Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
12/03/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw pawb i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mick Antoniw.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Mick Antoniw.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gydlyniant cymdeithasol yng Nghymru? OAQ53553
1. Will the First Minister make a statement on social cohesion in Wales? OAQ53553
Llywydd, the maintenance of social cohesion should never be taken for granted. The pressures of austerity and starkly differing views about Brexit cause particular challenges in our own time. The responsibility for fostering social cohesion is one shared by us all.
Llywydd, ni ddylid byth cymryd cynnal cydlyniant cymdeithasol yn ganiataol. Mae pwysau cyni cyllidol a safbwyntiau gwahanol iawn ynghylch Brexit yn achosi heriau arbennig yn ein hoes ni. Mae cyfrifoldeb am feithrin cydlyniant cymdeithasol yn un a rennir gan bob un ohonom.
First Minister, thank you for that answer. In Wales, we have seen how the Brexit process has accelerated the trend towards a less cohesive and more fragmented society, where intolerance has become normalised, and this growing intolerance is not only aimed at people who have recently made Wales their home, but is increasingly towards anyone who holds a different viewpoint. This trend is deeply worrying for all of us who believe that a fractured society inevitably results in increased influence of those who promote racism and the scapegoating of those on benefits, those with disabilities, the homeless. First Minister, it is vital, whatever the Brexit outcome, we do all we can to reverse this trend. So, I would ask, will the First Minister commit to a Welsh Government campaign to help restore the traditional Welsh values of tolerance, solidarity and inclusivity?
Prif Weinidog, diolch am yr ateb yna. Yng Nghymru, rydym ni wedi gweld sut mae'r broses Brexit wedi cyflymu'r duedd tuag at gymdeithas lai cydlynol a mwy darniog, lle mae anoddefgarwch wedi cael ei normaleiddio, a lle mae'r anoddefgarwch cynyddol hwn nid yn unig yn cael ei gyfeirio at bobl sydd wedi gwneud eu cartref yng Nghymru yn ddiweddar, ond yn gynyddol tuag at unrhyw un sydd â gwahanol safbwynt. Mae'r duedd hon yn peri pryder mawr i bob un ohonom ni sy'n credu bod cymdeithas ddarniog yn arwain yn anochel at ddylanwad cynyddol y rhai sy'n hyrwyddo hiliaeth a gwneud y rhai sy'n derbyn budd-daliadau, y rhai ag anableddau a phobl ddigartref yn gonynnod hitio. Prif Weinidog, mae'n hanfodol, beth bynnag fo canlyniad Brexit, ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i wrthdroi'r duedd hon. Felly, rwyf yn gofyn, a wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo i ymgyrch Llywodraeth Cymru i helpu i adfer y gwerthoedd Cymreig traddodiadol o oddefgarwch, undod a chynhwysiant?
Well, Llywydd, I thank Mick Antoniw for that supplementary question. I do agree with him that there are real pressures in our society towards incivility and to regarding somebody with whom you have a difference of view as not somebody just with whom you can have a proper debate, but somehow that this is to be personalised and to be carried out in terms on which I don't think anybody in this Chamber would wish to see public debate conducted. That's bad enough amongst people who, in some ways, like those of us in this Chamber, put ourselves in a position of public debate, but it is even more so with people who find themselves scapegoated, singled out, made the butt of comments by others and, as the Member has said, there are events that mean that that risk is increased.
The Welsh Government has done a series of things to try and create the sort of all-Wales response that Mick Antoniw referred to. We're expanding our regional community cohesion programme and we're providing another £1.52 million from the EU transition fund in order to do that. We intend to do more to support those citizens directly affected by leaving the European Union, and there are some encouraging signs, Llywydd, as well.
Members here may have seen the recent report of the inspectors of constabulary, which highlighted work that is going on here in Wales. The report said that, in Wales, the national hate crime criminal justice board brings a consistency and co-ordinated approach to police action in relation to hate crime in Wales. It singled out Gwent Police, where our former colleague Jeff Cuthbert is the police and crime commissioner. It said that the Gwent Police force had a comprehensive and sophisticated approach to responding to victims of hate crime, which was not
'currently available in any of the other forces that we have visited.'
So, I think that demonstrates, Llywydd, that where we do take concerted action, we are able make inroads even into the difficult circumstances that the Member outlined, and, as a Welsh Government, we are determined to go on doing more to achieve just that.
Wel, Llywydd, hoffwn ddiolch i Mick Antoniw am y cwestiwn atodol yna. Rwy'n cytuno ag ef bod pwysau gwirioneddol yn ein cymdeithas tuag at anfoesgarwch ac at ystyried rhywun sydd â gwahanol safbwynt i chi nid yn unig fel rhywun y gallwch chi gael dadl briodol ag ef, ond rywsut y dylid gwneud hyn yn bersonol a'i gynnal ar delerau nad wyf i'n credu y byddai neb yn y Siambr hon yn dymuno gweld dadl gyhoeddus yn cael ei chynnal. Mae hynny'n ddigon drwg ymhlith pobl sydd, mewn rhai ffyrdd, fel y rhai ohonom ni yn y Siambr hon, yn rhoi ein hunain mewn sefyllfa o ddadl gyhoeddus, ond mae'n fwy fyth felly gyda phobl sy'n canfod eu hunain yn fwch dihangol, yn cael eu neilltuo, yn cael eu gwneud yn destun sylwadau gan eraill ac, fel y dywedodd yr Aelod, ceir digwyddiadau sy'n golygu bod y risg honno'n cael ei chynyddu.
Mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud cyfres o bethau i geisio llunio'r math o ymateb Cymru gyfan y cyfeiriodd Mick Antoniw ato. Rydym ni'n ehangu ein rhaglen cydlyniant cymunedol ranbarthol ac rydym yn darparu £1.52 miliwn arall o gronfa bontio'r UE er mwyn gwneud hynny. Rydym ni'n bwriadu gwneud mwy i gynorthwyo'r dinasyddion hynny sy'n cael eu heffeithio'n uniongyrchol gan yr ymadawiad â'r Undeb Ewropeaidd, a cheir rhai arwyddion calonogol, Llywydd, hefyd.
Efallai y bydd yr Aelodau yma wedi gweld adroddiad diweddar yr arolygwyr cwnstabliaeth, a dynnodd sylw at waith sy'n cael ei wneud yma yng Nghymru. Dywedodd yr adroddiad bod y bwrdd cyfiawnder troseddol troseddau casineb cenedlaethol yng Nghymru yn dod â chysondeb a dull cydgysylltiedig i gamau gweithredu'r heddlu o ran troseddau casineb yng Nghymru. Cyfeiriodd yn benodol at Heddlu Gwent, lle mae ein cyn gyd-Aelod Jeff Cuthbert yn gomisiynydd heddlu a throseddu. Roedd yn dweud bod gan Heddlu Gwent ddull cynhwysfawr a soffistigedig o ymateb i ddioddefwyr troseddau casineb, nad oedd:
ar gael ar hyn o bryd yn unrhyw un o'r lluoedd eraill yr ydym wedi ymweld â nhw.
Felly, rwy'n credu bod hynny'n dangos, Llywydd, lle mae angen i ni weithredu ar y cyd, ein bod ni'n gallu gwneud cynnydd hyd yn oed o dan yr amgylchiadau anodd a amlinellwyd gan yr Aelod, ac, fel Llywodraeth Cymru, rydym ni'n benderfynol o barhau i wneud mwy i gyflawni yn union hynny.
First Minister, one way of promoting social cohesion is to ensure there's full and proper access to culture and arts programmes. I wonder if you've observed some of the Fusion programme, which, in fairness, your Government has promoted to expand access to arts and culture, and the Caerau and Ely Rediscovering heritage project in your constituency is, at this very moment, unearthing new finds that go back to the Mesolithic era, in which Cardiff and the area around were really, really important in terms of the development of this part of the British isles. That's involved people from the local community, some of whom are now at university as a result of working on this project. I commend Cardiff University in particular for their vision in signing up and being a key partner in this.
Prif Weinidog, un ffordd o hybu cydlyniant cymdeithasol yw sicrhau bod mynediad llawn a phriodol at raglenni diwylliant a chelfyddydau. Tybed a ydych chi wedi gweld rhywfaint o'r rhaglen Fusion, y mae eich Llywodraeth, er tegwch, wedi ei hyrwyddo i ehangu mynediad at y celfyddydau a diwylliant, ac mae prosiect ailddarganfod treftadaeth Caerau a Threlái yn eich etholaeth chi, ar hyn o bryd, yn dod o hyd i ganfyddiadau newydd sy'n mynd yn ôl i'r oes Fesolithig, pan oedd Caerdydd a'r cyffiniau yn bwysig dros ben o ran datblygiad y rhan hon o ynysoedd Prydain. Mae hwnnw wedi cynnwys pobl o'r gymuned leol, y mae rhai ohonynt yn y brifysgol erbyn hyn, o ganlyniad i weithio ar y prosiect hwn. Hoffwn ganmol Prifysgol Caerdydd yn arbennig am ei gweledigaeth yn ymuno â'r prosiect hwn a bod yn bartner allweddol ynddo.
Can I thank David Melding for that, Llywydd, and agree with him in his general proposition that participation in cultural and sporting and artistic events allow people to share experiences, to offer perspectives from their own histories and cultures in a way that enriches everybody? I'm particularly grateful to David Melding for mentioning the CAER project in the Cardiff West constituency, and to take this opportunity, therefore, Llywydd, to congratulate them on winning a major National Lottery, Heritage Lottery award last week. The new Cardiff West High School will open its doors in two weeks' time, and its links with the archaeological work that is going on on that remarkable site will open opportunities for young people on that estate that have hitherto been very scantily available to them.
A gaf i ddiolch i David Melding am hynna, Llywydd, a chytuno ag ef yn ei osodiad cyffredinol bod cymryd rhan mewn digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon a chelfyddydol yn galluogi pobl i rannu profiadau, i gynnig safbwyntiau o'u hanesion a'i diwylliannau eu hunain mewn ffordd sy'n cyfoethogi pawb? Rwy'n arbennig o ddiolchgar i David Melding am sôn am y prosiect CAER yn etholaeth Gorllewin Caerdydd, ac i achub ar y cyfle hwn, felly, Llywydd, i'w llongyfarch ar ennill dyfarniad mawr Loteri Cenedlaethol, Loteri Treftadaeth mawr yr wythnos diwethaf. Bydd ysgol uwchradd newydd Gorllewin Caerdydd yn agor ei drysau ymhen pythefnos, a bydd ei chysylltiadau â'r gwaith archaeolegol sy'n cael ei wneud ar y safle rhyfeddol hwnnw yn creu cyfleoedd i bobl ifanc ar yr ystâd honno nad ydynt wedi bod ar gael iddyn nhw o'r blaen i unrhyw raddau.
2. Pa strategaeth y bydd Llywodraeth Cymru yn ei dilyn i fynd i'r afael â'r ffordd y mae dosbarth cymdeithasol yn pennu cyfleoedd bywyd pobl yng Nghymru? OAQ53578
2. What strategy will the Welsh Government follow to address the way that social class determines the life chances of people in Wales? OAQ53578
I thank John Griffiths for that. The Welsh Government deploys all the levers available to us to help overcome the way in which life chances are unfairly distributed by economic circumstances. The Fair Work Commission appointed by my predecessor will report shortly and add to the repertoire of actions available to us in this area.
Diolchaf i John Griffiths am hynna. Mae Llywodraeth Cymru yn defnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i ni er mwyn helpu i oresgyn y ffordd y mae cyfleoedd bywyd wedi eu dosbarthu yn annheg gan amgylchiadau economaidd. Bydd y Comisiwn Gwaith Teg a benodwyd gan fy rhagflaenydd yn adrodd yn fuan ac yn ychwanegu at y rhestr o gamau gweithredu sydd ar gael i ni yn y maes hwn.
First Minister, when a baby comes into this world in Wales, the social class he or she is born into will affect every aspect of their life, whether it's life expectancy, healthy life expectancy, the standards and qualifications experience of education that she or he receives, their job, lifetime earnings, standards of living, quality of life. Far too often, those born into lower income groups are disadvantaged in all of those terms and, indeed, many others. So, I think most of us would agree, First Minister, that social justice, equality of opportunity and outcome, demands an effective strategy, a set of policies, that address all those disadvantages too often experienced. So, will Welsh Government commit to redoubling its efforts to ensure a fairer Wales?
Prif Weinidog, pan ddaw babi i'r byd hwn yng Nghymru, bydd y dosbarth cymdeithasol y caiff ef neu hi ei eni iddo yn effeithio ar bob agwedd ar ei fywyd, boed ei ddisgwyliad oes, ei ddisgwyliad oes iach, y safonau a'r cymwysterau a phrofiad o addysg y mae hi neu ef yn eu cael, ei swydd, enillion gydol oes, safonau byw, ansawdd bywyd. Yn llawer rhy aml, mae'r rhai sy'n cael eu geni i grwpiau incwm is o dan anfantais ym mhob un o'r agweddau hynny ac, yn wir, llawer o rai eraill. Felly, rwy'n credu y byddai'r rhan fwyaf ohonom ni'n cytuno, Prif Weinidog, bod cyfiawnder cymdeithasol, cyfle a chanlyniadau cyfartal, yn galw am strategaeth effeithiol, cyfres o bolisïau, sy'n ymdrin â'r holl anfanteision hynny y ceir profiad ohonynt yn rhy aml. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i gynyddu ei hymdrechion i sicrhau Cymru decach?
I thank John Griffiths for that very important question. He's absolutely right to say that economic chances determine social chances, and your relationship to the economy right at the start of your life has such an impact on the chances that are available to you. But, as John Griffiths knows, our commitment to a more equal Wales is also about narrowing the gap between those who have more than they will ever need, or know what to do with, and those who struggle every day to meet the most basic needs that they have. And more equal societies not only promote better economic chances, but they determine the chances you have at the start of life. A female child born in Japan today will live, on average, to be 100 years old, and that's because the gap between the top and bottom of society in Japan is the narrowest of the sort of economies that Japan represents.
Now, here in Wales, we are determined, as part of our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, to create that more equal Wales, and that does mean, as John Griffiths has said, investing in those earliest years, those first 1,000 days of a child's life, because of the way that that goes on making a difference to the rest of the life course. It's why we introduced the foundation phase in our schools, to make sure that learning through play meant that children from those backgrounds learnt from the beginning that schooling and education was for them as well as everybody else. In the budget that was passed on the floor of this Assembly in January, we more than doubled the amount of money going into the new pupil development grant access fund, and that, again, is there to make sure that, from the very beginning, we equalise some of the unfair chances that children are dealt, so that the benefits of those investments can go on being felt in the rest of their lives.
Diolchaf i John Griffiths am y cwestiwn pwysig iawn yna. Mae'n hollol iawn i ddweud bod cyfleoedd economaidd yn pennu cyfleoedd cymdeithasol, ac mae eich perthynas â'r economi ar ddechrau eich bywyd yn cael cymaint o effaith ar y cyfleoedd sydd ar gael i chi. Ond, fel y gŵyr John Griffiths, mae ein hymrwymiad i Gymru fwy cyfartal hefyd yn golygu lleihau'r bwlch rhwng y rhai sydd â mwy nag y bydd angen arnynt fyth, nac y maen nhw'n gwybod beth i'w wneud ag ef, a'r rhai sy'n cael trafferth bob dydd i ddiwallu'r anghenion mwyaf sylfaenol sydd ganddynt. Ac nid yn unig y mae cymdeithasau mwy cydradd yn hybu cyfleoedd economaidd gwell, ond maen nhw'n pennu'r cyfleoedd sydd gennych chi ar ddechrau bywyd. Bydd plentyn benywaidd sy'n cael ei eni yn Japan heddiw, ar gyfartaledd, yn byw i fod yn 100 mlwydd oed, ac mae hynny oherwydd bod y bwlch rhwng brig a gwaelod cymdeithas yn Japan y lleiaf o'r math o economïau y mae Japan yn eu cynrychioli.
Nawr, yma yng Nghymru, rydym ni'n benderfynol, yn rhan o'n Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, o greu Cymru fwy cyfartal, ac mae hynny'n golygu, fel y mae John Griffiths wedi ei ddweud, buddsoddi yn y blynyddoedd cynharaf hynny, y 1,000 o ddiwrnodau cyntaf hynny o fywyd plentyn, oherwydd y ffordd y mae hynny'n parhau i wneud gwahaniaeth i weddill y cwrs bywyd. Dyna pam yr ydym ni wedi cyflwyno'r cyfnod sylfaen yn ein hysgolion, i wneud yn siŵr bod dysgu drwy chwarae yn golygu bod plant o'r cefndiroedd hynny yn dysgu o'r dechrau bod ysgol ac addysg iddyn nhw yn ogystal â phawb arall. Yn y gyllideb a basiwyd ar lawr y Cynulliad hwn ym mis Ionawr, gwnaethom fwy na dyblu'r swm o arian sy'n mynd i'r gronfa mynediad grant datblygu disgyblion newydd, ac mae hwnnw, eto, yno i wneud yn siŵr, o'r cychwyn cyntaf, ein bod ni'n cydraddoli rhai o'r cyfleoedd annheg a roddir i blant, fel y gall y buddsoddiadau hynny barhau i gael eu teimlo yn ystod gweddill eu bywydau.
First Minister, social class, household income and personal wealth all affect someone's life chances and influence their chances at schools, their lifestyle and how long they'll live. You've just mentioned the Japanese experience. Figures released by Public Health Wales, from the child measurement programme, show that more than 1,000 children in Wales starting school are classed as severely obese. The figures were highest for those living in the most deprived areas in Wales, such as Merthyr Tydfil—the highest rate of severe child obesity in Wales is in Merthyr. If things continue as they are, this current generation of children could well be the first to live a shorter life than their parents. That's a dismal figure—that's a very sad story. Will the First Minister agree to review his Government obesity strategy in the light of these findings to see what more can be done to address the problem of children from poorer backgrounds being dangerously overweight in Wales?
Prif Weinidog, mae dosbarth cymdeithasol, incwm yr aelwyd a chyfoeth personol i gyd yn effeithio ar gyfleoedd bywyd rhywun ac yn dylanwadu ar eu cyfleoedd mewn ysgolion, eu ffordd o fyw a pha mor hir y byddan nhw'n byw. Rydych chi newydd sôn am brofiad Japan. Mae ffigurau a gyhoeddwyd gan Iechyd Cyhoeddus Cymru, o'r rhaglen mesur plant, yn dangos y dosberthir mwy na 1,000 o blant yng Nghymru sy'n dechrau'r ysgol fel bod yn ddifrifol ordew. Roedd y ffigurau hyn ar eu huchaf ymhlith y rhai sy'n byw yn yr ardaloedd o amddifadedd mwyaf yng Nghymru, fel Merthyr Tudful—mae'r gyfradd uchaf o ordewdra difrifol ymhlith plant yng Nghymru ym Merthyr. Os bydd pethau yn parhau fel y maen nhw, mae'n bosibl iawn mai'r genhedlaeth bresennol hon o blant fydd y gyntaf i fyw bywyd byrrach na'u rhieni. Mae hwnnw'n ffigwr truenus—mae honno'n stori drist iawn. A wnaiff y Prif Weinidog gytuno i adolygu strategaeth gordewdra ei Lywodraeth yng ngoleuni'r canfyddiadau hyn i weld beth arall y gellir ei wneud i fynd i'r afael â'r broblem o blant o gefndiroedd tlotach sydd dros eu pwysau i raddau peryglus yng Nghymru?
