out to consultation on 'Brexit and our seas', and I think this is something that we could look at in a future fisheries policy. 

Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf i chi, nid ydym yn darparu iawndal ariannol o'r gronfa, ond fe wnaethom sefydlu grant adnewyddu potiau pysgod cregyn yn ôl yn 2013-14 ar ôl y stormydd gaeafol hynny. Sefydlwyd hynny gan Lywodraeth Cymru i gynorthwyo pysgotwyr i gael offer newydd yn lle'r hyn a gollwyd. Nid oes unrhyw botiau wedi'u prynu o dan gronfa'r môr a physgodfeydd ar hyn o bryd. Bydd gwiriadau priodol yn cael eu rhoi ar waith i gadarnhau addasrwydd unrhyw offer newydd, ond credaf y dylid canolbwyntio ar hatshus dianc. Rwy'n meddwl bod hynny'n wirioneddol bwysig, ac yn sicr gallwn edrych ar fesurau cynaliadwyedd eraill, yn hytrach na'r deunydd a ddefnyddir wrth greu'r offer. Ond yn amlwg rydym newydd ddechrau ymgynghori ar 'Brexit a'n moroedd', a chredaf fod hyn yn rhywbeth y gallem edrych arno mewn polisi pysgodfeydd yn y dyfodol.

I'm sure the Minister would agree with me it's important that financial support available for the Welsh fishing industry actually reaches Welsh fishermen. It's therefore crucial that any organisations that receive Welsh Government funding on behalf of the Welsh fishing industry, now or in the future, are transparent and clear in the way that they spend funds. In the circumstances, could the Minister tell us what measures she has put in place to ensure that taxpayers' money given to organisations is absolutely transparent? And can she tell us how does her department go about ensuring due diligence when funds are made available to such organisations? 

Rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi ei bod yn bwysig fod cymorth ariannol sydd ar gael ar gyfer diwydiant pysgota Cymru yn cyrraedd pysgotwyr Cymru mewn gwirionedd. Felly, mae'n hanfodol fod unrhyw gyrff sy'n derbyn cyllid gan Lywodraeth Cymru ar ran diwydiant pysgota Cymru yn awr neu yn y dyfodol, yn dryloyw ac yn glir yn y ffordd y maent yn gwario arian. Yn yr amgylchiadau hyn, a allai'r Gweinidog ddweud wrthym pa fesurau y mae wedi'u rhoi ar waith i sicrhau bod arian trethdalwyr a roddir i sefydliadau yn gwbl dryloyw? A all ddweud wrthym sut y mae ei hadran yn mynd ati i sicrhau diwydrwydd dyledus pan ddarperir arian i sefydliadau o'r fath?

All funding in the way that you suggest is absolutely transparent, and I know that you have written to me about the Welsh Fishermen's Association in particular. I can certainly assure you that all the funding is transparent. The WFA are completely compliant with all the monitoring issues. I absolutely refute what was put on Twitter not long ago and I'm taking action around those allegations. There is very, very robust monitoring that takes place, and you only have to go to Companies House to see that all the information is there. 

Mae'r holl arian yn y ffordd a awgrymwch yn hollol dryloyw, a gwn eich bod wedi ysgrifennu ataf ynglŷn â Chymdeithas Pysgotwyr Cymru yn arbennig. Gallaf yn bendant eich sicrhau fod yr holl arian yn dryloyw. Mae Cymdeithas Pysgotwyr Cymru yn cydymffurfio'n llwyr â'r holl faterion monitro. Rwy'n gwrthwynebu'n llwyr yr hyn a roddwyd ar Twitter heb fod yn hir yn ôl ac rwy'n gweithredu mewn perthynas â'r honiadau hynny. Mae monitro trwyadl tu hwnt yn digwydd, ac nid oes ond angen i chi fynd i Dŷ'r Cwmnïau i weld bod yr holl wybodaeth yno.

Dyfodol Gwarchodfeydd Natur Cenedlaethol
The Future of National Nature Reserves

2. A wnaiff y Gweinidog amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer dyfodol gwarchodfeydd natur cenedlaethol yng Nghymru? OAQ53653

2. Will the Minister outline the Welsh Government's priorities for the future of national nature reserves in Wales? OAQ53653

Thank you. As set out in the nature recovery action plan, our national nature reserves are key to our suite of protected sites to deliver Welsh Government priorities for biodiversity. They are core to the resilience of ecological networks, safeguarding species and habitats, and providing huge benefits to our well-being in Wales.

Diolch. Fel y nodir yn y cynllun gweithredu ar adfer natur, mae ein gwarchodfeydd natur cenedlaethol yn allweddol i'n cyfres o safleoedd gwarchodedig ar gyfer cyflawni blaenoriaethau Llywodraeth Cymru mewn perthynas â bioamrywiaeth. Maent yn allweddol i gydnerthedd rhwydweithiau ecolegol, diogelu rhywogaethau a chynefinoedd, a darparu manteision enfawr i'n lles yng Nghymru.

Thank you, Minister, for that answer, and I note the keyword you said there—'core' to your policies. But yet many Members—I think all Members—might well have received this letter from retired former employees of Natural Resources Wales, the Countryside Council for Wales and other bodies who have an interest in this particular area, which highlights what they believe is the lack of confidence in Natural Resources Wales's management of our national nature reserves in Wales, and calls into question the future viability unless there's a change of direction. Do you share the concerns that these former senior retired employees of various nature organisations have highlighted? I believe the Minister was copied in on the letter. And if you do share those concerns, will you be taking these up directly with Natural Resources Wales, and have you any feedback that you can give us as Members that we can have confidence that Natural Resources Wales will engage with such criticism?

Diolch ichi am eich ateb, Weinidog, a nodaf y gair allweddol a ddefnyddioch—'craidd' i'ch polisïau. Ond efallai fod llawer o'r Aelodau—yr holl Aelodau rwy'n credu—wedi derbyn y llythyr gan gyn-gyflogeion sydd wedi ymddeol o Cyfoeth Naturiol Cymru, Cyngor Cefn Gwlad Cymru a chyrff eraill sydd â diddordeb yn y maes penodol hwn, sy'n tynnu sylw at yr hyn y credant sy'n ddiffyg hyder yn y modd y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn rheoli ein gwarchodfeydd natur cenedlaethol yng Nghymru, ac yn cwestiynu'r hyfywedd yn y dyfodol oni bai bod yna newid cyfeiriad. A ydych yn rhannu'r pryderon y mae'r cyn-aelodau hyn o staff uwch sydd wedi ymddeol o sefydliadau natur amrywiol wedi tynnu sylw atynt? Credaf fod y Gweinidog wedi cael copi o'r llythyr. Ac os ydych yn rhannu'r pryderon hynny, a fyddwch yn eu dwyn i sylw Cyfoeth Naturiol Cymru yn uniongyrchol, ac a oes gennych unrhyw adborth y gallwch ei roi inni fel Aelodau, y gallwn gael hyder y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymateb i feirniadaeth o'r fath?

13:35

I was copied in to the correspondence, and I think yesterday I wrote back to the man who did the original letter. I did note the concerns; I wouldn't say I share them. However, when anybody writes to me with concerns of that nature, I always ask my officials to look into them on my behalf initially, so they will be discussing the points that he raised with NRW. And certainly, if there are any concerns that I think I need to address, I will raise it with the chair and chief executive of NRW at my regular monthly meetings. Obviously, NRW do manage our NNRs. I think, again, they're very transparent in how they approach the management of them. I also think they set out very clearly in their strategies how they can improve the management of them. So, I will be keeping a very close eye, and if I feel I need to take steps, I will do so.

Cefais gopi o'r ohebiaeth, a ddoe, rwy'n credu, ysgrifennais yn ôl at y dyn a luniodd y llythyr gwreiddiol. Nodais y pryderon; ni fuaswn yn dweud fy mod yn eu rhannu. Fodd bynnag, pan fydd rhywun yn ysgrifennu ataf yn nodi pryderon o'r fath, rwyf bob amser yn gofyn i fy swyddogion edrych arnynt ar fy rhan i ddechrau, felly byddant yn trafod y pwyntiau a gododd gyda Cyfoeth Naturiol Cymru. Ac yn sicr, os oes unrhyw bryderon y credaf fod angen imi fynd i'r afael â hwy, byddaf yn eu dwyn i sylw cadeirydd a phrif weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru yn fy nghyfarfodydd misol rheolaidd. Yn amlwg, Cyfoeth Naturiol Cymru sy'n rheoli ein gwarchodfeydd natur cenedlaethol. Unwaith eto, rwy'n credu eu bod yn dryloyw iawn o ran sut y maent yn eu rheoli. Credaf hefyd eu bod yn nodi'n glir yn eu strategaethau sut y gallant wella'r gwaith o'u rheoli. Felly, byddaf yn cadw llygad agos iawn ar hyn, ac os teimlaf reidrwydd i roi camau ar waith, byddaf yn gwneud hynny.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.

Questions now from the party spokespeople. Plaid Cymru’s spokesperson, Llyr Gruffydd.

Diolch, Lywydd. Nôl ar 7 Tachwedd y flwyddyn ddiwethaf, Weinidog, pan glywon ni y newyddion bod Arolygiaeth Gynllunio Lloegr a Chymru yn bwriadu cael gwared â rôl cyfarwyddwr gweithredol Cymru, fe gytunoch chi â fi ei bod hi'n hen bryd i ni gael arolygiaeth gynllunio annibynnol i Gymru. Rwy'n credu mai 'nawr yw'r amser' yw'r hyn ddywedoch chi fan hyn yn y Siambr. Ers hynny, allwch chi ddweud wrthym ni pa gamau rŷch chi wedi eu cymryd i wireddu bwriad Llywodraeth Cymru i greu arolygiaeth annibynnol i Gymru?

Thank you, Llywydd. Back on 7 November last year, Minister, when we heard the news that the Planning Inspectorate for England and Wales intended to scrap the role of the executive director for Wales, you agreed with me that it was about time for us to have an independent planning inspectorate for Wales. I think 'now is the time' were the words you used here in the Chamber. Since then, can you tell us what steps you’ve taken to deliver the Welsh Government’s intention of creating an independent inspectorate for Wales?

Well, obviously, I haven't had responsibility for planning since the new Government came in at the beginning of December. That now falls in the portfolio of Julie James.

Wel, yn amlwg, nid wyf wedi bod yn gyfrifol am gynllunio ers i'r Llywodraeth newydd ddod i fodolaeth ddechrau mis Rhagfyr. Perthyn i bortffolio Julie James y mae hynny bellach.

Wel, allwch chi gadarnhau, felly, mai dyna yw polisi'r Llywodraeth yn dal i fod? Oherwydd chi oedd y Gweinidog ar y pryd, a byddwn i yn gobeithio bod ymrwymiadau a wnaethoch chi yn rhai y byddai'r Llywodraeth yn ymlynu atyn nhw. Felly, byddwn i'n hoffi clywed hynny fel ateb i'r cwestiwn yma.

Maes arall, wrth gwrs, lle mae angen i Gymru gael mwy o ddylanwad a mwy o afael ar ei dyfodol ei hunan, yn fy marn i, yw ynni, a byddwn i'n wastad yn galw am ddatganoli mwy o bwerau. Ond fe gyhoeddwyd adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig yn ddiweddar, ar ailegnïo Cymru, ac, yn fy marn i, mae hwn yn cynnig sail gadarn ar gyfer datblygu polisi ynni sy'n addas i bwrpas fan hyn yng Nghymru. Dwi'n croesawu yn enwedig y pwyslais ar berchnogaeth gymunedol fel rhywbeth arbennig o bositif, a dwi'n ymwybodol bod Llywodraeth Cymru yn dweud, erbyn 2020, eich bod chi am i brosiectau adnewyddadwy newydd gael elfen o berchnogaeth leol. Wel, wrth gwrs, mae galwad fan hyn, yn yr adroddiad yma, i bob cynllun dros 5 MW gael rhwng 5 y cant a 33 y cant o berchnogaeth leol. Felly, byddwn i yn gofyn a ydy hwnna yn rhywbeth y byddai'r Llywodraeth yn barod i'w fabwysiadu. Ac, yn ehangach wrth gwrs, pa elfennau eraill o'r adroddiad yma sy'n apelio atoch chi, a sut ydych chi, yn wir, yn mynd i fynd ati i sicrhau bod elfennau o'r adroddiad yn cael eu gwireddu?

Well, can you confirm therefore that that is the Government’s policy still? Because you were the Minister at the time, and I would hope that commitments that you made were ones that the Government would adhere to. So, I would like to hear that as an answer to that particular question.

Another area where Wales needs to have more influence and more of a grasp on its own future, in my view, is energy, and I would always call for the devolution of more powers. But the Institute of Welsh Affairs report was published recently on re-energising Wales, and, in my view, this provides a firm foundation for the development of an energy policy that is fit for purpose here in Wales. I particularly welcome the emphasis on community ownership as something that’s particularly positive, and I am aware that the Welsh Government says that, by 2020, you want new renewable projects to have an element of local ownership. But there is a demand here, in this report, for every scheme over 5 MW to have between 5 per cent and 33 per cent in public ownership. So, I would ask whether that is something that the Government would be willing to adopt. And, more broadly, of course, what other elements of this report appeal to you, and how are you going to ensure that elements of the report are delivered?

If I can just go to the first point, I'm not aware of any change in policy, but I will ask my colleague Julie James to write to you to give you that assurance.

In relation to renewable energies, Llyr Huws Gruffydd will be very aware of the targets that I set for renewable energy 12 months last December, and, clearly, community ownership plays a huge part in that. I am very pleased with the number of projects that have gone through the pipeline—if you pardon the pun—since I've been in portfolio. Clearly, if we want to reach our targets, community energy ownership has a massive element to play. And I've certainly been very keen that officials work with groups, because I think it's important that there is some hand holding—some communities need it more than others—but I think that advice should be there. I am aware of the IWA report, and I'm certainly looking at what we can pick out of it to assist us in reaching our targets.

Os caf fynd at y pwynt cyntaf, nid wyf yn ymwybodol o unrhyw newid yn y polisi, ond byddaf yn gofyn i fy nghyd-Aelod, Julie James, ysgrifennu atoch i roi'r sicrwydd hwnnw ichi.

Mewn perthynas ag ynni adnewyddadwy, bydd Llyr Huws Gruffydd yn ymwybodol iawn o'r targedau a bennwyd gennyf ar gyfer ynni adnewyddadwy 12 mis i fis Rhagfyr diwethaf, ac yn amlwg, mae perchnogaeth gymunedol yn chwarae rhan enfawr yn hynny. Rwy'n hapus iawn gyda nifer o'r prosiectau a roddwyd ar waith ers i mi fod yn y portffolio. Yn amlwg, os ydym am gyrraedd ein targedau, mae perchnogaeth ynni cymunedol yn elfen enfawr i'w chwarae. Ac rwyf wedi bod yn awyddus iawn i weld swyddogion yn gweithio gyda grwpiau, oherwydd mae'n bwysig fod rhywun i ddal eu llaw—mae mwy o angen hynny ar rai cymunedau nag eraill—ond credaf y dylai'r cyngor fod yno. Rwy'n ymwybodol o adroddiad y Sefydliad Materion Cymreig, ac rwy'n sicr yn edrych ar beth y gallwn ei ddefnyddio ohono i'n helpu i gyrraedd ein targedau.

Wel, byddwn i'n gofyn i chi wneud mwy na dim ond pigo mas elfennau; byddwn i'n awyddus i weld hwn yn ffurfio sail ar gyfer polisi ynni llawer mwy uchelgeisiol a radical efallai na'r hyn dŷn ni wedi ei gael gan Lywodraeth Cymru hyd yn hyn. Ac yn yr ysbryd yna, byddwn i'n awyddus i chi fel Gweinidog fod yn arwain o'r blaen ar geisio mynd ati i weithredu llawer o beth sydd yn hwn. Oherwydd dwi'n grediniol bod yna gonsensws yn bodoli ar draws y pleidiau i ni fynd ymhellach nag y mae'r Llywodraeth wedi ei ddatgan y mae hi am fynd ar hyn o bryd. A dwi hefyd yn teimlo bod hwn yn cynnig y cynsail i ni wneud hynny. Felly, yn yr ysbryd hynny, a fyddech chi'n barod, fel dwi'n dweud, i arwain o'r blaen drwy efallai wahodd y pleidiau i ddod at ei gilydd i drafod y polisi ynni yng nghyd-destun yr adroddiad yma a'r sector ehangach, oherwydd rŷn ni wedi gweld adroddiadau fel hyn yn dod ac yn mynd? Hynny yw, dwi'n gwybod am adroddiadau gan bwyllgor amgylchedd y Cynulliad diwethaf— 'Dyfodol Ynni Craffach i Gymru', er enghraifft—sydd yn hel llwch. Dwi ddim eisiau gweld adroddiad yr IWA yn dioddef o'r un dynged. Ac felly, ar eich ysgwyddau chi, fel Gweinidog, dwi'n meddwl y mae'r cyfrifoldeb nawr i sicrhau bod llawer o beth sydd yn hwn yn cael ei wireddu, a dwi'n cynnig i chi gydweithrediad er mwyn trio symud ar hyd y llinellau yna.

Well, I would ask you to do more than just pick out certain elements; I would be eager to see this forming the foundation for an energy policy that is far more ambitious and radical than we’ve had from the Welsh Government to date. And, in that spirit, I would be eager for you as Minister to be leading from the front in trying to deliver much of what’s contained here. Because I am convinced there is a consensus across parties for us to go further than the Government has stated it’s willing to go at present. I also feel that this does provide a precedent for us to do that. So, in that spirit, would you be willing, as I say, to lead from the front by perhaps inviting the parties to come together to discuss energy policy in the context of this report, and the broader sector too, because we have seen reports such as this come and go? I’m aware of reports from the environment committee of the last Assembly, such as ‘A Smarter Energy Future for Wales’, which are gathering dust. I don’t want to see the IWA report suffering the same fate. So, the responsibility is on your shoulders as Minister now to ensure that much of what’s contained here is delivered, and I propose to you that we collaborate in order to move along those lines.

13:40

Well, I'm always very happy to collaborate. I don't have all the good ideas; no-one does. It's really important that we do work together, and, certainly, I have worked with you and your predecessor on this issue. I do think that we've shown leadership and I do think—. When I sat down with officials and other stakeholders to come forward with those targets, there was a little bit of eyebrow raising that we were being overly ambitious, but I think the most important thing about targets is that (1) they're reached and (2) they're realistic. You don't want to set targets that you're not going to achieve. But, of course, they're just targets; of course, we can exceed them.

We've now got over 67,000 renewable energy projects across Wales, which, again, I think is really showing how we are encouraging these projects. Again, we're providing funding and we're providing advice, but I'm very happy at any time to sit down with you and work out what we can do.

Wel, rwyf bob amser yn hapus iawn i gydweithio. Nid wyf yn meddu ar bob un o'r syniadau da; nid oes neb. Mae'n bwysig iawn ein bod yn cydweithio, ac yn sicr, rwyf wedi gweithio gyda chi a'ch rhagflaenydd ar y mater hwn. Credaf ein bod wedi dangos arweiniad a chredaf—. Pan eisteddais i lawr gyda swyddogion a rhanddeiliaid eraill er mwyn cyflwyno'r targedau hynny, cafwyd ychydig o godi aeliau ein bod yn rhy uchelgeisiol, ond credaf mai'r peth pwysicaf ynglŷn â thargedau yw (1) eu bod yn cael eu cyrraedd a (2) eu bod yn realistig. Nid ydych eisiau gosod targedau nad ydych yn mynd i'w cyrraedd. Ond wrth gwrs, targedau'n unig ydynt; gallwn ragori arnynt wrth gwrs.

Bellach mae gennym dros 67,000 o brosiectau ynni adnewyddadwy ledled Cymru, sydd, unwaith eto, yn dangos o ddifrif sut rydym yn annog y prosiectau hyn. Unwaith eto, rydym yn darparu cyllid ac rydym yn darparu cyngor, ond rwy'n hapus iawn i gyfarfod â chi unrhyw bryd a gweld beth y gallwn ei wneud.

Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.

The Conservatives' spokesperson, Andrew R.T. Davies.

Thank you very much, Presiding Officer. Minister, you've brought forward the proposals for new regulations to reduce water pollution. Obviously, we all want to see a better environment and a cleaner environment. These new regulations are in effect a cut-and-paste of the nitrate vulnerable zones regulations, and they will be applied across the whole of Wales if they are implemented. What assessment have you made of the economic, environmental, social and cultural impacts through any regulatory impact assessment you might or might not have done to date?

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Weinidog, rydych wedi cyflwyno'r cynigion ar gyfer rheoliadau newydd i leihau llygredd dŵr. Yn amlwg, mae pawb ohonom am weld amgylchedd gwell ac amgylchedd glanach. Mewn gwirionedd mae'r rheoliadau newydd hyn yn gopi union o'r rheoliadau parthau perygl nitradau, a chânt eu cymhwyso ar draws Cymru gyfan os cânt eu gweithredu. Pa asesiad a wnaethoch o'r effeithiau economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol drwy unrhyw asesiad effaith rheoleiddiol y gallech fod wedi'i gyflawni hyd yma?

We are currently undertaking a great deal of work in this area. I don't accept that they're just a cut-and-paste. You'll be aware of the detailed work I've done particularly with the farming unions and other stakeholders to come forward with a voluntary approach. I was very keen to have a voluntary approach in the first instance. Unfortunately, last year, we saw about a 200 per cent increase in agricultural pollution incidents, which I think is unacceptable.FootnoteLink I think the majority of farmers agree that it's unacceptable and that we have to do more. So, unfortunately, I had to come forward with plans to bring the new regulations. I'm still very keen to work with stakeholders and with the farming unions—the National Farmers Union, in particular. There are people from the NFU who I am continuing to work with to see what more we can do. But I think the number of major polluting incidents we saw is very damaging for our reputation and I think the majority of people would agree with that.

Ar hyn o bryd rydym yn gwneud llawer iawn o waith yn y maes hwn. Nid wyf yn derbyn mai copi union ydynt. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r gwaith manwl a wneuthum yn enwedig gydag undebau ffermwyr a rhanddeiliaid eraill er mwyn cyflwyno dull gwirfoddol o weithredu. Roeddwn yn awyddus iawn i gael dull gwirfoddol o weithredu ar y cychwyn. Yn anffodus, y llynedd, gwelsom gynnydd o oddeutu 200 y cant yn nifer y digwyddiadau llygredd amaethyddol, a chredaf fod hynny'n annerbyniol.FootnoteLink Credaf y bydd y rhan fwyaf o ffermwyr yn cytuno ei fod yn annerbyniol a bod rhaid inni wneud mwy. Felly, yn anffodus, bu'n rhaid imi gyflwyno cynlluniau i roi'r rheoliadau newydd ar waith. Rwy'n dal i fod yn awyddus iawn i weithio gyda rhanddeiliaid a'r undebau ffermio—gydag Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yn enwedig. Mae yna bobl o'r NFU rwy'n parhau i weithio gyda hwy i weld beth arall y gallwn ei wneud. Ond credaf fod nifer y digwyddiadau llygredd mawr a welsom yn niweidio ein henw da yn fawr a chredaf y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cytuno â hynny.

But what is concerning is that there was no regulatory impact assessment done before you brought these proposals forward, because surely that should be done to assess, as I put to you earlier, the economic, environmental, social and cultural impacts that these proposals could have. And it's deeply alarming that no impact assessment was undertaken, because this potentially could shut down many currently viable rural businesses that create employment opportunities and produce high-quality food. So, that is bitterly disappointing. How can you defend that position, Minister—that the  regulatory impact assessment was not done before you made the announcement?

Ond mae'n peri pryder na wnaed unrhyw asesiad effaith rheoleiddiol cyn i chi gyflwyno'r cynigion hyn, oherwydd does bosib na ddylid gwneud hynny i asesu, fel y dywedais wrthych yn gynharach, yr effeithiau economaidd, amgylcheddol, cymdeithasol a diwylliannol a allai fod i'r cynigion hyn. Ac mae'n frawychus iawn na chynhaliwyd unrhyw asesiad effaith, gan y gallai hyn gau llawer o fusnesau gwledig sy'n hyfyw ar hyn o bryd ac sy'n creu cyfleoedd cyflogaeth ac yn cynhyrchu bwyd o safon uchel. Felly, mae'n siomedig iawn. Sut y gallwch amddiffyn y safbwynt hwnnw, Weinidog—na wnaethpwyd yr asesiad effaith rheoleiddiol cyn ichi wneud y cyhoeddiad?

As I say, a great deal of impact assessment had been done. We had extensive consultations. I was accused of not going out to consultation. It had gone out to consultation before I came into portfolio in 2016. I wanted to work to try and find a voluntary approach. That was absolutely my priority, but I could not just sit back and see the increase in the number of major polluting incidents. Every weekend, I was getting several e-mails, as were other Members, with photographs of these incidents. So, it's very important that we continue to work with stakeholders to try and find an approach forward. I did not want to bring in the regulations as strictly as we had to, but unfortunately, because of the significant increase in the number of incidents, I've had to do that.

Fel y dywedaf, gwnaed llawer iawn o asesu effaith. Cawsom ymgynghoriadau helaeth. Cefais fy nghyhuddo o beidio â chynnal ymgynghoriad. Cynhaliwyd ymgynghoriad cyn i mi gael y portffolio yn 2016. Roeddwn am weithio i geisio canfod dull gwirfoddol o weithredu. Dyna oedd fy mlaenoriaeth yn bendant, ond ni allwn eistedd yn ôl a gwylio'r cynnydd yn nifer y digwyddiadau llygredd mawr. Bob penwythnos, roeddwn yn cael nifer o e-byst, fel Aelodau eraill, gyda lluniau o'r digwyddiadau hyn. Felly, mae'n bwysig iawn ein bod yn parhau i weithio gyda rhanddeiliaid i geisio canfod ffordd ymlaen. Nid oeddwn am gyflwyno rheoliadau mor llym ag y bu'n rhaid i ni, ond yn anffodus, oherwydd y cynnydd sylweddol yn nifer y digwyddiadau, bu'n rhaid i mi wneud hynny.

Regrettably, this does seem to be regulation by e-mail, to be honest, with a press story, rather than a proper assessment, because, obviously, the Government, to its credit, had been working with the industry and had indicated that they'd reached a satisfactory accommodation with the industry on how a voluntary approach would be best suited to tackle these pollution incidences. I accept the point that we need to take action, and the industry itself accepts that point. But if you take it on a step further and you do actually implement these across country—and they are virtually a cut-and-paste of the NVZ regulations—when other parts of the United Kingdom, such as Northern Ireland, introduced similar measures 10 years ago—there was a comprehensive package of support to allow the industry to make that transition, of 60 per cent support from that particular administration in Northern Ireland—we've also got to make sure that the planning system works in unison and doesn't actually block these improvements. So, accepting that you will bring forward these regulations, how will you be seeking to make sure that the planning system works with the industry and the new regulations, and, importantly, that there is support there to make the transition that other parts of the United Kingdom have put forward to help their agricultural industries?

Yn anffodus, mae'n ymddangos mai rheoleiddio drwy e-bost yw hyn, i fod yn onest, gyda stori i'r wasg, yn hytrach nag asesiad priodol, oherwydd yn amlwg, roedd y Llywodraeth, er clod iddi, wedi bod yn gweithio gyda'r diwydiant ac wedi nodi eu bod wedi cyrraedd trefniant boddhaol gyda'r diwydiant ynglŷn â sut y byddai dull gwirfoddol yn gweddu orau er mwyn mynd i'r afael â'r digwyddiadau llygredd hyn. Rwy'n derbyn y pwynt fod angen inni weithredu, ac mae'r diwydiant ei hun yn derbyn y pwynt hwnnw. Ond os ewch â hynny gam ymhellach a'ch bod yn eu gweithredu ar draws y wlad—ac maent yn gopi perffaith bron o reoliadau'r parthau perygl nitradau—pan oedd rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, megis Gogledd Iwerddon, wedi cyflwyno mesurau tebyg 10 mlynedd yn ôl—roedd pecyn cynhwysfawr o gymorth i ganiatáu i'r diwydiant wneud y newid hwnnw 60 y cant o gymorth gan y weinyddiaeth benodol honno yng Ngogledd Iwerddon—rhaid inni hefyd wneud yn siŵr fod y system gynllunio yn gweithio ar y cyd ac nad yw'n rhwystro'r gwelliannau hyn mewn gwirionedd. Felly, gan dderbyn y byddwch yn cyflwyno'r rheoliadau hyn, sut y byddwch yn ceisio gwneud yn siŵr fod y system gynllunio yn gweithio gyda'r diwydiant a'r rheoliadau newydd, ac yn bwysicach, fod yna gefnogaeth yno i wneud y newid y mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig wedi'i gyflwyno i helpu eu diwydiannau amaethyddol hwy?

13:45

There's certainly not policy by e-mail. The point I was trying to make is that these pollution incidents are very visible, so to have photographs being sent to you—and I'm sure you have received them; I know the farming unions receive them and I see who is copied into the e-mails, so I know that a great number of people, probably, in the Chamber have seen them—. It is a very visible thing, and it is damaging, and particularly—you know, post Brexit, it's going to be even more damaging. And I think—. It's going to have an effect on the work we've got under way, for instance, on sustainable brand values for Welsh products, so it needs sorting and it needs sorting now.

In relation to support, I said right from the beginning that I would be happy to provide financial support. What I'm not happy to do is for people to bring their slurry pits up to the legal requirement. That should have been done anyway. But I accept that, if we bring these regulations in, we would have to provide some sort of financial support and I will certainly continue to look at what we will bring in. But, as I say, I am very keen to carry on working with stakeholders to see if we can have a voluntary approach alongside the regulatory reform.

Yn sicr nid oes unrhyw bolisi'n cael ei wneud drwy e-bost. Y pwynt yr oeddwn yn ceisio ei wneud yw bod y digwyddiadau llygredd hyn yn weladwy iawn, felly mae cael ffotograffau wedi'u hanfon atoch—ac rwy'n siŵr eich bod wedi eu cael; gwn fod undebau'r ffermwyr yn eu cael ac rwy'n gweld pwy sy'n cael eu copïo i mewn i'r negeseuon e-bost, felly gwn fod nifer o bobl yn y Siambr, mae'n debyg, wedi eu gweld—. Mae'n beth gweladwy iawn, ac mae'n niweidiol, ac yn enwedig—wyddoch chi, ar ôl Brexit, mae'n mynd i fod yn fwy niweidiol hyd yn oed. Ac rwy'n credu—. Bydd yn effeithio ar y gwaith sydd gennym ar y gweill, er enghraifft ar werthoedd brand cynaliadwy ar gyfer cynhyrchion Cymru, felly mae angen ei ddatrys ac mae angen ei ddatrys yn awr.

Mewn perthynas â chymorth, dywedais o'r dechrau un y buaswn yn hapus i ddarparu cymorth ariannol. Yr hyn nad wyf yn hapus i'w wneud yw i bobl sicrhau bod eu pyllau slyri yn cydymffurfio â'r gofyniad cyfreithiol. Dylai hynny fod wedi'i wneud beth bynnag. Ond os ydym yn cyflwyno'r rheoliadau hyn, rwy'n derbyn y byddai'n rhaid inni ddarparu rhyw fath o gymorth ariannol ac yn sicr byddaf yn parhau i edrych ar yr hyn y byddwn yn ei gyflwyno. Ond fel y dywedaf, rwy'n awyddus iawn i barhau i weithio gyda rhanddeiliaid i weld a allwn gael dull gwirfoddol o weithredu ochr yn ochr â diwygio rheoleiddiol.

Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.

UKIP spokesperson, Neil Hamilton.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Last July, I raised with the Minister the subject of non-stun slaughter and in particular representations that had been made to her by the British Veterinary Association, to which she said that she'd had a discussion with them a couple of weeks ago and asked officials to look at the information they'd brought forward in detail. It's now nine months since those meetings took place. I wonder if the Minister could bring us up to date, and ask if she's reached any conclusions.

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Fis Gorffennaf diwethaf, deuthum â mater lladd heb stynio i sylw'r Gweinidog ac yn arbennig, sylwadau a wnaed iddi gan Gymdeithas Milfeddygon Prydain, a dywedodd ei bod wedi cael trafodaeth â hwy ychydig wythnosau'n ôl a'i bod wedi gofyn i swyddogion edrych ar y wybodaeth yr oeddent wedi'i chyflwyno yn fanwl. Mae naw mis ers y cyfarfodydd hynny. Tybed a allai'r Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni, ac a yw hi wedi dod i unrhyw gasgliadau.

I had a meeting with the Food Standards Agency not too long ago—it may have been before Christmas—to discuss the recent slaughter method report that they'd carried out to identify what the current position was between the industry and providing consumers with information that they would need to make informed choices through voluntary arrangements. At the current time, the position is still the same: there are no red meat slaughterhouses undertaking non-stun slaughter in Wales.

Cefais gyfarfod gyda'r Asiantaeth Safonau Bwyd heb fod yn bell yn ôl—cyn y Nadolig efallai—i drafod yr adroddiad diweddar ar ddulliau lladd a gynhaliwyd ganddynt i ganfod beth oedd y sefyllfa bresennol rhwng y diwydiant a darparu'r wybodaeth roeddent ei hangen i ddefnyddwyr allu gwneud dewisiadau gwybodus drwy drefniadau gwirfoddol. Ar hyn o bryd, mae'r sefyllfa'n dal yr un fath: nid oes unrhyw ladd-dai cig coch yn lladd heb stynio yng Nghymru.

I accept that point that the Minister's just made, but I recently had a disturbing experience of watching some film footage from a supposedly non-stun slaughterhouse in England, where there were horrific images of animals being maltreated—kicked, stabbed, taunted—before finally being slaughtered in a most barbaric way without stunning. Now, that was caught on CCTV, so we were able to find out about it. And, although we're told that there are no non-stun slaughterhouses in Wales, we don't have CCTV in all slaughterhouses and it is possible that such scenes could take place in Wales. Will the Minister now take steps to ensure that CCTV is installed in all slaughterhouses in Wales?

Rwy'n derbyn y pwynt y mae'r Gweinidog newydd ei wneud, ond yn ddiweddar cefais brofiad annifyr o wylio ffilm o ladd-dy nad oedd yn stynio cyn lladd yn Lloegr, gyda lluniau erchyll o anifeiliaid yn cael eu cam-drin—eu cicio, eu trywanu, eu bygwth—cyn cael eu lladd yn y pen draw yn y ffordd fwyaf barbaraidd heb eu stynio. Nawr, cafodd hynny ei ddal ar deledu cylch cyfyng, felly roeddem yn gallu dod i wybod amdano. Ac er bod pobl yn dweud wrthym nad oes lladd-dai sy'n lladd heb stynio yng Nghymru, nid oes gennym deledu cylch cyfyng ym mhob lladd-dy ac mae'n bosibl fod golygfeydd o'r fath yn digwydd yng Nghymru. A wnaiff y Gweinidog roi camau ar waith yn awr i sicrhau bod teledu cylch cyfyng yn cael ei osod ym mhob lladd-dy yng Nghymru?

Well, obviously, you referred to a slaughterhouse in England. We've got some of the highest animal welfare standards in the world in Wales. We have very strict regulations. There are a number of controls in all our slaughterhouses; there's a vet present in every slaughterhouse. The majority— certainly all the large slaughterhouses in Wales—have got CCTV. I am looking and I have provided funding to some of the smaller ones that haven't that do wish to do so. I visited a small abattoir in the constituency of the Llywydd last summer to see for myself the standards, and I reiterate that we have some of the highest animal welfare standards in Wales. And I can assure you, with the other checks, you don't need CCTV to know that that's not happening in Wales.

Wel, yn amlwg, fe gyfeirioch chi at ladd-dy yn Lloegr. Mae gennym rai o'r safonau lles anifeiliaid uchaf yn y byd yng Nghymru. Mae gennym reoliadau llym iawn. Mae yna nifer o fesurau rheoli yn ein holl ladd-dai; mae milfeddyg yn bresennol ym mhob lladd-dy. Mae gan y mwyafrif—pob lladd-dy mawr yng Nghymru yn sicr—deledu cylch cyfyng. Rwy'n edrych, ac rwyf wedi darparu arian i rai o'r rhai llai sydd heb deledu cylch cyfyng ac sy'n dymuno ei gael. Ymwelais â lladd-dy bach yn etholaeth y Llywydd yr haf diwethaf i weld y safonau drosof fy hun, a hoffwn ailadrodd bod gennym rai o'r safonau lles anifeiliaid uchaf yng Nghymru. A gallaf ddweud wrthych, gyda'r archwiliadau eraill, nad oes angen teledu cylch cyfyng arnoch i wybod nad yw hynny'n digwydd yng Nghymru.

I'm not making accusations against any operators of slaughterhouses in Wales, but I'm just saying that, as a precautionary measure, it would be wise to move towards a situation where we do have CCTV and there is, therefore, incontrovertible evidence if mistreatment of animals does take place, and that's an elementary precaution. The Minister frequently says to me when I'm asking her about global warming issues that she wants Wales to lead the world, even though nobody, really, is following. And although we may take the view that, currently in Wales, we don't have a problem with mistreatment of animals in slaughterhouses, it would be wise for us to compel and provide the means to comply with such a compulsion to slaughterhouses to provide a record of what goes on in those places, so that the public at large, which is very concerned about the animal welfare issues involved in non-stun slaughter, can be reassured that for the foreseeable future—indeed, forever—we will not develop and cannot develop such a problem in Wales.

Nid wyf yn gwneud cyhuddiadau yn erbyn unrhyw weithredwyr lladd-dai yng Nghymru, ond rwy'n dweud, fel mesur rhagofalus, y byddai'n ddoeth symud tuag at sefyllfa lle mae gennym systemau teledu cylch cyfyng ac felly, fod tystiolaeth ddiymwad os yw anifeiliaid yn cael eu cam-drin, a dyna fesur rhagofal elfennol. Dywed y Gweinidog wrthyf yn aml pan fyddaf yn gofyn iddi ynglŷn â materion yn ymwneud â chynhesu byd-eang ei bod am i Gymru arwain y byd, er nad oes neb, mewn gwirionedd, yn dilyn. Ac er y gallem fabwysiadu'r safbwynt nad oes gennym broblem cam-drin anifeiliaid mewn lladd-dai ar hyn o bryd yng Nghymru, byddai'n ddoeth inni orfodi a darparu'r modd i gydymffurfio â gorfodaeth o'r fath i ladd-dai ddarparu cofnod o'r hyn sy'n digwydd yn y lleoedd hynny, fel y gall y cyhoedd yn gyffredinol, sy'n bryderus iawn ynghylch materion lles anifeiliaid mewn perthynas â lladd heb stynio, gael tawelwch meddwl ar gyfer y dyfodol y gellir ei ragweld—am byth, yn wir—na fyddwn ac na allwn ddatblygu problem o'r fath yng Nghymru.

13:50

As I say, there are very few slaughterhouses in Wales that don't have CCTV. I did make funding available. We're certainly looking to see if we should make it mandatory; that's something we are considering at the moment. The industry itself, I think, has really led in this area, and they do publish extensive guidance on good practice, on protecting animal welfare at the time of killing. That information is available online, so should any member of the public wish to see it, it is available online.

Fel y dywedaf, ychydig iawn o ladd-dai yng Nghymru sydd heb deledu cylch cyfyng. Fe ddarparais arian. Yn sicr rydym yn edrych i weld a ddylem ei wneud yn orfodol; mae hynny'n rhywbeth rydym yn ei ystyried ar hyn o bryd. Credaf fod y diwydiant ei hun wedi arwain yn y maes hwn, ac maent yn cyhoeddi canllawiau helaeth ar arferion da, ar ddiogelu lles anifeiliaid ar adeg eu lladd. Mae'r wybodaeth honno ar gael ar-lein, felly os oes unrhyw aelod o'r cyhoedd am ei weld, mae ar gael ar-lein.

Morlyn Llanw Bae Abertawe
Swansea Bay Tidal Lagoon

3. Pa drafodaethau diweddar y mae'r Gweinidog wedi'u cael ynghylch buddiannau amgylcheddol posibl datblygu morlyn llanw Bae Abertawe? OAQ53658

3. What recent discussions has the Minister had in terms of the possible environmental benefits of developing a Swansea Bay Tidal Lagoon? OAQ53658

Diolch. As the Minister responsible for marine licensing, I am unable to comment on specific projects, as this may prejudice my role. The Welsh national marine plan will set out policy for the sustainable development of our seas, and it has been informed by a sustainability assessment.

Diolch. Fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am drwyddedu morol, ni allaf gynnig sylwadau ar brosiectau penodol, gan y gallai hynny niweidio fy rôl. Bydd cynllun morol cenedlaethol Cymru yn gosod polisi ar gyfer datblygu ein moroedd yn gynaliadwy, ac mae wedi'i lywio gan asesiad cynaliadwyedd.

Minister, following the disappointing announcement by the UK Government last year not to invest in the Swansea bay tidal lagoon, the firm behind the development have been working to look at different delivery models, as well as making changes to the proposal itself. Adding floating solar panels to the lagoon, for example, is estimated to increase the scheme's energy output from 572 GWh to around 770 GWh. Now, whilst the Welsh Government has previously been publicly supportive and was prepared to invest in the scheme, it has not made any comment recently. Will you outline to the Chamber what action you have been taking over recent months to ensure that this groundbreaking project can be delivered and that the benefits, both environmental and economic, can be delivered locally?

Weinidog, yn dilyn cyhoeddiad siomedig gan Lywodraeth y DU y llynedd i beidio â buddsoddi ym morlyn llanw bae Abertawe, mae'r cwmni sydd wrth wraidd y datblygiad wedi bod yn gweithio i edrych ar fodelau cyflawni gwahanol, yn ogystal â gwneud newidiadau i'r cynnig ei hun. Amcangyfrifir bod ychwanegu paneli solar arnofiol i'r morlyn, er enghraifft, yn cynyddu cynhyrchiant ynni'r cynllun o 572 GWh i tua 770 GWh. Nawr, er bod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gefnogol yn gyhoeddus o'r blaen ac yn barod i fuddsoddi yn y cynllun, ni wnaeth unrhyw sylw yn ddiweddar. A wnewch chi amlinellu i'r Siambr pa gamau rydych wedi bod yn eu cymryd dros y misoedd diwethaf i sicrhau y gellir cyflawni'r prosiect arloesol hwn ac y gellir cyflawni'r manteision amgylcheddol ac economaidd yn lleol?

Thank you. You will be aware that the marine energy summit was held last January—I think in Swansea—and the First Minister, in opening that summit, highlighted the Government's support for the development of a sustainable marine energy sector here in Wales, and, certainly, there are emerging technologies that we need to look at. I know that following the summit the First Minister has written twice to the UK Government, to Greg Clark, highlighting the importance of the marine energy sector to the UK, and particularly to Wales, asking the UK to provide a very clear path to market for marine energy. I think the lack of a strategy in relation to tidal lagoons and tidal energy in the UK Government is clearly an obstacle. There will be a report for the Welsh Government coming from the summit, I think by the end of April, and certainly we'll be making that available to the public, and I think it's really important that we do look at these emerging technologies, particularly around marine energy in Wales. We're very supportive of the economic benefits of tidal lagoons, as you said, and the opportunities to grow a vibrant marine industry, and that's why I was very keen to have a national marine plan.

Diolch. Fe fyddwch yn ymwybodol fod yr uwchgynhadledd ynni morol wedi'i chynnal fis Ionawr diwethaf—yn Abertawe rwy'n credu— ac wrth agor yr uwchgynhadledd honno, soniodd y Prif Weinidog am gefnogaeth y Llywodraeth i ddatblygu sector ynni morol cynaliadwy yma yng Nghymru, ac yn sicr, mae angen inni edrych ar dechnolegau sy'n dod i'r amlwg. Yn dilyn yr uwchgynhadledd, gwn fod y Prif Weinidog wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ddwy waith, at Greg Clark, yn tynnu sylw at bwysigrwydd y sector ynni morol i'r DU, ac yn enwedig i Gymru, ac yn gofyn i'r DU ddarparu llwybr clir iawn i'r farchnad ar gyfer ynni morol. Credaf ei bod hi'n amlwg fod diffyg strategaeth Llywodraeth y DU mewn perthynas â morlynnoedd llanw ac ynni'r llanw yn rhwystr. Ceir adroddiad yn deillio o'r uwchgynhadledd ar gyfer Llywodraeth Cymru, erbyn diwedd mis Ebrill rwy'n credu, ac yn sicr byddwn yn gwneud yn siŵr ei fod ar gael i'r cyhoedd, a chredaf ei bod hi'n bwysig iawn inni edrych ar y technolegau sy'n datblygu, yn enwedig mewn perthynas ag ynni'r môr yng Nghymru. Rydym yn gefnogol iawn i fanteision economaidd morlynnoedd llanw, fel y dywedoch, a'r cyfleoedd i dyfu diwydiant morol hyfyw, a dyna pam yr oeddwn yn awyddus iawn i gael cynllun morol cenedlaethol.

Well, I think we'd all be keen to hear any developments on the front of the Swansea bay tidal lagoon—genuinely interested to hear what Dai Lloyd had to say there. But one of the circles that remains difficult to square, of course, is the cost of the energy that's produced by the lagoon— potential lagoon—which is a material consideration at a time when Tata Steel, for example, is competing in a global environment, where the cost of energy in France and Germany, for example, is a fraction of that that they are having to spend here. Tata is looking to reduce its energy costs, as well as its environmental impact, by increasing the capacity of its own power generation, and cheaper energy for them, of course, means more money available to tackle the pollution they produce from a different angle. Would you be happy to press the point in Cabinet that there are environmental as well as economic reasons for seeing Tata's ambitions for their power plant realised? Thank you.

Wel, credaf y byddem oll yn awyddus i glywed am unrhyw ddatblygiadau mewn perthynas â morlyn llanw bae Abertawe—roedd hi'n wirioneddol ddiddorol clywed beth oedd gan Dai Lloyd i'w ddweud yno. Ond un o'r pethau sy'n parhau i fod yn anodd, wrth gwrs, yw cost yr ynni a gynhyrchir gan y morlyn—y darpar forlyn—sy'n ystyriaeth berthnasol ar adeg pan fo Tata Steel, er enghraifft, yn cystadlu mewn amgylchedd byd-eang, lle mae cost ynni yn Ffrainc a'r Almaen, er enghraifft, yn rhan fechan iawn o'r hyn sy'n rhaid iddynt ei wario yma. Mae Tata'n gobeithio lleihau eu costau ynni, yn ogystal a'u heffaith amgylcheddol, drwy gynyddu capasiti eu cynhyrchiant pŵer eu hunain, ac mae ynni rhatach iddynt, wrth gwrs, yn golygu mwy o arian i fynd i'r afael â'r llygredd y maent yn ei gynhyrchu o ongl wahanol. A fyddech yn barod i bwysleisio yn y Cabinet fod yna resymau amgylcheddol yn ogystal â rhai economaidd dros wireddu uchelgeisiau Tata ar gyfer eu gwaith pŵer? Diolch.

Yes. I don't think I need to press the point. I think, certainly, colleagues are aware of that, and myself and Ken Skates are, I think, going to do a joint visit to Tata around this very issue within the next couple of months.

Ie. Nid wyf yn meddwl bod angen imi bwysleisio'r pwynt. Yn sicr, rwy'n credu bod fy nghyd-Aelodau'n ymwybodol o hynny, ac rwy'n credu fy mod i a Ken Skates yn mynd ar ymweliad ar y cyd â Tata ynglŷn â'r union fater hwn o fewn yr ychydig fisoedd nesaf.

I concur with everything Suzy Davies just said. But the question I want to ask is: we all appreciate that the tidal lagoon actually is a beneficial project and the issues it will bring and the benefits it will bring is something we all want to see. But as well as environmental benefits there are environmental challenges and one of them is obviously the impact upon fish. Now, I know that the fishing bodies in my area and the tidal lagoon themselves had two different fishing models that were quite different and quite a distance apart. What progress has been made by Natural Resources Wales on looking at those fishing models? Because, if it comes back to the fore, we don't want it held up as a consequence of this not having been addressed at this point in time.

Cytunaf â phopeth y mae Suzy Davies newydd ei ddweud. Ond y cwestiwn rwyf am ei ofyn yw hwn: mae pawb ohonom yn derbyn bod y morlyn llanw yn brosiect buddiol mewn gwirionedd ac mae'r pethau a ddaw yn ei sgil a'r buddion a ddaw yn ei sgil yn rhywbeth y mae pawb ohonom am ei weld. Ond yn ogystal â manteision amgylcheddol, ceir heriau amgylcheddol, ac un ohonynt yn amlwg yw'r effaith ar bysgod. Nawr, gwn fod gan y cyrff pysgota yn fy ardal i a'r morlyn llanw eu hunain ddau fodel pysgota a oedd yn wahanol iawn ac yn eithaf pell oddi wrth ei gilydd. Pa gynnydd a wnaethpwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru ar edrych ar y modelau pysgota hynny? Oherwydd, os daw'n ôl i'r amlwg, nid ydym am i hynny gael ei weld fel canlyniad i beidio â bod wedi rhoi sylw i hyn ar yr adeg hon.

13:55

No. Obviously, that work was ongoing when the Swansea bay tidal lagoon was being considered as a scheme by the UK Government. I'm not aware of what work is currently ongoing, but you're quite right: if another project came forward, we would need to know which model was providing the correct information. So, I would be happy to write to the Member to update him.FootnoteLink

Na. Yn amlwg, roedd y gwaith hwnnw'n mynd rhagddo pan oedd morlyn llanw bae Abertawe dan ystyriaeth fel cynllun gan Lywodraeth y DU. Nid wyf yn ymwybodol o ba waith sy'n mynd rhagddo ar hyn o bryd, ond rydych yn llygad eich lle: pe bai prosiect arall yn cael ei gyflwyno, byddai angen inni wybod pa fodel oedd yn darparu'r wybodaeth gywir. Felly, buaswn yn hapus i ysgrifennu at yr Aelod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddo.FootnoteLink

Y Sector Coedwigaeth
The Forestry Sector

4. A wnaiff y Gweinidog amlinellu sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu creu sector coedwigaeth sy'n economaidd lewyrchus yng Nghymru? OAQ53652

4. Will the Minister outline how the Welsh Government intends to create an economically vibrant forestry sector in Wales? OAQ53652

Thank you. My statement on 12 March outlined the Welsh Government’s commitment to the forestry sector. We recently committed £2 million for a further round of the timber business investment scheme. The scheme provides capital funding for improvements that add value to forests for woodland management activities, timber harvesting and processing.  

Diolch. Roedd fy natganiad ar 12 Mawrth yn amlinellu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i'r sector coedwigaeth. Yn ddiweddar, rydym wedi ymrwymo £2 filiwn ar gyfer cylch arall o'r cynllun buddsoddi mewn busnesau pren. Mae'r cynllun yn darparu cyllid cyfalaf ar gyfer gwelliannau sy'n ychwanegu gwerth i goedwigoedd ar gyfer gweithgareddau rheoli coetiroedd, cynaeafu a phrosesu pren.

Thank you, Minister, for that answer. One of the points that I did put to you in that statement that you made recently was this ability not to have windows in the bidding round for Glastir and have just an open period where people could, all year round, apply for support to plant new forestry. Have you given any consideration to this? Because it was an area that didn’t get touched on in response from your good self in that statement, and other parts of the United Kingdom have done this and it has been very effective in developing the forestry sector in those parts. So, could you give an indication today: are you minded to support such a lifting of the window application and just to have year-round applications?

Diolch ichi am eich ateb, Weinidog. Un o'r pwyntiau a roddais i chi yn y datganiad a wnaethoch yn ddiweddar oedd y gallu hwn i beidio â chael cyfnodau yn y rownd geisiadau ar gyfer Glastir a chael cyfnod agored yn unig lle gallai pobl wneud cais am gymorth i blannu coedwigoedd newydd drwy gydol y flwyddyn. A ydych wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i hyn? Oherwydd roedd yn faes na chyffyrddwyd arno mewn ymateb gennych chi yn y datganiad hwnnw, ac mae rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig wedi gwneud hyn a bu'n effeithiol iawn wrth ddatblygu'r sector coedwigaeth yn y rhannau hynny. Felly, a allech roi syniad inni heddiw: a ydych yn bwriadu cefnogi cael gwared ar y cyfnod ymgeisio yn y modd hwn a chael ceisiadau drwy gydol y flwyddyn?

It's certainly something I'm very happy to consider. I thought I had said that in the statement. Certainly, I'm very aware that we need to support the forestry sector in perhaps a more innovative way, and it's certainly something that I'd be happy to do. But we are having a new round of funding for Glastir wood restoration opening on Monday, and there'll be more details around the levels of funding being announced on 1 April. Also, there's going to be a new round of funding for Glastir woodland creation. So, we are committed to those two, but it's certainly something that I'd be very happy to look at.FootnoteLink 

Mae'n sicr yn rhywbeth rwy'n hapus iawn i'w ystyried. Roeddwn yn meddwl fy mod wedi dweud hynny yn y datganiad. Yn sicr, rwy'n ymwybodol iawn fod angen inni gefnogi'r sector coedwigaeth mewn ffordd fwy arloesol o bosibl, ac mae'n sicr yn rhywbeth y buaswn yn hapus i'w wneud. Ond mae gennym rownd gyllido newydd ar gyfer adfer coed Glastir yn agor ddydd Llun, a bydd mwy o fanylion ynghylch lefelau cyllid yn cael eu cyhoeddi ar 1 Ebrill. Hefyd, bydd rownd gyllido newydd ar gyfer creu coetiroedd Glastir. Felly, rydym wedi ymrwymo i'r ddau hynny, ond mae'n sicr yn rhywbeth y byddem yn hapus iawn i edrych arno.FootnoteLink

Safonau Amgylcheddol ar ôl Brexit
Environmental Standards after Brexit

5. Pa fesurau y bydd y Gweinidog yn eu cymryd i hybu'r safonau amgylcheddol uchaf ar ôl Brexit? OAQ53656

5. What measures will the Minister take to promote the highest environmental standards after Brexit? OAQ53656

Thank you. I am committed to ensuring there will be no regression in environmental standards as a result of Brexit. I want Wales to not only maintain our current standards, but build upon them. Last week, I launched our consultation on environmental principles and governance post Brexit, which will run until 9 June.

Diolch. Rwy'n ymrwymedig i sicrhau na fydd unrhyw gamu'n ôl yn y safonau amgylcheddol o ganlyniad i Brexit. Rwyf am i Gymru gynnal ein safonau presennol, ac adeiladu arnynt hefyd. Yr wythnos diwethaf, lansiais ein hymgynghoriad ar egwyddorion amgylcheddol a llywodraethu ar ôl Brexit, i ddod i ben ar 9 Mehefin.

I think we very much welcome the work the Welsh Government is doing to make sure that we do have robust protections in place and in fact we enhance those protections after Brexit. But we note, as we speak today, that there are young people up in the gallery looking down on our proceedings, and, for them, some of the defence in protections for our natural environment will be the ability of the citizen to take on Governments—Welsh Government, UK Government and others. At the moment, we have that ability, as we've seen through organisations such as Client Earth, challenging not only the UK Government, but also Governments in Hungary and Italy and elsewhere, under European legislation. So, can we at this point, Minister, say categorically that there will still be the ability for citizens and citizens' organisations to challenge Governments when they do not live up to their environmental responsibilities?  

Credaf ein bod yn croesawu'n fawr y gwaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gennym fesurau diogelu cadarn ar waith a'n bod yn gwella'r mesurau diogelu hynny ar ôl Brexit mewn gwirionedd. Ond wrth inni siarad heddiw, nodwn fod yna bobl ifanc i fyny yn yr oriel yn edrych i lawr ar ein trafodion, ac iddynt hwy, peth o'r amddiffyniad mewn mesurau diogelu ar gyfer ein hamgylchedd naturiol fydd gallu dinasyddion i herio Llywodraethau—Llywodraeth Cymru, Llywodraeth y DU ac eraill. Ar hyn o bryd, mae gennym y gallu hwnnw, fel y gwelsom drwy sefydliadau fel Client Earth, sy'n herio nid yn unig Llywodraeth y DU, ond Llywodraethau yn yr Eidal a Hwngari a mannau eraill hefyd, o dan ddeddfwriaeth Ewropeaidd. Felly, a allwn ddweud yn bendant ar hyn o bryd, Weinidog, y bydd dinasyddion a sefydliadau dinasyddion yn dal i allu herio Llywodraethau pan na fyddant yn cydymffurfio â'u cyfrifoldebau amgylcheddol?

We can. I think there's been a little bit of misinformation. Clearly, when we do leave the EU, UK citizens will no longer have access to the citizens' complaint procedure, which enables the EU Commission, as you refer, to act on their behalf, including the ability to refer cases to the European Court of Justice. However, they can obviously take their complaints to bodies such as the public services ombudsman and the National Assembly itself, and they do already receive citizens' complaints. But I think it is really important that we don't have a dilution of our rights that currently flow from our membership of the EU. That's why we published our consultation on the environmental principles and governance post EU exit. What I'm doing is seeking views on what an oversight body should be able to do, and I think it's really important that people feed into that. So, I would encourage Members and their constituents to do that. I think we need to know whether a body should be able to conduct investigations, what information they would require if they did that, assess the validity of complaints, have the ability to act in appropriate cases, and also make recommendations arising from their findings. I think it's really important that we do ensure that there is no gap post EU exit.

Gallwn. Credaf fod ychydig bach o wybodaeth anghywir wedi'i rhoi. Yn amlwg, pan fyddwn yn gadael yr UE, ni fydd gan ddinasyddion y DU fynediad mwyach at weithdrefn gwyno'r dinasyddion, sy'n galluogi Comisiwn yr UE, fel y dywedwch, i weithredu ar eu rhan, gan gynnwys y gallu i gyfeirio achosion at Lys Cyfiawnder Ewrop. Fodd bynnag, gallant fynd â'u cwynion wrth gwrs at gyrff fel yr ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus ac at y Cynulliad Cenedlaethol ei hun, ac maent eisoes yn derbyn cwynion gan ddinasyddion. Ond credaf ei bod hi'n bwysig tu hwnt nad yw ein hawliau sy'n deillio ar hyn o bryd o'n haelodaeth o'r UE yn cael eu gwanhau. Dyna pam ein bod wedi cyhoeddi ein hymgynghoriad ar egwyddorion a threfniadau llywodraethu amgylcheddol wedi inni adael yr UE. Rwy'n gofyn am farn ar beth y dylai corff goruchwylio allu ei wneud, ac mae'n bwysig iawn fod pobl yn cyfrannu at hynny. Felly, rwy'n annog Aelodau a'u hetholwyr i wneud hynny. Credaf fod angen inni wybod a ddylai corff allu cynnal ymchwiliadau, pa wybodaeth y byddai ei hangen arnynt pe baent yn gwneud hynny, asesu dilysrwydd cwynion, meddu ar y gallu i weithredu mewn achosion priodol, a gwneud argymhellion yn deillio o'u canfyddiadau. Credaf ei bod yn wirioneddol bwysig inni sicrhau nad oes unrhyw fwlch ar ôl gadael yr UE.

14:00

Minister, we know that in England there'll be a 25-year environmental plan, and the draft environment Bill includes proposals for an office of environmental protection, to which, presumably, citizens would have the right—and it might be analogous to the Commission taking up the citizen's cause, which of course is why that form of very quick legal access is so effective. You've decided on a consultation, and I just wonder—but you have said you do not, at this stage, favour the UK Government's approach as regards England, and I just wonder if you do need to rethink this question of an enforcement body that is able to take up complaints brought to it by the citizen, not to give them advice as to how they then go to court. The citizen doesn't really have that capacity very easily, and many bodies have told us that this is what is crucial to the robustness of current EU regulations.

Weinidog, gwyddom y bydd cynllun amgylcheddol 25 mlynedd yn Lloegr, ac mae'r Bil amgylchedd drafft yn cynnwys cynigion ar gyfer swyddfa diogelu'r amgylchedd, rhywbeth y byddai gan ddinasyddion, mae'n debyg, hawl i’w gael—ac efallai fod hyn yn cyfateb i'r Comisiwn yn dadlau achos y dinesydd, sef pam, wrth gwrs, fod y math hwnnw o fynediad cyflym iawn at wasanaethau cyfreithiol mor effeithiol. Rydych wedi penderfynu ar ymgynghoriad, a tybed—ond rydych wedi dweud nad ydych, ar hyn o bryd, yn ffafrio dull gweithredu Llywodraeth y DU mewn perthynas â Lloegr, a tybed a oes angen i chi ailfeddwl am y cwestiwn hwn ynglŷn â chorff gorfodi sy'n gallu mynd i’r afael â chwynion a gyflwynir iddo gan y dinesydd, yn hytrach na rhoi cyngor iddynt ynglŷn â dwyn achos llys. Nid yw'n hawdd i'r dinesydd wneud hynny mewn gwirionedd, ac mae sawl corff wedi dweud wrthym mai dyma sy'n allweddol i gadernid rheoliadau cyfredol yr UE.

Obviously the consultation will feed into the future policy. I think it's also important to recognise that we have a different governance gap to England. So, we've got the Environment (Wales) Act 2016, we've got the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. I've had a few discussions with Department for Environment, Food and Rural Affairs Ministers around this issue, and certainly, if we think we need to have a look at it post consultation, I'll be very happy to do so. It is absolutely right that, as I said in my answer to Huw Irranca-Davies, we don't see that dilution, not just in our standards, but in our rights too.

Yn amlwg, bydd yr ymgynghoriad yn llywio’r polisi yn y dyfodol. Credaf ei bod hefyd yn bwysig cydnabod bod gennym fwlch llywodraethu gwahanol i Loegr. Felly, mae gennym Ddeddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016, mae gennym Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015. Rwyf wedi cael rhywfaint o drafodaethau gyda Gweinidogion Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig ynghylch y mater hwn, ac yn sicr, os ydym o’r farn fod angen i ni edrych ar hyn ar ôl yr ymgynghoriad, byddaf yn fwy na pharod i wneud hynny. Mae'n hanfodol, fel y dywedais yn fy ateb i Huw Irranca-Davies, nad ydym yn gweld gwanhau o'r fath, nid yn unig yn ein safonau, ond yn ein hawliau hefyd.

Y Cynllun Gweithredu Adfer Natur
The Nature Recovery Action Plan

6. Sut y bydd cynllun gweithredu adfer natur arfaethedig Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwaith o gyflwyno rheoliadau strategaeth forol y DU? OAQ53648

6. How will the Welsh Government's forthcoming nature recovery action plan support the delivery of the UK marine strategy regulations? OAQ53648

Thank you. The nature recovery action plan is our national biodiversity strategy for land and sea, and sets out our commitment to biodiversity in Wales. Its six objectives support the UK marine strategy and our aims to achieve and maintain the good environmental status of our waters.

Diolch. Y cynllun gweithredu adfer natur yw ein strategaeth fioamrywiaeth genedlaethol ar gyfer tir a môr, ac mae'n nodi ein hymrwymiad i fioamrywiaeth yng Nghymru. Mae ei chwe amcan yn cefnogi strategaeth forol y DU a'n hamcanion i sicrhau a chynnal statws amgylcheddol da ein dyfroedd.

Minister, given that the forthcoming UK marine strategy consultation will show that the UK has not reached its 2020 target of good environmental status for the majority of the 14 descriptors, and none of the biodiversity-related descriptors, what action is Wales going to take to ensure that we are not in this position again in 2030?

Weinidog, o gofio y bydd yr ymgynghoriad sydd ar y ffordd ar strategaeth forol y DU yn dangos nad yw'r DU wedi cyrraedd ei tharged 2020 i sicrhau statws amgylcheddol da ar gyfer y rhan fwyaf o'r 14 o ddisgrifyddion, nac unrhyw un o'r disgrifyddion sy'n ymwneud â bioamrywiaeth, pa gamau y bydd Cymru yn eu cymryd i sicrhau nad ydym yn y sefyllfa hon eto yn 2030?

Thank you. I remain fully committed to delivering the robust programme of measures that were published back in 2015 as they apply to Wales, to continue to work towards achieving and maintaining good environmental status. Wales is now recognised internationally as being ahead of the game through our legislative and policy approach. That focuses on building and enhancing resilient ecosystems.

We're taking a number of positive actions to achieve this. We support delivery of the UK marine strategy, as I said. We embed delivery for biodiversity and ecosystem resilience across portfolios, including through the national resources policy. We've obviously had our draft first national marine plan, which highlights that, too. We've got the marine protected area network management framework 2018-23, and the delivery of associated annual action plans, again, working with stakeholders to ensure our extensive network of MPAs are effectively managed, and that's really important and continues to contribute to the conservation, improvement and resilience of the marine area. We're also working with stakeholders to complete the network of MPAs in Welsh waters, and, as part of the ongoing assessing Welsh fishing activities project, we're developing management proposals for the fishing activities assessed as having the most potential to affect site features.

Diolch yn fawr. Rwy'n parhau i fod yn gwbl ymrwymedig i gyflawni’r rhaglen drylwyr o fesurau a gyhoeddwyd yn ôl yn 2015 fel y maent yn berthnasol i Gymru, i barhau i weithio tuag at gyflawni a chynnal statws amgylcheddol da. Mae Cymru bellach yn cael ei chydnabod yn rhyngwladol fel gwlad sydd ar y blaen oherwydd ein dulliau o weithredu polisi a deddfwriaeth. Mae'r dulliau hynny'n canolbwyntio ar adeiladu a gwella ecosystemau cydnerth.

Rydym yn rhoi nifer o gamau cadarnhaol ar waith i gyflawni hyn. Rydym yn cefnogi’r gwaith o sicrhau strategaeth forol y DU, fel y dywedais. Rydym yn ymgorffori darpariaeth ar gyfer cydnerthedd bioamrywiaeth ac ecosystemau ar draws portffolios, gan gynnwys drwy'r polisi cenedlaethol ar adnoddau. Yn amlwg, cawsom ein cynllun morol drafft cyntaf, sy'n nodi hynny hefyd. Mae gennym y fframwaith rheoli rhwydwaith ardaloedd morol gwarchodedig ar gyfer 2018-23, a’r gwaith o roi'r cynlluniau gweithredu blynyddol cysylltiedig ar waith, gan weithio unwaith eto gyda rhanddeiliaid i sicrhau bod ein rhwydwaith helaeth o ardaloedd morol gwarchodedig yn cael eu rheoli'n effeithiol, ac mae hynny'n bwysig iawn ac yn parhau i gyfrannu at gadwraeth, gwellhad a chydnerthedd yr ardal forol. Rydym hefyd yn gweithio gyda rhanddeiliaid i gwblhau'r rhwydwaith o ardaloedd morol gwarchodedig yn nyfroedd Cymru, ac fel rhan o’r prosiect parhaus i asesu gweithgareddau pysgota Cymru, rydym yn datblygu cynigion rheoli ar gyfer y gweithgareddau pysgota a asesir fel y rhai â'r potensial mwyaf i effeithio ar nodweddion safleoedd.

Minister, in 2017, the Marine Conservation Society produced a 'Great British Beach Clean' report. This report revealed that over 670 pieces of litter were collected over every 100m stretch of beaches in Wales, an increase of 11 per cent on the previous year. Litter from our beaches and in our seas is increasing. It is also threatening to entangle, suffocate and slowly kill our marine wildlife. Minister, what progress has been made in developing a strategy to prevent and reduce pollution of our marine environment in line with the requirement of United Kingdom marine strategy regulations in Wales?

Weinidog, yn 2017, cynhyrchodd y Gymdeithas Cadwraeth Forol adroddiad 'Glanhau Traethau Prydain'. Dangosodd yr adroddiad hwn fod dros 670 darn o sbwriel wedi eu casglu dros bob 100m o draeth yng Nghymru, cynnydd o 11 y cant o gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Mae sbwriel o'n traethau ac yn ein moroedd yn cynyddu. Mae hefyd yn bygwth maglu, mygu a lladd ein bywyd gwyllt morol o dipyn i beth. Weinidog, pa gynnydd a wnaed ar ddatblygu strategaeth i atal a lleihau llygredd yn ein hamgylchedd morol yn unol â gofyniadau rheoliadau strategaeth forol y Deyrnas Unedig yng Nghymru?

Well, obviously, we all have a responsibility in relation to littering, not just of our beaches and seas, but our land as well. You'll be aware of the marine litter plan and strategy that we had back in, I think it was 2016, and clearly we are making progress. I think, also, the work that's been undertaken by my colleague Hannah Blythyn around reducing packaging is also very important.

Wel, yn amlwg, mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb mewn perthynas â sbwriel, nid yn unig ar ein traethau ac yn ein moroedd, ond ar ein tir hefyd. Fe fyddwch yn ymwybodol o'r cynllun a'r strategaeth ar gyfer sbwriel morol a gawsom yn ôl yn 2016, rwy'n credu, ac yn amlwg, rydym yn gwneud cynnydd. Credaf hefyd fod y gwaith a wnaed gan fy nghyd-Aelod, Hannah Blythyn, mewn perthynas â lleihau deunydd pacio yn bwysig iawn hefyd.

14:05
Gwarchod Rhywogaethau sydd o dan Fygythiad
Protecting Threatened Species

7. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn helpu i warchod rhywogaethau sydd o dan fygythiad yng Nghymru? OAQ53645

7. How does the Welsh Government help protect threatened species in Wales? OAQ53645

Thank you. The Welsh Government is committed to maintaining and enhancing populations of Welsh species through the nature recovery action plan. We must continue our work to increase the resilience of our countryside in order to support the continued survival of our most threatened species.

Diolch. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gynnal a gwella poblogaethau o rywogaethau Cymreig drwy'r cynllun gweithredu adfer natur. Mae'n rhaid i ni barhau â'n gwaith i gynyddu cydnerthedd ein cefn gwlad er mwyn cynorthwyo ein rhywogaethau sy'n wynebu'r bygythiad mwyaf i oroesi.

Thank you. Well, curlew is listed as globally near threatened on the International Union for Conservation of Nature's red list of threatened species and is a red-listed bird of conservation concern in the UK. Minister, you may be aware that the 'State of Birds in Wales' report 2018 indicated that more than three quarters of the Welsh curlew population has disappeared over the last 25 years and will probably become extinct entirely as a regular breeding species within the Welsh landscape within 20 years without urgent conservation action. However, we learned last week that both collaborating-for-curlew bids for the Welsh Government's enabling natural resources and well-being in Wales grant by RSPB and British Trust for Ornithology were unsuccessful. Well, as the species champion in Wales for the curlew, I work closely with Gylfinir Cymru—the curlew Wales coalition—and I share their concern about the bird's future. What consideration, therefore, will the Welsh Government give to providing emergency support for curlew conservation measures so that we don't lose this species for good?

Diolch. Wel, mae'r gylfinir wedi'i restru fel rhywogaeth sy'n agos at fod dan fygythiad yn fyd-eang ar restr goch yr Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur o rywogaethau dan fygythiad, ac mae ar y rhestr goch o adar sy'n destun pryder cadwraethol yn y DU. Weinidog, efallai eich bod yn ymwybodol fod adroddiad 'State of Birds in Wales 2018' wedi nodi bod mwy na thri chwarter poblogaeth y gylfinir yng Nghymru wedi diflannu dros y 25 mlynedd diwethaf, ac mae'n debyg y byddant yn diflannu’n gyfan gwbl o dirwedd Cymru fel rhywogaeth sy'n bridio'n rheolaidd o fewn 20 mlynedd heb gamau cadwraeth brys. Fodd bynnag, fe glywsom yr wythnos diwethaf fod y ddau gais sy'n cydweithredu ar gyfer y gylfinir gan yr RSPB ac Ymddiriedolaeth Adareg Prydain am grant Llywodraeth Cymru ar gyfer galluogi adnoddau naturiol a llesiant yng Nghymru wedi bod yn aflwyddiannus. Wel, fel hyrwyddwr rhywogaeth y gylfinir yng Nghymru, rwy'n gweithio'n agos gyda Gylfinir Cymru—cynghrair y gylfinir yng Nghymru—a rhannaf eu pryderon ynglŷn â dyfodol yr aderyn. Pa ystyriaeth, felly, y bydd Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i ddarparu cymorth brys i fesurau cadwraeth ar gyfer y gylfinir fel na fyddwn yn colli'r rhywogaeth hon am byth?

Thank you. I am aware that you are the species champion for the curlew and of the work that you do. Mark Isherwood may be aware of the Camlad valley project in Powys that was funded through our sustainable management scheme, and that's a farmer-led collaboration that is undertaking the restoration of traditional lowland wet grassland habitat. And that delivers a healthy and resilient diverse ecosystem to help ground-nesting birds, and the curlew is an indicator species for determining the success of that project. We've also got the enabling natural resources and well-being in Wales grants, and two of the applications that we've received are specifically related to conservation activity in relation to the curlew. Unfortunately, neither of them met the minimum threshold for funding at this stage, but I have asked officials to work with the applicants to see if there's anything further we can do to help them, because I do recognise that we need to take some really active work in this area.

Diolch. Rwy'n ymwybodol eich bod yn hyrwyddwr rhywogaeth y gylfinir a'r gwaith a wnewch. Efallai fod Mark Isherwood yn ymwybodol o brosiect dyffryn Camlad ym Mhowys a ariannwyd drwy ein cynllun rheoli cynaliadwy, sy'n waith cydweithredol o dan arweiniad ffermwyr sy'n ymgymryd â'r gwaith o adfer cynefinoedd glaswelltir gwlyb traddodiadol yr iseldir. Ac mae hynny'n darparu ecosystem iach a gwydn i helpu adar sy'n nythu ar y ddaear, ac mae'r gylfinir yn rhywogaeth ddangosol ar gyfer pennu llwyddiant y prosiect hwnnw. Mae gennym grantiau hefyd ar gyfer galluogi adnoddau naturiol a llesiant yng Nghymru, ac mae dau o'r ceisiadau a gawsom yn ymwneud yn benodol â gweithgarwch cadwraeth mewn perthynas â'r gylfinir. Yn anffodus, nid oeddent yn cyrraedd y trothwy isaf ar gyfer cyllid ar hyn o bryd, ond rwyf wedi gofyn i fy swyddogion weithio gyda'r ymgeiswyr i weld a oes unrhyw beth arall y gallwn ei wneud i'w cynorthwyo, gan fy mod yn cydnabod bod angen inni wneud gwaith gweithredol iawn yn y maes hwn.

Rhywogaethau Planhigion nad ydynt yn Gynhenid
Non-native Plant Species

8. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am effaith rhywogaethau planhigion nad ydynt yn gynhenid yng Nghymru? OAQ53646

8. Will the Minister make a statement on the effect of non-native plant species in Wales? OAQ53646

Thank you. I recognise invasive non-native species continue to have an environmental, social and economic impact in Wales. I fully support a number of initiatives involving our partners designed to reduce the impact of these species and to control or eradicate them.

Diolch. Rwy'n sylweddoli bod rhywogaethau goresgynnol estron yn parhau i gael effaith amgylcheddol, cymdeithasol ac economaidd yng Nghymru. Rwy'n cefnogi nifer o fentrau y mae ein partneriaid yn rhan ohonynt a gynlluniwyd i leihau effaith y rhywogaethau hyn a'u rheoli neu eu dileu.

Can I thank you for that answer? Swansea has been described as the knotweed capital of Britain. And whilst we have other non-native species, such as Himalayan balsam, it is knotweed that is the big problem. Could the Minister give an update on the use of a natural predator that is being trialled on a number of sites, and also on the use of pesticides that are being developed at Swansea University?

A gaf fi ddiolch i chi am eich ateb? Mae Abertawe wedi'i disgrifio fel prifddinas clymog Prydain. Ac er bod gennym rywogaethau estron eraill, fel Jac y Neidiwr, clymog yw'r broblem fawr. A all y Gweinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y defnydd o ysglyfaethwr naturiol, sy'n cael ei dreialu ar nifer o safleoedd, yn ogystal â'r defnydd o blaladdwyr sy'n cael eu datblygu ym Mhrifysgol Abertawe?

Thank you. I am aware—we've exchanged a great deal of correspondence and also in this Chamber around this issue. The establishment of the psyllid has proved difficult due to overwintering pressures and also predation. We've had seven years of feed trials and there's no discernible evidence to suggest a negative impact on Japanese knotweed. So, the trials have been paused in Wales whilst the Centre for Agriculture and Biosciences International conduct further investigations on establishment.

In terms of pesticide use, researchers have concluded glyphosate is the only current systemic herbicide that is successful at treating knotweed and, again, the researchers state eradication in the short term is not possible, but control can be achieved if you use it for three years of the minimum amounts, as highlighted in their research.

Diolch. Rwy'n ymwybodol—rydym wedi cael llawer iawn o ohebiaeth, ac yn y Siambr hon hefyd, ynghylch y mater hwn. Mae sefydlu'r llysleuen wedi bod yn anodd oherwydd pwysau gaeafu yn ogystal ag ysglyfaethu. Rydym wedi cael saith mlynedd o dreialon, ac ni cheir unrhyw dystiolaeth amlwg i awgrymu effaith negyddol ar glymog Japan. Felly, mae'r treialon wedi'u hatal dros dro yng Nghymru wrth i'r Ganolfan Amaethyddiaeth a Biowyddorau Ryngwladol gynnal ymchwiliadau pellach ar sefydlu.

O ran defnyddio plaladdwyr, mae ymchwilwyr wedi dod i'r casgliad mai glyffosad yw'r unig chwynladdwr systemig sy'n llwyddiannus ar gyfer trin clymog ar hyn o bryd, ac unwaith eto, dywed yr ymchwilwyr nad oes modd ei ddileu yn y tymor byr, ond gellir ei reoli os ydych yn defnyddio'r symiau gofynnol am dair blynedd, fel y nodir yn eu hymchwil.

Mike Hedges has mentioned the use of natural predators to remove species such as knotweed. Minister, if I can take a slightly different angle on this, both native and non-native species are, potentially, good environments for wildlife, a point that is made on the Bee Friendly Monmouthshire website. The Monmouthshire natural assets project is a collaboration between the Gwent Wildlife Trust and Monmouthshire County Council, offering advice and some grant money to maintain and enhance local wildlife sites like this and helping with environmental management. That's partially funded by the European agricultural fund for rural development. If and when we do leave the European Union, has your department given any thought to potential avenues that this fund can access to try and continue the fight against unwelcome non-native species and support wildlife across Wales?

Soniodd Mike Hedges am y defnydd o ysglyfaethwyr naturiol i gael gwared ar rywogaethau megis clymog. Weinidog, os caf ystyried hyn o ongl ychydig yn wahanol, mae rhywogaethau cynhenid ac estron, o bosibl, yn amgylcheddau da ar gyfer bywyd gwyllt, pwynt a wneir ar wefan Bee Friendly Monmouthshire. Mae prosiect asedau naturiol Sir Fynwy yn gydweithrediad rhwng Ymddiriedolaeth Natur Gwent a Chyngor Sir Fynwy, ac yn cynnig cyngor a rhywfaint o arian grant i gynnal a gwella safleoedd bywyd gwyllt lleol o'r fath a helpu gyda rheolaeth amgylcheddol. Ariennir y gwaith hwnnw’n rhannol gan gronfa amaethyddol Ewrop ar gyfer datblygu gwledig. Os a phan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, a yw eich adran wedi ystyried unrhyw lwybrau posibl y gall y gronfa hon eu defnyddio i geisio parhau â'r frwydr yn erbyn rhywogaethau estron nad oes croeso iddynt a chefnogi bywyd gwyllt ledled Cymru?

14:10

Well, yes, the UK Government told us we wouldn't lose a penny if we left the EU, so we're holding them to that. But I think you make an important point: not all non-native species do pose a threat to our health, economy and environment, and I think it is really important that we focus our action on the invasive non-native species because, as you say, there are other areas that we need to promote biodiversity. 

Wel, do, dywedodd Llywodraeth y DU wrthym na fyddem yn colli ceiniog pe byddem yn gadael yr UE, felly rydym yn eu dal at eu gair. Ond credaf eich bod yn gwneud pwynt pwysig: nid yw pob rhywogaeth estron yn fygythiad i'n hiechyd, ein heconomi a'n hamgylchedd a chredaf ei bod yn bwysig iawn inni ganolbwyntio ar y rhywogaethau estron goresgynnol oherwydd, fel y dywedwch, ceir meysydd eraill sydd eu hangen arnom i hyrwyddo bioamrywiaeth.