Well, Llywydd, it's an important question. I think it's important to say to the Member that life expectancy amongst some people who are alive today is falling in some parts of the United Kingdom for the very first time since those figures were collected in the way that they are collected. And that is the impact of austerity that is being seen in our society. And personally I believe that obesity amongst very small children is a product of austerity as well. It is the ways in which families who have the very least available to spend are obliged to buy food that fills children up quickly, gives them an immediate boost. And if you don't have the choices that money allows you to make, then you end up making the sorts of choices that lead to the figures that Mohammad Asghar has pointed to. So, this is how those issues of health justice are equally linked to economic justice. And of course we need to make a difference in the lives of those children, because that start in life, arriving at school already overweight and obese, is going to have an impact on that child's long-term well-being. But, fundamentally, that is an economic issue—it's about making sure that those families have genuine opportunities to prosper and to thrive, and tackling it in isolation from those formative conditions I don't think gets to the root of the problem.
Wel, Llywydd, mae'n gwestiwn pwysig. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig dweud wrth yr Aelod bod disgwyliad oes ymhlith rhai pobl sy'n fyw heddiw yn gostwng mewn rhai rhannau o'r Deyrnas Unedig am y tro cyntaf un ers i'r ffigurau hynny gael eu casglu yn y ffordd y cânt eu casglu nawr. A dyna effaith y cyni cyllidol a welir yn ein cymdeithas. Ac rwyf i'n credu'n bersonol bod gordewdra ymhlith plant bach iawn yn digwydd o ganlyniad i gyni cyllidol hefyd. mae'n dod o'r ffyrdd y mae'n rhaid i deuluoedd sydd â'r lleiaf oll ar gael i'w wario brynu bwyd sy'n llenwi plant yn gyflym, gan roi hwb iddyn nhw ar unwaith. Ac os nad oes gennych chi'r dewisiadau y mae arian yn caniatáu i chi eu gwneud, yna, yn y pen draw, rydych chi'n gwneud y mathau o ddewisiadau sy'n arwain at y ffigurau y mae Mohammad Asghar wedi cyfeirio atyn nhw. Felly, dyma sut y mae'r materion hynny o gyfiawnder iechyd yr un mor gysylltiedig â chyfiawnder economaidd. Ac wrth gwrs mae angen i ni wneud gwahaniaeth ym mywydau'r plant hynny, oherwydd mae'r cychwyn hwnnw mewn bywyd, cyrraedd yr ysgol eisoes yn rhy drwm ac yn ordew, yn mynd i gael effaith ar lesiant hirdymor y plentyn hwnnw. Ond, yn y bôn, mater economaidd yw hwnnw—mae'n golygu gwneud yn siŵr bod gan y teuluoedd hynny gyfleoedd gwirioneddol i ffynnu, ac nid wyf i'n credu bod mynd i'r afael ag ef ar wahân i'r amodau ffurfiannol hynny yn mynd i wraidd y broblem.
Cwestiynau gan arweinwyr y pleidiau nawr. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.
Questions from the party leaders now. The leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, when will you make a decision about the future of the M4 relief road, given that the inquiry's report is now on your desk?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, pryd fyddwch chi'n gwneud penderfyniad ynghylch dyfodol ffordd liniaru'r M4, o gofio bod adroddiad yr ymchwiliad ar eich desg erbyn hyn?
Well, as the Member knows, advice has been published. That makes it clear to me that a decision on the M4 relief road is captured by the civil service rules of purdah. I'm unable—the Government is unable—prevented by the right-and-proper rules from making an announcement that could have an impact upon a local by-election of that sort. So, there will be no announcement from me. I am unable to make any announcement until that by-election is concluded.
Wel, fel y mae'r Aelod yn gwybod, mae cyngor wedi cael ei gyhoeddi. Mae hynny'n ei gwneud hi'n eglur i mi bod penderfyniad am ffordd liniaru'r M4 yn dod o dan reolau 'purdah' y gwasanaeth sifil. Ni allaf i—ni all y Llywodraeth—wedi ei hatal gan y rheolau cwbl briodol rhag gwneud cyhoeddiad a allai gael effaith ar is-etholiad lleol o'r math hwnnw. Felly, ni fydd unrhyw gyhoeddiad gennyf i. Ni allaf wneud unrhyw gyhoeddiad tan i'r is-etholiad hwnnw ddod i ben.
Well, it seems to me that it's one excuse after another, First Minister. Last time—[Interruption.]—last time, last time—[Interruption.]—last time I questioned you about the relief road in this Chamber, it was as clear then as it is now that, even though successive Welsh Labour Governments have dithered on this topic for nearly 20 years, you are still struggling to find the accelerator and deliver an answer to the nation. Welsh businesses, commuters and others have come forward in support of a relief road for this choking artery at the heart of Wales's economy. And yet, despite paying £44 million for this inquiry, we're still waiting for a commitment from you and your Government. If you're still not willing to give us your answer, First Minister, on the findings of last year's inquiry, it's time that you added transparency to this process by allowing other Members of this Chamber to see the recommendations of that report as soon as possible. Will you commit here today, First Minister, to sharing this report as soon as possible, which I would remind you was paid for with public money, so that this Chamber can scrutinise and debate this matter appropriately? And if you are going to share this report, when will that be?
Wel, mae'n ymddangos i mi fel un esgus ar ôl y llall, Prif Weinidog. Y tro diwethaf—[Torri ar draws.]—y tro diwethaf, y tro diwethaf—[Torri ar draws.]—y tro diwethaf y gwnes i eich holi am y ffordd liniaru yn y Siambr hon, roedd mor eglur bryd hynny ag y mae hi nawr, er bod Llywodraethau Llafur Cymru olynol wedi tin-droi ar y pwnc hwn ers bron i 20 mlynedd, eich bod chi'n dal i gael trafferth yn dod o hyd i'r sbardun a rhoi ateb i'r genedl. Mae busnesau, cymudwyr ac eraill yng Nghymru wedi dod ymlaen i gefnogi ffordd liniaru ar gyfer y ffordd llawn tagfeydd hon sy'n ganolog i economi Cymru. Ac eto, er gwaethaf talu £44 miliwn am yr ymchwiliad hwn, rydym ni'n dal i aros am ymrwymiad gennych chi a'ch Llywodraeth. Os nad ydych chi'n barod i roi ateb o hyd, Prif Weinidog, ar sail canfyddiadau ymchwiliad y llynedd, mae'n hen bryd i chi ychwanegu tryloywder at y broses hon drwy ganiatáu i Aelodau eraill y Siambr hon weld argymhellion yr adroddiad hwnnw cyn gynted â phosibl. A wnewch chi ymrwymo yn y fan yma heddiw, Prif Weinidog, i rannu'r adroddiad hwn cyn gynted â phosibl, y byddwn yn eich atgoffa y talwyd amdano gydag arian cyhoeddus, fel y gall y Siambr hon graffu a dadlau'r mater hwn yn briodol? Ac os ydych chi'n mynd i rannu'r adroddiad hwn, pryd fydd hynny?
I think the Member will want to think carefully about some of the things that he has said. The reason that we have a by-election is not because of anything that the Welsh Government did, but because of the death of the sitting Member of Parliament. There's nothing in that that can be laid at the door of the Welsh Government, as somehow holding up proceedings.
And as to what he said at the very beginning, surely he understands there are rules—there are rules—about the way in which these decisions can be made. I am as bound by those rules as any Member of Parliament, any member of his Government in Westminster, would be if similar circumstances had happened in a by-election in another part of the country. Those are the rules. It's nothing to do with being held up here; it's because of the way in which decisions are properly made. As to making the report available, when that is possible, I'm absolutely happy to make it available as soon as it can be. As soon as the rules allow for that to happen, the report will be made available to Members. But we will do it in line with the way in which the proper conduct of Government is carried out. I think he understands that, really, and I think his questions ought to reflect that.
Rwy'n credu y bydd yr Aelod yn dymuno meddwl yn ofalus am rai o'r pethau y mae wedi eu dweud. Y rheswm y mae gennym ni is-etholiad yw nid oherwydd unrhyw beth a wnaeth Llywodraeth Cymru, ond oherwydd marwolaeth yr Aelod Seneddol presennol. Nid oes dim yn hynny y gellir rhoi'r bai ar Lywodraeth Cymru amdano, fel pe byddai'n oedi pethau rywsut.
Ac ynghylch yr hyn a ddywedodd ar y dechrau, does bosib nad yw'n deall bod rheolau—bod rheolau—am y ffordd y gellir gwneud y penderfyniadau hyn. Rwyf hi wedi fy rhwymo gan y rheolau hynny fel y byddai unrhyw Aelod Seneddol, unrhyw aelod o'i Lywodraeth yn San Steffan, pe byddai amgylchiadau tebyg wedi codi mewn is-etholiad mewn rhan arall o'r wlad. Dyna'r rheolau. Nid yw'n ddim i'w wneud â chael oedi yn y fan yma; mae oherwydd y ffordd y caiff penderfyniadau eu gwneud yn briodol. O ran rhoi'r adroddiad ar gael, pan fo hynny'n bosibl, rwy'n gwbl hapus i'w roi ar gael cyn gynted ag y gellir gwneud hynny. Cyn gynted ag y bydd y rheolau yn caniatáu i hynny ddigwydd, bydd yr adroddiad yn cael ei roi ar gael i'r Aelodau. Ond byddwn yn ei wneud yn unol â'r ffordd y mae gweithrediad priodol Llywodraeth yn cael ei ddilyn. Rwy'n credu ei fod ef yn deall hynny, mewn gwirionedd, ac rwy'n credu y dylai ei gwestiynau adlewyrchu hynny.
First Minister, the people of Wales are getting restless with this waiting game. You should have delivered a solution for the commuters and communities around the M4 a long time ago. It's time for you to stop dragging your heels and offer further reassurance by telling us how long the people of Wales will now have to wait before they see this project become a reality. Now, you've touched on the forthcoming by-election, but let me remind you, First Minister, we were told in this Chamber at the end of last year that a decision was going to be made by the previous First Minister, but we are still waiting. So, could you therefore today, First Minister, confirm whether this Chamber is still going to have an opportunity to vote on this project, given that we were promised a vote on this project before Christmas of last year?
Prif Weinidog, mae pobl Cymru yn colli amynedd gyda'r gêm hon o ddisgwyl. Dylech chi fod wedi rhoi ateb i'r cymudwyr a'r cymunedau o gwmpas yr M4 amser maith yn ôl. Mae'n bryd i chi roi'r gorau i lusgo eich traed a chynnig mwy o sicrwydd trwy ddweud wrthym ni faint o amser y bydd yn rhaid i bobl Cymru aros nawr cyn y byddan nhw'n gweld y prosiect hwn yn dod yn realiti. Nawr, rydych chi wedi cyfeirio at yr is-etholiad sydd ar fin cael ei gynnal, ond gadewch i mi eich atgoffa chi, Prif Weinidog, dywedwyd wrthym ni yn y Siambr hon ddiwedd y llynedd bod penderfyniad yn mynd i gael ei wneud gan y Prif Weinidog blaenorol, ond rydym ni'n dal i aros. Felly, a allwch chi heddiw, Prif Weinidog, gadarnhau, felly, pa un a yw'r Siambr hon yn dal am gael cyfle i bleidleisio ar y prosiect hwn, o gofio yr addawyd pleidlais ar y prosiect hwn i ni cyn Nadolig y llynedd?
Llywydd, the commitments that were given as far as the involvement of this Chamber is concerned have not altered. The Member is quite right to say that the previous First Minister would have wished to have made a decision had he been able to do so, but he too was following the proper procedures that have to lie behind a decision of this magnitude. I say to the Member again, when he reads out his notes about dragging feet, there is no dragging of feet here. The circumstances in that by-election have altered, the by-election itself puts a constraint on my ability to announce any decision. And I'm afraid, impatient as he may be, he will find that he is bound by the rulebook just as much as I am.
Llywydd, nid yw'r ymrwymiadau a roddwyd cyn belled ag y mae cyfranogiad y Siambr hon yn y cwestiwn wedi newid. Mae'r Aelod yn hollol iawn i ddweud y byddai'r Prif Weinidog blaenorol wedi dymuno gwneud penderfyniad pe byddai wedi gallu gwneud hynny, ond roedd yntau hefyd yn dilyn y gweithdrefnau priodol y mae'n rhaid iddynt fod yn sail i benderfyniad o'r maint hwn. Dywedaf wrth yr Aelod eto, pan fydd yn darllen ei nodiadau am lusgo traed, nid oes unrhyw lusgo traed yn y fan yma. Mae'r amgylchiadau yn yr is-etholiad hwnnw wedi newid, mae'r is-etholiad ei hun yn rhoi cyfyngiad ar fy ngallu i i gyhoeddi unrhyw benderfyniad. Ac mae gen i ofn, mor ddiamynedd ag yw ef efallai, y bydd yn gweld ei fod wedi ei rwymo gan y llyfr rheolau cymaint ag yr wyf innau.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Leader of Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Llywydd. First Minister, last week, in your speech to the Scottish Labour Party conference, you stated that social class, rather than geographical accident at birth, is the single most powerful factor in shaping peoples's lives. But, surely, seen through the prism of Welsh experience, poverty and place are hardly unconnected. Poverty is indeed the single most important determinant of life outcomes, as John Griffiths said, but poverty is unevenly distributed, and is particularly concentrated in Wales—and that's, of course, after two decades of devolved Labour Government.
You referred to falling life expectancy across the UK, but it is true, is it not, that life expectancy is falling in Wales faster than anywhere else—indeed, faster than anywhere else in western Europe. To depart from the language of a seminar here, let's spell out what that actually means: the chances of a child born today, which John Griffiths referred to, in Wales living to the age of 90 are significantly lower than they are in England. Will you accept that this now represents a full-scale public health crisis here in Wales?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yr wythnos diwethaf, yn eich araith i gynhadledd Plaid Lafur yr Alban, dywedasoch mai dosbarth cymdeithasol, yn hytrach na damwain ddaearyddol adeg geni, yw'r un ffactor mwyaf grymus o ran llunio bywydau pobl. Ond, does bosib, o'i ystyried trwy brism profiad Cymru, mai prin y gellir dweud nad oes unrhyw gysylltiad rhwng tlodi a lle. Yn wir, tlodi yw'r un penderfynydd pwysicaf o ganlyniadau bywyd, fel y dywedodd John Griffiths, ond mae tlodi wedi'i ddosbarthu yn anghyfartal, ac wedi ei grynhoi yn arbennig yng Nghymru—ac mae hynny, wrth gwrs, ar ôl dau ddegawd o Lywodraeth Lafur ddatganoledig.
Cyfeiriasoch at y gostyngiad i ddisgwyliad oes ar draws y DU, ond mae'n wir, onid yw, bod disgwyliad oes yn gostwng yn gyflymach yng Nghymru nag mewn unman arall—yn wir, yn gyflymach nag mewn unman arall yng ngorllewin Ewrop. I symud oddi wrth iaith seminar yn y fan yma, gadewch i ni egluro'n blaen yr hyn y mae hynny'n ei olygu mewn gwirionedd: mae'r siawns y bydd plentyn sy'n cael ei eni heddiw, y cyfeiriodd John Griffiths ato, yng Nghymru yn byw i fod yn 90 oed yn sylweddol is nag y mae yn Lloegr. A wnewch chi dderbyn bod hyn yn cynrychioli argyfwng iechyd cyhoeddus llawn yma yng Nghymru erbyn hyn?
I think the Member needs to be careful in the way that he deploys figures, because the evidence of falling life expectancy is very recent, and I don't think that you would sensibly project trends into a 90-year future on the basis of what we know so far.
But I want to agree with the basic premise of what Adam Price has said. Of course, poverty has a shaping impact on people's lives, and that is why we are determined as a Government to do everything we can to address the circumstances of people who live in poverty, and to use the levers that are in the hands of the Welsh Government to make a difference wherever we can. And that's something that we have been doing since the start of the devolution era and which we are determined to go on doing, even in the very constraining circumstances that austerity puts on our ability to fund all the public services to the extent that we know those services ideally would require.
Rwy'n credu bod angen i'r Aelod fod yn ofalus yn y ffordd y mae'n defnyddio ffigurau, oherwydd mae'r dystiolaeth o'r gostyngiad i ddisgwyliad oes yn ddiweddar iawn, ac nid wyf i'n credu y byddech chi'n rhagweld tueddiadau yn synhwyrol i ddyfodol 90 mlynedd ar sail yr hyn yr ydym ni'n ei wybod hyd yma.
Ond hoffwn gytuno â neges sylfaenol yr hyn y mae Adam Price wedi ei ddweud. Wrth gwrs, mae tlodi yn cael yr effaith o lunio bywydau pobl, a dyna pam yr ydym ni'n benderfynol fel Llywodraeth i wneud popeth o fewn ein gallu i fynd i'r afael ag amgylchiadau pobl sy'n byw mewn tlodi, ac i ddefnyddio'r ysgogiadau sydd yn nwylo Llywodraeth Cymru i wneud gwahaniaeth ble bynnag y gallwn. Ac mae hynny'n rhywbeth yr ydym ni wedi bod yn ei wneud ers dechrau'r cyfnod datganoli ac yr ydym ni'n benderfynol o barhau i'w wneud, hyd yn oed o dan yr amgylchiadau cyfyngedig iawn y mae cyni cyllidol yn eu cyflwyno ar ein gallu i ariannu'r holl wasanaethau cyhoeddus, i'r graddau yr ydym ni'n gwybod y byddai eu hangen ar y gwasanaethau hynny yn ddelfrydol.
Let's delve a little deeper into particular aspects of what I certainly regard as a growing public health crisis here in Wales. Take the incidence of diabetes: the numbers diagnosed in Wales with diabetes is increasing and now higher than anywhere else in the UK. The highest number of all in Wales and among the worst in the UK—8 per cent of the population—is in Gwent. Only last week, the Assembly's health committee said that Wales is facing a national crisis in terms of our children's health. The latest figures from Public Health Wales show an increase in the numbers of obese four to five-year-olds over the last two years, with 27 per cent overall now overweight or obese, compared with just 23 per cent in England. The lack of physical activity among children is a primary factor, but surely among the key drivers of this worrying trend are the limited role of physical activity in the curriculum and the lack of wider public health interventions against obesity. And, surely, in this context, the biggest inactivity of all has been your own as a Government.
Gadewch i ni dreiddio ychydig yn ddyfnach i agweddau penodol ar yr hyn yr wyf i'n sicr yn ei ystyried yn argyfwng iechyd cyhoeddus cynyddol yma yng Nghymru. Cymerwch nifer yr achosion o ddiabetes: mae'r nifer sy'n cael diagnosis o ddiabetes yng Nghymru yn cynyddu ac yn uwch nag yn unman arall yn y DU erbyn hyn. Mae'r nifer uchaf yng Nghymru gyfan ac ymhlith y gwaethaf yn y DU—8 y cant o'r boblogaeth—yng Ngwent. Dim ond yr wythnos diwethaf, dywedodd pwyllgor iechyd y Cynulliad bod Cymru yn wynebu argyfwng cenedlaethol o ran iechyd ein plant. Mae'r ffigurau diweddaraf gan Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos cynnydd i niferoedd y plant pedair i bum mlwydd oed sy'n ordew dros y ddwy flynedd diwethaf, gyda chyfanswm o 27 y cant dros eu pwysau neu'n ordew erbyn hyn, o'i gymharu â dim ond 23 y cant yn Lloegr. Mae diffyg gweithgarwch corfforol ymhlith plant yn ffactor sylfaenol, ond does bosib nad yw rhan gyfyngedig ymarfer corff yn y cwricwlwm a diffyg ymyraethau iechyd cyhoeddus ehangach yn erbyn gordewdra ymhlith ysgogiadau allweddol y duedd hon. A, does bosib, yn y cyd-destun hwn, nad yr anweithgarwch mwyaf oll fu eich anweithgarwch eich hunan fel Llywodraeth.
That was a question that was doing quite well until the end. So, look, where I agree with Adam Price is on this, Llywydd—that when you look at rising incidence of diabetes, when you look at rising incidence of obesity, the answer isn't, 'What is the health service going to do about it?' The answer is in that wider public health agenda that he outlined, and we look at the shaping causes that lie behind those figures. And they are to be found in poverty that drives people to have to shop in particular sorts of ways. So, diet and food poverty is part of all of this. The figures that were published of children arriving at the school door already overweight cannot have been caused by lack of exercise in school, because these children weren't in school at that point. But it is to do with ways in which people live their lives and it is up to Government to create the conditions in which people are able to take the actions that allow them to promote their own health into the future. So, it is that combination of actions that people themselves can take, but Governments have to act in order to give them the opportunities to act in that way. That is a public health agenda, and, to that extent, I agree with the points the Member was making.
Roedd hwnna'n gwestiwn a oedd yn gwneud yn eithaf da tan y diwedd. Felly, edrychwch, yr hyn yr wyf i'n cytuno ag Adam Price yn ei gylch yw hyn, Llywydd—pan edrychwch chi ar nifer gynyddol yr achosion o ddiabetes, pan edrychwch chi ar nifer gynyddol yr achosion o ordewdra, nid, 'Beth mae'r gwasanaeth iechyd yn mynd i'w wneud am y peth?' yw'r ateb. Mae'r ateb yn yr agenda iechyd cyhoeddus ehangach honno a amlinellodd ef, ac rydym ni'n edrych ar yr achosion llunio sydd wrth wraidd y ffigurau hynny. Ac maen nhw i'w gweld yn y tlodi sy'n peri i bobl orfod siopa mewn mathau penodol o ffyrdd. Felly, mae tlodi deiet a bwyd yn rhan o hyn i gyd. Ni all y ffigurau a gyhoeddwyd o blant yn cyrraedd drws yr ysgol eisoes dros eu pwysau fod wedi eu hachosi gan ddiffyg ymarfer corff yn yr ysgol, oherwydd nid oedd y plant hyn yn yr ysgol ar yr adeg honno. Ond mae'n ymwneud â ffyrdd y mae pobl yn byw eu bywydau a chyfrifoldeb y Llywodraeth yw creu'r amodau lle gall pobl gymryd y camau sy'n caniatáu iddyn nhw hybu eu hiechyd eu hunain yn y dyfodol. Felly, y cyfuniad hwnnw o gamau y gall pobl eu hunain eu cymryd, ond mae'n rhaid i Lywodraethau weithredu er mwyn rhoi'r cyfleoedd iddyn nhw graddau hynny, rwy'n cytuno â'r pwyntiau yr oedd yr Aelod yn eu gwneud.
Obviously, the determinants of this public health crisis are complex, interrelated, multiple. They're the result of a toxic cocktail of low incomes, poor housing, poor diet, low physical activity and high pollution. Some of these matters are reserved at Westminster, but many of them are within your sphere of control. Let's take cancer, for example. In the last six years for which figures are available, the long-term decline in cancer death rates has slowed markedly in Wales. Over the same time period, the rate of decline in Scotland, which has a similar deprivation profile, has increased. Now, Public Health Wales has itself said that the causes of these and other changes to death rates are not fully understood and are being explored further. Now, can I suggest that doesn't exactly convey a sense of urgency? Can I put it to you that the need to understand what is happening here and find answers is a matter of utmost urgency? People's lives literally are at stake. Your spokesman's response to the health committee report was that the new school curriculum, due to come into effect in 2022, will include a focus on health and well-being. But that's three years away. Can we afford to wait three years when the crisis is happening to our children now?
Yn amlwg, mae penderfynyddion yr argyfwng iechyd cyhoeddus hwn yn gymhleth, yn rhyng-gysylltiedig, yn lluosog. Maen nhw'n deillio o gymysgedd gwenwynig o incwm isel, tai gwael, deiet gwael, gweithgarwch corfforol isel a llygredd uchel. Mae rhai o'r materion hyn wedi eu cadw yn San Steffan, ond mae llawer ohonyn nhw yn rhan o'ch maes rheolaeth chi. Gadewch i ni ystyried canser, er enghraifft. Yn y chwe blynedd diwethaf y mae ffigurau ar gael ar eu cyfer, mae'r gostyngiad hirdymor o ran cyfraddau marwolaethau canser wedi arafu'n sylweddol yng Nghymru. Yn ystod yr un cyfnod, mae cyfradd y gostyngiad yn yr Alban, sydd â phroffil amddifadedd tebyg, wedi cynyddu. Nawr, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru ei hun wedi dweud nad oes dealltwriaeth lawn o achosion y rhain a newidiadau eraill i gyfraddau marwolaeth a'u bod yn cael eu harchwilio ymhellach. Nawr, a gaf i awgrymu nad yw hynny'n cyfleu synnwyr o frys yn union? A gaf i gynnig i chi bod yr angen i ddeall yr hyn sydd yn digwydd yma a dod o hyd i atebion yn fater o'r brys mwyaf? Mae bywydau pobl yn llythrennol yn y fantol. Ymateb eich llefarydd i adroddiad y pwyllgor iechyd oedd y bydd y cwricwlwm ysgol newydd, y disgwylir iddo ddod i rym yn 2022, yn cynnwys pwyslais ar iechyd a llesiant. Ond mae hynny dair blynedd i ffwrdd. A allwn ni fforddio aros tair blynedd pan fo'r argyfwng yn digwydd i'n plant nawr?
Well, Llywydd, Adam Price is right when he points to some of the long-term trends that we are dealing with here. Every single generation since 1945 has been heavier than the generation that preceded it. And that has been true in times of economic success as well as times of economic decline. These are really long-term trends in which actions by Government cannot be expected to make a short-term difference. But we are not waiting for particular events in order to make a difference. We're already doing things. The Active Travel (Wales) Act 2013 passed by this Assembly makes a difference every day to the chances that children can walk or cycle to school. The actions that we are taking in the food field to try to make sure that those families that need the most help to make sure that they are able to access the type of diet that they need, to provide families with the skills they need in order to prepare food that is good for the long-term health of their children—those are programmes that are happening in Wales today. If there are more things that we can do, as we will through the new curriculum, of course we will do them. Because we want to focus, as I said, Llywydd, on those levers that are most directly in the hands of the Welsh Government and then to maximise the impact that they can have in the lives of families and children in Wales.
Wel, Llywydd, mae Adam Price yn iawn wrth gyfeirio at rai o'r tueddiadau hirdymor yr ydym ni'n ymdrin â nhw yn y fan yma. Mae pob un genhedlaeth ers 1945 wedi bod yn drymach na'r genhedlaeth o'i blaen. Ac mae hynny wedi bod yn wir mewn cyfnodau o lwyddiant economaidd yn ogystal â chyfnodau o ddirywiad economaidd. Mae'r rhain wir yn dueddiadau hirdymor lle na ellir disgwyl i gamau gan y Llywodraeth wneud gwahaniaeth byrdymor. Ond nid ydym yn disgwyl am ddigwyddiadau penodol er mwyn gwneud gwahaniaeth. Rydym ni eisoes yn gwneud pethau. Mae Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 a basiwyd gan y Cynulliad hwn yn gwneud gwahaniaeth bob dydd i'r cyfleoedd sydd gan blant i gerdded neu feicio i'r ysgol. Mae'r camau yr ydym ni'n eu cymryd ym maes bwyd i geisio gwneud yn siŵr bod y teuluoedd hynny sydd angen y cymorth mwyaf i wneud yn siŵr eu bod nhw'n gallu cael gafael ar y math o ddeiet sydd ei angen arnynt, i ddarparu'r sgiliau sydd eu hangen arnynt i deuluoedd fel y gallan nhw baratoi bwyd sydd o ddaioni i iechyd hirdymor eu plant—mae'r rheini'n rhaglenni sy'n digwydd yng Nghymru heddiw. Os oes mwy o bethau y gallwn ni eu gwneud, fel y byddwn ni drwy'r cwricwlwm newydd, byddwn ni'n eu gwneud, wrth gwrs. Oherwydd rydym ni eisiau canolbwyntio, fel y dywedais, Llywydd, ar yr ysgogiadau hynny sydd fwyaf uniongyrchol yn nwylo Llywodraeth Cymru ac yna sicrhau bod yr effaith y gallan nhw ei chael ym mywydau teuluoedd a phlant yng Nghymru cymaint â phosibl.
Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.
Leader of the UKIP group, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. First Minister, I'm very interested in a message that went out from Trade and Invest Wales recently. As you know, Trade and Invest Wales is a marketing initiative run by your Welsh Government. They seem to be pushing out the message to potential foreign investors that workers in Wales earn up to 30 per cent less than workers in other parts of the United Kingdom. Is it your official strategy to market Wales to companies abroad as a low-wage economy, whereby firms can come into Wales and set up shop here and pay their workers extremely low wages?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae gen i ddiddordeb mawr mewn neges a gyhoeddwyd gan Masnach a Buddsoddi Cymru yn ddiweddar. Fel y gwyddoch, menter farchnata sy'n cael ei rhedeg gan eich Llywodraeth Cymru chi yw Masnach a Buddsoddi Cymru. Mae'n ymddangos eu bod nhw'n gwthio’r neges i ddarpar fuddsoddwyr tramor bod gweithwyr yng Nghymru yn ennill hyd at 30 y cant yn llai na gweithwyr mewn rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig. Ai eich strategaeth swyddogol yw marchnata Cymru i gwmnïau tramor fel economi cyflog isel, lle gall cwmnïau ddod i Gymru ac ymsefydlu yma a thalu cyflogau hynod o isel i'w gweithwyr?
Llywydd, that was not a message put out by any Minister. It is not a message that should have been put out, and I can assure the Chamber that it is not a message that will be repeated.
Llywydd, nid oedd honno'n neges a gyhoeddwyd gan unrhyw Weinidog. Nid yw'n neges a ddylai fod wedi ei chyhoeddi, a gallaf sicrhau'r Siambr nad yw'n neges a fydd yn cael ei hailadrodd.
So, it was just a mistake. Okay. Well, whatever strategy your Welsh Government does come up with, claiming that you are trying to improve working conditions in Wales, is likely to be undermined by the real situation we have here in the job market, which is that, in general, wages in Wales are very low and 20 years of a Welsh Labour Government haven't done anything to change that.
I see that yesterday your Brexit Minister brought out a statement asserting that we needed to keep freedom of movement to the UK even after Brexit. This means that even after we leave low-skilled migrants will still be able to flood into Wales from eastern Europe, keeping wages low. Wages in Wales will never rise unless we take active steps to cut off this flow of cheap, unskilled labour. So, why is your Welsh Labour Government so determined to keep the cheap labour force flowing into Wales?
Felly, dim ond camgymeriad oedd hynny. Iawn. Wel, pa bynnag strategaeth y bydd eich Llywodraeth Cymru yn ei llunio, gan honni eich bod chi'n ceisio gwella amodau gwaith yng Nghymru, mae'n debygol o gael ei thanseilio gan y sefyllfa wirioneddol sydd gennym ni yma yn y farchnad swyddi, sef, yn gyffredinol, bod cyflogau yng Nghymru yn isel iawn ac nad yw 20 mlynedd o Lywodraeth Llafur Cymru wedi gwneud dim i newid hynny.
Gwelais ddoe bod eich Gweinidog Brexit wedi cyhoeddi datganiad yn honni bod angen i ni gadw'r rhyddid i symud i'r DU hyd yn oed ar ôl Brexit. Mae hyn yn golygu hyd yn oed ar ôl i ni adael y bydd mewnfudwyr sgiliau isel yn dal i gael llifo i Gymru o ddwyrain Ewrop, gan gadw cyflogau yn isel. Ni fydd cyflogau yng Nghymru byth yn codi oni bai ein bod ni'n cymryd camau gweithredol i roi terfyn ar y llif hwn o lafur rhad, di-grefft. Felly, pam mae eich Llywodraeth Lafur Cymru mor benderfynol o gadw'r llafurlu rhad yn llifo i mewn i Gymru?
Well, Llywydd, let me correct the Member in the first place, because he repeats an old canard about the Welsh economy. The truth of the Welsh economy is that, while we have more low-paid jobs in Wales, when a person in Wales is doing a job they get paid comparably with what that person would be paid for doing the same job somewhere else in the United Kingdom. It is simply not the case, as he suggested at the outset, that, somehow, wages in Wales are generally depressed.
Let me say that I completely agree with what my colleague said yesterday. The continuation of jobs in the Welsh economy—in businesses, in public services and in our universities—depends upon our ability to go on attracting people from other parts of the world to come and make their futures here in Wales. The message we want to give out to the rest of the world is that they are welcome here. They play a really important part in our society and in our economy, and messages to the contrary are actually to the detriment of those people who are already living here and their economic prospects.
Wel, Llywydd, gadewch i mi gywiro'r Aelod yn y lle cyntaf, oherwydd mae'n ailadrodd yr hen chwedl wag am economi Cymru. Y gwir am economi Cymru yw, er bod gennym ni fwy o swyddi cyflogau isel yng Nghymru, pan fydd unigolyn yng Nghymru yn gwneud swydd mae'n cael ei dalu'n debyg i'r hun y byddai unigolyn yn cael ei dalu am wneud yr un swydd yn rhywle arall yn y Deyrnas Unedig. Nid yw'n wir, fel yr awgrymodd ar y cychwyn, bod cyflogau yng Nghymru yn gyffredinol isel, rywsut.
Gadewch i mi ddweud fy mod i'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod ddoe. Mae parhad swyddi yn economi Cymru—mewn busnesau, mewn gwasanaethau cyhoeddus ac yn ein prifysgolion—yn dibynnu ar ein gallu i barhau i ddenu pobl o rannau eraill o'r byd i ddod i wneud eu dyfodol yma yng Nghymru. Y neges yr ydym ni eisiau ei rhoi i weddill y byd yw bod croeso iddyn nhw yma. Maen nhw'n chwarae rhan bwysig iawn yn ein cymdeithas ac yn ein heconomi, ac mae negeseuon i'r gwrthwyneb yn niweidio'r bobl hynny sydd eisoes yn byw yma a'u rhagolygon economaidd.
I think the truth is, First Minister, that you want to set up your Fair Work Commission that you mentioned earlier, and pretend that you are committed to improving pay and working conditions in Wales, when the reality is exactly the opposite. The truth is that you want to keep pay and working conditions low in Wales by allowing companies to keep accessing cheap foreign workers.
It's amazing to me that it's the Labour Party and a Welsh Labour Government, which are supposed to stick up for the rights of Welsh workers, that are doing this. I've asked you this before, First Minister, and I'll ask you it again: would it not be now more appropriate if you renamed your party the 'cheap labour' party?
Rwy'n credu mai'r gwir, Prif Weinidog, yw eich bod chi eisiau sefydlu eich Comisiwn Gwaith Teg y cyfeiriasoch ato'n gynharach, gan esgus eich bod yn ymrwymedig i wella tâl ac amodau gwaith yng Nghymru, pan fo'r gwirioneddol yn hollol i'r gwrthwyneb. Y gwir yw eich bod chi eisiau cadw tâl ac amodau gwaith yn isel yng Nghymru trwy ganiatáu i gwmnïau barhau i gael mynediad at weithwyr tramor rhad.
Mae'n rhyfeddol i mi mai'r Blaid Lafur a Llywodraeth Lafur Cymru, sydd i fod i sefyll yn gadarn dros hawliau gweithwyr Cymru, sy'n gwneud hyn. Rwyf i wedi gofyn hyn i chi o'r blaen Prif Weinidog, a byddaf yn ei ofyn i chi eto: oni fyddai'n fwy priodol erbyn hyn pe byddech chi'n ailenwi eich plaid y blaid 'llafur rhad'?
Well, it was a cheap remark the last time the Member made it—I'm surprised that he doesn't have at least somebody alongside him to advise him on not repeating the same mistake twice. Let me give him the example that I've given him before. It's a real-world example—it was put to me directly by the employer. This is someone who runs a large and successful business in the middle of Wales, in a place where there is sparsity of population. In order for that business to succeed, as it has succeeded for many years, he needs 100 people to make his business work year in, year out. Eighty of those people he is able to recruit from that local community. In order for the business to run, he has to recruit 20 other people and, indeed, those 20 other people are not to be found locally, and they come from outside Wales. It is the jobs of the 80 people who are already there that depend upon the 20 people who come from elsewhere. That's why those people are welcome to be here in Wales. Far from, as the Member suggests, those people being somehow to the detriment of Welsh people, our ability to persuade people from elsewhere to come and be part of our successful economy is part of the success we will have, and we as a Government are determined to go on giving the message that those people will be welcomed. They're welcome now, they'll be welcome in the future, whatever our relationship with the rest of the world will be.
Wel, roedd yn sylw dirmygus y tro diwethaf y'i gwnaed gan yr Aelod—rwy'n synnu nad oes ganddo o leiaf rhywun wrth ei ochr i'w gynghori ar beidio ag ailadrodd yr un camgymeriad ddwywaith. Gadewch i mi roi'r enghraifft iddo yr wyf i wedi ei rhoi iddo o'r blaen. Mae'n enghraifft byd go iawn—fe'i rhoddwyd i mi yn uniongyrchol gan y cyflogwr. Dyma rywun sy'n rhedeg busnes mawr a llwyddiannus yng nghanolbarth Cymru, mewn man lle ceir poblogaeth denau. Er mwyn i'r busnes hwnnw lwyddo, fel y mae wedi llwyddo ers blynyddoedd lawer, mae angen 100 o bobl i sicrhau bod ei fusnes yn gweithio o un flwyddyn i'r llall. Mae'n gallu recriwtio 80 o'r bobl hynny o'r gymuned leol honno. Er mwyn i'r busnes redeg, mae'n rhaid iddo recriwtio 20 o bobl eraill ac, yn wir, ni ellir dod o hyd i'r 20 o bobl eraill hynny yn lleol, ac maen nhw'n dod o'r tu allan i Gymru. Swyddi'r 80 o bobl sydd eisoes yno sy'n dibynnu ar y 20 o bobl sy'n dod o fannau eraill. Dyna pam mae croeso i'r bobl hynny yma yng Nghymru. Ymhell o sefyllfa, fel y mae'r Aelod yn ei awgrymu, lle mae'r bobl hynny rywsut yn rhoi pobl Cymru dan anfantais, mae ein gallu i ddarbwyllo pobl o fannau eraill i ddod a bod yn rhan o'n heconomi lwyddiannus yn rhan o'r llwyddiant y byddwn ni'n ei gael, ac rydym ni fel Llywodraeth yn benderfynol o barhau i gyfleu'r neges y bydd y bobl hynny yn cael eu croesawu. Mae croeso iddyn nhw nawr, bydd croeso iddyn nhw yn y dyfodol, beth bynnag fydd ein perthynas â gweddill y byd.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am lefel y gefnogaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i gyn-filwyr y lluoedd arfog? OAQ53587
3. Will the First Minister make a statement on the level of support the Welsh Government gives to armed forces veterans? OAQ53587
Llywydd, the Welsh Government supports veterans across the range of our responsibilities, including employment, health and in education.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi cyn-filwyr ar draws ystod ein cyfrifoldebau, gan gynnwys cyflogaeth, iechyd ac addysg.