Rheoli Lefelau Dŵr yng Nghronfa Ddŵr Clywedog a Llyn Efyrnwy
The Management of Water Levels at Clywedog Reservoir and Lake Vyrnwy

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am reoli lefelau dŵr yng nghronfa ddŵr Clywedog a Llyn Efyrnwy? OAQ53657

9. Will the Minister make a statement on the management of water levels at Clywedog reservoir and Lake Vyrnwy? OAQ53657

Thank you. The reservoir management protocol between Natural Resources Wales, the Environment Agency and Hafren Dyfrdwy provides a detailed set of rules on management of water levels. There is a Vyrnwy and Clywedog liaison group that meets twice a year to discuss any issues and explain decisions relating to the management of the reservoir. 

Mae'r protocol rheoli cronfeydd dŵr rhwng Cyfoeth Naturiol Cymru, Asiantaeth yr Amgylchedd a Hafren Dyfrdwy yn darparu set fanwl o reolau ar reoli lefelau dŵr. Mae grŵp cyswllt Efyrnwy a Chlywedog yn cyfarfod ddwywaith y flwyddyn i drafod unrhyw faterion ac i esbonio penderfyniadau'n ymwneud â’r gwaith o reoli'r gronfa dŵr.

Can I thank the Minister for her response? The Minister will, perhaps, recall that I asked the Trefnydd last week for a statement with regard to the management of dams across Wales, because there is concern of flooding downstream of the Clywedog reservoir and Lake Vyrnwy. Both dams have, at some points in recent weeks, been tipping over the top, and NRW states that this is a controlled and processed measure, but that doesn't, of course, allay the concerns of landowners downstream whose land is being significantly affected. I would be grateful if you could outline if you have had discussions with NRW in terms of the management of dams in Wales, particularly of Lake Vyrnwy and the Clywedog reservoir in terms of whether those management processes need to be updated. 

A gaf fi ddiolch i'r Gweinidog am ei hymateb? Efallai y bydd y Gweinidog yn cofio imi ofyn i'r Trefnydd yr wythnos diwethaf am ddatganiad ynglŷn â rheoli argaeau ledled Cymru, gan y ceir pryder ynglŷn â llifogydd i lawr yr afon o gronfa ddŵr Clywedog a Llyn Efyrnwy. Mae'r ddau argae, ar brydiau yn ystod yr wythnosau diwethaf, wedi bod yn gorlifo, a dywed CNC fod hwn yn fesur rheoledig sydd wedi’i brosesu, ond wrth gwrs, nid yw hynny'n lleddfu pryderon tirfeddianwyr i lawr yr afon y mae eu tir yn cael ei effeithio'n sylweddol. Buaswn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu a ydych wedi cael trafodaethau gyda CNC o ran rheoli argaeau yng Nghymru, yn enwedig Llyn Efyrnwy a chronfa ddŵr Clywedog i weld a oes angen diweddaru'r prosesau rheoli hynny.

Thank you. I've certainly had discussions with Natural Resources Wales around Clywedog reservoir. I am aware that they've added a reservoir level gauge to the Clywedog reservoir so it makes it much easier for the public, for instance, to be able to monitor what's happening. I know it's available on their website. I know Hafren Dyfrdwy—I've also had discussions with them around dams and reservoirs—are planning to invest £7.1 million in reservoir and dam safety and maintenance across their region over the next—I think it's up to 2025. Clearly, as you say, the release of water from Clywedog reservoir is managed on a tripartite agreement between NRW, the Environment Agency and Hafren Dyfrdwy, and, as part of the management protocol, reservoir discharge releases have to be within a detailed set of rules and they're necessary to ensure there is no detrimental impact downstream. 

I am aware—. I've had correspondence from your constituents, which I know you, too, are aware of, and I did send them a detailed response back towards the end of last year, but I think it is really important that as much information as possible is given from these organisations to the public.

Diolch. Yn sicr, rwyf wedi cael trafodaethau gyda Cyfoeth Naturiol Cymru ynglŷn â chronfa ddŵr Clywedog. Rwy'n ymwybodol eu bod wedi ychwanegu medrydd lefel dŵr yn nghronfa ddŵr Clywedog er mwyn ei gwneud yn haws o lawer i'r cyhoedd, er enghraifft, allu monitro’r hyn sy’n digwydd. Gwn ei fod ar gael ar eu gwefan. Gwn fod Hafren Dyfrdwy—rwyf hefyd wedi cael trafodaethau gyda hwy ynghylch argaeau a chronfeydd dŵr—yn bwriadu buddsoddi £7.1 miliwn i ddiogelu a chynnal a chadw cronfeydd dŵr ac argaeau ar draws eu rhanbarth dros—hyd at 2025, rwy’n credu. Yn amlwg, fel y dywedwch, caiff y broses o ryddhau dŵr o gronfa ddŵr Clywedog ei rheoli drwy gytundeb tairochrog rhwng CNC, Asiantaeth yr Amgylchedd a Hafren Dyfrdwy, ac fel rhan o'r protocol rheoli, mae’n rhaid i’r broses o ryddhau dŵr o gronfeydd dŵr gydymffurfio â set fanwl o reolau, ac maent yn angenrheidiol er mwyn sicrhau na cheir unrhyw effaith niweidiol i lawr yr afon.

Rwy'n ymwybodol—. Rwyf wedi derbyn gohebiaeth gan eich etholwyr, a gwn eich bod chi hefyd yn ymwybodol ohoni, ac anfonais ymateb manwl atynt tua diwedd y llynedd, ond credaf ei bod yn bwysig iawn fod y sefydliadau hyn yn rhoi cymaint o wybodaeth â phosibl i'r cyhoedd.

Lleoliad ar gyfer Cyfleuster Gwaredu Daearegol
A Location for a Geological Disposal Facility

10. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymgynghoriad presennol y corff Radioactive Waste Management o ran lleoliad ar gyfer cyfleuster gwaredu daearegol? OAQ53642

10. Will the Minister make a statement on Radioactive Waste Management's current consultation on a location for a geological disposal facility? OAQ53642

Thank you. Radioactive Waste Management held a series of consultation events on their site evaluation process for a geological disposal facility. There were eight events in England and two in Wales. The events in Wales were conducted by webinar. 

Cynhaliodd Rheoli Gwastraff Ymbelydrol gyfres o ddigwyddiadau ymgynghori ar eu proses o werthuso safle ar gyfer cyfleuster gwaredu daearegol. Cafwyd wyth digwyddiad yn Lloegr a dau yng Nghymru. Cynhaliwyd y digwyddiadau yng Nghymru drwy weminar.

Wel, mi gafodd y cyntaf o'r ymgynghoriadau cyhoeddus yna ei gynnal yn gyhoeddus, ond, wrth gwrs, mi ddatganwyd cryn wrthwynebiad i'r syniad o gael claddfa gwastraff ymbelydrol yn hwnnw yn Abertawe, wedyn mi newidiwyd i gael webinar yn hytrach na'r cyfarfod cyhoeddus oedd i fod i ddigwydd yn Llandudno. Mae yna rhai, yn sicr, yn fy etholaeth i wedi codi pryderon bod yna ymdrech yma gan RWM i symud tuag at fod yn llai agored yn ei ymgynghoriad. 

Rŵan, mae gen i bryderon ynglŷn â sawl elfen o'r ymgynghoriad yma gan RWM. Un o'r rhai sy'n fy mhoeni yn fawr ydy bod modd i un tirfeddiannwr neu un busnes hyd yn oed wneud cais i ddatgan diddordeb mewn dechrau ymgynghori ar ddarparu safle ar gyfer man claddu gwastraff ymbelydrol. Dwi'n meddwl bod hynny'n gwbl annerbyniol, yn enwedig yn y cyd-destun lle mae awdurdodau lleol cyfan efallai eisoes wedi dweud nad ydyn nhw'n dymuno edrych ar bosibiliadau yn eu hardaloedd nhw, fel y mae cyngor Ynys Môn wedi ei wneud. A ydych chi'n cytuno efo fi, os ydy cyngor yn dweud, 'Dim claddfa yn ein hardal ni', dyna ddylai fod ei diwedd hi? Ac ydych chi'n cytuno efo fi y dylai cynghorau yng Nghymru fod yn datgan hynny'n glir rhwng rŵan a diwedd yr ymgynghoriad ar 14 Ebrill, nad ydyn ni'n croesawu claddfa ddaearegol barhaol yma yng Nghymru? 

Well, the first of those public consultations was held in public, but, of course, some opposition was expressed to the idea of having a radioactive waste disposal site in Swansea, and then it was changed to be a webinar rather than the public meeting that was scheduled to happen in Llandudno. There are certain people in my constituency who have raised concerns that there is an attempt here by RWM to move towards being less open in their consultation.

Now, I do have concerns about many elements of the consultation by RWM. One of the things that concerns me greatly is that one landowner, or one business, even, can request to express an interest in starting a consultation on providing a geological disposal site for radioactive waste. I think that’s entirely unacceptable, particularly in a context where local authorities, in their entirety, have already said that they don’t wish to look at the possibilities in their own areas, as Anglesey council has done. Would you agree with me that if a council says, 'No facility in our area', that should be the end of it? And do you agree with me that councils in Wales should be expressing that clearly between now and the end of the consultation on 14 April, that we don't welcome geological disposal sites here in Wales? 

14:15

I certainly think if a council expresses this, absolutely it should be taken as read by RWM. I want to be very clear that Welsh Government has not identified any sites or communities in Wales where a geological disposal facility could be sited, nor will we seek to do so. Our policy is very clear: a GDF can only be built in Wales if there is a community willing to host it. 

Yn sicr, os yw cyngor yn mynegi hyn, credaf y dylai Rheoli Gwastraff Ymbelydrol ei gymryd fel y'i darllenwyd. Hoffwn ddweud yn glir iawn nad yw Llywodraeth Cymru wedi nodi unrhyw safleoedd neu gymunedau yng Nghymru lle gellid gosod cyfleuster gwaredu daearegol, ac ni fyddwn yn ceisio gwneud hynny. Mae ein polisi'n glir iawn: ni ellir adeiladu cyfleuster gwaredu daearegol yng Nghymru oni bai fod cymuned yn barod i'w groesawu.

I was horrified when I learned that Swansea, as we heard, was one of the areas that was up for consideration by this company, and like many others I've made my own feelings clear about that within the consultation. You repeated again today that this is very much a matter for local communities to decide, and I'm grateful for the confirmation we heard then, but does Welsh Government plan to make any submission to the consultation itself? And if not, for various reasons, would you just confirm that individual members of Government who just happen to be in Government, but who represent areas around Swansea, would be free in their capacity as Assembly Members to respond to any such consultation? 

Fe'm dychrynwyd pan glywais fod Abertawe, fel y clywsom, yn un o'r ardaloedd a ystyriwyd gan y cwmni hwn, ac fel sawl un arall, rwyf wedi cyfleu fy nheimladau ynglŷn â hynny yn glir yn yr ymgynghoriad. Fe ailadroddoch chi eto heddiw fod hwn yn fater i gymunedau lleol wneud penderfyniad yn ei gylch, ac rwy'n ddiolchgar am y cadarnhad a gawsom, ond a yw Llywodraeth Cymru yn bwriadu gwneud unrhyw gyfraniad i'r ymgynghoriad ei hun? Ac os nad yw, am ba resymau bynnag, a wnewch chi gadarnhau y byddai Aelodau unigol o'r Llywodraeth hon sy'n digwydd bod yn rhan o'r Llywodraeth, ond sy'n cynrychioli ardaloedd o gwmpas Abertawe, yn rhydd yn rhinwedd eu swydd fel Aelodau Cynulliad i ymateb i unrhyw ymgynghoriad o'r fath?

I won't be submitting a response. However, I did meet with RWM to make sure that the points raised by Rhun ap Iorwerth were absolutely taken on board. I also felt because they changed the Swansea one to a webinar, that the Llandudno one should be a webinar. As a north Walian, I'm very alive to the view that north Walians want to be treated the same as south Walians, so I made that point to them. I'm not sure if they thought I was being a bit flippant, but I really thought that was very important, that everyone was treated the same.   

Ni fyddaf yn cyflwyno ymateb. Fodd bynnag, cyfarfûm â Rheoli Gwastraff Ymbelydrol i sicrhau bod y pwyntiau a godwyd gan Rhun ap Iorwerth yn cael eu hystyried. Roeddwn yn teimlo hefyd, gan eu bod wedi newid yr un yn Abertawe i fod yn weminar, y dylai'r un yn Llandudno fod yn weminar hefyd. Fel gogleddwraig, rwy'n ymwybodol iawn fod y gogleddwyr am gael eu trin yr un fath â phobl y de, felly gwneuthum y pwynt hwnnw iddynt. Nid wyf yn siŵr a oeddent yn meddwl fy mod yn bod braidd yn smala, ond roeddwn yn credu o ddifrif fod hynny'n bwysig iawn, fod pawb yn cael eu trin yr un fath.

2. Cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol
2. Questions to the Minister for Housing and Local Government

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol. Mae'r cwestiwn cyntaf i'w ateb gan y Dirprwy Weinidog, a'r cwestiwn gan Helen Mary Jones. 

The next item is questions to the Minister for Housing and Local Government. The first question is to be answered by the Deputy Minister, and the question is from Harry Mary Jones.

Hybu Amrywiaeth mewn Llywodraeth Leol
Boosting Diversity in Local Government

1. Pa adnoddau sydd ar gael gan Lywodraeth Cymru i hybu amrywiaeth mewn llywodraeth leol? OAQ53663

1. What resources are available from the Welsh Government to boost diversity in local government? OAQ53663

We are promoting the importance of diversity through our Diversity in Democracy initiative. An evaluation of the work undertaken to date will be available soon. A further phase of the project will then start later this year, and build on the earlier work in advance of the next local government elections.

Rydym yn hybu pwysigrwydd amrywiaeth drwy ein menter Amrywiaeth mewn Democratiaeth. Bydd gwerthusiad o'r gwaith a wnaed hyd yma ar gael cyn bo hir. Bydd cam arall o'r prosiect yn dechrau'n ddiweddarach eleni, gan adeiladu ar y gwaith cynharach cyn yr etholiadau llywodraeth leol nesaf.

I'm grateful to the Deputy Minister for her response. 

Minister, I've been looking at the legal equality statements in local authorities in Wales. I found that several—and I'm not going to do a naming and shaming here, because I think that would be very unfair, but I will write to the Minister with the specific concerns. I have found several that haven't been updated for quite a long time—and, again, I won't mention the number of years because that would enable them to be identified—and five who are consistently in their equality statements using language that doesn't reflect the Equality Act 2010, specifically where they're conflating sex discrimination with gender discrimination. This, of course, is of no advantage to sorting out discrimination between women and men, and it certainly isn't helpful to the trans community either for the language to be confused.

When I've raised these concerns directly with those local authorities, they tell me that they lack resources and that they lack the skills. Now, I'm not saying for a moment, Llywydd, that I accept that that is the case, but if I write to the Deputy Minister with my specific concerns, can I ask her to raise those with those local authorities, because it's absolutely vital that in their legally binding statements, they are complying with the law and using accurate language? And perhaps she can privately put them right on the allegation that there are not sufficient resources for them to comply with the legislation.   

Rwy'n ddiolchgar i'r Dirprwy Weinidog am ei hymateb.

Weinidog, rwyf wedi bod yn edrych ar y datganiadau cydraddoldeb cyfreithiol mewn awdurdodau lleol yng Nghymru. Deuthum i'r casgliad fod llawer ohonynt—ac nid wyf am enwi a chodi cywilydd ar neb yma, gan y credaf y byddai hynny'n annheg iawn, ond byddaf yn ysgrifennu at y Gweinidog gyda'r pryderon penodol. Rwyf wedi dod i'r casgliad nad yw llawer ohonynt wedi cael eu diweddaru ers peth amser—ac unwaith eto, nid wyf am ddweud faint o flynyddoedd gan y byddai hynny'n ei gwneud hi'n bosibl eu hadnabod—ac mae pump ohonynt yn defnyddio ieithwedd yn gyson yn eu datganiadau cydraddoldeb nad yw'n gydnaws â Deddf Cydraddoldeb 2010, yn benodol wrth  gyfuno gwahaniaethu ar sail rhyw â gwahaniaethu ar sail rhywedd. Nid yw hyn, wrth gwrs, yn unrhyw help o gwbl wrth geisio mynd i'r afael â gwahaniaethu rhwng menywod a dynion, ac yn sicr, nid yw'r ffaith bod yr iaith yn ddryslyd o gymorth i'r gymuned traws chwaith.

Pan drafodaf y pryderon yn uniongyrchol gyda'r awdurdodau lleol hynny, dywedant wrthyf eu bod yn brin o adnoddau a sgiliau. Nawr, nid wyf yn dweud am eiliad, Lywydd, fy mod yn derbyn bod hynny'n wir, ond os ysgrifennaf at y Dirprwy Weinidog yn nodi fy mhryderon penodol, a gaf fi ofyn iddi eu codi gyda'r awdurdodau lleol hynny, gan ei bod yn gwbl hanfodol, yn eu datganiadau cyfreithiol rwymol, eu bod yn cydymffurfio â'r gyfraith ac yn defnyddio'r iaith gywir? Ac efallai y gall eu cywiro yn breifat o ran yr honiad nad oes digon o adnoddau ar gael iddynt i gydymffurfio â'r ddeddfwriaeth.

I'm sure that the Minister and I would be more than happy to put them right with respect to the resources and what they need to be doing. So, if you want to write to me with regard to specific authorities and outline what the concerns are, because we know that it's incredibly important if we want our councils and communities to reflect the communities that they serve, that they are getting things right in practice as well as in policy. 

Rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog a minnau'n fwy na pharod i'w goleuo ynghylch yr adnoddau a'r hyn y dylent fod yn ei wneud. Felly, os hoffech ysgrifennu ataf ynglŷn â'r awdurdodau penodol ac amlinellu beth yw'r pryderon, gan y gwyddom ei bod yn anhygoel o bwysig, os ydym am i'n cynghorau a'n cymunedau adlewyrchu'r cymunedau a wasanaethir ganddynt, eu bod yn gwneud pethau'n iawn yn ymarferol yn ogystal ag o ran polisi.

A really good question, and it is essential that accepting and promoting diversity is at the heart of local government in Wales. However, there is a major deterrent to this, and I do believe that our First Minister in his post as local government Cabinet Secretary tried addressing it: the fact that people who work for local authorities cannot stand to become county councillors. So, we have constituents who are teachers, school cooks, swimming instructors—there are many, many roles now within a local authority that preclude them from actually standing for our local authority. And to do so would mean them resigning from their work, you know—. [Interruption.] 

Cwestiwn da iawn, ac mae'n hanfodol fod derbyn a hyrwyddo amrywiaeth yn ganolog i lywodraeth leol yng Nghymru. Fodd bynnag, ceir rhwystr mawr i hyn, a chredaf fod ein Prif Weinidog yn ei swydd fel Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol wedi ceisio mynd i'r afael ag ef: y ffaith na all pobl sy'n gweithio i awdurdodau lleol sefyll i gael eu hethol yn gynghorwyr sir. Felly, mae gennym etholwyr sy'n athrawon, cogyddion ysgol, hyfforddwyr nofio—mae llawer iawn o rolau bellach mewn awdurdod lleol sy'n eu hatal rhag sefyll etholiad awdurdod lleol. A byddai angen iddynt ymddiswyddo o'u gwaith er mwyn gwneud hynny, wyddoch chi—. [Torri ar draws.]

Carry on. Take no notice of others who are trying to make a sedentary comment.

Parhewch. Peidiwch â chymryd sylw o eraill sy'n ceisio gwneud sylwadau oddi ar eu heistedd.

14:20

Thank you. Now, in 2017, Mark Drakeford AM consulted on electoral reform in local government, and section 6 asked if any council staff below senior level should be able to stand for election to their own authority, and 61 per cent of respondents agreed that they should. So, given that the previous local government Minister Mark Drakeford actually set the ball rolling on this and, from my conversations with him, he was actually quite in favour, what discussions have been held recently on bringing forward some kind of positive legislation so that people from all walks of life, including local authorities and the various roles they hold, are not prevented from standing for local authorities?

Diolch. Nawr, yn 2017, cynhaliodd Mark Drakeford AC ymgynghoriad ar ddiwygio etholiadol mewn llywodraeth leol, ac roedd adran 6 yn gofyn a ddylai unrhyw aelod o staff cyngor o dan y lefel uwch allu sefyll i gael eu hethol i'w hawdurdod eu hunain, ac roedd 61 y cant o'r ymatebwyr yn cytuno y dylent. Felly, o gofio bod y cyn-Weinidog llywodraeth leol, Mark Drakeford, wedi cychwyn pethau yn hyn o beth, ac o fy sgyrsiau gydag ef, roedd yn eithaf cefnogol i hyn mewn gwirionedd, pa drafodaethau a gynhaliwyd yn ddiweddar ynglŷn â chyflwyno rhyw fath o ddeddfwriaeth gadarnhaol fel nad yw pobl o bob cefndir, gan gynnwys awdurdodau lleol a'r rolau amrywiol sydd ganddynt, yn cael eu hatal rhag sefyll i gael eu hethol i awdurdodau lleol?

I thank the Member for her question. I think you raise a very valid point about the contribution that people who work or have worked for the local authority have to make to local democracy in local government. The Member will be aware that we will be bringing forward the local government and elections (Wales) Bill later this year, and we hope in that to take action to address the anomaly that people who work in local government, in the roles that you list, aren't able to put themselves forward to serve their communities.

Diolch i'r Aelod am ei chwestiwn. Credaf eich bod yn codi pwynt dilys iawn ynglŷn â'r cyfraniad sydd gan bobl sy'n gweithio neu sydd wedi gweithio i'r awdurdod lleol i'w wneud i ddemocratiaeth leol mewn llywodraeth leol. Bydd yr Aelod yn ymwybodol y byddwn yn cyflwyno Bil llywodraeth leol ac etholiadau (Cymru) yn ddiweddarach eleni, a gobeithiwn gymryd camau drwy hynny i fynd i'r afael ag anomaledd y ffaith nad yw pobl sy'n gweithio mewn llywodraeth leol, yn y rolau a restrwyd gennych, yn gallu sefyll i gael eu hethol i wasanaethu eu cymunedau.

Tai Cymdeithasol
Social Housing

2. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn diwallu'r angen am dai cymdeithasol? OAQ53666

2. How is the Welsh Government meeting the need for social housing? OAQ53666

Thank you for the question. An increased supply of rented social housing is essential. We will meet our 20,000 affordable homes target, and the majority of these homes will be social housing for rent. I will go further and support councils to take advantage of the new conditions to build new council housing at scale and pace.

Diolch am y cwestiwn. Mae cyflenwad cynyddol o dai rhent cymdeithasol yn hanfodol. Byddwn yn cyflawni ein targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy, a bydd y mwyafrif o'r cartrefi hyn yn dai cymdeithasol i'w rhentu. Byddaf yn mynd gam ymhellach ac yn cefnogi cynghorau i fanteisio ar yr amodau newydd i adeiladu tai cyngor newydd ar raddfa fawr ac yn gyflym.

Minister, we both agree that we need much more social housing in Wales, but it isn't just the new homes that are important; it's the public services that surround the communities that we create, and austerity is posing severe problems for local authorities in doing that—so much so that many new facilities like playgrounds are only being built through section 106 agreements. This weekend, we've seen the flaws in such an approach with the news that a housing development in south London has excluded children from a social housing section of a development from the playground provided through construction of an impenetrable hedge. Amidst passing the buck of responsibility, the local authority has said that the much smaller space is fine because it meets the legal requirements of play areas. The developer said that social housing tenants don't pay maintenance so their children shouldn't use the larger playing area. How did we allow our political discourse around social housing to descend to such a pathetic level? Will you investigate whether something similar may be happening in Wales?

Weinidog, mae'r ddwy ohonom yn cytuno bod angen llawer mwy o dai cymdeithasol yng Nghymru, ond nid y cartrefi newydd yn unig sy'n bwysig; mae a wnelo â'r gwasanaethau cyhoeddus sy'n amgylchynu'r cymunedau rydym yn eu creu, ac mae cyni yn peri problemau difrifol i awdurdodau lleol rhag gallu gwneud hynny—gymaint felly fel bod llawer o gyfleusterau newydd fel meysydd chwarae yn cael eu hadeiladu drwy gytundebau adran 106 yn unig. Y penwythnos hwn, rydym wedi gweld gwendidau dull gweithredu o'r fath, gyda'r newyddion fod datblygiad tai yn ne Llundain wedi atal plant o adran tai cymdeithasol y datblygiad rhag defnyddio'r maes chwarae a ddarparwyd drwy adeiladu gwrych na ellir ei groesi. Wrth wadu cyfrifoldeb, mae'r awdurdod lleol wedi dweud nad oes unrhyw beth o'i le ar y man llawer llai o faint, gan ei fod yn bodloni'r gofynion cyfreithiol ar gyfer meysydd chwarae. Dywedodd y datblygwr nad yw tenantiaid tai cymdeithasol yn talu costau cynhaliaeth ac felly na ddylai eu plant ddefnyddio'r maes chwarae mwy o faint. Sut y gwnaethom ganiatáu i'n sgwrs wleidyddol ynghylch tai cymdeithasol ddisgyn i lefel mor druenus? A wnewch chi ymchwilio i weld a oes pethau tebyg yn digwydd yng Nghymru?

I completely share the Member's outrage at such behaviour. I'm confident that no such thing is happening in Wales, but I will redouble our efforts to make sure it doesn't. We recently changed 'Planning Policy Wales' to re-emphasise the need to create places, communities, sustainable communities, for the citizens of Wales, and that of course includes a sustainable set of housing and the facilities that go with it. So, we'll be looking to work with local authorities now that the UK Government's seen fit to come to its senses and take the cap off the housing revenue account. We'll be working with local authorities to investigate how they can use their new powers to their fullest extent to ensure that they build for sustainable communities of the future, in conjunction with our small and medium-sized enterprise builders, our registered social landlords and our place makers in general in our society.

Rwy'n rhannu dicter yr Aelod ynghylch ymddygiad o'r fath yn llwyr. Rwy'n hyderus nad yw'r fath beth yn digwydd yng Nghymru, ond fe atgyfnerthaf ein hymdrechion i sicrhau nad yw'n digwydd. Yn ddiweddar, rydym wedi newid 'Polisi Cynllunio Cymru' i ailbwysleisio'r angen i greu lleoedd, cymunedau, cymunedau cynaliadwy, ar gyfer dinasyddion Cymru, ac wrth gwrs, mae hynny'n cynnwys set gynaliadwy o dai a'r cyfleusterau â ddaw gyda hynny. Felly, rydym yn gobeithio gweithio gydag awdurdodau lleol, gan fod Llywodraeth y DU wedi gweld synnwyr ac wedi cael gwared ar y cap oddi ar y cyfrif refeniw tai. Byddwn yn gweithio gydag awdurdodau lleol i ystyried sut y gallant ddefnyddio eu pwerau newydd i'r eithaf er mwyn sicrhau eu bod yn adeiladu ar gyfer cymunedau cynaliadwy'r dyfodol, ar y cyd â'n cwmnïau adeiladu bach a chanolig, ein landlordiaid cymdeithasol cofrestredig a'n llunwyr lleoedd yn gyffredinol yn ein cymdeithas.

Minister, I applaud you for talking about sustainable communities rather than just sustainable housing and affordable housing. I do agree with the point made by Leanne Wood, and she used a good example that we need to make sure that, yes, we do need new social housing, new affordable housing, but there needs to be sustainability around that. With that in mind, there is great pressure on local authorities in Wales, particularly rural authorities, to give permission to areas often outside of current local development plans, which aren't properly supported by either sustainable transport links or services. So, what are you doing in your ministerial position to make sure that, when applications are looked at by local authorities, they only go ahead if they do meet the criteria of the future generations legislation and provide that real sustainability, that real community spirit, which we need to be generating in villages and towns across Wales?

Weinidog, rwy'n eich cymeradwyo am siarad am gymunedau cynaliadwy yn hytrach na thai cynaliadwy a thai fforddiadwy yn unig. Rwy'n cytuno â'r pwynt a wnaeth Leanne Wood, a defnyddiodd enghraifft dda fod angen inni sicrhau, oes, fod angen tai cymdeithasol newydd arnom, tai fforddiadwy newydd, ond mae angen cynaliadwyedd mewn perthynas â hynny. Gyda hynny mewn golwg, ceir pwysau mawr ar awdurdodau lleol yng Nghymru, yn enwedig awdurdodau gwledig, i roi caniatâd ar gyfer ardaloedd sy'n aml y tu allan i gwmpas y cynlluniau datblygu lleol ar hyn o bryd, ardaloedd nad ydynt yn cael eu cynnal yn iawn naill ai gan wasanaethau na chysylltiadau trafnidiaeth gynaliadwy. Felly, beth rydych yn ei wneud fel Gweinidog i sicrhau, pan ystyrir ceisiadau gan awdurdodau lleol, nad ydynt yn cael eu derbyn oni bai eu bod yn bodloni meini prawf deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol ac yn darparu'r cynaliadwyedd go iawn hwnnw, yr ysbryd cymunedol go iawn hwnnw y mae angen inni ei gynhyrchu mewn pentrefi a threfi ledled Cymru?

Yes. My predecessor in the planning portfolio, Lesley Griffiths, reissued 'Planning Policy Wales' towards the end of last year, and that's a complete rewrite of the document—it's not just an updating. That document goes out of its way to emphasise the importance of community building, placemaking, in the planning system and in any local authority's LDP. Local authorities should have an LDP in place that is robust, that sets out their housing need, and they ought to be able to hold fast to that inside their committees, so that if they have speculative development proposals made outside of the LDP, they're able to robustly withstand that. We don't have a full set of LDPs across the piece in Wales. We are encouraging local authorities to get their LDPs either in place where they don't have one, or reviewed and up-to-date where they have one in place but it isn't entirely up-to-date, precisely for the purpose that Nick Ramsay sets out, so that they can robustly defend decisions not to allow speculative development outside of the LDP process.

Ie. Ailgyhoeddwyd 'Polisi Cynllunio Cymru' gan fy rhagflaenydd yn y portffolio cynllunio, Lesley Griffiths, tuag at ddiwedd y llynedd, ac mae'r ddogfen honno wedi'i hailysgrifennu drwyddi draw—nid diweddariad yn unig mohoni. Mae'r ddogfen honno'n gwneud ymdrech arbennig i bwysleisio pwysigrwydd adeiladu cymunedol, creu lleoedd, yn y system gynllunio ac yng nghynllun datblygu lleol unrhyw awdurdod lleol. Dylai fod gan awdurdodau lleol gynllun datblygu lleol ar waith sy'n gadarn, sy'n nodi eu hanghenion tai, a dylent allu glynu at hynny yn eu pwyllgorau, er mwyn sicrhau, os gwneir cynigion datblygu hapfasnachol y tu allan i'r CDLl, y gallant wrthsefyll hynny'n gadarn. Nid oes gennym set gyflawn o gynlluniau datblygu lleol ym mhob rhan o Gymru. Rydym yn annog awdurdodau lleol naill ai i sicrhau bod ganddynt gynllun datblygu lleol ar waith pan nad oes un ganddynt, neu i'w hadolygu a'u diweddaru pan fo un ar waith ganddynt ond nad yw'n gwbl gyfoes, i'r diben a nodwyd gan Nick Ramsay, fel y gallant fod yn gadarn wrth amddiffyn penderfyniadau i beidio â chaniatáu datblygu hapfasnachol y tu allan i broses y CDLl.

14:25
Cwestiynau Heb Rybudd gan Lefarwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from Party Spokespeople

Cwestiynau gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood. 

Questions from the party spokespeople. Conservative spokesperson, Mark Isherwood. 

Diolch, Llywydd. Well, as the Minister responsible for fire and rescue services in Wales, you've inherited the White Paper issued on the 'Reform of Fire and Rescue Authorities in Wales' last November, with the consultation period closing on 5 February. As the North Wales Fire and Rescue Service response states,

'Fire and rescue services are highly regarded. It goes without saying, therefore, that any proposals to change the way in which fire and rescue authorities are structured, funded or operate would be of significant importance, not only to the authorities themselves but also the many organisations, communities, groups and individuals who rely on the services provided by the authorities.'

How, therefore, do you respond to this statement?

'Given that the Welsh Government's case for change is predicated on a belief that the arrangements that have produced excellent results in the past will not be effective in future, there is remarkably little in the White Paper to substantiate that belief. There's nothing, for example, to indicate that current arrangements are beginning to cause standards to deteriorate or performance to wane, or that they're any less able to meet challenges, innovate or change than they were when they were established in 1996.'

Diolch, Lywydd. Wel, fel y Gweinidog sy'n gyfrifol am wasanaethau tân ac achub yng Nghymru, rydych wedi etifeddu'r Papur Gwyn a gyhoeddwyd ar 'Ddiwygio Awdurdodau Tân ac Achub yng Nghymru' fis Tachwedd diwethaf, gyda'r ymgynghoriad yn cau ar 5 Chwefror. Fel y dywed ymateb Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru,

Mae parch mawr i'r gwasanaethau tân ac achub. Afraid dweud, felly, y byddai unrhyw gynigion i newid y ffordd y caiff awdurdodau tân ac achub eu strwythuro, eu hariannu neu eu gweithredu yn bwysig iawn, nid yn unig i'r awdurdodau eu hunain, ond hefyd i'r nifer o sefydliadau, cymunedau, grwpiau ac unigolion sy'n dibynnu ar y gwasanaethau a ddarperir gan yr awdurdodau.

Sut, felly, yr ymatebwch i'r datganiad hwn?

O gofio bod achos Llywodraeth Cymru dros newid yn seiliedig ar gred na fydd y trefniadau sydd wedi cynhyrchu canlyniadau rhagorol yn y gorffennol yn effeithiol yn y dyfodol, ychydig iawn sydd yn y Papur Gwyn i gadarnhau'r gred honno. Nid oes unrhyw beth, er enghraifft, i ddangos bod y trefniadau presennol yn dechrau peri i safonau ddirywio neu i berfformiad waethygu, neu fod ganddynt lai o allu i ymdopi â heriau, arloesi neu newid nag a oedd ganddynt pan gawsant eu sefydlu yn 1996.

We've gone out to consultation, as the Member rightly says. We've had a large number of responses back. We're looking carefully at those responses. It's a general consultation. Once we've been able to analyse the responses thoroughly, then I'll be able to come back to the Member and Members in general to say how we're going to take this forward, but I've met the fire chiefs and their chairs very recently and I've emphasised the fact that it's a full and genuine consultation. I'm very interested to see the analysis of the responses that they've put in, and, in the light of those responses, I'll be able to answer the Member about how we're taking this service forward.

Rydym wedi cynnal ymgynghoriad, fel y dywedodd yr Aelod yn gwbl gywir. Rydym wedi cael nifer fawr o ymatebion. Rydym yn ystyried yr ymatebion hynny'n ofalus. Mae'n ymgynghoriad cyffredinol. Ar ôl inni ddadansoddi'r ymatebion yn drwyadl, bydd modd imi ddweud wrth yr Aelod a'r Aelodau yn gyffredinol sut y byddwn yn symud ymlaen ar hyn, ond rwyf wedi cyfarfod â'r prif swyddogion tân a'u cadeiryddion yn ddiweddar iawn, ac wedi pwysleisio'r ffaith ei fod yn ymgynghoriad llawn a dilys. Mae gennyf gryn diddordeb mewn gweld y dadansoddiad o'r ymatebion y maent wedi'u darparu, ac yng ngoleuni'r ymatebion hynny, bydd modd imi ateb yr Aelod ynglŷn â sut rydym yn symud y gwasanaeth hwn yn ei flaen.

Well, they also said that the proposed objective seeks, somewhat bizarrely, to preserve the current high standards of fire and rescue services by reforming the arrangements that have produced them. The White Paper lacks coherence in that it proposes solutions to problems that it accepts do not exist, and the White Paper speaks of a perception that fire and rescue authorities are unaccountable. Are you, therefore, at least sympathetic to this statement? 

'As for public accountability, we do not accept that fire and rescue authorities are unaccountable. Our meetings are open to the public and are now webcast so they can be watched remotely, spending and other plans are published annually, people have the facilities to make requests under freedom of information legislation, and the service goes out of its way to meet with representative groups and to take an active part in collaborations with other public voluntary and public sector organisations.'

And it goes on to financial information being accessible and so on. I appreciate that you can't prejudge your response to the consultation, but are you at least sympathetic to the concerns that are here being raised?

Wel, roeddent yn dweud hefyd mai'r amcan arfaethedig, yn rhyfedd braidd, yw ceisio gwarchod safonau uchel presennol y gwasanaethau tân ac achub drwy ddiwygio'r trefniadau a gynhyrchodd y safonau hynny. Ceir diffyg cysondeb yn y Papur Gwyn yn yr ystyr ei fod yn cynnig atebion i broblemau y mae'n derbyn nad ydynt yn bodoli, ac mae'r Papur Gwyn yn cyfeirio at ganfyddiad nad yw awdurdodau tân ac achub yn atebol. A ydych chi felly o leiaf yn cydymdeimlo â'r datganiad hwn?

O ran atebolrwydd cyhoeddus, nid ydym yn derbyn bod awdurdodau tân ac achub yn anatebol. Mae ein cyfarfodydd yn agored i'r cyhoedd a bellach yn cael eu gweddarlledu fel y gellir eu gwylio o bell, caiff gwariant a chynlluniau eraill eu cyhoeddi'n flynyddol, ceir cyfleusterau i bobl wneud ceisiadau o dan ddeddfwriaeth rhyddid gwybodaeth, ac mae'r gwasanaeth yn gwneud ymdrech arbennig i gyfarfod â grwpiau cynrychiadol ac i gymryd rhan weithredol mewn gwaith cydweithredol gyda sefydliadau cyhoeddus a sefydliadau gwirfoddol cyhoeddus eraill.

Ac mae'n cyfeirio at y ffaith bod gwybodaeth ariannol yn hygyrch ac ati. Rwy'n derbyn na allwch ragfynegi eich ymateb i'r ymgynghoriad, ond a ydych o leiaf yn cydymdeimlo â'r pryderon a godir yma?

Everybody finds change difficult. We had a very good discussion, as I said, pre the consultation closure. I encouraged them all to put forward all of the points—some of which you're now making on their behalf. When we've analysed all the responses, I promised them another meeting before we go public with that and a chance to speak to me directly, all of the fire chiefs and their chairs, so that we can discuss together a way forward.

I think it's not a problem to want to review a service that's been in existence for a very long time and see whether there are things that can be improved. There are things that we're discussing with firefighters, you'll be aware, around widening their roles, since they have, indeed, been very successful in lowering the number of fires across Wales and we're very delighted with that. I also pay tribute to the hard work and dedication of all the firefighters of Wales and the work that they do. But it's a timely look at how they're organised and whether that's optimal. And, as I said, it's a genuine consultation and when we know the result we'll be happy to report back.

Mae newid yn anodd i bawb. Cawsom drafodaeth dda iawn, fel y dywedais, cyn i'r ymgynghoriad gau. Fe anogais bob un ohonynt i gyflwyno pob un o'r pwyntiau—ac rydych yn gwneud rhai ar eu rhan yn awr. Pan fyddwn wedi dadansoddi'r holl ymatebion, addewais gyfarfod arall iddynt cyn inni eu cyhoeddi a chyfle i siarad â mi'n uniongyrchol, yr holl brif swyddogion tân a'u cadeiryddion, fel y gallwn drafod ffordd ymlaen gyda'n gilydd.

Ni chredaf fod problem ynglŷn â bod yn awyddus i adolygu gwasanaeth sydd wedi bodoli ers amser maith a gweld a oes pethau y gellir eu gwella. Rydym yn trafod rhai pethau gyda diffoddwyr tân, fel y gwyddoch, o ran ehangu eu rolau, gan eu bod wedi llwyddo'n dda iawn i ostwng nifer y tanau ledled Cymru ac rydym yn falch iawn o hynny. Rwy'n talu teyrnged hefyd i waith caled ac ymroddiad holl ddiffoddwyr tân Cymru a'r gwaith a wnânt. Ond mae'n bryd edrych ar sut y cânt eu trefnu ac a wneir hynny yn y ffordd orau. Ac fel y dywedais, mae'n ymgynghoriad go iawn, a phan fyddwn yn gwybod beth yw'r canlyniad, byddwn yn fwy na pharod i adrodd yn ôl.

14:30

But, of course, it's not just the North Wales Fire and Rescue Service, because the South Wales Fire and Rescue Service consultation response stated that despite assertions to the contrary in the White Paper—clearly I think this will cause some offence across the nation of Wales—existing members of the fire and rescue authority do remain accountable to their home authorities, however in the manner in which they discharge their role, they're also accountable to the electorate through the annual reports they prepare.  

How, therefore, finally do you respond to the statement by the South Wales Fire and Rescue Service that they strongly support the wish to avoid any adverse changes to front-line operations or resources, and it's their opinion that this is not achievable through some of the solutions proposed? Budget mechanisms that allow final decisions to be taken outside of the authority legal entity could very likely cause potentially significant changes to front-line services, delivery and resources, to the detriment of the communities they serve, and raise interesting legal and liability implications should levels of funding prove insufficient or result in adverse consequences. 

So, clearly, this goes beyond just organisational proposals, but more deeply into financial considerations and potentially legal considerations. Again, how do you respond to the South Wales Fire and Rescue Service concerns, aligned to those with the other authorities across Wales? 

Ond wrth gwrs, nid oes a wnelo hyn â Gwasanaeth Tân ac Achub Gogledd Cymru yn unig, gan fod ymateb Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru i'r ymgynghoriad, er gwaethaf honiadau i'r gwrthwyneb yn y Papur Gwyn—yn amlwg, credaf y bydd hyn yn digio pobl ledled Cymru—yn dweud bod aelodau presennol o'r awdurdod tân ac achub yn parhau i fod yn atebol i'w hawdurdodau cartref, ond yn y modd y maent yn cyflawni eu rôl, maent hefyd yn atebol i'r etholwyr drwy'r adroddiadau blynyddol y maent yn eu paratoi.

Felly sut rydych yn ymateb i'r datganiad gan Wasanaeth Tân ac Achub De Cymru eu bod yn llwyr gefnogi'r dymuniad i osgoi unrhyw newidiadau andwyol i adnoddau neu weithgarwch rheng flaen, a'u bod o'r farn nad oes modd cyflawni hyn drwy rai o'r atebion a gynigiwyd? Mae'n debygol iawn y gallai mecanweithiau cyllidebol sy'n caniatáu i benderfyniadau terfynol gael eu gwneud y tu allan i endid cyfreithiol yr awdurdod achosi newidiadau sylweddol posibl i wasanaethau, darpariaeth ac adnoddau'r rheng flaen, er anfantais i'r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu, a chreu goblygiadau cyfreithiol ac atebolrwydd diddorol pe bai lefelau'r cyllid yn annigonol neu'n arwain at ganlyniadau andwyol.

Felly, yn amlwg, mae hyn yn mynd y tu hwnt i argymhellion sefydliadol yn unig, ac mae'n treiddio'n ddyfnach i ystyriaethau ariannol, ac ystyriaethau cyfreithiol o bosibl. Unwaith eto, sut rydych yn ymateb i bryderon Gwasanaeth Tân ac Achub De Cymru, ynghyd â phryderon awdurdodau eraill ledled Cymru?

[Inaudible.]—firefighting service. There's a range of opinions that have been expressed back, and as soon as we've analysed all the opinions—I've had a further discussion, I promised the fire services, with them—and we're able to come to some conclusions, I'll be able to report back to the Member, who's done a fine job of reading some of the concerns out for the Senedd today.  

[Anghlywadwy.]—gwasanaeth ymladd tân. Mae amrywiaeth o safbwyntiau wedi eu mynegi, a chyn gynted ag y byddwn wedi dadansoddi'r holl safbwyntiau—rwyf wedi cael trafodaeth bellach, addewais i'r gwasanaethau tân, gyda hwy—a gallwn ddod i rai casgliadau, bydd modd imi adrodd yn ôl i'r Aelod, sydd wedi cael hwyl ar ddarllen rhai o'r pryderon allan i'r Senedd heddiw.

Llefarydd Plaid Cymru, Leanne Wood. 

Plaid Cymru spokesperson, Leanne Wood. 

Diolch, Llywydd. Minister, according to StatsWales, local authorities have granted planning permission for housing developments that should have resulted in the provision of 13,355 affordable houses, but only 6,746 have actually been built, which is just over 50 per cent of what we should have had. In some local authorities, the figure is even worse: in Wrexham, for example, just 16 per cent of the affordable homes promised within developments have been delivered. In some cases, what appears to have happened is that—[Inaudible.]planning permission, have negotiated their affordable housing requirements down so that the development can end up being more profitable, and, in doing this, they threaten the local authority with going to the Planning Inspectorate, which, as we all know, is not based in Wales, if they don't get their own way. Given that we've lost almost 7,000 affordable homes that we should have had because of this, do you have confidence that the existing planning system is capable of helping you to achieve your objectives on housing? 

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ôl StatsCymru, mae awdurdodau lleol wedi rhoi caniatâd cynllunio i ddatblygiadau tai a ddylai fod wedi arwain at ddarparu 13,355 o dai fforddiadwy, ond mewn gwirionedd, 6,746 yn unig sydd wedi'u hadeiladu, sef ychydig dros 50 y cant o'r hyn y dylem fod wedi'i gael. Mewn rhai awdurdodau lleol, mae'r ffigur hyd yn oed yn waeth: yn Wrecsam, er enghraifft, 16 y cant yn unig o'r cartrefi fforddiadwy a addawyd mewn datblygiadau a gafodd eu darparu. Mewn rhai achosion, ymddengys mai'r hyn sydd wedi digwydd yw bod—[Anghlywadwy.]—caniatâd cynllunio, wedi negodi eu gofynion tai fforddiadwy i lawr fel y gall y datblygiad fod yn fwy proffidiol yn y pen draw, ac wrth wneud hyn, maent yn bygwth yr awdurdod lleol drwy ddweud y byddant yn mynd at yr Arolygiaeth Gynllunio, nad yw, fel y gŵyr pob un ohonom, wedi'i lleoli yng Nghymru, os na chânt eu ffordd eu hunain. O gofio ein bod wedi colli bron i 7,000 o gartrefi fforddiadwy y dylem fod wedi'u cael oherwydd hyn, a ydych yn hyderus fod y system gynllunio bresennol yn gallu eich helpu i gyflawni eich amcanion mewn perthynas â thai?

I think the Member raises a very important point, because the local authorities, who have, as we all know, suffered—this is their ninth year of austerity—have lost a number of skills from each individual local authority that enables them to withstand, for example, legal submissions by developers, particularly large developers across Wales, not so much with the small and medium-sized enterprise sector, and they are struggling to negotiate the right levels of social housing and other things, actually, out of their 106 and highways agreements and so on. We're very aware of that. We're in discussion with them about developing a pool of skilled resources to enable authorities to better withstand that kind of negotiation.

We're also, as I said, encouraging those who do not have a robust or very up-to-date local development plan in place to put one in place. I'll be looking at the national framework for Wales to make sure that we have a national framework properly constituted, within which the local authorities can sit more comfortably, which we have not yet done, but which we're developing. And I've recently discussed with the National Infrastructure Commission for Wales extending their remit to housing in order to be able to allow them to assist local authorities with the skills they need to do that. 

So, there are a number of steps that need to be taken. I recognise the danger that the Member outlined. We have had those discussions and I'm going to be continuing them over the next few months. 

Credaf fod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn, gan fod yr awdurdodau lleol, sydd, fel y gŵyr pob un ohonom, wedi dioddef—dyma'u nawfed blwyddyn o gyni—wedi colli nifer o sgiliau o bob awdurdod lleol unigol sy'n eu galluogi i wrthsefyll cyflwyniadau cyfreithiol gan ddatblygwyr, er enghraifft, yn enwedig datblygwyr mawr ledled Cymru, nid yn gymaint gyda'r sector busnesau bach a chanolig, ac maent yn ei chael hi'n anodd negodi'r lefelau cywir o dai cymdeithasol a phethau eraill, mewn gwirionedd, o'u cytundebau 106 a'u cytundebau priffyrdd ac yn y blaen. Rydym yn ymwybodol iawn o hynny. Rydym yn cael trafodaethau gyda hwy ynghylch datblygu cronfa o adnoddau medrus i alluogi awdurdodau i wrthsefyll y math hwnnw o negodi yn well.

Fel y dywedais, rydym hefyd yn annog y rhai nad oes ganddynt gynllun datblygu lleol cadarn neu gyfredol iawn i roi un ar waith. Byddaf yn edrych ar fframwaith cenedlaethol Cymru i sicrhau bod gennym fframwaith cenedlaethol wedi'i gyfansoddi'n briodol, fel y gall yr awdurdodau lleol weithredu o'i fewn yn fwy cyfforddus, sy'n rhywbeth nad ydym wedi'i wneud eto, ond rydym yn ei ddatblygu. Ac yn ddiweddar, bûm yn siarad gyda Chomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru ynglŷn ag ehangu eu cylch gwaith i gynnwys tai er mwyn eu galluogi i gynorthwyo awdurdodau lleol gyda'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i wneud hynny.

Felly, mae angen rhoi nifer o gamau ar waith. Rwy'n cydnabod y perygl a amlinellodd yr Aelod. Rydym wedi cael y trafodaethau hynny, a byddaf yn parhau â hwy dros y misoedd nesaf.

Minister, I know you're not responsible for planning, but, obviously, it's crucial in terms of delivering— 

Weinidog, gwn nad ydych yn gyfrifol am gynllunio, ond yn amlwg, mae'n hanfodol o ran darparu—

You are. Okay, I'll carry on with my questioning, then, if that's the case.

It is arguable that at the moment the planning system is not delivering, and you must be prepared to make major reforms in planning now. Your responsibility is also local authorities. Now, we currently know that large developers can always threaten to appeal decisions to a planning inspectorate and claim their legal costs back, and that's a right, of course, that communities and local objectors don't have. Now, planning departments, as you said, have been cut, and, as a result, they increasingly rely on fees for their services as an income stream, and I think that's a clear conflict of interest. So, what support are you putting in place to stop local authorities being bullied by housing developers into watering down affordable housing, and other planning requirements, and stop the lacklustre section 106 agreements that, as we've seen in London, can actually entrench community divisions?

Chi sy'n gyfrifol. O'r gorau, rwyf am barhau gyda fy nghwestiynau felly.

Gellir dadlau nad yw'r system gynllunio yn cyflawni ar hyn o bryd, ac mae'n rhaid i chi fod yn barod i wneud diwygiadau mawr o ran cynllunio yn awr. Mae awdurdodau lleol yn un o'ch cyfrifoldebau hefyd. Nawr, ar hyn o bryd, gwyddom y gall datblygwyr mawr bob amser fygwth apelio i arolygiaeth gynllunio ynghylch penderfyniadau a hawlio eu costau cyfreithiol yn ôl, ac mae honno'n hawl nad oes gan gymunedau a gwrthwynebwyr lleol, wrth gwrs. Nawr, mae adrannau cynllunio, fel y dywedasoch, wedi wynebu toriadau, ac o ganlyniad, maent yn dibynnu fwyfwy ar ffioedd am eu gwasanaethau fel ffrwd incwm, a chredaf fod hynny'n enghraifft amlwg o wrthdaro buddiannau. Felly, pa gefnogaeth rydych yn ei rhoi ar waith i atal awdurdodau lleol rhag cael eu bwlio gan ddatblygwyr tai i lastwreiddio tai fforddiadwy, a gofynion cynllunio eraill, ac i roi diwedd ar y cytundebau adran 106 di-fflach a allai waethygu rhaniadau cymunedol, fel y gwelsom yn Llundain?

14:35

As I said, I do recognise the problem that the Member outlines, and we are working with authorities to put the skills back in where necessary, and actually to share scarce skills around local authorities in particular areas. You will know that we also encourage authorities to put strategic development plans in place, within which their LDP can sit, which gives them another level of defence against speculative housing developments and in negotiating some of the smaller developments.

But, actually, I want a complete cultural shift in local authorities. With the removal of the cap on the housing revenue account, they can now borrow in order to invest in social housing that they build themselves. So, it would not be looking for a developer to get an affordable development overall, with some social housing in it—they would be looking to compulsorily purchase the land, and build a sustainable community themselves, which neatly takes away the problem. However, they don't have all of the skills to do that either, so we're talking with them about sharing scarce skills, like compulsory purchase skills, for example, land assembly skills, strategic planning skills—all of the skills that go with reconstituting a building programme, or working in partnership with their local small and medium firms, to make sure that they become sustainable, and don't have this terrible problem, as the Member will be aware. A small firm has to invest a lot of money upfront in the planning system and might have a gap for its workforce, struggles to retain the skills and so on.

So, we're looking to do things on a number of fronts. First of all, to encourage the authorities to actually build the houses themselves, in sustainable developments that they put special planning briefs out for; to work in conjunction with local building firms, so that they can smooth over the cashflow, to have the building accounts, and so on, that many colleagues have spoken about over the years; and, thirdly, to put in place a strategic plan, across a number of authorities, that identifies those housing sites, so that the land value uplift from that goes back to the local authority and not into the developer's pocket.

Fel y dywedais, rwy'n cydnabod y broblem a amlinellodd yr Aelod, ac rydym yn gweithio gydag awdurdodau i roi'r sgiliau yn ôl i mewn lle bo angen, ac i rannu sgiliau prin, mewn gwirionedd, ymysg awdurdodau lleol mewn meysydd penodol. Fe fyddwch yn ymwybodol ein bod hefyd yn annog awdurdodau i roi cynlluniau datblygu strategol ar waith, y gall eu CDLl fod yn rhan ohonynt, er mwyn rhoi lefel arall o amddiffyniad iddynt rhag datblygiadau tai hapfasnachol ac wrth negodi rhai o'r datblygiadau llai.

Ond mewn gwirionedd, hoffwn weld newid diwylliannol llwyr mewn awdurdodau lleol. Gan fod y cap ar y cyfrif refeniw tai wedi'i ddiddymu, gallant bellach fenthyca er mwyn buddsoddi mewn tai cymdeithasol y maent yn eu hadeiladu eu hunain. Felly, ni fyddent yn chwilio am ddatblygwr i gael datblygiad fforddiadwy cyffredinol, gyda rhywfaint o dai cymdeithasol ynddo—byddent yn ceisio prynu'r tir yn orfodol, ac adeiladu cymuned gynaliadwy eu hunain, gan gael gwared ar y broblem. Fodd bynnag, nid oes ganddynt yr holl sgiliau i wneud hynny ychwaith, felly rydym yn siarad â hwy ynglŷn â rhannu sgiliau prin, fel sgiliau prynu gorfodol, er enghraifft, sgiliau crynhoi tir, sgiliau cynllunio strategol—yr holl sgiliau sydd ynghlwm wrth ailgyflunio rhaglen adeiladu, neu weithio mewn partneriaeth â'u cwmnïau bach a chanolig lleol, i sicrhau eu bod yn dod yn gynaliadwy, ac nad ydynt yn wynebu'r broblem ofnadwy hon, fel y gŵyr yr Aelod. Mae'n rhaid i gwmni bach fuddsoddi llawer o arian ymlaen llaw yn y system gynllunio ac efallai y bydd ganddo fwlch ar gyfer ei weithlu, ac mae'n wynebu trafferthion o ran cadw'r sgiliau ac ati.

Felly, rydym yn bwriadu gwneud pethau mewn sawl ffordd. Yn gyntaf oll, annog yr awdurdodau i adeiladu'r tai eu hunain, mewn datblygiadau cynaliadwy y maent yn gosod briffiau cynllunio arbennig ar eu cyfer; gweithio ar y cyd â chwmnïau adeiladu lleol, fel y gallant leddfu'r llif arian, a sicrhau bod ganddynt y cyfrifon adeiladu, ac yn y blaen, y mae llawer o gyd-Aelodau wedi sôn amdanynt dros y blynyddoedd; ac yn drydydd, rhoi cynllun strategol ar waith, ar draws nifer o awdurdodau, sy'n nodi'r safleoedd tai hynny, fel bod y cynnydd yng ngwerth y tir yn sgil hynny yn mynd yn ôl i'r awdurdod lleol yn hytrach nag i boced y datblygwr.

It's not clear to me whether there's a difference between those local authorities that have stock transferred their housing and those that have kept it in-house. But I'll come back to that at another point in time.

One of the achievements of this institution—and credit to the Deputy Llywydd here—has been the Domestic Fire Safety (Wales) Measure 2011, which requires new residential properties to, basically, not be death traps. Now, that was a Measure that large housing developers opposed, because they feared that it would increase the cost. And the former director of Redrow Homes, Steve Morgan, was extremely critical of that, and other regulations on housing, saying that it made developers not want to build in Wales. Of course, Grenfell made it clear who is on the right side of that debate, didn't it? There's no doubt in my mind that we have to be switching from the poor-quality housing of old to new homes with the highest environmental and building standards. So, will you give us an assurance today that you will undertake a whole-Government review of planning legislation and regulations, to ensure that we have a housing sector that is amongst the best in the world, for building and environmental standards, and one where developers meet their obligations to the community, unlike the system we've got now?

Nid yw'n glir i mi a oes gwahaniaeth rhwng yr awdurdodau lleol sydd wedi trosglwyddo eu stoc dai a'r rheini sydd wedi'i chadw'n fewnol. Ond fe ddychwelaf at hynny maes o law.

Un o lwyddiannau'r sefydliad hwn—a chlod i'r Dirprwy Lywydd yma—yw Mesur Diogelwch Tân Domestig (Cymru) 2011, sy'n ei gwneud yn ofynnol i eiddo preswyl newydd beidio â bod, yn y bôn, yn lleoedd sy'n creu perygl i fywyd. Nawr, roedd hwnnw'n Fesur a wrthwynebwyd gan ddatblygwyr tai mawr, gan eu bod yn ofni y byddai'n cynyddu'r gost. Ac roedd cyn-gyfarwyddwr Redrow Homes, Steve Morgan, yn feirniadol iawn o hwnnw, a rheoliadau tai eraill, gan ddweud y byddai'n gwneud datblygwyr yn llai awyddus i adeiladu yng Nghymru. Wrth gwrs, dangosodd Grenfell pwy sydd ar yr ochr iawn i'r ddadl honno. Nid oes amheuaeth gennyf fod yn rhaid inni newid o dai o ansawdd gwael fel yr arferent fod i gartrefi newydd gyda'r safonau adeiladu a'r safonau amgylcheddol uchaf. Felly, a wnewch chi roi sicrwydd inni heddiw y byddwch yn cynnal adolygiad Llywodraeth gyfan o'r ddeddfwriaeth gynllunio a rheoliadau cynllunio i sicrhau bod gennym sector tai sydd ymhlith y gorau yn y byd o ran safonau adeiladu a safonau amgylcheddol, ac un lle mae'r datblygwyr yn cyflawni eu rhwymedigaethau i'r gymuned, yn wahanol i'r system sydd gennym ar hyn o bryd?

Yes, I share her ambition for a system that produces that. I don't think we need a full comprehensive review; we have a large number of reviews ongoing, actually. We have the affordable homes review—I met with the chair only yesterday morning; my time sense is not very good, it might have been this morning—certainly very recently. I had a very good conversation with her around what we're expecting her to come back with with her review. I've met with the decarbonisation working group, which my colleague Lesley has also met with, to talk about some of the problems with retrofitting our current housing stock, which is a real issue for decarbonising—bringing those up to standard; about the continuation of the Welsh housing quality standard into its second phase, to raise the standard of carbon outputs, energy efficiency, utility and so on in the existing housing stock. We're at about 91 per cent of housing that meets the current Welsh housing quality standard at the moment, so we're nearly at the point where we'll be able to say that we've reached the first stage of that.

There are a number of other things. We are looking to raise the bar for what kind of houses we are saying in 'Planning Policy Wales' ought to be permissible to build, around space requirements and around insulation requirements. I personally have a big bee in my bonnet, as you'll know from a previous portfolio, about making sure that builders cable estates to ensure that they can receive high-quality broadband, even if they can't get the thing connected, so that it doesn't have to be retrofitted, and there are a number of other things that councils around Wales want to put in place of that sort that are just standard in the building requirements of any development that comes forward. And on top of that, we have several pieces of work going on around stalled sites and planning problems, where we're looking to smooth the path of small and medium enterprises across Wales, so that they don't have the cash flips that they get when they encounter difficulties in planning and so on. So, there are a number of things we're doing with the Development Bank for Wales, and the stalled sites fund and so on, to afford a cash supply to local builders who want to do the right thing, so that we can encourage the local workforce to build the houses that their own community needs, rather than the big builders coming in and building the kind of one-size-fits-all homes that I personally do not think are what we need for our communities.

Gwnaf, rwy'n rhannu ei huchelgais am system sy'n cynhyrchu hynny. Ni chredaf fod angen adolygiad cynhwysfawr arnom; mae gennym nifer fawr o adolygiadau ar waith, mewn gwirionedd. Mae gennym yr adolygiad o dai fforddiadwy—cyfarfûm â'r cadeirydd bore ddoe; nid yw fy synnwyr o amser yn dda iawn, efallai mai bore heddiw oedd hi—yn ddiweddar iawn yn sicr. Cefais sgwrs dda iawn gyda hi ynglŷn â'r hyn rydym yn disgwyl iddi ei gynnwys yn ei hadolygiad. Rwyf wedi cyfarfod â'r gweithgor datgarboneiddio, a chyfarfu fy nghyd-Aelod Lesley â hwy hefyd, i siarad am rai o'r problemau gydag ôl-osod ein stoc dai bresennol, sy'n broblem wirioneddol ar gyfer datgarboneiddio—sicrhau eu bod yn cyrraedd y safon; ynglŷn â pharhad safon ansawdd tai Cymru i'w hail gyfnod, i godi safon allbynnau carbon, effeithlonrwydd ynni, cyfleustodau ac ati yn y stoc dai bresennol. Mae oddeutu 91 y cant o dai yn cyrraedd safon ansawdd tai Cymru ar hyn o bryd, felly rydym bron â chyrraedd y pwynt lle gallwn ddweud ein bod wedi cyflawni'r cam cyntaf o hynny.

Ceir nifer o bethau eraill hefyd. Rydym yn awyddus i godi'r safon o ran pa fath o dai y dywedwn yn 'Polisi Cynllunio Cymru' y dylid caniatáu eu hadeiladu, mewn perthynas â gofynion o ran gofod ac inswleiddio. Yn bersonol, mae gennyf chwilen fawr yn fy mhen, fel y gwyddoch o bortffolio blaenorol, ynglŷn â sicrhau bod adeiladwyr yn gosod ceblau mewn ystadau i sicrhau y gallant dderbyn band eang o ansawdd uchel, hyd yn oed os na allant ei gysylltu, felly nad oes angen ei ôl-osod, a cheir nifer o bethau eraill o'r fath y mae cynghorau ledled Cymru yn awyddus i'w rhoi ar waith sy'n safonol yng ngofynion adeiladu unrhyw ddatblygiad a gaiff ei adeiladu. Ac yn ychwanegol at hynny, mae gennym lawer o waith yn mynd rhagddo mewn perthynas â safleoedd segur a phroblemau cynllunio, lle rydym yn ceisio darparu llwybrau llyfnach i fentrau bach a chanolig ledled Cymru, fel nad ydynt yn dioddef newidiadau sydyn o ran llif arian pan fyddant yn wynebu anawsterau wrth gynllunio ac yn y blaen. Felly, rydym yn gwneud nifer o bethau gyda Banc Datblygu Cymru, a'r gronfa safleoedd segur ac ati, i ddarparu cyflenwad o arian i adeiladwyr lleol sydd am wneud y peth iawn, fel y gallwn annog y gweithlu lleol i adeiladu'r tai sydd eu hangen ar eu cymunedau eu hunain, yn hytrach na bod yr adeiladwyr mawr yn dod i mewn ac yn adeiladu'r math o gartrefi unffurf nad sydd eu hangen ar ein cymunedau yn fy marn i.

14:40

Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.

UKIP spokesperson, Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. Minister, I raised the issue recently of the large amount of taxpayers' money that's being wasted in the long-running Caerphilly County Borough Council offices saga. The response I got from the First Minister was that it was largely a matter for the council itself, which is often the response we get when we raise local government issues here in the Chamber, although oversight of local government in Wales is clearly part of your remit, Minister, which is why we're all here doing local government Minister's questions today.

Now, since I tasked the First Minister with this issue, it has emerged that the figure wasted on the Caerphilly saga is not £4 million, which is the figure I quoted. Freedom of information requests have revealed that the figure is actually more than £6 million. And yet, the chief executive of the council is still taking home £130,000 a year for doing nothing, which is exactly what he has been doing for the past six years. Minister, do you now have any accurate estimate of when this whole sorry saga will actually be resolved?

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ddiweddar, codais fater y swm mawr o arian trethdalwyr sy'n cael ei wastraffu mewn perthynas â saga hirhoedlog swyddfeydd Cyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili. Yr ymateb a gefais gan y Prif Weinidog oedd mai mater i'r cyngor ei hun yw hwn yn bennaf, sef yr ymateb a gawn yn aml pan fyddwn yn codi materion llywodraeth leol yma yn y Siambr, er bod goruchwylio llywodraeth leol yng Nghymru yn amlwg yn rhan o'ch cylch gwaith, Weinidog, a dyna pam fod pob un ohonom yma yn gofyn cwestiynau i'r Gweinidog llywodraeth leol heddiw.

Nawr, ers imi dynnu sylw'r Prif Weinidog at y mater hwn, mae wedi dod i'r amlwg nad £4 miliwn, sef y ffigur a ddyfynnais, yw'r ffigur a wastraffwyd ar saga Caerffili. Mae ceisiadau rhyddid gwybodaeth wedi datgelu bod y ffigur mewn gwirionedd yn fwy na £6 miliwn. Ac eto, mae prif weithredwr y cyngor yn dal i ennill £130,000 y flwyddyn am wneud dim, sef yr hyn y mae wedi bod yn ei wneud dros y chwe blynedd diwethaf. Weinidog, a oes gennych unrhyw amcangyfrif cywir bellach pa bryd y caiff y saga druenus hon ei datrys?

I understand from my recent meeting with Caerphilly leader and chief executive that they expect a report of the designated independent person to come in some time during April. So, I can pass on the information that that's what they expect. However, the First Minister is entirely right: employment matters are entirely a matter for the council and we're not in a position to have any input into that.

Deallaf o fy nghyfarfod diweddar gydag arweinydd a phrif weithredwr Caerffili eu bod yn disgwyl i'r unigolyn annibynnol dynodedig gyflwyno eu hadroddiad rywbryd ym mis Ebrill. Felly, gallaf drosglwyddo mai dyna maent yn ei ddisgwyl. Fodd bynnag, mae'r Prif Weinidog yn llygad ei le: mater i'r cyngor yn llwyr yw materion cyflogaeth, ac nid ydym mewn sefyllfa i roi unrhyw fewnbwn yn hynny o beth.

Well, thank you for giving me a timeline, which is useful. Although I accept the point you just made, could I also point out that this is an issue that touches on the sometimes excessive pay of senior council officials on many councils in Wales—many of which are Labour controlled? Can I bring to your attention the fact that two councillors in Torfaen have resigned from the Labour group because they were highlighting possible cuts that could be made—they said—to the excessive amount that they were alleging Torfaen council was spending on corporate management. Torfaen is spending almost £3 million a year on corporate management, which is almost double what is being spent on the same thing in neighbouring Newport. Minister, is there a case that, with council services under threat from austerity, as you keep telling us, your Welsh Government should now be investigating whether councils in Wales are spending excessive amounts on the top tier of officer pay?

Wel, diolch am roi amserlen i mi, sy'n ddefnyddiol. Er fy mod yn derbyn y pwynt rydych newydd ei wneud, a gaf fi nodi hefyd fod hwn yn fater sy'n cyffwrdd â chyflog gormodol weithiau i uwch-swyddogion mewn sawl cyngor yng Nghymru—a llawer ohonynt yn gynghorau Lafur? A gaf fi dynnu eich sylw at y ffaith bod dau gynghorydd yn Nhorfaen wedi ymddiswyddo o'r grŵp Llafur am eu bod yn tynnu sylw at y toriadau posibl y gellid eu gwneud—yn ôl yr hyn a ddywedasant—i'r swm gormodol roeddent yn honni bod cyngor Torfaen yn ei wario ar reoli corfforaethol. Mae Torfaen yn gwario bron i £3 miliwn y flwyddyn ar reoli corfforaethol, sydd bron ddwywaith cymaint â'r hyn a werir ar yr un peth yng nghyngor cyfagos Casnewydd. Weinidog, gyda gwasanaethau cynghorau dan fygythiad oherwydd cyni fel y dywedwch wrthym o hyd, a oes achos i'w wneud dros ymchwiliad gan Lywodraeth Cymru i weld a yw cynghorau yng Nghymru yn gwario gormod o arian ar gyflogau swyddogion ar yr haen uchaf?

The Workforce Partnership Council has addressed this issue in the round for local authorities and the First Minister gave an undertaking that, once the processes in Caerphilly have finished, we will undertake a review of disciplinary action for the top tiers of local authority officers. I don't think it's at all right to compare two local authorities in the way that you have, because a large number of other issues will have come to bear in how a local authority structures its corporate core: what services it delivers and why something may or may not cost more than at another local authority. 

The truth is that most local authorities are really struggling with austerity. They've had their budgets either flatlined or cut for the last nine years. We know that all local authorities are really struggling to deliver much-valued and welcome local services and most of them are doing a fine job in making very bad decisions in the sense that there are no good decisions when you're cutting services that people rely on.

Mae Cyngor Partneriaeth y Gweithlu wedi mynd i'r afael â'r mater hwn yn ei gyfanrwydd ar ran awdurdodau lleol a chafwyd ymrwymiad gan y Prif Weinidog, pan fydd y prosesau yng Nghaerffili wedi dod i ben, y byddwn yn cynnal adolygiad o gamau disgyblu ar gyfer haenau uchaf swyddogion awdurdodau lleol. Ni chredaf ei bod yn iawn cymharu dau awdurdod lleol fel y gwnaethoch, gan y bydd nifer fawr o faterion eraill yn effeithio ar sut y mae awdurdod lleol yn strwythuro ei graidd corfforaethol: pa wasanaethau y mae'n eu darparu a pham y gall rhywbeth gostio mwy nag mewn awdurdod lleol arall.

Y gwir yw bod y rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn ei chael hi'n wirioneddol anodd oherwydd cyni. Mae eu cyllidebau naill ai wedi aros yn llonydd neu wedi eu torri am y naw mlynedd ddiwethaf. Gwyddom fod pob awdurdod lleol yn ei chael hi'n anodd iawn darparu gwasanaethau lleol gwerthfawr, ac mae'r rhan fwyaf ohonynt yn gwneud gwaith da o ddewisiadau gwael iawn, yn yr ystyr nad oes unrhyw ddewisiadau da pan fyddwch yn torri gwasanaethau y mae pobl yn dibynnu arnynt.

[Inaudible.]—the economic reality of austerity, which you described in the first part of your answer, but it may be true that excessive pay at the top of an organisation may mean that people at the lower levels are not being paid enough. And we do know, from an investigation carried out in 2017 by BBC Wales, that most councils in Wales are paying some of their staff less than the real living wage. Do you not think, Minister, that it is time that you looked at the top-tier pay of local authorities in Wales to see if we can get these councils to pay less to their fat cats and more to the workers at the bottom of their pay scales?

[Anghlywadwy.]—realiti economaidd cyni, a ddisgrifiwyd gennych yn rhan gyntaf eich ateb, ond gall fod yn wir y gall tâl gormodol ar ben uchaf sefydliad olygu nad yw pobl ar y lefelau is yn cael digon o dâl. A gwyddom, o ymchwiliad a gynhaliwyd gan BBC Wales yn 2017, fod y rhan fwyaf o gynghorau yng Nghymru yn talu cyflog sy'n llai na'r cyflog byw go iawn i rai o'u staff. Onid ydych yn credu, Weinidog, ei bod yn bryd ichi edrych ar gyflogau haen uchaf awdurdodau lleol yng Nghymru i weld a allwn sicrhau bod y cynghorau hyn yn talu llai i'w gweithwyr blonegog a mwy i'r gweithwyr ar waelod eu graddfeydd cyflog?

14:45

As the First Minister said in answer to the question—and I agree with him entirely—I agree that there should be a multiplier. It's usually 20 between the lowest paid and the highest paid in any organisation. The workforce partnership council, which the Deputy Minister is going to be chairing later on this year, in its new reconfigured form, will be taking account of the pay and conditions of staff right across the public sector, and no doubt the workforce partnership council will have something to say about the multipliers that should be in effect.

Fel y dywedodd y Prif Weinidog wrth ateb y cwestiwn—a chytunaf yn llwyr—rwy'n cytuno y dylid cael lluosydd. Fel arfer, mae'r ffigur yn 20 rhwng y cyflogau isaf a'r cyflogau uchaf mewn unrhyw sefydliad. Bydd cyngor partneriaeth y gweithlu, a fydd yn cael ei gadeirio ar ei newydd wedd yn ddiweddarach eleni gan y Dirprwy Weinidog, yn ystyried cyflogau ac amodau staff ar draws y sector cyhoeddus, ac nid oes amheuaeth y bydd gan gyngor partneriaeth y gweithlu rywbeth i'w ddweud am y lluosyddion a ddylai fod ar waith.

Tynnwyd cwestiwn 3 [OAQ53669] yn ôl, felly cwestiwn 4, Jenny Rathbone.

Question 3 [OAQ53669] is withdrawn. Question 4, Jenny Rathbone.

Diwygio Adran 21 o Ddeddf Tai 1988
Amending Section 21 of the Housing Act 1988

4. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i ddiwygio Adran 21 o Ddeddf Tai 1988 i roi tenantiaethau mwy sicr i bobl sy'n rhentu cartrefi yn breifat? OAQ53675

4. What plans does the Welsh Government have to amend Section 21 of the Housing Act 1988 to give people who privately rent homes more secure tenancies? OAQ53675

We're very much in favour of looking to see whether we can make security of tenure much more of a reality here in Wales, and we will be working hard with the sector to see whether we can repeal or modify section 21, as it's called, of the Renting Homes (Wales) Act 2016 in order to give people better security of tenure.

Rydym o blaid archwilio i weld a a allwn sicrhau bod sicrwydd deiliadaeth yn fwy o realiti o lawer yma yng Nghymru, a byddwn yn gweithio'n galed gyda'r sector i weld a allwn ddiddymu neu addasu adran 21, fel y'i gelwir, o Ddeddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 er mwyn rhoi gwell sicrwydd deiliadaeth i bobl.

Thank you. Minister, obviously this affects nearly 0.5 million people. Obviously, quite a lot of them are young, single people who don't seem to have a problem moving around at short notice, but the people who are really affected by this lack of any secure tenancy are people with families, which means that if they have a child in school—being evicted for no reason whatsoever; they could be model tenants—means that the child has to move school, in all likelihood. And equally, vulnerable people who require support from within the community to avoid social isolation are in a similar position.

So, if and when we are in a position to actually make the Renting Homes (Wales) Act 2016 go live, how is the section 173 replacing section 21 actually going to make any real difference to that security that people should be able to feel in privately rented homes? Because whilst it's possible for them to simply argue in the courts that they're being evicted because the landlord doesn't want to repair or otherwise make safe the dwelling that they're renting, that is not sufficient in itself. It opens it to racism and all sorts of other prejudice that could result from this very weak landlord-tenant relationship.

Diolch. Weinidog, yn amlwg, mae hyn yn effeithio ar bron i 0.5 miliwn o bobl. Yn amlwg, mae llawer ohonynt yn bobl ifanc, sengl nad yw'n ymddangos bod symud o gwmpas ar fyr rybudd yn broblem iddynt, ond y bobl yr effeithir arnynt yn fawr gan ddiffyg sicrwydd deiliadaeth yw pobl â theuluoedd, sy'n golygu, os oes plentyn ganddynt yn yr ysgol—cael eu troi allan am ddim rheswm o gwbl; gallent fod yn denantiaid gwych—mae hyn yn golygu bod yn rhaid i'r plentyn newid ysgol, yn ôl pob tebyg. Ac yn yr un modd, mae pobl agored i niwed sydd angen cymorth yn y gymuned i osgoi ynysu cymdeithasol mewn sefyllfa debyg.

Felly, os a phan fyddwn mewn sefyllfa i roi Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 ar waith, sut y bydd y ffaith bod adran 173 yn disodli adran 21 yn gwneud gwahaniaeth go iawn i'r sicrwydd y dylai pobl allu ei deimlo mewn cartrefi rhent preifat? Oherwydd, er ei bod yn bosibl iddynt ddadlau yn y llysoedd eu bod yn cael eu troi allan am nad yw'r landlord am drwsio'r annedd y maent yn ei rentu, neu ei wneud yn ddiogel, nid yw hynny'n ddigon ynddo'i hun. Mae'n ei wneud yn agored i hiliaeth a phob math o ragfarn arall a allai ddeillio o'r berthynas wan iawn hon rhwng landlord a thenant.

Yes. I don't disagree at all with the proposition that Jenny Rathbone puts forward, and I absolutely agree good-quality housing is a springboard from which children and families could create secure and successful futures. It's a human right to have a secure home that you can rely on and that you can build a future on, and I couldn't agree more. All of the evidence suggests that children who live in insecure rented accommodation are twice as likely to suffer from mental health problems than those in the owner-occupied sector, for example, and children who move frequently, as she said, are obviously much more likely to suffer from those kinds of problems.

We are looking to implement the Renting Homes (Wales) Act 2016 to improve the clarity and consistency of housing law. As she said, there is a section in there that specifically prohibits the use of a no-fault eviction, where it's a retaliation eviction for something a tenant has tried to enforce. But I agree with her that that's not sufficient, and the Government would very much like to legislate to strengthen that. There are a number of problems with that, not least that that Act is not yet in force. It's not in force for two reasons: one is that there's one more set of regulations that we need to consult on to make sure that the Act can be implemented; and the second rather more prosaic reason is that the Ministry of Justice is updating its computer system, and we are in discussion with them about the timing of that because, without that, we can't implemented it as it is. The complexity for getting the contracts, the tenancy arrangements and all the rest of it are too much without the computer system. So, we're in discussion about whether we should pay to have the system upgraded in advance of the update or whether the update will take place in good time for us to be able to implement the Act. And that's an ongoing discussion that I'm happy to keep Members updated on.

We do need the other regulations to be put in place. We don't want a situation where we would basically be implementing an Act and then immediately amending it so that everybody has to cope with two sets of changes. So, I'd like to be able to put the change to what's now section 21, which would be section 178—173, sorry; the Member's got a better memory for it than I have—in place, so that when it's commenced, it commences with the new provisions in place. So, there are a number of practical and prosaic issues there, but, on the principle, I have no problem at all, and officials are working very hard to see what needs to be done to put that into place.

Ie. Nid wyf yn anghytuno o gwbl â'r hyn y mae Jenny Rathbone yn eu gynnig, a chytunaf yn llwyr fod tai o ansawdd da yn sbardun i blant a theuluoedd allu creu dyfodol diogel a llwyddiannus. Mae cartref diogel y gallwch ddibynnu arno ac y gallwch adeiladu dyfodol arno yn hawl dynol, ac ni allwn gytuno mwy. Awgryma'r holl dystiolaeth fod plant sy'n byw mewn llety rhent ansicr ddwywaith yn fwy tebygol o ddioddef problemau iechyd meddwl na phlant yn y sector perchen-feddiannaeth, er enghraifft, ac mae plant sy'n symud yn aml, fel y dywedodd, yn amlwg yn llawer mwy tebygol o ddioddef yn sgil y mathau hynny o broblemau.

Rydym yn bwriadu rhoi Deddf Rhentu Cartrefi (Cymru) 2016 ar waith i wella eglurder a chysondeb cyfraith tai. Fel y dywedodd, mae'n cynnwys adran sy'n gwahardd y defnydd o droi allan 'dim bai', lle caiff tenant eu troi allan i ddial am rywbeth y maent wedi ceisio'i fynnu. Ond cytunaf â hi nad yw hynny'n ddigonol, ac mae'r Llywodraeth yn awyddus iawn i ddeddfu i gryfhau hynny. Ceir nifer o broblemau gyda hynny, yn enwedig y ffaith nad yw'r Ddeddf honno mewn grym eto. Nid yw mewn grym am ddau reswm: un yw bod angen inni ymgynghori ar un set arall o reoliadau er mwyn sicrhau y gellir gweithredu'r Ddeddf; a'r ail reswm, sydd ychydig yn llai diddorol, yw bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder yn diweddaru ei system gyfrifiadurol, ac rydym yn trafod gyda hwy ynghylch amseriad hynny, oherwydd, heb hynny, ni allwn ei roi ar waith fel y mae. Mae'r cymhlethdod mewn perthynas â sicrhau'r contractau, y trefniadau tenantiaeth a phopeth arall yn ormod heb y system gyfrifiadurol. Felly, rydym yn trafod a ddylem dalu i uwchraddio'r system cyn y diweddariad, neu a fydd y diweddariad yn digwydd mewn da bryd i ni allu weithredu'r Ddeddf. Ac rwy'n fwy na pharod i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y drafodaeth honno sydd ar y gweill.

Mae angen rhoi'r rheoliadau eraill ar waith. Nid ydym am gael sefyllfa lle byddem, yn y bôn, yn gweithredu Deddf ac yna'n ei diwygio'n syth gan olygu bod yn rhaid i bawb ymdopi â dwy set o newidiadau. Felly, hoffwn allu gweithredu'r newid i'r hyn sy'n adran 21 yn awr, sef adran 178—173, mae'n ddrwg gennyf; mae gan yr Aelod gof gwell na minnau—er mwyn sicrhau ei bod yn dechrau gyda'r darpariaethau newydd yn eu lle pan fydd yn cychwyn. Felly, ceir nifer o faterion ymarferol a diflas yn hyn o beth, ond o ran yr egwyddor, nid oes gennyf unrhyw broblem o gwbl, ac mae swyddogion yn gweithio'n galed iawn i weld beth sydd angen ei wneud i roi hynny ar waith.

14:50

Thank you, Madam Presiding Officer. Minister, the leader of Caerphilly council said recently—

Diolch, Lywydd. Weinidog, yn ddiweddar, dywedodd arweinydd cyngor Caerffili—

My mistake, sorry; that's my mistake. David Melding was meant to be called on that question. You were too keen, Mohammad, and I was wrong. David Melding.

Fy nghamgymeriad i, mae'n ddrwg gennyf; fy nghamgymeriad i. David Melding a ddylai fod wedi'i alw ar gyfer y cwestiwn hwnnw. Roeddech yn rhy awyddus, Mohammad, ac roeddwn innau'n anghywir. David Melding.

I am grateful to you, Presiding Officer. In England, they're looking at this as well, and you know that there's a proposal to increase the minimum tenancy period from six months to three years. However, the 1988 reform was designed to bring more properties onto the market, because at that stage there was, one could argue, quite severe over-regulation and the supply of properties to rent was very much affected. So, we need to look at this carefully, but I think the default position shouldn't be at something like six months. I think that's where we've got a problem, and it should be set higher. We need to consult widely with the sector. And, for some people, having a short tenancy is what they want, but that's a bit crowded now and we need more variety in the market, but there will have to be assurances on both sides when we look at longer tenancies, because they bring some risk, obviously, for very reputable landlords, as well.

Diolch, Lywydd. Yn Lloegr, maent yn ystyried hyn hefyd, a gwyddoch fod cynnig i gynyddu isafswm y cyfnod tenantiaeth o chwe mis i dair blynedd. Fodd bynnag, lluniwyd diwygiad 1988 er mwyn rhoi mwy o eiddo ar y farchnad, oherwydd ar y pryd, gellid dadlau bod gor-reoleiddio wedi cael cryn effaith ar y cyflenwad o eiddo rhent. Felly, mae angen inni ystyried hyn yn ofalus, ond ni chredaf y dylai'r cyfnod rhagosodedig fod yn chwe mis. Credaf mai dyna lle mae gennym broblem, ac y dylid ei osod yn uwch. Mae angen i ni ymgynghori'n eang â'r sector. Ac mae rhai pobl yn dymuno cael tenantiaeth fer, ond mae llawer o hynny bellach ac mae angen mwy o amrywiaeth arnom yn y farchnad, ond bydd yn rhaid cael sicrwydd ar y ddwy ochr wrth ystyried tenantiaethau hirach, gan eu bod yn peri rhywfaint o risg, yn amlwg, i landlordiaid da iawn, hefyd.

Yes. I think the Member is absolutely right. I mean, there are a number of complexities here around why the sector is as it is, but there's no doubt at all that sudden eviction for no apparent reason is a real scourge. We know that it happens and we know that many landlords would never dream of doing such a thing, but we do know that it happens, so we need to get the regulation to be proportionate—he's right. We need to get the length of tenancies right. I think Jenny Rathbone particularly mentioned the difference between young, single people who have mobile careers and families and so on. So, we need to get to a situation where we've implemented our own Act that addresses some of those issues, and that we implement it in the light of changes that reflect changing policy and real circumstances across the UK, and that we do so in a way that both doesn't put off landlords from offering their property for rent, but also does allow the security of tenure that allows people to have the stable and secure accommodation that they want. 

In particular, we're looking to have landlords co-operate with us and come on board with schemes that would allow the private rented sector to participate in, effectively, a social rent so that they have a guaranteed rental income from one of the registered social landlords or a local housing authority by which they give over their property for a lengthier period of time for an arrangement that guarantees the level of rent, and so on. So, we are looking at a range of resources here, but I do think that most people would agree that being able to be evicted for no reason at all just at the drop of a hat is something that we need to address.

Ie. Credaf fod yr Aelod yn llygad ei le. Hynny yw, ceir nifer o gymhlethdodau yma ynghylch pam fod y sector fel y mae, ond nid oes unrhyw amheuaeth fod troi allan yn sydyn am ddim rheswm amlwg yn broblem ddifrifol. Gwyddom fod hynny'n digwydd, a gwyddom na fyddai llawer o landlordiaid yn breuddwydio am wneud y fath beth, ond gwyddom ei fod yn digwydd, felly mae angen inni sicrhau bod y rheoliadau'n gymesur—mae'n llygad ei le. Mae angen i ni sicrhau bod hyd tenantiaethau'n iawn. Credaf fod Jenny Rathbone yn arbennig wedi crybwyll y gwahaniaeth rhwng pobl ifanc, sengl sydd â gyrfaoedd symudol a theuluoedd ac ati. Felly, mae angen inni ddod i sefyllfa lle rydym wedi rhoi ein Deddf ein hunain ar waith sy'n mynd i'r afael â rhai o'r materion hynny, a lle rydym yn ei gweithredu yng ngoleuni newidiadau sy'n adlewyrchu newidiadau mewn polisi ac amgylchiadau go iawn ledled y DU, a'n bod yn gwneud hynny mewn ffordd nad yw'n anghymell landlordiaid rhag cynnig eu heiddo i'w rentu, ond sydd hefyd yn darparu'r sicrwydd deiliadaeth sy'n caniatáu i bobl gael y llety sefydlog a sicr y maent ei angen.

Yn fwyaf arbennig, rydym am weld landlordiaid yn cydweithredu â ni ac yn ymrwymo i gynlluniau a fyddai'n caniatáu i'r sector rhentu preifat gymryd rhan, i bob pwrpas, mewn rhent cymdeithasol fel bod ganddynt incwm rhent gwarantedig gan un o'r landlordiaid cymdeithasol cofrestredig neu awdurdod tai lleol y byddant yn rhoi eu heiddo iddynt am gyfnod hirach ar gyfer trefniant sy'n gwarantu lefel y rhent, ac yn y blaen. Felly, rydym yn ystyried amrywiaeth o adnoddau yma, ond credaf y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn cytuno bod gallu cael eich troi allan am ddim rheswm o gwbl ar fyr rybudd yn rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef.

Y Pwysau Ariannu mewn Llywodraeth Leol
Funding Pressures in Local Government

5. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y pwysau ariannu mewn llywodraeth leol? OAQ53674

5. Will the Minister provide a statement on funding pressures in local government? OAQ53674

Certainly. the Welsh Government is committed to protecting local government and the services they provide. Local government in all areas of Wales have received the best possible settlement, with the 1 per cent reduction announced at the 2018-19 final budget turning into a 0.2 per cent increase this year.

Yn sicr. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i ddiogelu llywodraeth leol a'r gwasanaethau y maent yn eu darparu. Mae llywodraeth leol ym mhob rhan o Gymru wedi cael y setliad gorau posibl, gyda'r gostyngiad o 1 y cant a gyhoeddwyd yng nghyllideb derfynol 2018-19 wedi troi'n gynnydd o 0.2 y cant eleni.

Minister, due to Tory austerity, Torfaen council has had no option but to increase council tax this year in order to protect vital services, namely social care and education. I'm very proud that, in Torfaen, we have a Labour council that is prepared to take those decisions to protect our local services. The leader of UKIP knows nothing about the financial pressures facing the local authority in Torfaen, and I'm sure that you would agree with me, Minister, that all the low-hanging fruit is now gone in local authorities and they are facing a genuine struggle to survive.

Last week, the leader of Torfaen told the Children, Young People and Education Committee that he had protected education as he believes that it is a key preventative service. I very much agree with that view. Do you agree with that view, Minister? And, given the very hard-hitting evidence that the committee has received about the funding pressures in schools, what steps will you take to ensure that education is prioritised in the next budget round?

Weinidog, yn sgil cyni'r Torïaid, nid oedd dewis gan gyngor Torfaen ond cynyddu'r dreth gyngor eleni er mwyn diogelu gwasanaethau hanfodol, sef gofal cymdeithasol ac addysg. Rwy'n falch iawn fod gennym, yn Nhorfaen, gyngor Llafur sy'n barod i wneud y penderfyniadau hynny i ddiogelu ein gwasanaethau lleol. Nid yw arweinydd UKIP yn gwybod dim am y pwysau ariannol sy'n wynebu'r awdurdod lleol yn Nhorfaen, ac rwy'n siŵr y byddech yn cytuno â mi, Weinidog, fod yr holl ffrwythau isel wedi diflannu bellach mewn awdurdodau lleol a'u bod yn wynebu brwydr wirioneddol i oroesi.

Yr wythnos diwethaf, dywedodd arweinydd Torfaen wrth y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ei fod wedi diogelu addysg gan ei fod yn credu ei fod yn wasanaeth ataliol allweddol. Cytunaf yn gryf â'r farn honno. A ydych yn cytuno â'r farn honno, Weinidog? Ac o ystyried y dystiolaeth gadarn iawn a gafodd y pwyllgor ynghylch pwysau ariannol mewn ysgolion, pa gamau y byddwch yn eu cymryd i sicrhau bod addysg yn cael ei blaenoriaethu yn y cylch cyllidebol nesaf?

Yes. I absolutely welcome the prioritisation that Torfaen and, indeed, many other authorities are giving to education and social services in what is indeed a very difficult settlement for most local authorities. We recognise the challenges for authorities and the difficult choices they're making, as I said earlier, on the savings and changing services, and the decisions they're having to make on council tax in order to balance the budget. As I said, in between the indicative settlement and the actual settlement, we managed to increase the funding for local government to reflect some of the specific priorities that they have stressed to us around education and social services. We certainly do welcome that priority. But there is no doubt that austerity is biting deep into local services, and very difficult choices have to be made across all councils.

Ie. Rwy'n bendant yn croesawu'r flaenoriaeth y mae Torfaen, a llawer o awdurdodau eraill yn wir, yn ei rhoi i addysg a gwasanaethau cymdeithasol mewn setliad sy'n anodd iawn i'r rhan fwyaf o awdurdodau lleol. Rydym yn cydnabod yr heriau i awdurdodau a'r dewisiadau anodd a wnânt, fel y dywedais yn gynharach, ynghylch arbedion a gwasanaethau sy'n newid, a'r penderfyniadau y mae'n rhaid iddynt eu gwneud ynglŷn â'r dreth gyngor er mwyn cydbwyso'r gyllideb. Fel y dywedais, rhwng y setliad dangosol a'r setliad gwirioneddol, fe lwyddasom i gynyddu'r cyllid i lywodraeth leol er mwyn adlewyrchu rhai o'r blaenoriaethau penodol y maent wedi eu pwysleisio wrthym ynglŷn ag addysg a gwasanaethau cymdeithasol. Yn sicr, rydym yn croesawu'r flaenoriaeth honno. Ond nid oes amheuaeth fod cyni'n cael cryn effaith ar wasanaethau lleol, ac mae'n rhaid i'r holl gynghorau wneud dewisiadau anodd iawn.

14:55

Minister, the leader of Caerphilly council said recently that the authority was at the end of its tether after receiving a real-terms cut in its funding. As a result, residents of Caerphilly have seen their council tax bill increase by nearly 7 per cent, combined with a £14 million cut in council services. These cuts to services include Pontllanfraith leisure centre, which could close by the end of June this year, in spite of fierce opposition from the local community. That is the area where Neil Kinnock's [Inaudible.] are still there. Does the Minister accept that her poor local government settlement will have a serious and detrimental effect on the Welsh Government's strategies for the health, education and well-being of people living in Caerphilly, please?

Weinidog, dywedodd arweinydd cyngor Caerffili yn ddiweddar fod yr awdurdod ar ben ei dennyn ar ôl cael toriad i'w gyllid mewn termau real. O ganlyniad, mae trigolion Caerffili wedi gweld cynnydd o bron i 7 y cant yn eu biliau treth gyngor, ynghyd â thoriad o £14 miliwn i wasanaethau'r cyngor. Mae'r toriadau hyn i'r gwasanaethau yn cynnwys canolfan hamdden Pontllan-fraith, a allai gau erbyn diwedd mis Mehefin eleni, er gwaethaf gwrthwynebiad chwyrn gan y gymuned leol. Dyna'r ardal lle mae [Anghlywadwy.] Neil Kinnock yn dal yno. A yw'r Gweinidog yn derbyn y bydd ei setliad llywodraeth leol gwael yn cael effaith ddifrifol ac andwyol ar strategaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer iechyd, addysg a lles pobl sy'n byw yng Nghaerffili, os gwelwch yn dda?

Local authorities will receive £4.2 billion of general funding to spend on services in 2019-20, and core funding will increase by 0.2 per cent on a like-for-like basis compared to 2018-19. In line with our programme for government commitment to provide funding for a settlement floor, the settlement includes £3.5 million fully funded by the Welsh Government to ensure that no authority has to manage with a reduction of more than 0.3 per cent in its aggregate external finance next year.

We have done the very best we can to put an umbrella over our local authorities and their services from the incredibly cruel austerity programme implemented by the Conservative Government that Mohammad Asghar supports and presumably voted for. The idea that you can separate out a decision to continue with an austerity programme for nine years from the destruction of local services in your local authority is quite extraordinary, and you really need to look to see what the unintended consequences of your own policies are on the services that you're talking about before you look anywhere else, because there is absolutely no doubt that, as Lynne Neagle just said, there is no low-hanging fruit here. We are cutting into the bone of services that local people, as he has rightly said, really, really value, and they don't want those services closed. The only way of stopping that happening is to reverse the very cruel austerity programme that your Government has been implementing.

Bydd awdurdodau lleol yn derbyn £4.2 biliwn o gyllid cyffredinol i'w wario ar wasanaethau yn 2019-20, a bydd cyllid craidd yn cynyddu 0.2 y cant ar sail debyg am debyg o gymharu â 2018-19. Yn unol ag ymrwymiad ein rhaglen lywodraethu i ddarparu cyllid ar gyfer terfyn isaf i'r setliad, mae'r setliad yn cynnwys £3.5 miliwn a ariennir yn llawn gan Lywodraeth Cymru i sicrhau nad oes yn rhaid i unrhyw awdurdod ymdopi â gostyngiad o fwy na 0.3 y cant yn ei gyllid allanol cyfunol y flwyddyn nesaf.

Rydym wedi gwneud ein gorau glas i ddal ymbarél dros ein hawdurdodau lleol a'u gwasanaethau rhag y rhaglen hynod greulon o gyni a weithredir gan y Llywodraeth Geidwadol y mae Mohammad Asghar yn ei chefnogi, ac y pleidleisiodd drosti yn ôl pob tebyg. Mae'r syniad y gallwch wahanu'r penderfyniad i barhau â rhaglen gyni am naw mlynedd oddi wrth y difrod i wasanaethau lleol yn eich awdurdod lleol yn eithaf rhyfeddol, ac mae angen i chi ystyried beth yw canlyniadau anfwriadol eich polisïau eich hun i'r gwasanaethau rydych yn sôn amdanynt cyn ichi edrych yn unrhyw le arall, gan nad oes unrhyw amheuaeth, fel y dywedodd Lynne Neagle yn awr, nad oes unrhyw ffrwythau isel ar ôl yma. Rydym yn torri hyd at yr asgwrn y gwasanaethau y mae pobl leol, fel y dywedodd yn gywir, yn eu gwir werthfawrogi, ac nid ydynt am i'r gwasanaethau hynny gau. Yr unig ffordd o atal hynny rhag digwydd yw gwrthdroi'r rhaglen greulon iawn o gyni y mae eich Llywodraeth wedi bod yn ei gweithredu.

Llosgydd y Barri
The Barry Incinerator

6. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am yr asesiad effaith amgylcheddol mewn cysylltiad â llosgydd y Barri? OAQ53655

6. Will the Minister make a statement on the environmental impact assessment in relation to the Barry incinerator? OAQ53655

We continue to give careful consideration, including seeking further legal clarification on aspects of the case, to how the environmental impact assessment within the planning system applies to the plant built by Biomass UK No. 2 Ltd. We will issue a decision as soon as possible.

Rydym yn parhau i roi ystyriaeth ofalus, gan gynnwys gofyn am ragor o eglurhad cyfreithiol ar rai agweddau ar yr achos, o ran sut y mae'r asesiad o'r effaith amgylcheddol yn y system gynllunio yn berthnasol i'r ffatri a adeiladwyd gan Biomass UK No. 2 Ltd. Byddwn yn cyhoeddi penderfyniad cyn gynted â phosibl.

Regrettably, Minister, that will give me a clear indication—and those watching from Barry—that I will not get much insight into the situation the Government finds itself in at the moment, other than that it is still seeking legal advice, some 13 months after you yourself, in this Chamber, gave a commitment that you were minded to request an environmental impact assessment. Given that you will not go much further on offering a date for when you might be in a position to give that opinion, can you give us an understanding, then, of the legal advice that you are commissioning that is supporting your decision making? Is it outside legal expert advice that you are commissioning, or is it the internal legal expertise that you have within Welsh Government? Because, I am dumbfounded, like many people in Barry, as to why this process is still, 13 months on, unresolved.

Yn anffodus, Weinidog, bydd hynny'n rhoi arwydd clir i mi—a'r rheini sy'n gwylio'r o'r Barri—na fyddaf yn cael llawer o wybodaeth am sefyllfa'r Llywodraeth ar hyn o bryd, heblaw ei bod yn dal i ceisio cyngor cyfreithiol, oddeutu 13 mis ar ôl i chi roi ymrwymiad yn y Siambr hon eich bod yn bwriadu gofyn am asesiad o'r effaith amgylcheddol. O ystyried nad ewch chi lawer pellach a chynnig dyddiad i ddynodi pryd y gallech fod mewn sefyllfa i roi'r farn honno, a allwch roi eglurhad inni, felly, o'r cyngor cyfreithiol rydych yn ei gomisiynu i gefnogi eich penderfyniadau? Ai cyngor cyfreithiol arbenigol allanol rydych yn ei gomisiynu, neu'r arbenigedd cyfreithiol mewnol sydd gennych yn Llywodraeth Cymru? Oherwydd nid oes syniad gennyf, fel llawer o bobl yn y Barri, pam fod y broses hon yn dal heb ei datrys, 13 mis yn ddiweddarach.

I thank the Member for his question on this issue. As he is aware, the case raises complex issues about how the EIA applies to applications to amend planning conditions, which are taking some time to work through. Details of any Welsh Government instruction for legal advice, including whether legal advice is sought or given in relation to any matter, is protected by legal professional privilege.

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn ar y mater hwn. Fel y gŵyr, mae'r achos yn codi materion cymhleth ynglŷn â sut y mae'r asesiad o'r effaith amgylcheddol yn berthnasol i geisiadau i ddiwygio amodau cynllunio, ac mae'n cymryd peth amser i weithio drwy'r materion hynny. Caiff manylion unrhyw gyfarwyddyd gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â chyngor cyfreithiol, gan gynnwys a roddir neu a ofynnir am gyngor cyfreithiol mewn perthynas ag unrhyw fater, eu diogelu gan fraint broffesiynol gyfreithiol.

The Barry incinerator is a travesty. It's just not a good idea at all. Barry is a lovely place to live. It's got a beautiful coastline. People want to live there, and people from all over the world go to Barry because it's such a great place. So, why on earth would you want to stick a huge incinerator on the waterfront, bring in rubbish from all over and burn it on the Barry coastline? Do you agree with me that this ridiculous scheme should be scrapped?

Mae llosgydd y Barri'n drychineb. Nid yw'n syniad da o gwbl. Mae'r Barri yn lle hyfryd i fyw. Mae ganddo arfordir hardd. Mae pobl yn dymuno byw yno, ac mae pobl o bob cwr o'r byd yn mynd i'r Barri gan ei fod yn lle mor wych. Felly, pam ar y ddaear y byddech yn dymuno gosod llosgydd enfawr ar y glannau, dod â sbwriel i mewn o bob man a'i losgi ar arfordir y Barri? A ydych yn cytuno â mi y dylid rhoi'r gorau i'r cynllun gwarthus hwn?

Llywydd, given the ongoing legal process, it's not appropriate for me to comment or add a further comment to the answers already given today.

Lywydd, o ystyried y broses gyfreithiol barhaus, nid yw'n briodol imi wneud sylwadau neu ychwanegu sylw pellach at yr atebion a roddwyd eisoes heddiw.

Gwella Cynhwysiant Digidol
Improving Digital Inclusion

7. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am ymdrechion i wella cynhwysiant digidol? OAQ53671

7. Will the Minister make a statement on efforts to improve digital inclusion? OAQ53671

With pleasure. Through Digital Communities Wales and the many other actions in our digital inclusion framework and delivery plan, we are supporting more people to gain maximum benefit from the life-changing opportunities digital technologies can offer.

 phleser. Drwy Cymunedau Digidol Cymru a'r nifer o gamau eraill yn ein cynllun cyflenwi a'n fframwaith cynhwysiant digidol, rydym yn cynorthwyo mwy o bobl i gael y budd mwyaf posibl o'r cyfleoedd sy'n gallu newid bywydau y gall technolegau digidol eu cynnig.

15:00

Thank you, Minister, for that answer. I'm sure you will agree with me that access to digital connectivity is a great way of ensuring that people across the country can access various social media platforms, including a range of online apps. Would the Minister agree with me that the roll-out is also important in ensuring that people can access online mental health services? We know the importance of developments in online services for those who aren't able to speak out face to face or over the phone, for example. There's been some great work in this area done by students from Coleg Cambria as part of their Welsh baccalaureate. They created an app for the charity Mind—the great charity called Mind—that will benefit individuals with mental health issues, such as myself. Do you agree with that?

Diolch am eich ateb, Weinidog. Rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod mynediad at gysylltedd digidol yn ffordd wych o sicrhau bod pobl ledled y wlad yn gallu cael mynediad at blatfformau cyfryngau cymdeithasol amrywiol, gan gynnwys amrywiaeth o apiau ar-lein. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno bod y broses o ddarparu'r cysylltedd hefyd yn bwysig er mwyn sicrhau y gall pobl gael mynediad at wasanaethau iechyd meddwl ar-lein? Gwyddom pa mor bwysig yw datblygiadau mewn gwasanaethau ar-lein i bobl na allant siarad wyneb yn wyneb neu dros y ffôn, er enghraifft. Gwnaed gwaith gwych yn y maes hwn gan fyfyrwyr o Goleg Cambria fel rhan o fagloriaeth Cymru. Fe wnaethant ddylunio ap ar gyfer elusen Mind—yr elusen wych o'r enw Mind—a fydd o fudd i unigolion â phroblemau iechyd meddwl, fel fi. A ydych yn cytuno â hynny?

I certainly do. Digital inclusion can have a significant impact on people's health outcomes by helping them take control of their health and care, or helping to reduce feelings of loneliness and isolation. It can give them a medium through which they can communicate with others in the most comfortable way and access online services and resources to support their mental health in what can be a very beneficial and helpful way. I didn't know about the app. I'm very pleased to hear about it, and I'm sure that it will have a very good effect for those people who are using it.

We must also, as he said, be mindful of the risks and dangers and the responsibility that we all bear to ensure that people are not exposed to online experiences that can have severely detrimental effects on mental health. Through Digital Communities Wales we are providing a vital co-ordination role in communities, to help people with their motivation, access and skills, to be able to improve their lives through digital technology. The programme works with mental health charities to improve the digital skills of people experiencing mental health issues and to give them the resilience and techniques to withstand some of the experiences that we know can happen, while also accessing the online services that we know can be very helpful.

We want to ensure that our citizens have the basic digital skills needed to be able to make those informed choices, and that's why the training includes tips on how to stay safe, as I say. I'm very pleased that we've just announced the awarding of the contract for health services and for digital inclusion across Wales. That programme will be able to assist people who find themselves both in hospital and in other care settings to access digital services online, and to give them the skills they need to develop that.   

Ydw, yn sicr. Gall cynhwysiant digidol gael effaith sylweddol ar ganlyniadau iechyd pobl drwy eu cynorthwyo i gael rheolaeth ar eu hiechyd a'u gofal, neu helpu i leihau teimladau o unigrwydd ac arwahanrwydd. Gall roi cyfrwng iddynt allu cyfathrebu ag eraill yn y ffordd fwyaf cyfforddus a chael mynediad at wasanaethau ac adnoddau ar-lein i gefnogi eu hiechyd meddwl mewn ffordd a all fod yn fuddiol ac yn ddefnyddiol iawn. Nid oeddwn yn ymwybodol o'r ap. Rwy'n falch iawn o glywed amdano, ac rwy'n siŵr y bydd yn cael effaith dda iawn ar y bobl sy'n ei ddefnyddio.

Mae'n rhaid i ni hefyd, fel y dywedodd, fod yn ystyriol o'r risgiau a'r peryglon a'r cyfrifoldeb sydd gan bob un ohonom i sicrhau nad yw pobl yn agored i brofiadau ar-lein a all gael effeithiau niweidiol iawn ar iechyd meddwl. Drwy Cymunedau Digidol Cymru, rydym yn cyflawni rôl gydgysylltu hanfodol mewn cymunedau, i helpu pobl gyda'u cymhelliant, mynediad a sgiliau, i allu gwella eu bywydau drwy dechnoleg ddigidol. Mae'r rhaglen yn gweithio gydag elusennau iechyd meddwl i wella sgiliau digidol pobl sydd â phroblemau iechyd meddwl ac i roi'r gwytnwch a'r technegau iddynt allu ymdopi â rhai o'r profiadau y gwyddom y gallant eu hwynebu, wrth iddynt ddefnyddio'r gwasanaethau ar-lein y gwyddom y gallant fod yn ddefnyddiol iawn.

Rydym am sicrhau bod gan ein dinasyddion y sgiliau digidol sylfaenol sydd eu hangen i allu gwneud y dewisiadau gwybodus hynny, a dyna pam fod yr hyfforddiant yn cynnwys awgrymiadau ar sut i fod yn ddiogel, fel y dywedais. Rwy'n falch iawn ein bod newydd gyhoeddi'r contract ar gyfer gwasanaethau iechyd a chynhwysiant digidol ledled Cymru. Gall y rhaglen honno gynorthwyo pobl mewn ysbytai a lleoliadau gofal eraill i gael mynediad at wasanaethau digidol ar-lein, ac i roi'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i allu datblygu hynny.

As we move to a digital society—a fully digital society—I am concerned about those areas of Wales where, of course, we don't have comparable digital infrastructure in place for people to use, of course. But, on top of that, there is the issue of digital literacy, which is particularly high in areas where there are relatively higher populations of those who are older in age. So, it has been almost three years, I think, now since the Welsh Government published its digital inclusion plan. I wonder if you could outline what you're doing to support people to embrace new technology.

Wrth inni newid i fod yn gymdeithas ddigidol—yn gymdeithas gwbl ddigidol—rwy'n pryderu ynglŷn â'r ardaloedd o Gymru, wrth gwrs, lle nad oes gennym seilwaith digidol digonol i bobl ei ddefnyddio. Ond yn ychwanegol at hynny, ceir mater llythrennedd digidol, sy'n arbennig o gyffredin mewn ardaloedd lle ceir poblogaethau cymharol uwch o bobl hŷn. Felly, credaf fod tair blynedd, bron, wedi bod ers i Lywodraeth Cymru gyhoeddi ei chynllun cynhwysiant digidol. Tybed a allech amlinellu'r hyn rydych yn ei wneud i gynorthwyo pobl i fanteisio ar dechnoleg newydd.

Yes. As I said, we've got a new £6 million, three-year digital inclusion and health programme, which will work to improve the digital capabilities of citizens and health and social care staff, allowing more people to become more active participants in their own health and well-being, which will start in July of this year. We've also put £250,000 into the translation of Learn My Way, which is an online basic digital skills platform, to make the content bilingual, so it can be promoted widely across all of the communities of Wales, to assist people who are first-language Welsh or Welsh by choice to be able to access digital skills in that way.

Since April 2015, Digital Communities Wales supported an estimated 140,000 individuals to engage with their technology, and we've also trained 2,600 young digital heroes, where young people from schools, colleges and youth organisations volunteer to support older people to engage with digital technology. If the Member hasn't seen one of those programmes in action, I'm sure we could find one in his constituency to have a look at, because I can't even talk about it without smiling. It really was a great programme—to watch a youngster helping somebody older to access the technology and bring it to life for them, really, in a really good way.

He will know that I no longer have the responsibility for the broadband programme, so I can no longer exchange pleasantries with him across the Chamber about the widgety things. But my colleague Lee Waters recently made a statement on the mobile action plan and is, I know, continuing my programme of meeting with communities across Wales to ensure that we get them the broadband connectivity that they need to participate as soon as possible.

Gallaf. Fel y dywedais, mae gennym raglen cynhwysiant digidol ac iechyd newydd sy'n dair blynedd o hyd ac yn werth £6 miliwn, a bydd yn gweithio i wella gallu digidol dinasyddion a staff iechyd a gofal cymdeithasol, gan ganiatáu i fwy o bobl gymryd rhan fwy gweithgar yn eu hiechyd a'u lles eu hunain. Bydd yn dechrau ym mis Gorffennaf eleni. Rydym hefyd wedi darparu £250,000 er mwyn cyfieithu Learn My Way, platfform sgiliau digidol sylfaenol ar-lein, i wneud y cynnwys yn ddwyieithog, fel y gellir ei hyrwyddo'n eang i holl gymunedau Cymru, i gynorthwyo pobl y mae Cymraeg yn iaith gyntaf iddynt neu bobl sy'n dewis siarad Cymraeg i allu cael mynediad at sgiliau digidol yn y modd hwnnw.

Ers mis Ebrill 2015, mae Cymunedau Digidol Cymru wedi cynorthwyo 140,000 amcangyfrifedig o unigolion i ymgysylltu â'u technoleg, ac rydym hefyd wedi hyfforddi 2,600 o arwyr digidol ifanc, lle mae pobl ifanc o ysgolion, colegau a sefydliadau ieuenctid yn gwirfoddoli i gynorthwyo pobl hŷn i ymgysylltu â thechnoleg ddigidol. Os nad yw'r Aelod wedi gweld un o'r rhaglenni hynny ar waith, rwy'n siŵr y gallem ddod o hyd i un yn ei etholaeth fel y gall ei gweld, gan na allaf hyd yn oed siarad amdanynt heb wenu. Roedd yn rhaglen wirioneddol wych—gwylio rhywun ifanc yn cynorthwyo rhywun hŷn i ddefnyddio'r dechnoleg a dod â hi'n fyw iddynt mewn ffordd wirioneddol dda.

Bydd yn gwybod nad yw'r rhaglen band eang yn rhan o fy nghyfrifoldebau i bellach, felly ni allaf gael sgyrsiau ar draws y Siambr gydag ef mwyach ynglŷn â'r byd technegol. Ond gwnaeth fy nghydweithiwr, Lee Waters, ddatganiad yn ddiweddar ar y cynllun gweithredu ar ffonau symudol, a gwn ei fod yn parhau â fy rhaglen o gyfarfodydd â chymunedau ledled Cymru i sicrhau ein bod yn darparu'r cysylltedd band eang sydd ei angen arnynt i allu cyfranogi cyn gynted â phosibl.

Ac, yn olaf, cwestiwn 8—Darren Millar.

Finally, question 8—Darren Millar.

You did indeed catch me out.

Yn wir, rydych wedi fy nal.

Ac felly, cwestiwn 9—Llyr Gruffydd.

Therefore, question 9—Llyr Gruffydd.

Ni ofynnwyd cwestiwn 8 [OAQ53651].

Question 8 [OAQ53651] not asked.

15:05
Darpariaeth Tai ar gyfer Pobl sy’n Dod yn Ddigartref
The Provision of Houses for People who Find themselves Homeless

Gyda diolch i'r Llywydd ac i Darren Millar am y cyfle i ofyn y cwestiwn.

With thanks to the Llywydd and to Darren Millar for the opportunity to ask the question.

9. A wnaiff y Gweinidog ddatganiad am y ddarpariaeth tai ar gyfer pobl sy’n dod yn ddigartref yng Nghymru? OAQ53677

9. Will the Minister make a statement on the provision of houses for people who find themselves homeless in Wales? OAQ53677

Yes, thank you for the question. This Government is committed to ensuring everyone has a decent place to call home. We are investing in tackling homelessness, including through the development of Housing First in Wales, and are committed to increasing and protecting our social housing stock.

Ie, diolch am y cwestiwn. Mae'r Llywodraeth hon wedi ymrwymo i sicrhau bod gan bawb le da i'w alw'n gartref. Rydym yn buddsoddi mewn mynd i'r afael â digartrefedd, gan gynnwys drwy ddatblygu Tai yn Gyntaf yng Nghymru, ac rydym wedi ymrwymo i gynyddu a diogelu ein stoc tai cymdeithasol.

Diolch ichi am eich ateb. Wrth gwrs, yn sgil Deddf Cartrefi (Cymru) 2014, mae yna ddyletswydd ar awdurdodau lleol i sicrhau bod pawb sy'n canfod eu hunain yn ddigartref yn cael llety dros dro tra bod y cyngor, wrth gwrs, yn ffeindio cartref ar eu cyfer nhw, ac mae hynny yn rhywbeth i'w groesawu. Ond o ganlyniad, wrth gwrs, mae cost darparu llety dros dro, er enghraifft, yn sir Ddinbych wedi cynyddu o £151,000 bedair blynedd yn ôl i £558,000 eleni; yn Wrecsam, i fyny o £330,000 i dros £600,000; yng Ngwynedd o £354,000 i dros £700,000, ac yn y blaen. Felly, gaf i ofyn pa gamau rŷch chi'n eu cymryd i sicrhau bod awdurdodau lleol yn cael eu hariannu yn ddigonol er mwyn, wrth gwrs, medru sicrhau bod pawb sydd angen llety dros dro yn cael yr hyn sydd ei angen arnyn nhw?

Thank you for that response. Of course, in light of the Housing (Wales) Act 2014, there is a duty on local authorities for everyone who finds themselves homeless—that they are given temporary accommodation whilst the council finds them a home. That is something to be welcomed. But, as a result, the cost of providing temporary accommodation in Denbighshire, for example, has increased from £151,000 four years ago to £558,000 this year. In Wrexham, it’s up from £330,000 to over £600,000. In Gwynedd, it’s gone from £354,000 to over £700,000. So, may I ask what steps you are taking to ensure that local authorities are funded sufficiently in order to ensure that everyone who needs temporary accommodation gets what they need?

Yes, it's an interesting consequence of the Act, which has been very successful in preventing homelessness, that we are seeing some of the rises that the Member outlines, and we are working hard with local authorities to ensure that people don't stay in expensive temporary accommodation for any length of time at all and to move them on into secure, long-term accommodation as fast as possible, which also has the added benefit of being cheaper for them and for the council or registered social landlord who's providing it. So, we're working on a programme of that, very much.

I already spoke, in an earlier answer to Leanne Wood, about the housing supply and our ambitious plan to get the housing supply to be sufficient. In the end, that's the only answer, because, in the end, unless we can increase the housing supply to match the social need—and, actually, I would say social demand—for houses for social rent we will always have the problem of people continuing to look for accommodation in what is after all a system of rationing, the allocations process. So, my ambition would be to get to a point where you aren't in a system of rationing, and, if you want to live in social rented housing, you can rock up to your local housing authority and say, 'I would like a house for social rent, please'. Certainly, when I grew up, that was the case.

So, we need to increase our housing supply dramatically. We need to build at pace and at scale, and in the meantime we need to work with our housing and RSL people right across Wales to ensure that they have the best route back into secure accommodation that they can manage, both to manage the costs and, actually, to manage the experience of the individuals who have found themselves, unfortunately, homeless.

Ie, mae'n ganlyniad diddorol i'r Ddeddf, sydd wedi bod yn llwyddiannus iawn yn atal digartrefedd, ein bod yn gweld peth o'r cynnydd a amlinellwyd gan yr Aelod, ac rydym yn gweithio'n galed gydag awdurdodau lleol i sicrhau nad yw pobl yn aros mewn llety drud dros dro am gyfnod hir o amser a'u symud i lety sicr, hirdymor cyn gynted â phosibl, sydd hefyd â'r fantais ychwanegol o fod yn rhatach iddynt hwy ac i'r cyngor neu'r landlord cymdeithasol cofrestredig sy'n ei ddarparu. Felly, rydym yn gweithio ar raglen o hynny, yn bendant.

Rwyf wedi sôn eisoes, mewn ateb cynharach i Leanne Wood, am y cyflenwad tai a'n cynllun uchelgeisiol i sicrhau bod y cyflenwad tai yn ddigonol. Yn y pen draw, dyna'r unig ateb, oherwydd, yn y pen draw, oni bai y gallwn gynyddu'r cyflenwad tai i gyfateb i'r angen cymdeithasol—ac mewn gwirionedd, buaswn yn dweud y galw cymdeithasol—am dai rhent cymdeithasol, byddwn bob amser yn wynebu problem wrth i bobl barhau i chwilio am lety mewn system sydd, wedi'r cyfan, yn system ddogni, y broses ddyrannu. Felly, fy uchelgais fyddai cyrraedd pwynt lle nad ydych mewn system ddogni, ac os ydych am fyw mewn tai rhent cymdeithasol, gallwch fynd at eich awdurdod tai lleol a dweud, 'Hoffwn dŷ rhent cymdeithasol, os gwelwch yn dda'. Yn sicr, pan oeddwn yn ifanc, roedd hynny'n wir.

Felly, mae angen inni gynyddu ein cyflenwad tai yn sylweddol. Mae angen i ni adeiladu'n gyflym ac ar raddfa fawr, ac yn y cyfamser, mae angen inni weithio gyda'n diwydiant tai a Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig ledled Cymru i sicrhau bod ganddynt y llwybr gorau yn ôl i lety diogel y gallant ei reoli, er mwyn rheoli'r costau, ac mewn gwirionedd, er mwyn rheoli profiad unigolion sydd, yn anffodus, yn ddigartref.

3. Dadl: Cyfnod 4 y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru)
3. Debate: Stage 4 of the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill

Yr eitem nesaf, felly, yw'r ddadl ar Gyfnod 4 y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru). Dwi'n galw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i wneud y cynnig—Julie James.

The next item is the Stage 4 debate on the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill and I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motion—Julie James.

Cynnig NDM7022 Julie James

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 26.47:

Yn cymeradwyo Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru).

Motion NDM7022 Julie James

To propose that the National Assembly for Wales in accordance with Standing Order 26.47:

Approves the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. I have it in command from Her Majesty the Queen to acquaint the Assembly that Her Majesty, having been informed of the purport of the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill, has given her consent to this Bill.

Llywydd, I move the motion.

I am pleased to open this debate on the Renting Homes (Fees, etc.) (Wales) Bill following the completion of Stage 3 last week. As Members will know, the Bill was introduced by the Minister for Finance and Trefnydd in her former role as Minister for Housing and Regeneration, and I would like to pay tribute to her leadership, commitment and openness to ideas in seeking to improve the experiences of tenants across Wales by steering the Bill through Stages 1 and 2 of the Assembly's scrutiny. The Bill has key aims of making renting reasonable, affordable and transparent. It does this by restricting in particular the significant upfront costs tenants can face when moving into or between homes.

Many of our constituents, and too often those on low incomes, have been at the sharp end of letting fees. The Bill rebalances the relationship between tenant, agent and landlord, removing any doubt about what costs need to be budgeted for when renting. The reforms brought about by the Bill will help improve the reputation of the sector, which has become increasingly important in recent years.

The Bill's development was informed by the almost 700 responses we received to our consultation with stakeholders, which gave us a robust evidence base for bringing forward the legislation, and I am grateful to all those who contributed. As always, the scrutiny process has helped sharpen our initial proposals, and I would like to pay tribute to the work of the members and officials of the Equality, Local Government and Communities Committee in leading this work. I also wish to acknowledge the efforts of stakeholder groups representing the interests of tenants, agents and landlords to this process, who either gave evidence in writing or in person.

As with most Bills, both the Constitutional and Legislative Affairs Committee and Finance Committee have examined its provisions thoroughly as they apply to their interests. I am grateful for their work in this area.

Last week, Members provided thoughtful and considered responses to the Stage 3 Plenary debate on the Bill. There has been and remains a cross-party consensus on the need to legislate, and I am grateful that last week's discussion reinforced that view. The reports prepared by the committees have been valuable in helping us identify aspects of the Bill that were improved by amendments made at Stages 2 and 3. There has been a particular interest in the arrangements we have made to enforce the Bill, which have been strengthened further since the Bill was introduced by increasing the level of fixed penalties and also the extension of enforcement powers to the landlord and agent licensing authority, currently Rent Smart Wales.

The Bill also now restricts the issuing of no-fault eviction notices, and ensures that utilities payments are permitted payments. I'm grateful to David Melding and Leanne Wood for the collegiate way in which they have worked with us on these matters. We have listened to arguments about the treatment of payments required when a contract holder defaults against the terms of their contract. As a result, the Bill now includes a regulation-making power that will restrict the use of default payments by setting a prescribed limit on them.

I know there is considerable interest in commencing the Bill as soon as possible so that tenants can begin to benefit from no longer having to pay letting fees. Leanne Wood argued most passionately on behalf of students who wish to see fees banned in time for the start of the new academic year this autumn. That is my wish as well. Subject to the passage of the Bill through this final stage and subject to Royal Assent being granted, I intend for the Act to be commenced by the autumn. At that point, we will have in place an Act making renting more attractive, an Act that will reduce the up-front costs of renting to a minimum, and an Act that has robust restrictions and enforcement arrangements in place to further address the behaviour of rogue agents and landlords. 

Diolch yn fawr, Llywydd.

Diolch, Lywydd. Rwyf wedi fy ngorchymyn gan Ei Mawrhydi y Frenhines i roi gwybod i'r Cynulliad fod Ei Mawrhydi, ar ôl cael ei hysbysu ynglŷn â pherwyl Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru), wedi rhoi cydsyniad i'r Bil hwn.

Lywydd, rwy'n gwneud y cynnig.

Mae'n bleser gennyf agor y ddadl hon ar y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru) yn dilyn cwblhau Cam 3 yr wythnos diwethaf. Fel y gŵyr yr Aelodau, cyflwynwyd y Bil gan y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd yn ei rôl flaenorol fel y Gweinidog Tai ac Adfywio, a hoffwn dalu teyrnged i'w harweinyddiaeth, ei hymrwymiad a'i pharodrwydd i drafod syniadau i geisio gwella profiadau tenantiaid ledled Cymru drwy arwain y Bil drwy Gamau 1 a 2 o broses graffu'r Cynulliad. Nodau allweddol y Bil yw sicrhau bod rhentu'n rhesymol, yn fforddiadwy ac yn dryloyw. Gwna hyn drwy gyfyngu'n arbennig ar y costau sylweddol y gall tenantiaid eu hwynebu ymlaen llaw wrth symud i gartrefi neu rhwng cartrefi.

Mae llawer o'n hetholwyr, ac yn rhy aml, y rheini sydd ar incwm isel, wedi dioddef yn sgil ffioedd gosod. Mae'r Bil yn ailgydbwyso'r berthynas rhwng tenant, asiant a landlord, gan ddileu unrhyw amheuaeth ynglŷn â pha gostau y mae angen cyllidebu ar eu cyfer wrth rentu. Bydd y diwygiadau a gyflwynir gan y Bil yn helpu i wella enw da'r sector, rhywbeth sydd wedi dod yn gynyddol bwysig dros y blynyddoedd diwethaf.

Cafodd datblygiad y Bil ei lywio gan bron i 700 o ymatebion a gawsom i'n hymgynghoriad â rhanddeiliaid, a roddodd sylfaen dystiolaeth gadarn i ni ar gyfer cyflwyno'r ddeddfwriaeth, ac rwy'n ddiolchgar i bob un a gyfrannodd. Fel bob amser, mae'r broses graffu wedi ein cynorthwyo i hogi ein cynigion cychwynnol, a hoffwn dalu teyrnged i waith aelodau a swyddogion y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau wrth arwain y gwaith hwn. Hefyd hoffwn gydnabod ymdrechion grwpiau rhanddeiliaid sy'n cynrychioli buddiannau tenantiaid, asiantiaid a landlordiaid yn y broses hon, a roddodd dystiolaeth naill ai'n ysgrifenedig neu'n bersonol.

Fel gyda'r rhan fwyaf o Filiau, mae'r Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol a'r Pwyllgor Cyllid wedi archwilio ei ddarpariaethau'n drylwyr o ran sut y maent yn berthnasol i'w buddiannau hwy. Rwy'n ddiolchgar am eu gwaith i'r perwyl hwn.

Yr wythnos diwethaf, darparodd yr Aelodau ymatebion ystyriol a phwyllog i ddadl y Cyfarfod Llawn ar Gam 3 y Bil. Cafwyd consensws trawsbleidiol ar yr angen i ddeddfu, a cheir consensws o hyd, ac rwy'n ddiolchgar fod y drafodaeth yr wythnos diwethaf wedi atgyfnerthu'r farn honno. Mae'r adroddiadau a baratowyd gan y pwyllgorau wedi bod yn werthfawr i'n cynorthwyo i nodi agweddau ar y Bil a gafodd eu gwella gan welliannau a wnaed yng Nghamau 2 a 3. Roedd diddordeb arbennig yn y trefniadau a wnaethom ar gyfer gweithredu'r Bil, sydd wedi'u cryfhau ymhellach ers cyflwyno’r Bil drwy gynyddu lefel y cosbau penodedig yn ogystal ag ymestyn pwerau gorfodi i gynnwys yr awdurdod trwyddedu landlordiaid ac asiantiaid, sef Rhentu Doeth Cymru ar hyn o bryd.

Mae'r Bil bellach yn cyfyngu hefyd ar gyflwyno hysbysiadau troi allan 'dim bai', ac yn sicrhau bod taliadau cyfleustodau yn daliadau a ganiateir. Rwy'n ddiolchgar i David Melding a Leanne Wood am y ffordd golegol y maent wedi gweithio gyda ni ar y materion hyn. Rydym wedi gwrando ar ddadleuon ynglŷn ag ymdrin â thaliadau sy'n ofynnol pan fydd deiliad contract yn methu cydymffurfio â thelerau eu contract. O ganlyniad, mae'r Bil bellach yn cynnwys pŵer i wneud rheoliadau a fydd yn cyfyngu ar y defnydd o ddiffygdaliadau drwy osod terfyn rhagnodedig arnynt.

Gwn fod cryn ddiddordeb mewn cychwyn y Bil cyn gynted â phosibl fel y gall tenantiaid ddechrau elwa o beidio â gorfod talu ffioedd gosod mwyach. Dadleuodd Leanne Wood yn angerddol ar ran myfyrwyr sy'n dymuno gweld ffioedd yn cael eu gwahardd erbyn dechrau'r flwyddyn academaidd newydd yr hydref hwn. Dyna fy nymuniad innau hefyd. Yn amodol ar basio'r Bil drwy'r cam terfynol hwn ac yn amodol ar roi Cydsyniad Brenhinol, fy mwriad yw bod y Ddeddf yn cychwyn erbyn yr hydref. Yr adeg honno, bydd gennym Ddeddf ar waith sy’n sicrhau bod rhentu’n fwy deniadol, Deddf a fydd yn lleihau i'r graddau mwyaf posibl y costau ymlaen llaw sy’n gysylltiedig â rhentu, a Deddf sydd â chyfyngiadau a threfniadau gorfodi cadarn ar waith er mwyn mynd i'r afael ag ymddygiad asiantiaid a landlordiaid diegwyddor.

Diolch yn fawr, Lywydd.

15:10

I'm very pleased to speak at the final stage of this important piece of legislation today. As I said at the outset, at Stage 1, this Bill is just one step in the effort to build a housing market that is fit for the future. It is indeed unfair that tenants across the country should be stung by unexpected and unreasonable costs, and that is why I'm happy that we will be banning those fees, alongside other measures to make renting fairer and more transparent.

For us in the Welsh Conservatives, the most important aspect of this Bill was the need to balance and protect the rights of both landlords and tenants. That's been very much behind my approach in drafting amendments at Stages 2 and 3, and I'm very glad that some of my amendments have passed in one way or another. This includes, firstly, an amendment that gives Rent Smart Wales the ability to issue fixed-penalty notices—this amendment that I brought forward at Stage 2, but  which then the Government amended and brought forward themselves at Stage 3—and, second, my amendment that prevents the landlord from issuing a possession notice to the tenant when a prohibited payment has been issued and has subsequently not been repaid. This was passed at Stage 3 last week, following close co-operation with the Minister and her team, and I thank the Minister for working with me in that manner. There were other amendments, Llywydd, that I thought would have strengthened the Bill that have not been adopted, but I am happy to settle for the three quarters of a loaf in this instance.

For all those landlords and tenants who are co-operating in a harmonious way, I say to them today that they have nothing to fear from this legislation. This will help them in the long run, because, alongside other pieces of legislation that have strengthened this area that have been passed in this Assembly, we will weed out those who are undertaking unscrupulous practices and we will strengthen thereby the market, and especially make it more conducive for responsible landlords and agents. And I think it's a crucial part of what we're doing.

Over the last decade, the private rented sector has grown both in absolute numbers and in proportionality, mostly at the expense of owner occupation. If the trend continues, the private rented sector will become the second most prevalent accommodation type after home ownership. It is anticipated to reach 20 per cent of total housing stock by 2020, just next year. It is a market that is here to stay.

It is important that we got this legislation right because the sector is becoming increasingly important in meeting housing need, and we have been in the fortuitous position, in respect of trial and error and learning from others, that both the Scottish Government and the UK Government have taken this legislation forward before us, and this is something that I've tried to reflect in my approach and in my scrutiny. In fairness, also I think the Government has been quite aware of that as well. 

In conclusion, Llywydd, I'm content that this Bill strengthens the rights of all those involved in the sector and helps rebuild the trust between landlord and tenant. I urge all Members to support this legislation at its final stage today.

Rwy'n falch iawn o siarad yng ngham olaf y darn pwysig hwn o ddeddfwriaeth heddiw. Fel y dywedais ar y dechrau, yng Ngham 1, un cam yn unig yw'r Bil hwn yn yr ymdrech i adeiladu marchnad dai sy'n addas ar gyfer y dyfodol. Yn wir, mae’n annheg fod tenantiaid ledled y wlad yn wynebu costau annisgwyl ac afresymol, a dyna pam fy mod yn hapus y byddwn yn gwahardd y ffioedd hynny, ynghyd â mesurau eraill i wneud rhentu'n decach ac yn fwy tryloyw.

I ni’r Ceidwadwyr Cymreig, agwedd bwysicaf y Bil hwn oedd yr angen i gydbwyso a diogelu hawliau landlordiaid a thenantiaid. Mae hynny wedi llywio fy ymagwedd wrth ddrafftio gwelliannau yng Nghamau 2 a 3, ac rwy'n falch iawn fod rhai o fy ngwelliannau wedi cael eu derbyn mewn rhyw ffordd neu'i gilydd. Mae hynny’n cynnwys, yn gyntaf, gwelliant sy'n galluogi Rhentu Doeth Cymru i gyhoeddi hysbysiadau cosb benodedig—gwelliant a gyflwynais yng Ngham 2, ond a ddiwygiwyd gan y Llywodraeth a’i gyflwyno ganddynt yng Ngham 3—ac yn ail, fy ngwelliant sy'n atal y landlord rhag rhoi hysbysiad cymryd meddiant i'r tenant pan fydd tâl gwaharddedig wedi’i godi a heb ei ad-dalu wedyn. Derbyniwyd y gwelliant hwn yng Ngham 3 yr wythnos diwethaf, yn dilyn cydweithredu agos â'r Gweinidog a'i thîm, a diolch i'r Gweinidog am weithio gyda mi yn y modd hwnnw. Roedd yna welliannau eraill, Lywydd, y teimlwn y byddent wedi cryfhau'r Bil na chawsant eu derbyn, ond rwy’n fodlon â thri chwarter y dorth yn yr achos hwn.

I bob un o'r landlordiaid a'r tenantiaid sy'n cydweithredu’n gytûn, rwy'n dweud wrthynt heddiw nad oes ganddynt unrhyw beth i’w ofni yn y ddeddfwriaeth hon. Bydd yn eu helpu yn y pen draw, oherwydd, ynghyd â darnau eraill o ddeddfwriaeth a basiwyd yn y Cynulliad hwn ac sydd wedi cryfhau'r maes hwn, byddwn yn cael gwared ar y rheini sy'n cyflawni arferion diegwyddor, a thrwy hynny, byddwn yn cryfhau'r farchnad, ac yn ei gwneud yn fwy ffafriol i landlordiaid ac asiantiaid cyfrifol. A chredaf fod hynny’n rhan hanfodol o'r hyn a wnawn.

Dros y degawd diwethaf, mae'r sector rhentu preifat wedi tyfu o ran niferoedd gwirioneddol ac o ran cymesuredd, yn bennaf ar draul perchen-feddiannaeth. Os bydd y duedd yn parhau, y sector rhentu preifat fydd yr ail fath mwyaf cyffredin o gartref ar ôl perchentyaeth. Rhagwelir y bydd yn cyrraedd 20 y cant o gyfanswm y stoc dai erbyn 2020, y flwyddyn nesaf. Mae'n farchnad sydd yma i aros.

Roedd yn bwysig inni gael y ddeddfwriaeth hon yn iawn gan fod y sector yn dod yn gynyddol bwysig wrth ddiwallu'r angen am dai, ac rydym wedi bod mewn sefyllfa ffodus, o ran profi a methu a dysgu gan eraill, gan fod Llywodraeth yr Alban a Llywodraeth y DU wedi bwrw ymlaen â'r ddeddfwriaeth hon eisoes, ac mae hyn yn rhywbeth rwyf wedi ceisio’i adlewyrchu yn fy ymagwedd ac yn fy ngwaith craffu. Er tegwch, credaf hefyd fod y Llywodraeth wedi bod yn gwbl ymwybodol o hynny hefyd.

I gloi, Lywydd, rwy'n fodlon fod y Bil hwn yn cryfhau hawliau pawb sy'n gysylltiedig â'r sector ac yn helpu i ailadeiladu'r hyder rhwng landlord a thenant. Rwy’n annog yr holl Aelodau i gefnogi'r ddeddfwriaeth hon ar ei cham olaf heddiw.

15:15

Y Gweinidog i ymateb.

The Minister to respond. 

Do you wish to—?

A ydych yn dymuno—?

Yn unol â Rheol Sefydlog 26.50C, mae'n rhaid cynnal pleidlais wedi ei chofnodi ar gynigion Cyfnod 4. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais ar y cynnig yma tan y cyfnod pleidleisio. 

In accordance with Standing Order 26.50C, a recorded vote must be taken on Stage 4 motions. So, I defer voting on this motion until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

4. Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth ac Asesiadau Poblogaeth (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2019
4. The Partnership Arrangements and Population Assessments (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2019

Yr eitem nesaf yw eitem 4, y Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth ac Asesiadau Poblogaeth (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2019. Dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i wneud y cynnig—Julie Morgan.

The next item is item 4, the Partnership Arrangements and Population Assessments (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2019, and I call on the Deputy Minister for Health and Social Services to move the motion—Julie Morgan.

Cynnig NDM7015 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5:

1. Yn cymeradwyo bod y fersiwn ddrafft o Reoliadau Trefniadau Partneriaeth ac Asesiadau Poblogaeth (Diwygiadau Amrywiol) (Cymru) 2019 yn cael ei llunio yn unol â’r fersiwn ddrafft aosodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 05 Mawrth 2019.  

Motion NDM7015 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5:

1. Approves that the draft The Partnership Arrangements and Population Assessments (Miscellaneous Amendments) (Wales) Regulations 2019 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 05 March 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Llywydd. The regulations before you relate to Part 9 of the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 concerning regional partnership boards. They were subject to an eight-week consultation, which closed on 26 October, to which there were 44 responses. This was supplemented by wider stakeholder engagement. Subject to approval, these regulations will come into force on 1 April.

These regulations amend the Partnership Arrangements (Wales) Regulations 2015, the partnership regulations, and the Care and Support (Partnership Arrangements for Population Assessments) (Wales) Regulations 2015, the population assessments regulations. These amendment regulations amend both of these regulations in accordance with the name and boundary changes made to Cwm Taf University Health Board and Abertawe Bro Morgannwg University Health Board by the Local Health Boards (Area Change) (Miscellaneous Amendments) (Wales) Order 2019.

The amendment regulations clarify in the partnership regulations that regional partnership boards must establish a single regional pooled fund in relation to care home places for older people. They also require each partner to provide sufficient contributions to the fund to meet their anticipated costs for care home places for older people. Other requirements in relation to pooled funds in the partnership regulations remain unchanged. 

Reflecting the consultation outcomes, the amendment regulations add requirements for housing and education representatives on regional partnership boards in order to strengthen partnership working in the regions. The regulations also clarify that regional partnership board annual reports must be produced by 30 June each year, rather than 1 April. These regulations clarify expectations around and strengthen integration of health and social care, and I ask Members to support them. 

Diolch, Lywydd. Mae'r rheoliadau ger eich bron yn ymwneud â Rhan 9 o Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, sy'n ymwneud â byrddau partneriaeth rhanbarthol. Cynhaliwyd ymgynghoriad wyth wythnos yn eu cylch, a ddaeth i ben ar 26 Hydref, a chafwyd 44 o ymatebion. Ategwyd hyn gan ymgysylltiad ehangach â rhanddeiliaid. Yn amodol ar gymeradwyaeth, bydd y rheoliadau hyn yn dod i rym ar 1 Ebrill.

Mae'r rheoliadau hyn yn diwygio Rheoliadau Trefniadau Partneriaeth (Cymru) 2015, y rheoliadau partneriaeth, a Rheoliadau Gofal a Chymorth (Trefniadau Partneriaeth ar gyfer Asesiadau Poblogaeth) (Cymru) 2015, rheoliadau'r asesiadau poblogaeth. Mae'r rheoliadau diwygio hyn yn diwygio'r ddau reoliad hwn yn unol â'r newidiadau a wnaed i enwau a ffiniau Bwrdd Iechyd Prifysgol Cwm Taf a Bwrdd Iechyd Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg gan Orchymyn Byrddau Iechyd Lleol (Newid Ardaloedd) (Cymru) (Diwygiadau Amrywiol) 2019.

Mae'r rheoliadau diwygio yn egluro yn y rheoliadau partneriaeth fod yn rhaid i fyrddau partneriaeth rhanbarthol sefydlu un gronfa gyfun ranbarthol mewn perthynas â lleoedd mewn cartrefi gofal ar gyfer pobl hŷn. Maent hefyd yn ei gwneud yn ofynnol i bob partner ddarparu cyfraniadau digonol i'r gronfa i fodloni eu costau disgwyliedig ar gyfer lleoedd mewn cartrefi gofal ar gyfer pobl hŷn. Nid yw'r gofynion eraill mewn perthynas â chronfeydd cyfun yn y rheoliadau partneriaeth wedi newid.

Gan adlewyrchu canlyniadau'r ymgynghoriad, mae'r rheoliadau diwygio yn ychwanegu gofynion ar gyfer cynrychiolwyr tai ac addysg ar fyrddau partneriaeth rhanbarthol er mwyn cryfhau gweithio mewn partneriaeth yn y rhanbarthau. Mae'r rheoliadau hefyd yn egluro bod yn rhaid cynhyrchu adroddiadau blynyddol y byrddau partneriaeth rhanbarthol erbyn 30 Mehefin bob blwyddyn, yn hytrach nag 1 Ebrill. Mae'r rheoliadau hyn yn cryfhau ac yn egluro'r disgwyliadau o ran integreiddio iechyd a gofal cymdeithasol, a gofynnaf i'r Aelodau eu cefnogi.

I have no speakers. I assume the Deputy Minister doesn't want to respond to herself. [Laughter.] So the question is—

Nid oes gennyf unrhyw siaradwyr. Rwy'n cymryd nad yw'r Dirprwy Weinidog yn dymuno ymateb iddi hi ei hun. [Chwerthin.] Felly, y cwestiwn yw—

A ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly derbynnir y cynnig. Diolch.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed. Thank you.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36

5. Cwestiynau Amserol
5. Topical Questions

Yr eitem nesaf yw'r cwestiwn amserol, i'w ateb gan y Trefnydd. Andrew R.T. Davies.

The next item is the topical question, to be answered by the Trefnydd. Andrew R.T. Davies.

Penderfyniad yr Uchel Llys heddiw ynghylch yr ymchwiliad i ddiswyddo Carl Sargeant
The High Court’s decision regarding the inquiry into the dismissal of Carl Sargeant

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad yn ymateb i benderfyniad yr Uchel Lys heddiw ynghylch yr ymchwiliad o dan arweiniad Cwnsler y Frenhines i ddiswyddo Carl Sargeant? 293

1. Will the First Minister make a statement in response to today’s High Court’s decision regarding the QC-led inquiry into the dismissal of Carl Sargeant? 293

I'm responding to the question this afternoon in place of the First Minister, who is in London for meetings relating to Brexit. 

We note today's judgment from the High Court, which provides clarity on what has been a complex process. We will now consider the next steps in relation to the investigation in the light of today's judgment. 

Rwy'n ymateb i'r cwestiwn y prynhawn yma ar ran y Prif Weinidog, sydd yn Llundain ar gyfer cyfarfodydd yn ymwneud â Brexit.

Nodwn y dyfarniad heddiw gan yr Uchel Lys, sy'n darparu eglurder ar yr hyn a fu'n broses gymhleth. Byddwn yn ystyried y camau nesaf yn awr mewn perthynas â'r ymchwiliad yng ngoleuni'r dyfarniad heddiw.

Thank you for that concise answer, Minister, and I fully understand why you're responding to this question as opposed to the First Minister. 

I would also like to put my apologies to Carl Sargeant and Jack Sargeant's family because obviously this Chamber did not get the answers that they required and the family felt that they had to go to court to get this judgment today. This is a damning judgment, to say the least. It says an unlawful act was undertaken—that's the judgment. It highlights three areas in particular. It says the Permanent Secretary did not have a free hand when setting up this inquiry, despite statement after statement, and I refer just to one on 18 September, where the then First Minister said

'I've not interfered with the protocol at all.'

That's on the record, that is, and there are many other statements like that. 

The second conclusion of the judgment today says the Permanent Secretary did not carry out the preparations for the inquiry separately from the First Minister's office, despite the former First Minister clearly saying that it was an arm's-length inquiry that was undertaken by the Permanent Secretary and neither his office nor himself had any input into it at all. 

And the third and final point is that the then First Minister still had control over the process; indeed, he effectively had the last say and control on the final form of the operational protocol. That is a damning judgment by any measure. I want to know exactly how the Welsh Government is going to take forward its response. I appreciate it's only a few hours old, this judgment, but we need a clear understanding of how we're going to get your response to this judgment. We need to understand what engagement you're going to have with the Sargeant family in particular, to make sure that there can be a resolution of these items so that the inquiry can proceed, and that it doesn't have to proceed through the courts, and the Government get dragged through the courts again. And thirdly, I want to see what action is going to be taken to make sure that there is clear separation between the Government and the independence of the civil service, because importantly here, the Permanent Secretary is the guardian of that independence, and this judgment clearly indicates that there has been a compromise of that independence. And I believe you can give us some assurance today on how you're going to respond to us, but we need that timeline so that this isn't just left on the shelf. As I said, this is a damning judgment, and the family deserve far better from us an institution and you as a Government.   

Diolch am eich ateb cryno, Weinidog, ac rwy'n deall yn iawn pam mai chi sy'n ymateb i'r cwestiwn hwn yn hytrach na'r Prif Weinidog.

Hoffwn hefyd ymddiheuro i deulu Carl Sargeant a Jack Sargeant, oherwydd yn amlwg, ni chafodd y Siambr hon yr atebion roeddent eu hangen ac roedd y teulu'n teimlo bod yn rhaid iddynt fynd i'r llys i gael y dyfarniad hwn heddiw. Mae hwn yn ddyfarniad damniol, a dweud y lleiaf. Mae'n dweud bod gweithred anghyfreithlon wedi'i chyflawni—dyna'r dyfarniad. Mae'n nodi tri maes yn benodol. Mae'n dweud nad oedd gan yr Ysgrifennydd Parhaol ryddid i weithredu wrth sefydlu'r ymchwiliad hwn, er gwaethaf datganiad ar ôl datganiad, a chyfeiriaf at un ar 18 Medi, lle dywedodd y Prif Weinidog ar y pryd

'Nid wyf i wedi ymyrryd â'r protocol o gwbl.'

Mae hynny wedi'i gofnodi, a cheir llawer o ddatganiadau eraill tebyg.

Dywed ail gasgliad y dyfarniad heddiw na chyflawnodd yr Ysgrifennydd Parhaol y paratoadau ar gyfer yr ymchwiliad ar wahân i swyddfa'r Prif Weinidog, er bod y cyn Brif Weinidog wedi dweud yn glir fod yr ymchwiliad a gynhaliwyd gan yr Ysgrifennydd Parhaol yn ymchwiliad hyd braich ac nad oedd ganddo ef na'i swyddfa unrhyw fewnbwn iddo o gwbl.

A'r trydydd pwynt a'r pwynt olaf yw bod gan y Prif Weinidog ar y pryd reolaeth dros y broses; yn wir, i bob pwrpas, cafodd y gair olaf a rheolaeth ar ffurf derfynol y protocol gweithredol. Mae hwnnw'n ddyfarniad damniol sut bynnag yr edrychir arno. Hoffwn wybod sut yn union y bydd Llywodraeth Cymru'n bwrw ymlaen â'i hymateb. Rwy'n derbyn mai dim ond ers ychydig oriau y cafwyd y dyfarniad hwn, ond mae angen inni ddeall yn glir sut rydym yn mynd i gael eich ymateb i'r farn hon. Mae angen inni ddeall pa ymgysylltiad y byddwch yn ei gael gyda theulu'r Sargeantiaid yn arbennig, i sicrhau y gellir datrys y materion hyn fel y gall yr ymchwiliad fynd rhagddo, ac fel nad oes yn rhaid i'r mater fynd drwy'r llysoedd, a fyddai'n golygu bod y Llywodraeth yn cael ei llusgo drwy'r llysoedd eto. Ac yn drydydd, hoffwn weld pa gamau a gymerir i sicrhau bod gwahaniad clir rhwng y Llywodraeth ac annibyniaeth y gwasanaeth sifil, oherwydd yn bwysig yma, yr Ysgrifennydd Parhaol yw gwarcheidwad yr annibyniaeth honno, ac mae'r dyfarniad hwn yn dangos yn glir fod yr annibyniaeth honno wedi'i pheryglu. A chredaf y gallwch roi rhywfaint o sicrwydd inni heddiw ynglŷn â sut y byddwch yn ymateb i ni, ond mae arnom angen yr amserlen honno fel nad yw hyn yn cael ei anghofio. Fel y dywedais, mae hwn yn ddyfarniad damniol, ac mae'r teulu'n haeddu llawer gwell gennym ni fel sefydliad a gennych chi fel Llywodraeth.

15:20

Thank you very much for raising these issues this afternoon, and giving us the opportunity to discuss in the first instance the judgment that has been made. We thank the court for providing us with the clarity that we have now on what's been a very complex process. Clearly, we will be discussing and considering the next steps in light of today's judgment, but I do want to say at the very start that it has been, clearly, a very distressing time for everybody involved and, of course, no-one more so than the family of Carl Sargeant. 

In terms of the next steps, we'll be considering the report, and I have put a copy in the library along with the summary for Members to be able to see for themselves. The main issues do relate to the process around some of the aspects of the operational protocol, in particular, rather than the decisions themselves. So, the chair, Paul Bowen QC, does remain in place, and the next steps will be informed, obviously, by engagement with all interested parties, including the Sargeant family.  

Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hyn y prynhawn yma, ac am roi cyfle inni drafod, yn y lle cyntaf, y dyfarniad a wnaed. Diolchwn i'r llys am roi'r eglurder sydd gennym bellach ar broses sydd wedi bod yn gymhleth iawn. Yn amlwg, byddwn yn trafod ac yn ystyried y camau nesaf yng ngoleuni dyfarniad heddiw, ond hoffwn ddweud ar y cychwyn cyntaf ei bod, yn amlwg, wedi bod yn amser anodd iawn i bawb, yn enwedig i deulu Carl Sargeant, wrth gwrs.

O ran y camau nesaf, byddwn yn ystyried yr adroddiad, ac rwyf wedi rhoi copi ohono yn y llyfrgell ynghyd â'r crynodeb i'r Aelodau allu ei ddarllen eu hunain. Mae'r prif faterion yn ymwneud â'r broses ynghylch rhai agweddau ar y protocol gweithredol, yn benodol, yn hytrach na'r penderfyniadau eu hunain. Felly, mae'r cadeirydd, Paul Bowen QC, yn parhau yn ei le, a bydd y camau nesaf yn cael eu llywio, yn amlwg, drwy ymgysylltiad â phob un sydd â buddiant, gan gynnwys teulu'r Sargeantiaid.

The Trefnydd has said that the Government thanks the court for the clarity that it's now offering, but that statement—to me, at least—seems a little unclear, so can she say unequivocally whether the Government accepts the findings of the court in full, and therefore is waiving any right to appeal that it has? And if you could also clarify, because in the decision it refers to submissions now being sought from counsel in the case as to the next steps, as to the precise nature of the relief being ordered. Who is going to be instructing the counsel in that case? Is it the former First Minister or is it the current First Minister?

Now, Lord Justice Haddon-Cave and Mr Justice Swift made clear, as we've just heard from Andrew R.T. Davies, in their ruling the former First Minister breached his promise of independence in a number of regards: in giving the Permanent Secretary a prior remit, unpublished, in private, on 9 November, and that the operating protocol that the Trefnydd referred to was shaped and finalised by the former First Minister in consultation with his counsel. Can the Trefnydd say if any members of the current Government were aware that a prior remit had been given to the Permanent Secretary, and that the former First Minister continued to influence the operating protocol of the inquiry, which the court has concluded was in direct contradiction of the press statement made by the Government on 10 November? If the answer to this question is that others were aware, can she say when they became aware and under what circumstances?

Now, in relation to the four aspects of the operational protocol that the former First Minister insisted upon against the wishes of the Sargeant family, unlawfully given the professed independence of the inquiry, does the Government intend to accede to any or all of the Sargeant family's requests for changes in the way the inquiry is conducted, or, conversely, does the Government intend to plough on regardless in the way the former First Minister directed? Does the Trefnydd accept that a finding by the High Court that the Welsh Government acted unlawfully in a matter that, understandably, given the tragic nature of these events, has generated huge public interest is a very serious blow indeed to the reputation of the Government for honesty and integrity? If so, will she commit to embracing a new commitment to transparency in this case? In particular, is she willing and able to tell us how much financial support has been provided to the former First Minister and former special advisers in the various legal actions that have been brought in relation to this case? 

And finally, can we please ask for the leak inquiry, referred to in the judgment, the publication of which was opposed by the defendants in this action, finally to be made public?

Mae'r Trefnydd wedi dweud bod y Llywodraeth yn diolch i'r llys am yr eglurder y mae'n ei gynnig bellach, ond ymddengys—i mi, o leiaf—fod y datganiad hwnnw braidd yn aneglur, felly a all ddatgan yn ddiamwys a yw'r Llywodraeth yn derbyn dyfarniad y llys yn llawn, ac felly'n ildio unrhyw hawl sydd ganddi i apelio? Ac os gallech egluro hefyd, oherwydd yn y penderfyniad, cyfeirir at gyflwyniadau sydd bellach yn cael eu ceisio gan gwnsler yn yr achos ynghylch y camau nesaf, o ran union natur yr iawn sy'n cael ei orchymyn. Pwy fydd yn cyfarwyddo'r cwnsler yn yr achos hwnnw? Ai'r cyn Brif Weinidog neu'r Prif Weinidog presennol?

Nawr, dywedodd yr Arglwydd Ustus Haddon-Cave a Mr Ustus Swift yn glir, fel y clywsom gan Andrew R.T. Davies, yn eu dyfarniad fod y cyn Brif Weinidog wedi torri ei addewid o annibyniaeth mewn sawl ffordd: wrth roi cylch gwaith ymlaen llawn i'r Ysgrifennydd Parhaol, heb ei gyhoeddi, yn breifat, ar 9 Tachwedd, a bod y protocol gweithredol y cyfeiriodd y Trefnydd ato wedi'i lunio a'i gwblhau gan y cyn Brif Weinidog mewn ymgynghoriad â'i gwnsler. A all y Trefnydd ddweud a oedd unrhyw aelodau o'r Llywodraeth bresennol yn ymwybodol fod cylch gwaith wedi'i roi i'r Ysgrifennydd Parhaol ymlaen llaw, a bod y cyn Brif Weinidog wedi parhau i ddylanwadu ar brotocol gweithredol yr ymchwiliad, rhywbeth y daeth y llys i'r casgliad ei fod yn gwbl groes i'r datganiad i'r wasg a wnaed gan y Llywodraeth ar 10 Tachwedd? Os mai'r ateb i'r cwestiwn hwn yw nad oedd eraill yn ymwybodol, a all ddweud pryd y daethant yn ymwybodol ac o dan ba amgylchiadau?

Nawr, mewn perthynas â phedair agwedd y protocol gweithredol y mynnodd y cyn Brif Weinidog ei roi ar waith yn erbyn dymuniadau teulu'r Sargeantiaid, ac yn anghyfreithlon o ystyried annibyniaeth honedig yr ymchwiliad, a yw'r Llywodraeth yn bwriadu cytuno i unrhyw un neu bob un o geisiadau teulu'r Sargeantiaid am newidiadau yn y ffordd y cynhelir yr ymchwiliad, neu fel arall, a yw'r Llywodraeth yn bwriadu bwrw ymlaen beth bynnag yn unol â chyfarwyddwyd y cyn Brif Weinidog? A yw'r Trefnydd yn derbyn bod canfyddiad gan yr Uchel Lys fod Llywodraeth Cymru wedi ymddwyn yn anghyfreithlon mewn mater sydd, yn ddealladwy, o ystyried natur drasig y digwyddiadau hyn, wedi ennyn cryn ddiddordeb cyhoeddus, yn ergyd ddifrifol iawn i enw da'r Llywodraeth mewn perthynas â gonestrwydd ac uniondeb? Os felly, a wnaiff hi ymrwymo i groesawu ymrwymiad newydd i dryloywder yn yr achos hwn? Yn benodol, a yw'n fodlon ac a yw'n gallu dweud wrthym faint o gymorth ariannol a roddwyd i'r cyn Brif Weinidog a chyn-gynghorwyr arbennig yn yr amryw gamau cyfreithiol a ddygwyd gerbron mewn perthynas â'r achos hwn?

Ac yn olaf, a gawn ni ofyn i'r ymchwiliad i ddatgelu gwybodaeth heb ganiatâd, y cyfeirir ato yn y dyfarniad, ac y gwrthwynebodd y diffynyddion yn yr achos hwn ei gyhoeddi, gael ei gyhoeddi o'r diwedd?

15:25

Well, Presiding Officer, there are many aspects of the questions that the leader of Plaid Cymru has raised with me this afternoon that I'm simply not in a position to answer because this is the first involvement that I've had with this particular issue, given the fact that I now have the Trefnydd role—I had no involvement in it previously. So, many of the aspects that you have described, I'm just simply not in a position to answer today. Obviously, Welsh Government will want to keep Members up to date on developments in the most appropriate way, and we will update Members as and when appropriate in terms of the next steps.

Clearly, we've only had the judgment today, so we'll need to take some time in terms of digesting that judgment and determining the way forward on that, but we will obviously do so in an open and transparent way.

In terms of costs, the court has awarded standard costs against the Welsh Government in relation to this particular legal proceeding, and we're not in a position to give a figure on what those might be at this very early stage, given that the judgment was handed down this morning. But you do have my commitment to ensure that Assembly Members are updated as and when appropriate, giving them as much information as we possibly can, but we have only had the judgment today.

Wel, Lywydd, mae sawl agwedd ar y cwestiynau y mae arweinydd Plaid Cymru wedi'u gofyn i mi y prynhawn yma nad wyf mewn sefyllfa i'w hateb gan mai dyma'r tro cyntaf i mi ymwneud â'r mater penodol hwn, o ystyried fy mod bellach yn cyflawni rôl y Trefnydd—nid oedd gennyf ran yn y mater cyn hynny. Felly, o ran llawer o'r agweddau a ddisgrifiwyd gennych, nid wyf mewn sefyllfa i ateb heddiw. Yn amlwg, bydd Llywodraeth Cymru yn awyddus i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynglŷn â'r datblygiadau yn y ffordd fwyaf priodol, a byddwn yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y camau nesaf pan fo hynny'n briodol.

Yn amlwg, heddiw y cawsom y dyfarniad, felly bydd angen inni gymryd peth amser i ystyried y dyfarniad hwnnw ac i bennu'r camau nesaf mewn perthynas â hynny, ond yn amlwg, byddwn yn gwneud hynny mewn ffordd agored a thryloyw.

O ran costau, mae'r llys wedi dyfarnu costau safonol yn erbyn Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r achos cyfreithiol penodol hwn, ac nid ydym mewn sefyllfa i roi ffigur o ran beth y gallai'r costau hynny fod ar y cam cynnar iawn hwn, o ystyried mai y bore yma y cyflwynwyd y dyfarniad. Ond rwy'n rhoi fy ymrwymiad i chi y byddaf yn sicrhau bod Aelodau'r Cynulliad yn cael diweddariad fel y bo'n briodol, ac yn cael cymaint o wybodaeth ag y gallwn ei rhoi, ond heddiw'n unig y cawsom y dyfarniad.

Thank you very much, Presiding Officer. I should probably place on record that I was clearly a member of the Government when these matters were discussed by members of the Government. Can I say that I'm grateful to Andrew R.T. Davies for bringing this matter to the attention of the National Assembly this afternoon? This is clearly something that we do need to address and to address very, very urgently. I discussed the potential of an independent inquiry with the then First Minister the day after we lost Carl, and certainly we felt at the time that this was something that would be resolved very quickly. It's taken far, far too long to reach a resolution on this matter, and it is something where I now believe that we need to ensure that the family have the knowledge that they seek and that they are given the closure that they require. We all have a responsibility, in whatever part of this Chamber we sit and whatever role we've played both in Government and as Members of this place, to bring the truth of what happened into the open.

I do agree with Adam Price that it probably is now time that the leak inquiry was published, and published in full, to enable people to understand the background, and also I believe, potentially, given the history of this, that we may wish to learn a lesson from the House of Commons today and that this place may need to take control of this process if the Government is unable to do so.

Will the Government consider bringing a motion to this place with the terms of the inquiry, with the form of operation of the inquiry, so that all of us may be satisfied and satisfied in public that this inquiry is the open and transparent process that the family were promised, that this inquiry will operate in a way that searches for the truth and doesn't operate with either favour or fear for anyone and ensures that we are able, collectively, to ensure that the truth is brought out, that people understand what happened to our friend and understand why that happened.