Thank you for that answer, First Minister. There are 51,000 veterans in north Wales alone, and although we have Veterans' NHS Wales, there are only three psychologists to look after their mental health needs. That's clearly not viable, but that isn't really what I'm driving at here. But having said that, I don't think it's fair to expect Government and the NHS to do everything, and we should be encouraging self-help whenever possible. Tŷ Ryan was a project in Wrexham that involved veterans taking part in the building of one and two-bedroomed apartments for occupancy by veterans. Tŷ Ryan made a huge difference for those veterans involved. It improved their mental health, as well as providing much needed housing. For some time, my office has been in contact with Woody's Lodge, a charity concerned with the welfare of veterans. Like me, they see how self-build projects can benefit veterans, and that around north Wales there are plots of unused brownfield land that could be used for these projects, often owned by local authorities. So, would you agree to meet with myself and representatives of Woody's Lodge charity for veterans to see if we can develop a way to locate and release unused local authority land for future veterans' self-build projects?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae 51,000 o gyn-filwyr yn y gogledd yn unig, ac er bod gennym ni GIG Cymru y Cyn-filwyr, dim ond tri seicolegydd sydd ar gael i ofalu am eu hanghenion hiechyd meddwl. Mae'n amlwg nad yw hynny'n ddigonol, ond nid dyna yr wyf i'n rhoi sylw iddo yn y fan yma. Ond wedi dweud hynny, nid wyf i'n credu ei bod hi'n deg disgwyl i'r Llywodraeth a'r GIG wneud popeth, a dylem ni fod yn annog hunangymorth lle bynnag y bo'n bosibl. Prosiect yn Wrecsam oedd Tŷ Ryan lle'r oedd cyn-filwyr yn cymryd rhan yn y gwaith o adeiladu fflatiau un a dwy ystafell wely i'w meddiannu gan gyn-filwyr. Gwnaeth Tŷ Ryan wahaniaeth enfawr i'r cyn-filwyr hynny a gymerodd ran. Llwyddodd i wella eu hiechyd meddwl, yn ogystal â darparu tai y mae wir eu hangen. Ers cryn amser, mae fy swyddfa i wedi bod mewn cysylltiad a Woody's Lodge, elusen sy'n ymwneud â lles cyn-filwyr. Fel finnau, maen nhw'n gweld sut y gall prosiectau hunan-adeiladu fod o fudd i gyn-filwyr, a bod lleiniau tir llwyd segur ledled y gogledd y gellid eu defnyddio ar gyfer y prosiectau hyn, sy'n aml yn eiddo i awdurdodau lleol. Felly, a wnewch chi gytuno i gyfarfod â mi a chynrychiolwyr elusen Woody's Lodge ar gyfer cyn-filwyr i weld a allwn ni ddatblygu ffordd o leoli a rhyddhau tir awdurdod lleol nad yw'n cael ei ddefnyddio, ar gyfer prosiectau hunan-adeiladu i gyn-filwyr yn y dyfodol?
I thank the Member for her supplementary question. As it happens, Llywydd. my colleague Rhianon Passmore was talking to me about Woody's Lodge and the work that it does only very recently, so I'm aware of the work that it does and Project 360°, which is part of that initiative. And it is part of that self-help way of doing things that has been a very prominent part of the way the veterans community has organised amongst itself to make sure that it's able to share experiences and allow people to draw strength from one another. Now, my colleague Alun Davies nearly a year ago committed to a scoping exercise to identify any perceived gaps in service delivery for veterans and their families here in Wales. And the expert group that we have set up to carry out that scoping activity and other things will engage with service charities, including Woody's Lodge and Project 360°, to see if there is more that we can do to ensure a collaborative approach between what public services can provide for veterans, and those many ways in which veteran organisations mobilise themselves to help their own members.
Diolchaf i'r Aelod am ei chwestiwn atodol. Fel y mae'n digwydd, Llywydd, roedd fy nghyd-Aelod Rhianon Passmore yn siarad â mi am Woody's Lodge a'r gwaith y mae'n ei wneud yn ddiweddar iawn, felly rwy'n ymwybodol o'r gwaith y mae'n ei wneud a Project 360°, sy'n rhan o'r fenter honno. Ac mae'n rhan o'r ffordd hunangymorth honno o wneud pethau sydd wedi bod yn rhan amlwg iawn o'r ffordd y mae'r gymuned cyn-filwyr wedi trefnu ymhlith ei hunan i wneud yn siŵr ei bod yn gallu rhannu profiadau a chaniatáu i bobl gael nerth oddi wrth ei gilydd. Nawr, ymrwymodd fy nghyd-Aelod Alun Davies bron i flwyddyn yn ôl i ymarfer cwmpasu i nodi unrhyw fylchau tybiedig yn y ddarpariaeth o wasanaethau i gyn-filwyr a'u teuluoedd yma yng Nghymru. A bydd y grŵp arbenigol yr ydym ni wedi ei sefydlu i ymgymryd â'r gweithgarwch cwmpasu hwnnw a phethau eraill yn ymgysylltu ag elusennau lluoedd arfog, gan gynnwys Woody's Lodge a Project 360°, i weld a oes mwy y gallwn ni ei wneud i sicrhau dull cydweithredol rhwng yr hyn y gall gwasanaethau cyhoeddus ei ddarparu i gyn-filwyr, a'r ffyrdd niferus hynny y mae sefydliadau cyn-filwyr yn trefnu eu hunain i helpu eu haelodau eu hunain.
First Minister, can I welcome the work that the Welsh Government has put in with other partners to support our veteran community across Wales, and to embed the armed forces covenant in our public services? One of the issues that was recently discussed at the Cross-Party Group on the Armed Forces and Cadets was the difficulty sometimes that many veterans face in trying to access employment once they have left their time in the military. One of the things that was raised at our meeting as something that perhaps the Welsh Government could consider is that in the United States, there are guaranteed interviews with some public sector employers so that veterans have the opportunity to at least present themselves directly to an employer. Is this something that the First Minister might consider for the Welsh Government, and promote more widely within the public sector in the future?
Prif Weinidog, a gaf i groesawu'r gwaith y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud gyda phartneriaid eraill i gefnogi ein cymuned cyn-filwyr ledled Cymru, ac i ymgorffori cyfamod y lluoedd arfog yn ein gwasanaethau cyhoeddus? Un o'r materion a drafodwyd yn ddiweddar yn y Grŵp Trawsbleidiol ar y Lluoedd Arfog a'r Cadetiaid oedd yr anhawster weithiau y mae llawer o gyn-filwyr yn ei wynebu wrth geisio cael gafael ar gyflogaeth ar ôl iddyn nhw adael eu hamser yn y lluoedd arfog. Un o'r pethau a godwyd yn ein cyfarfod fel rhywbeth y gallai Llywodraeth Cymru ei ystyried efallai oedd bod cyfweliadau wedi'u sicrhau yn yr Unol Daleithiau gyda rhai cyflogwyr yn y sector cyhoeddus fel bod cyn-filwyr yn cael y cyfle o leiaf i gyflwyno eu hunain yn uniongyrchol i'r cyflogwr. A yw hyn yn rhywbeth y gallai'r Prif Weinidog ei ystyried ar gyfer Llywodraeth Cymru, a'i hyrwyddo yn ehangach o fewn y sector cyhoeddus yn y dyfodol?
I thank Darren Millar for that idea. The Welsh Government has been working recently with key partners to develop an employment pathway, and we've been working with Business in the Community, because they've developed an employers' toolkit, and that toolkit is designed to help employers recognise the qualities that ex-service personnel can offer to them in the jobs that they have on offer. Now, the idea of a guaranteed interview, in which people can at least make sure that they make their pitch and get their voices heard, is one that we've used in other parts of the Welsh Government. We've used it, for example, for people with disabilities to make sure that they can get in front of employers and so on. So, I'm very happy to take that idea away and have it discussed within that work on employment pathways and the employers' toolkit that we are already doing.
Diolchaf i Darren Millar am y syniad yna. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio yn ddiweddar gyda phartneriaid allweddol i ddatblygu llwybr cyflogaeth, ac rydym ni wedi bod yn gweithio gyda Busnes yn y Gymuned, gan eu bod nhw wedi datblygu pecyn cymorth i gyflogwyr, a bwriad y pecyn cymorth hwnnw yw helpu cyflogwyr i gydnabod y rhinweddau y gall cyn-aelodau o'r lluoedd arfog eu cynnig iddyn nhw yn y swyddi sydd ganddyn nhw ar gael. Nawr, mae'r syniad o gyfweliad wedi'i sicrhau, lle gall pobl o leiaf gwneud yn siŵr y gallan nhw wneud eu cyflwyniad a bod eu lleisiau'n cael eu clywed, yn un yr ydym ni wedi ei ddefnyddio mewn rhannau eraill o Lywodraeth Cymru. Rydym ni wedi ei ddefnyddio, er enghraifft, ar gyfer pobl ag anableddau i wneud yn siŵr eu bod yn gallu cyrraedd gerbron cyflogwyr ac ati. Felly, rwy'n hapus iawn i ystyried y syniad hwnnw a'i wneud yn destun trafodaeth yn y gwaith hwnnw ar lwybrau cyflogaeth a'r pecyn cymorth i gyflogwyr yr ydym ni'n ei wneud eisoes.
4. Beth yw polisi Llywodraeth Cymru o ran y ddarpariaeth gwasanaethau profedigaeth? OAQ53536
4. What is the Welsh Government's policy on the provision of bereavement services? OAQ53536
I thank the Member for the question. Health boards are responsible for providing bereavement care and support for their population. The Welsh Government funds third sector organisations directly to enhance services for people who are bereaved.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Byrddau iechyd sy'n gyfrifol am ddarparu gofal a chymorth profedigaeth i'w poblogaethau. Mae Llywodraeth Cymru yn ariannu sefydliadau'r trydydd sector yn uniongyrchol i wella gwasanaethau i bobl sy'n dioddef profedigaeth.
Diolch. Forty per cent of the 33,000 people who die in Wales each year die in the community, 55 per cent in hospital. Although bereavement support following a child's death in paediatric intensive care units is referred to in the current Welsh Government delivery plan for the critically ill, the plan does not make reference to the importance of bereavement care for families where an adult has died following critical care. A significant proportion of bereavement support is provided by our charitable hospices in Wales, with some 2,300 families supported in 2017-18, but it's understood that families whose loved one dies in the acute setting after receiving intensive and critical care are missing out on the bereavement care they need through lack of signposting or availability. It's certainly a concern that's been raised with me by the adult hospices in north Wales, which also tell me that the health board had not consulted them on their palliative care plan. So, how is the Welsh Government working with NHS Wales, ensuring that every family experiencing bereavement has access to appropriate bereavement support, regardless of the setting or circumstances of their loved one's death?
Diolch. Mae 40 y cant o'r 33,000 o bobl sy'n marw yng Nghymru bob blwyddyn yn marw yn y gymuned, 55 y cant yn yr ysbyty. Er y cyfeirir at gymorth profedigaeth yn dilyn marwolaeth plentyn mewn unedau gofal dwys pediatrig yng nghynllun cyflawni presennol Llywodraeth Cymru ar gyfer y rhai sy'n ddifrifol wael, nid yw'r cynllun yn cyfeirio at bwysigrwydd gofal profedigaeth i deuluoedd lle mae oedolyn wedi marw yn dilyn gofal critigol. Darperir cyfran sylweddol o gymorth profedigaeth gan ein hosbisau elusennol yng Nghymru, a chynorthwywyd tua 2,300 o deuluoedd yn 2017-18, ond deallir nad yw teuluoedd y mae eu hanwyliaid yn marw mewn lleoliad acíwt ar ôl derbyn gofal dwys a chritigol yn cael y gofal profedigaeth sydd ei angen arnynt oherwydd diffyg cyfeirio neu ddiffyg o ran bod gofal ar gael. Mae'n sicr yn destun pryder a godwyd gyda mi gan yr hosbisau oedolion yn y gogledd, sydd hefyd yn dweud wrthyf nad oedd y bwrdd iechyd wedi ymgynghori â nhw ar eu cynllun gofal lliniarol. Felly, sut mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda GIG Cymru, gan sicrhau bod cymorth profedigaeth priodol ar gael i bob teulu sy'n dioddef profedigaeth, ni waeth beth fo lleoliad nac amgylchiadau marwolaeth eu hanwyliaid?
Well, I thank Mark Isherwood for that supplementary question and thank him as well for the work that he does as chair of the cross-party group on funerals and bereavement care, which gives us access to some of the information that helps us in developing the services that we provide in this area. Now, he will know, I'm sure, that the Welsh Government has recently commissioned a piece of work funded through the end-of-life care board, and that is a scoping study into the breadth of bereavement care services in Wales. The board has asked Marie Curie and Cardiff University to lead on that study. It begins by mapping existing support and then identifying areas where further services are needed. We can undertake to make sure that the points the Member has raised today are fed into that study.
Wel, diolchaf i Mark Isherwood am y cwestiwn atodol yna a diolchaf iddo hefyd am y gwaith y mae'n ei wneud fel cadeirydd y grŵp trawsbleidiol ar angladdau a gofal profedigaeth, sy'n rhoi mynediad i ni at rywfaint o'r wybodaeth sy'n ein helpu ni wrth ddatblygu gwasanaethau yr ydym ni'n eu darparu yn y maes hwn. Nawr, bydd yn gwybod, rwy'n siŵr, bod Llywodraeth Cymru wedi comisiynu darn o waith yn ddiweddar a ariennir drwy'r bwrdd gofal diwedd oes, ac astudiaeth gwmpasu yw honno i ehangder y gwasanaethau gofal profedigaeth yng Nghymru. Mae'r bwrdd wedi gofyn i Marie Curie a Phrifysgol Caerdydd arwain yr astudiaeth honno. Mae'n dechrau trwy fapio'r cymorth presennol ac yna nodi ardaloedd lle mae angen mwy o wasanaethau. Gallwn addo gwneud yn siŵr bod y pwyntiau y mae'r Aelod wedi eu codi heddiw yn cael eu cyfrannu at yr astudiaeth honno.
First Minister, the loss of a loved one to suicide is a uniquely devastating bereavement in my view, and yet support services for those bereaved by suicide are practically non-existent in Wales. Organisations like the Jacob Abraham Foundation are doing sterling work supporting families with not a penny of public funding. There is also a pattern I am seeing in my work, on both my committees, of statutory services increasingly looking to third sector organisations to provide services across the board in health and social care, but without stumping up the funding for those organisations involved. I'm aware of the mapping exercise that you've referred to, but that is going to take time. Will the First Minister commit to discussing the particular needs of those bereaved by suicide with the health Minister, with a view to taking urgent action in this area, which is particularly important given that it is a fact that those bereaved by suicide are themselves at much higher risk of dying by suicide?
Prif Weinidog, mae colli rhywun annwyl i hunanladdiad yn brofedigaeth unigryw o ddinistriol yn fy marn i, ac eto nid yw gwasanaethau cymorth i'r rhai sy'n dioddef profedigaeth drwy hunanladdiad yn bodoli i raddau helaeth yng Nghymru. Mae sefydliadau fel Sefydliad Jacob Abraham yn gwneud gwaith rhagorol yn cefnogi teuluoedd heb geiniog o arian cyhoeddus. Ceir patrwm hefyd yr wyf i'n ei weld yn fy ngwaith, ar fy nau bwyllgor, o wasanaethau statudol yn disgwyl i sefydliadau trydydd sector ddarparu gwasanaethau ar sail gyffredinol ym maes iechyd a gofal cymdeithasol, ond heb gyfrannu'r arian ar gyfer y sefydliadau hynny dan sylw. Rwy'n ymwybodol o'r ymarfer mapio yr ydych chi wedi cyfeirio ato, ond mae hynny'n mynd i gymryd amser. A wnaiff y Prif Weinidog ymrwymo i drafod anghenion penodol y rhai sy'n dioddef profedigaeth drwy hunanladdiad gyda'r Gweinidog iechyd, gyda'r nod o gymryd camau brys yn y maes hwn, sy'n arbennig o bwysig gan ei bod hi'n ffaith bod y rhai sy'n dioddef profedigaeth drwy hunanladdiad eu hunain mewn perygl llawer uwch o farw drwy hunanladdiad?
Those are important points, Llywydd, that the Member makes. To be bereaved by suicide does bring with it a whole set of additional issues that families who are left behind have to grapple with and themselves are often a cause of mental health concerns for those families themselves. So, I entirely recognise the points that the Member makes. Of course, the health service does work with a wide range of third sector organisations, and in some fields—and this is certainly one of them—it is often the case that families would rather be in touch with an organisation outside the more formal constraints of public services. And through Cruse Bereavement Care and through the Samaritans, we do provide assistance to the third sector in relation to suicide prevention and bereavement counselling, and the Minister has committed funding of £0.5 million a year to continue to support national and regional approaches to tackling suicide and self-harm prevention. The study that I mentioned, and I know the Member was aware of it—we've already decided that there will be a particular focus within the study on services to support those who have had a sudden unexplained death or a death by suicide of someone in their family or close to them. And, of course, I'm very happy to continue to discuss these matters with my colleague Vaughan Gething as that work matures.
Mae'r rheini'n bwyntiau pwysig, Llywydd, y mae'r Aelod yn eu gwneud. Mae dioddef profedigaeth drwy hunanladdiad yn dod â chyfres o broblemau ychwanegol gydag ef y mae'n rhaid i deuluoedd sy'n cael eu gadael ar ôl fynd i'r afael â nhw ac maen nhw eu hunain yn aml yn achos o bryderon iechyd meddwl i'r teuluoedd hynny eu hunain. Felly, rwy'n llwyr gydnabod y pwyntiau y mae'r Aelod yn eu gwneud. Wrth gwrs, mae'r gwasanaeth iechyd yn gweithio gydag amrywiaeth eang o sefydliadau trydydd sector, ac mewn rhai meysydd—ac mae hwn yn sicr yn un ohonynt—mae'n aml yn wir y byddai'n well gan deuluoedd fod mewn cysylltiad â sefydliad y tu allan i gyfyngiadau mwy ffurfiol gwasanaethau cyhoeddus. A thrwy Cruse Bereavement Care a thrwy'r Samariaid, rydym ni'n darparu cymorth i'r trydydd sector o ran atal hunanladdiad a chwnsela mewn profedigaeth, ac mae'r Gweinidog wedi ymrwymo cyllid o £0.5 miliwn y flwyddyn i barhau i gefnogi dulliau cenedlaethol a rhanbarthol o fynd i'r afael â hunanladdiad ac atal hunan-niwed. Yr astudiaeth y soniais amdani, a gwn fod yr Aelod yn ymwybodol ohoni—rydym ni eisoes wedi penderfynu y bydd pwyslais penodol o fewn yr astudiaeth ar wasanaethau i gynorthwyo'r rhai sydd wedi dioddef marwolaeth anesboniadwy ddisymwth neu farwolaeth drwy hunanladdiad rhywun yn eu teulu neu sy'n agos atynt. Ac, wrth gwrs, rwy'n hapus iawn i barhau i drafod y materion hyn gyda'm cyd-Aelod Vaughan Gething wrth i'r gwaith hwnnw aeddfedu.