I think, given the judgment today, it is time now for the Government either to take responsibility for resolving this and doing so very, very urgently or it is time for this place to do that for the Government. 

Diolch yn fawr iawn, Lywydd. Mae'n debyg y dylwn gofnodi fy mod yn amlwg yn aelod o'r Llywodraeth pan drafodwyd y materion hyn gan aelodau o'r Llywodraeth. A gaf fi ddweud fy mod yn ddiolchgar i Andrew R.T. Davies am ddwyn y mater hwn i sylw'r Cynulliad Cenedlaethol y prynhawn yma? Mae hyn yn amlwg yn rhywbeth y mae angen inni fynd i'r afael ag ef, a mynd i'r afael ag ef ar frys. Trafodais botensial ymchwiliad annibynnol gyda'r Prif Weinidog ar y pryd y diwrnod ar ôl i ni golli Carl, ac yn sicr, roeddem yn teimlo ar y pryd y byddai hyn yn rhywbeth a fyddai'n cael ei ddatrys yn gyflym iawn. Mae wedi cymryd gormod lawer o amser i ddatrys y mater hwn, ac mae'n rhywbeth y credaf fod angen i ni sicrhau bod y teulu'n cael y wybodaeth y maent yn ei cheisio yn ei gylch a'u bod yn cael y diweddglo y maent ei angen. Mae gan bob un ohonom gyfrifoldeb, ym mha ran bynnag o'r Siambr hon yr eisteddwn a pha rôl bynnag a chwaraewyd gennym, yn y Llywodraeth ac fel Aelodau o'r lle hwn, i ddatgelu'r gwir ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd.

Cytunaf ag Adam Price ei bod bellach, mae'n debyg, yn bryd cyhoeddi'r ymchwiliad i ddatgelu gwybodaeth heb ganiatâd, a'i gyhoeddi yn ei gyfanrwydd, i alluogi pobl i ddeall y cefndir, a chredaf hefyd, o bosibl, o ystyried yr hanes, y gallem ddysgu gwers gan Dŷ'r Cyffredin heddiw, ac efallai y bydd angen i'r lle hwn gymryd rheolaeth ar y broses hon os na all y Llywodraeth wneud hynny.

A wnaiff y Llywodraeth ystyried cyflwyno cynnig i'r lle hwn gyda thermau'r ymchwiliad, gyda ffurf gweithredu'r ymchwiliad, fel y gall pob un ohonom fod yn fodlon, ac yn fodlon yn gyhoeddus, fod yr ymchwiliad hwn yn broses agored a thryloyw fel yr addawyd i'r teulu, y bydd yr ymchwiliad hwn yn gweithredu mewn ffordd sy'n chwilio am y gwirionedd yn hytrach na gweithredu mewn ffafriaeth neu mewn ofn, ac yn sicrhau y gallwn, gyda'n gilydd, sicrhau bod y gwirionedd yn cael ei ddatgelu, fod pobl yn deall beth a ddigwyddodd i'n ffrind a deall pam y digwyddodd hynny.

O ystyried y dyfarniad heddiw, rwy'n credu ei bod yn bryd i'r Llywodraeth naill ai gymryd cyfrifoldeb dros ddatrys hyn a gwneud hynny ar frys, neu mae'n bryd i'r lle hwn wneud hynny ar ran y Llywodraeth.

In the first instance, I think the important thing will be to study the judgment that we have before us today, and, as I say, we've made it available for Members in the library in order to ensure that all Members are able to study it too. But certainly the next steps will involve discussion with the family in the first instance in terms of determining the best way forward. We'll clearly do so in a way that updates Members as fully as possible. We are in a position to say very little more today, Presiding Officer, as we have only received the judgment today, so we'll need to study it and determine what the next steps might involve.

Yn y lle cyntaf, credaf mai'r peth pwysig fydd astudio'r dyfarniad sydd ger ein bron heddiw, ac fel y dywedais, rydym wedi sicrhau ei fod ar gael i'r Aelodau yn y llyfrgell er mwyn sicrhau y gall pob Aelod ei astudio hefyd. Ond yn sicr bydd y camau nesaf yn cynnwys trafod gyda'r teulu i gychwyn o ran penderfynu ar y ffordd orau ymlaen. Yn amlwg, byddwn yn gwneud hynny mewn ffordd sy'n rhoi'r wybodaeth lawnaf y gallwn ei rhoi i'r Aelodau. Nid ydym mewn sefyllfa i ddweud llawer mwy heddiw, Lywydd, gan mai heddiw'n unig y cawsom y dyfarniad, felly bydd angen inni ei astudio a phenderfynu ar y camau nesaf.

6. Datganiadau 90 Eiliad
6. 90-second Statements

Yr eitem nesaf yw’r datganiadau 90 eiliad, ac mae’r datganiad cyntaf gan Dawn Bowden.

The next item is the 90-second statements, and the first statement is from Dawn Bowden.

15:30

Diolch, Llywydd. Last week, my colleague Vikki Howells made a statement to mark the thirty-fifth anniversary of the start of the 1984 miners' strike. But there is one aspect of that long, bitter industrial dispute that I believe deserves our further attention. I refer, of course, to the way in which the dispute politicised and radicalised women through the Women Against Pit Closures movement. That movement empowered so many women to act and to take on public roles in what had traditionally been male-dominated activities. It took them out of the kitchen and into the front line of politics.

During the strike, previously non-political women emerged as leaders, speakers, fundraisers, organisers and key supporters of that dispute. For most, life would never be the same, and many became political figures in their own right, like Sian James, who went on to become the MP for Swansea East. In her book, 'Is it Still Raining in Aberfan?', the journalist Melanie Doel records the thoughts of one of those women, Maureen Hughes. She conveyed what a striking miner at Merthyr Vale colliery had said to her. He said,

'You were the woman on the picket line—you’ll never know how much that boosted morale just seeing you there supporting us'.

So, as we remember the thirty-fifth anniversary of the start of the miners' strike, let's also remember the Women Against Pit Closures. They were, and are, remarkable women and we should never forget their contribution to the working-class history of our country. 

Diolch, Lywydd. Yr wythnos diwethaf, gwnaeth fy nghyd-Aelod Vikki Howells ddatganiad i nodi trideg pump o flynyddoedd ers dechrau streic y glowyr yn 1984. Ond mae yna un agwedd ar yr anghydfod diwydiannol chwerw a maith hwnnw y credaf ei fod yn haeddu ein sylw pellach. Rwy'n cyfeirio, wrth gwrs, at y ffordd y gwnaeth yr anghydfod wleidyddoli a radicaleiddio menywod drwy'r mudiad Menywod yn Erbyn Cau'r Pyllau Glo. Llwyddodd y mudiad hwnnw i rymuso cymaint o fenywod i weithredu ac i ymgymryd â rolau cyhoeddus yn yr hyn a oedd yn draddodiadol yn weithgareddau gwrywaidd yn bennaf. Fe'u tynnodd allan o'r gegin ac i reng flaen gwleidyddiaeth.

Yn ystod y streic, daeth menywod nad oeddent yn wleidyddol cyn hynny i'r amlwg fel arweinwyr, siaradwyr, codwyr arian, trefnwyr a chefnogwyr allweddol yn yr anghydfod. I'r rhan fwyaf, ni fyddai bywyd byth yr un fath, a daeth llawer yn ffigurau gwleidyddol yn eu hawl eu hunain, fel Sian James, a aeth ymlaen i fod yn AS dros Ddwyrain Abertawe. Yn ei llyfr, 'Is it Still Raining in Aberfan?', mae'r newyddiadurwr Melanie Doel yn cofnodi meddyliau un o'r menywod hynny, Maureen Hughes. Roedd hi'n cyfleu'r hyn yr oedd glöwr ar streic ym mhwll glo Merthyr Vale wedi dweud wrthi.

Chi oedd y fenyw ar y llinell biced—ni fyddwch byth yn gwybod faint o hwb i'r ysbryd oedd eich gweld chi yno yn ein cefnogi.

Felly, wrth inni gofio trideg pump o flynyddoedd ers dechrau streic y glowyr, gadewch i ni gofio hefyd y Menywod yn Erbyn Cau'r Pyllau Glo. Roeddent, ac maent, yn fenywod rhyfeddol ac ni ddylem byth anghofio eu cyfraniad i hanes dosbarth gweithiol ein gwlad.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Cyclone Idai was the worst storm ever to strike the southern region of Africa, affecting Malawi, Mozambique and Zimbabwe, leaving behind a trail of destruction and broken lives. The storm has created an inland ocean in Mozambique the size of Luxembourg. It has killed 700 people and affected around 3 million more. That's almost the same as the population of Wales. Houses, roads and bridges have been ripped apart and agricultural land is completely submerged.

Humanitarian charities have heard accounts of children dying as they fell from trees they had climbed to escape the flooding. Others fell because of hunger as they had been cut off for three days. There have been many reports of bodies floating in the floodwater. In Zimbabwe alone, over 300 people have lost their lives with at least 16,000 households displaced. Government Ministers say that the number of missing people will be much higher than earlier feared. 

My constituents David and Martha Holman, from the charity Love Zimbabwe, will be travelling to the country on 8 April to provide much needed support. They've already collected many essential items to take with them and distribute to those in affected areas and are appealing for more.

The Disasters Emergency Committee has also launched an appeal to support aid efforts. Charities are working to support the relief effort delivering emergency shelter kits; food, such as pulses and maize; water purification tablets; and urgent health assistance. I'm sure this Assembly will wish to pledge its support to the people of this troubled part of the world at this time. Anyone wishing to give their support can do so by visiting the website at www.dec.org.uk

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Seiclon Idai oedd y storm waethaf erioed i daro rhan ddeheuol Affrica, gan effeithio ar Malawi, Mozambique a Zimbabwe, a gadael trywydd o ddinistr a bywydau toredig yn ei sgil. Mae'r storm wedi creu cefnfor mewndirol ym Mozambique sydd yr un faint â Lwcsembwrg. Mae wedi lladd 700 o bobl ac wedi effeithio ar oddeutu 3 miliwn yn fwy na hynny. Mae hynny bron yr un faint â phoblogaeth Cymru. Cafodd tai, ffyrdd a phontydd eu chwalu'n ddarnau a boddwyd tir amaethyddol.

Mae elusennau dyngarol wedi clywed hanesion am blant yn marw wrth iddynt syrthio o goed roeddent wedi'u dringo i ddianc rhag y llifogydd. Syrthiodd eraill oherwydd newyn am nad oedd modd eu cyrraedd am dri diwrnod. Cafwyd llawer o adroddiadau am gyrff yn arnofio yn y llifddwr. Yn Zimbabwe yn unig, mae dros 300 o bobl wedi colli eu bywydau gydag o leiaf 16,000 o deuluoedd wedi'u gwneud yn ddigartref. Mae Gweinidogion Llywodraeth yn dweud y bydd nifer y bobl sydd ar goll yn llawer uwch nag yr ofnid yn gynharach.

Bydd fy etholwyr David a Martha Holman, o elusen Love Zimbabwe, yn teithio i'r wlad ar 8 Ebrill i ddarparu cymorth sy'n fawr ei angen. Maent eisoes wedi casglu llawer o eitemau hanfodol i'w cludo yno a'u dosbarthu i'r rhai yn yr ardaloedd yr effeithiwyd arnynt ac maent yn apelio am fwy.

Mae'r Pwyllgor Argyfyngau hefyd wedi lansio apêl i gefnogi ymdrechion cymorth. Mae elusennau'n gweithio i gefnogi'r ymdrech gymorth a darparu pecynnau lloches brys; bwyd, megis codlysiau ac indrawn; tabledi puro dŵr; a chymorth iechyd brys. Rwy'n siŵr y bydd y Cynulliad hwn yn dymuno addo ei gefnogaeth i bobl y rhan gythryblus hon o'r byd ar yr adeg hon. Gall unrhyw un sy'n awyddus i roi cymorth wneud hynny drwy ymweld â'r wefan, www.dec.org.uk

Last week, the Rhondda artist, Elwyn Thomas, sadly passed away. Elwyn, who was born in Tylorstown, was a well-loved artist in the Rhondda, known for his acrylic paintings, which depicted in main street vistas familiar to anyone who has lived or spent time in the Rhondda Fach. Many of his paintings were simply named after the streets and communities he depicted, but the occasional painting strayed from his format and gave you a bit more of a hint about the subject matter. 'Back lane chat', 'Rhondda courting couple', 'Rhondda gossips' are such examples. 

It's said that he only seriously took up painting in 1987, following his retirement as a teacher. He'd been head of art at Ferndale Grammar School, where he'd passed on his love and passion for art to the hundreds of pupils that passed through the school during his tenure. The outpouring of warm tributes to him from former pupils since his death is a testament to the mark he left in education in this part of the Rhondda.

I understand that there are plans at the Giles Gallery in Pontyclun, which is an exclusive outlet for original work by Thomas, to exhibit some previously unseen work, along with some of his more famous pieces, as part of a tribute. So, I would urge anyone with an interest in art to go along and check these paintings out in real life to fully appreciate the skill that Thomas had, as well as his unique eye for capturing and reflecting Rhondda life back at us. 

It has been said that Thomas simply painted what he saw through his window, but he did it with such warmth and with such skill. Elwyn Thomas has left us with a marvellous chronicle of Rhondda life, and I for one am very grateful to him for that.

Yr wythnos diwethaf, bu farw'r artist o'r Rhondda, Elwyn Thomas. Roedd Elwyn, a anwyd yn Tylorstown, yn artist poblogaidd yn y Rhondda, yn adnabyddus am ei baentiadau acrylig, a ddarluniai'n bennaf olygfeydd o strydoedd a oedd yn gyfarwydd i unrhyw un sydd wedi byw neu wedi treulio amser yn y Rhondda Fach. Enwyd llawer o'i ddarluniau'n syml ar ôl y strydoedd a'r cymunedau a ddarluniai, ond roedd ambell baentiad achlysurol yn crwydro oddi wrth ei fformat ac yn rhoi ychydig bach mwy o awgrym i chi ynglŷn â'r testun dan sylw. Mae 'Sgwrs lôn gefn', 'Dau'n canlyn yn y Rhondda', 'Clecs y Rhondda' yn enghreifftiau o'r fath.

Dywedir na ddechreuodd baentio o ddifrif hyd nes 1987, wedi iddo ymddeol o'i swydd fel athro. Bu'n bennaeth celf yn Ysgol Ramadeg Glynrhedynog, lle trosglwyddodd ei gariad a'i angerdd tuag at gelfyddyd i gannoedd o'r disgyblion a basiodd drwy'r ysgol yn ystod ei gyfnod fel athro. Mae'r ffrwd o deyrngedau cynnes iddo gan gyn-ddisgyblion ers ei farwolaeth yn dyst i'r argraff a wnaeth ar addysg yn y rhan hon o'r Rhondda.

Deallaf fod cynlluniau yn Oriel Giles ym Mhont-y-clun, yr unig fan sy'n arddangos gwaith gwreiddiol gan Thomas, i arddangos rhywfaint o waith nas gwelwyd o'r blaen, ynghyd â rhai o'i weithiau mwy enwog, fel rhan o deyrnged. Felly, hoffwn annog unrhyw un sydd â diddordeb mewn celf i fynd yno i weld y paentiadau hyn drostynt eu hunain i werthfawrogi'n llawn y ddawn a oedd gan Thomas, yn ogystal â'i lygaid unigryw a lwyddai i adlewyrchu bywyd y Rhondda yn ôl atom.

Dywedwyd mai'r hyn a wnâi Thomas oedd paentio'r hyn a welai drwy ei ffenest, ond byddai'n gwneud hynny gyda'r fath gynhesrwydd a'r fath ddawn. Mae Elwyn Thomas wedi gadael cronicl gwych o fywyd y Rhondda ar ei ôl, ac rwy'n hynod ddiolchgar iddo am hynny.

15:35
7. Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv): Rygbi
7. Member Debate under Standing Order 11.21(iv): Rugby

Item 7 on our agenda this afternoon is a Member debate under Standing Order 11.21, and I call on Andrew R.T. Davies to move the motion.

Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21, a galwaf ar Andrew R.T. Davies i wneud y cynnig.

Cynnig NDM6990 Andrew R.T. Davies, Bethan Sayed, Huw Irranca-Davies

Cefnogwyd gan: Dai Lloyd, David Rees, Hefin David, Janet Finch-Saunders, Jayne Bryant, Lynne Neagle, Llyr Gruffydd, Mike Hedges, Mohammad Asghar, Suzy Davies

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi:

a) pwysigrwydd rygbi i bobl Cymru, y manteision economaidd sy'n gysylltiedig â'r gêm, a'i le arbennig yng ngwead cymunedau ledled ein cenedl;

b) yr heriau ariannol a strwythurol sy'n wynebu rygbi yng Nghymru ar hyn o bryd;

 c) goblygiadau posibl 'Project Reset' Undeb Rygbi Cymru ar rygbi proffesiynol a'r strwythur rhanbarthol yng Nghymru, ac ar y gwasanaethau lleol a chymunedol ychwanegol a ddarperir ar hyn o bryd gan y rhanbarthau; a

d) y pryderon cryf a fynegwyd gan gefnogwyr ynghylch y posibilrwydd o uno rhanbarthau'r Gweilch a'r Sgarlets.

2. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i weithio gydag Undeb Rygbi Cymru a phartneriaid rhanbarthol/clwb i ddiogelu rygbi yng Nghymru a llunio model cynaliadwy tymor hir ar gyfer y gêm ar lefel ranbarthol ac ar lawr gwlad.

Motion NDM6990 Andrew R.T. Davies, Bethan Sayed, Huw Irranca-Davies

Supported by: Dai Lloyd, David Rees, Hefin David, Janet Finch-Saunders, Jayne Bryant, Lynne Neagle, Llyr Gruffydd, Mike Hedges, Mohammad Asghar, Suzy Davies

To propose that the National Assembly for Wales:

 1. Notes:

a) the importance of rugby to the people of Wales, the economic benefits the game delivers, and its special place in the fabric of communities across our nation;

b) the financial and structural challenges currently facing rugby in Wales;

c) the potential ramifications of the Welsh Rugby Union’s ‘Project Reset’ on professional rugby and the regional structure in Wales, and on the additional community and grassroots services the regions currently provide; and

d) the strong concerns voiced by fans regarding a potential merger of the Ospreys and Scarlets’ regions.

2. Calls on the Welsh Government to work with the Welsh Rugby Union and regional/club partners to protect rugby in Wales and develop a sustainable long-term model for the game at a regional and grassroots level.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. And I formally move the motion this afternoon.

I'm sure I speak for many of my fellow contributors in today's debate that it is with some mixed feeling that we bring this motion forward, particularly in the aftermath of Wales's outstanding Grand Slam victory just some 10 days ago. I think the celebrations have just about died down across the nation, following a fantastic win against Ireland, a result that was capped off by an excellent tournament for Warren Gatland, his support staff, and of course the boys in red.

As Members will be aware, along with farming, rugby is one of my great passions—a love of the game that is shared by thousands upon thousands across Wales. And it is really with those supporters in mind—the real lifeblood and backbone of the sport in Wales—that we today debate the future of the professional structure, and the ramifications this will, of course, have for the grass-roots game, from the fields of Cowbridge Rugby Football Club to the RGC in north Wales, and indeed our very own rugby team here in the National Assembly for Wales, which I am always at pains to keep promoting and which goes from strength to strength.

Before exploring some of the detail, first and foremost it would be right to acknowledge the statement and clarification two weeks ago from the professional rugby board that there will be no merger of the Welsh rugby regions next season. Quite rightly, there has also been an apology from the Welsh Rugby Union to the team and the supporters for the disruption Project Reset caused during the six nations, which at one point risked distracting the team from doing the job in hand, and could have put the Grand Slam in jeopardy. Thankfully, their professionalism and the quality of both the rugby players and individuals shone through while the changes to the regional structures were imminent. One suspects that this has been put on the back burner, rather than just dismissed entirely.

Of course, the governance of the game in Wales is completely in the hands of the Welsh Rugby Union and its regional partners, and that is quite right and proper. But fans have been left punch drunk by the recent developments—the second time in just two decades that the professional game in Wales could have been subject to dramatic overhaul. From the grass roots, right up to international level, there has been widespread and grave concern over the proposals that were put forward by Project Reset. The fallout has been explosive. We've had resignations from regional club boards, and whilst the ceasefire might be in place for 2019-20, fans are braced for what comes next. The professional rugby board in Wales, which oversees the professional regional structure remains, and I quote,

'united in its pursuit of what is best',

and has reaffirmed that it,

'will not be deterred from the pursuit of a solution to ensure the long-term sustainability of the professional game in Wales.'

For now, the four-region model seems to be in place. But with the desire to expand the professional game to north Wales, the threat to one of the regions currently involved in the Pro14 competition remains. From my personal perspective, both as a supporter and as an Assembly Member, I have no opposition to the potential of a north Wales team. Indeed, I believe promoting our national game to all four corners of the country should be encouraged. However, the handling of the potential restructuring has to be handled delicately and sensitively, with a wide appreciation of the potential ramifications.

Because there's far more at stake than just 15 players turning out on a Saturday for a respective region at Liberty Stadium, Parc y Scarlets, Arms Park, Rodney Parade, or indeed Colwyn Bay. Rugby is vitally important to so many people in Wales, and the benefits it delivers are not simply restricted to 80 minutes on the field of play. The game delivers numerous economic benefits that cannot be understated, particularly in a country where sustained economic prosperity and development have been difficult to achieve at times. And it is on this particular point that I would like to learn more from the Minister this afternoon as to what the Welsh Government has done regarding the benefits that the game, and the regional game, have had for the national economy, and what modelling, if any, has been undertaken to examine its true reach.

I am also intrigued to know how the Government plans to support the game moving forward, and how this sits in the economic strategy, perhaps even utilising our success on the international stage to promote our country overseas, and how the potential sits as part of the Government's newly created international relations department.

Undoubtedly, the game has a special place in the fabric of communities across our nation, and the potential ramifications of Project Reset will have a huge knock-on effect on the vast and wide-ranging communities and grass-roots services that regions provide around Wales. In this Chamber only a few weeks ago, both Dai Rees and Mike Hedges, and others, eloquently illustrated the reach and delivery of community services by the Ospreys in their respective regions and constituencies. And this is clearly something we discount at our peril. I'd be intrigued to hear from the Minister on this potential impact, particularly as the social fabric of Wales is often linked to the well-being and strength of the national game. These regions are built on the long history of successful club rugby in their respective communities and on one of these, the great impact of simply just a few games played in south-west Wales and the loss of those games is far greater.

The financial structure and challenges currently facing rugby in Wales are there for all to see—sadly, only too harshly reflected in the failure of Welsh regions to make it through to this season's knock-out stages of premier European competition, the Champions Cup. At present, we simply do not have the resources to compete with some of our counterparts in England and France. We have to be clever, nimble and creative with what we've got to play with.

We're doing that very well on the international stage. Some might say that we're punching above our weight. But we know now what we need to do to translate that into success on a regional footing. Delivering success and other preparatory elements at the regional level is vital for the long-term health of the game in Wales, but there must also be an acceptance and acknowledgment from the powers that be that this needs to be, and much more emotive indeed, far more difficult than simply arranging the deck chairs on the Titanic or pressing a button and sending a quick press release out.

For any more monumental changes to be accepted in the Welsh rugby fraternity, the WRU, regions, clubs and partners involved will need to ensure that they take the fans with them. The strength of the game in Wales is built upon the hard work of volunteers at amateur clubs up and down the country—from players to groundsmen to bar staff. They are the grass roots; they will be the first port of call for the next generation of Alun Wyn Joneses or Dan Biggars coming through the ranks. We really can't afford to alienate those individuals by delivering another ham-fisted reorganisation of the game in Wales. For me, that’s where the Welsh Government and indeed Assembly Members can play a part.

I'm always slightly reticent to see politicians getting involved in sport, but I really do think that we can't underestimate the importance that rugby plays here in Wales to our economy, and our communities and our people. The Welsh Government plays an active role in supporting the community game and it is vital that there is a coherent and strong message from them moving forward, to see what they can do to help the professional game develop in the years to come. And that is why the Welsh Government should work with the Welsh Rugby Union and regional club partners to protect rugby in Wales and develop a sustainable long-term model for the game at a regional and grass-roots level.

Whilst respecting the governing body’s role to be the guardian of the great game, it is vital that the Welsh Government appreciates its own role in protecting our national sport and this is ever such a gentle reminder that their actions do have national implications. It simply isn't good enough for any of us to shrug our shoulders and watch from the side lines. Communities and people across the country depend on us and, indeed, the game of rugby, and engagement with those communities is going to be vital. We can't be naive and put our heads in the sand. Change is coming, but we need to ensure that this change is well thought out and communicated properly to the thousands of rugby fans across the country.

On the international stage, we're going from strength to strength, and I'm sure that everyone in this Chamber would wish the team well in the up-and-coming Rugby World Cup, but the long-term health and future of the game in Wales is very much on the line. We are at a significant crossroads in Welsh rugby and the next course of action will set in train a series of events that will determine the success of the game at all levels, from international to grass roots. Undoubtedly, tough decisions will be needed, but it is imperative that lessons are learned from the recent handling of Project Reset.

Future proposals and changes must be communicated properly and allow for proper engagement, both with clubs and supporters. However unpopular they might be with some, and let’s be honest, in life, you can't always please everyone, if they are communicated properly, we might ensure that we negate any devastating long-term damage to the fabric of our communities. Without the fans, the game is nothing. As Assembly Members, we must be their voice when appropriate. As a rugby community in Wales, we must ensure that fans are taken on this journey, otherwise we risk the heartbeat of the game being ripped out for good.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Ac rwy'n gwneud y cynnig y prynhawn yma yn ffurfiol.

Rwy'n siŵr fy mod yn siarad ar ran llawer o fy nghyd-gyfranwyr yn y ddadl heddiw pan ddywedaf mai teimlad cymysg sydd gennym wrth gyflwyno'r cynnig hwn, yn enwedig yn dilyn buddugoliaeth eithriadol Cymru yn ennill y Gamp Lawn tua 10 diwrnod yn ôl. Credaf fod y dathliadau bron iawn wedi dod i ben ledled y wlad, yn dilyn buddugoliaeth wych yn erbyn Iwerddon, canlyniad a orffennodd bencampwriaeth ragorol i Warren Gatland, ei staff ategol, ac wrth gwrs i'r bechgyn mewn coch.

Fel y bydd yr Aelodau'n gwybod, ynghyd â ffermio, rygbi yw un o fy hoff bethau—cariad at y gêm a rennir gan filoedd ar filoedd ledled Cymru. Gyda'r cefnogwyr hynny mewn cof mewn gwirionedd—gwir enaid ac asgwrn cefn y gêm yng Nghymru—y dadleuwn heddiw ynglŷn â dyfodol y strwythur proffesiynol, a goblygiadau hyn, wrth gwrs, i'r gêm ar lawr gwlad, o feysydd chwarae Clwb Rygbi y Bont-faen i Rygbi Gogledd Cymru yn y gogledd, ac yn wir ein tîm rygbi ein hunain yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru yr wyf bob amser yn awyddus iawn i barhau i'w hyrwyddo ac sy'n mynd o nerth i nerth.

Cyn edrych ar rai o'r manylion, yn bennaf oll byddai'n iawn inni gydnabod y datganiad a'r eglurhad bythefnos yn ôl gan y bwrdd rygbi proffesiynol na fydd unrhyw uno'n digwydd i ranbarthau rygbi Cymru y tymor nesaf. Yn gwbl briodol, cafwyd ymddiheuriad hefyd gan Undeb Rygbi Cymru i'r tîm a'r cefnogwyr am yr aflonyddwch a barodd 'Project Reset' yn ystod y chwe gwlad, aflonyddwch a greodd risg ar un pwynt o dynnu sylw'r tîm oddi ar y gwaith a oedd ganddo i'w wneud, a gallai fod wedi rhoi'r Gamp Lawn yn y fantol. Diolch byth, llwyddodd eu proffesiynoldeb ac ansawdd y chwaraewyr rygbi ac unigolion i ddisgleirio tra oedd y newidiadau i'r strwythurau rhanbarthol ar y gorwel. Mae'n gwneud i rywun amau mai wedi'i roi o'r neilltu am y tro y mae hyn, yn hytrach na'i wrthod yn gyfan gwbl.

Wrth gwrs, mae trefniadau llywodraethu'r gêm yng Nghymru yn llwyr yn nwylo Undeb Rygbi Cymru a'i bartneriaid rhanbarthol, ac mae hynny'n gwbl iawn a phriodol. Ond mae'r cefnogwyr wedi cael eu hysgwyd gan y datblygiadau diweddar—yr ail dro mewn dau ddegawd y gallai'r gêm broffesiynol yng Nghymru fod wedi bod yn destun ailwampio dramatig. O lawr gwlad i fyny i'r lefel ryngwladol, gwelwyd pryder eang a dwys ynghylch yr argymhellion a gyflwynwyd gan 'Project Reset'. Mae'r canlyniadau wedi bod yn ffrwydrol. Rydym wedi cael ymddiswyddiadau o fyrddau clybiau rhanbarthol, ac er bod cadoediad posibl ar waith ar gyfer 2019-20, mae'r cefnogwyr yn paratoi ar gyfer beth sy'n dod nesaf. Mae'r bwrdd rygbi proffesiynol yng Nghymru, sy'n goruchwylio'r strwythur rhanbarthol proffesiynol yn parhau i fod, a dyfynnaf,

yn unedig yn ei awydd i wneud yr hyn sydd orau,

ac mae wedi cadarnhau

na chaiff ei rwystro rhag mynd ar drywydd ateb i sicrhau cynaliadwyedd hirdymor y gêm broffesiynol yng Nghymru.

Am nawr, ymddengys bod y model pedwar rhanbarth ar waith. Ond gyda'r awydd i ehangu'r gêm broffesiynol i'r gogledd, mae'r bygythiad i un o'r rhanbarthau sydd ar hyn o bryd yn rhan o'r gystadleuaeth Pro14 yn aros. O'm safbwynt personol i, fel cefnogwr ac fel Aelod Cynulliad, nid oes gennyf wrthwynebiad i'r potensial o gael tîm gogledd Cymru. Yn wir, credaf y dylid annog camau i hyrwyddo ein gêm genedlaethol i bob cwr o'r wlad. Fodd bynnag, dylid ymdrin yn ofalus ac yn sensitif ag ailstrwythuro posibl, gan werthfawrogi'n gyffredinol beth yw'r goblygiadau posibl.

Oherwydd mae llawer mwy yn y fantol na 15 o chwaraewyr yn dod allan ar ddydd Sadwrn dros eu priod ranbarth yn Stadiwm Liberty, Parc y Scarlets, Parc yr Arfau, Rodney Parade, neu Fae Colwyn yn wir. Mae rygbi yn hanfodol bwysig i gynifer o bobl yng Nghymru, ac nid yw'r manteision y mae'n eu creu yn gyfyngedig i 80 munud ar y maes chwarae. Mae'r gêm yn darparu nifer o fanteision economaidd na ellir eu gorbwysleisio, yn enwedig mewn gwlad lle mae ffyniant economaidd a datblygiad parhaus wedi bod yn anodd ei gyflawni ar adegau. Ac ar y pwynt penodol hwn hoffwn glywed mwy gan y Gweinidog y prynhawn yma ynglŷn â beth a wnaeth Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r manteision y mae'r gêm, a'r gêm ranbarthol, wedi eu creu i'r economi genedlaethol, a pha waith modelu, os o gwbl, a wnaed i edrych ar ei gwir gyrhaeddiad.

Rwy'n chwilfrydig hefyd i wybod sut y mae'r Llywodraeth yn bwriadu cefnogi'r gêm wrth symud ymlaen, a sut y mae hyn yn cymryd ei le yn y strategaeth economaidd, gan ddefnyddio ein llwyddiant ar y llwyfan rhyngwladol o bosibl hyd yn oed i hyrwyddo ein gwlad dramor, a pha le sydd i'r potensial hwnnw yn adran cysylltiadau rhyngwladol newydd y Llywodraeth.

Yn ddi-os, mae lle arbennig i'r gêm yng ngwead cymunedau ledled ein gwlad, a bydd goblygiadau posibl 'Project Reset' yn cael effaith ganlyniadol fawr ar y gwasanaethau helaeth ac amrywiol y mae'r rhanbarthau yn eu darparu mewn cymunedau ac ar lawr gwlad o gwmpas Cymru. Yn y Siambr hon ychydig wythnosau'n ôl yn unig, dangosodd Dai Rees a Mike Hedges ac eraill yn huawdl gyrhaeddiad a chyflawniad gwasanaethau cymunedol gan y Gweilch yn eu rhanbarthau a'u hetholaethau. Ac yn amlwg, gwae i ni ddiystyru hyn. Hoffwn glywed gan y Gweinidog ar yr effaith bosibl hon, yn enwedig gan fod gwead cymdeithasol Cymru yn aml yn cael ei gysylltu â lles a chryfder y gêm genedlaethol. Mae'r rhanbarthau hyn wedi'u hadeiladu ar hanes hir o rygbi clwb llwyddiannus yn eu cymunedau ac ar un o'r rhain, mae effaith fawr chwarae ychydig o gemau yn ne-orllewin Cymru a cholli'r gemau hynny yn fwy o lawer.

Mae'r strwythur ariannol a'r heriau sy'n wynebu rygbi yng Nghymru ar hyn o bryd yno i bawb eu gweld—yn anffodus, wedi'u hadlewyrchu'n rhy eglur ym methiant rhanbarthau Cymru i fynd drwy rowndiau bwrw allan y brif gystadleuaeth Ewropeaidd, Cwpan y Pencampwyr y tymor hwn. Ar hyn o bryd, nid oes gennym adnoddau i gystadlu gyda rhai o'n cymheiriaid yn Lloegr a Ffrainc. Rhaid inni fod yn glyfar, yn heini ac yn greadigol gyda'r hyn sydd gennym i chwarae ag ef.

Rydym yn gwneud hynny'n dda iawn ar y llwyfan rhyngwladol. Gallai rhai ddweud ein bod yn chwarae'n well nag y mae disgwyl inni ei wneud. Ond rydym yn gwybod bellach beth sydd angen inni ei wneud i drosi hynny'n llwyddiant ar sail ranbarthol. Mae sicrhau llwyddiant ac elfennau paratoadol eraill ar lefel ranbarthol yn hanfodol i iechyd hirdymor y gêm yng Nghymru, ond rhaid i'r awdurdodau dderbyn a chydnabod hefyd fod yn rhaid i hyn fod, ac yn llawer mwy emosiynol yn wir, yn llawer anos na threfnu'r cadeiriau haul ar y Titanic neu bwyso botwm ac anfon datganiad i'r wasg cyflym allan.

Er mwyn i unrhyw newidiadau aruthrol eraill gael eu derbyn yng nghylchoedd rygbi Cymru, bydd angen i Undeb Rygbi Cymru, y rhanbarthau, clybiau a phartneriaid cysylltiedig sicrhau eu bod yn cario'r cefnogwyr gyda hwy. Mae cryfder y gêm yng Nghymru wedi'i adeiladu ar waith caled gwirfoddolwyr mewn clybiau amatur ledled y wlad—o chwaraewyr i dirmyn i staff bar. Dyna'r sylfaen ar lawr gwlad; dyna'r pwynt cyswllt cyntaf ar gyfer y genhedlaeth nesaf o Alun Wyn Jonesiaid neu Dan Biggars sy'n dod drwy'r rengoedd. Ni allwn fforddio gelyniaethu'r unigolion hynny drwy gyflwyno trefniadau trwsgl eraill i ad-drefnu'r gêm yng Nghymru. I mi, dyna lle gall Llywodraeth Cymru ac Aelodau'r Cynulliad chwarae rhan yn wir.

Rwyf bob amser ychydig yn betrusgar i weld gwleidyddion yn cymryd rhan mewn chwaraeon, ond rwy'n meddwl o ddifrif na allwn orbwysleisio pwysigrwydd rygbi yma yng Nghymru i'n heconomi, i'n cymunedau ac i'n pobl. Mae Llywodraeth Cymru yn chwarae rhan weithgar yn cefnogi'r gêm gymunedol ac mae'n hollbwysig fod yna neges gref a chydlynol ganddynt wrth symud ymlaen, i weld beth y gallant ei wneud i helpu'r gêm broffesiynol i ddatblygu yn y blynyddoedd i ddod. A dyna pam y dylai Llywodraeth Cymru weithio gydag Undeb Rygbi Cymru a phartneriaid clybiau rhanbarthol i ddiogelu rygbi yng Nghymru a datblygu model cynaliadwy hirdymor ar gyfer y gêm ar lefel ranbarthol ac ar lawr gwlad.

Tra'n parchu rôl y corff llywodraethu i fod yn warcheidwad y gêm wych, mae'n hanfodol fod Llywodraeth Cymru yn deall ei rôl ei hun yn amddiffyn ein camp genedlaethol a dyma broc bach hynod o ofalus i'w hatgoffa bod goblygiadau cenedlaethol i'w gweithredoedd. Nid yw'n ddigon da i neb ohonom godi ein hysgwyddau a gwylio o'r cyrion. Mae cymunedau a phobl ar draws y wlad yn dibynnu arnom, ac yn wir, mae'r gêm rygbi, ac ymgysylltiad â'r cymunedau hynny'n mynd i fod yn hollbwysig. Ni allwn fod yn naïf a rhoi ein pennau yn y tywod. Mae newid yn dod, ond mae angen inni sicrhau bod y newid hwn wedi'i gynllunio'n dda a'i gyfathrebu'n briodol i'r miloedd o gefnogwyr rygbi ar draws y wlad.

Ar y llwyfan rhyngwladol, rydym yn mynd o nerth i nerth, ac rwy'n siŵr y byddai pawb yn y Siambr hon yn dymuno'n dda i'r tîm yng Nghwpan Rygbi'r Byd, ond mae iechyd hirdymor a dyfodol y gêm yng Nghymru yn bendant yn y fantol. Rydym ar groesffordd arwyddocaol i rygbi Cymru a bydd y camau gweithredu nesaf yn gosod cyfres o ddigwyddiadau ar waith a fydd yn pennu llwyddiant y gêm ar bob lefel, o'r lefel ryngwladol i lawr i'w seiliau ar lawr gwlad. Yn sicr, bydd angen gwneud penderfyniadau anodd, ond mae'n hanfodol fod gwersi'n cael eu dysgu o'r ffordd yr ymdriniwyd â Project Reset yn ddiweddar.

Rhaid i argymhellion a newidiadau yn y dyfodol gael eu cyfathrebu'n briodol a chaniatáu ar gyfer ymgysylltu priodol gyda chlybiau a chefnogwyr. Er mor amhoblogaidd y gallent fod gyda rhai, a gadewch inni fod yn onest, mewn bywyd, ni allwch blesio pawb drwy'r amser, os cânt eu cyfathrebu'n briodol, efallai y gallwn sicrhau ein bod yn negyddu unrhyw niwed hirdymor dinistriol i wead ein cymunedau. Heb y cefnogwyr, nid yw'r gêm yn ddim. Fel Aelodau Cynulliad, rhaid inni fod yn llais iddynt pan fo hynny'n briodol. Fel cymuned rygbi yng Nghymru, rhaid inni sicrhau bod y cefnogwyr yn dod ar y daith hon, fel arall mae perygl y caiff calon y gêm ei rhwygo allan am byth.

15:40

Can I declare an interest, first of all, as an Ospreys season-ticket holder and can I commend Andrew R.T. for his opening pronouncements? And I'm also a member of Dunvant RFC as well. 

Now, back in the day, I played rugby for many years, though bafflingly overlooked by selectors. I've never understood why. [Laughter.] And my sons have played for Waunarlwydd and Dunvant through all the year groups, from under 11, under 12, under 13, under 14—so it goes up to youth. And the village rugby club plays the role of youth club. Dozens of children, girls and boys, playing regularly, twice, three times a week, as well as training. And, obviously, this doesn't just apply to rugby. It also applies—certainly in the Swansea area—to football, cricket, athletics and swimming. So much more. There's an army out there of volunteers who sustain all this activity. So, yes, it really is in the soil, is rugby.

Now, there was a surreal point at one stage a week last Saturday when Wales had just won the rugby Grand Slam—again, as Andrew mentioned—then Scotland had recovered miraculously from 31-nil, down, to England to lead 38-31, and, also, at the same time, Swansea City were leading Premier League Champions, Manchester City, two-nil in the FA Cup, and I thought, 'Duw, the capacity of sport to inspire, to turn things on their head, to reach a higher level, never ceases to amaze.' Yes, at that point, it really was surreal, almost a religious experience, really, until I realised that Jesus was playing up-front for Man City—Gabriel Jesus, that is—and normal service was restored, unfairly in the Swans' case. 

Now, in strongly supporting this motion, I shall make a few points as an unashamed Ospreys fan, and, as we would say as Ospreys fans, the only true region. We went through the pain of uniting Swansea and Neath rugby clubs—the most ferocious and bitter of local rivals—over 16 years ago. Some still bear the scars of that. And Ospreylia corresponds to my electoral region of South Wales West, so I would be a fan. And, plainly, the Ospreys have been the most successful rugby region, having won the Pro12 and Pro14 on four occasions. That's the best record of all regions, including the Irish ones, and supplying, notably, obviously, 13 out of the 15 Welsh players for Wales as they beat England at Twickenham in 2008 in Warren Gatland's first game in charge. And as fans down the years, we have thrilled to the talents of Shane Williams, Dan Biggar, Tommy Bowe, Mike Phillips, James Hook, Alun Wyn Jones, Adam Jones,  Duncan Jones, Justin Tipuric, Adam Beard, George North, Owen Watkin—I could go on, but I see the clock is ticking. And Alun Wyn Jones, as a true legend, is about to be given the freedom of Swansea—totally deservedly so.

Now, clearly, the issue is money, and the financial challenges mean that the Ospreys cannot afford to have two international level 15s in their squad. So, let's talk about a bit of reorganisation and a bit of marketing, I would say. Obviously, Saracens and the top English clubs can have two international-level 15s so that when the internationals are on, they're not weakened at all. But when the internationals are on, our regions are weakened. So, let's reorganise the Pro14 season so that games do not clash with the internationals. Let's market the Pro14 properly. There's very swish marketing of the premiership in England. We deserve that in Wales. It is the game of the people. It is our national game—New Zealand and Wales share that accolade. Attracting more money to the game in Wales, obviously, is the huge challenge, but we are in a strong position. We are, after all—. Wales are the Grand Slam champions—I may have mentioned that already—potential world champions, and so the challenge for the WRU, Welsh Government, and all partners is to make sure that we can get the marketing and the financial structures sustainably in place. I'm pleased that the merger is off because ditching your best region was never a clever idea and was met with absolute astonishment and bewilderment in Swansea. Support the motion. Diolch yn fawr.

A gaf fi ddatgan buddiant, yn gyntaf oll, fel deiliad tocyn tymor y Gweilch ac a gaf fi ganmol Andrew R.T. am ei ddatganiadau agoriadol? Ac rwyf hefyd yn aelod o Glwb Rygbi Dynfant yn ogystal.

Nawr, ers talwm, bûm yn chwarae rygbi am flynyddoedd lawer, er mai testun syndod oedd y ffaith fod y detholwyr wedi fy anwybyddu. Nid wyf erioed wedi deall pam. [Chwerthin.] Ac mae fy meibion wedi chwarae i Waunarlwydd a Dynfant drwy'r holl grwpiau blwyddyn, o dan 11, dan 12, dan 13, dan 14—ac i fyny i'r ieuenctid. Ac mae clwb rygbi'r pentref yn chwarae rôl clwb ieuenctid. Dwsinau o blant, merched a bechgyn, yn chwarae'n rheolaidd, ddwywaith, deirgwaith yr wythnos, yn ogystal â hyfforddiant. Ac yn amlwg, nid am rygbi'n unig y mae hyn. Mae'n wir hefyd—yn sicr yn ardal Abertawe—am bêl-droed, criced, athletau a nofio. A chymaint mwy. Mae byddin o wirfoddolwyr allan yno sy'n cynnal yr holl weithgaredd hwn. Felly, ydy, mae rygbi yn y pridd go iawn.

Nawr, roedd yna bwynt swreal ar un adeg wythnos i ddydd Sadwrn diwethaf pan oedd Cymru newydd ennill y Gamp Lawn—fel y soniodd Andrew, unwaith eto—ac yna roedd yr Alban wedi ymadfer yn wyrthiol o fod 31-dim i lawr i Loegr i fod ar y blaen o 38-31, ac ar yr un pryd, roedd tîm pêl-droed Abertawe ar y blaen o ddwy gôl i ddim yn erbyn Pencampwyr Uwchgynghrair Lloegr, Manchester City, yng Nghwpan yr FA, a meddyliais, 'Duw, nid yw gallu chwaraeon i ysbrydoli, i droi pethau ar eu pen, i gyrraedd lefel uwch, byth yn peidio â rhyfeddu.' Ie, ar y pwynt hwnnw, roedd yn bendant yn swreal, bron yn brofiad crefyddol, mewn gwirionedd, hyd nes y sylweddolais fod Iesu yn chwarae yn y rheng flaen i Man City—Gabriel Jesus, hynny yw—ac aeth pethau nôl i normal, yn annheg yn achos yr Elyrch.

Nawr, wrth gefnogi'r cynnig hwn yn gryf, fe wnaf ychydig o bwyntiau fel un o gefnogwyr balch y Gweilch, ac fel y byddem yn ei ddweud fel cefnogwyr y Gweilch, yr unig wir ranbarth. Aethom drwy'r boen o uno clybiau rygbi Abertawe a Chastell-nedd—y gelynion lleol mwyaf ffyrnig a chwerw—dros 16 mlynedd yn ôl. Mae rhai'n dal i gario creithiau hynny. Ac mae'r Ospreylia'n cyfateb i fy rhanbarth etholiadol, Gorllewin De Cymru, felly mae'n naturiol fy mod yn ffan. Ac yn amlwg, mae'r Gweilch wedi bod yn rhanbarth rygbi mwy llwyddiannus na'r un, ar ôl ennill y Pro12 a'r Pro14 ar bedwar achlysur. Dyna'r record orau o bob rhanbarth, gan gynnwys y rhai Gwyddelig, ac fe wnaethant ddarparu, yn nodedig wrth gwrs, 13 allan o'r 15 o chwaraewyr Cymru a gurodd Loegr yn Twickenham yn 2008 yn y gêm gyntaf gyda Warren Gatland wrth y llyw. Ac fel cefnogwyr dros y blynyddoedd, rydym wedi dwli ar ddoniau Shane Williams, Dan Biggar, Tommy Bowe, Mike Phillips, James Hook, Alun Wyn Jones, Adam Jones, Duncan Jones, Justin Tipuric, Adam Beard, George North, Owen Watkin—gallwn barhau, ond gwelaf fod y cloc yn tician. Ac mae Alun Wyn Jones, cawr go iawn, ar fin cael rhyddid dinas Abertawe—yn hollol haeddiannol.

Nawr, yn amlwg, y broblem yw arian, ac mae'r heriau ariannol yn golygu na all y Gweilch fforddio cael dau chwaraewr lefel ryngwladol ym mhob safle yn eu sgwad. Felly, gadewch inni siarad ychydig am ad-drefnu, ac ychydig o farchnata, buaswn yn dweud. Yn amlwg, gall y Saraseniaid a phrif glybiau Lloegr gael dau chwaraewr lefel ryngwladol ym mhob safle fel na chânt eu gwanhau o gwbl pan fo'r gemau rhyngwladol yn cael eu chwarae. Ond pan fo'r gemau rhyngwladol yn cael eu chwarae, mae ein rhanbarthau ni'n cael eu gwanhau. Felly, gadewch i ni ad-drefnu'r tymor Pro14 fel nad yw gemau'n gwrthdaro â'r gemau rhyngwladol. Gadewch inni farchnata'r Pro14 yn briodol. Maent yn marchnata'r uwch gynghrair yn Lloegr yn grand iawn. Rydym yn haeddu hynny yng Nghymru. Gêm y bobl yw hi. Ein gêm genedlaethol—mae Cymru a Seland Newydd yn rhannu'r anrhydedd honno. Denu mwy o arian i'r gêm yng Nghymru, yn amlwg, yw'r her enfawr, ond rydym mewn sefyllfa gref. Wedi'r cyfan, rydym—. Cymru yw pencampwyr y Gamp Lawn—efallai fy mod wedi crybwyll hynny eisoes—pencampwyr byd o bosibl, ac felly yr her i Undeb Rygbi Cymru, Llywodraeth Cymru, a'r holl bartneriaid yw gwneud yn siŵr ein bod yn sicrhau bod marchnata a strwythurau ariannol cynaliadwy ar waith. Rwy'n falch nad yw'r uno'n mynd i ddigwydd gan nad yw cefnu ar eich rhanbarth gorau byth yn syniad clyfar ac roedd yn destun syndod a dryswch llwyr yn Abertawe. Cefnogwch y cynnig. Diolch yn fawr.

15:45

It's always difficult when you come third to speak on one of these debates. Can I just say I agree with everything Andrew R.T. Davies and Dai Lloyd have said? That's a good place to start.

Can I talk about three positives of Welsh rugby? We've got a very successful national team and a very well-supported national team. The Millennium Stadium can sell out for all internationals, even if the autumn international tickets sometimes need to be bundled in order to sell them all. There's huge enthusiasm and participation in mini and junior rugby. My local club, Morriston, has junior teams at under 11, 12, 13, 14, 15, 16, and mini rugby teams at 10, nine, eight, seven and rugby tots. You'd think that there'll be 11 teams in 11 years' time. I tell you now, they'll be struggling to get two.

The final success is women's rugby that has grown both in international attendance—4,113 for Wales versus England—and in the number of women’s teams playing. Another team in my constituency, Bonymaen, have an outstanding women's rugby team.

Now, looking at the first problem facing Welsh rugby, using publicly available figures, the Dragons' average crowd was 5,083 in 2015-16 and fell to 4,700 in 2017-18. The Blues' went from 5,942 to a slight increase of 6,193. The Ospreys' fell from 8,486 to 6,849, but still more than the other two. And Scarlets' have gone from 7,290 to 9,256. The average attendance at two regions is going down; not one region has an average attendance above 10,000. The English rugby premiership is averaging over 12,000. Bordeaux averages over 23,900, Leinster averages over 15,500. Seventy-four and a half thousand turned up at the Millennium, and over a million watched Wales beat Ireland—as David Lloyd I think might've mentioned once—for Wales to win the Grand Slam. And then, only just over 8,000 turned up the following week to watch the Ospreys versus the Dragons.

I asked someone who said they were a rugby fan who they supported, they replied, 'Wales'. When I asked them who else they supported, the question they found absolutely bemusing and said, 'Well, just Wales, of course.' I was trying to get across the point that if you had that conversation with a football fan—if I asked a football fan in Swansea, 'Who do you support?', they'd name the team—hopefully Swansea City—and then they'd say, 'Wales'. They seem to associate with both their club and the country. Far too many people who describe themselves as rugby fans solely associate themselves with the country.

Again, according to published sources, the top 14 clubs in France have a tv deal worth £76 million per season. English rugby has a deal worth £38 million per season, and Welsh rugby is part of a £14 million per year contract. It's easy to see where the problems lie. So, regional rugby suffers from low attendance, relatively poor tv income and is trying to compete with France and England for the best Welsh players. Are the regions in the right places? The Blues, Ospreys and Dragons are in the three largest population centres, whilst the Scarlets cover mid and west Wales and, theoretically, north Wales. Where else could you put them?

Scotland has reduced to two teams. We could have a west Wales team and an east Wales team. What regional rugby has taught us is that merging two teams does not produce an attendance anywhere near the sum of the teams being merged. It's considered a takeover by the fans of one of the teams and they find something else to do on a weekend rather than watch live rugby.

What traditionally would have been done would have been to build a new stadium, a new playing surface, and everything would be wonderful—'We'll get more people there.' Well, the Ospreys and Scarlets have relatively new stadiums and they have good playing surfaces. The only way at the moment to generate more income in Welsh rugby currently is to play more internationals. That's why we played the fourth autumn international when everybody else only plays three. We need the money.

The second problem with Welsh rugby is, firstly, how few teams below the first division have second a team. Does any club below the first division run a third team? And the number of players who stop playing between the ages of 16 and 19—. What the Welsh Government can do is limited. What we can do is to go out and support our local teams. Last Saturday, I saw Glais versus Penlan alongside 52 other people—possibly the two worst teams playing in Welsh rugby. Glais started the match with -9 points; they're now up to -5. And Penlan started with -1. But we need to get people out there watching rugby. The Welsh Rugby Union and others, including ourselves, need to get across the point that rugby is not internationals, it's not winning the Grand Slam, it's not the autumn internationals—it's those games that are played every Saturday. Football's got it across to people. People turn out to watch football every Saturday; people don't with rugby. And Dai Lloyd is, unusually, an Ospreys season-ticket holder—Swansea City has very many more season-ticket holders.

Can I just finish on this point? We have to declare what we are: I'm a season-ticket holder at both Morriston Town and at Bonymaen.

Mae'n anodd bob amser pan fyddwch yn dod yn drydydd i siarad yn un o'r dadleuon hyn. A gaf fi ddweud fy mod yn cytuno â phopeth y mae Andrew R.T. Davies a Dai Lloyd wedi dweud? Mae hwnnw'n lle da i ddechrau.

A gaf fi sôn am dri pheth sy'n gadarnhaol am rygbi Cymru? Mae gennym dîm cenedlaethol llwyddiannus iawn a thîm cenedlaethol sy'n cael cefnogaeth dda iawn. Gall Stadiwm y Mileniwm werthu'r holl docynnau ar gyfer pob gêm ryngwladol, hyd yn oed os oes angen i docynnau rhyngwladol yr hydref gael eu bwndelu weithiau er mwyn gwerthu pob un ohonynt. Mae brwdfrydedd a chyfranogiad enfawr ar lefel mini-rygbi a rygbi iau. Mae gan fy nghlwb lleol, Treforys, dimau iau o dan 11, 12, 13, 14, 15, 16, a thimau mini-rygbi ar gyfer rhai 10 oed, naw oed, wyth oed, saith oed a rygbi i rai iau na hynny hefyd. Byddech yn meddwl y bydd 11 o dimau mewn 11 o flynyddoedd. Rwy'n dweud wrthych yn awr, byddant yn brwydro i gael dau.

Y llwyddiant olaf yw rygbi menywod sydd wedi tyfu o ran presenoldeb mewn gemau rhyngwladol—4,113 ar gyfer gêm Cymru yn erbyn Lloegr—ac yn y nifer o dimau menywod sy'n chwarae. Mae gan dîm arall yn fy etholaeth, Bôn-y-maen, dîm rygbi menywod rhagorol.

Nawr, wrth edrych ar y broblem gyntaf sy'n wynebu rygbi Cymru, gan ddefnyddio ffigurau sydd ar gael i'r cyhoedd, roedd nifer gyfartalog y rhai a ddaeth i wylio'r Dreigiau yn 5,083 yn 2015-16 a disgynnodd i 4,700 yn 2017-18. Aeth y Gleision o 5,942 i 6,193, sy'n gynnydd bychan. Disgynnodd y Gweilch o 8,486 i 6,849, ond yn dal i fod yn fwy na'r ddau arall. Ac mae'r Scarlets wedi mynd o 7,290 i 9,256. Mae'r presenoldeb cyfartalog mewn dau ranbarth wedi disgyn; nid oes gan yr un o'r rhanbarthau nifer cyfartalog o wylwyr sy'n uwch na 10,000. Mae uwchgynghrair rygbi Lloegr yn gweld cyfartaledd o dros 12,000. Mae Bordeaux yn cael dros 23,900 ar gyfartaledd, Leinster â chyfartaledd o dros 15,500. Daeth 74,500 i Stadiwm y Mileniwm, a gwyliodd dros filiwn o bobl Gymru'n curo Iwerddon—fel y crybwyllodd David Lloyd unwaith rwy'n credu—i Gymru ennill y Gamp Lawn. Wedyn, dim ond ychydig dros 8,000 a ddaeth yr wythnos ganlynol i wylio'r Gweilch yn erbyn y Dreigiau.

Gofynnais i rywun a ddywedai eu bod yn gefnogwr rygbi pwy oeddent yn ei gefnogi, a'r ateb a gefais oedd 'Cymru'. Pan ofynnais iddynt pwy arall a gefnogent, roeddent yn ystyried bod y cwestiwn yn rhyfedd a dywedasant, 'Wel, dim ond Cymru, wrth gwrs.' Roeddwn yn ceisio cyfleu'r pwynt, pe baech yn cael y sgwrs honno gyda chefnogwr pêl-droed—pe bawn yn gofyn i gefnogwr pêl-droed yn Abertawe, 'Pwy ydych chi'n eu cefnogi?', byddent yn enwi'r tîm—Abertawe, gobeithio—ac yna byddent yn dweud, 'Cymru'. Ymddengys eu bod yn cysylltu â'u clwb a'r wlad. Mae yna lawer gormod o bobl sy'n disgrifio'u hunain fel cefnogwyr rygbi yn cysylltu eu hunain â'r wlad yn unig.

Unwaith eto, yn ôl ffynonellau cyhoeddedig, mae gan y 14 clwb uchaf yn Ffrainc gytundeb teledu gwerth £76 miliwn am y tymor. Mae gan rygbi Lloegr gytundeb werth £38 miliwn am y tymor, ac mae rygbi Cymru yn rhan o gytundeb £14 miliwn y flwyddyn. Mae'n hawdd gweld lle mae'r problemau. Felly, mae rygbi rhanbarthol yn dioddef o ffigurau presenoldeb isel, incwm teledu cymharol wael ac mae'n ceisio cystadlu â Ffrainc a Lloegr am y chwaraewyr gorau yng Nghymru. A yw'r rhanbarthau yn y lleoedd cywir? Mae'r Gleision, y Gweilch a'r Dreigiau yn y tair canolfan poblogaeth fwyaf, tra bo'r Scarlets yn cwmpasu canolbarth a gorllewin Cymru ac yn ddamcaniaethol, gogledd Cymru. Ble arall y gallech eu rhoi?

Mae'r Alban wedi crebachu i ddau dîm. Gallai fod gennym dîm gorllewin Cymru a thîm dwyrain Cymru. Yr hyn y mae rygbi rhanbarthol wedi dysgu i ni yw nad yw uno dau dîm yn cynhyrchu ffigurau presenoldeb sydd unrhyw beth yn debyg i gyfanswm y timau sy'n cael eu huno. Caiff ei ystyried yn gymryd meddiant gan gefnogwyr un o'r timau ac maent yn dod o hyd i rywbeth arall i'w wneud ar y penwythnos yn hytrach na gwylio rygbi byw.

Yn draddodiadol, yr hyn a fyddai wedi digwydd fyddai adeiladu stadiwm newydd, arwyneb chwarae newydd, a byddai popeth yn wych—'Fe gawn ragor o bobl yno.' Wel, mae gan y Gweilch a'r Scarlets stadia cymharol newydd ac mae ganddynt arwynebau chwarae da. Yr unig ffordd ar hyn o bryd o gynhyrchu mwy o incwm yn rygbi Cymru yw chwarae mwy o gemau rhyngwladol. Dyna pam rydym wedi chwarae'r bedwaredd gêm ryngwladol yn yr hydref pan fo pawb arall ond yn chwarae tair. Mae angen yr arian arnom.

Yr ail broblem gyda rygbi Cymru, yn gyntaf, yw cyn lleied o dimau o dan yr adran gyntaf sydd ag ail dîm. A oes unrhyw glwb o dan yr adran gyntaf yn meddu ar drydydd tîm? A nifer y chwaraewyr sy'n rhoi'r gorau i chwarae rhwng 16 a 19—. Mae'r hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud yn gyfyngedig. Yr hyn y gallwn ei wneud yw mynd allan a chefnogi ein timau lleol. Ddydd Sadwrn diwethaf, bûm yn gwylio'r Glais yn chwarae yn erbyn Penlan gyda 52 o bobl eraill—o bosibl y ddau dîm gwaethaf sy'n chwarae rygbi yng Nghymru. Dechreuodd y Glais y gêm gyda -9 o bwyntiau; maent i fyny i -5 yn awr. A dechreuodd Penlan â -1. Ond mae angen inni gael pobl allan yno'n gwylio rygbi. Mae angen i Undeb Rygbi Cymru ac eraill, gan ein cynnwys ni, gyfleu'r pwynt nad gemau rhyngwladol yw rygbi, nid ennill y Gamp Lawn, nid gemau rhyngwladol yr hydref—ond y  gemau a chwaraeir bob dydd Sadwrn. Mae pêl-droed wedi cyfleu hynny i bobl. Mae pobl yn mynd i wylio pêl-droed bob dydd Sadwrn; nid yw pobl yn gwneud hynny gyda rygbi. Ac yn anarferol, mae Dai Lloyd yn ddeiliad tocyn tymor y Gweilch—mae llawer iawn mwy o ddeiliaid tocynnau tymor gan glwb pêl-droed Abertawe.

A gaf fi orffen ar y pwynt hwn? Rhaid i ni ddatgan beth ydym: rwy'n ddeiliad tocyn tymor yn Nhreforys ac ym Môn-y-maen.

15:50

Diolch yn fawr iawn. Dwi’n mynd i siarad am rygbi fel gêm Cymru gyfan, a chan bod pawb arall wedi gwneud, mi wnaf innau ddatgan cyfres o fuddiannau hefyd. Fel un sydd yn mynd i siarad am rygbi fel gêm Cymru gyfan, mi wnaf i ddatgan fy mod i wedi fy ngeni yng Nghymoedd y de ac wedi fy magu yn sir Feirionnydd ac yn Ynys Môn. Mi wnaf i ddatgan fy mod i’n hyfforddwr ieuenctid a gwirfoddolwr yng Nghlwb Rygbi Llangefni. Mi wnaf i ddatgan hefyd fy mod i’n flaenasgellwr i rygbi'r Cynulliad yn ffres o’n buddugoliaethau ni dros Dŷ’r Cyffredin a’r Arglwyddi a thros Senedd yr Alban.

Ydy, mae rygbi’n gêm sy’n treiddio i bob cymuned yng Nghymru, yn cynnwys y gymuned hon, ein cymuned seneddol ni. A dwi’n mynd i gymryd swipe at Dai Lloyd fan hyn, dwi’n meddwl—weithiau, rydyn ni’n gallu bod yn euog o greu muriau ffug mewn chwaraeon yng Nghymru. Dwi ddim yn un sy’n licio cwestiynu pa un ydy ein camp genedlaethol ni; dwi’n digwydd bod yn gefnogwr mawr o rygbi ac yn gefnogwr mawr o bêl-droed. Mi oeddwn i wedi cyffroi cymaint o weld Cymru’n curo Slofacia ddydd Sul diwethaf ar ddechrau’n hymgyrch Ewropeaidd ag yr oeddwn i o weld Cymru’n ennill y Gamp Lawn eleni.

Dwi hefyd yn meddwl ein bod ni’n euog o barhau â’r canfyddiad yma, rywsut, fod rygbi, er yn cael ei gweld fel gêm genedlaethol ar un llaw, yn cael ei gweld, o bosib, fel gêm sydd ddim mor berthnasol i’r gogledd. Wel, gallaf i ddweud wrthych chi fy mod i wedi cael bywyd rygbi cyflawn iawn fel gogleddwr. Mae gennym ni sêr yr ydyn ni’n falch iawn ohonyn nhw—yn George North yn chwarae i Gymru ar hyn o bryd, yn Robin McBryde yn rhan allweddol o’r tîm hyfforddi. Dwi’n cofio Stuart Roy o’m hysgol i yn mynd ymlaen ac ennill cap rhyngwladol, ac Iwan Jones hefyd. Dŷn ni’n cyffroi yn gweld Rhun Williams ac ati yn chwarae’n rhagorol fel cefnwr. Mi fues i fel plentyn yn chwarae i Borthaethwy ac i Fangor a chyrraedd final Cwpan Gwynedd efo Ysgol David Hughes. Yn wahanol i Dai, dwi’n gwybod pam na wnaeth y dewiswyr fy newis i, achos doeddwn i ddim yn dda iawn—[Chwerthin.] Ond mi oeddwn i’n mwynhau chwarae rygbi.

Yn ein clwb ni yn Llangefni, mae gennym ninnau dimau dan chwech, saith, wyth, naw a 10, reit drwodd i 15, a thîm ieuenctid a phrif dîm ac ail dîm. Dŷn ni’n chwarae ar draws y gogledd, o Bwllheli i Flaenau Ffestiniog, Caernarfon, Bangor, Bethesda, Bae Colwyn, Llandudno, Rhyl, Dinbych, yr Wyddgrug, Shotton, Wrecsam—hynny ydy, mae’n gêm sydd yn treiddio ar draws y gogledd i gyd.

Gadewch inni gofio mai rhan o’r cynllun yma a greodd cymaint o anghytuno, cymaint o ffraeo ychydig wythnosau nôl, oedd i ddod â rygbi proffesiynol i’r gogledd. Dydw i ddim yn mynd i gael fy nhynnu i mewn i ddadl ynglŷn ag a ddylid uno neu gael gwared ar y Gweilch neu’r Scarlets neu unrhyw dîm arall. Yn fy ardal i, mae yna lawer iawn—. Buaswn i’n dweud bod yna fwy o grysau Gweilch nag sydd yna o Scarlets, yn digwydd bod, yn fy ardal i, ond mae beth ddywedodd Mike Hedges yn dweud y cyfan, onid ydy, mewn difrif?

Thank you very much. I’m going to speak about rugby as the game of the whole of Wales. And as everyone else has done, I will declare a series of interests. As one who is going to speak of rugby as a pan-Wales game, I will declare that I was born in the south Wales Valleys and brought up in Merionethshire and on Anglesey. I will also declare that I am a youth coach and a volunteer at Llangefni Rugby Club. I will also declare that I am a flanker for the Assembly rugby team, fresh from our victories over the House of Commons and the House of Lords and the Scottish Parliament.

Yes, rugby is a game that permeates every community in Wales, including this community, our parliamentary community. And I’ll take a swipe at Dai Lloyd here, I think—on occasion, we can be guilty of putting up false walls in Welsh sport. I am not one who likes to question which is our national sport; I happen to be a great rugby supporter as well as being a great supporter of football. I was excited just as much by seeing Wales beat Slovakia last Sunday at the beginning of our European campaign as I was seeing Wales winning the Grand Slam this year.

I also believe that we are guilty of perpetuating this perception, somehow, that rugby, although it is seen as a national game on one level, is also seen as a game that isn’t perhaps as relevant to north Wales. Well, I can tell you that I have had a very fulfilling life in rugby as a north Walian. We have stars that we’re very proud of in George North, who is playing for Wales at the moment, and Robin McBryde, who is a key part of the coaching team. I remember Stuart Roy from my own school winning his international cap, and Iwan Jones too. And I was excited to see Rhun Williams playing superbly as a fullback. As a child, I played for Menai Bridge and for Bangor. I reached the final of the Gwynedd Cup with Ysgol David Hughes. Unlike Dai, I know why the selectors didn’t choose me,  because I wasn’t particularly good—[Laughter.] But I did enjoy playing rugby.

At our club in Llangefni, we have teams and a six, seven, eight, nine and 10, all the way through to under-15s, and a youth team and a first team and a second team. We play across north Wales, from Pwllheli, Blaenau Ffestiniog, Caernarfon, Bangor, Bethesda, Colwyn Bay, Llandudno, Rhyl, Denbigh, Mold, Shotton, Wrexham—that is, it is a game that permeates the whole of north Wales.

Let us bear in mind that part of this plan that caused such discord and so many arguments a few weeks ago was to bring professional rugby to north Wales. I’m not going to be drawn into argument as to whether there should be a merger of the Scarlets and the Ospreys, or any other teams. In my own area, there are many people—. I would say that there are more Ospreys shirts then there are Scarlets shirts, as it happens in my own area, but what Mike Hedges said says it all, doesn't i?

‘Theoretically, the Scarlets is the region covering the north’.

Yn ddamcaniaethol, y Scarlets yw'r rhanbarth sy'n cynnwys y gogledd.

So, dydy o ddim yn ddigon da. A thra dwi’n sylweddoli bod yna gyfyngiadau ariannol ar ein gêm ni yng Nghymru, yn sicr o gymharu â Lloegr a chymharu â Ffrainc, er enghraifft, os ydyn ni o ddifri ynglŷn â throi’r gêm yn gêm genedlaethol, mae’n rhaid inni ei throi hi’n gêm broffesiynol yn genedlaethol hefyd. Ac mae ymateb y gogledd i gemau dan 20 Cymru, yn sicr, ym Mae Colwyn yn brawf o’r archwaeth sydd yna i weld rygbi ar y lefel uchaf yn y gogledd. Llyr.

So, it isn’t good enough. And whilst I realise that there are financial limitations on our game in Wales, particularly compared with England and France, for example, if we are serious about making the game a national game, then we must ensure that it’s a professional game at a national level too. And the response of north Wales to the Wales under-20 games in Colwyn Bay is proof of the appetite that there is to see rugby at the highest level in north Wales. Llyr.

15:55

Diolch am ganiatáu i mi wneud sylw byr. Dwi yn meddwl ei bod hi'n werth atgoffa pobl hefyd fod rygbi yn wastad wedi bod yn gêm genedlaethol, oherwydd i'r rhai, efallai, sydd ddim yn gwybod, mi oedd clwb rygbi Bangor yn un o sylfaenwyr beth sydd nawr yn Undeb Rygbi Cymru nôl yn 1881—yn un o'r 11 clwb. Felly, mae gogledd Cymru erioed wedi bod yn chwarae rhan flaenllaw mewn rygbi cenedlaethol yng Nghymru.

Thank you for allowing me to make a short comment. I think it’s worth reminding people also that rugby has always been a national game, because for those who perhaps don’t know, Bangor rugby club was one of the founding members of what is the Wales Rugby Union back in 1881—one of the 11 clubs. So, north Wales has always had a prominent role in national rugby.

Ydy, mae hynny'n hollol wir ac mae'r plac yn dal i fyny ar y wal yng nghlwb rygbi Bangor yn nodi hynny.

Ychydig dros 10 mlynedd yn ôl, mi wnaeth Undeb Rygbi Cymru gam gwag â rygbi yn y gogledd. Dwi'n gwybod oherwydd roeddwn i'n gefnogwr mawr o glwb Llangefni ar y pryd, a wnaeth ennill dyrchafiad i ail adran genedlaethol Cymru. Penderfyniad yr undeb rygbi oedd nid i'w dyrchafu nhw ond i'w gostwng nhw lawr i adran pedwar newydd y gogledd. Wel, mi wnaeth hynny gael impact mawr ar rygbi, yn sicr yn Llangefni, lle y gwnaeth lawer benderfynu stopio â chwarae rygbi a cholli rhywfaint o'u cariad tuag at y gêm. Dŷn ni wedi symud ymhell o hynny. Mi wnaeth yr undeb rygbi ymateb yn gadarnhaol i'r backlash bryd hynny, mi sefydlwyd rygbi'r gogledd, a rŵan dŷn ni mewn sefyllfa lle dŷn ni'n edrych ymlaen at fynd i'r cam nesaf.

Dwi wrth fy modd yn gweld y bechgyn ifanc dwi'n eu hyfforddi yn cael eu dewis i dimau ieuenctid rygbi'r gogledd rŵan. Mi oedd yna ddwsin ohonyn nhw bron, dwi'n meddwl, yn chwarae mewn gemau yn gynharach yr wythnos yma. Mi fyddai cael tîm proffesiynol yn creu'r eilunod iddyn nhw o fewn eu rhanbarth eu hunain, a dwi'n edrych ymlaen at weld y drafodaeth yma'n parhau, a gobeithio mai ei diwedd hi fydd dod â rygbi proffesiynol i'r gogledd, gan dynnu dim oddi wrth y timau proffesiynol rhagorol sydd gennym ni yn y de.

Yes, that’s entirely true, and the plaque is still on the wall in Bangor rugby club marking that.

A little over 10 years ago, the WRU made a mistake in relation to rugby in north Wales. I know because I was a great supporter of Llangefni Rugby Club at that time, which won promotion to the second division of the national league. And the WRU’s decision was not to promote them, but to demote them to the new division four in north Wales, and that had a huge impact on rugby, certainly in Llangefni, where many people decided to stop playing and lost some of their love for the game. We’ve moved a long way from that point. The WRU did respond positively to the backlash at that point, and Rygbi Gogledd Cymru was established, and now we are in a position where we are looking forward to take the next step.

I delight in seeing the young boys that I train being selected for youth teams in north Wales. There were a dozen of them, almost, playing in games earlier this week. Getting a professional team, creating those idols for them in their own region, would be a major step forward, and I look forward to seeing this conversation continue, and I hope that the end point will be to bring professional rugby to north Wales, taking nothing away from the excellent professional teams we already have in the south.

16:00

Thank you. Can I now call on the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, Dafydd Elis-Thomas?

Diolch. A gaf fi alw yn awr ar y Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, Dafydd Elis-Thomas?

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Mae hon wedi bod yn ddadl sydd yn gwneud lles i'r Cynulliad, oherwydd mae hi'n dangos ein bod ni'n gallu trafod cynnig sydd wedi cael ei arwyddo gan bob plaid, a hefyd mi fydd yna bleidlais rydd, ac eithrio y bydd aelodau'r Llywodraeth yn ymatal—nid oherwydd ein bod ni'n anghytuno o angenrheidrwydd â dim byd yn y cynnig fel y mae o wedi cael ei gyflwyno, ond nad ydyn ni ddim yn teimlo ei bod hi'n briodol i alw ar y Llywodraeth i gydweithredu ag Undeb Rygbi Cymru ynglŷn â datblygu clybiau a phartneriaethau rhanbarthol heb ein bod ni'n glir iawn yn deall beth y mae'r cynnig yna yn ei olygu. Oherwydd, fel y gwnes i geisio esbonio yn gwbl glir bythefnos yn ôl, pan oeddwn i'n ceisio ateb y cwestiynau am y tro cyntaf gan Andrew R.T. Davies, gan Dai Lloyd, Mike Hedges—a dwi'n diolch hefyd i Rhun ap Iorwerth am ei gyfraniad heddiw a chyfraniad pob un ohonoch chi i'r ddadl—dwi ddim yn credu bod modd i Lywodraeth ddweud wrth gorff annibynnol ei gyfansoddiad, gwirfoddol ei natur a diwylliannol allweddol ei safiad, sut y dylai'r corff yna ymddwyn.

Dwi am wneud cymhariaeth efallai annisgwyl i rai ohonoch chi. Dwi'n cofio bod ar yr ochr arall i'r drafodaeth ynglŷn â'r berthynas rhwng yr Eisteddfod Genedlaethol a Llywodraeth Cymru, flynyddoedd yn ôl. Er fy mod i'n gweld ei bod hi'n bwysig bod Llywodraeth yn gallu buddsoddi mewn datblygiadau, yn enwedig datblygiadau seilwaith i gefnogi diwylliant, dwi ddim yn credu mai rôl Llywodraeth ydy buddsoddi'n uniongyrchol neu geisio cydweithredu yn uniongyrchol gyda thîm rygbi cenedlaethol, tîm rygbi lleol, neu, yn wir, gyda gwyliau diwylliannol fel sydd gyda ni ar draws Cymru.

Mae yna bwyslais cryf wedi cael ei wneud bod rygbi yn gêm genedlaethol yng Nghymru, ond mae'r newidiadau dŷn ni wedi eu gweld yn y gêm yn tyfu allan o'i thwf hi fel gêm fyd-eang, a rhan bwysig o hynny oedd, yn fy marn i, fod saith bob ochr wedi dod yn rhan o'r Gemau Olympaidd, gan greu diddordeb traddodiadol mewn gwledydd sydd ddim wedi chwarae'r gêm yn y gorffennol, ac mae'r ffaith ein bod ni'n cyrraedd y sefyllfa lle mae yna 20 o wledydd yn cystadlu yng nghwpan y byd yn dangos fel y mae rygbi rhyngwladol wedi tyfu. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn her i gymdeithasau sydd wedi arfer dilyn rygbi a chynnal rygbi yn draddodiadol, ond hefyd i weinyddiaeth broffesiynol rygbi ac i'r penderfyniadau y mae'n rhaid eu gwneud yn dilyn y newidiadau yma.

Mae llwyddiannau Cymru ym mhencampwriaeth y pum gwlad, ym mhencampwriaeth y chwe gwlad o'r 2000au ymlaen, ennill pum pencampwriaeth, pedair gamp lawn a'r cwpan rygbi saith bob ochr, mae'r enillion yma i gyd, a'n gallu ni i ddenu hyfforddwyr deallus o safon fyd-eang, fel Warren Gatland, wrth reswm—mae hyn i gyd yn dangos llwyddiant y gêm, fel y mae datblygiad tîm y menywod a'r llwyddiant a gawson nhw ym mhencampwriaeth y chwe gwlad gyda buddugoliaeth wych yn erbyn Iwerddon.

Mae hyn i gyd yn dangos y modd y mae rygbi'n ganolog i'n diwylliant ni. Ond nid dyna ydy'r ddadl. Fe wnaethon ni ddangos ein safiad fel Cynulliad ac fel Senedd ac fel Llywodraeth yn glir iawn yn yr adeilad yma yr wythnos diwethaf, lle dŷn ni yn gallu dathlu llwyddiant y tîm cenedlaethol. Mae ein cefnogaeth ni a'n cymorth ni i rygbi yn hydreiddio drwy'r holl ddarpariaeth. Dŷn ni yn gefnogol i ddatblygu bob math o rygbi ar lefelau lleol. Er enghraifft, roeddwn i, yr wythnos diwethaf, yn y gystadleuaeth arbennig sy'n cael ei threfnu gan Undeb Rygbi Cymru gydag ysgolion â disgyblion gydag anableddau dysgu. Roedd yna 300 o bobl ifanc o dan arweiniad a threfn Chwaraeon Caerffili yn cymryd rhan yn yr ŵyl rygbi honno. Fe ges i gyfle hefyd i fod yn lansiad yn ddiweddar—o fewn yr wythnos diwethaf hefyd—y gystadleuaeth rygbi saith bob ochr lle mae'r undeb rygbi yn cydweithio â'r Urdd.

Mae'r cyllid dŷn ni'n ei roi drwy Chwaraeon Cymru, mewn partneriaeth â nhw, o dros £850,000 bob blwyddyn i Undeb Rygbi Cymru yn arwydd o'r gefnogaeth dŷn ni yn ei rhoi. Ac mae hyn yn cael ymateb. Roeddwn i'n falch iawn o weld y disgrifiad clir a gawson ni gan Rhun ap Iorwerth o rygbi fel gêm genedlaethol, a gêm sydd yn cael ei chwarae ar bob lefel yn gymunedol. Mae'r ffigurau yn dangos hynny. Mae 41 y cant, yn ôl arolwg chwaraeon ysgol Chwaraeon Cymru, wedi chwarae rygbi o leiaf unwaith mewn unrhyw leoliad yn ystod y flwyddyn diwethaf. Mae hyn yn gynnydd o 8 y cant dros y tair blynedd ers yr arolwg diwethaf. Mae cynllun Hub clybiau rygbi ysgol Undeb Rygbi Cymru yn tyfu—89 o ysgolion yn cymryd rhan yn y cynllun a channoedd, felly, o fechgyn a merched yn chwarae yn rheolaidd. Felly, yn y cyd-destun yna dŷn ni yn gweld ymgais gan Undeb Rygbi Cymru i ailosod y rhanbarthau.

Rŵan, dwi ddim am wneud unrhyw sylw ynglŷn â'r digwyddiadau yna. Mae unrhyw sylw dwi wedi'i wneud wedi cael ei wneud yn breifat, a dwi ddim yn bwriadu eu gwneud nhw fel Gweinidog yn fwy nag y gwnes i nhw bythefnos yn ôl. Ond mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd diddordeb proffesiynol, fel y dylen ni ei wneud fel Llywodraeth, drwy ein swyddogion, drwy ein trafodaethau anffurfiol, yn beth mae'r undeb rygbi wedi bod yn ceisio ei wneud. Ond dydyn ni ddim am ddod i sefyllfa lle dŷn ni'n dweud wrth yr undeb rygbi—yn fwy na fuasen ni'n dweud wrth unrhyw gorff arall—sut mae trefnu eu gweithgareddau nhw. Felly, dwi'n gobeithio bod y sylwadau yna yn dangos yn glir fod gyda ni ddealltwriaeth o rôl Llywodraeth mewn perthynas â datblygiad rygbi, ond nad ydy hyn ddim yn golygu ein bod ni'n ceisio dweud wrth unrhyw un o'n cyrff chwaraeon ni, yn fwy nag wrth ein cyrff diwylliannol ni, ein bod ni'n ceisio ymyrryd yn y ffordd maen nhw'n cael eu rhedeg.

Un apêl gaf i ei wneud wrth gloi: dwi'n meddwl ei bod yn bwysig bod y drafodaeth ynglŷn â dyfodol timau rygbi Cymru a'r drefn ranbarthol yn digwydd mewn ysbryd tebyg i'r drafodaeth sydd wedi bod yma heddiw. Dwi ddim eisiau gweld, a dwi'n meddwl bod Rhun ac Andrew R.T. wedi pwysleisio hyn, a Mike Hedges, yn eu gwahanol gyfraniadau—. Dŷn ni ddim eisiau gweld atgyfodiad plwyfoldeb a negyddiaeth ranbarthol neu negyddiaeth ardal yn erbyn ardal yn y drafodaeth yma. Beth dŷn ni eisiau ei weld ydy dangos bod yr un math o ysbryd a oedd mor amlwg yng Nghaerdydd yn ein llwyddiant ni ar ddiwedd y chwe gwlad eleni yn dod â'r ysbryd yna hefyd, yn goleuo agwedd pobl ar hyd pob lefel o rygbi yng Nghymru.  

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. This has been a debate that is beneficial for the Assembly as a whole, because it demonstrates that we can discuss a motion that has been signed by Members of all parties, and there will also be a free vote on the motion, with the exception, of course, that members of the Government will abstain—not because we disagree necessarily with anything that is contained within the motion as tabled, but because we don't feel that it's appropriate to call for the Government to work with the WRU in relation to the development of clubs and partnerships at a regional level without being clear in our understanding of what that wording means. Because, as I sought to explain clearly a fortnight ago, when I sought to respond to questions when they were first posed by Andrew R.T. Davies, Dai Lloyd, Mike Hedges—and I’m also grateful to Rhun ap Iorwerth for his contribution today, and to all of you for your contributions to this debate—I don't believe that a Government can instruct a body that is independent in its constitution, that is voluntary in nature and that is culturally crucial, in terms of how that body should behave.

I want to make a comparison, which might be unexpected to some of you. I remember being on the other side of the discussion in terms of the relationship between the National Eisteddfod and the Welsh Government, many years ago. Although I did see that it was important that the Government was able to invest in developments, particularly infrastructure development, to support culture, I don’t believe that it’s the role of Government to invest directly or to seek to collaborate directly with the national rugby team, any local rugby team, or indeed with cultural festivals such as those that we have the length and breadth of Wales.

There’s been a strong emphasis on rugby as a national sport here in Wales, but the changes that we have seen in the game emanate from its growth as a global sport, and an important part of that, in my view, was that seven-a-side rugby became part of the Olympic Games and it created an interest in nations that traditionally hadn't played the game in the past, and the fact that we are reaching a position where there are 20 nations competing in the world cup demonstrates how international rugby has grown. And that, of course, is a challenge to societies and communities that have followed rugby traditionally, but also to the professional administration of rugby and to the decisions that have to be taken as a result of these changes.

The successes of Wales in the five nations championship, in the six nations championship from the 2000s onwards, winning five championships, four grand slams and the seven-a-side rugby cup, all of these successes, and our ability to attract coaches of global renown such as Warren Gatland—this all demonstrates the success of the game, as does the development of the women’s team and the success that they had in the six nations with an excellent win against Ireland.

This all demonstrates how rugby is central to our culture. But that’s not the argument. We demonstrated our stance as an Assembly and as a Senedd and as a Government very clearly in this building last week, where we can celebrate the success of our national team. And our support and our assistance to rugby permeates through all provision. We are supportive of the development of all sorts of rugby at local levels. For example, last week, I was at the very special competition arranged by the WRU with schools and pupils with learning difficulties. There were 300 young people, led by Sport Caerphilly, who were participating in that festival of rugby. And I had an opportunity too to be at the recent launch—within the last week in fact—of the seven-a-side rugby competition where the WRU is working with the Urdd.

The funding that we provide through Sport Wales, in partnership with them, of over £850,000 per annum to the WRU is a sign of the support that we are providing. And this is getting a response. I was very pleased with the clear description that we heard from Rhun ap Iorwerth of rugby as a national sport and a game that is played on all levels within our communities. The figures do demonstrate that: 41 per cent, according to the schools sports survey, have played rugby at least once in any given location over the past year, and that’s an increase of 8 per cent over the last three years since the last survey was conducted. The Hub schools rugby programme of the WRU is growing, and 89 schools are participating in that scheme, and hundreds of boys and girls are playing regularly. Therefore, in that context we see the efforts by the WRU to re-establish our regions.

Now, I’m not going to make any comment on those events. Any comments I have made have been made in private and I don’t intend to make them as a Minister any more than I did a fortnight ago. But the Welsh Government has taken a professional interest, as we should do as a Government, through our officials and through our informal discussions, in what the WRU has been seeking to do. But we are not going to come to a position where we inform the WRU, any more than we would inform any other body, how to organise their own activities. Therefore, I do hope that those comments demonstrate clearly that we do have an understanding of the role of Government in relation to the development of rugby, but that this does not mean that we are seeking to instruct any of our sporting bodies, any more than our cultural bodies, that we are trying to intervene in the way that they conduct their business.

If I may make one appeal in conclusion, I think it is important that the discussion on the future of the Welsh rugby teams and the regional rugby system happens in a spirit that is similar to the discussion that we have had today. I don’t want—and I think Rhun and Andrew R.T. emphasised this, as did Mike Hedges, in their various contributions—. We don’t want to see parochialism and regional negativism, or an area-against-area approach emerging in this discussion. What we want to see is to demonstrate the same kind of spirit that was so apparent in Cardiff in our success at the end of this year’s six nations, and that that spirit too can enlighten people’s views across all levels of rugby in Wales.

16:05

Diolch. I call on Huw Irranca-Davies to reply to the debate.

Diolch. Galwaf ar Huw Irranca-Davies i ymateb i'r ddadl.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. I'm delighted to sum up with a few comments here on the debate we've just heard and first of all to welcome the fact that this debate has been called and we've had so many contributions. I, like many Assembly Members, have been in many touchline discussions with mums and dads, players, coaches and others over the last few weeks and months about the future of regional rugby, and I think it's a good opportunity, I have to say, for some of those views to be aired now in the Senedd. And that's what we've heard here today. I thought at one point, Dirprwy Lywydd, it was going to be entirely an Ospreys-led debate, but thank goodness we then had interventions from north Wales and other areas as well, otherwise it would indeed have been parochial, as the Minister said.

But I thank Andrew R.T. Davies for opening this debate. He used those words there about having a clever, nimble and creative solution for regional rugby. That does actually reflect some discussions I've been having today with some very good clubs at grass-roots level who've come through difficult times but have put themselves on a good footing: a very good structure at national level with the WRU, but a real fragility and issues around sustainability at the regional level. I think the Minister's closing remarks there about not being parochial in this are the ones we need to listen to, which is: can we look at what is good for the game for supporting that regional basis in Wales, right across Wales? But also, as many Members have rightly pointed out, that regional basis, if we get it right, also sustains huge impact within community outreach, support for clubs within that region and so on. So, we do need to get this right.

I think most Members remarked in their comments that they were glad to see that Project Reset has been temporarily shelved. This gives us an opportunity—this gives the WRU, professional players, associations, the players themselves, but also the fans, I think—to get involved now in looking at what the structure going forward could be. Ultimately, these are commercial and business decisions, of course, at a regional level, but, as was remarked there by Andrew R.T. Davies in his opening remarks, the importance of this, which has come through consistently here, is about taking the fans with them. That of course includes my own region, with the Ospreys, but all the regions, and of course it includes those regions where there is great potential as well, including in north Wales. I think this opportunity now of taking a temporary pause and having a really good look at what is in the best interests of all of Wales in terms of regional rugby, but taking the fans with you, is critical. And I think that's the thing that caused some consternation for supporters, whether they were lifetime debenture holders of Bonymaen or Bethesda or, as I am, president of Maesteg Rugby Football Club, and so on—all of us concerned about the speed and in some ways the chaotic nature of day after day announcements around Project Reset. At least now things can be calm and go forward with some consideration.

Dai Lloyd—again an Ospreys season ticket holder, and a Dunvant club regular as well—mentioned very much the role, that the club does act very much as a youth club, in effect, as well, as so many of our grass-roots rugby clubs do, indeed. He remarked on the fact, in terms of the Ospreys-Scarlets merger—in his words, ditching your best region was never a clever idea. Mike absolutely turned to the successes that are currently there, and we do have many—as others have remarked, it is our women's rugby that is going from strength to strength, and we need to make sure that that is not only at a national and regional level, but also at that club level as well—and junior rugby success as well in participation, but also in the success on the field as well. But he did point out the challenge that we have—those low crowds in regional rugby, particularly in Wales, compared to what is happening in France and England and Ireland and elsewhere. Something is going wrong in terms of the audience's willingness to attend and stand on the touchline and support these clubs. That is different from being on tv. Mike, I'll happily give way.

Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch iawn o grynhoi gydag ychydig o sylwadau yma ar y ddadl rydym newydd ei chlywed ac yn gyntaf oll i groesawu'r ffaith bod y ddadl hon wedi ei galw a'n bod wedi cael cymaint o gyfraniadau. Rwyf fi, fel llawer o Aelodau'r Cynulliad, wedi bod mewn llawer o drafodaethau ar y llinell ystlys gyda mamau a thadau, chwaraewyr, hyfforddwyr ac eraill dros yr wythnosau a'r misoedd diwethaf am ddyfodol rygbi rhanbarthol, a chredaf ei fod yn gyfle da, rhaid imi ddweud, i rai o'r safbwyntiau hynny gael eu gwyntyllu yn awr yn y Senedd. A dyna a glywsom yma heddiw. Ar un pwynt, Ddirprwy Lywydd, roeddwn yn credu ei bod yn mynd i fod yn ddadl a gâi ei harwain gan y Gweilch yn llwyr, ond diolch byth cawsom ymyriadau o ogledd Cymru wedyn ac ardaloedd eraill hefyd, neu fel arall byddai wedi bod yn blwyfol yn wir, fel y dywedodd y Gweinidog.

Ond diolch i Andrew R.T. Davies am agor y ddadl. Defnyddiodd y geiriau ynglŷn â chael ateb clyfar, heini a chreadigol ar gyfer rygbi rhanbarthol. Mae hynny'n adlewyrchu rhai o'r trafodaethau a gefais heddiw gyda rhai clybiau da iawn ar lawr gwlad sydd wedi dod drwy gyfnod anodd ond wedi sicrhau sylfaen dda iddynt eu hunain: strwythur da iawn ar lefel genedlaethol gydag Undeb Rygbi Cymru, ond ansefydlogrwydd go iawn a phroblemau'n ymwneud â chynaliadwyedd ar y lefel ranbarthol. Credaf fod sylwadau'r Gweinidog i gloi am beidio â bod yn blwyfol yn hyn yn rhai y bydd angen inni wrando arnynt, sef: a allwn edrych ar beth sy'n dda ar gyfer y gêm er mwyn cefnogi'r sylfaen ranbarthol yng Nghymru, ar draws Cymru? Ond hefyd, fel y nododd llawer o'r Aelodau'n gywir, mae'r sylfaen ranbarthol honno, o'i chael yn iawn, hefyd yn hynod o effeithiol o fewn gwaith cymunedol allanol, cymorth i glybiau o fewn y rhanbarth hwnnw ac ati. Felly, mae angen inni gael hyn yn iawn.

Credaf fod y rhan fwyaf o'r Aelodau wedi dweud yn eu sylwadau eu bod yn falch o weld bod 'Project Reset' wedi'i roi o'r neilltu am y tro. Mae hyn yn rhoi cyfle inni—mae hyn yn rhoi cyfle i Undeb Rygbi Cymru, chwaraewyr proffesiynol, cymdeithasau, y chwaraewyr eu hunain, ond hefyd y cefnogwyr, rwy'n credu—gymryd rhan yn awr yn y gwaith o edrych ar beth allai'r strwythur fod yn y dyfodol. Yn y pen draw, mae'r rhain yn benderfyniadau masnachol a busnes, wrth gwrs, ar lefel ranbarthol, ond fel y dywedodd Andrew R.T. Davies yn ei sylwadau agoriadol, mae pwysigrwydd hyn, sydd wedi'i wyntyllu'n gyson yma, yn ymwneud â chario'r cefnogwyr gyda hwy. Wrth gwrs mae hynny'n cynnwys fy rhanbarth fy hun, gyda'r Gweilch, ond y rhanbarthau i gyd, ac wrth gwrs mae'n cynnwys y rhanbarthau lle mae potensial mawr hefyd, gan gynnwys yng ngogledd Cymru. Credaf fod hwn yn gyfle yn awr i gymryd saib dros dro ac edrych yn fanwl iawn ar beth sydd er budd gorau pawb yng Nghymru o ran rygbi rhanbarthol, ac mae cario'r cefnogwyr gyda chi yn hollbwysig. A chredaf mai dyna'r peth sydd wedi achosi rhywfaint o ofid i gefnogwyr, boed yn ddeiliaid dyledeb oes ym Môn-y-maen neu Fethesda neu, fel minnau, yn llywydd Clwb Rygbi Maesteg, ac ati—mae pob un ohonom yn pryderu ynglŷn â chyflymder, a natur anhrefnus mewn rhai ffyrdd, y cyhoeddiadau ddydd ar ôl dydd ynghylch 'Project Reset'. O leiaf nawr gall pethau fod yn dawel a symud ymlaen yn weddol ystyrlon.

Soniodd Dai Lloyd—deiliad tocyn tymor y Gweilch unwaith eto, ac un o selogion clwb Dynfant hefyd—yn helaeth am y rôl, fod y clwb yn gweithredu'n debyg iawn i glwb ieuenctid i bob pwrpas, fel cynifer o'n clybiau rygbi ar lawr gwlad. Soniodd am y ffaith, o ran cynlluniau i uno'r Scarlets a'r Gweilch—yn ei eiriau ef, nid oedd troi cefn ar eich rhanbarth gorau byth yn syniad clyfar. Trodd Mike at y llwyddiannau sydd yno ar hyn o bryd, ac mae gennym lawer—fel y mae eraill wedi dweud, mae ein rygbi menywod yn mynd o nerth i nerth, ac mae angen inni wneud yn siŵr nad ar lefel genedlaethol a rhanbarthol yn unig y mae hynny'n digwydd, ond hefyd ar lefel clwb—a llwyddiant rygbi iau hefyd, o ran y nifer sy'n cymryd rhan, ond o ran llwyddiant ar y cae yn ogystal. Ond fe nododd yr her sy'n ei hwynebu—y niferoedd isel sy'n gwylio rygbi rhanbarthol, yn enwedig yng Nghymru, o'i gymharu â beth sy'n digwydd yn Ffrainc a Lloegr ac Iwerddon a mannau eraill. Mae rhywbeth yn mynd o'i le o ran parodrwydd y gynulleidfa i fynychu a sefyll ar ochr y cae a chefnogi'r clybiau hyn. Mae hynny'n wahanol i fod ar y teledu. Mike, rwy'n hapus i ildio.

16:10

Of the 20 best-supported rugby teams in Europe, Wales has got none.

O'r 20 o dimau rygbi gyda'r gefnogaeth orau yn Ewrop, nid oes yr un ohonynt yng Nghymru.

Well, absolutely, and there's something quite chilling within that as well. What has happened to that—and in comparison with football, where they've clearly got it right, as Mike said earlier on? What have we got wrong in our regional rugby set-up that people are not going to watch it there, to stand alongside the pitch, in good stadia with good facilities—but they're not going to watch it, they're not taking their families? So, that is something that the regional clubs now and the WRU need to look at.

Rhun rightly reminded us, with some great history of his own, that rugby is an all-Wales game and that it permeates north Wales, and I think everybody who's been involved in this debate recognises that, actually, one of the areas of great potential now is indeed in north Wales. And not simply in north-west Wales, but north-east Wales as well, right across that whole area. So, I think this opportunity of pause and reflection is how can we do that without actually ripping up the successes elsewhere the region, and build sustainability into the game there and bring forward a whole new raft of star players for our national team as well. But he stressed as well, again, as many have, that grass roots are important. But building on the success of Rygbi Gogledd Cymru, I think we can see the platform there that there is to take things forward.

I can see I've exhausted my time. I simply want to put one other remark to the Minister, understanding that the Welsh Government—it's not their job to step in here and organise this and come up with some master plan, but I think, actually, taking that professional interest and having those discussions about the importance domestically, but also globally of the game of rugby, to brand Wales—.

And my final comment, if I can abuse my position of closing up is: Minister, please, will the Welsh Government take a keen interest in six nations being on free-to-air? There are things that we know the value of, the price of, and then things that we know the cost of. And if you look at the tragic tale of the England cricket board selling the rights to Sky in 2004, at big money that they reinvested in their game, and over 10 years the number of adults players in cricket dropped by 20 per cent when it went behind the paywall. There were 6.6 million people who watched live coverage of the six nations Wales against England match—6,580,000 of those were watching it on tv. So, let's not put it behind a paywall. Let's keep the excitement going on in Welsh rugby and let's give the sustainability to regional rugby that it needs.

Wel, wrth gwrs, ac mae rhywbeth eithaf brawychus yn hynny yn ogystal. Beth sydd wedi digwydd i hynny—ac o gymharu â phêl-droed, lle maent yn amlwg wedi ei gael yn iawn, fel y dywedodd Mike yn gynharach? Beth sydd o'i le yn ein system rygbi ranbarthol fel nad yw pobl yn mynd i wylio, sefyll ar ochr y cae, mewn stadia da gyda chyfleusterau da—ond nid ydynt yn mynd i wylio, nid ydynt yn mynd â'u teuluoedd? Felly, mae hynny'n rhywbeth y mae angen i'r clybiau rhanbarthol ac Undeb Rygbi Cymru edrych arno.

Cawsom ein hatgoffa'n briodol gan Rhun, gyda hanes da ei hun, fod rygbi yn gêm i Gymru gyfan ac mae'n treiddio i ogledd Cymru, ac mae pawb sydd wedi cymryd rhan yn y ddadl hon wedi cydnabod, mewn gwirionedd, mai un o'r ardaloedd gyda photensial mawr yn awr yw gogledd Cymru yn wir. Ac nid yn unig yng ngogledd-orllewin Cymru, ond gogledd-ddwyrain Cymru yn ogystal, ledled yr ardal gyfan honno. Felly, credaf fod y cyfle hwn i oedi a myfyrio yn gyfle inni allu gwneud hynny heb chwalu llwyddiannau mewn mannau eraill yn y rhanbarth, ac ymgorffori cynaliadwyedd yn y gêm yno a chyflwyno llu newydd o chwaraewyr gwych ar gyfer ein tîm cenedlaethol yn ogystal. Ond pwysleisiodd hefyd, unwaith eto, fel y gwnaeth sawl un, fod y gêm ar lawr gwlad yn bwysig. Ond gan adeiladu ar lwyddiant Rygbi Gogledd Cymru, credaf y gallwn weld y llwyfan sydd yno i symud pethau yn eu blaen.

Gallaf weld nad oes amser yn weddill gennyf. Hoffwn wneud un sylw arall i'r Gweinidog, gan ddeall bod Llywodraeth Cymru—nid eu gwaith hwy yw camu i mewn yma a threfnu hyn a llunio cynllun meistr, ond mewn gwirionedd, mae cymryd diddordeb proffesiynol o'r fath a chael y trafodaethau hynny am y pwysigrwydd i'r wlad hon, ond hefyd o ran rygbi fel gêm yn fyd-eang, i frandio Cymru—.

Ac os caf fanteisio ar fy nghyfle i gloi, fy sylw terfynol yw hwn: Weinidog, os gwelwch yn dda, a wnaiff Llywodraeth Cymru ddangos diddordeb mewn sicrhau bod y chwe gwlad ar gael fel darllediad agored? Mae yna bethau y gwyddom eu gwerth, eu pris, ac mae yna bethau y gwyddom beth yw eu cost. Ac os edrychwch ar stori drist bwrdd criced Lloegr yn gwerthu'r hawliau i Sky yn 2004 am arian mawr a ailfuddsoddwyd yn eu gêm, a dros 10 mlynedd disgynnodd nifer yr oedolion sy'n chwarae criced 20 y cant pan ddechreuwyd gorfod talu tanysgrifiad i'w weld. Roedd 6.6 miliwn o bobl yn gwylio darllediadau byw o gêm chwe gwlad Cymru yn erbyn Lloegr—roedd 6,580,000 o'r rheini'n ei gwylio ar y teledu. Felly, gadewch inni beidio â'i wneud yn gyfyngedig i danysgrifiad. Gadewch i ni gadw'r cyffro sy'n digwydd yn rygbi Cymru a gadewch i ni roi'r cynaliadwyedd sy'n angenrheidiol i rygbi rhanbarthol.

16:15

Thank you. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] You object. Therefore we'll have this vote in voting time.

Diolch. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rydych yn gwrthwynebu. Felly cawn bleidlais ar y mater hwn yn ystod y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Dadl y Ceidwadwyr Cymreig: Ariannu Llywodraeth Leol
8. Welsh Conservatives Debate: Local Government Funding

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Rebecca Evans, a gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Rebecca Evans, and amendments 2, 3, 4, 5 and 6 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected.

Item 8 is the Welsh Conservatives' debate on local government funding, and I call on Mark Isherwood to move the motion.

Eitem 8 yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar ariannu llywodraeth leol, a galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7018 Darren Millar

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod y rôl bwysig y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru.

2. Yn cydnabod yr heriau ariannol y mae awdurdodau lleol yng Nghymru yn eu hwynebu ar hyn o bryd.

3. Yn nodi bod trethdalwyr Cymru, ar hyn o bryd, yn talu cyfran uwch o'u hincwm ar y dreth gyngor nag yn Lloegr na'r Alban.

4. Yn gresynu bod

a) lefel y dreth gyngor yng Nghymru wedi treblu ers sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru ym 1999; a

b) lefel y dreth gyngor yng Nghymru wedi cynyddu ar gyfradd gyflymach nag yn Lloegr a'r Alban.

5. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu adolygiad annibynnol o fformiwla ariannu llywodraeth leol Cymru.

Motion NDM7018 Darren Millar

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the important role played by local authorities in delivering public services across Wales.

2. Acknowledges the funding challenges currently faced by Welsh local authorities.

3. Notes that Welsh council taxpayers currently pay a higher proportion of their income on council tax than in England or Scotland.

4. Regrets that

a) the level of council tax in Wales has trebled since the formation of the National Assembly for Wales in 1999; and

b) the level of council tax in Wales has risen at a faster rate than in England and Scotland.

5. Calls on the Welsh Government to commission an independent review of the Welsh local government funding formula.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch. Our motion today recognises the important role played by local authorities in delivering public services across Wales. It also acknowledges the funding challenges currently faced by Welsh local authorities.

From their obsolete local government funding formula to their botched local government reforms, successive Welsh Labour Governments have left councils having to balance the books under sustained pressure. Nine out of 22 Welsh local authorities receive an increase under the Welsh Government’s settlement for 2019-20. However, with the exception of Denbighshire, which now receives a flat settlement, all north Wales councils are to receive a cut, with the largest cuts in Flintshire, Conwy and Anglesey, alongside Monmouthshire and Powys.

Rural councils and north Wales councils have therefore lost out, while Labour-led councils in south Wales, such as Cardiff, with total usable reserves in April 2018 of £109.6 million, and Merthyr Tydfil are this year’s biggest winners, with uplifts of 0.9 per cent and 0.8 per cent respectively. This leaves the average household in Wales with a £1,591 council tax bill, nearly £100 higher than the current financial year.

Only two out of 22 local authorities, Rhondda Cynon Taf and Neath Port Talbot, have not broken the informal 5 per cent increase cap on council tax rises set by the Welsh Government—

Diolch. Mae ein cynnig heddiw yn cydnabod y rôl bwysig a chwaraeir gan awdurdodau lleol wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru. Mae hefyd yn cydnabod yr heriau ariannu a wynebir ar hyn o bryd gan awdurdodau lleol Cymru.

O'u fformiwla ariannu llywodraeth leol ddiffygiol i'w diwygiadau llywodraeth leol carbwl, mae Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi gadael cynghorau i orfod mantoli'r cyfrifon o dan bwysau cyson. Mae naw o 22 awdurdod lleol Cymru yn cael mwy o arian o dan setliad Llywodraeth Cymru ar gyfer 2019-20. Fodd bynnag, ac eithrio Sir Ddinbych, sy'n cael yr un faint o arian o dan y setliad, mae holl gynghorau gogledd Cymru yn cael toriad, gyda'r toriadau mwyaf yn Sir y Fflint, Conwy ac Ynys Môn, ochr yn ochr â Sir Fynwy a Phowys.

O'r herwydd, mae cynghorau gwledig a chynghorau gogledd Cymru ar eu colled, a chynghorau dan arweiniad Llafur yn ne Cymru, megis Caerdydd, gyda chyfanswm eu cronfeydd defnyddiadwy ym mis Ebrill 2018 yn £109.6 miliwn, a Merthyr Tudful yw'r enillwyr mwyaf eleni, gyda chodiadau o 0.9 y cant a 0.8 y cant yn y drefn honno. Mae hyn yn gadael y cartref cyfartalog yng Nghymru i wynebu bil treth gyngor o £1,591, bron £100 yn uwch nag yn y flwyddyn ariannol gyfredol.

Dau yn unig o'r 22 awdurdod lleol, Rhondda Cynon Taf a Chastell-nedd Port Talbot, sydd heb dorri drwy'r cap cynnydd anffurfiol o 5 y cant ar godiadau treth gyngor a bennir gan Lywodraeth Cymru—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

—but they're in receipt of some of the most generous financial settlements. Joyce, yes.

—ond hwy sy'n cael rhai o'r setliadau ariannol mwyaf hael. Ie, Joyce.

I thank you for taking the intervention, but I would just like to point out that you know full well that it's not the Welsh Government that sets this formula, but it's an agreed formula by the Welsh Local Government Association, and I think it's important that we set the record straight before we go any further.

Diolch ichi am gymryd yr ymyriad, ond hoffwn nodi eich bod yn gwybod yn iawn nad Llywodraeth Cymru sy'n gosod y fformiwla hon, ond ei bod hi'n fformiwla y cytunwyd arni gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, a chredaf ei bod yn bwysig ein bod yn cywiro'r camargraff hwnnw cyn inni fynd ymhellach.

I will be addressing that in the rest of my speech.

Rhondda Cynon Taf, with reserves of £152.1 million, is also receiving a 0.8 per cent rise; Newport, with reserves of £102.3 million, a 0.6 per cent rise; Swansea, with reserves of £95.1 million, a 0.5 per cent rise. However, councils with the largest cuts of -0.3 per cent include Flintshire, with reserves of £49.4 million, Conwy with just £22.7 million, and Anglesey with £24.1 million.

The Welsh Government tells us that its local government funding formula is heavily influenced by deprivation indicators. However, Anglesey and Conwy are amongst five Welsh local authorities where 30 per cent or more of employees are paid less than the voluntary living wage, and prosperity levels per head in Anglesey are the lowest in Wales at just under half of those in Cardiff, yet council tax payers in Anglesey and Conwy are facing 9.1 per cent increases, compared to just 5.8 per cent in Cardiff and 4.5 per cent in Rhondda Cynon Taf.

Byddaf yn mynd i'r afael â hynny yng ngweddill fy araith.

Gyda chronfeydd wrth gefn o £152.1 miliwn, mae Rhondda Cynon Taf hefyd yn derbyn cynnydd o 0.8 y cant; mae Casnewydd, gyda chronfeydd wrth gefn o £102.3 miliwn, yn cael cynnydd o 0.6 y cant; Abertawe, gyda chronfeydd wrth gefn o £95.1 miliwn, cynnydd o 0.5 y cant. Fodd bynnag, mae'r cynghorau gyda'r toriadau mwyaf o -0.3 y cant yn cynnwys Sir y Fflint, gyda chronfeydd wrth gefn o £49.4 miliwn, Conwy gyda £22.7 miliwn yn unig, ac Ynys Môn gyda £24.1 miliwn.

Mae Llywodraeth Cymru yn dweud wrthym bod ei fformiwla ariannu llywodraeth leol yn cael ei dylanwadu'n drwm gan ddangosyddion amddifadedd. Fodd bynnag, mae Ynys Môn a Chonwy ymhlith pump o awdurdodau lleol Cymru lle telir llai na'r cyflog byw gwirfoddol i 30 y cant neu fwy o weithwyr, a lefelau ffyniant y pen yn Ynys Môn yw'r rhai isaf yng Nghymru ar ychydig o dan hanner lefelau Caerdydd, ac eto mae talwyr y dreth gyngor yn Ynys Môn a Chonwy yn wynebu cynnydd o 9.1 y cant, o'i gymharu â 5.8 y cant yn unig yng Nghaerdydd a 4.5 y cant yn Rhondda Cynon Taf.

Our motion notes that Welsh council tax payers currently pay a higher proportion of their income on council tax than in England or Scotland. It also regrets that the level of council tax in Wales has trebled since the formation of the National Assembly for Wales in 1999, and that the level of council tax in Wales has risen at a faster rate than in England and Scotland.

In 1998, the average Welsh Band D council tax payer had to pay £495. This has risen to £1,591 in 2019. In other words, council tax in Wales has risen by an astonishing 221 per cent since the UK Labour Government took control of Wales in 1997, a far greater leap than that of England, up 153 per cent, and Scotland, up 57 per cent. And whilst both the UK Conservative Government and the Scottish Government enabled council tax to be frozen in the years up to 2017, the Welsh Labour Government spent elsewhere the £94 million in consequentials it received to help hard-pressed council tax payers.

The Welsh Government defends this by stating that average band D council tax levels in Wales are still lower than in England, whilst dodging the reality that council tax payers in Wales spend the largest proportion of their wages on council tax in Britain, that they have faced the biggest increases, and that this is a false comparison because it starts from a historic baseline when average band D council tax levels in Wales were, by definition, significantly below those in England.

Welsh Labour Government Ministers have long compared funding between England and Wales, claiming that councils there are worse off. However, as local government funding policy has diverged significantly since devolution, including direct funding for schools and business rates retention in England, it is completely impossible to make this comparison. Their default position is always to blame everything on the UK Government and to conveniently forget that the funding floor agreed by the UK Conservative Government means that the Welsh Government now benefits from the certainty that the funding it receives for devolved services won’t fall below 115 per cent of the figure per head in England. Currently, for every £1 per head spent by the UK Conservative Government in England on matters devolved to Wales, £1.20 is given to Wales. Meanwhile, the Welsh Labour Government has continually made bad deals with, for example, Kancoat and the Circuit of Wales, costing Welsh taxpayers millions. It is the Welsh Government who should be answering for their disgraceful funding decisions.

Interestingly, the Trade Unionist and Socialist Coalition—Jeremy Corbyn’s own cheerleaders-in-chief—also stated last October that 

'no Labour-led council has insufficient reserves that it could not use to generate the resources for a no cuts budget for 2019-20.'

I'm simply quoting; if you question that, perhaps you may wish to speak to your colleagues or comrades.

Local authorities are sitting on £800 million in useable reserves, and their elected representatives need to be held accountable in saying how that is spent. The issue is not that they have sufficient resources to cover big projects, but that some councils are increasing their levels of reserves while expecting council tax payers to cover inflation-busting council tax rises.

As I have detailed, south Wales Labour-run councils are the real winners of the final local government settlement. Anglesey county council’s finance chief warned that if the council didn't put more cash into reserves, the authority could go the same way as Northamptonshire, which was unable to balance its books and became effectively insolvent last year.

Another of the biggest losers, Labour-led Flintshire County Council, has imposed an 8.1 per cent council tax increase, taking the total increase, including police, fire and rescue authority and community council precepts, to 8.75 per cent. They launched a campaign last November, #BackTheAsk, which highlighted cross-party frustration about the funding they receive from the Welsh Labour Government. The campaign specifically asked for a fair share of funds from Welsh Government, highlighting that Flintshire is one of the lowest funded councils per head of population. This had been unanimously agreed by all parties on the council.

In December, before the final budget was passed, and after the announcement of extra funding from the Welsh Government, Flintshire estimated that it still faced a £3.2 million funding gap, stating that it is unreasonable for councils to be put in this position, and a cross-party group of Flintshire councillors subsequently travelled here to lobby for fairer funding last month. Even in Flintshire, however, opposition members had moved an alternative budget using additional contingency reserves to keep council tax increases to 5.5 per cent, arguing that the Labour leadership had taken the political decision to make a point about local authority underfunding.

Given everything I've detailed, our motion calls on the Welsh Government to commission an independent review of the Welsh local government funding formula. In a letter to the First Minister, Powys County Council joined calls for a fairer funding formula, stating that

'It is time that the funding formula underwent a comprehensive review and that rural authorities like Powys had a fair deal. We are not asking for special treatment but for fair play...The financial and social environment facing local government has changed beyond all recognition since the funding formula was introduced. It is time that formula was changed to reflect the world we live in today.'

The Welsh Government's amendment to this motion asked us to recognise that the funding formula for Welsh local authorities is reviewed annually through a partnership between Welsh local government and Welsh Government. However, as the Welsh Local Government Association has previously stated, their finance distribution sub-group has limited influence on the formula, stating in 2016 that, 'the distribution sub-group produces a report. It's usually a report of what the group has covered on its work programme. It's usually a small part of the formula. The distribution sub-group only deals with a few tweaks and changes annually. We, the WLGA, ended up agreeing to that as an association. That's not an agreement that the whole formula is right; it's just an agreement that we've delivered on the sub-group's work programme.'

Although the independent commission on local government finance Wales report in 2016 recommended that the existing revenue support grant formula be frozen and an independent grants commission be established to oversee the development and future operation of a new grant distribution formula, this has not happened. The Welsh Government's review of local government finance only mentions development of the settlement formula, rather than a full-scale review, stating that the formula has become more complex since its inception, and there is merit in exploring the scope for simplification and changes to aid transparency and operation. As I've evidenced, however, the need for urgent action goes much further than these carefully crafted, empty words, and instead of hiding behind local government, a responsible Welsh Government would be taking the lead.

Mae ein cynnig yn nodi bod talwyr y dreth gyngor yng Nghymru ar hyn o bryd yn talu cyfran uwch o'u hincwm ar y dreth gyngor nag yn Lloegr neu'r Alban. Mae hefyd yn gresynu bod lefel y dreth gyngor yng Nghymru wedi treblu ers sefydlu Cynulliad Cenedlaethol Cymru yn 1999, a bod lefel y dreth gyngor yng Nghymru wedi codi ar gyfradd gyflymach nag yn Lloegr a'r Alban.

Yn 1998, roedd yn rhaid i dalwyr band D y dreth gyngor dalu £495 ar gyfartaledd. Mae wedi codi i £1,591 yn 2019. Mewn geiriau eraill, cododd y dreth gyngor yng Nghymru 221 y cant, sy'n ffigur syfrdanol, ers i Lywodraeth Lafur y DU gymryd rheolaeth ar Gymru yn 1997, naid sy'n fwy o lawer nag yn Lloegr, sydd wedi gweld cynnydd o 153 y cant, ac yn yr Alban, sydd wedi codi 57 y cant. Ac er bod Llywodraeth Geidwadol y DU a Llywodraeth yr Alban wedi galluogi'r dreth gyngor i gael ei rhewi yn y blynyddoedd hyd at 2017, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi gwario'r £94 miliwn o symiau canlyniadol a dderbyniodd ar gyfer helpu talwyr y dreth gyngor sydd dan bwysau mewn mannau eraill.

Mae Llywodraeth Cymru yn amddiffyn hyn drwy ddatgan bod lefelau band D cyfartalog y dreth gyngor yng Nghymru yn dal yn is nag yn Lloegr, gan osgoi'r gwirionedd mai talwyr y dreth gyngor yng Nghymru sy'n gwario'r gyfran fwyaf o'u cyflogau ar y dreth gyngor ym Mhrydain, mai hwy sy'n wynebu'r codiadau mwyaf, a bod hon yn gymhariaeth ffug am ei bod hi'n dechrau o linell sylfaen hanesyddol pan oedd lefelau'r dreth gyngor band D cyfartalog yng Nghymru, drwy ddiffiniad, yn sylweddol is na'r rhai yn Lloegr.

Mae Gweinidogion Llywodraeth Lafur Cymru wedi bod yn cymharu cyllid rhwng Cymru a Lloegr ers amser hir, gan hawlio bod cynghorau'n waeth eu byd. Fodd bynnag, wrth i bolisi cyllido llywodraeth leol amrywio'n sylweddol ers datganoli, gan gynnwys cyllid uniongyrchol ar gyfer ysgolion a chadw ardrethi busnes yn Lloegr, mae'n gwbl amhosibl gwneud y gymhariaeth hon. Eu safbwynt diofyn bob amser yw beio Llywodraeth y DU am bopeth ac anghofio'n gyfleus fod y cyllid gwaelodol a gytunwyd gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn golygu bod Llywodraeth Cymru bellach yn elwa o'r sicrwydd na fydd yr arian y mae'n ei dderbyn ar gyfer gwasanaethau datganoledig yn disgyn islaw 115 y cant o ffigur y pen yn Lloegr. Ar hyn o bryd, am bob £1 y pen a warir gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn Lloegr ar faterion a ddatganolwyd i Gymru, rhoddir £1.20 i Gymru. Yn y cyfamser, mae Llywodraeth Lafur Cymru yn gyson wedi ymrwymo i gytundebau gwael, er enghraifft, gyda Kancoat a Cylchffordd Cymru, sydd wedi costio miliynau i drethdalwyr Cymru. Llywodraeth Cymru a ddylai ateb am eu penderfyniadau ariannu gwarthus.

Yn ddiddorol hefyd, dywedodd y Glymblaid Undebwyr Llafur a Sosialwyr—prif hyrwyddwyr Jeremy Corbyn—fis Hydref diwethaf

nad oedd unrhyw gyngor dan arweiniad Llafur yn meddu ar gyn lleied o arian wrth gefn fel na ellid ei ddefnyddio i gynhyrchu adnoddau ar gyfer cyllideb heb unrhyw doriadau yn 2019-20.

Rwy'n dyfynnu; os ydych yn cwestiynu hynny, efallai y carech siarad â'ch cydweithwyr neu eich cymrodyr.

Mae awdurdodau lleol yn eistedd ar £800 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio, ac mae angen gwneud eu cynrychiolwyr etholedig yn atebol a dweud sut y caiff ei wario. Nid yw'n fater o fod ganddynt ddigon o adnoddau i dalu am brosiectau mawr, ond bod rhai cynghorau yn cynyddu eu lefelau o gronfeydd wrth gefn tra'n disgwyl i dalwyr y dreth gyngor dalu codiadau yn y dreth gyngor sy'n llawer uwch na chwyddiant.

Fel y manylais, cynghorau de Cymru sy'n cael eu rhedeg gan Lafur Cymru yw'r enillwyr go iawn yn sgil y setliad llywodraeth leol terfynol. Rhybuddiodd pennaeth cyllid Cyngor Sir Ynys Môn os na fyddai'r cyngor yn rhoi mwy o arian parod i mewn yn y cronfeydd wrth gefn, gallai'r awdurdod fynd yr un ffordd â Swydd Northampton, na lwyddodd i fantoli eu cyfrifon ac i bob pwrpas aeth yn fethdalwr y llynedd.

Mae un arall o'r rhai a gollodd fwyaf, Cyngor Sir y Fflint dan arweiniad Llafur, wedi gosod cynnydd o 8.1 y cant ar y dreth gyngor, gan fynd â chyfanswm y cynnydd, gan gynnwys preseptiau'r heddlu, yr awdurdod tân ac achub a chynghorau cymuned i 8.75 y cant. Lansiwyd ymgyrch ganddynt fis Tachwedd diwethaf, #BackTheAsk, a dynnodd sylw at rwystredigaeth drawsbleidiol ynghylch y cyllid a gânt gan Lywodraeth Lafur Cymru. Gofynnai'r ymgyrch yn benodol am gyfran deg o arian gan Lywodraeth Cymru, gan dynnu sylw at y ffaith mai Sir y Fflint yw un o'r cynghorau sy'n cael y lleiaf o arian y pen o'r boblogaeth. Cytunwyd ar hyn yn unfrydol gan yr holl bleidiau ar y cyngor.

Ym mis Rhagfyr, cyn pasio'r gyllideb derfynol, ac ar ôl y cyhoeddiad ynghylch arian ychwanegol gan Lywodraeth Cymru, roedd Sir y Fflint yn amcangyfrif eu bod yn dal i wynebu bwlch cyllido o £3.2 miliwn, gan ddweud ei bod yn afresymol fod cynghorau'n cael eu rhoi yn y sefyllfa hon, ac yn dilyn hynny, teithiodd grŵp trawsbleidiol o gynghorwyr Sir y Fflint yma i lobïo am ariannu tecach y mis diwethaf. Hyd yn oed yn Sir y Fflint, fodd bynnag, roedd aelodau'r wrthblaid wedi cynnig cyllideb amgen gan ddefnyddio cronfeydd wrth gefn ychwanegol i sicrhau nad oedd codiadau yn y dreth gyngor o fwy na 5.5 y cant, gan ddadlau bod arweinyddiaeth Lafur wedi gwneud penderfyniad gwleidyddol i wneud pwynt ynglŷn â thanariannu awdurdodau lleol.

O ystyried popeth a nodais, mae ein cynnig yn galw ar Lywodraeth Cymru i gomisiynu adolygiad annibynnol o fformiwla ariannu llywodraeth leol Cymru. Mewn llythyr at y Prif Weinidog, ymunodd Cyngor Sir Powys â galwadau am fformiwla ariannu decach, gan ddweud,

Mae'n bryd cynnal adolygiad cynhwysfawr o'r fformiwla ariannu a bod awdurdodau gwledig fel Powys yn cael bargen deg. Nid ydym yn gofyn am driniaeth arbennig, dim ond chwarae teg... Mae'r amgylchedd ariannol a chymdeithasol sy'n wynebu llywodraeth leol wedi newid yn helaeth ers cyflwyno'r fformiwla ariannu. Mae'n bryd newid y fformiwla honno i adlewyrchu'r byd rydym yn byw ynddo heddiw.

Roedd gwelliant Llywodraeth Cymru i'r cynnig hwn yn gofyn inni gydnabod bod y fformiwla cyllido ar gyfer awdurdodau lleol Cymru yn cael ei hadolygu'n flynyddol drwy bartneriaeth rhwng llywodraeth leol Cymru a Llywodraeth Cymru. Fodd bynnag, fel y mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi dweud o'r blaen, dylanwad cyfyngedig sydd gan eu his-grŵp dosbarthu cyllid ar y fformiwla, a dywedodd yn 2016 fod 'yr is-grŵp dosbarthu yn cynhyrchu adroddiad. Fel arfer mae'n adroddiad ar beth y mae'r grŵp wedi ymdrin ag ef yn ei raglen waith. Fel arfer mae'n rhan fach o'r fformiwla. Nid yw'r is-grŵp dosbarthu ond yn ymdrin ag ychydig o addasiadau bach a newidiadau bob blwyddyn. Yn y pen draw, fe wnaethom ni, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gytuno i hynny fel cymdeithas. Nid yw'n gytundeb fod y fformiwla gyfan yn iawn; nid yw ond yn gytundeb ein bod wedi cyflawni rhaglen waith yr is-grŵp.'

Er bod adroddiad y comisiwn annibynnol ar gyllid llywodraeth leol yn 2016 wedi argymell y dylid rhewi fformiwla presennol y grant cynnal refeniw a sefydlu comisiwn grantiau annibynnol i oruchwylio datblygiad a gweithrediad fformiwla newydd ar gyfer dosbarthu grantiau yn y dyfodol, nid yw hyn wedi digwydd. Nid yw adolygiad Llywodraeth Cymru o gyllid llywodraeth leol ond yn sôn am ddatblygu fformiwla'r setliad, yn hytrach nag adolygiad llawn, gan ddweud bod y fformiwla yn fwy cymhleth ers ei sefydlu, a bod mantais mewn ystyried y posibilrwydd o symleiddio a newidiadau i wella tryloywder a gweithrediad. Fel y dangosais, fodd bynnag, mae'r angen i weithredu ar frys yn mynd lawer ymhellach na'r geiriau gweigion hyn sydd wedi'u saernïo'n ofalus, ac yn hytrach na chuddio tu ôl i lywodraeth leol, byddai Llywodraeth Cymru gyfrifol yn arwain ar hyn.

16:25

I have selected the six amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. And I call on the Minister for Housing and Local Government to move amendment 1 formally, tabled in the name of Rebecca Evans. 

Rwyf wedi dethol y chwe gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. A galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans yn ffurfiol.

Gwelliant 1—Rebecca Evans

Dileu popeth ar ôl pwynt 2 a rhoi yn ei le:

Yn nodi bod lefelau treth gyngor ar gyfer eiddo band D yng Nghymru ar gyfartaledd yn is na’r rhai yn Lloegr.

Yn cydnabod bod y fformiwla gyllido ar gyfer awdurdodau lleol Cymru yn cael ei hadolygu yn flynyddol drwy bartneriaeth rhwng llywodraeth leol Cymru a Llywodraeth Cymru.

Amendment 1—Rebecca Evans

Delete all after point 2 and insert:

Notes that council tax levels for band D properties in Wales are on average lower than those in England.

Recognises that the funding formula for Welsh local authorities is reviewed annually through a partnership between Welsh local government and Welsh Government.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Formally. 

Yn ffurfiol.

Thank you. Can I call on Dai Lloyd to move amendments 2, 3, 4, 5 and 6 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth? Dai. 

Diolch. A gaf fi alw ar Dai Lloyd i gynnig gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth? Dai.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Dileu pwynt 4.

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Dileu pwynt 5 a rhoi yn ei le:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i ymgynghori ar setliad ariannu tymor hir ar gyfer llywodraeth leol a fyddai'n caniatáu ar gyfer cynllunio tymor hwy ar gyfer llywodraeth leol.

Gwelliant 4—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cydnabod fod y dreth gyngor wedi cynyddu oherwydd llymder a weithredwyd gan San Steffan a diffyg blaenoriaeth ar gyfer llywodraeth leol gan Lywodraeth Cymru wrth lunio'r gyllideb.

Gwelliant 5—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn cydnabod y cysylltiad pwysig rhwng y GIG a llywodraeth leol wrth ddarparu gwasanaethau.

Gwelliant 6—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn galw ar Lywodraeth Cymru i leihau nifer y grantiau neilltuedig er mwyn caniatáu mwy o hyblygrwydd wrth i lywodraeth leol wario grantiau.

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

Delete point 4.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Delete point 5 and replace with:

Calls on the Welsh Government to consult on a long-term funding settlement for local government which would allow for longer term planning for local government.

Amendment 4—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Recognises that council taxes have risen due to austerity implemented by Westminster and lack of priority for local government by the Welsh Government when formulating the budget.

Amendment 5—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Recognises the important link between NHS and local government in the delivery of services.

Amendment 6—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Calls on the Welsh Government to reduce the number of hypothecated grants in order to allow for greater flexibility on spending of grants by local government.

Cynigiwyd gwelliannau 2, 3, 4, 5 a 6.

Amendments 2, 3, 4, 5 and 6 moved.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a dwi'n falch iawn i gyfrannu i'r ddadl yma ar lywodraeth leol, ac fel dŷch chi wedi cyfeirio eisoes, dwi yn symud y gwelliannau yn enw Rhun ap Iorwerth. 

Fel cyn-gynghorydd sir yn Abertawe am nifer o flynyddoedd, fel eraill yn y Siambr yma, yr wyf yn deall yn iawn yr heriau ariannol sydd yn wynebu ein siroedd. Wedi dweud hynny, rwyf yn synnu bod y Ceidwadwyr eisiau trafod yr heriau ariannol achos eu polisi nhw o lymder sydd yn dod lawr yr M4 o Lundain sydd wedi achosi'r cwtogi ariannol ar gyllidebau. Mae ein siroedd angen gwir bartneriaeth a chefnogaeth i gyflawni blaenoriaethau'r Llywodraeth ac mae'n wir i ddweud hefyd fod y Llywodraeth Lafur yma yn y Senedd ddim wastad wedi rhoi blaenoriaeth deilwng i ariannu llywodraeth leol chwaith. Gyda'r berthynas rhwng y Llywodraeth yn fan hyn ac arweinyddion ein siroedd ar brydiau yn gallu bod yn heriol, pwy all beidio ag anghofio cyhuddiad o Oliver Twist o enau Alun Davies, y Gweinidog ar y pryd? A hynny yn esgor ar nifer o gymariaethau tebyg o lyfrau'r byd Dickensian

Nawr, daeth 22 o siroedd i fodolaeth ym 1996, cynllun y Ceidwadwyr, ac, wrth gwrs, daeth y Cynulliad i fodolaeth ym 1999. Nid ydym erioed wedi cael y drafodaeth synhwyrol, aeddfed o ddisgwyliadau'r ddau wahanol haenen yna o lywodraeth yn fan hyn. Sut allwn ni gydweithio? Hynny yw, y Cynulliad oedd y babi newydd a'r cynghorau oedd hefyd yn newydd. Chawsom ni erioed y drafodaeth aeddfed yna i benderfynu pwy a oedd yn gwneud beth, a sut y gallem ni gydweithio’n well i wella bywyd pobl Cymru. Hynny ydy, mae gennym ni Senedd. Pa weithgaredd, felly, dylai fod yn genedlaethol? Pa weithgaredd a ddylai fod yn rhanbarthol? A pha weithgaredd ddylai ddigwydd yn lleol? Yn ogystal â sut y dylem dalu yn lleol am hyn oll. Nid yw’r dreth gyngor nac ardrethi busnes yn deg o bell ffordd, ac yn gallu lladd mentergarwch. Ond eto, fel dwi wedi ei ddweud droeon yn y Senedd yma dros y blynyddoedd, nid yw Cymru yn cael ei hariannu yn ddigonol o dan Barnett, fel yr oedd am flynyddoedd, o dan y llawr nawr, ta beth. Dydy Cymru ddim yn cael ei hariannu yn ddigonol ta beth. Ac roedd hynny yn wir hyd yn oed cyn i bolisi creulon, dinistriol llymder y Ceidwadwyr ddod i fodolaeth. Cefnogwch ein gwelliannau, felly. Diolch yn fawr.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I’m very pleased to take part in this debate on local government. As you’ve already mentioned, I do move the amendments in the name of Rhun ap Iorwerth.

As a former county councillor in Swansea for several years, as were others in this Chamber, I understand very well the financial challenges facing our counties. Having said that, I’m surprised that the Conservatives want to discuss these financial challenges, because it’s their austerity policies coming down the M4 from London that have caused the financial cuts. Our counties are in need of genuine partnership and support to achieve the Government’s aims, and it’s also true to say that this Labour Welsh Government in the Senedd hasn’t always prioritised the funding of local government either. And with the relationship between the Government here and the leaders of our councils at times potentially challenging, who can forget the accusation of Oliver Twist from Alun Davies, the Minister at the time, and that led to a number of similar comparisons from the Dickensian world.

Now, 22 authorities came into existence in 1996 under the Conservative plan, and, of course, the Assembly came into existence in 1999, and we’ve never had the sensible and mature discussion of the expectations of those two different layers of government in this place. How can we collaborate? The Assembly was the new baby, and the councils were also relatively new. We never had that mature discussion to decide who should do what and how we could collaborate better to improve the lives of the people of Wales. So, we have a Senedd. What activities should be done on a national basis? What activities should be left to the regions? And what activities should be undertaken locally? As well as how we should pay for this locally. Council tax and business rates are not fair by any stretch of the imagination, and they can stymie innovation. But, as I've said several times in the Senedd over the years, Wales hasn't been funded sufficiently under Barnett, as it was for years, or under the funding floor as it is now. Wales isn't funded sufficiently, and that was true even before the cruel and destructive policy of austerity from the Conservatives came into existence. Please support our amendments. Thank you.

16:30

Are rural local authorities consistently dealt a raw deal when it comes to the block grant from the Welsh Government? The answer to that is 'yes'. I listened to Dai Lloyd's contribution. The UK Government has provided an extra £550 million in this next financial year, but that extra funding has not been passed on, certainly not to rural councils across mid and north Wales.

My own local authority area of Powys has had the poorest or joint poorest budget settlement in nine out of the last 10 years. That's £100 million being taken out of their budget, and that is, of course, an unsustainable situation that has inevitably affected the delivery of essential local services. As Mark Isherwood, my colleague, has already pointed out, we see Cardiff council get an increase but rural authorities across mid and north Wales having decreases. Yes, Mike Hedges.

A yw awdurdodau lleol gwledig yn gyson yn cael bargen wael mewn perthynas â'r grant bloc gan Lywodraeth Cymru? Yr ateb i hynny yw 'ydynt'. Gwrandewais ar gyfraniad Dai Lloyd. Mae Llywodraeth y DU wedi darparu £550 miliwn yn ychwanegol yn y flwyddyn ariannol nesaf hon, ond nid yw'r cyllid ychwanegol hwnnw wedi'i drosglwyddo ymlaen, yn sicr nid i gynghorau gwledig ar draws canolbarth a gogledd Cymru.

Fy ardal awdurdod lleol i ym Mhowys sydd wedi cael y setliad cyllideb gwaethaf neu gydradd waethaf mewn naw allan o'r 10 mlynedd diwethaf. Dyna £100 miliwn yn cael ei dynnu allan o'u cyllideb, ac mae honno, wrth gwrs, yn sefyllfa anghynaliadwy sydd yn anochel wedi effeithio ar y modd y darperir gwasanaethau lleol hanfodol. Fel y mae fy nghyd-Aelod Mark Isherwood wedi nodi eisoes, rydym yn gweld cyngor Caerdydd yn cael cynnydd ond awdurdodau gwledig ar draws canolbarth ac gogledd Cymru yn cael gostyngiadau. Ie, Mike Hedges.

Would you accept that Powys has far more per head than Cardiff does?

A fyddech yn derbyn bod Powys yn cael llawer mwy y pen nag y mae Caerdydd?

Well, Mike, I'll come onto that in my contribution. Mike, you intervene on me every year on this annual debate, saying—

Wel, Mike, dof at hynny yn fy nghyfraniad. Mike, rydych yn gwneud ymyriad arnaf bob blwyddyn yn y ddadl flynyddol hon, gan ddweud—

—saying the same thing, which I'll come onto. And Rhondda Cynon Taf, of course, as well, stockpiling £152 million of usable reserves. Others, like Powys County Council, my own local authority area, are having to balance their books after years of cuts to their budget. So, does the funding formula need to change? Yes, it absolutely does. And the most significant change in that funding formula in my view is that the change needs to take into account a significant population change in the age of its older population.

The Office for National Statistics' prediction for Powys is that there'll be a 7 per cent fall between 2014 and 2039. This, by the way, is the largest predicted fall amongst all 22 local authority areas. But, during the same period, Powys's older population, those over 75, is going to increase from 11 per cent as it is now to 23 per cent in 2039. So, by 2039, the ONS is predicting that a quarter of the population of Powys will be over 75 years of age, and that is a rate that is significantly greater than the national average is predicted to be in 2039. Why is that? It's attributed mainly to people wanting to retire to Powys. Why? Because it's a beautiful part of the country—it's the most beautiful county in the UK. People want to retire to the area. But in some years after their retirement to the area, there's a consequence, of course, of that ageing population. I don't think I need to go into too much detail on that: the reasons are obvious. [Interruption.] Well, if Joyce Watson wants me to go into that, there is a cost to social services. We all know that the biggest cost to a local authority is its social services budget, and if they've got an older population there's going to be a significant increase to the social services budget that's required. The funding formula does not take that into account and that's exactly why we're asking for an independent review of the funding formula to take place.

Age Cymru provided a very good briefing to me earlier this week, highlighting the importance of community facilities and free public transport in providing the opportunities for social interaction to tackle loneliness and promote health and well-being for older people to remain active and retain their independence. And, of course, this is all the more important in rural areas. If you're running services in very rural areas, it's always going to cost significantly more for that to take place, and that cost—. I give the example of when Joyce Watson was talking about Welshpool library the other week. That library's being downgraded because of the poor financial settlement that Powys County Council receives from the block grant from Welsh Government, and that's a consequence of the unfair formula. 

—yn dweud yr un peth, a dof at hynny. Ac wrth gwrs, mae Rhondda Cynon Taf hefyd yn pentyrru £152 miliwn o gronfeydd wrth gefn defnyddiadwy. Mae eraill, fel Cyngor Sir Powys, fy ardal awdurdod lleol fy hun, yn gorfod mantoli eu cyfrifon ar ôl blynyddoedd o doriadau i'w cyllideb. Felly, a oes angen newid y fformiwla ariannu? Oes, yn bendant. A'r newid mwyaf arwyddocaol yn y fformiwla ariannu honno yn fy marn i yw bod angen i'r newid roi ystyriaeth i'r newid poblogaeth sylweddol yn oedran ei phoblogaeth hŷn.

Rhagfynegiad y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer Powys yw y bydd gostyngiad o 7 y cant rhwng 2014 a 2039. Gyda llaw, dyma'r gostyngiad mwyaf a ragwelwyd  o blith y 22 ardal awdurdod lleol. Ond yn ystod yr un cyfnod, mae'r boblogaeth hŷn ym Mhowys, y rhai dros 75 oed, yn mynd i gynyddu o 11 y cant fel y mae yn awr i 23 y cant yn 2039. Felly, erbyn 2039, mae'r Swyddfa Ystadegau Gwladol yn rhagweld y bydd chwarter poblogaeth Powys dros 75 mlwydd oed, ac mae honno'n gyfradd sy'n sylweddol uwch na'r hyn a ragwelir ar gyfer y cyfartaledd cenedlaethol yn 2039. Pam felly? Caiff ei briodoli'n bennaf i'r ffaith bod pobl eisiau ymddeol i Bowys. Pam? Oherwydd ei bod hi'n rhan brydferth iawn o'r wlad—hi yw'r sir brydferthaf yn y DU. Mae pobl eisiau ymddeol i'r ardal. Ond mewn rhai blynyddoedd ar ôl ymddeol i'r ardal, mae yna ganlyniad, wrth gwrs, i'r boblogaeth honno sy'n heneiddio. Nid wyf yn meddwl bod angen imi fynd i ormod o fanylder ynglŷn â hynny: mae'r rhesymau'n amlwg. [Torri ar draws.] Wel, os yw Joyce Watson am imi fanylu ar hynny, mae cost i'r gwasanaethau cymdeithasol. Mae pawb ohonom yn gwybod mai'r gost fwyaf i awdurdod lleol yw ei gyllideb gwasanaethau cymdeithasol, ac os oes ganddynt boblogaeth hŷn mae'r cynnydd sydd ei angen i gyllideb y gwasanaethau cymdeithasol yn mynd i fod yn sylweddol. Nid yw'r fformiwla ariannu yn ystyried hynny, a dyna'n union pam ein bod yn gofyn am adolygiad annibynnol o'r fformiwla gyllido.

Darparodd Age Cymru friff da iawn ar fy nghyfer yn gynharach yr wythnos hon, gan dynnu sylw at bwysigrwydd cyfleusterau cymunedol a thrafnidiaeth gyhoeddus am ddim ar gyfer darparu cyfleoedd rhyngweithio cymdeithasol i fynd i'r afael ag unigrwydd a hyrwyddo iechyd a lles pobl hŷn er mwyn iddynt barhau i fod yn egnïol ac i gadw eu hannibyniaeth. Ac wrth gwrs, mae hyn yn hynod bwysig mewn ardaloedd gwledig. Os ydych chi'n gweithredu gwasanaethau mewn ardaloedd gwledig iawn, mae bob amser yn mynd i gostio llawer mwy i hynny ddigwydd, ac mae'r gost honno—. Er enghraifft, pan oedd Joyce Watson yn sôn am lyfrgell y Trallwng yr wythnos o'r blaen. Mae'r llyfrgell honno'n cael ei hisraddio oherwydd y setliad ariannol gwael y mae Cyngor Sir Powys yn ei gael o'r grant bloc gan Lywodraeth Cymru, ac mae hynny o ganlyniad i'r fformiwla annheg.

16:35

No, it's not. It's a consequence of your actions on the council. 

Nac ydyw. Mae'n ganlyniad i'ch camau gweithredu chi ar y cyngor.

What I wanted to say: just a couple of weeks ago, the leader of Powys County Council wrote an open letter to the First Minister to change the way that county councils are funded and to give rural authorities a much fairer deal. Unfortunately, I've not got time to read an extract from that, which I would have liked to have done.

Roeddwn am ddweud hyn: ychydig wythnosau'n ôl, ysgrifennodd arweinydd Cyngor Sir Powys lythyr agored at y Prif Weinidog i ofyn am newid y ffordd y mae cynghorau sir yn cael eu hariannu ac i roi bargen decach o lawer i awdurdodau gwledig. Yn anffodus, nid oes gennyf amser i ddarllen dyfyniad ohono, a buaswn wedi hoffi gwneud.

It is a shame. Joyce Watson represents Mid and West Wales. You should be fighting for Powys, not giving in, and I'm shocked Joyce Watson isn't standing up for the people of Powys, who she is supposed to represent.

Mae'n drueni. Mae Joyce Watson yn cynrychioli Canolbarth a Gorllewin Cymru. Dylech fod yn ymladd ar ran Powys, yn hytrach nag ildio, ac rwy'n synnu nad yw Joyce Watson yn sefyll dros bobl Powys, y bobl mae hi i fod i'w cynrychioli.

You've named me three times now, so you can take an intervention. 

Rydych wedi fy enwi dair gwaith yn awr, felly gallwch dderbyn ymyriad.

I fully appreciate your frustration—

Deallaf eich rhwystredigaeth yn llwyr—

You've named me three times now. You can take an intervention. 

Rydych wedi fy enwi dair gwaith yn awr. Gallwch dderbyn ymyriad.

I'm not giving an intervention, Joyce.

Nid wyf yn derbyn ymyriad, Joyce.

You've named me three times, you should take an intervention. Three times you've named me.

Rydych wedi fy enwi dair gwaith, dylech dderbyn ymyriad. Dair gwaith fe wnaethoch fy enwi.

Am I permitted to give an intervention?

A oes hawl gennyf i roi ymyriad?

I just think that you need to accept that we can only spend the money we've got, and I want to know how many times you've sent letters to the Conservative-run Government that's deprived this Government of the money to give to local authorities. That's the answer I would like from you.

Rwy'n credu bod angen i chi dderbyn na allwn ond gwario'r arian sydd gennym, ac rwyf am wybod sawl gwaith yr anfonoch chi lythyrau at y Llywodraeth a reolir gan y Ceidwadwyr sydd wedi amddifadu'r Llywodraeth hon o'r arian i'w roi i awdurdodau lleol. Dyna'r ateb yr hoffwn ei gael gennych chi.

Thank you, Deputy Presiding Officer, for allowing that. Joyce Watson is completely missing the point here. The UK Government is giving extra funding to the Welsh Government; the Welsh Government is reducing its funding for Powys County Council, and Joyce Watson wants to defend that. Well, that is absolutely shocking for someone who should be defending her own constituency area. 

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd, am ganiatáu hynny. Mae Joyce Watson yn methu'r pwynt yn llwyr yma. Mae Llywodraeth y DU yn rhoi arian ychwanegol i Lywodraeth Cymru; mae Llywodraeth Cymru yn lleihau ei chyllid i Gyngor Sir Powys, ac mae Joyce Watson am amddiffyn hynny. Wel, mae hynny'n gwbl syfrdanol i rywun a ddylai fod yn amddiffyn ei hardal etholaethol ei hun.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I would like to be able to welcome today's debate from the Welsh Conservatives because I do think that local government is facing its toughest period since devolution in 1999, but it would be to ignore the elephant in the room to thank the Tories for the opportunity to talk about this because it is their austerity agenda, that political choice to starve services of funding, that has led to the situation we find ourselves in today. Nowhere is that duplicity more obvious than in the final point of the Tory motion, calling for a review of the local government funding formula, as though a review of the formula might suddenly increase the quantum available to councils in Wales. It will not. As though the formula isn't under constant review between Welsh Government and the Welsh Local Government Association. It is. As though any independent review would ever recommend moving money away from poorer communities to more affluent, Tory-run councils. How could it possibly?

Even a cursory glance at the reforms that have been introduced by the UK Government over the last eight years will show that the poorest areas of Wales have been hit hardest by those changes. Relative child poverty in Wales is estimated to increase substantially with reforms pushing an extra 50,000 children into poverty by the time they're fully implemented: your party. The latest analysis shows the changes since 2010 have a disproportionately negative impact on the incomes of several protected groups, including disabled people, certain ethnic groups, women, and particularly negative impacts on intersectional groups who experience multiple disadvantage. It simply follows that any local government funding review would have to take that into account.

In contrast, the issues that the Tories often cite about challenges to the councils they run and seek to run, rurality and travel time, for example, have not changed and will not change—[Interruption.]

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn allu croesawu'r ddadl heddiw gan y Ceidwadwyr Cymreig oherwydd rwy'n credu bod llywodraeth leol yn wynebu ei chyfnod anoddaf ers datganoli yn 1999, ond anwybyddu'r eliffant yn yr ystafell fyddai diolch i'r Torïaid am y cyfle i siarad am hyn oherwydd mai eu hagenda cyni hwy, y dewis gwleidyddol hwnnw i amddifadu gwasanaethau o gyllid, sydd wedi arwain at y sefyllfa rydym ynddi heddiw. Mae'r dichell hwnnw i'w weld yn fwyaf amlwg ym mhwynt olaf cynnig y Torïaid, sy'n galw am adolygiad o'r fformiwla ariannu llywodraeth leol fel pe bai adolygiad o'r fformiwla yn sydyn yn mynd i gynyddu'r cyfanswm sydd ar gael i gynghorau yng Nghymru. Ni fydd yn gwneud hynny. Fel pe na bai'r fformiwla o dan adolygiad cyson rhwng Llywodraeth Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Mae o dan adolygiad cyson. Fel pe bai unrhyw adolygiad annibynnol yn mynd i argymell symud arian oddi wrth gymunedau tlotach i gynghorau mwy cefnog, sy'n cael eu rhedeg gan y Torïaid. Sut y gallai wneud hynny?

Bydd hyd yn oed cipolwg bras ar y diwygiadau a gyflwynwyd gan Lywodraeth y DU dros yr wyth mlynedd diwethaf yn dangos mai ardaloedd tlotaf Cymru sydd wedi eu taro galetaf gan y newidiadau hynny. Amcangyfrifir y bydd tlodi plant cymharol yng Nghymru yn cynyddu'n sylweddol gyda diwygiadau'n gwthio 50,000 o blant ychwanegol i fyw mewn tlodi erbyn yr adeg y cânt eu gweithredu'n llawn: eich plaid chi. Mae'r dadansoddiad diweddaraf yn dangos bod effaith anghymesur o negyddol gan y newidiadau ers 2010 ar incwm pobl mewn nifer o grwpiau gwarchodedig, gan gynnwys pobl anabl, rhai grwpiau ethnig, menywod, ac effeithiau arbennig o negyddol ar grwpiau croestoriadol sy'n wynebu anfanteision lluosog. Mae'n dilyn y byddai unrhyw adolygiad o gyllid llywodraeth leol yn gorfod ystyried hynny.

Mewn cyferbyniad, nid yw'r materion y mae'r Torïaid yn aml yn cyfeirio atynt ynghylch heriau i'r cynghorau y maent yn eu harwain ac yn dymuno eu harwain, natur wledig ac amser teithio, er enghraifft, wedi newid ac ni fyddant yn newid—[Torri ar draws.]

—and are, anyway, already factored into the formula as it exists today. I give way.

—a beth bynnag, maent eisoes yn ffactorau yn y fformiwla fel y mae'n bodoli heddiw. Fe ildiaf.

Thanks for giving way. I don't disagree with you, and we wouldn't disagree with you, that any review of the funding formula would have to take all those factors into account, and maybe in some areas it would be decided that amounts of money going to seats like yours, it's right that that should happen, but at the same time we believe that issues such as sparsity in rural areas like Russ George and I represent should also be taken into account, and that isn't happening at the moment.

Diolch am ildio. Nid wyf yn anghytuno â chi, ac ni fyddem yn anghytuno â chi, y byddai unrhyw adolygiad o'r fformiwla cyllido yn gorfod ystyried y ffactorau hynny i gyd, ac efallai mewn rhai ardaloedd byddid yn penderfynu bod symiau o arian yn mynd i seddi fel eich un chi, mae'n iawn i hynny ddigwydd, ond ar yr un pryd rydym o'r farn y dylid ystyried materion fel teneurwydd y boblogaeth mewn ardaloedd gwledig fel y rhai y mae Russ George a minnau yn eu cynrychioli, ac nid yw hynny'n digwydd ar hyn o bryd.

Nick, I'm very familiar with the local government formula, actually, and sparsity is already taken into account, so that is a non-starter. I don't think any Labour AMs or Welsh Labour Government would have anything to fear from a review of how funding is allocated, but it is simply not where the problem currently resides. The problem resides in 11 Downing Street; that is where Wales's £1 billion shortfall was decided, and it is where funding for England's councils has been flayed to the bone. Next year, 168 councils in England will receive no central Government funding at all, and by 2025, the Local Government Association estimates that an £8 billion funding gap will exist for councils in England. What does that mean? It means job losses, wholesale privatisation, library closures and, even now, the prospect of shorter school days. If that is the Tory vision for local government in Wales, then at least be honest about it.

In Wales, the Welsh Government and councils are working hard and working together to keep services sustainable. I welcomed the move to allocate additional resources to councils in the final budget, fulfilling the promise that they would be first in the queue for any extra money. But that has merely moved the financial choices from the impossible to the unpalatable. The pressures remain, and that is why we need a really honest debate about local government and finance, not one based on the false prospectus before us today. There needs to be more recognition of the difficult, brave and often innovative choices that are being made at local level to minimise the inevitable cuts and tax increases. The idea that local councillors relish the opportunity to increase council tax to keep our schools open for a full day is simply beyond the pale.

Politics is a dog-eat-dog world, but we should never criticise a council of any colour that decides to prioritise education and social services, because there is a consensus in this Assembly, and in the country, that they should be priorities for councils across Wales. I am proud that this is happening in Torfaen under a Labour council, and that education is being recognised as their most important preventative service. I pay tribute to Councillor Anthony Hunt, Labour leader of Torfaen council, to all the Labour councillors in Torfaen, and, indeed, to all the councils across Wales who work so hard to protect public services against the onslaught of Tory cuts. Education and social care are national priorities and they are local priorities. We should have the courage to support those making the difficult choices, not further demean our political system by pretending that you can cut budgets, cut taxes and keep services. It is a cheap political lie to say that you can do that.

We need to change the terms of the debate about local government if we really want to improve the services closest to those we represent. We need a positive discussion about enabling innovation, financial planning and support for leadership at all levels of local government, but above all, we need an end to Tory austerity, and today's motion does nothing to further that agenda.

Nick, rwy'n gyfarwydd iawn â'r fformiwla llywodraeth leol, ac mae teneurwydd poblogaeth eisoes yn cael ei ystyried, felly nid oes pwynt i chi fynd ar drywydd hynny. Nid wyf yn credu y byddai gan unrhyw AC Llafur neu Lywodraeth Lafur Cymru unrhyw beth i'w ofni o adolygiad o'r modd y dyrennir cyllid, ond yn syml iawn, nid dyna lle mae'r broblem ar hyn o bryd. Mae'r broblem yn 11 Stryd Downing; dyna lle penderfynwyd ar ddiffyg o £1 biliwn i Gymru, a dyna lle cafodd cyllid ar gyfer cynghorau yn Lloegr ei dorri at yr asgwrn. Y flwyddyn nesaf, ni fydd 168 o gynghorau yn Lloegr yn cael unrhyw arian Llywodraeth ganolog o gwbl, ac erbyn 2025, mae'r Gymdeithas Llywodraeth Leol yn amcangyfrif y bydd bwlch ariannu o £8 biliwn yn bodoli i gynghorau yn Lloegr. Beth y mae hynny'n ei olygu? Mae'n golygu colli swyddi, preifateiddio ar raddfa eang, cau llyfrgelloedd a hyd yn oed yn awr, y posibilrwydd o ddiwrnodau ysgol byrrach. Os mai dyna yw gweledigaeth y Torïaid ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru, yna gadewch inni o leiaf fod yn onest am hynny.

Yng Nghymru, mae Llywodraeth Cymru a'r cynghorau'n gweithio galed ac yn gweithio gyda'i gilydd i gadw gwasanaethau'n gynaliadwy. Roeddwn yn croesawu'r symud i ddyrannu adnoddau ychwanegol i gynghorau yn y gyllideb derfynol, gan gyflawni'r addewid mai hwy a fyddai'n gyntaf yn y ciw am unrhyw arian ychwanegol. Ond nid yw hynny ond wedi symud y dewisiadau ariannol o fod yn amhosibl i fod yn annymunol. Mae'r pwysau yno o hyd, a dyna pam y mae angen inni gael dadl wirioneddol onest am lywodraeth leol a chyllid, nid un sy'n seiliedig ar y prosbectws ffug ger ein bron heddiw. Mae angen mwy o gydnabyddiaeth o'r dewisiadau anodd, dewr ac arloesol yn aml a wneir ar lefel leol er mwyn lleihau'r toriadau a'r codiadau treth anochel. Mae'r syniad fod cynghorwyr lleol yn falch o'r cyfle i godi'r dreth gyngor er mwyn cadw ein hysgolion ar agor drwy ddiwrnod llawn yn anfaddeuol.

Mae gwleidyddiaeth yn fyd cystadleuol, ond ni ddylem byth feirniadu cyngor o unrhyw liw sy'n penderfynu blaenoriaethu addysg a gwasanaethau cymdeithasol, oherwydd ceir consensws yn y Cynulliad, ac yn y wlad, y dylent fod yn flaenoriaethau i gynghorau ledled Cymru. Rwy'n falch fod hyn yn digwydd yn Nhorfaen o dan gyngor Llafur, a bod addysg yn cael ei chydnabod fel eu gwasanaeth ataliol pwysicaf. Hoffwn dalu teyrnged i'r Cynghorydd Anthony Hunt, arweinydd Llafur Cyngor Torfaen, i'r holl gynghorwyr Llafur yn Nhorfaen, ac yn wir, i'r holl gynghorau ledled Cymru sy'n gweithio mor galed i ddiogelu gwasanaethau cyhoeddus rhag ymosodiad toriadau Torïaidd. Mae addysg a gofal cymdeithasol yn flaenoriaethau cenedlaethol ac maent yn flaenoriaethau lleol. Dylem fod yn ddigon dewr i gefnogi'r rhai sy'n gwneud y dewisiadau anodd, nid diraddio ein system wleidyddol ymhellach drwy esgus y gallwch dorri cyllidebau, torri trethi a chadw gwasanaethau. Celwydd gwleidyddol rhad yw dweud y gallwch wneud hynny.

Mae angen inni newid termau'r ddadl ynglŷn â llywodraeth leol os ydym o ddifrif eisiau gwella'r gwasanaethau sydd agosaf at y rhai a gynrychiolwn. Mae angen trafodaeth gadarnhaol am alluogi arloesedd, cynllunio ariannol a chymorth ar gyfer arweinyddiaeth ar bob lefel o lywodraeth leol, ond yn anad dim, mae angen rhoi diwedd ar gyni Torïaidd, ac nid yw'r cynnig heddiw yn gwneud dim i hyrwyddo'r agenda honno.

16:40

Look, I wonder if we can just start with the obvious here, which is that no Government likes cutting local authority funding and no council likes putting up council tax. I think what is less obvious, despite some of the assertions made in this Chamber, is why this is happening and why the difficult task of local government funding reform, when that might begin, because it's just too easy to try and shut down the debate, as we heard in earlier questions and some of the representations today, by pointing the finger at the UK Government. If that's all you're going to say in replying to this debate, Minister, we may as well all go home now, because constituents are also looking as to where the decisions about how spending on services nationally and within their communities are prioritised. And that's the work that is done in this Chamber and in chambers in our council areas.

Whatever budget decisions are made in London, the funding floor ensures that this Government has more to spend on those services per head than they do in England, and that is a figure that was agreed with the current Labour First Minister. Your predecessor, Minister, said that blaming the Tories is not a strategy for the future and blaming austerity and carrying on business as usual is short sighted. The former Labour leader of one of the councils in my region says pretty much the same: 'The easy and lazy option when it comes to local government is to blame austerity and the Tories. It too often ignores other factors such as poor decision making when it comes to both budgets and service delivery. The writing was on the wall for most authorities even before 2008, which of course was the date of the crash and when we still had a Labour Government at Westminster.'

I think they have a point. It goes back to what Lynne Neagle was saying about looking at this afresh. But I don't think that point is universally accurate. Some of our local authorities have had no room for manoeuvre for many years—no space to make poor decisions—but not all of them. The fact that they've been broadly the same councils that do relatively well and relatively poorly over this period of years I think is now strikingly apparent. And if the reason that those councils that do relatively well—and I'm saying 'relatively'—is primarily due to waiting for deprivation, then I think it's fair to ask why those council areas are still so deprived and still have quite high levels of useable reserves. Other councils have had to deal with their challenges with considerably less per capita funding and reserves.

Now, yes, of course I realise that the needs of every council area are different, but this disparity between them is now clearly unfair, and I think it's been brought about by the application of a formula built on out-of-date irrelevant data over a number of years. If this formula were fair and the difficulty is due wholly to the UK Government shrinking the size of the overall pot, you would expect council taxes across Wales to rise at broadly the same rate. That's clearly not the case and the differences are too stark to be explained away by local conditions or just poor budgeting. Powys, as we've heard, is having to raise its council tax by twice as much as Neath Port Talbot, and that is not marginal. Neath Port Talbot has had the fourth highest rise and Powys the hardest cut, so it would be easy to draw, this year, something of an obvious conclusion. But Pembrokeshire, which is charging 10 per cent—almost as much as last year—actually had a rise, albeit the most modest, but I'm using these two examples to speak to the financial starvation of particular councils over many years, not just recently, going back as far as 2008—

Edrychwch, tybed os gallwn ddechrau gyda'r amlwg yma, sef nad oes unrhyw Lywodraeth yn hoffi torri cyllid awdurdodau lleol ac nid oes unrhyw gyngor yn hoffi codi'r dreth gyngor. Rwy'n credu mai'r hyn sy'n llai amlwg, er gwaethaf rhai o'r honiadau a wnaed yn y Siambr hon, yw pam fod hyn yn digwydd a pham fod diwygio cyllid llywodraeth leol yn dasg mor anodd, pan allai hynny ddechrau, oherwydd mae'n rhy hawdd ceisio mygu'r ddadl, fel y clywsom mewn cwestiynau yn gynharach a rhai o'r sylwadau heddiw, drwy feio Llywodraeth y DU. Os mai dyna'r cyfan rydych yn mynd i ddweud wrth ymateb i'r ddadl hon, Weinidog, waeth i bawb ohonom fynd adref nawr, oherwydd mae etholwyr yn edrych hefyd ar ble y caiff y penderfyniadau ynghylch sut y mae gwariant ar wasanaethau yn genedlaethol ac yn eu cymunedau eu blaenoriaethu. A dyna'r gwaith a wneir yn y Siambr hon ac mewn siambrau yn ein hardaloedd cyngor.

Ni waeth pa benderfyniadau cyllidebol a wneir yn Llundain, mae arian gwaelodol yn sicrhau bod gan y Llywodraeth hon fwy i'w wario ar y gwasanaethau hynny fesul y pen nag sydd ganddynt yn Lloegr, ac mae hwnnw'n ffigur y cytunwyd arno gyda'r Prif Weinidog Llafur presennol. Dywedodd eich rhagflaenydd, Weinidog, nad yw beio'r Torïaid yn strategaeth ar gyfer y dyfodol ac mae rhoi'r bai ar gyni a bwrw ymlaen â'r gwaith fel arfer yn dangos diffyg gweledigaeth. Mae cyn-arweinydd Llafur un o'r cynghorau yn fy rhanbarth yn dweud yr un peth fwy neu lai: 'Yr opsiwn hawdd a diog mewn perthynas â llywodraeth leol yw beio cyni a'r Torïaid. Yn rhy aml mae'n anwybyddu ffactorau eraill megis penderfyniadau gwael ynghylch cyllidebau a darparu gwasanaethau. Roedd yr ysgrifen ar y mur i'r rhan fwyaf o awdurdodau cyn 2008 hyd yn oed, sef dyddiad y cwymp ariannol wrth gwrs pan oedd yn dal i fod Llywodraeth Lafur gennym yn San Steffan.'