5. Pa gynnydd y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran yr adolygiad o'r gwasanaeth caffael cenedlaethol? OAQ53584
5. What progress is being made by the Welsh Government on the review of the national procurement service? OAQ53584
I thank the Member for that. Since a written statement on the review was issued in September, work has focused on reducing the number of national procurement programmes and developing pilot action to expand procurement activity at local and regional levels.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Ers cyhoeddi datganiad ysgrifenedig ar yr adolygiad ym mis Medi, mae gwaith wedi canolbwyntio ar leihau nifer y rhaglenni caffael cenedlaethol a datblygu camau treialu i ehangu gweithgarwch caffael ar lefelau lleol a rhanbarthol.
I thank you for that answer, First Minister. I know that, last week, Nick Ramsay raised the same question with the finance Minister in her questions, and many of the answers came back that reducing the number to be more regional but also community benefits would help. For example, there's a £100 million project in my constituency in which the community benefit was the employment of local people. Six people we employed in security roles—not sustainable, not an improvement to the economy. The way to improve the economy is to ensure that businesses locally have access to gaining those contracts in the first place. Mike Hedges has often raised the concept of smaller contracts, split down, easier—that's one way. But if you're going to review the National Procurement Service and it's going to be the leading type of approach to procurement, will you ensure that it's spread across the public sector to ensure that all public sector organisations follow your example of improving community benefit to ensure they're long term and sustainable, to ensure that those contracts are available to local businesses, where the real money comes in for the local economy in those businesses being maintained? And will you also look at frameworks, because many of our local businesses are being excluded because of the frameworks? So, it's a whole package that needs to be looked at, and will you therefore do that once you've done the review of the NPS?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Gwn fod Nick Ramsay, yr wythnos diwethaf, wedi codi'r un cwestiwn gyda'r Gweinidog cyllid yn ei chwestiynau hi, a daeth llawer o'r atebion yn ôl y byddai lleihau'r nifer i fod yn fwy rhanbarthol ond hefyd manteision cymunedol yn helpu. Er enghraifft, mae prosiect gwerth £100 miliwn yn fy etholaeth i lle mai cyflogi pobl leol oedd y budd i'r gymuned. Cyflogwyd chwech o bobl gennym mewn swyddi diogelwch—nid yw hynny'n gynaliadwy, nid yw'n welliant i'r economi. Y ffordd i wella'r economi yw sicrhau bod gan fusnesau lleol fynediad at ennill y contractau hynny yn y lle cyntaf. Mae Mike Hedges yn aml wedi codi'r cysyniad o gontractau llai, wedi eu rhannu i lawr, haws—dyna un ffordd. Ond os ydych chi'n mynd i adolygu'r Gwasanaeth Caffael Cenedlaethol a'i fod yn mynd i fod y math mwyaf blaenllaw o ddull caffael, a wnewch chi sicrhau ei fod yn cael ei ledaenu ar draws y sector cyhoeddus i sicrhau bod pob sefydliad sector cyhoeddus yn dilyn eich esiampl chi o wella buddion cymunedol i sicrhau eu bod nhw'n hirdymor ac yn gynaliadwy, i sicrhau bod y contractau hynny ar gael i fusnesau lleol, lle mae'r arian go iawn yn dod i mewn i'r economi leol o gynnal y busnesau hynny? Ac a wnewch chi hefyd edrych ar fframweithiau, oherwydd mae llawer o'n busnesau lleol yn cael eu hallgáu oherwydd y fframweithiau? Felly, mae'n becyn cyfan y mae angen ei ystyried, ac felly a wnewch chi wneud hynny ar ôl i chi gynnal yr adolygiad o'r gwasanaeth caffael cenedlaethol?
I certainly agree with the Member that it's a package of measures that we have to put together to ensure that we get maximum public value from the spending of public money, and there are some very good examples of community benefits. The one the Member cited does not sound like one of those, but we've now had more than £2 billion-worth of projects in which community benefits have been secured—that's over 500 projects, that's 2,500 jobs and over 1,000 apprenticeships that have been secured through the community-benefit approach. And ensuring that we do more of that and we do better is part of the procurement review.
Quite certainly, our ambition is that contracts are let in ways that maximise the opportunity for indigenous suppliers, and we try to do that in the way that David Rees suggested, by linking together different aspects of our procurement activity. So he will, I know, be a strong supporter of the work that we have done to produce a procurement advice note in relation to steel procurement to make sure that, when public money is being spent in the twenty-first century schools programme, for example, where Welsh steel can be supplied or UK steel can be supplied, we maximise that in the way that procurement is carried out here in Wales. Indigenous contractors already secure 80 per cent of contracts valued in excess of £750,000 that are awarded here in Wales, and that figure has grown significantly in recent times. There's more to do. The circumstances that we face, if we are to leave the European Union, are part of that, and it's part of the way that that review is being conducted.
Rwy'n sicr yn cytuno â'r Aelod bod hyn yn becyn o fesurau y mae'n rhaid i ni ei lunio i sicrhau ein bod ni'n cael y gwerth cyhoeddus mwyaf posibl o wario arian cyhoeddus, ac mae rhai enghreifftiau da iawn o fuddion cymunedol. Nid yw'r un y cyfeiriwyd ato gan yr Aelod yn swnio fel un o'r rheini, ond rydym ni wedi cael gwerth mwy na £2 biliwn o brosiectau lle sicrhawyd buddion cymunedol—mae hynny'n fwy na 500 o brosiectau, mae hynny'n 2,500 o swyddi a dros 1,000 o brentisiaethau a sicrhawyd drwy'r dull buddion cymunedol. Ac mae sicrhau ein bod ni'n gwneud mwy o hynny ac yn gwneud yn well yn rhan o'r adolygiad caffael.
Yn sicr ddigon, ein huchelgais yw y bydd contractau yn cael eu gosod mewn ffordd sy'n sicrhau'r cyfleoedd mwyaf posibl i gyflenwyr cynhenid, ac rydym ni'n ceisio gwneud hynny yn y ffordd a awgrymwyd gan David Rees, trwy gysylltu gwahanol agweddau ar ein gweithgarwch caffael. Felly bydd ef, mi wn, yn gefnogwr cryf o'r gwaith yr ydym ni wedi ei wneud i lunio nodyn cyngor caffael o ran caffael dur i wneud yn siŵr, pan fydd arian cyhoeddus yn cael ei wario yn rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, er enghraifft, lle gellir cyflenwi dur Cymru neu lle gellir cyflenwi dur y DU, ein bod ni'n manteisio i'r eithaf ar hynny yn y ffordd yr ymgymerir â chaffael yma yng Nghymru. Mae contractwyr cynhenid eisoes yn sicrhau 80 y cant o'r contractau sydd werth mwy na £750,000 a ddyfernir yma yng Nghymru, ac mae'r ffigur hwnnw wedi tyfu'n sylweddol yn ddiweddar. Mae mwy i'w wneud. Mae'r amgylchiadau sy'n ein hwynebu, os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, yn rhan o hynny, ac mae'n rhan o'r ffordd y mae'r adolygiad hwnnw yn cael ei gynnal.
First Minister, I'm most probably one of the last people who calls for legislation in certain areas, but in this particular area the French Government have taken the lead with the French agricultural Bill that has recently been enacted about public procurement and the use of public procurement to drive localised economies. I'd implore your Government to look at the example they've set, because, very often, we are cited—and we'll hopefully be leaving the European Union, but very often we are told that by our membership to the European Union we can't use certain instruments to drive public procurement as an energiser of the local economy. Well, in France, they've managed to do that with the agricultural Bill with minimum levels of public procurement and also safeguarding localised produce. I do believe that those avenues will be open to your Government and the Minister will, I understand it, be putting forward an agricultural Bill and I think that would be a perfect vehicle to drive this agenda forward.
Prif Weinidog, mae'n debyg mai fi yw un o'r bobl ddiwethaf sy'n galw am ddeddfwriaeth mewn rhai meysydd, ond yn y maes penodol hwn mae Llywodraeth Ffrainc wedi arwain y ffordd gyda Bil amaethyddol Ffrainc a ddeddfwyd yn ddiweddar ynghylch caffael cyhoeddus a'r defnydd o gaffael cyhoeddus i hybu economïau mwy lleol. Rwyf yn erfyn ar eich Llywodraeth i edrych ar yr esiampl y maen nhw wedi ei gosod, oherwydd, yn aml iawn, dywedir wrthym—a byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd gobeithio, ond yn aml iawn dywedir wrthym na allwn ni ddefnyddio offerynnau penodol i ysgogi caffael cyhoeddus i roi hwb i'r economi leol oherwydd ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd. Wel, yn Ffrainc, mae nhw wedi llwyddo i wneud hynny gyda'r Bil amaethyddol gyda lefelau gofynnol o gaffael cyhoeddus yn ogystal â diogelu cynnyrch lleol. Rwy'n credu y bydd y llwybrau hynny yn agored i'ch Llywodraeth chi ac y bydd y Gweinidog, fel yr wyf yn deall, yn cyflwyno Bil amaethyddol ac rwy'n credu y byddai hwnnw'n gyfrwng perffaith i fwrw ymlaen â'r agenda hon.
Well, Llywydd, of course, we're very happy to look at that example. It fits very much with the work that my colleague Lesley Griffiths is doing and in the foundational economy where Lee Waters made a statement to the Assembly very recently. Of course, the example does pinpoint the argument that the Member was making. We are told that we have to leave the European Union in order to gain these freedoms, and yet the example he points to is of a country in the European Union and intending to remain in the European Union and is still able—
Wel, Llywydd, wrth gwrs, rydym ni'n hapus iawn i edrych ar yr enghraifft honno. Mae'n cyd-fynd i raddau helaeth â'r gwaith y mae fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths yn ei wneud ac yn yr economi sylfaenol lle gwnaeth Lee Waters ddatganiad i'r Cynulliad yn ddiweddar iawn. Wrth gwrs, mae'r enghraifft yn cyfeirio'n benodol at y ddadl yr oedd yr Aelod yn ei gwneud. Dywedir wrthym bod yn rhaid i ni adael yr Undeb Ewropeaidd er mwyn cael y rhyddid hwn, ac eto mae'r enghraifft y mae'n tynnu sylw ati o wlad yn yr Undeb Ewropeaidd ac sy'n bwriadu aros yn yr Undeb Ewropeaidd ac yn dal i allu—
You cite it.
Chi sy'n cyfeirio at hynny.
—to obtain the benefits that the Member pointed to. So, where there are examples of how we can better use existing freedoms and stretch the rules so that they are to the benefit of local economies, I agree that we should do that. We don't need to leave the European Union in order to be able to achieve it.
—cael y manteision y cyfeiriodd yr Aelod atynt. Felly, lle ceir enghreifftiau o sut y gallwn ni ddefnyddio rhyddid presennol yn well ac ymestyn y rheolau fel eu bod o fantais i economïau lleol, rwy'n cytuno y dylem ni wneud hynny. Nid oes angen i ni adael yr Undeb Ewropeaidd er mwyn gallu ei gyflawni.
6. Beth yw blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella perfformiad addysgol yn ystod gweddill tymor y Cynulliad hwn? OAQ53534
6. What are the Welsh Government's priorities for improving educational performance during the remainder of this Assembly term? OAQ53534
I thank the Member for that. Amongst our priorities for the remainder of this Assembly term is the implementation of band B of the twenty-first century schools programme from April this year. It will invest record amounts in providing school and college buildings where all children can reach their potential.
Diolchaf i'r Aelod am hynna. Ymhlith ein blaenoriaethau ar gyfer gweddill y tymor Cynulliad hwn yw gweithredu band B rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain o fis Ebrill eleni. Bydd yn buddsoddi'r symiau mwyaf erioed i ddarparu adeiladau ysgol a choleg lle gall pob plentyn wireddu ei botensial.
First Minister, it was a pleasure to join you on Thursday at the official opening of the brand-new £7.2 million Cwmaman Primary School in my constituency, just the latest in a series of new school buildings where my constituency has benefited from investment to the tune of over £100 million—more than any other constituency in Wales, I believe. And, as a former teacher, I know only too well the importance of providing these flexible and aspirational educational settings and the impact that that can have on our pupils' attainment. One thing that struck me particularly about the Cwmaman site was the way that the outdoor space was being used in order to maximise pupils' use of the outdoors and the very many benefits that that can bring in terms of attainment, well-being and performance all round. So, how else is the Welsh Government working to promote opportunities for outdoor learning?
Prif Weinidog, roedd yn bleser ymuno â chi ddydd Iau yn agoriad swyddogol Ysgol Gynradd newydd sbon gwerth £7.2 miliwn Cwmaman yn fy etholaeth i, dim ond y diweddaraf mewn cyfres o adeiladau ysgol newydd lle mae fy etholaeth wedi elwa ar fuddsoddiad o fwy na £100 miliwn—mwy nag unrhyw etholaeth arall yng Nghymru, rwy'n credu. Ac, fel cyn-athrawes, gwn yn rhy dda pwysigrwydd darparu'r lleoliadau addysgol hyblyg ac uchelgeisiol hyn a'r effaith y gall hynny ei chael ar gyrhaeddiad ein disgyblion. Un peth a'm trawodd yn arbennig am safle Cwmaman oedd y ffordd yr oedd y lle awyr agored yn cael ei ddefnyddio er mwyn sicrhau bod disgyblion yn defnyddio'r awyr agored cymaint â phosibl a'r llu o fanteision y gall hynny ei gynnig o ran cyrhaeddiad, llesiant a pherfformiad cyffredinol. Felly, ym mha ffordd arall y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio i hybu cyfleoedd ar gyfer dysgu yn yr awyr agored?
Well, I thank the Member for that. I congratulate her on her success in lobbying for twenty-first century schools expenditure in her constituency. It was a real pleasure to be with her on Thursday of last week at the most strikingly beautiful site that the Cwmaman Primary School now occupies, and to be shown by the headteacher and others the new opportunities that that brings for allowing children to learn in the open air. It's a really truly beautiful site and those opportunities are very real there. As the Member knows, we put great emphasis in the foundation phase particularly on outdoor learning, but that goes right through to the Welsh baccalaureate in its community challenge component, where, again, young people are encouraged to be out and about and learning in the world outside the school.
The new buildings that we are providing through band A of the twenty-first century schools programme and now through band B as well mean that right across Wales we have a more extensive building programme than any time in 50 years, and it is not simply the number of buildings that are being provided, it is the quality of those buildings, the fantastic quality of Cwmaman Primary School and the opportunities that it provides to allow children to thrive inside the school building and beyond it.
Wel, diolchaf i'r Aelod am hynna. Hoffwn ei llongyfarch ar ei llwyddiant yn lobïo am wariant ysgolion unfed ganrif ar hugain yn ei hetholaeth. Roedd yn bleser gwirioneddol bod gyda hi ddydd Iau yr wythnos diwethaf yn y safle trawiadol o hardd y saif Ysgol Gynradd Cwmaman arno erbyn hyn, ac o gael gweld gan y pennaeth ac eraill y cyfleoedd newydd y mae hynny'n eu cynnig ar gyfer galluogi plant i ddysgu yn yr awyr agored. Mae'n safle gwirioneddol hardd ac mae'r cyfleoedd hynny wir yn bodoli yno. Fel y mae'r Aelod yn gwybod, rydym ni'n rhoi pwyslais mawr yn y cyfnod sylfaen yn arbennig ar ddysgu yn yr awyr agored, ond mae hynny'n parhau yr holl ffordd i fagloriaeth Cymru yn ei helfen her gymunedol, pryd, unwaith eto, y caiff pobl ifanc eu hannog i fod allan yn dysgu yn y byd y tu allan i'r ysgol.
Mae'r adeiladau newydd yr ydym ni'n eu darparu trwy fand A rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain a thrwy fand B hefyd erbyn hyn, yn golygu bod gennym ni raglen adeiladu fwy helaeth ledled Cymru nag ar unrhyw adeg mewn 50 mlynedd, ac nid yw'n fater syml o nifer yr adeiladau sy'n cael eu darparu, ond hefyd ansawdd yr adeiladau hynny, ansawdd gwych Ysgol Gynradd Cwmaman a'r cyfleoedd y mae'n eu darparu i alluogi plant i ffynnu yn adeilad yr ysgol a'r tu hwnt iddo.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddarparu'r wybodaeth ddiweddaraf am gynlluniau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau rheilffyrdd yn Sir Fynwy? OAQ53570
7. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government plans for rail services in Monmouthshire? OAQ53570
Our plans for improved rail services in Monmouthshire will see refurbished trains in service this year on both the Abergavenny and Chepstow lines, providing increased capacity and modern facilities. New trains and additional services will follow as the Wales and borders rail contract is rolled out.
Bydd ein cynlluniau ar gyfer gwasanaethau rheilffordd gwell yn Sir Fynwy yn arwain at drenau wedi'u hailwampio mewn gwasanaeth eleni ar reilffyrdd y Fenni a Chas-gwent, gan gynnig mwy o gapasiti a chyfleusterau modern. Bydd trenau newydd a gwasanaethau ychwanegol yn dilyn wrth i gontract rheilffyrdd Cymru a'r gororau gael ei gyflwyno.
Diolch, First Minister. Can you update us on your efforts to deal with some of the teething problems that have befallen the Transport for Wales franchise in its first few months? I did raise this issue in the business statement with the Trefnydd last week. One of my constituents, studying at Hereford Sixth Form College, has experienced many services being delayed or cancelled, and she's very worried about her exams coming up shortly, in a few weeks' time, and the effect that a cancellation of trains may have on her. She catches the train from Abergavenny station.
I know that the Minister for Economy and Transport has said that a lot of this is due to maintenance issues and a lack of maintenance of rolling stock in the closing days of the previous franchise. Whatever the reasons might be, what reassurance can you give my constituent and, indeed, other passengers of the Transport for Wales franchise in my neck of the woods in south-east Wales, that these issues are being looked at and will be dealt with at the earliest opportunity?
Diolch, Prif Weinidog. A allwch chi roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am eich ymdrechion i ymdrin â rhai o'r problemau cychwynnol sydd wedi taro masnachfraint Trafnidiaeth Cymru yn ei ychydig fisoedd cyntaf? Codais y mater hwn yn y datganiad busnes gyda'r Trefnydd yr wythnos diwethaf. Mae un o'm hetholwyr, sy'n astudio yng Ngholeg Chweched Dosbarth Henffordd wedi gweld llawer o wasanaethau yn cael eu gohirio neu eu canslo, ac mae hi'n bryderus iawn am ei arholiadau a fydd yn digwydd yn fuan, ymhen ychydig wythnosau, a'r effaith y gallai canslo trenau ei chael arni. Mae'n dal y trên o orsaf y Fenni.