Rwy'n meddwl bod ganddynt bwynt. Mae'n mynd yn ôl i'r hyn yr oedd Lynne Neagle yn ei ddweud am edrych o'r newydd ar hyn. Ond nid wyf yn meddwl bod y pwynt hwnnw'n gywir ym mhob ffordd. Nid yw rhai o'n hawdurdodau lleol wedi cael unrhyw le i symud ers blynyddoedd lawer—dim lle i wneud penderfyniadau gwael—ond nid pob un ohonynt. Mae'r ffaith mai'r un cynghorau ydynt yn gyffredinol ag sy'n gwneud yn gymharol dda ac yn gymharol wael dros y cyfnod hwn o flynyddoedd yn drawiadol amlwg rwy'n credu. Ac os mai'r rheswm pam fod y cynghorau sy'n gwneud yn gymharol dda—ac rwy'n dweud 'cymharol'—yn deillio'n bennaf o aros am amddifadedd, yna rwy'n credu ei bod hi'n deg gofyn pam fod yr ardaloedd cyngor hynny'n dal i fod mor ddifreintiedig a bod lefelau eithaf uchel o gronfeydd wrth gefn y gellir eu defnyddio ganddynt o hyd. Mae cynghorau eraill wedi gorfod ymdrin â'u heriau gyda chryn dipyn yn llai o arian y pen a chronfeydd wrth gefn.

Nawr, wrth gwrs fy mod yn sylweddoli bod anghenion pob ardal cyngor yn wahanol, ond bellach mae'r gwahaniaeth rhyngddynt yn amlwg yn annheg, a chredaf fod hynny'n deillio o ddefnyddio fformiwla'n seiliedig ar hen ddata amherthnasol dros nifer o flynyddoedd. Pe bai'r fformwla hon yn deg a bod yr anhawster yn deillio'n gyfan gwbl o Lywodraeth y DU yn lleihau maint y pot cyffredinol, fe fyddech yn disgwyl i drethi cyngor ledled Cymru gynyddu ar yr un gyfradd yn fras. Mae'n amlwg nad yw hynny'n digwydd ac mae'r gwahaniaethau'n rhy amlwg i allu eu hegluro drwy gyfeirio at amodau lleol neu gyllidebu gwael yn unig. Fel y clywsom, mae cyngor Powys yn gorfod codi ei dreth gyngor ddwywaith cymaint â Chastell-nedd Port Talbot, ac nid yw hwnnw'n gynnydd ymylol. Yng Nghastell-nedd Port Talbot y gwelwyd y cynnydd uchaf ond tri a Phowys a welodd y toriad anoddaf, felly byddai'n hawdd dod i gasgliad eithaf amlwg eleni. Ond cafodd Sir Benfro, sy'n codi 10 y cant—bron cymaint â'r llynedd—gynnydd mewn gwirionedd, er nad oedd yn llawer o gwbl, ond rwy'n defnyddio'r ddwy enghraifft i siarad am amddifadu cynghorau penodol yn ariannol dros nifer o flynyddoedd, nid yn ddiweddar yn unig, yn mynd yn ôl cyn belled â 2008—

16:45

Will you take an intervention, Suzy?

A wnewch chi dderbyn ymyriad, Suzy?

Thank you. I'm glad that you've taken an intervention and I'm glad that you've used the case of Pembrokeshire, because what Pembrokeshire have done over the years—and I used to be a Pembrokeshire county councillor—is use the claim of the lowest council tax in Wales, no rise just before elections, as an excuse and a reason to get re-elected. But what you need to look at underneath those headlines is: are they the highest charging authority for the services they provide by not actually increasing their council tax and putting the burden on everybody but on the people who need the services? That's what you need to do.

Diolch. Rwy'n falch eich bod wedi derbyn ymyriad, ac rwy'n falch eich bod wedi defnyddio achos Sir Benfro, oherwydd beth y mae Sir Benfro wedi'i wneud dros y blynyddoedd—ac arferwn fod yn gynghorydd sir yn Sir Benfro—yw defnyddio'r honiad mai yno y mae'r dreth gyngor isaf yng Nghymru, dim cynnydd yn union cyn yr etholiadau, fel esgus a rheswm i gael eu hailethol. Ond mae angen ichi edrych o dan yr wyneb gyda'r penawdau hynny: ai hwy yw'r awdurdod sy'n codi'r tâl uchaf am y gwasanaethau a ddarparant drwy beidio â chodi eu treth gyngor mewn gwirionedd a rhoi'r baich ar bawb heblaw ar y bobl sydd angen y gwasanaethau? Dyna sydd angen i chi ei wneud.

Well, I think you might've just made one of the points for me, Joyce, which is actually the point that was raised by the former Labour leader of a different council earlier about some councils making poor decisions about how they budget, and now they're taking the opportunity to punish their own residents by doing this. But my overall point was to say that things have been changing over a period of years and certain councils over that period of years have done relatively better than other councils.

Now, Minister, I do think you have some questions to ask those councils with the highest useable reserves—genuinely, now—as well as a history of poor decision making and wasteful behaviour. Maybe Pembrokeshire is exactly one of those. But now, it's all councils that are speaking of financial starvation, and of course councillors in my own region are voting against rises of 6 per cent and 6.6 per cent, because those Labour councils have not had to do this before. They've suffered least from cuts over the years, but even they have now reached a tipping point, and not least by the whole slate of underfunded legislative responsibilities that have been placed on them by this Government.

Now, unlike Torfaen, the Labour leader in Bridgend says he cannot protect social services and schools, and I could easily point to cases where they've wasted money in lost legal cases, poor land deals, contracts going wrong, but even so, they still need to fund, this year, schools and social services. And their planned savings needed to do that are high and medium risk, which, as we all know, is audit speak for undeliverable. Minister, it'll be your greatest achievement if you and the Welsh Local Government Association—and we heard they're not happy with this formula—can get this out of the box marked 'too difficult' and face up to the inevitable outrage you're going to get from the losers. There are losers now, and the process by which they lose can no longer claim to be fair.

Wel, rwy'n credu efallai eich bod newydd wneud un o'r pwyntiau ar fy rhan, Joyce, sef y pwynt a godwyd gan gyn-arweinydd Llafur cyngor gwahanol yn gynharach ynghylch rhai cynghorau sy'n gwneud penderfyniadau gwael ynglŷn â sut y maent yn cyllidebu, ac yn awr maent yn manteisio ar y cyfle i gosbi eu trigolion eu hunain drwy wneud hyn. Ond fy mhwynt cyffredinol oedd dweud bod pethau wedi bod yn newid dros gyfnod o flynyddoedd ac mae rhai cynghorau dros y cyfnod hwnnw o flynyddoedd wedi gwneud yn gymharol well na chynghorau eraill.

Nawr, Weinidog, credaf fod gennych rai cwestiynau i'w gofyn i'r cynghorau hynny gyda'r cronfeydd wrth gefn defnyddiadwy uchaf—o ddifrif nawr—yn ogystal â hanes o ymddygiad gwastraffus a phenderfyniadau gwael. Efallai fod Sir Benfro yn un o'r rheini. Ond bellach, mae'r holl gynghorau'n siarad am y ffaith eu bod yn cael eu hamddifadu'n ariannol, ac wrth gwrs mae cynghorwyr yn fy rhanbarth i'n pleidleisio yn erbyn cynnydd o 6 y cant a 6.6 y cant, oherwydd nid yw'r cynghorau Llafur hynny wedi gorfod gwneud hyn o'r blaen. Hwy sydd wedi dioddef leiaf yn sgil toriadau dros y blynyddoedd, ond maent hwy hyd yn oed wedi cyrraedd pwynt tyngedfennol bellach, ac nid yn lleiaf oherwydd y llu o gyfrifoldebau deddfwriaethol a danarianwyd y mae'r Llywodraeth hon wedi'u gosod arnynt.

Nawr, yn wahanol i Dorfaen, mae'r arweinydd Llafur ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn dweud na all warchod gwasanaethau cymdeithasol ac ysgolion, a gallwn yn hawdd dynnu sylw at achosion lle maent wedi gwastraffu arian mewn achosion cyfreithiol a gollwyd, cytundebau tir gwael, contractau'n mynd o chwith, ond er hynny, mae angen iddynt ariannu ysgolion a gwasanaethau cymdeithasol eleni. Ac mae'r arbedion a gynlluniwyd ganddynt sydd eu hangen i wneud hynny yn rhai risg uchel a risg canolig, sydd, fel y gwyddom i gyd, yn iaith archwilio am arbedion na ellir eu cyflawni. Weinidog, os gallwch chi a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru—ac rydym wedi clywed nad ydynt hwy'n hapus gyda'r fformiwla hon—dynnu hyn allan o'r blwch 'rhy anodd' a gwrthsefyll y dicter anochel a gewch gan y collwyr, dyma fydd eich cyflawniad pennaf. Mae rhai ar eu colled yn awr, ac ni ellir honni mwyach fod y broses sy'n peri iddynt fod ar eu colled yn un deg.

I welcome this opportunity to discuss local government. In fact, I welcome any opportunity to discuss local government and I wish we had more of these debates on local government. I might not agree with what's been said by Mark Isherwood, Suzy Davies and Russell George, but I think it's important we get this debate and discussion taking place in front of everybody.

Can I say, first of all, that this is taking place against a background of Tory austerity—a political policy, not an economic one? But what actually happens here? The percentage of the Welsh budget spent on health has increased year on year. As local government was the other large budget funded by the Welsh Government, it has gone down. But when you consider some of the services covered by local government—education, social services, highways, refuse collection, trading standards, food hygiene, pollution, sports facilities, homelessness and planning—it is easy to see how important local government and local services are. I stopped at 10, I could've kept on going, but I don't think anybody would have liked to have listened for five minutes to a list of what local government does.

As the funding that local government gets from the Welsh Government, under the catchy title of 'aggregate external funding', goes down, two things happen: council services reduce, with council tax and charges increasing. There is a widely held belief by many council tax payers that their council tax pays for the services provided by the council. What has happened in recent years is that council tax has increased while services have reduced, and council tax payers have had a variety of reactions, varying between angry and confused. This is because council tax pays for less than a quarter of the total council services, with the rest being funded by the rate support grant and the councils' share of the universal business rates. I'm sure the Conservatives would like to apologise for the decision taken by the Conservative Government in the past, where they centralised and nationalised the business rate, because local authorities should be able to set their own local business rates. Now, it's all set centrally, and that has an effect.

On business rates—

Croesawaf y cyfle hwn i drafod llywodraeth leol. Yn wir, croesawaf unrhyw gyfle i drafod llywodraeth leol a hoffwn pe baem yn cael mwy o'r dadleuon hyn ar lywodraeth leol. Efallai nad wyf yn cytuno â'r hyn a ddywedwyd gan Mark Isherwood, Suzy Davies a Russell George, ond credaf ei bod yn bwysig inni gael y ddadl hon a'r drafodaeth sy'n digwydd o flaen pawb.

A gaf fi ddweud, yn gyntaf oll, fod hyn yn digwydd yn erbyn cefndir o gyni Torïaidd—polisi gwleidyddol, nid un economaidd? Ond beth sy'n digwydd yma mewn gwirionedd? Mae'r ganran o gyllideb Cymru a werir ar iechyd wedi cynyddu flwyddyn ar ôl blwyddyn. Gan mai llywodraeth leol yw'r gyllideb fawr arall a ariennir gan Lywodraeth Cymru, mae wedi gostwng. Ond pan fyddwch yn ystyried rhai o'r gwasanaethau a ddarperir gan lywodraeth leol—addysg, gwasanaethau cymdeithasol, priffyrdd, casglu sbwriel, safonau masnach, hylendid bwyd, llygredd, cyfleusterau chwaraeon, digartrefedd a chynllunio—mae'n hawdd gweld pa mor bwysig yw llywodraeth leol a gwasanaethau lleol. Rhoddais y gorau iddi ar 10, a gallwn fod wedi parhau, ond ni chredaf y byddai neb wedi hoffi gwrando am bum munud ar restr o'r hyn y mae Llywodraeth Leol yn ei wneud.

Wrth i'r arian y mae llywodraeth leol yn ei gael gan Lywodraeth Cymru o dan y teitl bachog 'cyllid cyfansymiol allanol', fynd i lawr, mae dau beth yn digwydd: mae gwasanaethau'r cyngor yn lleihau, ac mae'r dreth gyngor a thaliadau'n cynyddu. Ceir cred gyffredinol gan lawer o dalwyr y dreth gyngor fod eu treth gyngor yn talu am y gwasanaethau a ddarperir gan y cyngor. Yr hyn sydd wedi digwydd yn y blynyddoedd diwethaf yw bod y dreth gyngor wedi codi er bod y gwasanaethau wedi lleihau, ac mae talwyr y dreth gyngor wedi adweithio mewn nifer o ffyrdd, yn amrywio rhwng dicter a dryswch. Mae hyn oherwydd bod y dreth gyngor yn talu am lai na chwarter cyfanswm gwasanaethau'r cyngor, gyda'r gweddill yn cael eu hariannu gan y grant cynnal ardrethi a chyfran y cynghorau o'r ardrethi busnes cyffredinol. Rwy'n siŵr y byddai'r Ceidwadwyr yn hoffi ymddiheuro am y penderfyniad a wnaed gan y Llywodraeth Geidwadol yn y gorffennol, lle cafodd ardrethi busnes eu canoli a'u gwladoli, oherwydd dylai awdurdodau lleol allu gosod eu hardrethi busnes lleol eu hunain. Nawr, caiff ei osod yn ganolog, ac mae hynny'n cael effaith.

Ar ardrethi busnes—

16:50

Can I make an intervention?

A gaf fi wneud ymyriad?

Would you also accept that people don't understand either that because council tax is a smaller proportion of the amount that is spent locally—say it's, I don't know, 15 or 20 per cent, whatever it might be—a 1 per cent reduction in the RSG going to a local authority will actually result in a disproportionate increase in that council tax of 5 to 10 per cent?

A fyddech yn derbyn nad yw pobl yn deall ychwaith, oherwydd bod treth gyngor yn gyfran lai o'r swm a werir yn lleol—dywedwch ei fod, wn i ddim, yn 15 neu'n 20 y cant, beth bynnag ydyw—bydd gostyngiad o 1 y cant yn y grant cynnal refeniw sy'n mynd i awdurdod lleol yn arwain at gynnydd anghymesur o 5 i 10 y cant yn y dreth gyngor honno?

I'd make it more 4 to 5 per cent, but, yes, I agree with your general premise. 

Some council areas are net contributors to the national business rates, most notably Cardiff, which pays in roughly twice as much as it gets back. Just looking at Swansea in terms of income, the rate support grant reached a stage where it's paying less than 60 per cent, on its way down to 50 per cent, of the money that the council spends. National non-domestic rates: about 20 per cent. And council tax: about 25 per cent. But 65 per cent of the money goes on education and social services, and can I point out—I can't remember to which speaker earlier—about social services being the biggest charge on local government? Certainly, in Swansea's case, education is substantially the biggest expenditure.

Buaswn yn ei wneud yn debycach i 4 i 5 y cant, ond ydw, rwy'n cytuno â'ch gosodiad cyffredinol.

Mae rhai ardaloedd cyngor yn gyfranwyr net i ardrethi busnes cenedlaethol, yn enwedig Caerdydd, sy'n talu ddwywaith cymaint yn fras ag y mae'n ei gael yn ôl. Wrth edrych ar Abertawe o ran incwm, cyrhaeddodd y grant cynnal trethi gam lle mae'n talu llai na 60 y cant, ar ei ffordd i lawr i 50 y cant, o'r arian y mae'r cyngor yn ei wario. Ardrethi annomestig cenedlaethol: tua 20 y cant. A'r dreth gyngor: tua 25 y cant. Ond mae 65 y cant o'r arian yn mynd ar addysg a gwasanaethau cymdeithasol, ac os caf nodi—ni allaf gofio i ba siaradwr yn gynharach—o ran mai'r gwasanaethau cymdeithasol yw'r gost unigol fwyaf i lywodraeth leol. Yn sicr, yn achos Abertawe, addysg yw'r gwariant mwyaf o gryn dipyn.

Thank you, Mike. I always listen very carefully to your contributions on local government. With regard to social services, it is that biggest fund, as part of the budget, but I made the point in my contribution: if you've got an increasingly elderly population, such as Powys—it'll have 25 per cent of its population over 75 by 2040—surely you know the significant extra costs of delivering local services with an older population. The funding formula doesn't address that. Do you think it should address that?

Diolch, Mike. Rwyf bob amser yn gwrando'n ofalus ar eich cyfraniadau ar lywodraeth leol. O ran gwasanaethau cymdeithasol, y gronfa honno yw'r fwyaf, fel rhan o'r gyllideb, ond gwneuthum y pwynt yn fy nghyfraniad: os oes gennych boblogaeth gynyddol oedrannus, fel Powys—bydd 25 y cant o'i phoblogaeth dros 75 oed erbyn 2040—does bosib nad ydych yn gwybod am y costau sylweddol ychwanegol o ddarparu gwasanaethau lleol gyda phoblogaeth hŷn. Nid yw'r fformiwla cyllido yn mynd i'r afael â hynny. A ydych o'r farn y dylai fynd i'r afael â hynny?

Not only do I think it should, I thought it did. I think that part of the formula was percentage of population above a certain age, percentage of population at school age, so I think it does. I think that, really, councils protect social services and education, and one of the saddest things about local government is that most local authorities are getting very much the same. Swansea used to be really good at providing leisure services and cultural services. Rhondda Cynon Taf used to be very, very good at preschool services. But everybody's getting the same because everybody's under the same pressure and it's becoming much of a muchness in terms of services being provided.

The rate support grant used to be what was called a support for those that have a low council tax and, previously, low national non-domestic rates. The lower the local tax income, then the higher the national support, so that local authorities reached what their standard spending assessment said they ought to spend. It is not serendipity that Monmouth, which has the highest number of band D and higher properties, has the lowest Welsh Government support, whilst Blaenau Gwent, with the lowest number of band D and higher properties, has the highest. For the record, Monmouth council is Conservative-controlled, and Blaenau Gwent is independent-controlled, and just to correct something earlier, Merthyr is also independent-controlled.

What I would like to see happen is the following: I think we need an examination into local government funding. Health has the Nuffield study. If anybody had what they really needed—that Nuffield study was brilliant, because they said how much money they needed, year on year. Local government needs the equivalent of a Nuffield study to say how much it needs.

On the formula, minor changes—as Nick Ramsay just said—can have a huge effect. When I was a member of the distribution sub-group, we moved the highways from 52 per cent population and 48 per cent road to 50 per cent each. A minor change. This moved hundreds of thousands of pounds from Cardiff, Swansea and Newport to Powys, Pembrokeshire and Gwynedd.

Two immediate decisions that could help local Government would be: let local authorities set all charges—some are currently set by the Welsh Government—and give the funding for regional consortia to schools and let them decide whether they wish to pay into those regional consortia or not. From my understanding of the schools in Swansea, they would not be paying in.

Nid yn unig fy mod yn credu y dylai, roeddwn yn meddwl ei bod yn gwneud hynny. Credaf mai rhan o'r fformiwla oedd canran y boblogaeth dros oedran arbennig, canran y boblogaeth sydd o oedran ysgol, felly credaf ei fod yn gwneud hynny. Rwy'n credu bod cynghorau yn gwarchod gwasanaethau cymdeithasol ac addysg, ac un o'r pethau tristaf am lywodraeth leol yw bod y rhan fwyaf o awdurdodau lleol yn cael yr un fath i raddau helaeth. Roedd Abertawe'n arfer bod yn wirioneddol dda am ddarparu gwasanaethau hamdden a gwasanaethau diwylliannol. Roedd Rhondda Cynon Taf yn dda iawn gyda gwasanaethau cyn-ysgol. Ond mae pawb yn cael yr un fath am fod pawb o dan yr un pwysau ac nid oes fawr o wahaniaeth rhyngddynt o ran y gwasanaethau a ddarperir.

Arferai'r grant cynnal ardrethi fod yr hyn a elwid yn gymorth i rai sydd â threth gyngor isel, ac ardrethi annomestig cenedlaethol isel yn flaenorol. Po isaf oedd yr incwm o drethi lleol, yr uchaf y byddai'r cymorth cenedlaethol, fel bod awdurdodau lleol yn cyrraedd beth oedd eu hasesiad gwariant safonol yn dweud y dylent ei wario. Nid serendipedd sy'n gyfrifol am y ffaith mai Mynwy, sydd â'r nifer uchaf o eiddo band D ac uwch, sy'n cael y lleiaf o gymorth Llywodraeth Cymru, ac mai Blaenau Gwent, gyda'r nifer isaf o eiddo band D ac uwch, sy'n cael y mwyaf o gymorth. Ar gyfer y cofnod, mae cyngor Sir Fynwy yn cael ei arwain gan y Ceidwadwyr, a Blaenau Gwent dan arweiniad annibynnol, ac i gywiro rhywbeth a ddywedwyd yn gynharach, mae Merthyr Tudful hefyd dan reolaeth annibynnol.

Hoffwn weld y canlynol yn digwydd: credaf fod angen archwiliad i gyllido llywodraeth leol. Mae gan iechyd astudiaeth Nuffield. Pe bai unrhyw un yn cael yr hyn y maent ei angen mewn gwirionedd—roedd yr astudiaeth Nuffield yn wych, oherwydd roeddent yn dweud faint o arian oedd ei angen arnynt, flwyddyn ar ôl blwyddyn. Mae angen astudiaeth sy'n cyfateb i astudiaeth Nuffield ar lywodraeth leol i ddweud faint o arian sydd ei angen.

Ar y fformiwla, gall mân newidiadau— fel y dywedodd Nick Ramsay yn awr—gael effaith enfawr. Pan oeddwn yn aelod o'r is-grŵp dosbarthu, fe symudasom y priffyrdd o 52 y cant poblogaeth a 48 y cant ffyrdd i 50 y cant yr un. Mân newid. Symudodd hyn gannoedd o filoedd o bunnoedd o Gaerdydd, Abertawe a Chasnewydd i Bowys, Sir Benfro a Gwynedd.

Dau benderfyniad uniongyrchol a allai helpu llywodraeth leol fyddai: gadael i awdurdodau lleol bennu'r holl daliadau—caiff rhai eu gosod ar hyn o bryd gan Lywodraeth Cymru—a rhoi'r cyllid ar gyfer consortia rhanbarthol i ysgolion a gadael iddynt hwy benderfynu a ydynt am dalu i mewn i'r consortia rhanbarthol hynny ai peidio. O'r hyn a ddeallaf gan yr ysgolion yn Abertawe, ni fyddent yn talu i mewn iddynt.

Local government in Wales is facing a funding crisis. The final settlement for the coming financial year delivers a real-term cut in local government funding compared to last year. The Welsh Local Government Association estimated that local authorities needed an increase of some £260 million just to stand still in providing local services. However, the Welsh Government chose to turn a deaf ear to the WLGA's pleas. Make no mistake: it is a conscious policy decision by this Welsh Government to cut local government funding to the bone. When faced with the inevitable consequences of their decisions, Ministers fall back on tired old excuses of blaming Westminster for their ills and their deeds. As a matter of fact, I've been sick of listening in this Chamber on this side for the last year plus that every time—[Interruption.] Wait a minute, Joyce. What is is—[Interruption.] Why are you blaming London when you've got the money?

They conveniently forget that the funding floor agreement means that Wales benefits from the certainty that the funding that is received for devolved services will not fall below 115 per cent per head of the figure in England. At present, for every £1 per head spent in England on issues devolved to Wales, £1.20 is given to the Welsh Government. Wales is benefiting from £0.5 billion over the next two years due to measures announced by the Chancellor in the 2018 budget. So, the argument that Wales has been starved of funding does not match reality.

As a result, council tax payers in Wales are bearing the brunt of Welsh Government decisions to starve councils of the resources that they need. This is nothing new. Since 1997, council tax has trebled under Welsh Labour. Band D council tax in England has risen by 153 per cent in the last 20 years. In Scotland, the rise is 57 per cent. But in Wales, band D council tax payers now pay a swingeing 221 per cent more. Under the 2019 and 2020 funding settlement, no local authority in Wales will see their core funding rise enough to cover inflation. The leader of Torfaen council said, and this is a quote:

'councils have been left with a large shortfall for next financial year, as funding is not rising in line with the pressures faced by services like social care.'

Quote closed. [Interruption.] No. So, hard-pressed families, often in the poorest areas, have to dig even deeper to meet the inflation-busting demands.

Mae llywodraeth leol yng Nghymru yn wynebu argyfwng ariannu. Mae'r setliad terfynol ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf yn creu toriad mewn termau real yng nghyllid llywodraeth leol o'i gymharu â'r llynedd. Roedd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn amcangyfrif bod angen cynnydd o tua £260 miliwn ar awdurdodau lleol er mwyn parhau lle maent yn unig o ran darparu gwasanaethau lleol. Fodd bynnag, dewisodd Llywodraeth Cymru droi clust fyddar i apeliadau Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Nid oes dwywaith amdani: mae'n benderfyniad polisi ymwybodol gan Lywodraeth Cymru i dorri cyllid llywodraeth leol at yr asgwrn. Pan fyddant yn wynebu canlyniadau anochel eu penderfyniadau, mae Gweinidogion yn disgyn yn ôl ar hen esgusodion o feio San Steffan am eu helbulon a'u gweithredoedd. Fel mae'n digwydd, rwyf wedi cael llond bol ar wrando ar yr ochr hon i'r Siambr dros y flwyddyn ddiwethaf a mwy bob tro y bydd—[Torri ar draws.] Arhoswch funud, Joyce. Yr hyn sydd— [Torri ar draws.] Pam y beiwch Lundain pan fo'r arian gennych chi?

Maent yn anghofio'n gyfleus fod y cytundeb arian gwaelodol yn golygu bod Cymru'n elwa o'r sicrwydd na fydd yr arian a ddaw i law ar gyfer gwasanaethau datganoledig yn disgyn islaw 115 y cant y pen o'r ffigur yn Lloegr. Ar hyn o bryd, am bob £1 y pen a werir yn Lloegr ar faterion a ddatganolwyd i Gymru, rhoddir £1.20 i Lywodraeth Cymru. Mae Cymru'n elwa o £0.5 biliwn dros y ddwy flynedd nesaf oherwydd mesurau a gyhoeddwyd gan y Canghellor yng nghyllideb 2018. Felly, nid yw'r ddadl fod Cymru wedi'i hamddifadu o arian yn cyfateb i realiti.

O ganlyniad, mae talwyr y dreth gyngor yng Nghymru yn ysgwyddo baich penderfyniadau Llywodraeth Cymru i amddifadu cynghorau o'r adnoddau sydd eu hangen arnynt. Nid yw hyn yn newydd. Ers 1997, mae'r dreth gyngor wedi treblu o dan Lafur Cymru. Mae treth gyngor band D yn Lloegr wedi codi 153 y cant dros yr 20 mlynedd diwethaf. Yn yr Alban, mae'r cynnydd yn 57 y cant. Ond yng Nghymru, mae talwyr y dreth gyngor ym mand D bellach yn talu 221 y cant yn fwy. O dan y setliad ariannu ar gyfer 2019 a 2020, ni fydd unrhyw awdurdod lleol yng Nghymru yn gweld eu cyllid craidd yn cynyddu digon i dalu cost chwyddiant. Dywedodd arweinydd cyngor Torfaen, ac rwy'n dyfynnu:

gadawyd cynghorau gyda diffyg mawr ar gyfer y flwyddyn ariannol nesaf, gan nad yw'r cyllid yn codi'n unol â'r pwysau a wynebir gan wasanaethau fel gofal cymdeithasol.

Cau'r dyfyniad. [Torri ar draws.] Na. Felly, rhaid i deuluoedd sydd dan bwysau, yn aml yn yr ardaloedd tlotaf, ymdrechu'n galetach i ateb y galwadau sy'n uwch na chwyddiant.

16:55

I thank you so much for giving way, and I know you were in full steam there. Does he see any read across at all to the complaint that we make about the stranglehold that UK Government funding has on Wales with what's happening in England? English councils are screaming about the austerity measures on them, where £16 billion of core funding has been pulled away from local government in England by the UK Government since 2010. Can you see any common strand going on here?

Diolch i chi am ildio, a gwn eich bod wedi codi stêm yno. A yw'n gweld unrhyw debygrwydd o gwbl rhwng ein cwyn am afael haearnaidd cyllid Llywodraeth y DU ar Gymru a'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr? Mae cynghorau Lloegr yn sgrechian ynglŷn â'r mesurau cyni arnynt, lle cafodd £16 biliwn o arian craidd ei dynnu'n ôl o lywodraeth leol yn Lloegr gan Lywodraeth y DU ers 2010. A allwch weld unrhyw elfennau cyffredin yn digwydd yma?

I have already given the figures to you, and you have the power. You have complete control of local government. Austerity measures, as I have been saying earlier—. Actually, this cut was while you left no money in the Treasury when you took over the Government. Basically—[Interruption.] Wait a minute. The Government only cut a penny in the pound, one penny in the pound, to give you—. And you are saying 'austerity' because you're wasting money. Your Government—. Local government—who controls local government? The Labour Party. You imagine: Monmouth and Blaenau Gwent. Think about those authorities. Blaenau Gwent's services to the people and Monmouth. Monmouth's reserves are still below what Monmouth got—their reserves in the banks. Why are they sitting on heaps of money? Why don't they give the public services there?

Caerphilly council is increasing by 7 per cent; Merthyr Tydfil, Monmouthshire, Newport, Torfaen by nearly 6 per cent; and Blaenau Gwent by just under 5 per cent. I just told you: think about the reserves and the service they are giving. That is one of the poorest councils in the whole of the United Kingdom. Excessive council tax rises have had a devastating impact on Welsh households. The citizens advice bureaux have labelled council tax as our biggest debt problem in Wales. Local authorities have tried to ensure as much money as possible is directed to front-line services by cutting out waste and unnecessary bureaucracy, but, with statutory services such as schools and social care taking the major part of spending, local authorities have had to look at other services to bear the brunt of cuts. Deputy Presiding Officer, libraries, school crossing patrols, free car parking and leisure centres are among the services that have faced cuts in Wales, drawing widespread public opposition.

Deputy Presiding Officer, Labour has failed local government in Wales for the last 20 years. I call on the National Assembly to support our motion and deliver a better, fairer local government settlement in Wales. Thank you.

Rwyf eisoes wedi rhoi ffigurau i chi, a gennych chi y mae'r pŵer. Mae gennych reolaeth lwyr ar lywodraeth leol. Mae mesurau cyni, fel y dywedais yn gynharach—. Mewn gwirionedd, roedd y toriad hwn pan nad adawoch chi unrhyw arian ar ôl yn y Trysorlys pan oeddech yn Llywodraeth. Yn y bôn—[Torri ar draws.] Arhoswch funud. Toriad o geiniog yn y bunt yn unig a wnaeth y Llywodraeth, un geiniog yn y bunt, i roi—. Ac rydych yn dweud 'cyni' oherwydd eich bod yn gwastraffu arian. Mae eich Llywodraeth chi—. Llywodraeth leol—pwy sy'n rheoli llywodraeth leol? Y Blaid Lafur. Dychmygwch: Mynwy a Blaenau Gwent. Meddyliwch am yr awdurdodau hynny. Gwasanaethau Blaenau Gwent i bobl a Mynwy. Mae cronfeydd wrth gefn Mynwy yn dal i fod yn llai na'r hyn sydd gan Fynwy—eu cronfeydd wrth gefn yn y banciau. Pam y maent yn eistedd ar bentyrrau o arian? Pam na roddant y gwasanaethau cyhoeddus yno?

Mae cyngor Caerffili yn codi'r dreth 7 y cant; Merthyr Tudful, Sir Fynwy, Casnewydd, Torfaen bron 6 y cant; a Blaenau Gwent ychydig o dan 5 y cant. Rwyf newydd ddweud wrthych: meddyliwch am y cronfeydd wrth gefn a'r gwasanaeth y maent yn ei roi. Dyna un o'r cynghorau tlotaf yn y Deyrnas Unedig gyfan. Mae codiadau gormodol yn y dreth gyngor wedi cael effaith aruthrol ar aelwydydd Cymru. Mae canolfannau cyngor ar bopeth wedi labelu'r dreth gyngor fel ein problem ddyledion fwyaf yng Nghymru. Mae awdurdodau lleol wedi ceisio sicrhau bod cymaint o arian â phosibl yn cael ei gyfeirio at wasanaethau rheng flaen drwy dorri biwrocratiaeth a gwastraff diangen, ond gyda gwasanaethau statudol fel ysgolion a gofal cymdeithasol yn mynd â'r rhan fwyaf o'r gwariant, mae awdurdodau lleol wedi gorfod edrych ar wasanaethau eraill i ysgwyddo baich toriadau. Ddirprwy Lywydd, mae llyfrgelloedd, hebryngwyr croesfannau ysgol, parcio am ddim a chanolfannau hamdden ymhlith y gwasanaethau sydd wedi wynebu toriadau yng Nghymru, gan ennyn gwrthwynebiad cyhoeddus eang.

Ddirprwy Lywydd, mae Llafur wedi gwneud cam â llywodraeth leol yng Nghymru dros yr 20 mlynedd diwethaf. Galwaf ar y Cynulliad Cenedlaethol i gefnogi ein cynnig a sicrhau setliad gwell a thecach i lywodraeth leol yng Nghymru. Diolch.

17:00

Can I call on the Minister for Housing and Local Government, Julie James?

A gaf fi alw ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, Julie James?

Thank you, Deputy Presiding Officer. In opening this debate, Mark Isherwood, as usual, took absolutely no responsibility whatsoever for the political choice of austerity perpetrated on Wales by the UK Tory Government. Every successive Tory speaker did exactly the same thing all the way through. I'm really sorry that you're so bored by the conversation on austerity that you cannot see the suffering that that policy has visited on the people of Wales and the councils who deliver its hard-pressed services. Lynne Neagle, on the other hand, provided a very realistic analysis of what the actual purpose of what we're here to discuss actually is. [Interruption.] You started the debate on that point. I sat and listened carefully to what you had to say, and that's what you said, by and large.

Local government services have an impact on all of our lives. They provide the schools for our children and the care for our vulnerable neighbours. They create the civilised spaces where we can live and work and be sociable. Of course, we recognise the challenge that local government currently faces. We set our draft budget against one of the longest periods of sustained austerity in living memory. The UK Government has consistently and persistently cut funding for public services, following an ideological commitment to reducing the role of government in our lives. We now face the consequences of those decisions. This decision has a real impact on our budget. Against that backdrop, we have continued to protect local government as best we can from the effects of that austerity.

In 2019-20 local authorities will receive £4.2 billion from the Welsh Government in core revenue funding and non-domestic rates to spend on delivering key services. This equates to an increase of 0.2 per cent on a like-for-like basis compared to the current year. In line with our programme for government commitment to provide funding for the settlement floor, the settlement includes a £3.5 million fully funded Welsh Government amount to ensure that no authority has to manage with a deduction of more than 0.3 per cent in its aggregate external finance next year. Of course this is not enough to maintain the level of local service provision that we would all wish to see, but we have prioritised local government. Our commitments to NHS spending in Wales are well known and understood; once those are met, we have given the highest priority to local government.

In the last budget round, when the UK Government made more money available between the draft and final budget, we allocated extra money to local government as part of turning a £43 million decrease in funding for local government into a £10 million increase. We have recognised in our funding decisions the specific areas where local government has said it has the most pressure, such as social services, education and teachers' pay. Outside of the local government settlement, over £900 million of grant funding is also provided in support of local authority services in 2019-20. We've invested £30 million through the health and local government partnership boards, where health and local government work together. Earlier this month we also announced additional funding above the Barnett consequential roof received from the UK Government to enable local authorities to meet the additional costs of the UK Government's pension changes for teachers and firefighters.

We worked hard to offer local government the best settlement possible, but we recognise that the settlement is a real-terms cut in core funding when authorities face real pressures from things such as ageing populations, pay awards and other inflationary pressures. This has indeed meant some hard choices for our councils. In setting their budgets, councils will have been taking account of all available sources of funding, efficiency plans, income generation and management of reserves, as well as local priorities and pressures around local delivery of services.

I join Rhun ap Iorwerth in seeking to delete point 4 in the motion. This is not an accurate reflection of the position on council tax. In fact, council tax levels for band E properties in Wales are, on average, lower than those in England, which is what the Government amendment seeks to clarify. Councils will be engaging local people in decisions about how local resources are spent and what services are provided. Hard choices are inevitable. I want to pay tribute to the councillors who engage in these difficult decisions and work hard to improve the services that authorities deliver.

Unlike in England, we continue to provide authorities in Wales with the flexibility to set their own budgets and council tax levels to help manage the financial challenges they face—flexibilities that have not been available to their counterparts in England. We do not require authorities to conduct costly local referenda, nor is the funding raised through council tax ring-fenced for specific purposes.

Unlike in England, we have maintained a national system for council tax support for those least able to pay. We have continued to maintain full entitlements for council tax support under our council tax reduction scheme. We are again providing £244 million for our council tax reduction scheme in the local government settlement. This ensures almost 300,000 vulnerable and low-income households in Wales are protected from any increase in their council tax liability, contrary to what was said on the opposite benches. Of these, 220,000 will continue to pay no council tax at all. We are making progress on making council tax fairer. My colleague, the Minister for Finance and Trefnydd, issued a written statement to provide an update last week.

I also support the principle of Rhun ap Iorwerth's amendment, calling for longer term funding settlements to support longer term planning. We recognise and are sympathetic to the calls from our public sector partners for budgeting over a longer period whenever possible in order to support forward financial planning, and our ambition is always to publish plans for longer than 12 months. However, this must be balanced with our ability to provide realistic and sensible planning assumptions in light of the continuing fiscal uncertainty, ongoing pursuit of austerity by the UK Government, and the considerable uncertainty surrounding the shape and nature of the shambolic Brexit negotiations currently being undertaken by the UK Government. The Welsh Government does not have a funding settlement from the UK Government beyond 2019-20 for revenue and 2020-21 for capital, which is why I, reluctantly, have to oppose amendment number 3, although I support the principle entirely.

I do not support the call for an independent review of the funding formula. The funding formula is reviewed annually through a partnership between Welsh local government and Welsh Government. The underlying rationale for the distribution formula is straightforward. It uses indicators of relative need, which are not influenced by local choices. These include demographic factors, deprivation indicators and sparsity. Where the data for these indicators change then so does the distribution. Each year, we renew and test the significance of existing and newly proposed indicators.

I've said many times, and I'll say it again, that, if there is anyone in local government or in this Assembly or in the wider world who has well-argued proposals for new or different indicators of spending need, then I will ask that this is considered in our continuous review of the distribution formula alongside local government, with whom I have a very good working relationship. I take some comfort in the fact, however, that urban areas continue to feel the formula favours the rural and vice versa, that southern areas feel the north is favoured and vice versa, and that poor areas feel the affluent benefit and vice versa, because, actually, local government and this Government have agreed, in partnership, what that formula looks like, and some of the people that you mentioned sat beside me in the distribution formula working group only a few weeks ago. And my colleague the Minister for Finance and Trefnydd also attended, and we had a very good meeting, where there was certainly a consensus.

I take no comfort from the sale of misinformation and misunderstanding that surrounds this formula. We have a responsibility to explain how it works, and so does every Assembly Member, every council leader and chief executive. Deputy Presiding Officer, I would like to state at this point that we will offer technical briefings on the exact nature of the formula, its weighting and how it works, to every Assembly Member, either individually or in groups or in any way that would most benefit you. I think we share a responsibility to understand the formula and make it work, and we can't pass it over to some independent panel. 

Deputy Presiding Officer, I feel very strongly that local government should be supported in terms of austerity. I feel that we need to be realistic about the cuts in the grant to this Government of £800 million equivalent a year. We have done our very best to protect local government. They have worked very well with me in my time as Minister, and I pay tribute to their continued perseverance to deliver services in the face of this continued austerity. Diolch.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Wrth agor y ddadl hon, fel arfer, ni chymerodd Mark Isherwood unrhyw gyfrifoldeb o gwbl am y penderfyniad gwleidyddol a wnaed i orfodi cyni ar Gymru gan Lywodraeth Dorïaidd y DU. Gwnaeth pob siaradwr Torïaidd a'i dilynodd yn union yr un peth yr holl ffordd drwodd. Mae'n wir ddrwg gennyf eich bod wedi eich diflasu i'r fath raddau gan y sgwrs ar gyni fel na allwch weld y dioddefaint y mae'r polisi hwnnw wedi ei achosi i bobl Cymru a'r cynghorau sy'n darparu eu gwasanaethau sydd dan bwysau. Ar y llaw arall, darparodd Lynne Neagle ddadansoddiad realistig iawn o wir ddiben yr hyn yr ydym yma i'w drafod mewn gwirionedd. [Torri ar draws.] Fe ddechreuoch chi'r ddadl ar y pwynt hwnnw. Eisteddais a gwrando'n ofalus ar yr hyn a oedd gennych i'w ddweud, a dyna a ddywedasoch at ei gilydd.

Mae gwasanaethau llywodraeth leol yn cael effaith ar fywydau pawb ohonom. Maent yn darparu ysgolion ar gyfer ein plant a gofal i'n cymdogion sy'n agored i niwed. Maent yn creu'r mannau gwaraidd lle gallwn fyw a gweithio a bod yn gymdeithasol. Wrth gwrs, rydym yn cydnabod yr her sy'n wynebu llywodraeth leol ar hyn o bryd. Gosodasom ein cyllideb ddrafft yn erbyn un o'r cyfnodau hwyaf o gyni parhaus o fewn cof. Mae Llywodraeth y DU yn gyson wedi torri'r cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, gan ddilyn ymrwymiad ideolegol i leihau rôl llywodraeth yn ein bywydau. Rydym bellach yn wynebu canlyniadau'r penderfyniadau hynny. Mae'r penderfyniad hwn wedi cael effaith wirioneddol ar ein cyllideb. Yn erbyn y cefndir hwnnw, rydym wedi parhau i amddiffyn llywodraeth leol orau y gallwn rhag effeithiau'r cyni hwnnw.

Yn 2019-20 bydd awdurdodau lleol yn cael £4.2 biliwn gan Lywodraeth Cymru ar ffurf cyllid refeniw craidd ac ardrethi annomestig i'w wario ar ddarparu gwasanaethau allweddol. Mae hyn yn cyfateb i gynnydd o 0.2 y cant ar sail debyg am debyg o'i gymharu â'r flwyddyn gyfredol. Yn unol â'n hymrwymiad yn ein rhaglen lywodraethu i ddarparu cyllid ar gyfer y setliad gwaelodol, mae'r setliad yn cynnwys swm a ariannwyd yn llawn gan Lywodraeth Cymru o £3.5 miliwn i sicrhau nad oes unrhyw awdurdod yn gorfod ymdopi â didyniad o fwy na 0.3 y cant yn ei gyllid cyfansymiol allanol y flwyddyn nesaf. Wrth gwrs nid yw hyn yn ddigon i gynnal y lefel o wasanaethau lleol y byddem oll yn dymuno eu gweld, ond rydym wedi blaenoriaethu llywodraeth leol. Mae ein hymrwymiadau i wariant y GIG yng Nghymru yn hysbys ac yn ddealladwy; wedi i'r rheini gael eu diwallu, rydym wedi rhoi'r flaenoriaeth uchaf i lywodraeth leol.

Yn y cylch cyllidebol diwethaf, pan ryddhaodd Llywodraeth y DU fwy o arian rhwng y gyllideb ddrafft a'r gyllideb derfynol, dyrannwyd arian ychwanegol gennym i lywodraeth leol fel rhan o'r broses o droi gostyngiad o £43 miliwn yn y cyllid ar gyfer llywodraeth leol yn gynnydd o £10 miliwn. Rydym wedi cydnabod yn ein penderfyniadau ariannu y meysydd penodol lle mae llywodraeth leol wedi dweud bod y pwysau arnynt ar ei waethaf, megis gwasanaethau cymdeithasol, addysg a chyflogau athrawon. Oddi allan i'r setliad llywodraeth leol, darperir dros £900 miliwn o arian grant hefyd i gefnogi gwasanaethau awdurdod lleol yn 2019-20. Rydym wedi buddsoddi £30 miliwn drwy'r byrddau partneriaeth iechyd a llywodraeth leol, lle mae iechyd a llywodraeth leol yn gweithio gyda'i gilydd. Yn gynharach y mis hwn cyhoeddasom arian ychwanegol hefyd uwchlaw terfyn uchaf y swm canlyniadol Barnett a gafwyd gan Lywodraeth y DU i alluogi awdurdodau lleol i dalu costau ychwanegol newidiadau pensiwn Llywodraeth y DU ar gyfer athrawon a diffoddwyr tân.

Rydym wedi gweithio'n galed i gynnig y setliad gorau posibl i lywodraeth leol, ond rydym yn cydnabod bod y setliad yn doriad mewn termau real i'r cyllid craidd pan fo awdurdodau'n wynebu pwysau gwirioneddol mewn perthynas â phethau megis poblogaethau sy'n heneiddio, dyfarniadau tâl a phwysau chwyddiant o fathau eraill. Mae hyn yn wir wedi golygu bod yn rhaid gwneud dewisiadau anodd yn ein cynghorau. Wrth bennu eu cyllidebau, bydd cynghorau wedi bod yn ystyried yr holl ffynonellau ariannu, cynlluniau effeithlonrwydd, cynhyrchu incwm a rheoli cronfeydd wrth gefn, yn ogystal â blaenoriaethau a phwysau lleol sy'n gysylltiedig â darparu gwasanaethau'n lleol.

Rwy'n cytuno â Rhun ap Iorwerth fod angen dileu pwynt 4 yn y cynnig. Nid yw'n adlewyrchiad cywir o'r sefyllfa gyda'r dreth gyngor. Yn wir, mae lefelau'r dreth gyngor ar gyfer eiddo band E yng Nghymru, ar gyfartaledd, yn is na rhai Lloegr, a dyna y mae gwelliant y Llywodraeth yn ceisio ei egluro. Bydd cynghorau'n cynnwys pobl leol wrth wneud penderfyniadau ynglŷn â sut y gwerir adnoddau lleol a pha wasanaethau a ddarperir. Mae dewisiadau anodd yn anochel. Hoffwn dalu teyrnged i'r cynghorwyr sy'n cymryd rhan yn y penderfyniadau anodd hyn ac yn gweithio'n galed i wella'r gwasanaethau y mae awdurdodau yn eu darparu.

Yn wahanol i Loegr, rydym yn parhau i roi hyblygrwydd i awdurdodau Cymru bennu eu cyllidebau eu hunain a lefelau'r dreth gyngor er mwyn helpu i reoli'r heriau ariannol y maent yn eu hwynebu—hyblygrwydd nad yw wedi bod ar gael i'w cymheiriaid yn Lloegr. Nid ydym yn ei gwneud yn ofynnol i awdurdodau gynnal refferenda lleol costus, ac nid yw'r arian a godir drwy'r dreth gyngor wedi'i glustnodi at ddibenion penodol.

Yn wahanol i Loegr, rydym wedi cynnal system genedlaethol o gymorth y dreth gyngor ar gyfer y rhai lleiaf tebygol o allu talu. Rydym wedi parhau i gynnal hawliau llawn ar gyfer cymorth y dreth gyngor o dan ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor. Unwaith eto, rydym yn darparu £244 miliwn ar gyfer ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn y setliad llywodraeth leol. Mae hyn yn sicrhau bod bron i 300,000 o aelwydydd incwm isel ac agored i niwed yng Nghymru yn cael eu hamddiffyn rhag unrhyw gynnydd yn eu dyled treth gyngor, yn groes i'r hyn a ddywedwyd ar y meinciau gyferbyn. O'r rhain, bydd 220,000 yn parhau i osgoi talu unrhyw dreth gyngor o gwbl. Rydym yn gwneud cynnydd ar wneud y dreth gyngor yn decach. Cyhoeddwyd datganiad ysgrifenedig yr wythnos diwethaf gan fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, a roddai'r wybodaeth ddiweddaraf.

Hefyd rwy'n cefnogi egwyddor gwelliant Rhun ap Iorwerth yn galw am setliadau mwy hirdymor i gefnogi cynlluniau mwy hirdymor. Rydym yn cydnabod ac yn cydymdeimlo â'r galwadau oddi wrth ein partneriaid sector cyhoeddus am gyllidebu dros gyfnod hwy lle bo'n bosibl i gefnogi blaengynllunio ariannol, a'n huchelgais bob amser yw cyhoeddi cynlluniau am fwy na 12 mis. Fodd bynnag, rhaid cydbwyso hyn â'n gallu i ddarparu rhagdybiaethau cynllunio realistig a synhwyrol yng ngoleuni'r ansicrwydd cyllidol parhaus, parhad y polisi cyni gan Lywodraeth y DU, a'r ansicrwydd sylweddol ynglŷn â ffurf a natur y negodiadau Brexit blêr sydd ar y gweill ar hyn o bryd gan Lywodraeth y DU. Nid oes gan Lywodraeth Cymru setliad ariannu gan Lywodraeth y DU y tu hwnt i 2019-20 ar gyfer refeniw a 2020-21 ar gyfer cyfalaf, a dyna pam y mae'n rhaid imi wrthwynebu gwelliant rhif 3 yn anfoddog, er fy mod yn cefnogi'r egwyddor yn llwyr.

Nid wyf yn cefnogi'r alwad am adolygiad annibynnol o'r fformiwla ariannu. Adolygir y fformiwla ariannu yn flynyddol drwy gyfrwng partneriaeth rhwng llywodraeth leol yng Nghymru a Llywodraeth Cymru. Mae'r sail resymegol sylfaenol ar gyfer y fformiwla ddosbarthu yn syml. Mae'n defnyddio dangosyddion o angen cymharol, na ddylanwadir arnynt gan ddewisiadau lleol. Mae'r rhain yn cynnwys ffactorau demograffig, dangosyddion amddifadedd a theneurwydd y boblogaeth. Lle mae'r data ar gyfer y dangosyddion hyn yn newid, mae'r dosbarthiad yn newid hefyd. Bob blwyddyn, rydym yn adnewyddu ac yn profi arwyddocâd dangosyddion presennol a dangosyddion a gynigir o'r newydd.

Rwyf wedi dweud droeon, ac rwyf am ei ddweud eto, os oes gan unrhyw un mewn llywodraeth leol neu yn y Cynulliad hwn neu yn y byd ehangach argymhellion rhesymegol o blaid dangosyddion newydd neu ddangosyddion gwahanol o angen gwariant, gofynnaf i hynny gael ei ystyried yn ein hadolygiad parhaus o'r fformiwla ddosbarthu ochr yn ochr â llywodraeth leol y mae gennyf berthynas waith dda iawn â hwy. Caf rywfaint o gysur yn y ffaith, fodd bynnag, fod ardaloedd trefol yn parhau i deimlo bod y fformiwla yn ffafrio'r gwledig ac i'r gwrthwyneb, fod ardaloedd deheuol yn teimlo bod y gogledd yn cael eu ffafrio ac fel arall, a bod ardaloedd tlawd yn teimlo bod y ffyniannus yn elwa, ac i'r gwrthwyneb, oherwydd, mewn gwirionedd, mae llywodraeth leol a'r Llywodraeth hon wedi cytuno, mewn partneriaeth, sut beth yw'r fformiwla honno, ac roedd rhai o'r bobl y sonioch chi amdanynt yn eistedd wrth fy ochr yng ngweithgor y fformiwla ddosbarthu rai wythnosau yn ôl. Ac roedd fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd yn bresennol hefyd, a chawsom gyfarfod da iawn, lle cafwyd consensws yn sicr.

Ni chaf unrhyw gysur o'r gamwybodaeth a'r gamddealltwriaeth sydd ynghlwm wrth y fformiwla hon. Mae gennym gyfrifoldeb i egluro sut y mae'n gweithio, ac mae hynny'n wir am bob Aelod Cynulliad, pob arweinydd cyngor a phrif weithredwr. Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddatgan ar y pwynt hwn y byddwn yn cynnig sesiynau briffio technegol ar union natur y fformiwla, ei phwysoliad a sut y mae'n gweithio, i bob Aelod Cynulliad, naill ai'n unigol neu mewn grwpiau neu mewn unrhyw ffordd a fyddai'n sicrhau'r budd mwyaf i chi. Credaf ein bod yn rhannu cyfrifoldeb i ddeall y fformiwla a gwneud iddi weithio, ac ni allwn ei throsglwyddo i ryw banel annibynnol.

Ddirprwy Lywydd, rwy'n teimlo'n gryf iawn y dylid cynorthwyo llywodraeth leol i wrthsefyll cyni. Teimlaf fod angen inni fod yn realistig am y toriadau yn y grant i'r Llywodraeth hon sy'n cyfateb i £800 miliwn y flwyddyn. Rydym wedi gwneud ein gorau glas i amddiffyn llywodraeth leol. Maent wedi gweithio'n dda iawn gyda mi yn ystod fy nghyfnod fel Gweinidog, ac rwy'n talu teyrnged i'w dyfalbarhad cyson yn darparu gwasanaethau yn wyneb y cyni parhaus hwn. Diolch.

17:05

Thank you. Can I call on Janet Finch-Saunders to reply to the debate?

Diolch. A gaf fi alw ar Janet Finch-Saunders i ymateb i'r ddadl?

Thank you. And, before bringing this debate to a close, I would like to thank colleagues across the Chamber for actually contributing to this very timely debate. After all, it is now when our constituents and hard-working families and pensioners will be receiving those hefty council tax bills. Now, local government underpins the delivery of our very vital public services, and is really in close contact with the people that we are also elected to represent. Now, while new data has become available from StatsWales and the Wales Audit Office, the issues that we've heard today are all too familiar. They say local government funding requires a comprehensive overhaul. As concluded by the auditor general:

'it is important that councils do not add unnecessarily to the burden placed on council-tax payers, by raising more income through council tax than is necessary to deliver council services'.

Most crucially, where councils hold significant reserves—and they say this—it is essential that these figures are reflected in their own budgets. 

Now, Dai Lloyd and several other AM colleagues blamed austerity, and that is very much an overused word in this Chamber, because, thanks to the UK Government's managed clearance of its inherited deficit—and it was inherited, you cannot deny that—it can now start repaying UK debt and increasing the spend on public services. And we cannot deny the fact that, for every £1 provided to England, £1.20 comes to Wales. So, this really isn't about whether the money's in the pot; it's how that money is then spent. 

It has been touched upon that, where councils hold significant reserves, it does seem unfair to many of my constituents, when they say, 'Well, they are holding over £100 million, why have they had a 1 per cent increase when my local authority is holding pennies compared to that and they've seen -0.3 per cent?' And when that's all calculated back into council tax increases—you know, we have an older demographic; it is so unfair and it is so wrong. But I have got to be honest with you, you are the first Minister in eight years—I think I have had five local government Cabinet Secretaries; you are the first Minister, Julie, that has acknowledged that we are concerned about the formula and that you are going to provide a technical briefing and that we are able to participate in how we feel that those indicators ought to be addressed. So, actually, I'm quite heartened, and, if it's taken our debate to do that, then that's good news. 

Now, as commonly cited, the regional variation in reserves between councils is quite shocking. Rhondda Cynon Taf: £152 million. Now, I raised it with your predecessor as to why those roll-over amounts were not being challenged. It was the same local authorities holding pennies and the same local authorities holding vast millions, and I really do think that you—. And I would ask you, please, to have a different approach and look across the board as to who is holding on, who is squirrelling away that money and then also receiving very good settlement figures. This was highlighted by Flintshire County Council's #BackTheAsk campaign, urging the Welsh Government to alleviate their financial crisis. 

Now, let's go on to education funding, because Suzy Davies is quite correct to raise the issue that there's some disguise going on there. When funding goes through to local government and then is not passed to our schools, that's even more of a scandal that's going on here in Wales. Education providers, local authorities and even the unions are up in arms about this. It is unfathomable and completely unjustified that £450 million of school funding does not even reach the classroom. So, again, you ought to be working more closely, perhaps, with the education Minister about how we get that money into those schools, because right now I've got teachers having to buy books, pens and other materials to use in their schools. 

The thing is here, we have got an issue in Wales. We have got the funding coming into Wales. The local government formula needs to be looked at, and I think that you do have an appetite to look at that, Minister. Also, though, I think you need to look, in next year's budget, at the settlement given to local authorities. All I ask for, all we ask for on these benches: let's have some equity, let's have some true equality when it comes to the spend and the distribution of the settlement across our local authorities in Wales. Thank you.

Diolch. Cyn dirwyn y ddadl hon i ben, hoffwn ddiolch i gyd-Aelodau ar draws y Siambr am gyfrannu at y ddadl amserol iawn hon. Wedi'r cyfan, bydd ein hetholwyr a theuluoedd gweithgar a phensiynwyr yn cael y biliau treth gyngor mawr hynny erbyn hyn. Nawr, llywodraeth leol yw'r sylfaen ar gyfer darparu ein gwasanaethau cyhoeddus hanfodol iawn, ac mae mewn cysylltiad agos iawn â'r bobl y cawsom ninnau hefyd ein hethol i'w cynrychioli. Nawr, er bod data newydd wedi'i ryddhau gan Swyddfa Archwilio Cymru a StatsCymru, mae'r materion a glywsom heddiw yn rhy gyfarwydd o lawer. Maent yn dweud bod angen ailwampio cyllid llywodraeth leol mewn modd cynhwysfawr. Fel y dywedodd yr archwilydd cyffredinol:

mae'n bwysig nad yw cynghorau'n ychwanegu'n ddiangen at y baich a roddir ar dalwyr y dreth gyngor, drwy godi mwy o incwm drwy'r dreth gyngor nag sydd ei angen i ddarparu gwasanaethau'r cyngor.

Yn bwysicach na dim, lle mae cynghorau'n cadw cronfeydd sylweddol wrth gefn—ac maent yn dweud hyn—mae'n hanfodol fod y ffigurau hyn yn cael eu hadlewyrchu yn eu cyllidebau eu hunain.

Nawr, roedd Dai Lloyd a sawl Aelod arall yn beio'r polisi cyni, ac mae'n air a or-ddefnyddiwyd yn helaeth yn y Siambr hon, oherwydd, diolch i'r modd y mae Llywodraeth y DU wedi llwyddo i glirio'r diffyg a etifeddodd—a'i etifeddu a wnaeth, ni allwch wadu hynny—gall ddechrau ad-dalu dyled y DU bellach a chynyddu'r gwariant ar wasanaethau cyhoeddus. Ac ni allwn wadu'r ffaith, am bob £1 a ddarperir i Loegr, y daw £1.20 i Gymru. Felly, nid gofyn a oes arian yn y pot yw diben hyn, ond yn hytrach, sut y gwerir yr arian hwnnw wedyn.

Lle mae cynghorau'n cadw cronfeydd sylweddol wrth gefn, crybwyllwyd ei bod hi'n ymddangos yn annheg i lawer o fy etholwyr, pan fyddant yn dweud, 'Wel, maent yn cadw dros £100 miliwn, pam eu bod wedi cael cynnydd o 1 y cant tra bo fy awdurdod lleol yn cadw ceiniogau o'i gymharu â hynny ac maent wedi gweld -0.3 y cant?' A phan gaiff hyn i gyd ei gyfrifo'n ôl yn gynnydd yn y dreth gyngor—wyddoch chi, mae gennym ddemograffeg hŷn; mae mor annheg ac mae mor anghywir. Ond mae'n rhaid i mi fod yn onest gyda chi, chi yw'r Gweinidog cyntaf mewn wyth mlynedd—credaf fy mod wedi cael pum o Ysgrifenyddion Cabinet dros lywodraeth leol; chi yw'r Gweinidog cyntaf, Julie, sydd wedi cydnabod ein bod yn bryderus ynglŷn â'r fformiwla a'ch bod yn mynd i ddarparu sesiwn friffio dechnegol ac y gallwn gymryd rhan yn sut y teimlwn y dylid mynd i'r afael â'r dangosyddion hynny. Felly, rwyf wedi fy nghalonogi mewn gwirionedd, ac os oedd angen ein dadl i wneud hynny, mae hynny'n newyddion da.

Nawr, fel y nodir yn gyffredinol, mae'r amrywio rhanbarthol rhwng y cronfeydd wrth gefn sydd gan gynghorau yn eithaf syfrdanol. Rhondda Cynon Taf: £152 miliwn. Nawr, gofynnais i'ch rhagflaenydd pam nad oedd y symiau treigl hynny'n cael eu herio. Yr un awdurdodau lleol oedd yn cadw ceiniogau a'r un awdurdodau lleol oedd yn cadw miliynau lawer, ac rwy'n credu o ddifrif—. A hoffwn ofyn i chi fynd ati mewn ffordd wahanol, os gwelwch yn dda, ac edrych yn gyffredinol pwy sy'n cadw, pwy sy'n pentyrru'r arian hwnnw a hefyd yn cael ffigurau setliad da iawn. Amlygwyd hyn gan ymgyrch Cyngor Sir y Fflint, #BackTheAsk, i annog Llywodraeth Cymru i leddfu eu hargyfwng ariannol.

Nawr, beth am fynd ymlaen at gyllid addysg, gan fod Suzy Davies yn hollol gywir i godi'r mater fod yna guddio'n digwydd yno. Pan fo arian yn mynd drwodd i lywodraeth leol nad yw'n cael ei drosglwyddo i'n hysgolion, mae honno'n fwy fyth o sgandal sy'n digwydd yma yng Nghymru. Mae darparwyr addysg, awdurdodau lleol a hyd yn oed yr undebau yn cynddeiriogi ynglŷn â hyn. Mae'n annirnadwy ac yn gwbl anghyfiawn nad yw £450 miliwn o arian ysgolion yn cyrraedd yr ystafell ddosbarth. Felly, unwaith eto, dylech fod yn gweithio'n fwy agos, efallai, gyda'r Gweinidog addysg ynglŷn â sut y cawn yr arian hwnnw i mewn i'r ysgolion hynny, oherwydd mae gennyf athrawon yn awr sy'n gorfod prynu llyfrau, beiros a deunyddiau eraill i'w defnyddio yn eu hysgolion.

Y peth yw, mae gennym broblem yng Nghymru. Mae gennym y cyllid yn dod i Gymru. Mae angen edrych ar y fformiwla llywodraeth leol, a chredaf eich bod yn awyddus i edrych arni, Weinidog. Hefyd, er hynny, credaf fod angen ichi edrych yng nghyllideb y flwyddyn nesaf ar y setliad a roddir i awdurdodau lleol. Y cyfan rwy'n ei ofyn, y cyfan y gofynnwn amdano ar y meinciau hyn: gadewch inni gael rhywfaint o degwch, gadewch inni gael tegwch go iawn o ran y gwariant a dosbarthiad y setliad ar draws ein hawdurdodau lleol yng Nghymru. Diolch.

17:10

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Therefore we will defer voting under this item until voting time. 

Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly fe ohiriwn y pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

9. Dadl Plaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig: Yr Undeb Ewropeaidd
9. United Kingdom Independence Party Debate: The European Union

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Darren Millar, gwelliant 2 yn enw Rebecca Evans, a gwelliant 3 yn enw Rhun ap Iorwerth. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Darren Millar, amendment 2 in the name of Rebecca Evans, and amendment 3 in the name of Rhun ap Iorwerth. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. 

We now move on to item 9 on the agenda, which is the UKIP debate on the European Union, and I call on David Rowlands to move the motion.

Symudwn ymlaen yn awr at eitem 9 ar yr agenda, sef dadl UKIP ar yr Undeb Ewropeaidd, a galwaf ar David Rowlands i wneud y cynnig.

Cynnig NDM7019 Gareth Bennett

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod y Cytuniad ar yr Undeb Ewropeaidd yn ymrwymo aelod-wladwriaethau i symud tuag at uno agosach fyth ymhlith pobl Ewrop.

2. Yn gresynu bod yr UE, ers 1973, wedi cymryd pŵer oddi ar seneddau cenedlaethol etholedig, ac wedi ei ganoli yn nwylo sefydliadau anetholedig yr UE.

3. Yn nodi bod fetoau cenedlaethol yn cael eu herydu wrth ffafrio pleidlais y mwyafrif yng Nghyngor y Gweinidogion, mewn nifer gynyddol o feysydd polisi, ac y bydd y duedd hon yn parhau am gyfnod amhenodol.

4. Yn credu bod ansicrwydd parhaus y trafodaethau rhwng yr UE a'r Deyrnas Unedig yn creu perygl y bydd y Deyrnas Unedig yn aros o fewn yr Undeb Ewropeaidd, yn groes i ewyllys penderfyniad y pobl fel y mynegwyd yng nghanlyniad refferendwm 2016.

5. Yn credu bod y prosiect Ewropeaidd yn rym ddi-baid, yn cael ei hyrwyddo gan sefydliadau parhaol yr UE, yn arbennig y Comisiwn, a bod y risgiau o aros o fewn yr UE yn cynnwys dod yn ddarostyngedig i fyddin Ewropeaidd, rhagor o integreiddio economaidd ac erydu sofraniaeth y Deyrnas Unedig.

6. Yn galw ar Lywodraeth y DU i ganolbwyntio ei holl ymdrechion ar ddod i gytundeb masnach rydd gyda'r UE mor gyflym â phosibl, er mwyn hwyluso'r broses o ymadael yn llawn a dirwystr â'r Undeb Ewropeaidd.

Motion NDM7019 Gareth Bennett

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the Treaty on the European Union commits member states to progress towards an ever closer union among the peoples of Europe.

2. Regrets that, since 1973, the EU has taken power away from elected national parliaments, and concentrated it in the hands of unelected EU institutions.

3. Notes the erosion of national vetoes in favour of majority voting in the Council of Ministers, in an expanding number of policy areas, and that this trend will continue indefinitely.

4. Believes that the ongoing uncertainty of negotiations between the EU and United Kingdom create a danger that the United Kingdom will remain within the European Union, contrary to the decided will of the people as expressed in the 2016 referendum result.

5. Believes that the European project is a relentless force, promoted by the EU’s permanent institutions, notably the Commission, and that the risks of remaining within the EU include becoming subject to a European army, further economic integration and erosion of the United Kingdom’s sovereignty.

6. Calls on the UK Government to focus all efforts on reaching a free trade agreement with the EU as swiftly as possible, to facilitate a full and unimpeded exit from the European Union.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Diolch, Dirprwy Lywydd. For almost two years, we've endured the prophecies of a cataclysmic impact on the UK economy should we leave the EU in a 'no deal' scenario—such adverse consequences promulgated by both socialist parties of this Assembly and much of which is sheer negative speculation. We in UKIP concede there may be some short-term negative impacts on our economy, but almost all economic experts predict this to be only short term. However, in this debate, UKIP wishes to concentrate more on the political implications of us remaining in the EU. 

Remaining in the EU is, of course, the ultimate objective of both the Labour Party, Plaid Cymru and the Conservatives, and in the former, at least, an indisputable desire to frustrate the will of an overwhelming number of their Labour voters. Perhaps we should note here that the people of Sunderland, despite the overt threats to the future of the Nissan plant, steadfastly remain in favour of leaving the EU. This appears to be true for all the regions that voted leave, including those here in Wales. This can only point to one thing: the desire to leave Europe goes far beyond economic benefits, or otherwise. It is about the people's desire to regain control of all our institutions, particularly the power of our parliaments, our judiciary, our borders, our fishing grounds and a host of other areas that have been ceded to Brussels.  

Diolch, Ddirprwy Lywydd. Am bron i ddwy flynedd, rydym wedi dioddef proffwydoliaethau ynghylch yr effaith drychinebus ar economi'r DU pe byddem yn gadael yr UE mewn senario 'dim bargen'—mae dwy blaid sosialaidd y Cynulliad hwn wedi lledaenu canlyniadau andwyol o'r fath, ac mae llawer ohono'n ddyfalu negyddol pur. Rydym ni yn UKIP yn cyfaddef y gallai fod rhai effeithiau negyddol ar ein heconomi yn y tymor byr, ond mae bron bob arbenigwr economaidd yn rhagweld mai yn y tymor byr yn unig fyddai hyn. Fodd bynnag, yn y ddadl hon, mae UKIP am ganolbwyntio mwy ar oblygiadau gwleidyddol aros yn yr UE.

Aros yn yr UE, wrth gwrs, yw nod y Blaid Lafur, Plaid Cymru a'r Ceidwadwyr yn y pen draw, ac yn achos y cyntaf o'r rhain o leiaf, awydd diamheuol i rwystro ewyllys nifer llethol o'u pleidleiswyr Llafur. Efallai y dylem nodi yma fod pobl Sunderland, er gwaethaf bygythiadau amlwg i ddyfodol ffatri Nissan, yn parhau'n bendant o blaid gadael yr UE. Mae'n ymddangos bod hyn yn wir am bob un o'r rhanbarthau a bleidleisiodd dros adael, gan gynnwys y rheini yma yng Nghymru. Ni all hyn ond dynodi un peth: mae'r awydd i adael Ewrop yn mynd ymhell y tu hwnt i fanteision economaidd, neu fel arall. Mae a wnelo ag awydd pobl i adfer rheolaeth ar ein sefydliadau, yn enwedig pŵer ein seneddau, ein barnwriaeth, ein ffiniau, ein mannau pysgota a llu o feysydd eraill a ildiwyd i Frwsel.

17:15

Will the Member give way? 

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

Look, your motion actually says that you are against handing powers from national parliaments to unelected institutions, but the policy that you've just adopted is about taking power from this national Parliament and giving it to Westminster, half of which are unelected members. So, the real nationalism that is at the heart of your motion is actually made clear. It's British nationalism. 

Edrychwch, mae eich cynnig yn dweud mewn gwirionedd eich bod yn erbyn trosglwyddo pwerau o seneddau cenedlaethol i sefydliadau heb eu hethol, ond mae'r polisi rydych newydd ei fabwysiadu yn ymwneud â mynd â phŵer o'r Senedd genedlaethol hon a'i roi i San Steffan, lle mae eu hanner yn aelodau heb eu hethol. Felly, gwneir y genedlaetholdeb go iawn sydd wrth wraidd eich cynnig yn glir mewn gwirionedd. Cenedlaetholdeb Prydeinig ydyw.

I'm sure that the AM is misreading what we're saying. We're saying that we'll give a vote on that to the people. 

Contrary to the idea propagated by many in this Chamber, the people were very well aware of what they were voting for in the referendum. It seems that most in this Chamber wish to forget that a comprehensive brochure was sent to every household in Wales and the UK outlining the pros and cons of being in the UK, and because it came from a pro-remain Tory Government, there were far more pros outlined than cons. Are those in this Chamber who proffer the argument that the people did not understand what they were voting for inferring they were unable to read or understand that document?

In case anyone wishes to argue otherwise, the huge difficulties we now supposedly face in leaving the EU are almost entirely manufactured by the appalling way in which the Tories, headed by Theresa May, have handled the Brexit process. Almost everyone I speak to, including remainers, believe that the so-called negotiations under May have been a carefully constructed charade. And polls show that 90 per cent of the people say there's been a total capitulation, leading to a complete humiliation of the peoples of the UK. 

We have heard ad infinitum the so-called consequences of us leaving the EU, but what will be the consequences of us remaining in the EU? Perhaps we should examine some of those consequences. First, if we remain in the EU, we shall remain wedded to the common agricultural policy, a regime that has been environmentally disastrous and has reduced most British farmers to a begging-bowl existence, or sometimes financial ruin. It is true that it has had the effect of making some farmers in the south-east of England virtual millionaires. Despite promises for some 30 years, there have been no significant changes to the EU's farming policy or, indeed, the common fishing policy. 

If we remain, our rich fishing grounds will continue to be exploited by foreign vessels, to the detriment of our fishermen and the British people, with a loss to the UK economy of some £900 million. The power of the Westminster Parliament and, by implication, the devolved administrations, including this Assembly, will continue to be diluted. European courts will continue to have supremacy over our courts. We will ultimately be part of a European army under the command of Brussels. The Franco-German grand reform is a plan—. 

Rwy'n siŵr fod yr Aelod yn camddarllen yr hyn a ddywedwn. Rydym yn dweud y byddwn yn rhoi pleidlais ar hynny i'r bobl.

Yn groes i'r syniad a ledaenir gan lawer yn y Siambr hon, roedd y bobl yn ymwybodol iawn o'r hyn yr oeddent yn pleidleisio drosto yn y refferendwm. Mae'n ymddangos bod mwyafrif yn y Siambr hon yn dymuno anghofio bod llyfryn cynhwysfawr wedi'i anfon i bob aelwyd yng Nghymru a'r DU yn amlinellu manteision ac anfanteision bod yn y DU, ac oherwydd ei fod wedi dod gan Lywodraeth Dorïaidd a oedd o blaid aros, amlinellwyd llawer mwy o fanteision nag o anfanteision. A yw'r rhai yn y Siambr hon sy'n rhoi'r ddadl nad oedd y bobl yn deall am beth y pleidleisient yn awgrymu na allent ddarllen neu ddeall y ddogfen honno?

Rhag ofn y bydd unrhyw un yn dymuno dadlau fel arall, mae'r anawsterau enfawr honedig a wynebwn yn awr wrth adael yr UE yn deillio bron yn llwyr o'r ffordd warthus y mae'r Torïaid, dan arweiniad Theresa May, wedi ymdrin â phroses Brexit. Mae bron bawb y siaradaf â hwy, gan gynnwys pobl a oedd eisiau aros, yn credu bod y negodiadau honedig o dan May wedi bod yn ffars a gynlluniwyd yn ofalus. Ac mae arolygon barn yn dangos bod 90 y cant o'r bobl yn dweud bod ymostyngiad llwyr wedi bod, gan arwain at waradwyddo pobloedd y DU yn llwyr.

Clywsom yn ddiddiwedd am ganlyniadau honedig ein hymadawiad â'r UE, ond beth fydd canlyniadau aros yn yr UE? Efallai y dylem ystyried rhai o'r canlyniadau hynny. Yn gyntaf, os ydym yn aros yn yr UE, byddwn yn parhau'n gaeth i'r polisi amaethyddol cyffredin, cyfundrefn sydd wedi bod yn drychinebus i'r amgylchedd ac wedi darostwng y rhan fwyaf o ffermwyr Prydain i orfod dibynnu ar gardod, neu ddistryw ariannol weithiau. Mae'n wir ei fod wedi arwain at wneud rhai ffermwyr yn ne-ddwyrain Lloegr yn filiwnyddion fwy neu lai. Er gwaethaf addewidion ers oddeutu 30 mlynedd, ni fu unrhyw newidiadau sylweddol i bolisi ffermio yr UE nac yn wir i'r polisi pysgota cyffredin.

Os ydym yn aros, bydd ein mannau pysgota cyfoethog yn parhau i gael eu hecsbloetio gan longau tramor ar draul ein pysgotwyr a phobl Prydain, gan olygu colled o tua £900 miliwn i economi'r DU. Bydd pŵer Senedd San Steffan ac yn sgil hynny, y gweinyddiaethau datganoledig, gan gynnwys y Cynulliad hwn, yn parhau i gael ei wanhau. Bydd llysoedd Ewropeaidd yn parhau i fod â goruchafiaeth dros ein llysoedd ni. Yn y pen draw byddwn yn rhan o fyddin Ewropeaidd o dan orchymyn Brwsel. Mae diwygiad mawreddog Ffrainc a'r Almaen yn gynllun—.

Excuse me, will you give way on that—

Esgusodwch fi, a wnewch chi ildio ar—

—ridiculous remark? [Laughter.] Do you not understand that we're currently members of the North Atlantic Treaty Organization, which is based in Brussels, and that by being part of NATO we've pooled our sovereignty with some of our friends around the world to guarantee our safety, our security and our democracy? We've enhanced our sovereignty by being part of NATO, not diminished it.   

—y sylw chwerthinllyd hwnnw? [Chwerthin.] Onid ydych yn deall ein bod ni'n aelodau o Sefydliad Cytuniad Gogledd Iwerydd, sydd wedi'i leoli ym Mrwsel, a thrwy fod yn rhan o NATO rydym wedi cyfuno ein sofraniaeth â rhai o'n ffrindiau o gwmpas y byd i sicrhau ein diogelwch a'n democratiaeth? Rydym wedi gwella ein sofraniaeth drwy fod yn rhan o NATO, nid ei leihau.

The great difference with that, of course, is that under NATO we still have control of our own forces. Under this proposed European army, we will not have control of our own forces—[Interruption.] No, I've listened to you. Thank you, very much.

The Franco-German grand reform is a plan to put in place a joint budget, Parliament and finance Minister for the eurozone. Should we remain in the EU, we will almost certainly be forced to join the eurozone at some point in the near future. Our economy will then be effectively run by the German Bundesbank. Our contributions to the EU are set to rise by at least £1 billion year on year, with the added prospect of us paying even more if our economy prospers, as was the case when Cameron was forced to pay over an extra £1.7 billion in 2014, of which France received £0.7 billion and which it is said they used to keep their public sector employees in jobs. This whilst we are forced to cut our front-line public employees to the bone.

Plaid Cymru, and Labour, if 'no deal' is taken off the table, clamour for a second referendum. Well, perhaps we ought to point out that there were 84,000 more Brexiteers in Wales than there were remainers; a stark contrast to the 6,700 majority that secured the establishment of this Assembly, yet both parties are content to accept the legitimacy of the Assembly referendum, whilst denying the European one. Again, it should be noted that 16 out of the 22 local authorities in Wales voted to leave. Anything other than leaving the European institutions in their entirety will be a direct denial of what the people of Wales voted for. Again, Labour and Plaid Cymru clamour for what they call 'a people's vote'. Who do they think voted the last time? Some clandestine subspecies? I firmly believe that however you seek to clothe it, however you seek to disguise it, your efforts to deny the people of Wales their democratic vote to leave the EU will ultimately cost you at the ballot box.

Y gwahaniaeth mawr gyda hynny, wrth gwrs, yw ein bod yn dal i reoli ein lluoedd ein hunain dan NATO. O dan y fyddin Ewropeaidd arfaethedig hon, ni fydd gennym reolaeth ar ein lluoedd ein hunain—[Torri ar draws.] Na, rwyf wedi gwrando arnoch. Diolch yn fawr iawn.

Mae diwygiad mawreddog Ffrainc a'r Almaen yn gynllun i sefydlu cyllideb, Senedd a Gweinidog cyllid ar y cyd ar gyfer ardal yr ewro. Pe baem yn parhau i fod yn yr UE, mae bron yn sicr y caem ein gorfodi i ymuno ag ardal yr ewro ar ryw adeg yn y dyfodol agos. Bydd ein heconomi yn cael ei rhedeg wedyn i bob pwrpas gan Bundesbank yr Almaen. Mae ein cyfraniadau i'r UE i godi o leiaf £1 biliwn o un flwyddyn i'r llall, gyda'r posibilrwydd ychwanegol y byddwn yn talu mwy hyd yn oed os yw ein heconomi'n ffynnu, fel a ddigwyddodd pan orfodwyd Cameron i dalu dros £1.7 biliwn yn ychwanegol yn 2014, a derbyniodd Ffrainc £0.7 biliwn ohono a dywedir eu bod wedi'i ddefnyddio i gadw eu gweithwyr sector cyhoeddus mewn gwaith. Hyn ar adeg pan gawn ein gorfodi i dorri nifer ein gweithwyr sector cyhoeddus rheng flaen hyd at yr asgwrn.