Gwn fod Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth wedi dweud bod llawer o hyn yn digwydd oherwydd problemau cynnal a chadw a diffyg cynnal a chadw cerbydau yn ystod dyddiau olaf y fasnachfraint flaenorol. Beth bynnag allai'r rhesymau fod, pa sicrwydd allwch chi ei roi i'm hetholwr ac, yn wir, i deithwyr eraill masnachfraint Trafnidiaeth Cymru yn fy rhan i o'r wlad yn y de-ddwyrain, bod y problemau hyn yn cael sylw ac y byddan nhw'n cael eu datrys cyn gynted â phosibl?
I thank the Member for that; I can give him that assurance. As he knows, in the early days of the franchise, the age of the fleet and the large amount of maintenance backlog did pose real challenges to Transport for Wales. Since that time, the pattern of services has improved, delays and cancellations are down.There is a £40 million investment in the current fleet to improve service performance, and that includes fitting the current fleet with wheel slide protection, which is one of the reasons why there were early difficulties.
We've also made it easier for passengers to claim compensation when any disruption is experienced, but our ambition, and that of Transport for Wales—an ambition that they are increasingly fulfilling—is to make sure that services are provided on time, without cancellations, and to the satisfaction of users.
Diolchaf i'r Aelod am hynna; gallaf roi'r sicrwydd hwnnw iddo. Fel y mae'n gwybod, yn nyddiau cynnar y fasnachfraint, roedd oedran y fflyd a'r ôl-groniad mawr iawn o waith cynnal a chadw yn achosi heriau gwirioneddol i Drafnidiaeth Cymru. Ers hynny, mae patrwm gwasanaethau wedi gwella, mae llai o wasanaethau yn cael eu gohirio a'u canslo. Mae buddsoddiad o £40 miliwn yn y fflyd bresennol i wella perfformiad y gwasanaeth, ac mae hynny'n cynnwys gosod diogelwch sleid olwyn ar y fflyd bresennol, sef un o'r rhesymau pam y cafwyd anawsterau cynnar.
Rydym ni hefyd wedi ei gwneud yn haws i deithwyr hawlio iawndal pan fydd unrhyw darfu ar y gwasanaeth, ond ein huchelgais ni, ac uchelgais Trafnidiaeth Cymru—uchelgais y maen nhw'n ei fodloni'n gynyddol—yw gwneud yn siŵr y darperir gwasanaethau ar amser, nad ydynt yn cael eu canslo, ac sy'n bodloni defnyddwyr.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, Dawn Bowden.
Finally, question 8, Dawn Bowden.
8. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am strategaeth Llywodraeth Cymru o ran mynd i'r afael â thlodi ym Merthyr Tudful a Rhymni? OAQ53567
8. Will the First Minister provide an update on the Welsh Government's strategy for tackling poverty in Merthyr Tydfil and Rhymney? OAQ53567
Llywydd, those whose lives have been most affected by poverty have been made to bear a wholly unfair burden of the austerity policies pursued by the UK Government—policies now in their ninth year. The Welsh Government focuses on those practical measures that we can take that release money into the pockets of those affected by poverty in Merthyr Tydfil and Rhymney, and across Wales.
Llywydd, gwnaed i'r rhai y mae eu bywydau wedi eu heffeithio fwyaf gan dlodi ysgwyddo baich gyfan gwbl annheg oherwydd polisïau cyni cyllidol Llywodraeth y DU—polisïau sydd yn eu nawfed flwyddyn erbyn hyn. Mae Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar y mesurau ymarferol hynny y gallwn ni eu cymryd sy'n rhyddhau arian i bocedi'r rhai y mae tlodi yn effeithio arnynt ym Merthyr Tudful a Rhymni, a ledled Cymru.
Thank you for that answer, First Minister, and I'm sure you'll agree that it is shocking that in my constituency, as in other Valleys communities, organisations such as Merthyr Valleys Homes are supporting schemes like holiday hampers to help tackle hunger amongst children. I'll just repeat that: in 2019, they run schemes to tackle the problem of hunger amongst children in our communities.
You'll also be aware that the Bevan Foundation recently ran an event in Merthyr Tydfil, bringing together organisations involved with food insecurity, looking at the impact of welfare reforms and its impact on health and behaviour. And just this weekend at my advice surgery, I again issued a food bank voucher to a young mother in full-time employment because she had fallen into debt as her salary, her income, was not enough to cover her outgoings and to live on. Now, in light of this, and whilst I fully appreciate that the Welsh Government does not hold many of the key economic levers, can you assure me that the Government carries out poverty proofing, not just on policies but on all decisions, in order to help tackle the root causes of poverty and hunger in our communities?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog, ac rwy'n siŵr y byddwch chi'n cytuno ei fod yn warthus bod sefydliadau fel Cartrefi Cymoedd Merthyr yn fy etholaeth i, fel mewn cymunedau eraill yn y Cymoedd, yn cefnogi cynlluniau fel hamperi gwyliau i helpu i fynd i'r afael â newyn ymhlith plant. Hoffwn ailadrodd hynna: yn 2019, maen nhw'n rhedeg cynlluniau i fynd i'r afael â'r broblem o newyn ymhlith plant yn ein cymunedau.
Byddwch hefyd yn ymwybodol bod Sefydliad Bevan wedi cynnal digwyddiad ym Merthyr Tudful yn ddiweddar, gan ddod â sefydliadau sy'n ymwneud ag ansicrwydd bwyd at ei gilydd, i ystyried effaith diwygiadau lles a'u heffaith ar iechyd ac ymddygiad. A dim ond y penwythnos hwn yn fy nghymhorthfa, rhoddais docyn banc bwyd unwaith eto i fam ifanc mewn cyflogaeth llawn amser gan ei bod hi wedi mynd i ddyled oherwydd nad oedd ei chyflog, ei hincwm, yn ddigon i dalu ei halldaliadau ac i fyw arno. Nawr, yng ngoleuni hyn, ac er fy mod i'n sylweddoli'n llwyr nad yw Llywodraeth Cymru yn meddu ar lawer o'r ysgogiadau economaidd allweddol, a allwch chi fy sicrhau bod y Llywodraeth yn gwneud paratoadau ar gyfer tlodi, nid yn unig o ran polisïau ond o ran pob penderfyniad, er mwyn helpu i fynd i'r afael a'r achosion sydd wrth wraidd tlodi a newyn yn ein cymunedau?
Well, Llywydd, I thank the Member for that question. On Monday of this week, I met with the Trussell Trust in Wales; it was a sobering meeting. Of course, the trust carries out fantastic work with the volunteers who they have recruited in many communities in Wales. But they said to me the pattern of use of their food banks is moving from being a crisis service, where they deal with families who somehow manage most of the time, and then every now and then are in need of help, to a chronic service, where they see families who cannot manage week in and week out because of the ways in which their incomes have been depressed and where the burden of debt, particularly, erodes their ability to meet even the most minimum of day in, day out needs.
As the Member knows, we have increased the funding for our own school holiday enrichment programme. We've been providing £0.5 million a year; we're going to provide £900,000 a year for the holiday enrichment programme this year. One of the things we want to do is to be able to move that programme beyond the school setting, where it has been up until now, so that it can work with others like Merthyr Valleys Homes, like the Caia community in Wrexham, where I met volunteers alongside my colleague Lesley Griffiths, so that we can provide that help in more settings and more places. We're very glad to do it. We're very determined to do it. It's part of our poverty-proofing measure. But to think that in a country that is the sixth richest on the face of the globe we are having to provide services to prevent children from going hungry in school holidays, that can hardly be a matter of celebration for any of us.
Wel, Llywydd, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Ddydd Llun yr wythnos hon, cefais gyfarfod ag Ymddiriedolaeth Trussell yng Nghymru; roedd yn gyfarfod a oedd yn eich difrifoli. Wrth gwrs, mae'r ymddiriedolaeth yn gwneud gwaith ardderchog gyda'r gwirfoddolwyr y maen nhw wedi eu recriwtio mewn llawer o gymunedau yng Nghymru. Ond dywedasant wrthyf fod patrwm defnydd eu banciau bwyd yn symud o fod yn wasanaeth argyfwng, lle maen nhw'n ymdrin â theuluoedd sydd rywsut yn ymdopi y rhan fwyaf o'r amser, ac yna angen cymorth bob nawr ac yn y man, i wasanaeth cronig, lle maen nhw'n gweld teuluoedd nad ydyn nhw'n gallu ymdopi wythnos ar ôl wythnos oherwydd y ffyrdd y mae eu hincwm wedi gostwng a lle mae baich dyled, yn arbennig, yn erydu eu gallu i ddiwallu hyd yn oed yr anghenion beunyddiol mwyaf sylfaenol.
Fel y mae'r Aelod yn gwybod, rydym ni wedi cynyddu'r cyllid ar gyfer ein rhaglen cyfoethogi gwyliau ysgol ein hunain. Rydym ni wedi bod yn darparu £0.5 miliwn y flwyddyn; rydym ni'n mynd i ddarparu £900,000 y flwyddyn ar gyfer y rhaglen cyfoethogi gwyliau eleni. Un o'r pethau yr ydym ni eisiau ei wneud yw gallu symud y rhaglen honno y tu hwnt i'r ysgol, lle mae wedi bod hyd yma, fel y gall weithio gydag eraill fel Cartrefi Cymoedd Merthyr, fel cymuned Caia yn Wrecsam, lle y cyfarfûm â gwirfoddolwyr ochr yn ochr â'm cyd-Aelod, Lesley Griffiths, fel y gallwn ddarparu'r cymorth hwnnw mewn mwy o leoliadau a mwy o leoedd. Rydym ni'n falch iawn o'i wneud. Rydym ni'n benderfynol iawn o'i wneud. Mae'n rhan o'n prawfesur ar gyfer tlodi. Ond i feddwl ein bod ni'n gorfod darparu gwasanaethau i atal plant rhag bod eisiau bwyd yn ystod gwyliau'r ysgol yn y chweched wlad fwyaf cyfoethog ar wyneb y ddaear, prin y gall hynny fod yn destun dathlu i'r un ohonom ni.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud y datganiad. Rebecca Evans.
The next item is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement. Rebecca Evans.
Diolch. There are some changes to this week's business. The statement on tourism strategy has been withdrawn, and the statement on 'Apprenticeships: Investing in Skills for the Future', will be delivered by the Deputy Minister for Economy and Transport. Finally, as the last item of business today, the Business Committee has scheduled a motion to agree the reallocation of the Chair of the Petitions Committee to a different political group. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch. Mae rhai newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Mae'r datganiad ar strategaeth dwristiaeth wedi ei dynnu yn ôl, a bydd y datganiad ar 'Brentisiaethau: Buddsoddi mewn Sgiliau ar gyfer y Dyfodol' yn cael ei gyflwyno gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth. Yn olaf, fel yr eitem busnes olaf heddiw, mae'r Pwyllgor Busnes wedi amserlennu cynnig i gytuno ar ail-neilltuo Cadeirydd y Pwyllgor Deisebau i grŵp gwleidyddol gwahanol. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei gynnwys yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, y gellir eu gweld ymhlith papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I call for a statement from the Welsh Government to the Trefnydd in respect of sepsis management in the health service? Many of my constituents have been alarmed to read that over the past three years, or between 2016 and 2018, there's been a significant increase in north Wales in terms of the number of sepsis related deaths: up from 151 in 2016 to 238 in 2018. Now, I know that hospital staff are much better now in terms of identifying sepsis, and that's certainly one of the reasons why more cases have been identified, but the number of deaths is very concerning, and I think that we do need to understand precisely the action that's being taken by the Government in order to raise further awareness and to treat people quickly when sepsis is identified. I know that my colleague Angela Burns, if she were here, would be banging the drum about this issue, given her significant interest in having suffered sepsis herself in the past. One of the things that she has called for, of course, is mandatory sepsis awareness training amongst front-line NHS staff, and I think that that would go a long way to reassuring some of my constituents that a greater effort was being made by the NHS in order to capture this very life-threatening condition.
A gaf i alw am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru i'r Trefnydd mewn cysylltiad â rheoli sepsis yn y gwasanaeth iechyd? Mae llawer o'm hetholwyr wedi cael eu dychryn o ddarllen yn ystod y tair blynedd diwethaf, neu rhwng 2016 a 2018, am y cynnydd sylweddol yn y gogledd o ran nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â sepsis: i fyny o 151 yn 2016 i 238 yn 2018. Nawr, gwn fod staff ysbytai yn llawer gwell bellach o ran adnabod sepsis, a bod hynny'n sicr yn un o'r rhesymau pam mae mwy o achosion wedi eu nodi. Ond mae nifer y marwolaethau yn fy mhoeni'n fawr, ac rwy'n credu bod angen inni ddeall yr union gamau sy'n cael eu cymryd gan y Llywodraeth i godi ymwybyddiaeth ymhellach a thrin pobl yn gyflym pan fo sepsis yn cael ei nodi. Gwn y byddai fy nghyd-Aelod, Angela Burns, pe bai hi yma, yn curo'r drwm ynghylch y mater hwn, o ystyried ei diddordeb sylweddol ar ôl dioddef sepsis ei hun yn y gorffennol. Un o'r pethau y mae hi wedi galw amdanyn nhw, wrth gwrs, yw hyfforddiant ymwybyddiaeth sepsis gorfodol ymhlith staff rheng flaen y GIG, ac rwy'n credu y byddai hynny'n mynd ymhell i dawelu meddwl rhai o'm hetholwyr bod mwy o ymdrech yn cael ei wneud gan y GIG i ddal y cyflwr hwn sy'n fygythiad mawr i fywyd.
Thank you very much for raising this issue and also for recognising the work that your colleague Angela Burns has been doing on the issue of sepsis for some time now, because clearly we're all concerned about sepsis. The international community, however, has recognised the considerable efforts being made in Wales to improve prevention, diagnosis and early treatment. I know that there's lots of work going on through our 1000 Lives programme in particular. The health Minister informs me that rolling out sepsis training is a priority for Welsh Government. It's my understanding that some of the figures that might suggest that there has been an increase in rates of sepsis in recent times are actually a result of coding changes in 2017 in the health board area, but I can certainly provide the Member with more information on that.
Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn a hefyd am gydnabod y gwaith y mae eich cyd-Aelod, Angela Burns, wedi ei wneud ynghylch sepsis ers peth amser bellach, oherwydd, mae'n amlwg ein bod ni i gyd yn bryderus ynghylch sepsis. Mae'r gymuned ryngwladol, fodd bynnag, wedi cydnabod ymdrechion sylweddol sy'n cael eu gwneud yng Nghymru i wella gydag atal, diagnosis a thriniaeth gynnar. Gwn fod llawer o waith yn cael ei wneud drwy ein rhaglen 1000 o Fywydau yn benodol. Mae'r Gweinidog iechyd yn dweud wrthyf fod cyflwyno hyfforddiant sepsis yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Rwy'n deall fod rhai o'r ffigurau sy'n awgrymu bod cynnydd wedi bod yng nghyfraddau sepsis yn ddiweddar mewn gwirionedd yn ganlyniad newidiadau codio yn 2017 yn ardal y bwrdd iechyd, ond byddaf yn sicr yn gallu darparu mwy o wybodaeth am hynny i'r Aelod.
Trefnydd, in a Brexit statement on 22 January, the Minister for local government stated that the Welsh Government were,
'continuing to work with local authorities to identify and plan for impacts across all services'
of a 'no deal' Brexit. We were told that the Welsh Government is funding the Welsh Local Government Association to support councils to prepare for Brexit. My understanding is that some local authorities are obviously at different stages in terms of their planning for Brexit, with some local authorities in Wales having undertaken next to no planning.
Given where we are today, with the continuing uncertainty as a result of the Prime Minister's latest attempt to get a deal across the line, I would call on the local government Minister to provide a further, more detailed statement on the progress—or not—of Brexit planning throughout local authorities in Wales. Questions around the impact on the workforce, finance and local economies remain, and I'm sure that the Minister for local government would want to provide clarity in terms of how far developed Welsh local authorities are in terms of their planning, so I'd be grateful for a statement.
Because, such is the concern about Brexit amongst ordinary members of the public, Trefnydd, for example, that they are taking some extreme actions. Ed Sides, from Killay in Swansea, set off from Swansea last Wednesday and is walking all the way to London, talking to people along the way of the concerns that many of us share around Brexit. He is fed up of the way that Brexit has been handled and of the disastrous impact that it will have on Wales, and I'm sure that you would join me in wishing him well on his journey.
Trefnydd, mewn datganiad Brexit ar 22 Ionawr, dywedodd y Gweinidog Llywodraeth Leol fod Llywodraeth Cymru
yn parhau i weithio gydag awdurdodau lleol i nodi a chynllunio ar gyfer effeithiau Brexit heb gytundeb ar draws yr holl wasanaethau.
Dywedwyd wrthym fod Llywodraeth Cymru yn ariannu Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru er mwyn cefnogi cynghorau i baratoi ar gyfer Brexit. Caf ar ddeall, yn amlwg, fod rhai awdurdodau lleol ar wahanol gamau o ran eu cynlluniau ar gyfer Brexit, gyda rhai awdurdodau lleol yng Nghymru prin wedi gwneud cynlluniau o gwbl.
O ystyried ble'r ydym ni heddiw, gyda'r ansicrwydd parhaus o ganlyniad i ymgais ddiweddaraf Prif Weinidog y DU i wneud cytundeb, rwy'n galw ar y Gweinidog Llywodraeth Leol i ddarparu datganiad pellach, mwy manwl, ar gynnydd—neu ddiffyg cynnydd—cynlluniau Brexit ymhlith awdurdodau lleol yng Nghymru. Erys cwestiynau ynghylch yr effaith ar y gweithlu, cyllid a’r economïau lleol, ac rwyf yn siŵr y byddai'r Gweinidog Llywodraeth Leol yn dymuno darparu eglurder ynghylch i ba raddau y mae awdurdodau lleol Cymru wedi datblygu eu gwaith cynllunio. Felly byddwn yn falch o gael datganiad.
Cymaint yw’r pryder ynghylch Brexit ymhlith aelodau cyffredin y cyhoedd, Trefnydd, fel eu bod, er enghraifft, yn cymryd camau eithafol. Mae Ed Sides, o Gilâ yn Abertawe, wedi cychwyn o Abertawe ddydd Mercher diwethaf ac mae’n cerdded yr holl ffordd i Lundain, gan siarad â phobl ar hyd y ffordd ynghylch y pryderon y mae llawer ohonom ni’n eu rhannu ynghylch Brexit. Mae ef wedi cael llond bol o'r ffordd y mae Brexit wedi cael ei drin a’r effaith drychinebus y bydd yn ei chael ar Gymru, ac rwyf yn siŵr y byddwch yn ymuno â mi i ddymuno'r gorau iddo ar ei daith.
Certainly I have huge sympathy for his view that he is absolutely fed up with the way that Brexit has been handled. I think that a large proportion of us in the Chamber would certainly share that concern, and the Prime Minister's recent announcement, in terms of the discussions that she's been having with our European neighbours recently, do nothing to move us forward. Absolutely nothing has really changed in terms of what she was able to bring back from her visit last night.
In terms of support for local authorities, I believe that there'll be a further announcement tomorrow on our support for local authorities through the European Union transition fund, and, of course, we have a further statement on Brexit from the Brexit Minister next week, and I'll be sure to ask him to address the issues of support for local authorities and civil contingencies more widely.