Os caiff 'dim bargen' ei dynnu'n ôl, mae Plaid Cymru a Llafur yn gweiddi am ail refferendwm. Wel, efallai y dylem nodi bod 84,000 yn fwy o bobl Brexit yng Nghymru nag a oedd o bobl a oedd am aros yn yr UE; gwrthgyferbyniad llwyr i'r mwyafrif o 6,700 a sicrhaodd fod y Cynulliad hwn yn cael sefydlu, eto i gyd mae'r ddwy ochr yn barod i dderbyn dilysrwydd refferendwm y Cynulliad, gan wadu'r un Ewropeaidd. Unwaith eto, dylid nodi bod 16 o'r 22 o awdurdodau lleol yng Nghymru wedi pleidleisio dros adael. Bydd unrhyw beth heblaw gadael y sefydliadau Ewropeaidd yn eu cyfanrwydd yn gwadu'r hyn y pleidleisiodd pobl Cymru drosto yn llwyr. Unwaith eto, mae Llafur a Phlaid Cymru yn gweiddi am yr hyn a alwant yn 'bleidlais y bobl'. Pwy a bleidleisiodd y tro diwethaf yn eu barn hwy? Rhyw isrywogaeth gudd? Sut bynnag y ceisiwch ei bortreadu, sut bynnag y ceisiwch ei gamliwio, rwy'n credu'n gryf y bydd eich ymdrechion i atal pleidlais ddemocrataidd pobl Cymru dros adael yr UE yn costio i chi yn y pen draw yn y blwch pleidleisio.

17:20

I have selected the three amendments to the motion. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. So, can I call on Darren Millar to move amendment 1 tabled in his own name?

Rwyf wedi dethol y tri gwelliant i'r cynnig. Os derbynnir gwelliant 1, bydd gwelliannau 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. Os derbynnir gwelliant 2, caiff gwelliant 3 ei ddad-ddethol. Felly, a gaf fi alw ar Darren Millar i gynnig gwelliant 1 a gyflwynwyd yn ei enw ei hun?

Gwelliant 1—Darren Millar

Dileu'r cyfan a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod Cymru wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd yn y refferendwm ym mis Mehefin 2016.

2. Yn credu bod yn rhaid parchu canlyniad y refferendwm ar aelodaeth y Deyrnas Unedig o'r Undeb Ewropeaidd ac y dylid gweithredu'r penderfyniad i ymadael.

3. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i weithio gyda Llywodraeth y DU wrth i'r Deyrnas Unedig ymadael â'r Undeb Ewropeaidd.

Amendment 1—Darren Millar

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that Wales voted to leave the European Union in the referendum in June 2016.

2. Believes that the outcome of the referendum on the United Kingdom’s membership of the European Union must be respected and that the decision to leave should be implemented.

3. Calls upon the Welsh Government to continue to work with UK Government as the United Kingdom leaves the European Union.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. I want to thank the UKIP group, or what's left of it, for bringing this timely debate forward today, and of course it is timely because we would have been leaving the European Union on Friday. That's what MPs have previously voted for in agreeing to trigger article 50. That's what the public voted for in the 2017 general election, with 36 of Wales's 40 MPs elected on a manifesto promise to deliver Brexit. And, of course, that is what Wales voted for back in 2016, as we've quite rightly already heard.

The problem is that many politicians in both Westminster and here in the National Assembly believe that they know better than the people who elect them. They don't respect the result of the referendum or the reasons why so many individuals voted to leave the EU. And they're now perpetuating that anger and resentment against an out-of-touch political establishment by trying to overturn the verdict of the biggest democratic exercise in Wales in a generation.

So, we will not be supporting the Plaid Cymru amendment, which calls for a return and a rerun of the referendum in a people's vote. This would be a complete betrayal of voters across Wales, including Plaid voters in many Plaid Cymru areas, all of whom voted to leave, especially Carmarthenshire, Ynys Môn, Rhondda and many parts of the south Wales Valleys. We'll be opposing also—

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Hoffwn ddiolch i grŵp UKIP, neu'r hyn sy'n weddill ohono, am gyflwyno'r ddadl amserol hon heddiw, ac wrth gwrs mae'n amserol, oherwydd byddem wedi bod yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ddydd Gwener. Dyna beth y pleidleisiodd ASau drosto yn flaenorol wrth gytuno i sbarduno erthygl 50. Dyna y pleidleisiodd y cyhoedd drosto yn etholiad cyffredinol 2017, gyda 36 o 40 AS Cymru wedi'i ethol ar addewid maniffesto i ddarparu Brexit. Ac wrth gwrs, dyna y pleidleisiodd Cymru o'i blaid yn ôl yn 2016, fel y clywsom eisoes yn gwbl briodol.

Y broblem yw bod llawer o wleidyddion yn San Steffan ac yma yn y Cynulliad Cenedlaethol yn credu eu bod yn gwybod yn well na'r bobl sy'n eu hethol. Nid ydynt yn parchu canlyniad y refferendwm na'r rhesymau pam y pleidleisiodd cynifer o unigolion dros adael yr UE. Ac yn awr, maent yn parhau'r dicter a'r drwgdeimlad hwnnw yn erbyn sefydliad gwleidyddol sydd allan o gysylltiad drwy geisio gwyrdroi dyfarniad yr ymarfer democrataidd mwyaf a welwyd yng Nghymru ers cenhedlaeth.

Felly, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru, sy'n galw am ddychwelyd i ailgynnal y refferendwm mewn pleidlais gyhoeddus. Byddai hyn yn bradychu pleidleiswyr ledled Cymru yn llwyr, gan gynnwys pleidleiswyr Plaid Cymru mewn llawer o ardaloedd Plaid Cymru, a bleidleisiodd bob un ohonynt dros adael, yn enwedig Caerfyrddin, Ynys Môn, y Rhondda a llawer o rannau o Gymoedd de Cymru. Byddwn hefyd yn gwrthwynebu—

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

I'll happily take the intervention, yes.

Rwy'n hapus i dderbyn ymyriad, gwnaf.

Thank you for taking the intervention, but can you not understand that in the case of Ynys Môn, for example, it's pretty much exactly 50:50? Things can change from one day to the other, almost, and to suggest that we are ignoring what was said and what the result was of that referendum—what on earth have we been doing for the past three years other than trying to find ways of making it work? And we as a party that doesn't want to leave the European Union have put forward all sorts of ways of looking after Wales's interests and mitigating the damaging effects of Brexit.

Diolch ichi am dderbyn yr ymyriad, ond oni allwch ddeall yn achos Ynys Môn, er enghraifft, ei fod fwy neu lai'n union 50:50? Gall pethau newid o un diwrnod i'r llall bron, ac mae awgrymu ein bod yn anwybyddu yr hyn a ddywedwyd a beth oedd canlyniad y refferendwm hwnnw—beth ar y ddaear y buom yn ei wneud dros y tair blynedd diwethaf heblaw ceisio dod o hyd i ffyrdd o wneud iddo weithio? Ac rydym ni fel plaid nad yw eisiau gadael yr Undeb Ewropeaidd wedi cyflwyno pob math o ffyrdd o edrych ar ôl buddiannau Cymru a lliniaru effeithiau niweidiol Brexit.

I appreciate that it's an inconvenient truth that your constituency voted to leave the EU but that is the case.

We will also be opposing the flip-flop amendment from the Welsh Government. Jeremy Corbyn, of course, was lukewarm about staying in the EU and has since taken the bizarre position of pledging to deliver Brexit but consistently voting against the only deal that has been on the floor of the House of Commons to deliver it. And, at the same time, of course, he's been stringing along many of his own MPs, who want a clear commitment to start all over again with another referendum. His protégé in this National Assembly, the First Minister, has also been all over the place on Brexit. One minute he's favoured a general election, one minute he's proposed revised deals, but now we're told—and I quote—that he's, 'Very near favouring a second people's vote.' We saw that Owen Smith, the Pontypridd MP, said that he and a lot of other people are considering quitting Labour over its own Brexit shambles. Of course, he was sacked from the Labour frontbench for advocating a second referendum and breaking collective responsibility, unlike two Members of the current Welsh Government's Cabinet, who have also broken collective responsibility—[Interruption.] Yes.

Rwy'n sylweddoli mai gwirionedd anghyfleus yw bod eich etholaeth wedi pleidleisio dros adael yr UE, ond dyna sy'n wir.

Fe fyddwn hefyd yn gwrthwynebu gwelliant ffit-ffatio Llywodraeth Cymru. Roedd Jeremy Corbyn, wrth gwrs, yn llugoer ynglŷn ag aros yn yr UE ac ers hynny mae wedi mabwysiadu'r safbwynt rhyfedd o addo cyflawni Brexit gan bleidleisio'n gyson yn erbyn yr unig gytundeb sydd wedi bod ar lawr Tŷ'r Cyffredin i'w gyflawni. Ac ar yr un pryd, wrth gwrs, mae wedi bod yn camarwain llawer o'i Aelodau Seneddol ei hun, sydd eisiau ymrwymiad clir i ddechrau o'r dechrau eto gyda refferendwm arall. Mae ei protégé yn y Cynulliad Cenedlaethol hwn, Prif Weinidog Cymru, wedi bod dros bob man ar Brexit. Un funud mae wedi ffafrio etholiad cyffredinol, un funud mae wedi argymell cytundebau wedi'u diwygio, ond dywedir wrthym yn awr—ac rwy'n dyfynnu—ei fod 'Yn agos iawn at ffafrio ail bleidlais y bobl.' Gwelsom fod Owen Smith, AS Pontypridd, wedi dweud ei fod ef a llawer o bobl eraill yn ystyried gadael Llafur oherwydd llanastr Brexit ei blaid ei hun. Wrth gwrs, cafodd ei ddiswyddo o fainc flaen y Blaid Lafur am ddadlau dros ail refferendwm a thorri'r cydgyfrifoldeb, yn wahanol i ddau Aelod o Gabinet Llywodraeth bresennol Cymru, sydd hefyd wedi torri'r cydgyfrifoldeb—[Torri ar draws.] Iawn.

17:25

I'm glad you're talking about quitting, because I'll just remind you that the Tory Government have lost three Ministers just this week. So, let's get real here. But I want to put a quote out here:

'The free trade agreement that we will have to do with the European Union should be one of the easiest in human history.'

Liam Fox, 2017.

'Post #Brexit a UK-German deal would include free access for their cars and industrial goods, in exchange for a deal on everything else'.

David Davis.

And I could go on, because it's absolutely a load of lies.

Rwy'n falch eich bod yn sôn am roi'r gorau iddi, oherwydd fe hoffwn eich atgoffa bod y Llywodraeth Dorïaidd wedi colli tri Gweinidog yr wythnos hon yn unig. Felly, gadewch i ni fod o ddifrif yma. Ond rwyf am roi dyfyniad:

Dylai'r cytundeb masnach rydd y bydd yn rhaid inni ei wneud gyda'r Undeb Ewropeaidd fod yn un o'r rhai hawsaf yn hanes y ddynoliaeth.

Liam Fox, 2017.

'Ar ôl #Brexit byddai cytundeb rhwng y DU a'r Almaen yn cynnwys mynediad rhydd ar gyfer eu ceir a nwyddau diwydiannol, yn gyfnewid am gytundeb ar bopeth arall.

David Davis.

A gallwn fynd ymlaen, gan fod y cyfan yn llwyth o gelwyddau.

I took a very long intervention there, Deputy Presiding Officer. But I will say this: at least Conservatives have the decency, when they disagree with their Government, to resign from the Government, unlike Members of the Welsh Government.

You either accept the decision of the people or you don't, and, if you don't, you should have the courage to say so, but, of course, the First Minister's not prepared to say so, which is why he's been trying to tread this very fine line, because he wants to try and follow the position of his boss, Jeremy Corbyn.

Now, our amendment to this motion, which I move, is very clear and simple. We respect the result of the referendum and we urge the Welsh Government to work with the UK Government as we leave the European Union. Today, MPs, a number of whom are determined to overturn Brexit, will be taking part in a series of indicative votes to try to determine a way forward, but it is absolutely clear that the quickest and most orderly departure from the EU would be to accept the compromise deal that has been agreed between the Prime Minister and EU leaders, and I very much hope that MPs who are committed to respecting the democratic result of the referendum will not hold out in the hope of what they regard to be a perfect Brexit deal. Instead, we need some pragmatism, and that's why I'm urging everybody to support this sensible compromise that the Prime Minister has developed with the EU, which I believe does deliver on the people's vote of 2016. A failure to support that deal could mean significant delays to Brexit; it could require us to take part in the EU elections, which are coming up in May; or even put Brexit at risk for years to come. But, of course, if we back the Prime Minister's compromise deal, the UK could be out of the EU in a matter of weeks, and that would deliver on the Brexit that the people of Wales voted for.

Cymerais ymyriad hir iawn yno, Ddirprwy Lywydd. Ond fe ddywedaf hyn: o leiaf mae gan y Ceidwadwyr y cwrteisi, pan fyddant yn anghytuno â'u Llywodraeth, i ymddiswyddo o'r Llywodraeth, yn wahanol i Aelodau o Lywodraeth Cymru.

Naill ai rydych yn derbyn penderfyniad y bobl neu nid ydych yn gwneud hynny, ac os nad ydych, dylech fod yn ddigon dewr i ddweud hynny, ond wrth gwrs, nid yw Prif Weinidog Cymru yn barod i ddweud hynny, a dyna pam y mae wedi bod yn ceisio troedio'r llinell denau hon, am ei fod am geisio dilyn safbwynt ei feistr, Jeremy Corbyn.

Nawr, mae ein gwelliant i'r cynnig hwn rwy'n ei wneud yn glir a syml iawn. Rydym yn parchu canlyniad y refferendwm ac rydym yn annog Llywodraeth Cymru i weithio gyda Llywodraeth y DU wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd. Heddiw, bydd Aelodau Seneddol, a nifer ohonynt yn benderfynol o wrthdroi Brexit, yn cymryd rhan mewn cyfres o bleidleisiau dangosol i geisio penderfynu ar ffordd ymlaen, ond mae'n hollol glir mai'r ffordd gyflymaf a mwyaf trefnus o adael yr UE fyddai derbyn y cytundeb cyfaddawd a gytunwyd rhwng arweinwyr yr UE a Phrif Weinidog yr UE, a mawr obeithiaf na fydd ASau sydd wedi ymrwymo i barchu canlyniad democrataidd y refferendwm yn ymatal yn y gobaith o gael yr hyn a ystyriant yn gytundeb Brexit perffaith. Yn hytrach, mae angen rhywfaint o bragmatiaeth, a dyna pam rwy'n annog pawb i gefnogi'r cyfaddawd synhwyrol hwn y mae Prif Weinidog y DU wedi'i ddatblygu gyda'r UE, cytundeb y credaf ei fod yn cyflawni'r hyn y pleidleisiodd y bobl drosto yn 2016. Gallai methiant i gefnogi'r cytundeb hwnnw olygu oedi proses Brexit yn sylweddol; gallai ei gwneud yn ofynnol i ni gymryd rhan yn etholiadau'r UE, sy'n dod ym mis Mai; neu beryglu Brexit am flynyddoedd i ddod hyd yn oed. Ond wrth gwrs, os cefnogwn gytundeb cyfaddawd Prif Weinidog y DU, gallai'r DU fod allan o'r UE mewn mater o wythnosau, a byddai hynny'n cyflawni'r Brexit y pleidleisiodd pobl Cymru o'i blaid.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol i gynnig yn ffurfiol gwelliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans.

I call on the Minister for International Relations and Welsh Language to move formally amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. 

Gwelliant 2—Rebecca Evans

Dileu popeth ar ôl 'Cynulliad Cenedlaethol Cymru' a rhoi yn ei le:

1. Yn nodi bod yr Undeb Ewropeaidd a’i ragflaenydd wedi bod yn rym cadarnhaol dros heddwch a sefydlogrwydd parhaus yn Ewrop ers ei sefydlu.

2. Yn ailddatgan ei gefnogaeth i’r safbwynt a gymeradwywyd gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru mewn pleidleisiau olynol ar 4 Rhagfyr 2018, 30 Ionawr 2019 a 5 Mawrth 2019.

3. Yn credu beth bynnag fydd canlyniad y negodiadau presennol, y dylai’r Deyrnas Unedig geisio cynnal y cysylltiadau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol agosaf posibl rhwng y DU a’r 27 gwladwriaeth arall sy’n rhan o’r UE.

Amendment 2—Rebecca Evans

Delete all after 'National Assembly for Wales' and replace with:

1.  Notes that the European Union and its predecessor has been a positive force for continued peace and stability in Europe since its foundation.

2. Reiterates its support for the position endorsed by the National Assembly for Wales in successive votes on 4th December 2018, 30th January 2019 and 5th March 2019

3. Believes that whatever the outcome of the current negotiations, the United Kingdom should seek to maintain the closest possible economic, social and environmental links between the UK and the other 27 states which make up the EU.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Member
Eluned Morgan 17:28:42
Minister for International Relations and the Welsh Language

Ffurfiol. 

Formally. 

Galwaf ar Adam Price i gynnig gwelliant 3, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Adam Price. 

I call on Adam Price to move amendment 3, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Adam Price. 

Gwelliant 3—Rhun ap Iorwerth

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod y Cytundeb Ymadael a drafodwyd rhwng Llywodraeth y DU a'r Undeb Ewropeaidd wedi'i wrthod dro ar ôl tro gan Senedd y DU a Chynulliad Cenedlaethol Cymru.

2. Yn nodi bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru wedi pleidleisio ar 30 Ionawr 2019 y 'dylid dechrau gweithio ar unwaith i baratoi am bleidlais gyhoeddus'.

3. Yn credu y dylid ymestyn Erthygl 50 am hyd at 21 mis fel y gellir cynnal pleidlais y bobl i alluogi'r bobl i benderfynu a ddylid cymeradwyo'r Cytundeb Ymadael a drafodwyd neu aros yn yr UE.

4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i wneud datganiad i'r Cynulliad yn nodi'r camau y mae wedi'u cymryd i baratoi ar gyfer pleidlais y bobl a pha sylwadau y mae wedi'u gwneud i Lywodraeth y DU i'r perwyl hwn.

Amendment 3—Rhun ap Iorwerth

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Notes that the Withdrawal Agreement negotiated between the UK Government and the European Union has been repeatedly rejected by the UK Parliament and the National Assembly for Wales.

2. Notes that the National Assembly for Wales voted on 30 January 2019 that ‘work should begin immediately on preparing for a public vote’.

3. Believes that Article 50 should be extended for up to 21 months so that a people’s vote can be held to allow the people to decide whether to approve the negotiated Withdrawal Agreement or remain in the EU.

4. Calls on the Welsh Government to make a statement to the Assembly detailing the steps they have taken to prepare for a people’s vote and what representations they have made to the UK Government to this effect.

Cynigiwyd gwelliant 3.

Amendment 2 moved.

Diolch, Llywydd. There's a temptation, as our fate is being decided tonight in that other Parliament by a series of pink slips—there's a redundancy metaphor there that I could develop—[Laughter.]—for us to hold our breath, but even as Westminster collapses into cacophony, we need to struggle even further to make our voices heard.

Sixty years ago, a former Conservative Prime Minister referred to the wind of change sweeping through another continent. Brexit, if it happens, will be a wind of change between us and the continent, but let's be clear about one thing: it will be a destructive one. In Westminster, over two and a half years, it has raged like a maelstrom, it has defenestrated our political institutions and it's eaten away at the very foundations of our democracy. Westminster itself has become a spinning weathervane, facing all ways at once, and at the heart of the vortex is a vacuum where once there was a Government. Now, Brexit has already done deep damage to our democratic culture, to civility, to tolerance, and that damage will not be undone easily or quickly, whatever happens. We should have no illusions about that. It's done damage because of one simple fact: the main proponents of Brexit lied to us. There is an honest case to be made to end the relationship between ourselves and the European Union. It's not, in my view, a particularly strong or compelling one, which is why it's not the one that was made. I give way in regret—[Inaudible.] 

Diolch, Lywydd. Wrth i'n tynged gael ei phenderfynu heno yn y Senedd arall honno gan gyfres o slipiau pinc—mae trosiad diswyddo yno y gallwn ei ddatblygu—[Chwerthin.]—mae temtasiwn i ni ddal ein hanadl, ond hyd yn oed wrth i San Steffan ymroi i gacoffoni, mae angen inni ymdrechu hyd yn oed yn galetach i sicrhau bod ein lleisiau'n cael eu clywed.

Drigain mlynedd yn ôl, cyfeiriodd cyn-Brif Weinidog Ceidwadol at wynt newid yn ysgubo drwy gyfandir arall. Bydd Brexit, os yw'n digwydd, yn wynt newid rhyngom ni a'r cyfandir, ond gadewch inni fod yn glir ynglŷn ag un peth: bydd yn wynt dinistriol. Yn San Steffan, dros ddwy flynedd a hanner, gwelsom ei ryferthwy, mae wedi chwalu ffenestri ein sefydliadau gwleidyddol ac wedi bwyta drwy sylfeini ein democratiaeth. Mae San Steffan ei hun yn troelli fel ceiliog gwynt sy'n wynebu pob ffordd ar unwaith, ac ynghanol y fortecs mae gwagle lle roedd Llywodraeth unwaith. Nawr, mae Brexit eisoes wedi gwneud difrod mawr i'n diwylliant democrataidd, i foesgarwch, i oddefgarwch, ac ni ellir dadwneud y niwed hwnnw'n hawdd nac yn gyflym beth bynnag fydd yn digwydd. Ni ddylem fod o dan unrhyw gamargraff ynglŷn â hynny. Mae wedi gwneud difrod oherwydd un ffaith syml: cawsom ein twyllo gan brif gefnogwyr Brexit. Mae yna achos gonest i'w wneud dros roi diwedd ar y berthynas rhyngom ni a'r Undeb Ewropeaidd. Yn fy marn i, nid yw'n achos arbennig o gryf na chymhellol, a dyna pam nad hwnnw oedd yr achos a gyflwynwyd. Ildiaf gan resynu—[Anghlywadwy.]

17:30

Hasn't the damage been done by those on the losing side of that referendum who have refused to accept the result and will not implement it?

Oni wnaed y difrod gan y rhai ar yr ochr a gollodd y refferendwm sydd wedi gwrthod derbyn y canlyniad ac nad ydynt yn mynd i'w weithredu?

Look, the point is this, okay? The case that was put in front of the people was a cynical act of moral deception, right? You lied; you lied to people, and that's been made clear. I'm not going to take—

Edrychwch, y pwynt yw hyn, iawn? Roedd yr achos a roddwyd gerbron y bobl yn weithred sinigaidd o ddichell moesol, iawn? Fe ddywedoch chi gelwydd; fe ddywedoch chi gelwydd wrth bobl, a fe wnaed hynny'n glir. Nid wyf yn mynd i gymryd—

On a point of order, Llywydd. 

Ar bwynt o drefn, Lywydd.

I'm not going to take—

Nid wyf yn mynd i gymryd—

It was not a personal reference.

Nid oedd yn gyfeiriad personol.

Well, he waved his hand in my direction and said 'you'.

Wel, fe chwifiodd ei law yn fy nghyfeiriad a dweud 'chi'.

I was using the collective.

Roeddwn yn defnyddio'r modd torfol.

And calm down, Mark Reckless.

A pheidiwch â chynhyrfu, Mark Reckless.

Look, it's because of that deception that we now have an imperative to be honest with people about the consequences of the choices that are being made tonight. I can see why the shadow trade Secretary this morning said that Labour was not a remain party; that Labour would not support the revoke amendments, et cetera, but now is not the time to be politically expedient or to be equivocal. We have to make our choice and our voices clear. I'm not going to say anything more about UKIP. I'm glad there are cordon sanitaires now opened up between us. So, look, let's not talk about them.

As far as the Conservative Party—your amendment, like your politics, is empty. I mean, 'Keep calm and carry on' may be a nice poster, but it's not a political strategy when you're facing a brick wall or a cliff edge.

The most disappointing amendment, I have to say, yet again, is the Government's. Like a whole host of Welsh Government statements we've had, it's more significant for what it doesn't say. It omits to mention the idea—the central idea, surely—of a confirmatory referendum or a people's vote. That fails to recognise, in our view, that the key dividing line on this key issue of our times is no longer, actually, between a soft or a hard Brexit; the debate has moved on. It's between Brexit and no Brexit. The Government amendment says that

'whatever the outcome of the current negotiations, the United Kingdom should seek to maintain the closest possible economic, social and environmental links between the UK and the other 27 states which make up the EU.'

I wholeheartedly agree with that. But surely the closest possible relationship is to remain within the EU, and if you believe that, then say it.

Our amendment is an honest attempt to rectify this omission. As Westminster conducts its own indicative votes, we need to indicate here, tonight, that we are ready to do our part. It's not enough for us to call on the UK Government to make preparations for a people's vote; we have a responsibility too. We need to prepare—to prepare the argument—so let's pass the amendment in the name of Rhun ap Iorwerth and meet this week, as leaders in our respective parties, across party and build the campaign for the referendum and also start to plan to win that campaign. What greater contrast to the series of divisions that we'll see at Westminster tonight than to strike a note of unity here in Wales?

Edrychwch, oherwydd y twyll hwnnw mae hi bellach yn rheidrwydd arnom i fod yn onest wrth bobl ynglŷn â chanlyniadau'r dewisiadau sy'n cael eu gwneud heno. Gallaf weld pam y dywedodd Ysgrifennydd masnach yr wrthblaid y bore yma nad oedd Llafur yn blaid dros aros; ni fyddai Llafur yn cefnogi'r gwelliannau dirymu ac ati, ond nid yn awr yw'r amser i fanteisio'n wleidyddol neu i fod yn amwys. Rhaid i ni wneud ein dewis a'n lleisiau'n glir. Nid wyf am ddweud rhagor am UKIP. Rwy'n falch fod cordon sanitaires yn cael eu hagor rhyngom bellach. Felly, edrychwch, gadewch inni beidio â sôn amdanynt hwy.

O ran y Blaid Geidwadol—mae eich gwelliant, fel eich gwleidyddiaeth, yn wag. Hynny yw, efallai fod 'Peidiwch â chynhyrfu a daliwch ati' yn boster braf, ond nid yw'n strategaeth wleidyddol pan fyddwch yn wynebu wal frics neu ymyl clogwyn.

Y gwelliant mwyaf siomedig, rhaid i mi ddweud unwaith eto, yw un y Llywodraeth. Fel llu o ddatganiadau a gawsom gan Lywodraeth Cymru, mae'n fwy arwyddocaol o ran yr hyn nad yw'n ei ddweud. Nid yw'n sôn am y syniad—y syniad canolog, does bosib—o refferendwm cadarnhau neu bleidlais gyhoeddus. Mae'n methu cydnabod, yn ein barn ni, nad rhwng Brexit meddal neu Brexit caled y mae'r llinell allweddol sy'n rhannu ar y mater allweddol hwn yn ein hanes mwyach; mae'r ddadl wedi symud ymlaen. Rhwng Brexit a dim Brexit y mae'r ddadl bellach. Mae gwelliant y Llywodraeth yn dweud

'beth bynnag fydd canlyniad y negodiadau presennol, y dylai'r Deyrnas Unedig geisio cynnal y cysylltiadau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol agosaf posibl rhwng y DU a'r 27 gwladwriaeth arall sy'n rhan o'r UE.'

Cytunaf yn llwyr â hynny. Ond does bosib nad y berthynas agosaf bosibl yw aros o fewn yr UE, ac os credwch hynny, dywedwch hynny.

Mae ein gwelliant yn ymgais onest i unioni'r hepgoriad hwn. Wrth i San Steffan gynnal ei phleidleisiau dangosol ei hun, mae angen inni ddynodi yma, heno, ein bod yn barod i wneud ein rhan. Nid yw'n ddigon inni alw ar Lywodraeth y DU i wneud paratoadau ar gyfer pleidlais y bobl; mae gennym ninnau gyfrifoldeb hefyd. Mae angen inni baratoi—paratoi'r ddadl—felly gadewch i ni basio'r gwelliant yn enw Rhun ap Iorwerth a chyfarfod yr wythnos hon, fel arweinwyr ein pleidiau, yn drawsbleidiol, ac adeiladu'r ymgyrch dros y refferendwm a dechrau cynllunio hefyd ar gyfer ennill yr ymgyrch honno. Pa gyferbyniad mwy â'r gyfres o raniadau a welwn yn San Steffan heno na tharo nodyn o undod yma yng Nghymru?

If I think back over the last three years of this debate, I have to say, I don't believe that this has enhanced our democracy or our democratic traditions, either in Wales or across the United Kingdom. We've seen people who claim to be campaigning for the restoration of a sovereignty that I, frankly, don't believe ever existed, then attacking the fundamental structures and architecture of that sovereignty. Judges are no longer the independent arm of a judiciary, they are enemies of the people because they happen to disagree with UKIP and with Brexiteers. Parliament and MPs are abused, and I see this in my own home, how MPs are systematically abused for standing up in the House of Commons and saying what they believe. What greater tenet is there in any democratic tradition that an elected Member can stand in a Chamber and speak their mind without being abused and without receiving threats? There's a 77-year-old lady—let me finish this point—who launched a petition last week. She is now receiving protection because of the death threats she has received. How does that enhance and strengthen our democratic traditions? I'll give way.

Os edrychaf yn ôl dros y tair blynedd ddiwethaf yn y ddadl hon, rhaid imi ddweud nad wyf yn credu bod hyn wedi gwella ein democratiaeth na'n traddodiadau democrataidd, naill ai yng Nghymru na ledled y Deyrnas Unedig. Rydym wedi gweld pobl sy'n honni eu bod yn ymgyrchu dros adfer sofraniaeth nad wyf fi, a bod yn onest, yn credu ei bod hi erioed wedi bodoli, ac yna ymosod ar strwythurau sylfaenol a saernïaeth y sofraniaeth honno. Nid barnwyr yw cangen annibynnol y farnwriaeth mwyach, maent yn elynion y bobl am eu bod yn digwydd anghytuno gydag UKIP a chefnogwyr Brexit. Caiff y Senedd ac Aelodau Seneddol eu cam-drin, a gwelaf hyn yn fy nghartref fy hun, y modd y caiff ASau eu cam-drin yn systematig am godi yn Nhŷ'r Cyffredin a dweud eu barn. Pa egwyddor fwy a geir mewn unrhyw draddodiad democrataidd na gallu Aelod etholedig i godi mewn Siambr a dweud eu barn heb gael eu cam-drin a heb gael eu bygwth? Aeth gwraig 77 mlwydd oed—gadewch i mi orffen y pwynt hwn—ati i gychwyn deiseb yr wythnos diwethaf. Mae hi bellach yn cael ei hamddiffyn gan yr heddlu oherwydd y bygythiadau i'w bywyd. Sut y mae hynny'n gwella ac yn cryfhau ein traddodiadau democrataidd? Fe ildiaf.

17:35

I utterly condemn those sorts of appalling behaviours, much of which we see on social media before our very eyes, but do you accept that much of that is also being targeted at those who wish to leave the EU and are supporters of Brexit in precisely the same way? That is also not acceptable and I'm sure you'd want to join me in condemning that also.

Rwy'n condemnio'n llwyr y mathau hynny o ymddygiad gwarthus, a gwelwn lawer ohonynt ar y cyfryngau cymdeithasol o flaen ein llygaid, ond a ydych yn derbyn bod llawer ohono hefyd wedi ei dargedu at y rhai sydd yn dymuno gadael yr UE a chefnogwyr Brexit yn union yn yr un modd? Nid yw hynny'n dderbyniol ychwaith ac rwy'n siŵr y byddech am ymuno â mi i gondemnio hynny hefyd.

I condemn all sorts. I condemn it without qualification. But I also say to the Member for Clwyd West that the language he uses—. In his own contribution this afternoon, he's talked about an out-of-touch political establishment and used the word 'betrayal'. Now, that, to me, is not the hallmark of a democrat who recognises and values points of view with which they disagree.

Let me say this: clearly, I believe that our sovereignty is enhanced by membership of the European Union and not diminished. I have confidence in the United Kingdom, I have confidence in the people of Britain and the people of Wales. I believe that we have the ability to shape the world around us. I believe that we have the ability to influence the world around us. When a UK Minister goes to New York to speak at the United Nations, I don't believe that in some way we're being undermined as a country or a people or a culture; I believe that what we're doing is participating in world affairs and I'm proud that we do it.

When I attended meetings of the Council of Ministers to represent Wales, whether it was agriculture, whether it was fisheries, whether it was general affairs councils, I didn't believe for one moment—and it didn't happen—that we were being told what to do; that we were being given our instructions. We joined together with our closest friends and neighbours in order to do the best thing for all of our peoples. And what we did there was to change the way that international diplomacy and international affairs have been conducted on the continent of Europe, but elsewhere in the world. We've demonstrated that a continent can rise from the ashes and slaughter of war to build something different, to build something for the future.

When we were in Brussels a few weeks ago, speaking to the New Zealand ambassador there, he was talking about how they wanted to export some of their values through the world—he talked about sustainability. That is what the European Union has done; it has done it across the world and it has done it here as well. I believe that the debate over Brexit has done as much damage to our democracy as the expenses scandal did a decade ago. It has undermined trust in people, it has undermined trust in the institutions and it has undermined trust in the process. And that has largely been done by those people who've used the sort of language that I believe is unacceptable. I read a tweet from Mark Reckless the other week. It said:

'We won, you lost. If you block Brexit and democracy you will reap what you sow.'

Rwy'n condemnio pob math o gam-drin. Rwy'n ei gondemnio'n ddiamod. Ond dywedaf wrth yr Aelod dros Orllewin Clwyd hefyd fod yr iaith y mae'n ei defnyddio—. Yn ei gyfraniad ei hun y prynhawn yma, mae wedi sôn am sefydliad gwleidyddol allan o gysylltiad ac wedi defnyddio'r gair 'bradychu'. Nawr, i mi, nid yw hynny'n nodwedd o ddemocrat sy'n cydnabod ac yn gweld gwerth safbwyntiau y gallai fod yn anghytuno â hwy.

Gadewch imi ddweud hyn: yn amlwg, credaf fod ein sofraniaeth yn cael ei gwella, nid ei lleihau, drwy fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Mae gennyf hyder yn y Deyrnas Unedig, mae gennyf hyder ym mhobl Prydain a phobl Cymru. Credaf fod gennym allu i siapio'r byd o'n cwmpas. Credaf fod gennym allu i ddylanwadu ar y byd o'n cwmpas. Pan fydd Gweinidog y DU yn mynd i Efrog Newydd i siarad yn y Cenhedloedd Unedig, nid wyf yn credu ein bod mewn rhyw ffordd yn cael ein tanseilio fel gwlad neu fel pobl neu ddiwylliant; credaf mai'r hyn a wnawn yw cymryd rhan mewn materion byd-eang ac rwy'n falch ein bod yn gwneud hynny.

Pan fynychais gyfarfodydd Cyngor y Gweinidogion i gynrychioli Cymru, boed ar amaethyddiaeth, neu bysgodfeydd, neu gynghorau materion cyffredinol, nid oeddwn yn credu am eiliad—ac ni ddigwyddodd—fod rhywun yn dweud wrthym beth i'w wneud; ein bod yn cael cyfarwyddiadau. Roeddem yn ymuno â'n ffrindiau a'n cymdogion agosaf er mwyn gwneud y peth gorau ar gyfer ein pobl i gyd. A'r hyn a wnaethom yno oedd newid y ffordd y mae diplomyddiaeth ryngwladol a materion rhyngwladol wedi cael eu cyflawni ar gyfandir Ewrop, ond mewn mannau eraill yn y byd. Rydym wedi dangos y gall cyfandir godi o ludw a lladd rhyfeloedd i adeiladu rhywbeth gwahanol, i adeiladu rhywbeth ar gyfer y dyfodol.

Pan oeddem ym Mrwsel rai wythnosau yn ôl, yn siarad â llysgennad Seland Newydd yno, roedd yn sôn am y modd yr oeddent eisiau allforio rhai o'u gwerthoedd drwy'r byd—soniodd am gynaliadwyedd. Dyna'r hyn a wnaeth yr Undeb Ewropeaidd; mae wedi ei wneud ar draws y byd ac wedi ei wneud yma yn ogystal. Credaf fod y ddadl dros Brexit wedi gwneud cymaint o niwed i'n democratiaeth ag y gwnaeth y sgandal treuliau ddegawd yn ôl. Mae wedi tanseilio ymddiriedaeth mewn pobl, mae wedi tanseilio ymddiriedaeth yn y sefydliadau ac wedi tanseilio ymddiriedaeth yn y broses. A gwnaed hynny i raddau helaeth gan bobl sydd wedi defnyddio'r math o iaith y credaf ei bod yn annerbyniol. Darllenais drydariad gan Mark Reckless yr wythnos o'r blaen. Dywedai hyn:

Fe wnaethom ennill, fe wnaethoch chi golli. Os rhwystrwch chi Brexit a democratiaeth fe fyddwch yn medi'r hyn y byddwch yn ei hau.

Will the Member give way?

A wnaiff yr Aelod dderbyn ymyriad?

I will give way, because I'm sure the Member wants the opportunity to apologise for that and to withdraw it.

Fe ildiaf, oherwydd rwy'n siŵr fod yr Aelod eisiau cyfle i ymddiheuro am hynny ac i'w dynnu'n ôl.

The Member, when we had that debate, attacked me and shouted at me that I was a visitor. I've lived in this country for over three years, and I was attacked by you, as a visitor. In this debate, I've been attacked as a liar, and nothing is done about it. That is not democracy and that is not how a Parliament should operate.

Pan gawsom y ddadl honno, fe ymosododd yr Aelod arnaf a gweiddi arnaf fy mod yn ymwelydd. Rwyf wedi byw yn y wlad hon ers dros dair blynedd, ac fe ymosodoch chi arnaf, fel ymwelydd. Yn y ddadl hon, fe ymosodoch chi arnaf drwy ddweud fy mod yn gelwyddgi, ac ni wneir dim am y peth. Nid dyna yw democratiaeth ac nid dyna sut y dylai Senedd weithredu.

I don't think this tweet was meant for me on that occasion and I notice that you haven't apologised for it.

But that is the language that leads to threats to my partner; it's what leads to police officers in my home, protecting my family, and it is your language that's doing that. And by doing so, you undermine our democracy and you should be deeply, deeply ashamed of yourself.

Nid wyf yn meddwl bod y trydariad hwnnw wedi ei olygu ar fy nghyfer i ar y achlysur hwnnw a sylwaf nad ydych wedi ymddiheuro amdano.

Ond dyna'r iaith sy'n arwain at fygwth fy mhartner; dyna sy'n arwain at swyddogion yr heddlu yn fy nghartref, yn amddiffyn fy nheulu, a'ch iaith chi sy'n gwneud hynny. A thrwy wneud hynny, rydych yn tanseilio ein democratiaeth, a dylai fod cywilydd mawr arnoch.

Calling me a visitor. Will you apologise for that?

Fy ngalw'n ymwelydd. A wnewch chi ymddiheuro am hynny?

And when you tell me to shut up and to sit down, what you're doing is undermining the democracy—[Interruption.] I won't give way again, I'm fed up of you. Let me say this: when the Member tells me to sit down and shut up, what he does, of course, is to undermine the democracy in this Chamber as well. And let me say this: we won't allow you to do it. We will not allow you to do it. This democracy in this place is something that I've fought for all my adult life—

A phan ddywedwch wrthyf am gau fy ngheg ac eistedd, yr hyn a wnewch yw tanseilio democratiaeth—[Torri ar draws.] Nid wyf am ildio eto, rwyf wedi cael llond bol arnoch chi. Gadewch imi ddweud hyn: pan fydd yr Aelod yn dweud wrthyf am eistedd a chau fy ngheg, beth mae'n ei wneud, wrth gwrs, yw tanseilio democratiaeth yn y Siambr hon yn ogystal. A gadewch imi ddweud hyn: ni wnawn ganiatáu i chi wneud hynny. Ni wnawn ganiatáu i chi ei wneud. Mae'r ddemocratiaeth yn y lle hwn yn rhywbeth rwyf wedi brwydro drosti drwy gydol fy mywyd fel oedolyn—

You've just insulted me by calling me a visitor and then you won't apologise.

Rydych newydd fy sarhau drwy fy ngalw'n ymwelydd ac yna nid ydych yn ymddiheuro.

17:40

Can we stop shouting? The microphone is not hearing anybody's comments other than the person who is on his feet.

A gawn ni roi'r gorau i weiddi? Nid yw'r meicroffon yn clywed sylwadau unrhyw un ac eithrio'r person sydd ar ei draed.

There is no point of order—[Interruption.] Just because you are—[Interruption.] Just because you shout at me, it doesn't mean that I will accept any of the points you are making. Will you now calm down, Mark Reckless? Alun Davies.

Nid oes pwynt o drefn—[Torri ar draws.] Nid yw'r ffaith eich bod—[Torri ar draws.] Nid yw'r ffaith eich bod yn gweiddi arnaf yn golygu y byddaf yn derbyn unrhyw un o'r pwyntiau rydych yn eu gwneud. A wnewch chi ymdawelu yn awr, Mark Reckless? Alun Davies.

Thank you very much. I would say that our democracy demands a number of things. It certainly demands the honesty and transparency that Adam Price described, but it also demands respect for other people's points of view, and that is a fundamental part and tenet of our democracy. It's also a recognition that nobody owns our democracy; we all do. But there's also a recognition that democracy didn't end in June 2016, and there is no such thing as a settled will of the people. It is up to us to invent and to reinvent our institutions and our constitution as we ourselves determine, and that's why I support a people's vote. It's why I support a final say for the people on the agreement—whatever agreement is finally reached—because we cannot here overturn a referendum, and neither should we try, although the Conservatives have tried, of course, on numerous occasions, to overturn the devolution referenda. What we have to do is to go back to the people.

We have to go back to the people and argue our case. We have to go back to the people and demonstrate that the points made by David Rowlands in opening this debate are largely erroneous and wholly wrong, both in fact, in substance and in interpretation. By doing that, I hope that we will do two things—and I'll finish on this point, Presiding Officer. We will certainly start to return the humanity to the debate in Wales and the United Kingdom; we will certainly begin to rebuild our democracy and the trust in the institutions that some people claim to want to strengthen. But we will do more than that. I hope what we will do is to start rebuilding a society that I would be proud to call home, a society where my son will grow up, not pointing at people and screaming at them, not threatening them because we disagree with them—

Diolch yn fawr iawn. Hoffwn ddweud bod ein democratiaeth yn mynnu nifer o bethau. Yn sicr mae'n mynnu'r gonestrwydd a thryloywder a ddisgrifiodd Adam Price, ond mae hefyd yn mynnu parch at safbwyntiau pobl eraill, ac mae honno'n rhan sylfaenol ac yn un o egwyddorion ein democratiaeth. Mae hefyd yn cydnabod nad oes neb yn berchen ar ein democratiaeth; mae'n eiddo i bawb ohonom. Ond mae yna gydnabyddiaeth hefyd na ddaeth democratiaeth i ben ym mis Mehefin 2016, ac nid oes y fath beth â barn sefydlog y bobl. Ein lle ni yw dyfeisio ac ailddyfeisio ein sefydliadau a'n cyfansoddiad fel y penderfynwn ni ein hunain, a dyna pam rwy'n cefnogi pleidlais y bobl. Dyna pam rwy'n cefnogi rhoi'r gair olaf i'r bobl ar y cytundeb—pa gytundeb bynnag y doir iddo yn y diwedd—oherwydd ni allwn wrthdroi refferendwm yn y fan hon, ac ni ddylem geisio gwneud hynny, er bod y Ceidwadwyr wedi ceisio gwneud hynny, wrth gwrs, ar sawl achlysur, er mwyn gwrthdroi'r refferenda datganoli. Yr hyn sy'n rhaid inni ei wneud yw mynd yn ôl at y bobl.

Rhaid inni fynd yn ôl at y bobl a dadlau ein hachos. Rhaid inni fynd yn ôl at y bobl a dangos bod y pwyntiau a wnaeth David Rowlands wrth agor y ddadl hon yn wallus i raddau helaeth ac gyfan gwbl anghywir, fel ffeithiau, o ran eu sylwedd a'u dehongliad. Drwy wneud hynny, gobeithiaf y byddwn yn gwneud dau beth—ac rwyf am orffen ar y pwynt hwn, Lywydd. Byddwn yn sicr yn dechrau adfer dyngarwch yn y ddadl yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig; byddwn yn sicr yn dechrau ailadeiladu ein democratiaeth ac ymddiriedaeth yn y sefydliadau y mae rhai pobl yn honni bod eisiau eu cryfhau. Ond fe wnawn fwy na hynny. Gobeithiaf y byddwn yn dechrau ailadeiladu cymdeithas y buaswn yn falch o'i galw'n gartref, cymdeithas lle bydd fy mab yn tyfu i fyny, nid yn pwyntio at bobl a sgrechian arnynt, nid yn eu bygwth oherwydd ein bod yn anghytuno â hwy—

You're pointing at me as you're saying that. Can you please draw your conclusions?

Rydych yn pwyntio ataf fi wrth ddweud hynny. A allwch ddod i'ch casgliadau os gwelwch yn dda?

It's an oratorical device; I'm sorry, Presiding Officer. 

I believe that that will return the sovereignty of the people and the sovereignty of our communities, and that is a sovereignty of which we can all be proud.

Dyfais areithyddol yw hi; mae'n ddrwg gennyf, Lywydd.

Credaf y bydd hynny'n adfer sofraniaeth y bobl, a sofraniaeth ein cymunedau, a dyna sofraniaeth a gall pob un ohonom fod yn falch ohoni.

I wonder if Alun Davies would have supported a people's vote if the referendum result had gone the other way. But it didn't go the other way. Eighty-five per cent of votes cast in the 2017 UK general election were for parties that committed to abide by the referendum result and implement Brexit in their manifestos. It is therefore more than regrettable that many in this place have devoted all their energies since to promoting worst-case scenarios rather than respecting the people.

UK-EU negotiations have followed a staged process, which was known and understood from the outset, but some choose to misrepresent this as time wasted. Many of the same people have used what was agreed long before the Prime Minister's withdrawal agreement as an excuse for opposing it now. The Irish border issue is important, but the legal text is clear that both parties want to avoid the use of the backstop and that article 50 cannot establish a permanent relationship. The EU themselves have made it very clear that they do not want a post-Brexit UK to remain in extended customs union and single market membership.

However, the real deal negotiated by the Prime Minister and her team, which required agreement with 27 others, is about very much more than this. As the Prime Minister stated, this deal delivers on the result of the referendum, taking back control of our money, borders and laws, while protecting jobs and national security. Although you wouldn't know it from the sensationalist debate about and coverage of the EU withdrawal agreement and political declaration, the Prime Minister's Brexit deal includes a range of safeguards, including agreed arrangements that will let data continue to flow freely; trade arrangements for gas and electricity; strong rules to keep trade fair so that neither the UK nor EU can unfairly subsidise their industries against the other; a comprehensive air transport agreement and comparable access for freight operators, buses and coaches; agreed arrangements so we can continue to take part in EU programmes like Horizon and Erasmus; a co-operation agreement with Euratom, covering all the key areas where we want to collaborate; and continuing visa-free travel to the EU for holidays and business trips. Well, I've heard politicians telling the public, with apparent sincerity, that none of that was in the withdrawal deal currently being considered.

At least Plaid Cymru, as co-authors of the joint January 2017 Welsh Government and Plaid Cymru White Paper, 'Securing Wales' Future', are honest about their intention to, yes, betray the result of the EU referendum, despite Wales voting to leave the EU. In contrast, Labour Ministers and backbenchers—or, most of them—claim to respect the outcome of the referendum while promoting what amounts to Brexit in name only. Although some 60 per cent of UK Labour constituencies voted to leave, including 59 per cent to leave in Wrexham and 56 per cent in Flintshire, the Labour First Minister has repeatedly advocated the plan detailed in the joint Labour-Plaid Cymru White Paper for continued UK membership of the EU customs union and single market. This would mean no control of our borders, our trade and our laws, and a never-ending UK financial contribution to EU coffers. In other words: yes, a total betrayal by a Welsh establishment determined to thwart Brexit, which treats the people with arrogant contempt. I'll take one intervention.

Tybed a fyddai Alun Davies wedi cefnogi pleidlais y bobl pe byddai canlyniad y refferendwm wedi mynd y ffordd arall. Ond nid dyna'r ffordd yr aeth hi. Roedd 85 y cant o'r pleidleisiau a fwriwyd yn etholiad cyffredinol y DU yn 2017 dros bleidiau a oedd wedi ymrwymo yn eu maniffestos i lynu at ganlyniad y refferendwm a gweithredu Brexit. Felly mae'n anffodus iawn fod llawer yn y lle hwn wedi rhoi eu holl egni ers hynny i hyrwyddo senarios gwaethaf posibl yn hytrach na pharchu'r bobl.

Mae negodiadau rhwng yr UE a'r DU wedi dilyn proses fesul cam, a oedd yn hysbys ac wedi'i deall o'r cychwyn, ond dewisodd rhai gamliwio hyn fel amser a wastraffwyd. Mae llawer o'r un bobl wedi defnyddio yr hyn a gytunwyd ymhell cyn cytundeb ymadael y Prif Weinidog fel esgus dros ei wrthwynebu yn awr. Mae mater ffin Iwerddon yn bwysig, ond mae'r testun cyfreithiol yn deud yn glir fod y ddau barti am osgoi'r defnydd o'r trefniadau wrth gefn ac ni all erthygl 50 sefydlu perthynas barhaol. Mae'r UE eu hunain wedi dweud yn glir iawn nad ydynt am i'r DU aros mewn undeb tollau estynedig ac yn aelod o'r farchnad sengl ar ôl Brexit.

Fodd bynnag, mae'r cytundeb go iawn a negodwyd gan y Prif Weinidog a'i thîm, a oedd yn galw am gytundeb â'r 27 gwladwriaeth arall, yn ymwneud â llawer iawn mwy na hyn. Fel y nododd y Prif Weinidog, mae'r cytundeb hwn yn cyflawni canlyniad y refferendwm, gan adfer rheolaeth ar ein harian, ein ffiniau a'n deddfau, gan ddiogelu swyddi a diogelwch cenedlaethol ar yr un pryd. Er na fyddech yn gwybod hynny o'r ddadl ddramatig ynghylch y cytundeb ymadael â'r UE a'r datganiad gwleidyddol, a'r sylw a roddwyd iddynt, mae cytundeb Brexit Prif Weinidog y DU yn cynnwys amrywiaeth o fesurau diogelwch, gan gynnwys trefniadau y cytunwyd arnynt a fydd yn gadael i ddata barhau i lifo'n rhydd; trefniadau masnach ar gyfer nwy a thrydan; rheolau cadarn i gadw masnach deg fel na all y DU na'r EU sybsideiddio eu diwydiannau yn annheg yn erbyn ei gilydd; cytundeb trafnidiaeth awyr cynhwysfawr a mynediad tebyg ar gyfer cwmnïau cludo nwyddau, bysiau a choetsys; trefniadau a gytunwyd fel y gallwn barhau i gymryd rhan yn rhaglenni'r UE fel Horizon ac Erasmus; cytundeb cydweithredu gydag Euratom, sy'n cwmpasu'r holl feysydd allweddol lle byddem yn dymuno cydweithio; a pharhau teithio heb fisâu i'r UE at ddibenion gwyliau a theithiau busnes. Wel, clywais wleidyddion yn dweud wrth y cyhoedd, gyda diffuantrwydd ymddangosiadol, nad oedd dim o hynny yn y cytundeb ymadael sydd dan ystyriaeth ar hyn o bryd.

Mae Plaid Cymru, fel cyd-awduron y Papur Gwyn ar y cyd rhyngddynt a Llywodraeth Cymru ym mis Ionawr 2017, 'Diogelu Dyfodol Cymru', yn onest ynglŷn â'u bwriad, ie, i fradychu canlyniad refferendwm yr UE, er bod Cymru wedi pleidleisio dros adael yr UE. Mewn cyferbyniad, mae Gweinidogion Llafur ac aelodau'r meinciau cefn—neu'r rhan fwyaf ohonynt—yn honni eu bod yn parchu canlyniad y refferendwm gan hyrwyddo'r hyn sy'n gyfystyr â Brexit mewn enw'n unig. Er bod oddeutu 60 y cant o etholaethau Llafur y DU wedi pleidleisio dros adael, gan gynnwys 59 y cant yn Wrecsam a 56 y cant yn Sir y Fflint, mae Prif Weinidog Llafur Cymru wedi dadlau droeon o blaid y cynllun y manylir arno yn y Papur Gwyn a luniwyd ar y cyd rhwng Plaid Cymru a Llafur ar gyfer parhau aelodaeth y DU o'r undeb tollau a'r farchnad sengl. Byddai hyn yn golygu na fyddai gennym reolaeth ar ein ffiniau, ein masnach na'n cyfreithiau, a chyfraniad ariannol diddiwedd gan y DU i goffrau'r UE. Mewn geiriau eraill: ie, brad llwyr gan sefydliad Cymreig sy'n benderfynol o rwystro Brexit, ac sy'n trin pobl gyda dirmyg trahaus. Fe gymeraf un ymyriad.

17:45

I'm grateful to the Member for the intervention. He may not know but the Prime Minister has indicated that she's going to resign if the deal goes through—the first time in history that a leader has said that, if they get the backing of their party, they will resign, rather than the other way around. But I have to put this to him, and I'll be brief, Llywydd: in 1997, we had a referendum on devolution. The people of Wales voted to establish an Assembly, and yet, the Conservative whip at Westminster was to oppose the result of the referendum and oppose the establishment of the Assembly. How does he reconcile the Conservative view then with what he's advocating now?

Rwy'n ddiolchgar i'r Aelod am yr ymyriad. Efallai nad yw'n gwybod ond mae'r Prif Weinidog wedi dweud ei bod hi'n mynd i ymddiswyddo os caiff y cytundeb ei dderbyn—y tro cyntaf mewn hanes i arweinydd ddweud y byddant yn ymddiswyddo os cânt gefnogaeth eu plaid, yn hytrach na fel arall. Ond rhaid i mi ofyn hyn iddo, ac fe fyddaf yn gryno, Lywydd: yn 1997, cawsom refferendwm ar ddatganoli. Pleidleisiodd pobl Cymru o blaid sefydlu Cynulliad, ac eto, roedd chwip y Ceidwadwyr yn San Steffan yn gwrthwynebu canlyniad y refferendwm ac yn gwrthwynebu sefydlu Cynulliad. Sut y mae'n cysoni'r farn Geidwadol ar y pryd â'r hyn y mae'n ei argymell yn awr?

Fortunately, we saw the error of our ways and changed our policy on that, and it's not been our policy now for 13 years. So, yes, nice look into the past.

However, mirroring Mr Corbyn's terminology, the First Minister has now slipped in the meaningless term 'a customs union' instead of 'the customs union', knowing full well that the Prime Minister is committed to a customs arrangement, and that whatever terminology we use for this, it is currently irrelevant in terms of the withdrawal deal.

It is technically correct for Labour and Plaid Cymru to keep stating that the withdrawal agreement does not guarantee that the UK would stay in a customs union. That's only because the withdrawal agreement is not designed to address our future trade relationship with the EU. Although the withdrawal agreement says the EU and the UK have a common objective of a close future relationship that would build on a single customs territory, this is for negotiation during the transition period agreed as part of the Prime Minister's deal.

In the real world, the UK reclaimed No. 1 position in the world's soft power league table last year. When people voted to leave the EU, they were voting for control. This is not about a soft Brexit or a hard Brexit but an open Brexit—one that ensures that the UK is still turned outwards and more engaged with the world than ever before. It remains overwhelmingly in the interests of both the UK and the EU to agree a friendly free trade deal and custom arrangements. If we can just get it right, then we can end up with a deep and special relationship with the EU—a strong European Union, buttressed by and supporting a strong and global UK, and still trading and co-operating closely with each other too. I just regret that so many people have put so much time and effort in seeking to frustrate that.

Yn ffodus, gwelsom ein camgymeriad a newid ein polisi ar hynny, ac ni fu'n bolisi gennym bellach ers 13 o flynyddoedd. Felly, ie, da iawn am edrych tua'r gorffennol.

Fodd bynnag, i adlewyrchu terminoleg Mr Corbyn, mae Prif Weinidog Cymru bellach wedi llithro'r term diystyr 'undeb tollau' i mewn yn hytrach nag 'yr undeb tollau', gan wybod yn iawn fod Prif Weinidog y DU wedi ymrwymo i drefniant tollau, a pha derminoleg bynnag a ddefnyddiwn ar gyfer hyn, mae'n amherthnasol ar hyn o bryd o ran y cytundeb ymadael.

Mae'n dechnegol gywir i Lafur a Phlaid Cymru ddal ati i ddweud nad yw'r cytundeb ymadael yn gwarantu y byddai'r DU yn aros mewn undeb tollau. Yr unig reswm am hynny yw oherwydd na luniwyd y cytundeb ymadael i fynd i'r afael â'n perthynas fasnach yn y dyfodol gyda'r UE. Er bod y cytundeb ymadael yn dweud bod gan y DU a'r UE nod cyffredin o berthynas agos yn y dyfodol a fyddai'n adeiladu ar diriogaeth tollau sengl, mae hyn i'w negodi yn ystod y cyfnod pontio a gytunwyd fel rhan o gytundeb y Prif Weinidog.

Yn y byd go iawn, roedd y DU ar y brig yn y tabl cynghrair o bwerau meddal y byd y llynedd. Pan bleidleisiodd pobl dros adael yr UE, roeddent yn pleidleisio dros reolaeth. Nid oes a wnelo hyn â Brexit meddal neu Brexit caled ond yn hytrach, mae'n ymwneud â Brexit agored—un sy'n sicrhau bod y DU yn dal i wynebu tuag allan ac yn cymryd mwy o ran yn y byd nag erioed o'r blaen. Byddai cytuno ar gytundeb masnach rydd a threfniadau tollau cyfeillgar o fudd mawr i'r DU a'r UE o hyd. Os gallwn ei gael yn iawn, gallwn gael perthynas ddofn ac arbennig gyda'r UE yn y pen draw—Undeb Ewropeaidd cryf, wedi'i ategu a'i gefnogi gan DU gref a byd-eang, a dal i fasnachu a chydweithio'n agos â'i gilydd hefyd. Mae'n anffodus fod cynifer o bobl wedi rhoi cymaint o amser ac ymdrech tuag at geisio rhwystro hynny.

In this Chamber yesterday, the Welsh Government spent a considerable amount of time bringing forward legislative amendments readying the statute book for Brexit: regulations on everything from potatoes to tax, plant health to accounting, social care to rural affairs—you name it. And whilst these votes did not take long, I know that the preparatory work will have done. It will have taken days of painstaking and expensive work for lawyers, officials, Ministers, committees and translators. These regulations are just a tiny fraction of the work that is going on inside and outside of Government. Just consider the millions of working hours spent on Brexit in Whitehall, and for what? So we can lawfully ready ourselves for economic carnage.

I don't dispute that the Government needs to do this work, but I am simply horrified by the colossal waste of time, energy and resources we have already poured down the drain named Brexit. When it comes to the stormy waters we find ourselves in, I want to see more energy being put into keeping the economic ship afloat rather than preparing for it to sink. Because it isn't just costing the Government and taxpayers money, time and resources. Airbus recently said they'd already spent tens of millions preparing for a 'no deal' Brexit—that is tens of millions that should have been spent here in Wales on research and development, apprenticeships and new equipment. Little wonder that the Confederation of British Industry and the Trades Union Congress have now told the Prime Minister that this country is facing a national emergency. They said,

'We cannot overstate the gravity of this crisis for firms and working people'.

And what has been Theresa May's response to this emergency? Firstly, to make one of the most shameful speeches ever made by a Prime Minister in this country, blaming Parliament and, by extension, individual MPs for betraying the public—a grotesque smear in a country that just three years ago lost a Member of Parliament to a political assassination.

Yn y Siambr hon ddoe, treuliodd Llywodraeth Cymru amser sylweddol yn cyflwyno gwelliannau deddfwriaethol i baratoi'r llyfr statud ar gyfer Brexit: rheoliadau ar bopeth o datws i drethu, iechyd planhigion i gyfrifyddu, o ofal cymdeithasol i faterion gwledig—pob dim yn wir. Ac er na chymerodd y pleidleisiau hyn lawer o amser, gwn y bydd y gwaith paratoi wedi cymryd amser. Bydd wedi cymryd diwrnodau o waith gofalus a drud i gyfreithwyr, swyddogion, Gweinidogion, pwyllgorau a chyfieithwyr. Cyfran fach iawn yw'r rheoliadau hyn o'r gwaith sy'n mynd rhagddo oddi mewn a'r tu allan i'r Llywodraeth. Ystyriwch y miliynau o oriau gwaith a dreulir ar Brexit yn Whitehall, ac i beth? Er mwyn inni fod yn barod yn gyfreithiol am gyflafan economaidd.

Nid wyf yn amau bod angen i'r Llywodraeth wneud y gwaith hwn, ond mae'r gwastraff amser, egni ac adnoddau enfawr rydym eisoes wedi'u harllwys i lawr draen Brexit yn fy arswydo. Pan ystyriwn y dyfroedd stormus rydym ynddynt, hoffwn weld mwy o egni yn cael ei roi tuag at gadw'r llong economaidd ar wyneb y dŵr yn hytrach na pharatoi ar gyfer pan fydd yn suddo. Oherwydd mae'n fwy na'r ffaith ei fod yn costio arian, amser ac adnoddau i'r Llywodraeth a threthdalwyr. Dywedodd Airbus yn ddiweddar eu bod eisoes wedi gwario degau o filiynau yn paratoi ar gyfer Brexit 'dim bargen'—hynny yw degau o filiynau a ddylai fod wedi'i wario yma yng Nghymru ar ymchwil a datblygu, prentisiaethau ac offer newydd. Nid yw'n fawr o syndod fod Cydffederasiwn Diwydiant Prydain a Chyngres yr Undebau Llafur bellach wedi dweud wrth Brif Weinidog y DU fod y wlad yn wynebu argyfwng cenedlaethol. Roeddent yn dweud,

Ni allwn orbwysleisio difrifoldeb yr argyfwng hwn i gwmnïau a phobl sy'n gweithio.

A beth oedd ymateb Theresa May i'r argyfwng hwn? Yn gyntaf, gwneud un o'r areithiau mwyaf cywilyddus a wnaed erioed gan Brif Weinidog yn y wlad hon, yn beio'r Senedd a thrwy hynny, ASau unigol am fradychu'r cyhoedd—difenwad gwrthun mewn gwlad a gollodd Aelod Seneddol o ganlyniad i lofruddiaeth wleidyddol dair blynedd yn ôl yn unig.

17:50

You made reference in your remarks there to the CBI. Of course, they're supporting the Prime Minister's withdrawal deal. Will you also accept their advice in respect of their support for the Prime Minister's withdrawal deal?

Fe gyfeirioch yn eich sylwadau at y CBI. Wrth gwrs, maent yn cefnogi cytundeb ymadael y Prif Weinidog. A wnewch chi dderbyn eu cyngor hefyd mewn perthynas â'u cefnogaeth i gytundeb ymadael y Prif Weinidog?

My position's been very clear, Darren—I want a people's vote, and I notice you haven't bothered defending Theresa May today.

Even after stinging criticism from all sides there was no attempt to reach out and compromise. Like something out of a Bertie Wooster novel, the Prime Minister then invited a bewildering bunch of posh white men to her country retreat in a bid to sort the whole thing out. That the assembled ranks then decided to refer to themselves as 'grand wizards', a title associated with the Ku Klux Klan, tells you absolutely everything you need to know about where some of the key architects of Brexit are on the political and intellectual spectrum. It takes something for the Tories to keep pace with a UKIP party now fully associated with Tommy Robinson, but this week they've managed it.

And what of UKIP? The motion we have before us today simply shows the complete lack of responsibility they have for the lies we were all told in the 2016 referendum. There's nothing new here—no proposed solutions to today's crisis. Just tired, reheated rhetoric about a European superstate. If you could turn the tiny, soggy, Leave Means Leave march into an opposition day motion, then this is what it would look like.

The terrible state of this grubby Brexiteer campaign could not have been put into any sharper relief than by the 1 million-plus 'Put it to the People' march in London on Saturday—1 million people, whose determination was matched by their dignity showed that where Westminster is failing, the public is not. I was incredibly proud to be there, marching alongside London's mayor, Sadiq Khan, and members from all political parties and people from all walks of life. Much is made of the age divide and class divide between remain and Brexit voters in 2016, but everyone was represented on that march. It was positive, it was vibrant, it was forward-looking—exactly the kind of Wales and Britain we should all want in the future. Add this to the unprecedented public petition to revoke article 50, which at the latest count looks ready to go beyond 6 million signatories, and it simply cannot be said that the country just wants us to get on and to get out of the EU. Things have changed, the mood has changed, people's views have changed. At the time of the EU referendum, UKIP had seven Members in this Assembly. They now have three. That is indicative of a movement that has collapsed, a moment in time that has gone, an idea that had no basis in reality.

Brexit is a dangerous fantasy that has thankfully been exposed at the eleventh hour. It is time to afford the public the same right we exercise in this Chamber every week—the right to change our minds. It is time to put it to the people.

Mae fy safbwynt wedi bod yn glir iawn, Darren—rwyf am bleidlais gyhoeddus, a sylwaf nad ydych wedi trafferthu amddiffyn Theresa May heddiw.

Hyd yn oed ar ôl beirniadaeth hallt o bob ochr ni chafwyd unrhyw ymgais i estyn allan a cyfaddawdu. Fel rhywbeth allan o nofel Bertie Wooster, gwahoddodd y Prif Weinidog griw dryslyd o ddynion gwyn crand i'w hencil yn y wlad mewn ymgais i ddatrys yr holl beth. Mae'r ffaith bod y rhengoedd a ddaeth ynghyd wedi penderfynu cyfeirio atynt eu hunain wedyn fel 'grand wizards', teitl a gysylltir â'r Ku Klux Klan, yn dweud popeth sydd angen i chi ei wybod ynglŷn â lle mae rhai o benseiri allweddol Brexit ar y sbectrwm gwleidyddol a deallusol. Mae'n cymryd rhywbeth i'r Torïaid lwyddo i gadw i fyny â phlaid UKIP a gysylltir yn llawn bellach â Tommy Robinson, ond yr wythnos hon rydych wedi llwyddo i wneud hynny.

A beth am UKIP? Dengys y cynnig sydd ger ein bron heddiw y diffyg atebolrwydd llwyr ar eu rhan am y celwyddau a dywedwyd wrth bawb ohonom yn refferendwm 2016. Nid oes dim yn newydd yma—dim atebion yn cael eu hargymell i'r argyfwng heddiw. Dim ond rhethreg flinedig, eildwym ynglŷn ag uwchwladwriaeth Ewropeaidd. Pe baech yn gallu troi gorymdaith fach soeglyd Leave Means Leave yn gynnig diwrnod y gwrthbleidiau, dyma sut olwg fyddai arno.

Cafodd cyflwr ofnadwy yr ymgyrch dila hon gan gefnogwyr Brexit ei bwrw i'r cysgod gan y miliwn a mwy o bobl a aeth ar yr orymdaith yn Llundain ddydd Sadwrn dros bleidlais i'r bobl—1 filiwn o bobl, ac roedd eu penderfyniad a oedd yr un mor gadarn â'u hurddas yn dangos, lle mae San Steffan yn methu, nad yw hynny'n wir am y cyhoedd. Roeddwn yn hynod o falch o fod yno, yn gorymdeithio ochr yn ochr â maer Llundain, Sadiq Khan, ac aelodau o bob plaid gwleidyddol a phobl o bob cefndir. Gwneir llawer o'r rhaniad oedran a dosbarth rhwng cefnogwyr aros a phleidleiswyr Brexit yn 2016, ond cynrychiolwyd pawb ar yr orymdaith honno. Roedd yn gadarnhaol, roedd yn egnïol, roedd yn edrych tua'r dyfodol—yn union y math o Gymru a Phrydain y dylai pob un ohonom fod eu heisiau yn y dyfodol. Ychwanegwch hyn at y ddeiseb gyhoeddus nas gwelwyd ei thebyg o'r blaen i ddirymu erthygl 50, sy'n edrych yn barod fel pe bai'n mynd i basio'r 6 miliwn o lofnodwyr yn ôl y cyfrif diweddaraf, ac ni ellir dweud bod y wlad am inni fwrw ymlaen a dod allan o'r UE. Mae pethau wedi newid, newidiodd yr hwyliau, mae safbwyntiau pobl wedi newid. Ar adeg refferendwm yr UE, roedd gan UKIP saith Aelod yn y Cynulliad hwn. Bellach mae ganddynt dri. Mae hynny'n arwydd o fudiad sydd wedi chwalu, moment mewn amser sydd wedi diflannu, syniad nad oedd iddo unrhyw sail mewn realiti.

Ffantasi beryglus yw Brexit a diolch byth, amlygwyd hynny ar yr unfed awr ar ddeg. Mae'n bryd rhoi'r un hawl ag a arferir gennym yn y Siambr hon bob wythnos—yr hawl i newid ein meddyliau. Mae'n bryd ei rhoi i'r bobl.

Galwaf ar Weinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol, Eluned Morgan.

I call on the Minister for International Relations and the Welsh Language, Eluned Morgan.

Member
Eluned Morgan 17:54:24
Minister for International Relations and the Welsh Language

Llywydd, diolch i UKIP am y cyfle i ymateb i'r drafodaeth yma. Beth sy'n ddiddorol am y cynnig ger ein bron ni heddiw yw, yn hytrach na thrafod yr anhrefn sydd yn bodoli o gwmpas Brexit ar hyn o bryd, mae'r cynnig yn canolbwyntio ar hanes ac egwyddorion sylfaenol yr Undeb Ewropeaidd. Mae hwnna'n rhoi cyfle i fi wrthddweud yr anghysondebau, yr anwiredd a'r camliwio cyson gan UKIP am yr Undeb Ewropeaidd, sydd wedi arwain at y methiant systematig presennol yn ein system wleidyddol ers refferendwm 2016. A dwi eisiau troi at bob un o'r pwyntiau yn y cynnig yn eu tro.

Llywydd, thank you to UKIP for the opportunity to respond to this debate. What's interesting about the motion before us today is that, rather than discussing the disorder surrounding Brexit at the moment, the motion focuses on history and basic principles of the European Union, and that gives me an opportunity to contradict the inconsistencies, the untruths and the misleading by UKIP about the European Union, which has led to the current systematic failure in our political system since the 2016 referendum. And I want to turn to each of the points addressed in the motion in turn.

It will give me great pleasure in this debate to highlight the contradictions, the half-truths, the misrepresentations that UKIP has constantly told about the EU and that are contained in this resolution. 

Let me start by looking at the fear that UKIP expressed about an ever-closer union in their resolution. Now, I think it's worth reminding ourselves that the European Union was forged following the disaster of the second world war, and a close union is in fact a commitment to peaceful co-existence, co-operation and co-determination. A bit more of that is what we should be looking for in our society at the moment. And the EU has been fantastically successful at constructing a Europe that is characterised by peaceful, if sometimes argumentative, co-operation rather than war and destruction. And it's no coincidence that the EU became a beacon of hope for the countries of central and eastern Europe, who suffered for so long under Russian dictators. And their principal aspiration after the fall of the Berlin wall was to join the organisation.

And can I also point out that far from being some sort of continental conspiracy foisted upon an unwilling and proud Britannia, the initiative for creating the organisation that grew to become the European Union drew inspiration from our own wartime leader, Winston Churchill? Churchill is regarded as one of the 11 founding fathers of the European Union. He, of course, was the founder of the United Europe Movement, and in 1946 he said,

'We must build a kind of United States of Europe…The structure of the United States of Europe, if well and truly built, will be such as to make the material strength of a single state less important…If at first all the States of Europe are not willing or able to join the Union, we must nevertheless proceed to assemble and combine those who will and those who can.'

Pleser mawr imi yn y ddadl hon fydd tynnu sylw at y pethau sy'n gwrthddweud ei gilydd, yr hanner celwyddau, y camsylwadau y mae UKIP yn gyson wedi'u dweud am yr UE ac sydd wedi'u cynnwys yn y cynnig hwn.

Gadewch imi ddechrau drwy edrych ar yr ofn a fynegodd UKIP am uno agosach fyth yn eu cynnig. Nawr, credaf ei bod hi'n werth atgoffa ein hunain fod yr Undeb Ewropeaidd wedi'i greu yn dilyn trychineb yr ail ryfel byd, ac mae undeb agos yn ymrwymiad i gydfodolaeth, cydweithrediad a chydbenderfynu heddychlon mewn gwirionedd. Dylem fod yn edrych am fwy o hynny yn ein cymdeithas ar hyn o bryd. Ac mae'r UE wedi bod yn anhygoel o lwyddiannus yn adeiladu Ewrop a nodweddir gan gydweithredu heddychlon, os dadleugar weithiau, yn hytrach na rhyfel a dinistr. Ac nid yw'n gyd-ddigwyddiad fod yr UE wedi cynnig gobaith i wledydd canol a dwyrain Ewrop, a ddioddefodd cyhyd o dan unbeniaid Rwsia. A'u prif ddyhead ar ôl cwymp wal Berlin oedd ymuno â'r sefydliad.

Ac ymhell o fod yn rhyw fath o gynllwyn cyfandirol a orfodwyd ar Fritannia amharod a balch, a gaf fi nodi hefyd fod y fenter o greu'r sefydliad a dyfodd i fod yn Undeb Ewropeaidd wedi cael ei hysbrydoli gan ein harweinydd ein hunain adeg y rhyfel, Winston Churchill? Ystyrir bod Churchill yn un o 11 sylfaenydd yr Undeb Ewropeaidd. Ef, wrth gwrs, oedd sylfaenydd Mudiad Ewrop Unedig, ac yn 1946, dywedodd,

Rhaid inni adeiladu math o Unol Daleithiau Ewrop... Bydd strwythur Unol Daleithiau Ewrop, os caiff ei adeiladu go iawn, yn gwneud cryfder perthnasol un wladwriaeth yn llai pwysig... Os nad yw holl wladwriaethau Ewrop yn y lle cyntaf yn fodlon neu'n gallu ymuno â'r Undeb, rhaid inni fwrw ymlaen er hynny i gydosod a chyfuno'r rhai a fydd yn barod a'r rhai sydd yn gallu.

17:55

Will the Minister give way on that point?

A wnaiff y Gweinidog ildio ar y pwynt hwnnw?

Would she also accept that in that same speech Churchill said that Britain should not be part of that?

A wnaiff hi dderbyn hefyd bod Churchill wedi dweud yn yr un araith na ddylai Prydain fod yn rhan o hynny?

What he did in that speech was to make it clear that he was willing to work with the members of the Commonwealth, and I'm more than happy to make it clear that he said that they can't commit this country to entering the European Union without the agreement of other members of the British Commonwealth. And he said,

'no time must be lost in discussing the question with the Dominions and seeking to convince them that their interests as well as ours lie in a United Europe.'

That's why he didn't make that commitment at that point. He made it later, and that was the reason he didn't make it then. And I think it's scandalous that UKIP commandeered Churchill's image to support their malicious campaign of disinformation in the run-up to the referendum almost three years ago.

Now, moving to the second point, I think it's untrue that the EU is somehow surreptitiously taking power away from member states without their consent. Under the Single European Act in 1986, the vast majority of decisions were made by unanimity. And any substantive changes to the treaties still require unanimity. But who was the architect to that move towards majority voting? None other than that second Brexiteer icon, Margaret Thatcher. And while it's true that qualified majority voting has expanded over the last 30 years, only a minority of the decisions made by the EU Council of Ministers are made other than by unanimity. And far from evidence of an unstoppable trend, there have been no further expansions in that area subject to majority voting since the Lisbon treaty in 2007. And, of course, it's simply not true to say that all power is concentrated in the hands of unelected institutions—I should know, I was there for 15 years as a Member of the European Parliament—and while the Council of Ministers also consists of Ministers each with their own accountability to their own legislatures. And as such, the Council of Ministers is no more undemocratic than the upper house of the German Parliament, the Bundesrat, which represents the Länder or the states in a constitution, which, again, was drawn up by the British in the wake of world war two.

And whilst it's true that the Commission is appointed, not directly elected, it's completely bizarre to see it as a relentless force, always moving in one direction. Of course, on the contrary, successive Commissions have reflected the dominant political culture of member states at different times, from the progressive, from Jacques Delors, to the much more laissez-faire approach of Jean-Claude Juncker. And if there is, indeed, a danger, as the fourth point of the motion puts it, that the UK will remain in the European Union despite the referendum result, the fault for this lies firstly with the approach of the Prime Minister—initially egged on by UKIP and the Brexiteers to simply ignore the views and the interests of the 48 per cent, and they didn't even attempt to work on a cross-party basis—and secondly with those who sold a false prospectus to the people by claiming our negotiations with the EU would be the easiest in history. Well, that's gone really well, hasn't it?

As for the view that remaining in the EU exposes us to ever closer integration against our will, of course the truth is somewhat different. If we leave, then it's true that there will be a change in the balance of power within the EU, and in some areas, for example military co-operation and closer regulation in the financial institutions, there are likely to be changes that the UK would have blocked or, at least, been uncomfortable with. But, as is becoming increasingly clear, unless we keep in close economic alignment with the EU, as huge swathes of our economy, above all our manufacturing base, depend on an integrated supply chain with the European Union and they are likely, then, to become uncompetitive. And keeping in close alignment with the EU means in practice accepting a large part of its regulatory systems, since, as we have seen in the negotiations to date, a market of 450 million has far more leverage than that of 65 million people. And it's a crowing irony in this Brexit debacle that, by leaving the EU, we'll have less control rather than more over the environment in which our businesses organise themselves. 

So, in conclusion, the motion is wholly misleading, wholly wrong-headed and it's no surprise that all three other parties in the Assembly have made amendments that start 'Delete all'. 

Now, it's also, I think, worth pointing out that Theresa May—. It's all very well her offering to stand down without a firm date—so we're not much further on, because we knew she was going before the next general election—but changing the leader won't change the substance of the debate. 

Yr hyn a wnaeth yn yr araith honno oedd ei gwneud yn glir ei fod yn barod i weithio gydag aelodau o'r Gymanwlad, ac rwy'n fwy na pharod i'w gwneud yn glir ei fod wedi dweud na allent ymrwymo'r wlad hon i fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd heb gytundeb aelodau eraill o'r Gymanwlad Brydeinig. A dywedodd,

ni ddylid colli unrhyw amser yn trafod y cwestiwn gyda'r tiriogaethau a cheisio eu darbwyllo bod eu lles hwy yn ogystal â'n lles ninnau yn gorwedd mewn Ewrop Unedig.

Dyna pam na wnaeth yr ymrwymiad ar y pwynt hwnnw. Fe'i gwnaeth yn ddiweddarach, a dyna oedd y rheswm pam na wnaeth hynny ar y pryd. Ac rwy'n credu ei bod hi'n warthus fod UKIP wedi dwyn delwedd Churchill i gefnogi eu hymgyrch faleisus o gamwybodaeth yn y cyfnod cyn y refferendwm bron dair blynedd yn ôl.

Nawr, i symud at yr ail bwynt, ni chredaf ei bod yn wir fod yr UE rywsut yn dwyn pŵer oddi wrth aelod-wladwriaethau heb eu caniatâd. O dan y Ddeddf Ewropeaidd Sengl ym 1986, gwnaed y mwyafrif helaeth o benderfyniadau drwy sicrhau barn unfrydol. Ac mae unrhyw newidiadau sylweddol i'r cytuniadau yn dal i alw am farn unfrydol. Ond pwy oedd pensaer y symudiad tuag at bleidleisio mwyafrifol? Yr ail eicon mawr i gefnogwyr Brexit, Margaret Thatcher. Ac er ei bod yn wir fod pleidleisio drwy fwyafrif cymwysedig wedi ehangu dros y 30 mlynedd diwethaf, mae'r rhan fwyaf o'r penderfyniadau a wneir gan Gyngor Gweinidogion yr UE yn deillio o farn unfrydol. Ac ymhell o fod yn dystiolaeth o duedd ddiatal, ni chafwyd unrhyw ehangu pellach yn y maes sy'n amodol ar bleidleisio mwyafrifol ers cytuniad Lisbon yn 2007. Ac wrth gwrs, nid yw'n wir i ddweud bod yr holl bŵer wedi'i grynhoi yn nwylo sefydliadau anetholedig—dylwn i wybod, roeddwn yno am 15 mlynedd fel Aelod o Senedd Ewrop—ac er bod Cyngor y Gweinidogion hefyd yn cynnwys Gweinidogion sy'n atebol i'w deddfwrfeydd eu hunain. Ac fel y cyfryw, nid yw Cyngor y Gweinidogion ronyn yn fwy annemocrataidd na thŷ uchaf Senedd yr Almaen, y Bundesrat, sy'n cynrychioli'r Länder neu'r gwladwriaethau mewn cyfansoddiad, unwaith eto, a luniwyd gan Brydain yn sgil yr ail ryfel byd.