Yn sicr, mae gennyf gydymdeimlad mawr â'i safbwynt, sef ei fod wedi cael llond bol ar y ffordd y mae Brexit wedi cael ei drin. Rwy'n credu yn sicr y byddai cyfran fawr ohonom ni yn y Siambr yn rhannu'r pryder hwnnw, ac nad yw cyhoeddiad diweddar y Prif Weinidog, o ran y trafodaethau y mae hi wedi eu cael â'n cymdogion Ewropeaidd yn ddiweddar, wedi gwneud dim i'n symud ni yn ein blaenau. Nid oes unrhyw beth wedi newid yn dilyn ei hymweliad neithiwr.
O ran cymorth i awdurdodau lleol, rwy'n credu y bydd cyhoeddiad pellach yfory ynghylch ein cefnogaeth i awdurdodau lleol drwy gronfa bontio'r Undeb Ewropeaidd, ac, wrth gwrs, mae gennym ddatganiad pellach ar Brexit gan y Gweinidog Brexit yr wythnos nesaf. Byddaf yn siŵr o ofyn iddo roi sylw ehangach i faterion cymorth i awdurdodau lleol ac argyfyngau sifil.
Trefnydd, can I ask for four statements? I don't often get up, so I'm going for four this time. [Laughter.] The first one is obviously on the Banksy work in Port Talbot. Clearly, we're still not clear where we are moving forward with the protection of that work and the location of where that work will be placed for the public to access. I've spoken to the local authority and, clearly, there are proposals being put forward, but there's the very strong question of long-term sustainability of those locations, and they're looking for Welsh Government support in that case, because it's easy to spend some money doing the gallery up, but you've got to make it sustainable for the long term, and you have to make sure that it's continuing after the time on which we've been guaranteed the Banksy to be there. So, it would be very helpful if the Welsh Government could actually give us a statement as to what their view of the contemporary art gallery is, and whether that could be used as one of those hubs being discussed.
The second statement is on the ownership of the Rhondda tunnel in particular, because we know that this has been a continuing issue between the tunnel society and the Welsh Government as to who owns it. We know Highways England owns it at the moment, but some of the funding that they require to actually undertake further work will be dependent upon that ownership. So, can we have a statement on Welsh Government actions to date on the ownership of the tunnel, and when we might see some transfer from Highways England to the Welsh Government, or bodies linked into the Welsh Government?
The third one is—and the Member may know as she passes my constituency daily—there's a very large ship at the moment in Port Talbot docks—the Sertão. It's been placed there by the Admiralty Court because it has been seized because of bankruptcy in terms of its ownership. If you know that ship, you will see that it's towering above the cranes in the docks and it's taken a berth. And from what I understand, it's there indefinitely at this point in time. Can we have a statement as to what discussions the Welsh Government is having with the Admiralty Court to seal the future of this ship because it does take up a berth? We might not use the berth—the unloading berth is on the other side—but when we have two ships there sometimes, they do berth on that side, and therefore it's taken a berth. So, what is the long-term situation regarding that ship in the Port Talbot docks?
And, finally, is a statement from the health Minister in relation to community mental health teams. This afternoon, I chaired the mental health cross-party group in the Assembly, and there was a report from both Care Inspectorate Wales and Healthcare Inspectorate Wales regarding community mental health teams, which I know they have published, and I understand the Welsh Government is responding to by, I think, the end of next week. But at that point, it would be very helpful and important for us in this Chamber to have a statement from the Minister for health regarding that report, and the actions that Welsh Government in relation to that.
Trefnydd, a gaf i ofyn am bedwar datganiad? Nid wyf yn codi yn aml, felly rwyf yn mynd am bedwar y tro hwn. [Chwerthin.] Mae’r cyntaf yn ymwneud â gwaith Banksy ym Mhort Talbot. Yn amlwg, nid ydym yn dal yn glir i ba gyfeiriad yr ydym yn mynd o ran diogelu’r gwaith hwnnw na’r lleoliad y bydd y gwaith yn cael ei osod ynddo fel y gall y cyhoedd ei weld. Rwyf wedi siarad â'r awdurdod lleol ac, yn amlwg, mae cynigion yn cael eu cyflwyno. Ond mae cwestiwn cryf iawn yn codi ynghylch cynaliadwyedd hirdymor y lleoliadau hynny, ac maen nhw’n ceisio cael cymorth gan Lywodraeth Cymru yn yr achos hwnnw, gan fod gwario arian i wneud yr oriel yn barod yn hawdd, ond mae’n rhaid ei gwneud yn gynaliadwy yn yr hirdymor, ac mae rhaid ichi wneud yn siŵr ei bod yn parhau ar ôl yr amser y gwarantwyd y bydd y Banksy yno. Felly, byddai'n ddefnyddiol iawn pe bai Llywodraeth Cymru yn rhoi datganiad inni ynglŷn â’u safbwynt o ran beth yw’r oriel gelf gyfoes, ac a ellid ei defnyddio fel un o'r canolfannau hynny sy’n cael eu trafod.
Mae’r ail ddatganiad yn ymwneud yn benodol â pherchnogaeth twnnel y Rhondda, oherwydd rydym yn gwybod bod hwn wedi bod yn fater parhaus rhwng cymdeithas y twnnel a Llywodraeth Cymru, o ran pwy sy'n berchen arno. Rydym yn gwybod mai Highways England sy’n berchen arno ar hyn o bryd, ond bydd rhywfaint o'r arian sydd ei angen arnyn nhw er mwyn ymgymryd â gwaith pellach yn dibynnu ar y berchnogaeth honno. Felly, a gawn ni ddatganiad ar gamau Llywodraeth Cymru hyd yn hyn ynghylch perchenogaeth y twnnel, a phryd y gallwn weld trosglwyddiad oddi wrth Highways England i Lywodraeth Cymru, neu gyrff sy'n gysylltiedig â Llywodraeth Cymru?
Y trydydd datganiad yw—ac efallai y bydd yr Aelod yn gwybod gan ei bod hi’n mynd heibio fy etholaeth yn ddyddiol—bod llong fawr iawn yn nociau Port Talbot ar hyn o bryd—y Sertão. Fe'i gosodwyd yno gan Lys y Morlys gan ei bod hi wedi ei hatafaelu oherwydd methdaliad yn ymwneud â’i pherchenogaeth. Os ydych yn gyfarwydd â'r llong, fe fyddwch yn ei gweld hi’n sefyll uwchben y craeniau yn y dociau ac mae hi wedi cymryd angorfa. Ac o'r hyn yr wyf yn ei ddeall, mae hi yno am gyfnod amhenodol bellach. A gawn ni ddatganiad ynghylch pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda Llys y Morlys er mwyn selio dyfodol y llong hon, gan ei bod hi’n cymryd angorfa? Efallai nad ydym ni’n defnyddio’r angorfa—mae’r angorfa ddadlwytho ar yr ochr arall—ond pan fo dwy long yno weithiau, maen nhw’n angori ar yr ochr honno, ac felly, mae hi wedi cymryd angorfa. Felly, beth yw'r sefyllfa tymor hir o ran y llong yn nociau Port Talbot?
Ac yn olaf, datganiad gan y Gweinidog iechyd mewn cysylltiad â thimau iechyd meddwl cymunedol. Y prynhawn yma, bûm yn cadeirio grŵp iechyd meddwl trawsbleidiol yn y Cynulliad, a chafwyd adroddiad gan Arolygiaeth Gofal Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru ynghylch timau iechyd meddwl cymunedol, y gwn eu bod nhw wedi eu cyhoeddi, ac rwy'n deall bod Llywodraeth Cymru yn ymateb i’r adroddiad hwnnw erbyn diwedd yr wythnos nesaf. Ond bellach, byddai'n bwysig ac yn ddefnyddiol iawn pe byddem ninnau yn y Siambr hon yn cael datganiad gan y Gweinidog iechyd ynghylch yr adroddiad hwnnw, a'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd mewn cysylltiad â hynny.
Thank you very much for raising those issues. Certainly, with regard to the long-term plan to ensure that the ship in Port Talbot docks issue is appropriately dealt with, I'll ask the economy Minister to provide you with an update on that. On Banksy, of course the Minister with responsibility for arts has heard what you've had to say, particularly with regard to the potential contemporary art gallery, and I know that he will give that full consideration. On the Rhondda tunnel, again, I will seek further information from the appropriate Minister as to the ownership there.FootnoteLink And the health Minister has confirmed that he will certainly provide an update to Members when we respond to the report by the end of next week.
Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hynny. Yn sicr, o ran y cynllun hirdymor i sicrhau yr ymdrinnir â mater y llong yn nociau Port Talbot yn briodol, byddaf yn gofyn i Weinidog yr Economi roi diweddariad ichi ynghylch hynny. Ynghylch y Banksy, wrth gwrs, mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros y celfyddydau wedi clywed yr hyn a ddywedwyd gennych, yn enwedig ynghylch yr oriel gelf gyfoes bosibl, a gwn y bydd yn rhoi ystyriaeth lawn i hynny. O ran twnnel y Rhondda, unwaith eto, byddaf yn ceisio cael rhagor o wybodaeth gan y Gweinidog priodol ynghylch perchnogaeth yno.FootnoteLink Ac mae'r Gweinidog iechyd wedi cadarnhau y bydd ef yn sicr yn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau pan fyddwn yn ymateb i'r adroddiad erbyn diwedd yr wythnos nesaf.
May I ask for a statement from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on the closure of mountain biking trails around Cwmcarn forest? I've received a number of complaints from mountain bikers who use the Cwmcarn forest trails and are growing increasingly frustrated at the disruption caused by the tree felling in the area. Work to cut down diseased trees has resulted in logging debris being left blocking trails in the forest. A petition by Steve Harris to get these trails reopened has already attracted well over 800 signatures. Please, can we have a statement from the Minister on what action she will take to intervene to ensure that Natural Resources Wales and the contractors get these trails open, so that mountain bikers are able to continue to enjoy this wonderful asset and the beautiful landscape of Wales?
A gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ynghylch cau llwybrau beicio mynydd o amgylch coedwig Cwm-carn? Rwyf wedi cael nifer o gwynion gan feicwyr mynydd sy'n defnyddio llwybrau coedwig Cwm-carn ac sy'n mynd yn gynyddol rwystredig oherwydd yr aflonyddwch a achosir gan y torri coed yn yr ardal. Mae'r gwaith o dorri coed afiach wedi arwain at weddillion torri coed yn cael eu gadael yno, gan gau llwybrau yn y goedwig. Mae deiseb gan Steve Harris i ailagor y llwybrau hyn eisoes wedi denu ymhell dros 800 o lofnodion. Os gwelwch yn dda, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ynghylch pa gamau y bydd hi'n eu cymryd i ymyrryd er mwyn sicrhau bod Cyfoeth Naturiol Cymru a'r contractwyr yn agor y llwybrau fel y gall y beicwyr mynydd barhau i fwynhau'r ased rhyfeddol hwn a thirwedd ogoneddus Cymru?
Thank you very much for raising that issue. And I completely understand and sympathise with the frustrations of the mountain bikers, as you've described. We're currently contributing to the Tree Council's ash dieback action plan, which outlines four key ways for local authorities to help manage that particular disease. And that plan is due to be launched in Wales on 28 March, at the National Botanic Garden of Wales.
Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwnnw. Gallaf ddeall a chydymdeimlo â rhwystredigaeth y beicwyr mynydd yn llwyr, fel y'i disgrifiwyd gennych chi. Ar hyn o bryd, rydym ni'n cyfrannu at gynllun gweithredu clefyd coed ynn y Tree Council, sy'n amlinellu'r pedair ffordd allweddol y gall awdurdodau lleol helpu i reoli'r clefyd penodol hwnnw. A disgwylir i'r cynllun hwnnw gael ei lansio yng Nghymru ar 28 Mawrth, yng Ngardd Fotaneg Genedlaethol Cymru.
I'd like to request a debate in Government time on staff shortages within the NHS. In the news today is the report about maternity services at the Royal Glamorgan Hospital, and these services have now been centralised. A large number of angry and worried people from Maerdy in the Rhondda have also been in touch with me over the weekend about problems with their local surgery. At one minute to five last Friday, I received an e-mail from the senior manager at Cwm Taf health board that said:
'The health board has made an urgent and unplanned decision to temporarily close Maerdy surgery for a period of four weeks, from Monday 11 March, for health and safety to investigate an exterior pest control issue in the grounds or near the surgery. During this time the surgery cannot provide any appointments or repeat prescriptions'.
All of this is driven, in my view, by staff shortages. Maerdy surgery has already cut its hours to 20 per week, putting an incredible amount of pressure on nearby Ferndale surgery. And I have received complaints since yesterday, from Maerdy people, describing the difficulties that they've had getting through to Ferndale surgery, by phone, to book an appointment.
Now, people in Maerdy fear that this is the thin end of the wedge, and that their local surgery is going to be run down, and eventually closed down. Does it really take a month to sort out a rat infestation, and why weren't other premises considered? There are plenty of other empty and underused buildings in the community—austerity has made sure of that. The people of Maerdy are seeking guarantees that your NHS staffing crisis won't result in threatening the future viability of their surgery. This is a community at the top of the Rhondda Fach, which is already isolated as a result of poor transport and roads, and people are sick and tired of having services taken from them. We'll be gathering at the surgery this Saturday morning, at 10 a.m., and I hope people there will turn out to show the strength of feeling on this. But a debate about wider staffing questions, with an opportunity for the Minister to give assurances and guarantees to this community, would be more than welcome.
I would also like to congratulate and welcome the announcement made on International Women's Day by the Future Generations Commissioner for Wales, Sophie Howe, that she is providing for time off for staff experiencing domestic abuse. This follows on from groundbreaking policy developments in New Zealand, where Prime Minister Jacinda Ardern got such a policy through Parliament in July of last year. This is already party policy for Labour at a UK level. When the policy was announced by Shadow Secretary of State for Women and Equalities, Dawn Butler, she said:
'On average two women a week are murdered by their current or former abusive partner. These 10 days could literally help save the lives of those women.'
Having worked closely with Welsh Women's Aid, I know that Dawn Butler is not exaggerating here.
Given that this Senedd is the only national institution in the UK that is run by Labour, and Labour here is in a position to actually do something about this and show leadership that will mean that, hopefully, others will follow, when can we expect an announcement from Welsh Ministers for all Welsh public sector workers to be given the right to time off to deal with domestic abuse? Otherwise, how can you hope to be what has been called a feminist Government, striving to make Wales the safest place for women?
Hoffwn i ofyn am ddadl yn amser y Llywodraeth am brinder staff yn y GIG. Yn y newyddion heddiw, ceir adroddiad am wasanaethau mamolaeth yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, ac mae’r gwasanaethau hyn bellach wedi eu canoli. Mae nifer fawr o bobl ddig a gofidus o'r Maerdy yn y Rhondda wedi cysylltu â mi hefyd yn ystod y penwythnos ynghylch problemau â’u meddygfa leol. Am un funud i bump o’r gloch ddydd Gwener diwethaf, cefais e-bost gan yr uwch reolwr ym Mwrdd Iechyd Cwm Taf a ddywedodd:
Mae’r bwrdd iechyd wedi gwneud penderfyniad brys nas cynlluniwyd i gau meddygfa’r Maerdy dros dro am gyfnod o bedair wythnos, gan ddechrau ddydd Llun 11 Mawrth, fel y gall iechyd a diogelwch ymchwilio i fater rheoli plâu allanol yn nhiriogaeth y feddygfa a gerllaw. Ni all y feddygfa gynnig unrhyw apwyntiadau nac ail bresgripsiynau yn ystod y cyfnod hwn.
Yn fy marn i, mae hyn oll yn wedi ei sbarduno gan brinder staff. Mae meddygfa’r Maerdy eisoes wedi cwtogi ei horiau i 20 awr yr wythnos, gan roi pwysau anhygoel ar feddygfa Ferndale gerllaw. Ac rwyf wedi cael cwynion ers ddoe, gan bobl y Maerdy, sy’n disgrifio'r anawsterau y maen nhw wedi eu cael wrth geisio ffonio meddygfa Ferndale i wneud apwyntiad.
Nawr, mae pobl yn y Maerdy yn ofni mai blaen y gyllell yw hyn a bod eu meddygfa leol yn mynd i gael ei lleihau a’i chau yn y pen draw. A yw hi’n wir yn cymryd mis i ymdrin â phla o lygod mawr, a pham na chafodd safleoedd eraill eu hystyried? Mae digonedd o adeiladau eraill, sy’n wag ac nad oes digon o ddefnydd arnynt yn y gymuned—mae cyni wedi gwneud yn siŵr o hynny. Mae pobl y Maerdy yn chwilio am sicrwydd na fydd argyfwng staffio’r GIG yn bygwth hyfywedd eu meddygfa yn y dyfodol. Mae hon yn gymuned ar ben uchaf y Rhondda Fach, sydd eisoes wedi ei hynysu oherwydd trafnidiaeth a ffyrdd gwael, ac mae pobl wedi cael llond bol o gael gwasanaethau’n cael eu cymryd oddi arnyn nhw. Byddwn yn ymgynnull wrth y feddygfa y bore Sadwrn hwn, am 10 a.m., ac rwyf yn gobeithio y bydd y bobl yn dod yno i ddangos cryfder eu teimladau ar hyn. Ond byddai croeso mawr i ddadl ynglŷn â chwestiynau staffio ehangach, gyda chyfle i'r Gweinidog roi sicrwydd a gwarantau i’r gymuned hon.
Hoffwn i hefyd longyfarch a chroesawu'r cyhoeddiad a wnaed ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod gan Gomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol yng Nghymru, Sophie Howe, ei bod hi’n darparu amser i ffwrdd o’r gwaith ar gyfer staff sy'n profi camdriniaeth ddomestig. Mae hyn yn dilyn datblygiadau polisi arloesol yn Seland Newydd, lle aeth y Prif Weinidog, Jacinda Ardern, â pholisi o'r fath drwy'r Senedd ym mis Gorffennaf y llynedd. Mae hyn eisoes yn bolisi gan y Blaid Lafur ar lefel y DU. Pan gyhoeddwyd y polisi gan Ysgrifennydd Gwladol yr Wrthblaid dros Fenywod a Chydraddoldebau, Dawn Butler, dywedodd hi:
Ar gyfartaledd, mae dwy fenyw yr wythnos yn cael eu llofruddio gan bartner presennol neu gyn-bartner sy'n eu cam-drin. Gallai’r 10 diwrnod hyn helpu i achub bywydau’r menywod hynny yn llythrennol.
Wedi gweithio'n agos gyda Chymorth i Ferched Cymru, gwn nad yw Dawn Butler yn gor-ddweud pethau yma.
O gofio mai’r Senedd hon yw’r unig sefydliad cenedlaethol yn y DU sy'n cael ei rhedeg gan Lafur, a bod Llafur mewn sefyllfa i wneud rhywbeth am hyn, a dangos arweinyddiaeth a fydd yn golygu, gobeithio, y bydd eraill yn ei dilyn, pryd y gallwn ni ddisgwyl cyhoeddiad gan Weinidogion Cymru y bydd yr holl weithwyr sector cyhoeddus yng Nghymru yn cael yr hawl i gael amser i ffwrdd o’r gwaith i ymdrin â chamdriniaeth ddomestig? Fel arall, sut y gallwch obeithio bod yn Llywodraeth ffeministaidd, sy’n ymdrechu i sicrhau mai Cymru yw'r lle mwyaf diogel i fenywod?
Thank you very much for raising both of those issues. And, of course, I hope that you will take the opportunity at the rally on Saturday to confirm that there are no plans to run down and close down Maerdy surgery, because I do think that linking an infestation and staffing shortages is a bit of a stretch, to say the very least.