Ac er ei bod yn wir fod y Comisiwn yn cael ei benodi, nid ei ethol yn uniongyrchol, mae'n gwbl ryfeddol ei fod yn cael ei ystyried yn rym didrugaredd, bob amser yn symud i un cyfeiriad. Wrth gwrs, i'r gwrthwyneb, mae Comisiynau olynol wedi adlewyrchu diwylliant gwleidyddol amlycaf aelod-wladwriaethau ar wahanol adegau, o'r blaengar, o Jacques Delors, i ddull llawer mwy laissez-faire Jean-Claude Juncker. Ac os oes perygl, yn wir, fel y mae pedwerydd pwynt y cynnig yn ei roi, y bydd y DU yn aros yn yr Undeb Ewropeaidd er gwaethaf canlyniad y refferendwm, bydd y bai am hynny yn gyntaf ar ddull y Prif Weinidog o weithredu—wedi'i hannog yn wreiddiol gan UKIP a chefnogwyr Brexit i anwybyddu barn a buddiannau'r 48 y cant, ac ni wnaethant ymdrech hyd yn oed i geisio gweithio ar sail drawsbleidiol—ac yn ail ar y rhai a werthodd brosbectws ffug i'r bobl drwy honni mai ein trafodaethau gyda'r UE fyddai'r rhai hawsaf mewn hanes. Wel, onid yw hynny wedi mynd yn dda?

O ran y farn y byddai aros yn yr UE yn ein gwneud yn agored i uno agosach fyth yn erbyn ein hewyllys, mae'r gwir ychydig yn wahanol wrth gwrs. Os byddwn yn gadael, mae'n wir y bydd newid yn y cydbwysedd grym o fewn yr UE, ac mewn rhai meysydd, er enghraifft cydweithio milwrol a rheoleiddio agosach yn y sefydliadau ariannol, mae'n debygol y ceir newidiadau y byddai'r DU wedi'u rhwystro neu o leiaf yn anghyfforddus yn eu cylch. Ond fel a ddaw'n fwyfwy eglur, mae angen inni gadw mewn aliniad economaidd agos gyda'r UE, gan fod rhannau mawr o'n heconomi, yn anad dim ein sylfaen weithgynhyrchu, yn dibynnu ar gadwyn gyflenwi integredig gyda'r Undeb Ewropeaidd ac maent yn debygol fel arall o fod yn anghystadleuol. Ac mae cadw mewn aliniad agos gyda'r UE yn ymarferol yn golygu derbyn rhan helaeth o'i systemau rheoleiddio, gan fod gan farchnad o 450 miliwn, fel y gwelwyd yn y negodiadau hyd yn hyn, lawer mwy o ddylanwad na marchnad o 65 miliwn o bobl. Ac mae'n eironi blinderus yn llanastr Brexit, y bydd gennym lai yn hytrach na mwy o reolaeth drwy adael yr UE ar yr amgylchedd y mae ein busnesau'n trefnu eu hunain ynddo.

Felly, i gloi, mae'r cynnig yn gwbl gamarweiniol, yn gwbl gyfeiliornus ac nid yw'n syndod fod pob un o'r tair plaid arall yn y Cynulliad wedi llunio gwelliannau sy'n dechrau gyda 'Dileu popeth'.

Nawr, mae'n werth nodi hefyd, rwy'n credu, fod Theresa May—. Un peth yw iddi gynnig camu lawr heb ddyddiad pendant—felly nid ydym fawr pellach ymlaen ar hynny, oherwydd fe wyddem ei bod hi'n mynd cyn yr etholiad cyffredinol nesaf—ond ni fydd newid arweinydd yn newid sylwedd y ddadl.

Nawr, wrth droi at y gwelliannau eraill, mae hi'n werth dweud am y Torïaid eu bod nhw jest fel y blaid yn San Steffan, achos does ganddyn nhw ddim byd newydd, ychwanegol i'w gynnig.

Ac, wrth gwrs, o ran Plaid Cymru, tra bod y trywydd maen nhw'n ei gynnig yn un y gallem ni fel Llywodraeth ei gefnogi—a dwi'n gobeithio eu bod nhw wedi nodi bod Llafur wedi cadarnhau heddiw y byddan nhw'n cefnogi pleidlais gyhoeddus fel un o'r opsiynau—mae'n werth tanlinellu nad heddiw, efallai, yw'r diwrnod i gyfyngu ar yr opsiynau posibl wrth i Dŷ'r Cyffredin geisio darganfod ffordd o gael cefnogaeth fwy eang. 

Now, in turning to the other amendments, it’s worth saying about the Conservatives that they are just like the party in Westminster, because they have nothing new to add.

Of course, in terms of Plaid Cymru, whilst the path that they propose is one that we as a Government can support—and I hope that they’ve noted that Labour has confirmed today that they will support a public vote as one of the options—it is worth highlighting that perhaps today isn’t the day to limit the possible options as the Commons tries to find a way of achieving wider support.

Llywydd, let me end by quoting Alexandre Dumas from The Three Musketeers, who might have been writing about our own slightly less dashing UKIP three musketeers with their fanatical obsession with fighting shadows and keeping the tarnished faith of the pure Brexit:

'In all times and all countries, especially in those countries which are divided within by religious faith, there are always fanatics who would be well contented to be regarded as martyrs.'

Lywydd, gadewch imi ddod i ben drwy ddyfynnu Alexandre Dumas yn The Three Musketeers, a allai fod wedi bod yn ysgrifennu am ein tri mysgedwr ychydig yn llai nwyfus ein hunain yn UKIP gyda'u hobsesiwn eithafol ynghylch ymladd cysgodion a chadw'r ffydd mewn Brexit pur:

Ym mhob cyfnod ac ym mhob gwlad, yn enwedig yn y gwledydd sydd â rhaniadau o'u mewn ar sail ffydd grefyddol, mae yna bob amser eithafwyr a fyddai'n fodlon cael eu hystyried yn ferthyron.

18:00

Galwaf ar Neil Hamilton i ymateb i'r ddadl.

I call on Neil Hamilton to reply to the debate. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Well, we've had a spirited and vigorous debate. We've heard complaints about the amount of abuse that is hurled around in this, and the loudest complainants seem to be no mean practitioners of the art of hurling abuse themselves—the Member for Blaenau Gwent, one of my favourites in this place, and the leader of Plaid Cymru, who has recently, of course, got into hot water for the epithets that he hurled at the First Minister himself. I think it's a shame that we do have personal abuse, but, as there's been a fair bit of it dumped onto UKIP in the course of this debate, I think I shall take the complaints with a pinch of salt, not least from another of my favourites, the Minister, who was particularly excoriating in the adjectives that she applied to us and the motives behind the motion. But, when somebody like Owen Smith, the Armani-suited Member of Parliament for Pontypridd, can tweet that the majority of his constituents who voted for Brexit are racists, xenophobes and right-wing reactionaries, then it's not for the Labour Party, I think, to complain about the language that is used in this debate today. 

Diolch yn fawr, Lywydd. Wel, rydym wedi cael dadl fywiog ac egnïol. Rydym wedi clywed cwynion ynghylch faint o gam-drin geiriol a luchir o gwmpas yn hyn, ac mae'n ymddangos bod yr achwynwyr uchaf eu cloch yn go fedrus yn y grefft o arfer cam-drin geiriol eu hunain—yr Aelod dros Flaenau Gwent, un o fy ffefrynnau yn y lle hwn, ac arweinydd Plaid Cymru, sydd yn ddiweddar, wrth gwrs, wedi mynd i ddŵr poeth yn sgil y difenwadau a luchiodd at Brif Weinidog Cymru ei hun. Credaf ei bod hi'n drueni fod cam-drin geiriol personol yn digwydd, ond gan fod cryn dipyn ohono wedi ei anelu at UKIP yn ystod y ddadl hon, credaf fy mod am gymryd y cwynion gyda phinsiad o halen, nid yn lleiaf gan un arall o fy ffefrynnau, y Gweinidog, a oedd yn arbennig o ddidrugaredd yn yr ansoddeiriau a ddefnyddiodd i'n disgrifio a'r cymhellion sy'n sail i'r cynnig. Ond pan fydd rhywun fel Owen Smith, yr Aelod Seneddol yn ei siwt Armani dros Bontypridd, yn gallu trydar fod y rhan fwyaf o'i etholwyr a bleidleisiodd dros Brexit yn hiliol, yn estrongasawyr, ac yn adweithwyr asgell dde, nid wyf yn credu mai lle'r Blaid Lafur yw cwyno am yr iaith a ddefnyddir yn y ddadl hon heddiw.

We've also been told that the pro-Brexit campaign was founded upon lies. Well, truth is many-sided, as we know, and all election campaigns on both sides or all sides are characterised by distortions, exaggerations, misrepresentation and, yes, by outright lies. What about the 3 million jobs that we were going to lose if we even contemplated the prospect of leaving the EU, or the Treasury's own prediction that if the public had the temerity to vote for Brexit, let alone complete the process, then unemployment in this country would rise to 800,000 two years ago, since when, of course, it has halved and we now have the lowest levels of unemployment for 45 years.

I well remember when we were debating going into the European Union, as it now is, 50 years ago, we were told it was a common market and it was nothing to do with political union at all and that Britain had nothing to fear—it was no more really than a free trade area with a few bells and whistles. And I remember Edward Heath saying in order to get his majority—it got through by a majority of eight, actually, in the House of Commons on the crucial motion; I was there outside at the time; I remember it very vividly—he said that it was no intention of the Government of the day to take Britain into the European Economic Community, as it then was, without the full-hearted consent of Parliament and people. Well, the people were never consulted because it wasn't in the Conservative manifesto, even in the 1970 election, and it was rammed through by the most ruthless whipping, as I said a moment ago, on a majority of eight in the crucial vote. There was never full-hearted consent, and that is why this debate has rumbled on for all these years. 

In the intervening period of time, of course, we've had numerous treaties which have enlarged the competence of the European institutions and have reduced the roles of national parliaments, therefore have increased the power of unelected technocrats at the expense of those who owe their positions to election by the people. And there's never been a referendum in Britain on any of those, in spite of the fact that it has, from time to time, been promised.

Let's look back to the Lisbon treaty itself, which was originally called the European constitution. If it's a European constitution, it gives the lie to the idea that the EU is never going to develop into some kind of federal superstate; that was the whole point of it in the first place. That's what Monnet and Schuman actually wanted back in the 1940s, but the people have never been allowed to have their say. And Gordon Brown promised a referendum and then he denied it to them, and the Conservatives have done exactly the same thing, until David Cameron was forced by UKIP, breathing down the necks of Tory MPs who feared losing their seats, to promise one, which eventually produced the reason why we're debating this today.

So, the founders of the EU, Monnet and Schuman, saw democracy as a problem, because in the 1930s dictators had managed to whip up emotions amongst the mob, and therefore they thought that if you allowed the people to decide on who had the levers of power in their hands, that that was a very bad thing and, therefore, democracy was a problem. It was a 1940s answer to a 1930s problem, and that's why the structure of the EU is as it is. We have an unelected commission that is appointed for five years, with a Council of Ministers that is very, very indirectly elected through the governmental systems of the individual member states, and there is no means of the people holding these to account, because it's a shifting membership all the time. We don't have elections for the whole of Europe. There is no way in which you can turf out the Government of the European Union, and that is why we've arrived at the place today where a majority of the British people want to leave the EU.

And it is the politicians who don't accept that who are causing the difficulties. Forty nine out of the 60 Members of this Assembly are remainers. Four hundred and eighty out of the 650 MPs are remainers, and it's because of their shenanigans trying to deny to the people of this country what they voted for by a majority just two and a half years ago that all the shot and shell that we hear about is taking place.

What we've discovered, I think, in the last couple of years, though, is the utter pointlessness of the Tory party as a vehicle to deliver Brexit. They triggered article 50 without a plan; they've done nothing since to prepare for life outside the EU; their nominal policy is to leave the single market, the customs union and the jurisdiction of the European court; they've done nothing to build the infrastructure and facilities required by independent countries to manage their trade, and all that should have started in 2016—it hasn't started yet. We should have done all that by the time the article 50 process was completed. The article 50 process is effectively completed because we've had to ask for an extension, but absolutely nothing has been done by the Government of the day to prepare us for life outside the EU. So, yes, it would cost us more than it need do if we were to leave without a deal this week, but that is not the fault of Brexit; that is the fault of having a remainer Prime Minister with a remainer Cabinet in a remainer House of Commons, which has been determined to try to frustrate the will of the British people, and, yes, I do believe that that is a betrayal of the trust that the electorate has placed in them. I believe that the Prime Minister always intended this process to fail, and that's why she has not made those preparations.

Negotiations about a future trade deal should have started in 2016. They haven't even started three years later, and it's clear from the deal that we have paid £39 billion to be stuck in the EU indefinitely, with no voice, no vote, no veto, no unilateral freedom to leave. We are actually in a worse place than we were at the time that article 50 was triggered. It's a Carthaginian peace without a war, an unparalleled humiliation for Britain and a betrayal of Brexit. We are the fifth largest economy in the world, the eighth largest manufacturing country, we have English as a global language, London as the world's greatest financial centre, we have a massive trade deficit with the EU, we pay a huge amount in budgetary contributions, and the EU is shrinking as a force in world trade. I'm amazed—this is my last point I shall come to—that the Tory party in this place has deleted from our motion,

'Regrets that...the EU has taken power away from elected national parliaments',

that it will not note that

'national vetoes in favour of majority voting'

have become the order of the day within the EU, and that it doesn't accept that

'the European project is a relentless force, promoted by the EU’s permanent institutions'

and it doesn't call

'on the UK Government to focus all efforts on reaching a free trade agreement'.

That tells you all you need to know about the Tory party as a vehicle for Brexit and as a party that has good intentions and good faith to deliver on what the British people voted for two and a half years ago, and I urge the Assembly therefore to vote for our motion this afternoon.

Dywedwyd wrthym ninnau hefyd fod yr ymgyrch o blaid Brexit yn seiliedig ar gelwyddau. Wel, mae sawl ochr i wirionedd, fel y gwyddom, a nodweddir pob ymgyrch etholiadol ar y ddwy ochr neu bob ochr gan gamystumiadau, gorliwio, camliwio ac ie, gan gelwydd llwyr. Beth am y 3 miliwn o swyddi y byddwn yn eu colli hyd yn oed pe baem yn ystyried y posibilrwydd o adael yr UE, neu ragfynegiad y Trysorlys ei hun pe bai gan y cyhoedd yr hyfrdra i bleidleisio dros Brexit, heb sôn am gwblhau'r broses, y byddai diweithdra yn y wlad hon yn codi i 800,000 ddwy flynedd yn ôl, ac ers hynny, wrth gwrs, mae wedi haneru a bellach mae gennym y lefelau isaf o ddiweithdra ers 45 mlynedd.

Cofiaf yn dda pan oeddem yn trafod mynd i mewn i'r Undeb Ewropeaidd fel y mae yn awr, 50 mlynedd yn ôl, dywedwyd mai marchnad gyffredin oedd hi ac nad oedd ganddi ddim i'w wneud ag undeb gwleidyddol o gwbl ac nad oedd gan Brydain ddim i'w ofni—nid oedd yn ddim mwy nag ardal fasnach rydd mewn gwirionedd gydag ychydig o fanion ychwanegol dibwys. A chofiaf Edward Heath yn dweud er mwyn cael ei fwyafrif—fe basiodd gyda mwyafrif o wyth, mewn gwirionedd, yn Nhŷ'r Cyffredin ar y cynnig allweddol; roeddwn yno y tu allan ar y pryd; fe'i cofiaf yn glir iawn—dywedodd nad oedd yn fwriad gan Lywodraeth y dydd i fynd â Phrydain i mewn i'r Gymuned Economaidd Ewropeaidd, fel yr oedd ar y pryd, heb gydsyniad brwd y Senedd a'r bobl. Wel, ni wnaethant ymgynghori â'r bobl gan nad oedd ym maniffesto'r Ceidwadwyr, hyd yn oed yn etholiad 1970, a chafodd ei wthio drwodd yn sgil y chwip mwyaf didostur, fel y dywedais eiliad yn ôl, ar fwyafrif o wyth yn y bleidlais dyngedfennol. Ni chafwyd cydsyniad brwd, a dyna pam y mae'r ddadl hon wedi llusgo yn ei blaen am yr holl flynyddoedd hyn.

Yn y cyfamser, wrth gwrs, rydym wedi cael nifer o gytuniadau sydd wedi ehangu cymhwysedd y sefydliadau Ewropeaidd ac wedi lleihau rôl seneddau cenedlaethol, gan gynyddu pŵer technocratiaid anetholedig ar draul y rhai a gafodd eu swyddi yn sgil eu hethol gan y bobl. Ac ni fu erioed refferendwm ym Mhrydain ar unrhyw un o'r rheini, er cael addewid i'r perwyl hwnnw o bryd i'w gilydd.

Gadewch i ni edrych yn ôl ar gytuniad Lisbon ei hun, a gâi ei alw'n wreiddiol yn gyfansoddiad Ewropeaidd. Os yw'n gyfansoddiad Ewropeaidd, mae'n gwrthbrofi'r syniad nad yw'r UE byth yn mynd i ddatblygu'n rhyw fath o uwchwladwriaeth ffederal; dyna oedd ei holl bwynt yn y lle cyntaf. Dyna oedd Monnet a Schuman ei eisiau yn ôl yn y 1940au, ond nid yw'r bobl erioed wedi cael lleisio barn. Ac addawodd Gordon Brown refferendwm ac yna fe'i gwadodd iddynt, ac mae'r Ceidwadwyr wedi gwneud yn union yr un peth, hyd nes y gorfodwyd David Cameron gan UKIP, yn gwasgu ar ASau Torïaidd a oedd ofn colli eu seddau i addo un, gan arwain yn y pen draw at y rheswm pam ein bod yn dadlau ynglŷn â hyn heddiw.

Felly, gwelodd sylfaenwyr yr UE, Monnet a Schuman, fod democratiaeth yn broblem, oherwydd yn y 1930au roedd unbeniaid wedi llwyddo i ennyn emosiynau ymhlith y dorf, ac felly roeddent yn meddwl pe baech yn caniatáu i'r bobl benderfynu i bwy i roi awenau grym, fod hynny'n beth gwael iawn ac felly, roedd democratiaeth yn broblem. Ateb yr 1940au i broblem y 1930au ydoedd, a dyna pam y mae strwythur yr UE fel y mae. Mae gennym gomisiwn anetholedig a benodir am bum mlynedd, gyda Chyngor y Gweinidogion wedi'i ethol yn anuniongyrchol tu hwnt drwy systemau llywodraethol yr aelod-wladwriaethau unigol, ac nid oes unrhyw ffordd o ddwyn y bobl hyn i gyfrif, am fod yr aelodaeth yn newid drwy'r amser. Nid oes gennym etholiadau ar gyfer Ewrop gyfan. Nid oes unrhyw ffordd y gallwch gael gwared ar Lywodraeth yr Undeb Ewropeaidd, a dyna pam ein bod wedi cyrraedd lle'r ydym heddiw lle mae mwyafrif o bobl Prydain eisiau gadael yr UE.

A'r gwleidyddion sy'n amharod i dderbyn hynny sy'n peri'r anawsterau. Roedd 49 o'r 60 Aelod yn y Cynulliad hwn cefnogi aros yn yr UE. Roedd 480 o'r 650 o Aelodau Seneddol yn cefnogi aros, a'u castiau'n ceisio amddifadu pobl y wlad hon o'r hyn y pleidleisiasant o'i blaid drwy fwyafrif ddwy flynedd a hanner yn unig yn ôl sy'n gyfrifol am yr holl ffraeo y clywn amdano.

Ond yr hyn a ddarganfuwyd gennym yn y blynyddoedd diwethaf, fodd bynnag, yw pa mor ddibwynt oedd y blaid Dorïaidd fel cyfrwng i ddarparu Brexit. Fe wnaethant sbarduno erthygl 50 heb gynllun; nid ydynt wedi gwneud dim ers hynny i baratoi ar gyfer bywyd y tu allan i'r UE; eu polisi mewn enw yw gadael y farchnad sengl, yr undeb tollau ac awdurdodaeth Llys Ewrop; nid ydynt wedi gwneud dim i adeiladu'r seilwaith a'r cyfleusterau sydd eu hangen ar wledydd annibynnol i reoli eu masnach, a dylai hynny i gyd fod wedi dechrau yn 2016—nid yw wedi dechrau eto. Dylem fod wedi gwneud hynny i gyd erbyn cwblhau proses erthygl 50. Mae proses erthygl 50 wedi'i chwblhau i bob pwrpas oherwydd ein bod wedi gorfod gofyn am estyniad, ond ni wnaed unrhyw beth gan Lywodraeth y dydd i'n paratoi ar gyfer bywyd y tu allan i'r UE. Felly, fe fyddai'n costio mwy inni nag y byddai angen iddo ei wneud pe baem yn gadael heb gytundeb yr wythnos hon, ond nid yw hynny'n fai ar Brexit; bai'r ffaith bod gennym Brif Weinidog sydd eisiau aros yn yr UE a Chabinet sydd eisiau aros yn yr UE mewn Tŷ'r Cyffredin sydd eisiau aros yn yr UE, ac sydd wedi bod yn benderfynol o geisio rhwystro ewyllys pobl Prydain, ac ydw, rwy'n credu bod hynny'n bradychu'r ffydd sydd gan yr etholwyr ynddynt. Credaf fod y Prif Weinidog bob amser wedi bwriadu i'r broses hon fethu, a dyna pam nad yw wedi gwneud y paratoadau hynny.

Dylai negodiadau ynghylch cytundeb masnach yn y dyfodol fod wedi dechrau yn 2016. Nid ydynt wedi dechrau dair blynedd yn ddiweddarach hyd yn oed, ac mae'n amlwg o'r cytundeb ein bod wedi talu £39 biliwn i fod yn gaeth yn yr UE am gyfnod amhenodol, heb lais, heb bleidlais, heb feto, heb ryddid unochrog i adael. Rydym mewn lle gwaeth nag yr oeddem ar yr adeg y cafodd erthygl 50 ei sbarduno. Mae'n heddwch Carthaginaidd heb ryfel, testun gwaradwydd digyffelyb i Brydain a brad yn erbyn Brexit. Ni yw'r bumed economi fwyaf yn y byd, yr wythfed wlad weithgynhyrchol fwyaf, mae gennym Saesneg fel iaith fyd-eang, Llundain fel canolfan ariannol fwyaf y byd, mae gennym ddiffyg masnach enfawr gyda'r UE, rydym yn talu swm enfawr mewn cyfraniadau cyllidebol, ac mae'r UE yn crebachu fel grym ym masnach y byd. Rwy'n synnu—hwn yw fy mhwynt olaf—fod y blaid Dorïaidd yn y lle hwn wedi dileu ein cynnig,

'Yn gresynu bod yr UE... wedi cymryd pŵer oddi ar seneddau cenedlaethol etholedig', 

na wnaiff nodi bod

'fetoau cenedlaethol... wrth ffafrio pleidlais y mwyafrif'

wedi dod yn y drefn reolaidd o fewn yr UE, ac nad yw'n derbyn bod

'y prosiect Ewropeaidd yn rym di-baid, yn cael ei hyrwyddo gan sefydliadau parhaol yr UE'

ac nad yw'n galw

'ar Lywodraeth y DU i ganolbwyntio ei holl ymdrechion ar ddod i gytundeb masnach rydd'.

Mae hynny'n dweud popeth sydd angen i chi ei wybod am y Blaid Dorïaidd fel cyfrwng ar gyfer Brexit ac fel plaid sydd â bwriadau da ac ewyllys da i gyflawni'r hyn y pleidleisiodd pobl Prydain drosto ddwy flynedd a hanner yn ôl, ac rwy'n annog y Cynulliad felly i bleidleisio o blaid ein cynnig y prynhawn yma.

18:10

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig heb ei ddiwygio? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, dwi’n gohirio’r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

A dyma ni’n cyrraedd y cyfnod pleidleisio, oni bai bod tri Aelod yn dymuno i fi ganu’r gloch.

And that brings us to voting time, unless three Members wish for the bell to be rung.

10. Cyfnod Pleidleisio
10. Voting Time

Felly, mae’r bleidlais gyntaf ar y ddadl ar Gyfnod 4 y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru). Dwi’n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 42, neb yn ymatal, un yn erbyn. Ac felly derbyniwyd y cynnig.

I will move to the first vote, which is on the Stage 4 debate on the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. In favour 42, no abstentions, one against. And therefore the motion is agreed.

NDM7022 Cyfnod 4 y Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru): O blaid: 42, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

NDM7022 Stage 4 of the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill: For: 42, Against: 1, Abstain: 0

Motion has been agreed

Mae’r bleidlais nesaf ar y ddadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21 ar rygbi, a dwi’n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Andrew R.T. Davies. Agor y bleidlais. Cau’r bleidlais. O blaid 42—nage, y cyfanswm oedd 42. O blaid 27, 15 yn ymatal, neb yn erbyn. Ac felly derbyniwyd y cynnig.

The next vote is on the Member debate under Standing Order 11.21 on rugby, and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Andrew R.T. Davies. Open the vote. Close the vote. In favour 42—sorry, 42 is the total. In favour, 27, 15 abstentions, none against. And therefore the motion is agreed.

NDM6990 Dadl Aelodau o dan Reol Sefydlog 11.21(iv) - Rygbi: O blaid: 27, Yn erbyn: 0, Ymatal: 15

Derbyniwyd y cynnig

NDM6990 Member Debate under Standing Order 11.21(iv) - Rugby: For: 27, Against: 0, Abstain: 15

Motion has been agreed

I've never won a vote before. [Laughter.] [Applause.]

Nid wyf erioed wedi ennill pleidlais o'r blaen. [Chwerthin.] [Cymeradwyaeth.]

Mae’r bleidlais nesaf ar ddadl y Ceidwadwyr ar gyllid llywodraeth leol. Dwi’n galw am bleidlais ar y cynnig, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais.

The next vote is on the Welsh Conservatives debate on local government funding. I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote.

Normal service resumes now though, Andrew. [Laughter.]

Gwasanaeth arferol yn ailgychwyn nawr, Andrew. [Chwerthin.]

Cau’r bleidlais. O blaid wyth, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Ac felly gwrthodwyd y cynnig.

Close the vote. In favour eight, no abstentions, 35 against. And therefore the motion is not agreed.

NDM7018 Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 8, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM7018 Welsh Conservatives Debate - Motion without amendment: For: 8, Against: 35, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1, felly. Os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Galwaf am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, neb yn ymatal, 17 yn erbyn. Ac felly mae gwelliant 1 wedi'i dderbyn, gwelliant 2 a 3 yn cael eu dad-ddethol. 

Amendment 1, therefore. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 25, no abstentions, 17 against. Therefore, amendment 1 is agreed and amendments 2 and 3 are deselected.

18:15

NDM7018 Gwelliant 1: O blaid: 25, Yn erbyn: 17, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7018 Amendment 1: For: 25, Against: 17, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol.

Amendments 2 and 3 deselected.

Gwelliant 4: pleidlais ar welliant 4, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 32 yn erbyn. Gwrthodwyd gwelliant 4.

Amendment 4. A vote on amendment 4, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 32 against. Amendment 4 is therefore not agreed.

NDM7018 Gwelliant 4: O blaid: 11, Yn erbyn: 32, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

NDM7018 Amendment 4: For: 11, Against: 32, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Gwelliant 5 yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 43, neb yn ymatal, neb yn erbyn—gwelliant 5 yn cael ei dderbyn. 

Amendment 5 in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote, close the vote, in favour 43, no abstentions, none against. Therefore, amendment 5 is agreed.

NDM7018 Gwelliant 5: O blaid: 43, Yn erbyn: 0, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7018 Amendment 5: For: 43, Against: 0, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Gwelliant 6 yw'r bleidlais nesaf—gwelliant 6 yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 35, wyth yn ymatal, neb yn erbyn. Felly, derbyniwyd gwelliant 6. 

Amendment 6. I call for a vote on amendment 6 in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 35, eight abstentions, none against. Therefore, amendment 6 is agreed.

NDM7018 Gwelliant 6: O blaid: 35, Yn erbyn: 0, Ymatal: 8

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7018 Amendment 6: For: 35, Against: 0, Abstain: 8

Amendment has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar y cynnig wedi'i ddiwygio. 

The next vote is on the motion as amended.

Cynnig NDM7018 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn cydnabod y rôl bwysig y mae awdurdodau lleol yn ei chwarae wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus ledled Cymru.

2. Yn cydnabod yr heriau ariannol y mae awdurdodau lleol yng Nghymru yn eu hwynebu ar hyn o bryd.

3. Yn nodi bod lefelau treth gyngor ar gyfer eiddo band D yng Nghymru ar gyfartaledd yn is na’r rhai yn Lloegr.

4. Yn cydnabod bod y fformiwla gyllido ar gyfer awdurdodau lleol Cymru yn cael ei hadolygu yn flynyddol drwy bartneriaeth rhwng llywodraeth leol Cymru a Llywodraeth Cymru.

5. Yn cydnabod y cysylltiad pwysig rhwng y GIG a llywodraeth leol wrth ddarparu gwasanaethau.

6. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i leihau nifer y grantiau neilltuedig er mwyn caniatáu mwy o hyblygrwydd wrth i lywodraeth leol wario grantiau.

Motion NDM7018 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recognises the important role played by local authorities in delivering public services across Wales.

2. Acknowledges the funding challenges currently faced by Welsh local authorities.

3. Notes that council tax levels for band D properties in Wales are on average lower than those in England.

4. Recognises that the funding formula for Welsh local authorities is reviewed annually through a partnership between Welsh local government and Welsh Government.

5. Recognises the important link between NHS and local government in the delivery of services.

6. Calls on the Welsh Government to reduce the number of hypothecated grants in order to allow for greater flexibility on spending of grants by local government.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, wyth yn ymatal, 11 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig. 

Open the vote. Close the vote. In favour 24, eight abstentions, 11 against. Therefore, the motion is agreed.

NDM7018 Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 24, Yn erbyn: 11, Ymatal: 8

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM7018 Motion as amended: For: 24, Against: 11, Abstain: 8

Motion as amended has been agreed

Yr eitem nesaf o bledleisio yw ar ddadl UKIP ar yr Undeb Ewropeaidd. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid tri, neb yn ymatal, 40 yn erbyn. Felly, mae'r cynnig wedi'i wrthod. 

The next item is the UKIP debate on the European Union, and I call for a vote on the motion tabled in the name of Gareth Bennett. Open the vote. Close the vote. In favour three, no abstentions, 40 against. Therefore, the motion is not agreed.

NDM7019 Dadl Blaid Annibyniaeth y Deyrnas Unedig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 3, Yn erbyn: 40, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y cynnig

NDM7019 UKIP Debate - Motion without amendment: For: 3, Against: 40, Abstain: 0

Motion has been rejected

Gwelliant 1: os derbynnir gwelliant 1, caiff gwelliannau 2 a 3 eu dad-ddethol. Dwi'n galw am bleidlais ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid wyth, neb yn ymatal, 35 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi'i wrthod. 

Amendment 1. If amendment 1 is agreed, amendments 2 and 3 will be deselected. I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Darren Millar. Open the vote. Close the vote. In favour eight, no abstentions, 35 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.

NDM7019 Gwelliant 1: O blaid: 8, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

NDM7019 - Amendment 1: For: 8, Against: 35, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Gwelliant 2: os derbynnir gwelliant 2, bydd gwelliant 3 yn cael ei ddad-ddethol. Galw, felly, am bleidlais ar welliant 2, yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 24, neb yn ymatal, 19 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 2 wedi'i dderbyn, sydd yn golygu bod gwelliant 3 wedi'i ddad-ddethol. 

Amendment 2. If amendment 2 is agreed, amendment 3 will be deselected. I call, therefore, for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 24, no abstentions, 19 against. Therefore, amendment 2 is agreed and amendment 3 is therefore deselected.

NDM7019 Gwelliant 2: O blaid: 24, Yn erbyn: 19, Ymatal: 0

Derbyniwyd y gwelliant

NDM7019 - Amendment 2: For: 24, Against: 19, Abstain: 0

Amendment has been agreed

Cafodd gwelliant 3 ei ddad-ddethol.

Amendment 3 deselected.

Sy'n dod a ni at y cynnig wedi'i ddiwygio. 

That brings us to a vote on the motion as amended.

Cynnig NDM7019 fel y'i diwygiwyd:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn nodi bod yr Undeb Ewropeaidd a’i ragflaenydd wedi bod yn rym cadarnhaol dros heddwch a sefydlogrwydd parhaus yn Ewrop ers ei sefydlu.

2. Yn ailddatgan ei gefnogaeth i’r safbwynt a gymeradwywyd gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru mewn pleidleisiau olynol ar 4 Rhagfyr 2018, 30 Ionawr 2019 a 5 Mawrth 2019.

3. Yn credu beth bynnag fydd canlyniad y negodiadau presennol, y dylai’r Deyrnas Unedig geisio cynnal y cysylltiadau economaidd, cymdeithasol ac amgylcheddol agosaf posibl rhwng y DU a’r 27 gwladwriaeth arall sy’n rhan o’r UE.

Motion NDM7019 as amended:

To propose that the National Assembly for Wales:

1.  Notes that the European Union and its predecessor has been a positive force for continued peace and stability in Europe since its foundation.

2. Reiterates its support for the position endorsed by the National Assembly for Wales in successive votes on 4th December 2018, 30th January 2019 and 5th March 2019.

3. Believes that whatever the outcome of the current negotiations, the United Kingdom should seek to maintain the closest possible economic, social and environmental links between the UK and the other 27 states which make up the EU.

Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 25, saith yn ymatal, 11 yn erbyn. Ac, felly, mae'r cynnig wedi'i ddiwygio wedi'i dderbyn. 

Open the vote. Close the vote. In favour 25, seven abstentions, 11 against. Therefore, the motion as amended is agreed.

NDM7019 Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 25, Yn erbyn: 11, Ymatal: 7

Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd

NDM7019 - Motion as amended: For: 25, Against: 11, Abstain: 7

Motion as amended has been agreed

Yr eitem nesaf—. Pobl i adael y Siambr yn dawel ac yn gyflym—yr eitem nesaf fydd y ddadl fer.

The next item—. If Members could leave the Chamber quietly and quickly, the next item is the short debate.

11. Dadl Fer: Gwasanaethau plant: Amser am newid
11. Short Debate: Children’s services: Time for change

Yr eitem nesaf yw'r ddadl fer, a dwi'n galw ar Neil McEvoy i gyflwyno'r ddadl—Neil McEvoy.

The next item, as I said, is the short debate, and I call on Neil McEvoy—Neil McEvoy.

Okay. Diolch. Children's services: time for change. This is both a negative and positive contribution to a debate we need to have. I think, in Julie Morgan, we have a Minister who cares. So, I think that's a good starting point. Every single detail of this speech relates to a real individual, a real-life situation. None of this is abstract or academic. Minister, the status quo is not working. There's so many gaps in the system. We need better policies and procedures to plug those gaps. It's really important to say that this debate is not an attack on social workers. This is about the system. Social workers are under-resourced and over-worked. Too much pressure is on them. Their caseloads are unbearable and they're too often placed in impossible positions. No social worker should have more than 20 children to look after, but it's not uncommon for social workers to have 40 cases. The result is that they are simply unable to do the job that they went in the profession to do. They spend their time filling in paper and protecting themselves instead of addressing the serious matters affecting children and families.

Iawn. Diolch. Gwasanaethau plant: amser am newid. Mae hwn yn gyfraniad cadarnhaol a negyddol i ddadl sydd angen inni ei chael. Yn Julie Morgan, rwy'n credu bod gennym Weinidog sy'n malio. Felly, credaf fod hwnnw'n fan cychwyn da. Mae pob un manylyn o'r araith hon yn ymwneud ag unigolyn go iawn, sefyllfa mewn bywyd go iawn. Nid oes dim ohono'n haniaethol neu'n academaidd. Weinidog, nid yw'r status quo yn gweithio. Ceir cymaint o fylchau yn y system. Mae angen inni gael gwell polisïau a gweithdrefnau i lenwi'r bylchau hynny. Mae'n bwysig iawn dweud nad yw'r ddadl hon yn ymosodiad ar weithwyr cymdeithasol. Mae'n ymwneud â'r system. Nid yw gweithwyr cymdeithasol yn cael digon o adnoddau ac maent yn cael gormod o waith. Mae gormod o bwysau arnynt. Mae eu llwyth achosion yn annioddefol ac yn rhy aml cânt eu rhoi mewn sefyllfaoedd amhosibl. Ni ddylai fod gan unrhyw weithiwr cymdeithasol fwy na 20 o blant i ofalu amdanynt, ond nid yw'n anghyffredin i weithwyr cymdeithasol gael 40 o achosion. Y canlyniad yn syml yw na allant wneud y gwaith yr aethant i mewn i'r proffesiwn i'w wneud. Maent yn treulio'u hamser yn gwneud gwaith papur ac amddiffyn eu hunain yn hytrach na mynd i'r afael â'r materion difrifol sy'n effeithio ar blant a theuluoedd.

18:20

Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer took the Chair.

There is a lack of resource at the front line, but it's not just a question of money; it's how the money is spent. Let's look at children in care. There are roughly 6,000 children in care in Wales. In the last nine years, the number of children in care has gone up 36 per cent. So, there are 1,700 more children in care. The rate of children in care in Wales now stands at 102 per 10,000—significantly higher than the rate in England, which is 64 per 10,000. If we go back further and look at the number of children in care in 1991, it's more than doubled since. Why is this? Children in care account for over half the total budgeted expenditure on children's and family social services in 2018-19. Public care applications in the last 10 years have more than doubled. An enormous amount of money is spent on fighting cases against parents in the most aggressive way. It's a real David and Goliath situation, except, in most cases, David doesn't even have a sling. Again, the cost to the public purse is enormous—enormous. A system of parental advocacy with teeth should be brought in to reduce the amount of children put into care. Such a system could support families, reduce costs and, crucially, bring about better outcomes for children.

According to the Welsh Government, the average cost of a local authority placement is £23,000, compared to an independent agency costing £43,000 per year. Some of the most complex young people, on average, cost about £6,500 per week. In February 2018, Caerphilly had the highest cost placement at £16,500 a week. Cardiff spent £64,000 per child—per looked-after child—in 2016-17. Now, it would be cheaper for a child to go to boarding school and to go on holiday during the holidays and have that paid for by the public purse than to be put into care. It's an incredible situation. Taking children into care has become a lucrative business, so, Minister, you have an industry to confront.

Let's touch on anonymous examples. Now, family A—I won't say where—reports conclude that the parents love the children. There's no physical threat to the children. Children's services admits that the children love the parents, but, according to the lead councillor of that council, the skills of the parents are not up to scratch. The parents actually approached children's services for support with one child. The child had a very difficult birth, there was a lack of oxygen to the brain, and the child spent a lot of time with mother in hospital. It would have been logical to look at the medical reasons for behaviour of the child, but children's services refused to do this and they blamed mother. On the basis of the behaviour of one child, all four children were taken into care. The resulting emotional collapse of those children was not taken into account. Errors were made in assessment—factual errors. Mother was blamed for not attending medical appointments, and that was used as evidence of neglect. On those dates, mother was in hospital with the child.

Those serious errors are still uncorrected, and what a shock: in 10 years of experience in dealing with such cases, it is almost impossible—impossible—to get factual errors in reports corrected, many of which end up before the courts. So, judges make judgments on cases in which they are misinformed—they're given bad information. All interviews between parents and children's services should be digitally recorded. The data can be kept securely on a cloud and, crucially, there would be evidence to iron out sometimes really serious errors—really serious. 

Ceir diffyg adnoddau yn y rheng flaen, ond nid mater o arian yn unig ydyw; mae'n ymwneud â sut y caiff yr arian ei wario. Gadewch inni edrych ar blant mewn gofal. Ceir tua 6,000 o blant mewn gofal yng Nghymru. Yn y naw mlynedd diwethaf, mae nifer y plant mewn gofal wedi codi 36 y cant. Felly, ceir 1,700 yn fwy o blant mewn gofal. Mae cyfradd y plant mewn gofal yng Nghymru ar hyn o bryd yn 102 o bob 10,000—nifer gryn dipyn yn uwch na'r gyfradd yn Lloegr, ef 64 o bob 10,000. Os awn yn ôl ymhellach ac edrych ar nifer y plant mewn gofal yn 1991, mae wedi mwy na dyblu ers hynny. Pam y mae hyn wedi digwydd? Plant mewn gofal sydd i gyfrif am dros hanner y gwariant a gyllidebwyd ar gyfer gwasanaethau cymdeithasol i blant a theuluoedd yn 2018-19. Mae ceisiadau gofal cyhoeddus yn ystod y 10 mlynedd diwethaf wedi mwy na dyblu. Gwerir swm enfawr o arian ar ymladd achosion yn erbyn rhieni yn y modd mwyaf ymosodol. Mae'n sefyllfa Dafydd a Goliath go iawn, ond yn y rhan fwyaf o achosion, nid oes gan Dafydd ffon dafl hyd yn oed. Unwaith eto, mae'r gost i bwrs y wlad yn enfawr—enfawr. Dylid cyflwyno system eiriolaeth rhieni gyda dannedd er mwyn lleihau nifer y plant sy'n cael eu rhoi mewn gofal. Gallai system o'r fath gefnogi teuluoedd, lleihau costau ac yn allweddol, sicrhau gwell canlyniadau i blant.

Yn ôl Llywodraeth Cymru, mae cost gyfartalog lleoliad awdurdod lleol yn £23,000, o'i gymharu ag asiantaeth annibynnol sy'n costio £43,000 y flwyddyn. Mae rhai o'r bobl ifanc fwyaf cymhleth, ar gyfartaledd, yn costio tua £6,500 yr wythnos. Ym mis Chwefror 2018, yng Nghaerffili roedd y lleoliad a gostiai fwyaf, sef £16,500 yr wythnos. Gwariodd Caerdydd £64,000 y plentyn—pob plentyn sy'n derbyn gofal—yn 2016-17. Nawr, byddai'n rhatach i blentyn fynd i ysgol breswyl ac i fynd ar wyliau yn ystod y gwyliau a chael hynny wedi'i dalu amdano o'r pwrs cyhoeddus na chael eu rhoi mewn gofal. Mae'n sefyllfa anhygoel. Mae rhoi plant mewn gofal wedi dod yn fusnes proffidiol, felly, Weinidog, mae gennych ddiwydiant i'w wynebu.

Gadewch i ni grybwyll enghreifftiau dienw. Nawr, mae adroddiadau teulu A—ni ddywedaf ble—wedi dod i'r casgliad fod y rhieni'n caru'r plant. Nid oes unrhyw fygythiad corfforol i'r plant. Mae gwasanaethau plant yn cyfaddef bod y plant yn caru'r rhieni, ond yn ôl cynghorydd arweiniol y cyngor hwnnw, nid yw sgiliau'r rhieni'n ddigon da. Aeth y rhieni at y gwasanaethau i ofyn am gymorth gydag un plentyn. Cafwyd anawsterau yn ystod genedigaeth y plentyn, dioddefodd yn sgil diffyg ocsigen i'r ymennydd, a threuliodd y plentyn lawer o amser gyda'r fam yn yr ysbyty. Byddai wedi bod yn rhesymegol edrych ar y rhesymau meddygol dros ymddygiad y plentyn, ond gwrthododd y gwasanaethau plant wneud hyn ac roeddent yn beio'r fam. Ar sail ymddygiad un plentyn, cafodd y pedwar plentyn eu rhoi mewn gofal. Ni roddwyd ystyriaeth i'r chwalfa emosiynol a brofodd y plant yn sgil hynny. Gwnaed camgymeriadau wrth asesu—camgymeriadau ffeithiol. Cafodd y fam ei beio am beidio â mynychu apwyntiadau meddygol, a defnyddiwyd hynny fel tystiolaeth o esgeulustod. Ar y dyddiadau hynny, roedd y fam yn yr ysbyty gyda'r plentyn.

Mae'r camgymeriadau difrifol hynny yn dal heb eu cywiro, ac am syndod: mewn 10 mlynedd o brofiad o ymdrin ag achosion o'r fath, mae bron yn amhosibl—amhosibl—cael camgymeriadau ffeithiol mewn adroddiadau wedi'u cywiro, ac mae llawer ohonynt yn mynd gerbron y llysoedd yn y pen draw. Felly, mae barnwyr yn gwneud penderfyniadau ar achosion lle maent wedi cael gwybodaeth anghywir—rhoddir gwybodaeth wael iddynt. Dylid cofnodi pob cyfweliad rhwng rhieni a gwasanaethau plant yn ddigidol. Gellir cadw'r data'n ddiogel ar gwmwl ac yn hollbwysig, byddai tystiolaeth ar gael i ddatrys camgymeriadau gwirionedd ddifrifol weithiau—gwirioneddol ddifrifol.

In a meeting with the deputy director of children's services in the local authority in the case I'm talking about, the deputy director had been briefed by officers, yet relayed error of fact after error of fact. The same deputy director told me before the case review that there would be no change in contact arrangements—now, I emphasise, before the review. The deputy director was right, because there was no change, despite one child pleading to go home. After the review, the independent officer was asked how he or she could possibly recommend no change and the reply was that he or she had 90 cases—90—and was unable to properly scrutinise the case. It's not unreasonable to conclude that such reviewers are led by the nose and are not independent; they don't have the time to be. After changes of senior management, I'm glad to say that this case is now being investigated, but I had to employ a social worker, a very experienced social worker, to do the work on that case.

I have another case also where allegations against the children's family have been fabricated. The family was involved in getting a social worker struck off and the response from the local authority is one of supreme aggression, and it's a case that I will be following up.

Professionals in the field tell me that parents with mental health challenges get a raw deal. Now, Minister, this really does need to be looked at with measures and support put in place. As a general rule, there is huge class discrimination in taking children into care: do not be working class; do not be on a low income; do not be without formal education; do not be a former child in care; do not be a former victim of child abuse or rape, because, I tell you, in some circumstances, all this will be held against you and I've seen the cases to prove it. I'll tell you also: don't be a feisty mother trying to protect her offspring, because this will also be held against you—you will be called 'aggressive'; you will be called 'unco-operative'. And the fact that mothers may dearly love their children who they have lost will not be taken into account. The treatment of some mothers that I've come across borders on inhumane. There is a complete absence of taking into account the mental health conditions and the trauma of losing one's children.

Where there are serious threats, of course children should be removed. There's no argument with that; we all support that. But there are so many cases that I've come across where families need support, not punishment. As a result, now, I'm currently employing two social workers to work on my caseload.

Let's move on to child protection conferences. Minister, I'm banned from attending any child protection conference in Cardiff, and I'd like to tell you why because I think you'll be shocked. I attended a conference and there were lots of errors. Father was a victim of domestic abuse, yet there was no statutory domestic abuse agency there to support him. If he were female, he would have been supported, so there's a systemic gap. Moving on, the local authority had in writing that there was a paedophile threat to the child when in mother's care. The chair of the child protection conference tried to close the conference without discussing the paedophile threat. I raised the matter and the chair said that it was not relevant. After I raised the paedophile threat, a person supporting the mother said, 'That won't happen again'. The words are burnt into my memory: 'That won't happen again'. I asked, 'What won't happen again?' and, of course, there was no reply. I asked for everything to be minuted and, when the minutes came through, there was no reference to the paedophile threat. The hearing, however, had been covertly recorded and it was evidenced that the paedophile threat was mentioned. I complained to the local safeguarding board and all but one of my complaints were upheld. So, I was right to complain, we were vindicated, but the action of children's services was not to resolve matters, but to ban me from any future conferences with any parents, and this is something I'll be challenging in the near future. And then, afterwards, the department aggressively went after father, who was the safeguarding influence in the child's life. Minister, all child protection conferences should be digitally recorded and the data held on a cloud, a secure cloud. 

The important point about this is that, if parents have a strong advocate in such proceedings, then they will simply be taken out of the equation and parents will be left without adequate help, and that cannot be right. It also begs the question: just who are child protection conferences there to protect? Parental alienation, according to expert witnesses on the Petitions Committee, is a form of child abuse. This abuse is ignored and, indeed, tolerated. A strategy to keep both parents in children's lives should be adopted by all children's services departments. There needs to be a rebalancing of power with children's services. It's far too easy for individuals to be crushed—and I do say crushed—in every sense. Justice and due process need to be at the heart of everything done. At the moment, I have too many examples where they simply are not. 

The timetabling of courts doesn't help either, Minister, because too often under-resourced social workers do not have time to prepare adequate reports, and the emphasis then is on box ticking.

I'll briefly talk about the complaints procedure, because once you get to a stage 3 independent complaints level, the so-called independent investigator is both employed by and paid by the council. Now, if the investigator were to be too robust, let's say, then they're not going to be re-employed, and there's case after case after case where they're clearly not independent, and that's another gap, Minister. 

My considered view is that children's services should be taken out of local authority control. Wales should have a children's service that is democratically accountable, because at council level there is virtually no accountability—no accountability. Cabinet members simply do not know what is going on. Social workers have a right to expect to be able to practice their vocation free of fear. Children across Wales have the right to expect to be kept safe, and families have a right to be supported, not punished. Mae'n amser newid—it's time for change. Diolch. 

Mewn cyfarfod â dirprwy gyfarwyddwr gwasanaethau plant yn yr awdurdod lleol yn yr achos rwy'n sôn amdano, roedd y dirprwy gyfarwyddwr wedi cael ei friffio gan swyddogion, ac eto llwyddodd i fynegi un ffaith wallus ar ôl y llall. Dywedodd yr un dirprwy gyfarwyddwr wrthyf cyn yr adolygiad achos na fyddai unrhyw newid yn y trefniadau cyswllt—nawr, rwy'n pwysleisio, cyn yr adolygiad. Roedd y dirprwy gyfarwyddwr yn iawn, oherwydd nid oedd unrhyw newid, er bod un plentyn yn erfyn am gael mynd adref. Ar ôl yr adolygiad, gofynnwyd i'r swyddog annibynnol sut y gallai argymell dim newid a'r ateb oedd fod gan yr unigolyn dan sylw 90 o achosion—90—ac ni allai graffu'n briodol ar yr achos. Nid yw'n afresymol dod i'r casgliad fod adolygwyr o'r fath yn cael eu harwain gerfydd eu trwynau ac nad ydynt yn annibynnol; nid oes ganddynt amser i fod yn annibynnol. Ar ôl newidiadau i'r rheolwyr uwch, rwy'n falch o ddweud bod yr achos hwn bellach yn cael ei archwilio, ond bu'n rhaid i mi gyflogi gweithiwr cymdeithasol, gweithiwr cymdeithasol profiadol iawn, i wneud y gwaith ar yr achos hwnnw.

Mae gennyf achos arall hefyd lle mae'r honiadau yn erbyn teulu'r plant yn rhai ffug. Roedd y teulu'n rhan o gamau i gael gweithiwr cymdeithasol wedi'u diswyddo ac mae'r awdurdod lleol wedi ymateb drwy ymddwyn yn ymosodol iawn, ac mae'n achos y byddaf yn mynd ar ei drywydd.

Mae gweithwyr proffesiynol yn y maes yn dweud wrthyf fod rhieni sy'n wynebu heriau iechyd meddwl yn cael cam. Nawr, Weinidog, mae gwir angen edrych ar hyn a rhoi mesurau a chymorth ar waith. Fel rheol gyffredinol, mae gwahaniaethu ar sail dosbarth enfawr ynghlwm wrth roi plant mewn gofal: peidiwch â bod yn ddosbarth gweithiol; peidiwch â bod ar incwm isel; peidiwch â bod heb fod wedi cael addysg ffurfiol; peidiwch â bod yn rhywun a arferai fod yn blentyn mewn gofal; peidiwch â bod yn gyn-ddioddefwr cam-drin plant neu drais rhywiol, oherwydd, rwy'n dweud wrthych, mewn rhai amgylchiadau, caiff hyn oll ei ddal yn eich erbyn ac rwyf wedi gweld yr achosion i brofi hynny. Fe ddywedaf wrthych hefyd: peidiwch â bod yn fam danllyd sy'n ceisio amddiffyn ei phlant, oherwydd fe ddelir hyn hefyd yn eich erbyn—cewch eich galw'n 'ymosodol'; cewch eich galw'n rhywun nad yw'n fodlon cydweithredu. Ac ni roddir ystyriaeth i'r ffaith bod mamau o bosibl yn caru'r plant y maent wedi'u colli yn fawr. Mae'r driniaeth i rai mamau y deuthum ar eu traws yn ymylu ar fod yn annynol. Ni roddir ystyriaeth o gwbl i'r cyflyrau iechyd meddwl a'r trawma a ddaw yn sgil colli eich plant.

Lle ceir bygythiadau difrifol, wrth gwrs y dylid symud plant. Nid oes neb yn dadlau ynglŷn â hynny; mae pawb ohonom yn cefnogi hynny. Ond ceir cymaint o achosion y deuthum ar eu traws lle mae teuluoedd angen cymorth, nid cosb. O ganlyniad, nawr, rwyf ar hyn o bryd yn cyflogi dau weithiwr cymdeithasol i weithio ar fy llwyth achosion.

Gadewch inni symud ymlaen i gynadleddau amddiffyn plant. Weinidog, rwyf wedi cael fy ngwahardd rhag mynychu unrhyw gynhadledd amddiffyn plant yng Nghaerdydd, a hoffwn ddweud wrthych pam oherwydd credaf y cewch eich synnu. Mynychais gynhadledd ac roedd llawer o gamgymeriadau. Roedd y tad yn ddioddefwr cam-drin domestig, ac eto nid oedd unrhyw asiantaeth cam-drin domestig statudol yno i'w gefnogi. Pe bai'n ddynes, byddai wedi cael cefnogaeth, felly mae yna fwlch systemig. Gan symud ymlaen, roedd yr awdurdod lleol wedi nodi'n ysgrifenedig fod bygythiad pedoffilaidd i'r plentyn tra oedd yng ngofal y fam. Ceisiodd cadeirydd y gynhadledd amddiffyn plant gloi'r gynhadledd heb drafod y bygythiad pedoffilaidd. Codais y mater a dywedodd y cadeirydd nad oedd yn berthnasol. Ar ôl i mi nodi'r bygythiad pedoffilaidd, dywedodd person a gefnogai'r fam 'Ni fydd hynny'n digwydd eto'. Mae'r geiriau wedi'u serio ar fy nghof: 'Ni fydd hynny'n digwydd eto'. Gofynnais, 'Beth na fydd yn digwydd eto?' ac wrth gwrs, ni ddaeth ateb. Gofynnais am i bopeth gael ei gofnodi a phan ddaeth y cofnodion, nid oedd cyfeiriad at y bygythiad pedoffilaidd. Fodd bynnag, gwnaethpwyd recordiad cudd o'r gwrandawiad a gwelwyd bod y bygythiad pedoffilaidd yn cael ei grybwyll. Gwneuthum gŵyn i'r bwrdd diogelu lleol a chafodd pob un ond un o fy nghwynion eu cadarnhau. Felly, roeddwn yn iawn i gwyno, cafodd ein cwynion eu cyfiawnhau, ond nid datrys materion oedd yr hyn a wnaeth y gwasanaethau plant ond fy ngwahardd o unrhyw gynadleddau yn y dyfodol gydag unrhyw rieni, ac mae hyn yn rhywbeth y byddaf yn ei herio yn y dyfodol agos. Ac wedyn, aeth yr adran ar ôl y tad mewn modd ymosodol, er mai'r tad oedd y dylanwad diogelu ym mywyd y plentyn. Weinidog, dylid cofnodi pob cynhadledd amddiffyn plant yn ddigidol a chadw'r data ar gwmwl, cwmwl diogel.

Y pwynt pwysig am hyn yw y bydd rhieni sydd ag eiriolwr cryf mewn achosion o'r fath yn cael eu tynnu allan o'r hafaliad a bydd rhieni'n cael eu gadael heb gymorth digonol, ac ni all hynny fod yn iawn. Mae'n gwneud inni gwestiynu hefyd: pwy'n union y mae cynadleddau amddiffyn plant yno i'w hamddiffyn? Yn ôl tystion arbenigol ar y Pwyllgor Deisebau, mae dieithrio plentyn oddi wrth riant yn ffurf ar gam-drin plant. Caiff y gamdriniaeth ei hanwybyddu, a'i goddef yn wir. Dylai'r holl adrannau gwasanaethau plant fabwysiadu strategaeth i gadw'r ddau riant ym mywydau plant. Mae angen ailgydbwyso pŵer gyda gwasanaethau plant. Mae'n llawer rhy hawdd i unigolion gael eu llethu—ac rwy'n dweud llethu—ym mhob ystyr. Mae angen i gyfiawnder a'r drefn briodol fod wrth wraidd popeth a wneir. Ar hyn o bryd, mae gennyf ormod o enghreifftiau lle nad yw hynny'n wir.

Nid yw trefniadau amserlennu llysoedd yn helpu ychwaith, Weinidog, oherwydd yn rhy aml, nid oes gan weithwyr cymdeithasol sy'n brin o adnoddau amser i baratoi adroddiadau digonol, ac mae'r pwyslais wedyn ar dicio bocsys.

Rwyf am sôn yn fyr am y weithdrefn gwyno, oherwydd pan fyddwch wedi cyrraedd lefel cam 3 o broses gwynion annibynnol, mae'r ymchwilydd honedig annibynnol yn cael eu cyflogi a'u talu gan y cyngor. Nawr, os yw'r ymchwilydd yn rhy drylwyr, gadewch i ni ddweud, ni chânt eu cyflogi eto, a cheir achos ar ôl achos ar ôl achos lle mae'n amlwg nad ydynt yn annibynnol, a dyna fwlch arall, Weinidog.

Fy marn i yw y dylid tynnu gwasanaethau plant allan o reolaeth awdurdodau lleol. Dylai fod gan Gymru wasanaeth plant sy'n atebol yn ddemocrataidd, oherwydd ar lefel cyngor ni cheir y nesaf peth i ddim atebolrwydd—dim atebolrwydd. Nid yw aelodau'r cabinet yn gwybod beth sy'n digwydd. Mae gan weithwyr cymdeithasol hawl i ddisgwyl gallu cyflawni eu galwedigaeth yn rhydd o ofn. Mae gan blant ledled Cymru hawl i ddisgwyl cael eu cadw'n ddiogel, ac mae gan deuluoedd hawl i gael eu cefnogi, nid eu cosbi. Mae'n amser newid. Diolch.

18:30

Can I call on the Deputy Minister for Health and Social Services to reply to the debate—Julie Morgan? 

A gaf fi alw ar y Dirprwy Weinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol i ymateb i'r ddadl—Julie Morgan?

Thank you, Deputy Presiding Officer, and I am pleased to respond to this debate put forward by Neil McEvoy, and I appreciate the calm, measured way he has presented his arguments. I think the individual points that he makes about individual situations—I'm not able to comment on them, so I thought I would use the opportunity to talk about what our philosophy from the Government was about children, and what our hopes for children are. I think, really, all parties have always bought into—well, there is a clear consensus that we all have a collective responsibility to ensure that we try to give children and young people the best care and support that is available to them, to allow them to flourish in a safe environment, supported and guided by people who care and have their best interests at heart.

The laws in Wales have changed significantly in recent years, and that transforms how social care is given through the Social Services and Well-being Act (Wales) 2014 and the Regulation and Inspection of Social Care (Wales) Act 2016. The 2014 Act has been in force since April 2016, and stakeholders across Wales have worked very hard to implement its aspirations. and the purpose of that Act is prevention, early intervention to help parents—which I know the Member will agree with—co-production, working together with families, and voice and control are at the heart of the Act, and thanks to the action of this Assembly in agreeing the regulated adoption service regulations yesterday, 29 April—that will mark a milestone in the delivery of the 2016 Act, when Care Inspectorate Wales will start registering providers of adoption and fostering services, bringing them into the scope of the quality improvement focus of the 2016 Act. So, there was a significant development yesterday in the care of children.

Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd, ac rwy'n falch o ymateb i'r ddadl hon a gyflwynwyd gan Neil McEvoy, ac rwy'n gwerthfawrogi'r ffordd ddigynnwrf a phwyllog y cyflwynodd ei ddadleuon. Credaf fod y pwyntiau unigol a wneir ganddo am sefyllfaoedd unigol—nid wyf yn cael rhoi sylwadau arnynt, felly, roeddwn yn meddwl y buaswn yn defnyddio'r cyfle i siarad ynglŷn â beth yw ein hathroniaeth gan y Llywodraeth ynghylch plant, a beth yw ein gobeithion ar gyfer plant. Mewn gwirionedd, credaf fod pob plaid bob amser wedi cefnogi—wel, ceir consensws clir fod cyfrifoldeb ar bawb ohonom i sicrhau ein bod yn ceisio rhoi'r gofal a'r cymorth gorau sydd ar gael iddynt i blant a phobl ifanc, er mwyn caniatáu iddynt ffynnu mewn amgylchedd diogel, wedi'u cefnogi a'u harwain gan bobl sy'n malio ac sydd â'u lles gorau yn eu calonnau.

Mae'r deddfau yng Nghymru wedi newid yn sylweddol dros y blynyddoedd diwethaf, ac mae hynny'n gweddnewid y ffordd y rhoddir gofal cymdeithasol drwy Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014, a Deddf Rheoleiddio ac Arolygu Gofal Cymdeithasol (Cymru) 2016. Mae Deddf 2014 wedi bod mewn grym ers mis Ebrill 2016, a gweithiodd rhanddeiliaid ar draws Cymru yn galed iawn i weithredu ei dyheadau. a diben y Ddeddf yw atal, ymyrryd yn gynnar i helpu rhieni—gwn y bydd yr Aelod yn cytuno â hynny—cydgynhyrchu, gweithio gyda theuluoedd, ac mae llais a rheolaeth yn rhan greiddiol o'r Ddeddf, a diolch i gamau gweithredu'r Cynulliad hwn yn cytuno ar y rheoliadau gwasanaeth mabwysiadu rheoleiddiedig ddoe, 29 Ebrill—bydd hynny'n garreg filltir yn y broses o gyflawni Deddf 2016, pan fydd Arolygiaeth Gofal Cymru yn dechrau cofrestru darparwyr gwasanaethau mabwysiadu a maethu, gan ddod â hwy'n rhan o waith ffocws gwella ansawdd Deddf 2016. Felly, cafwyd datblygiad sylweddol ddoe ym maes gofal plant.

So far, during my time as Deputy Minister, I've spoken to a range of people involved with the lives of children and families. I've spoken to senior local authority officers, local politicians, third sector organisations, and I've spoken directly to children and young people about their experiences of services too, and that, I think, has been one of the most important exercises I've undertaken—listening directly to children and young people. And while the experiences I've heard have been varied—what they've said to me has covered a range of responses—I do continue to be humbled and impressed by the sheer dedication and passion of those involved with helping children and families who are living through very unsettled times. I do have to speak up for the many social workers and workers in the childcare system who do work very hard and very genuinely to try to improve the lives of children, and there is much determination to do the right thing. I want us, the Government, to do all we can to facilitate and support those social workers and our stakeholders to make sure that we do try to deliver the best services possible. So, that is the profound wish of the Government, that we want to improve the lives of children who are in difficult circumstances, and we know that the children and young people who come into contact with public services will be going through the most difficult and challenging family circumstances, and I have really admired many of those children who have shown great resilience, often, and great coping mechanisms to deal with very difficult situations.

I think, as Neil McEvoy did acknowledge in his contribution, that the safety of our children is paramount, and whilst we do all we can to work with families to keep the family unit together, sometimes, it is in the best interest of the child to live in a different arrangement, and that is and should always be completely as a last resort. This, of course, could be with their extended family or friends, or often with grandparents or in more formal arrangements such as special guardianship or kinship foster placements. Children living in any of these arrangements should receive the support they and their carers need to promote their well-being, whether or not they are a looked-after child, and when children do go into a care setting, we all have a responsibility to ensure their lives and opportunities are as favourable as their peers'. We are committed to do all we can for those children, and I'm sure you will know that the Welsh Government has publicly committed to our vision for children's services in our programme for Government, 'Taking Wales Forward' and the national strategy, 'Prosperity for All'.

Deputy Presiding Officer, our First Minister strongly supports this vision, and has set out his priorities, which I believe will help local authorities focus their efforts where significant impact can be made. And in support of those priorities, I will be working with local authorities individually—with individual local authorities—to safely reduce the number of children in care, and, as appropriate, the number of out-of-county and out-of-country placements. The Member did say in his contribution about the rising numbers of children in care, and I think he's making a very important point there. The Government wants to reduce those numbers who are in care and we want to do that safely. So, during April and May this year, our officials will be meeting with all local authorities to talk with them about how we can work together to make progress on these priorities and to put in place appropriate plans for some of these children because, obviously, we've got to take into account the demography and the environment within which local authorities are delivering services so that we can understand the challenges and produce together a tailored solution. So, I hope I'll have the chance to update you further on how this work is progressing. 

Hyd yma, yn ystod fy amser fel Dirprwy Weinidog, rwyf wedi siarad ag amrywiaeth o bobl sy'n ymwneud â bywydau plant a theuluoedd. Rwyf wedi siarad ag uwch-swyddogion awdurdodau lleol, gwleidyddion lleol, sefydliadau trydydd sector, ac rwyf wedi siarad yn uniongyrchol â phlant a phobl ifanc am eu profiadau o wasanaethau hefyd, ac rwy'n credu mai dyna un o'r ymarferion pwysicaf a wneuthum—gwrando'n uniongyrchol ar blant a phobl ifanc. Ac er bod y profiadau a glywais wedi bod yn amrywiol—roedd yr hyn a ddywedasant wrthyf yn cynnwys amrywiaeth o ymatebion—rwy'n parhau i gael fy synnu a fy nghalonogi gan ymroddiad ac angerdd y bobl sy'n ymwneud â helpu plant a theuluoedd sy'n byw drwy adegau ansefydlog iawn. Rhaid i mi siarad ar ran llawer o weithwyr cymdeithasol a gweithwyr yn y system gofal plant sy'n gweithio galed ac sydd o ddifrif yn ceisio gwella bywydau plant, a cheir llawer o benderfyniad i wneud y peth iawn. Rwyf am inni, y Llywodraeth, wneud popeth a allwn i hwyluso a chefnogi'r gweithwyr cymdeithasol hynny a'n rhanddeiliaid i wneud yn siŵr ein bod yn ceisio darparu'r gwasanaethau gorau posibl. Felly, dyna yw dymuniad diffuant y Llywodraeth, ein bod am wella bywydau plant sydd mewn amgylchiadau anodd, a gwyddom y bydd y plant a'r bobl ifanc sy'n dod i gysylltiad â gwasanaethau cyhoeddus yn mynd drwy'r amgylchiadau teuluol mwyaf anodd a heriol, ac rwyf wedi edmygu'n fawr y ffordd y mae nifer o'r plant hynny wedi dangos gwydnwch mawr, yn aml, a'r dulliau o ymdopi â'r sefyllfaoedd anodd hynny.

Fel y cydnabu Neil McEvoy yn ei gyfraniad, rwy'n credu bod diogelwch plant yn bwysicach na dim, ac er ein bod yn gwneud popeth a allwn i weithio gyda theuluoedd i gadw'r uned deuluol gyda'i gilydd, weithiau, sicrheir y budd pennaf i'r plentyn drwy fyw mewn trefniant gwahanol a dewis olaf yn bendant fydd hwnnw ac y dylai hwnnw fod bob amser. Gallai hyn fod, wrth gwrs, gyda'u teulu estynedig neu ffrindiau, neu'n aml gyda neiniau a theidiau neu mewn trefniadau mwy ffurfiol megis lleoliadau maeth sy'n berthnasau neu warcheidiaeth arbennig. Dylai plant sy'n byw mewn unrhyw un o'r trefniadau hyn gael y cymorth sydd ei angen arnynt hwy a'u gofalwyr i hybu eu lles, boed yn blant sy'n derbyn gofal ai peidio, a phan fo plentyn yn mynd i leoliad gofal, mae cyfrifoldeb ar bawb ohonom i sicrhau bod eu bywydau a'u cyfleoedd mor ffafriol â rhai eu cyfoedion. Rydym wedi ymrwymo i wneud popeth yn ein gallu ar gyfer y plant hynny, ac rwy'n siŵr y byddwch yn gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo'n gyhoeddus i'n gweledigaeth ar gyfer gwasanaethau plant yn ein rhaglen lywodraethu, 'Symud Cymru Ymlaen' a'r strategaeth genedlaethol, 'Ffyniant i Bawb'.

Ddirprwy Lywydd, mae ein Prif Weinidog yn cefnogi'r weledigaeth hon yn gadarn, ac mae wedi nodi ei flaenoriaethau, a chredaf y byddant yn helpu awdurdodau lleol i ganolbwyntio eu hymdrechion ar ble y gellir sicrhau effaith sylweddol. Ac i gefnogi'r blaenoriaethau hynny, byddaf yn gweithio gydag awdurdodau lleol yn unigol—gydag awdurdodau lleol unigol—i leihau nifer y plant mewn gofal yn ddiogel, ac fel y bo'n briodol, nifer y lleoliadau y tu allan i'r sir a'r tu allan i'r wlad. Fe soniodd yr Aelod yn ei gyfraniad am y niferoedd cynyddol o blant mewn gofal, a chredaf ei fod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Mae'r Llywodraeth yn dymuno lleihau'r niferoedd sydd mewn gofal ac rydym am wneud hynny'n ddiogel. Felly, yn ystod mis Ebrill a mis Mai eleni, bydd ein swyddogion yn cyfarfod â phob awdurdod lleol i siarad gyda hwy ynglŷn â sut y gallwn weithio gyda'n gilydd i wneud cynnydd ar y blaenoriaethau hyn ac i roi cynlluniau priodol ar waith ar gyfer rhai o'r plant hyn oherwydd, yn amlwg, rhaid inni roi ystyriaeth i'r ddemograffeg a'r amgylchedd y mae'r awdurdodau lleol yn darparu gwasanaethau ynddynt fel y gallwn ddeall yr heriau a chynhyrchu ateb wedi'i deilwra gyda'n gilydd. Felly, rwy'n gobeithio y caf gyfle i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i chi ynglŷn â chynnydd y gwaith hwn.

So, linking strongly to the point that you've made about too many children being in care, we agree with that, and we are trying and we're going to have a concerted effort to try to reduce the number of children in care. I'm pleased that there is significant interest in this important area, because if we are scrutinised, it does maintain our focus to actually try to achieve something. It can drive quality improvement and galvanise actions. For example, the Public Accounts Committee is undertaking its own inquiry looking at public services for care-experienced children and young people. And the first part of that inquiry has been completed, and we're taking forward a number of recommendations as a result. For example, we've given a commitment to develop a national approach to placement commissioning, and this will build upon the work already being undertaken by the National Adoption Service, the national fostering framework, and the children's residential care task and finish group.

We're particularly keen to promote regional approaches to provision of specialist services, such as residential care for children and young people at risk of going into secure accommodation. We want to de-escalate the services and try to make sure that we do have regional provision for children to go into so that they don't have to travel miles away from their home, because we do think it's very important that children are placed as near as possible to their families, who, obviously, are of utmost importance to them. Following our new investment of £15 million into the integrated care fund to support prevention and early intervention services for care-experienced young people, regional partnership boards have been working hard to develop proposals for innovative new approaches to increase the capacity of our residential accommodation and promote new models of support.

And of course, we have got the children's ministerial advisory group, which is chaired excellently by our colleague David Melding, and I'm sure you'll have heard about the work that that group does. They have three key areas of priority, and they are the same as what are now my priorities: safely reducing the number of children in need of care; having sufficiently high-quality placement options for children who are looked after or who are leaving care—so, we want to be sure that there are suitable placements for the children who have to come into care; and supporting children who are looked after to have the best possible journey through care and into adulthood. We have invested to support care-experienced children to keep families with their birth families wherever possible, and this includes—we've established the St David's Day fund, and in its first year alone, over 1,900 care-experienced children across Wales have been supported through this fund. We have developed edge-of-care services in each of the 22 local authorities, and we've helped over 3,600 children to remain within the family unit, by working with more than 2,000 families last year. We've rolled out the Reflect service across Wales, and so far, this year, the service has supported in excess of 160 young parents who've had at least one child placed in the care system, with the aim of trying to not let that happen again. And the previously mentioned £15 million integrated care funding will be also used to support the delivery of prevention and early intervention work highlighted in the improving outcomes for children work programme. And a regular topic of discussion at the ministerial advisory group has been better access to and availability of therapeutic support for care-experienced children.

I was fortunate enough to be invited to speak at the launch of a joint report produced by the NSPCC and Voices from Care about the emotional and mental well-being of looked-after children, and I know there are some very important recommendations from this report, and I look forward to hearing their advice on the action that is needed.

So, to finish, I want to emphasise that there is a lot of good work going on around Wales. We must be scrutinised, so I welcome that scrutiny, but I think we have to acknowledge that our local authority colleagues are committed and do work very hard for the interests of the children. We are a small, compact nation, which makes it relatively easy for us to learn from each other, so it's very important that the good practice is able to spread around Wales. We here in this Chamber, we are all corporate parents to care-experienced children and young people; they are our responsibility throughout Wales. So, I do hope the Member will agree that the aims of the Welsh Government are to do our utmost to look after children who are in these difficult situations. We want to reduce the number of children who are in care, and we want to do our very best as a Government to ensure that they have the best possible opportunity in life. Thank you, Deputy Presiding Officer.

Felly, gan gysylltu'n gryf â'r pwynt a wnaethoch ynghylch gormod o blant mewn gofal, rydym yn cytuno â hynny, ac rydym yn ceisio ac yn mynd i gael ymdrech gydunol i geisio lleihau nifer y plant sydd mewn gofal. Rwy'n falch fod yna ddiddordeb sylweddol yn y maes pwysig hwn, oherwydd os cawn ein craffu, mae'n cadw ein ffocws ar geisio cyflawni rhywbeth mewn gwirionedd. Gall wella ansawdd ac ysgogi camau gweithredu. Er enghraifft, mae'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn cynnal ei ymchwiliad ei hun i edrych ar wasanaethau cyhoeddus ar gyfer plant a phobl ifanc sy'n cael profiad o ofal. Ac mae rhan gyntaf yr ymchwiliad hwnnw wedi'i gwblhau ac rydym yn bwrw ymlaen â nifer o argymhellion o ganlyniad i hynny. Er enghraifft, rydym wedi rhoi ymrwymiad i ddatblygu dull cenedlaethol o gomisiynu lleoliadau, a bydd hyn yn adeiladu ar y gwaith a wneir eisoes gan y gwasanaeth mabwysiadu cenedlaethol, y fframwaith maethu cenedlaethol a'r grŵp gorchwyl a gorffen ar ofal preswyl i blant.

Rydym yn arbennig o awyddus i hyrwyddo dulliau rhanbarthol o ddarparu gwasanaethau arbenigol, megis gofal preswyl ar gyfer plant a phobl ifanc sydd mewn perygl o fynd i fyw mewn llety diogel. Rydym am ddad-ddwysáu'r gwasanaethau a cheisio gwneud yn siŵr fod gennym ddarpariaeth ranbarthol i blant fynd iddi fel nad oes yn rhaid iddynt deithio milltiroedd i ffwrdd o'u cartref, oherwydd credwn ei bod hi'n bwysig iawn fod plant yn cael eu gosod mor agos â phosibl at eu teuluoedd, sydd, yn amlwg, yn hollbwysig iddynt. Yn dilyn ein buddsoddiad newydd o £15 miliwn yn y gronfa gofal integredig i gefnogi gwasanaethau atal a gwasanaethau ymyrraeth gynnar i bobl ifanc sy'n cael profiad o ofal, mae byrddau partneriaeth rhanbarthol wedi bod yn gweithio'n galed i ddatblygu cynigion ar gyfer dulliau arloesol newydd o gynyddu capasiti ein llety preswyl a hyrwyddo modelau newydd o gymorth.

Ac wrth gwrs, mae gennym grŵp cynghori'r Gweinidog ar blant, a gadeirir yn ardderchog gan ein cyd-Aelod, David Melding, ac rwy'n siŵr y byddwch wedi clywed am y gwaith y mae'r grŵp hwnnw'n ei wneud. Mae ganddynt dri maes blaenoriaeth allweddol, ac maent yr un fath â'r hyn sy'n flaenoriaethau i mi bellach: lleihau yn ddiogel nifer y plant sydd angen gofal; cael dewisiadau lleoli o ansawdd digon uchel ar gyfer plant sy'n derbyn gofal neu sy'n gadael gofal—felly, rydym am wneud yn siŵr fod lleoliadau addas ar gael ar gyfer plant sy'n rhaid eu gosod mewn lleoliadau gofal; a chynorthwyo plant sy'n derbyn gofal i gael y daith orau sy'n bosibl drwy ofal a dod yn oedolion. Rydym wedi buddsoddi i gefnogi plant sy'n cael profiad o ofal i gadw teuluoedd gyda'u teuluoedd geni lle bo hynny'n bosibl, ac mae hyn yn cynnwys—rydym wedi sefydlu cronfa Dydd Gŵyl Dewi, ac yn ei flwyddyn gyntaf yn unig, mae dros 1,900 o blant sy'n cael profiad o ofal ledled Cymru wedi cael cymorth drwy'r gronfa hon. Rydym wedi datblygu gwasanaethau ar ffiniau gofal ym mhob un o'r 22 awdurdod lleol, ac rydym wedi helpu dros 3,600 o blant i aros o fewn yr uned deuluol, drwy weithio gyda mwy na 2,000 o deuluoedd y llynedd. Rydym wedi cyflwyno gwasanaeth Reflect ledled Cymru, a hyd yma, eleni, mae'r gwasanaeth wedi cefnogi mwy na 160 o rieni ifanc sydd wedi cael o leiaf un plentyn wedi'i leoli yn y system ofal, gyda'r nod o geisio peidio â gadael i hynny ddigwydd eto. A bydd y £15 miliwn o gyllid gofal integredig y soniwyd amdano'n flaenorol yn cael ei ddefnyddio hefyd i gefnogi'r gwaith o atal ac ymyrraeth gynnar a amlygir yn y rhaglen waith gwella canlyniadau i blant. A thestun trafod rheolaidd yng ngrŵp cynghori'r Gweinidog yw gwella mynediad at, ac argaeledd cymorth therapiwtig ar gyfer plant sy'n cael profiad o ofal.

Roeddwn yn ddigon ffodus i gael fy ngwahodd i siarad yn nigwyddiad lansio adroddiad ar y cyd a gynhyrchwyd gan yr NSPCC a Voices from Care am les emosiynol a meddyliol plant sy'n derbyn gofal, a gwn fod argymhellion pwysig iawn yn cael eu gwneud yn yr adroddiad hwnnw, ac edrychaf ymlaen at glywed eu cyngor ar y camau gweithredu sydd eu hangen.

Felly, i gloi, hoffwn bwysleisio bod llawer o waith da yn digwydd ledled Cymru. Rhaid inni gael ein craffu, felly rwy'n croesawu'r gwaith craffu hwnnw, ond credaf fod rhaid inni gydnabod bod ein cydweithwyr yn yr awdurdodau lleol yn ymrwymedig ac yn gweithio'n galed iawn er lles y plant. Rydym yn genedl fach, gryno, sy'n ei gwneud yn gymharol hawdd inni ddysgu oddi wrth ein gilydd, felly mae'n bwysig iawn fod yr arferion da yn gallu lledu o amgylch Cymru. Rydym ni yma yn y Siambr hon yn rhieni corfforaethol i blant a phobl ifanc sy'n cael profiad o ofal; rydym yn gyfrifol amdanynt ledled Cymru. Felly, rwy'n gobeithio y bydd yr Aelod yn cytuno mai nod Llywodraeth Cymru yw gwneud ein gorau glas i ofalu am blant sydd yn y sefyllfaoedd anodd hyn. Rydym am leihau nifer y plant sydd mewn gofal, ac rydym am wneud ein gorau glas fel Llywodraeth i sicrhau eu bod yn cael y cyfle gorau posibl mewn bywyd. Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd.

18:45

Thank you very much, and that brings today's proceedings to a close. Thank you.

Diolch yn fawr iawn, a daw hynny â thrafodion heddiw i ben. Diolch.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:45.

The meeting ended at 18:45.