I will have a discussion with the relevant Minister regarding the issue of Welsh public sector workers, and how we support those people who are experiencing domestic abuse, and best supporting them to get out of those abusive relationships. And I'll ask the Minister to respond to you on that.
Diolch yn fawr iawn am godi'r ddau fater hynny. Ac, wrth gwrs, rwy'n gobeithio y byddwch yn achub ar y cyfle yn y rali ddydd Sadwrn i gadarnhau nad oes unrhyw gynlluniau i leihau meddygfa'r Maerdy a'i chau, oherwydd rwy'n credu bod cysylltu pla â phrinder staff yn ymestyn pethau ychydig yn rhy bell, a dweud y lleiaf.
Byddaf yn cael trafodaeth gyda'r Gweinidog perthnasol ynghylch mater gweithwyr y sector cyhoeddus, a sut y gallwn gefnogi'r bobl hynny sy'n profi camdriniaeth ddomestig, a'u cefnogi nhw orau er mwyn eu cael nhw allan o berthynas lle mae cam-drin yn digwydd. A byddaf yn gofyn i'r Gweinidog roi ymateb ichi ar hynny.
Last week's important Barbican report around the poor state of music access across the UK describes fully the evidence on growing elitism in young people's access both to music as a curriculum subject and as a career pathway, in particular for working class children, and it highlights a chronic lack of opportunity in accessing music provision and tuition for the poorest in society. The Professor Carr of South Wales University report 'Land of Song', which was launched at the Royal Welsh College of Music and Drama, and the Culture, Welsh Language and Communications Committee inquiry 'Hitting the Right Note', and various debates and statements of opinion to this place also, have scoped the very real issues facing Wales as a nation, and describe fully a growing lack of ability in Wales in accessing music, tuition, music support services and the opportunity pathways it provides. So, as a country solidly rooted in our musical history, heritage and legacy, and enjoying an international reputation exporting our music success, and international artists both popular and classical, the loss of systemic foundational teaching services is a loss to us all, and a loss of social diversity in our elite musical ensembles is also very worrying at many levels.
So, further to the various Welsh Government initiatives, I wish to ask for a full statement to this place that outlines to me and the likes of Owain Arwel Hughes CBE, the BBC National Orchestra of Wales, the Welsh National Opera, the Musicians' Union, the association of music services of Wales, CAGAC, the Wales conservatoire, the Royal Welsh College of Music and Drama, the Incorporated Society of Musicians and others a full evaluation. Can I ask for the status and health of our current, non-statutory music education performance provision across Wales, after now nearly a decade of austerity and the inevitable shrinkage of Welsh local government non-statutory services; an analysis of what mitigations are in place and are being strategically planned to counter and stop the loss of non-statutory music education provision across Wales; the status of the development of a national music educational performance strategy or plan; an analysis of the efficacy of legislating for statutory music support services; and, finally, the state of development of a Welsh Government-supported funding mechanism for local government to provide and/or commission a music teaching support service for Wales as part of a holistic national strategy for Wales? Thank you.
Mae adroddiad pwysig y Barbican yr wythnos diwethaf ynghylch y sefyllfa druenus o'r anhawster i gael mynediad at gerddoriaeth ar draws y DU yn disgrifio’n llawn y dystiolaeth o elitaeth gynyddol o ran gallu pobl ifanc i gael mynediad at gerddoriaeth fel pwnc yn y cwricwlwm ac fel llwybr gyrfa. Mae hyn yn wir yn enwedig yn achos plant y dosbarth gweithiol, ac mae'n amlygu diffyg cronig o ran cyfle i ddefnyddio darpariaethau cerddoriaeth a chael hyfforddiant cerddorol i'r bobl dlotaf mewn cymdeithas. Mae adroddiad ‘Land of Song’ yr Athro Carr o Brifysgol De Cymru, a lansiwyd yng Ngholeg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, ac ymchwiliad Pwyllgor Diwylliant, y Gymraeg a Chyfathrebu, ‘Taro’r Nodyn Cywir’, a gwahanol ddadleuon a datganiadau barn am hyn hefyd, wedi ymchwilio i’r materion gwirioneddol sy'n wynebu Cymru fel cenedl, ac yn disgrifio’n llawn y diffyg cynyddol yn y gallu i gael mynediad at gerddoriaeth, hyfforddiant, gwasanaethau cymorth cerddoriaeth a’r cyfleoedd a ddaw yn eu sgil. Felly, fel gwlad sydd wedi ei gwreiddio'n gadarn yn ein hanes cerddorol, treftadaeth ac etifeddiaeth, ac sy’n mwynhau enw da yn rhyngwladol am allforio ein llwyddiant cerddorol, ac artistiaid rhyngwladol poblogaidd a chlasurol, mae colli gwasanaethau addysgu sylfaenol systemig yn golled i bob un ohonom, ac mae colli amrywiaeth gymdeithasol i’n hensembles cerddorol elît hefyd yn bryderus ar sawl lefel.
Felly, ar ben gwahanol fentrau Llywodraeth Cymru, hoffwn ofyn am ddatganiad llawn ar hyn sy’n amlinellu gwerthusiad llawn i mi a phobl megis Owain Arwel Hughes CBE, Cerddorfa Genedlaethol Gymreig y BBC, Opera Cenedlaethol Cymru, Undeb y Cerddorion, cymdeithas gwasanaethau cerddoriaeth Cymru, CAGAC, ysgol gerddoriaeth Cymru, Coleg Brenhinol Cerdd a Drama Cymru, Incorporated Society of Musicians ac eraill. A gaf i ofyn am statws ac iechyd ein darpariaeth addysg gerddorol anstatudol bresennol ledled Cymru, ar ôl bron degawd o gyni bellach a lleihad anochel gwasanaethau anstatudol llywodraeth leol yng Nghymru; dadansoddiad o'r camau lliniaru sydd ar waith ac sy’n cael eu cynllunio’n strategol i rwystro ac atal colled darpariaethau addysg gerddorol anstatudol ledled Cymru; statws datblygiadau am strategaeth neu gynllun addysg gerddorol perfformiad cenedlaethol; dadansoddiad o effeithiolrwydd deddfu ar wasanaethau cymorth cerddoriaeth statudol; ac yn olaf, cyflwr y datblygiadau ar gyfer cael mecanwaith ariannu a gefnogir gan Lywodraeth Cymru fel y gall llywodraeth leol ddarparu a/neu gomisiynu gwasanaeth cymorth addysgu cerddoriaeth ar gyfer Cymru fel rhan o strategaeth genedlaethol gyfannol ar gyfer Cymru? Diolch.
Thank you very much for raising this issue. We certainly recognise the current pressures facing music services and the need to take action, and positive action, as soon as possible. This is one of the reasons why an additional £3 million of funding has been provided over 2018-19 and 2019-20 for music provision across Wales. Since the Minister for Education's response to 'Hitting the Right Note', I can confirm that officials have been working on taking those accepted recommendations forward and an element of that work is to carry out a feasibility study to explore suitable options for the future delivery of music services in Wales. I understand that officials have undertaken a consultation with stakeholders and with key partners to seek their views on various aspects of that study, and following consideration of all information received, and the options available, the Minister has approved the procurement of the feasibility study. The invitation to commission a contractor to undertake that study has been published on Sell2Wales and is currently open to tenders.
Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn. Rydym yn sicr yn cydnabod y pwysau presennol sy'n wynebu gwasanaethau cerddoriaeth a'r angen i weithredu, a gweithredu'n gadarnhaol, cyn gynted â phosibl. Dyma un o'r rhesymau pam mae gwerth £3 miliwn o gyllid ychwanegol wedi ei ddarparu yn ystod 2018-19 a 2019-20 ar gyfer darpariaethau cerddorol ledled Cymru. Ers ymateb y Gweinidog Addysg i 'Taro'r Nodyn Cywir', gallaf gadarnhau bod swyddogion wedi bod yn gweithio ar ddatblygu'r argymhellion hynny ymhellach. Elfen o'r gwaith hwnnw yw cynnal astudiaeth ar ddichonoldeb er mwyn edrych ar ddewisiadau addas i ddarparu gwasanaethau cerddoriaeth yn y dyfodol yng Nghymru. Rwyf ar ddeall bod swyddogion wedi cynnal ymgynghoriad â rhanddeiliaid a phartneriaid allweddol er mwyn gofyn am eu safbwyntiau ar agweddau amrywiol o'r astudiaeth honno, ac ar ôl ystyried yr holl wybodaeth a gafwyd, a'r dewisiadau sydd ar gael, mae'r Gweinidog wedi cymeradwyo caffael yr astudiaeth ddichonoldeb. Mae'r gwahoddiad i gomisiynu contractwr i ymgymryd â'r astudiaeth honno wedi ei chyhoeddi ar GwerthwchiGymru ac mae'n agored i dendrau ar hyn o bryd.
Organiser, could I draw your attention to the tweet that was put out by Trade and Invest Wales? I appreciate it was touched on by the First Minister in questions that were put to him by various Members here this afternoon, and reading the website, it does say it is the official Welsh Government foreign direct investment marketing initiative for Wales portal, an arm of the Wels Government, so actually saying that non-Welsh Government did this, or it was done without Welsh Government Minister sanction, is really not good enough, to be honest with you. When you build that tweet last night on the evidence that the external affairs committee brought to this Chamber with their report that said our offer had been patchy and incoherent when it came to inward investment, and then you also see the Welsh Government response to that report that does identify weaknesses in the offer that is out there to try and bring inward investment, I think it would be timely to have a statement from the Minister to this Chamber—an oral statement, so that she can be questioned on it. That might be beneficial for Members to understand how such tweets, shall we say, slip through the system, which promote the benefit of having wages that are 30 per cent lower than any other part of the United Kingdom. I would say that's a failure of economic policy, not something to be celebrated. And so I call on the Government to bring a statement forward so that we might be able to question the Minister on her potential new strategy and how she might seek to implement that with all due haste.
Trefnydd, a gaf i dynnu eich sylw at neges drydar a wnaed gan Masnach a Buddsoddi Cymru? Rwy'n gwerthfawrogi bod y Prif Weinidog wedi rhoi ychydig o sylw i hyn mewn cwestiynau a gyflwynwyd iddo gan wahanol Aelodau y prynhawn yma. O ddarllen y wefan, mae'n dweud mai hi yw porth menter marchnata buddsoddiad uniongyrchol tramor swyddogol Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru, cangen o Lywodraeth Cymru. Felly mewn gwirionedd, nid yw dweud ei bod wedi ei gwneud heb Lywodraeth Cymru, neu ei bod wedi ei gwneud heb ganiatâd Llywodraeth Cymru yn ddigon da, a bod yn onest. Wrth ichi gyhoeddi’r neges drydar honno neithiwr ar y dystiolaeth a ddaeth y pwyllgor materion allanol i'r Siambr hon â’u hadroddiad a ddywedodd bod ein cynnig wedi bod yn dameidiog ac yn gymysglyd o ran mewnfuddsoddiad, ac yna pan welwch ymateb Llywodraeth Cymru i’r adroddiad hwnnw sy'n nodi gwendidau yn y cynnig sydd ar gael er mwyn ceisio dod â buddsoddiad i mewn, rwy'n credu y byddai'n amserol inni gael datganiad gan y Gweinidog i'r Siambr hon—datganiad llafar, fel y gellir ei holi hi yn ei gylch. Gallai hynny fod yn fuddiol fel y bydd yr Aelodau’n deall sut mae negeseuon trydar o’r fath yn llithro drwy'r system, sy'n hyrwyddo’r fantais o gael cyflogau sydd 30 y cant yn is nag unrhyw ran arall o'r Deyrnas Unedig. Byddwn i’n dweud mai methiant polisi economaidd yw hynny yn hytrach na rhywbeth i'w ddathlu. Ac felly rwy'n galw ar y Llywodraeth i gyflwyno datganiad fel y gallem holi'r Gweinidog am ei strategaeth newydd bosibl a sut y gallai hi geisio rhoi hynny ar waith gyda phob brys dyladwy.
Thank you very much for raising that, and I think that the First Minister was more than clear during First Minister's question time that that tweet in no way represented Welsh Government's approach to trade because, obviously, we are a Government that supports business, we're welcoming of business, Wales is a fantastic place to do business. We work very closely with academia to ensure that businesses have that pipeline of skills that they require, and, of course, Wales is a wonderful place in which to live as well as work. So, we have a very strong marketing strategy, I think, in terms of selling our message to the world, but the Minister has indicated that she would be happy to bring forward a statement on our approach to trade.
Diolch yn fawr iawn am godi hynny, ac rwy'n credu bod y Prif Weinidog wedi bod yn fwy na chlir yn ystod sesiwn holi'r Prif Weinidog nad oedd y neges drydar honno yn cynrychioli ymagwedd Llywodraeth Cymru at fasnach oherwydd, yn amlwg, ein bod ni'n Llywodraeth sy'n cefnogi busnes, rydym ni'n croesawu busnes, mae Cymru'n lle gwych i wneud busnes. Rydym ni'n gweithio'n agos iawn ag academia er mwyn sicrhau bod gan fusnesau y llif o sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw, ac, wrth gwrs, mae Cymru'n lle gwych i fyw ynddi, yn ogystal â gweithio. Felly, mae gennym strategaeth farchnata gref iawn, rwy'n credu, o ran gwerthu ein neges i'r byd, ond mae'r Gweinidog wedi dweud y byddai hi'n hapus i gyflwyno datganiad ynghylch ein hymagwedd at fasnach.
We've heard in the news recently that there are strong suggestions that, during the miner's strike, the police, via the special demonstration squad—the same SDS that infiltrated the lives of many women here in Wales in campaign groups—in fact infiltrated the National Union of Mineworkers during the miner's strike and thus were breaking the law. And I'm sure that Members on your own benches will be equally as concerned about these covert operations and will want to know more about it. Every time we scratch the surface of this spy cops scandal, we expose another layer, and I've said in this Chamber many times how we do not know the extent to which this has affected Welsh life, be it in the groups that were infiltrated, how they were infiltrated, or the implications on our society now. So, I would call for and urge a debate in Government time on this, because people in our society need to be aware that, if they were involved in demonstrations, they were not infiltrated and not subjected to this type of operation, although we cannot be sure until we have more answers from the public inquiry, and therefore a debate coming up with a collective response from this Assembly would be welcomed.
My second request is for a debate on asylum seekers. I would like for you, as a Government, to join me in condemning the deliberate policy of the UK Government in forcing refugees who come here for a better life into poverty. Once again, I've been made aware of a very difficult issue in my area, in Swansea, whereby a Somali woman, who is 24 weeks pregnant, has been made destitute. She can't claim for section 4 or make a fresh claim until she is 34 weeks pregnant. So, she's now living with somebody in Swansea, she has no money, she has no housing, and she's not able to work. It is absolutely appalling that a pregnant woman is being treated in this way. Can I urge you to look into this particular case as a Government, but also initiate another fresh debate on this particular issue? There is a mass campaign calling for asylum seekers to be able to work while they're here, so that we can ensure that Wales is making a statement of support, in principle, morally, for them, even if the UK Government is not.
Rydym ni wedi clywed ar y newyddion yn ddiweddar bod awgrymiadau cryfion, yn ystod streic y glowyr, bod yr heddlu, drwy’r heddlu protestiadau arbennig—yr un heddlu protestiadau arbennig a dreiddiodd fywydau llawer o fenywod sydd yma yng Nghymru mewn grwpiau ymgyrchu—mewn gwirionedd wedi treiddio i Undeb Cenedlaethol y Glowyr yn ystod streic y glowyr, ac felly, roedden nhw’n torri'r gyfraith. Ac rwyf yn siŵr y bydd Aelodau ar eich meinciau eich hunain yr un mor bryderus ynghylch y gweithrediadau cudd hyn ac yn dymuno gwybod mwy amdanyn nhw. Bob tro pan fyddwn ni’n crafu wyneb y sgandal plismyn/ysbiwyr hyn, rydym ni’n amlygu haen arall, ac rwyf wedi dweud yn y Siambr hon droeon na wyddom ni i ba raddau y mae hyn wedi effeithio ar fywyd Cymru, boed hynny yn y grwpiau a dreiddiwyd, neu oblygiadau hynny i'n cymdeithas yn awr. Felly, rwyf yn galw, ac yn pwyso, am ddadl ynghylch hyn yn ystod amser y Llywodraeth, oherwydd bod angen i bobl yn ein cymdeithas fod yn ymwybodol, os oedden nhw’n cymryd rhan mewn protestiadau, na threiddiwyd i'w plith ac nad oedden nhw’n destun y math hwn o weithred, er na allwn ni fod yn siŵr nes bydd gennym ni fwy o atebion o’r ymchwiliad cyhoeddus, ac felly fe fyddai dadl sy’n rhoi ymateb ar y cyd gan y Cynulliad hwn yn cael croeso mawr.
Fy ail gais yw dadl ynghylch ceiswyr lloches. Fe hoffwn ichi, y Llywodraeth, ymuno â mi wrth gondemnio polisi bwriadol Llywodraeth y DU o orfodi ffoaduriaid sy'n dod yma er mwyn cael bywyd gwell i fyw mewn tlodi. Unwaith eto, fe’m gwnaed yn ymwybodol o fater anodd iawn yn fy ardal i, Abertawe, lle cafodd Somaliad, sy'n feichiog ers 24 wythnos, ei gwneud yn anghenus. Ni all hi hawlio o dan adran 4 na gwneud hawliad newydd nes ei bod hi wedi bod yn feichiog ers 34 o wythnosau. Felly, mae hi bellach yn byw gyda rhywun yn Abertawe, nid oes ganddi arian, nid oes ganddi dŷ, ac nid yw hi’n gallu gweithio. Mae'n gwbl warthus bod menyw feichiog yn cael ei thrin fel hyn. A gaf eich annog chi'r Llywodraeth i edrych ar yr achos penodol hwn, ond hefyd i ddechrau dadl o’r newydd arall ar y mater penodol hwn? Ceir ymgyrch dorfol sy’n galw am gyfle i geiswyr lloches allu gweithio tra byddant yma, fel y gallwn ni sicrhau bod Cymru yn datgan cefnogaeth, mewn egwyddor, yn foesol, iddyn nhw, hyd yn oed os nad yw Llywodraeth y DU yn gwneud hynny.
Thank you for raising that, and we share completely your concerns about the way in which asylum seekers and refugees are treated when they do come to the UK seeking asylum. For our part, we've tried to open up the discretionary assistance fund, for example, to ensure that asylum seekers and refugees who are facing real destitution are able to access support through that. However, we have deep concerns, as I know you do, about the UK Government's approach to the provision of housing, for example. The standards the UK Government requires for housing are much, much lower than those which we would like to see and those which we would be satisfied to provide for people who live in Wales. So, we would expect no worse standards for people who are asylum seekers and refugee. So, it's a huge concern to us.
We did, very recently, have a debate on Wales as a nation of sanctuary in the Chamber, but I know that the Minister will be keen to address any questions that people might have. If you want to send me further information about that specific case, I would be happy to explore what representations we might be able to make there.
With regard to the issue of the spy cops matter and the wider implications of that, we do liaise, as you'd imagine, with the UK Government over policing matters, although we have no power to investigate complaints. It is important that the inquiry that is going on does identify past failings and makes some robust recommendations to ensure that unacceptable practices are not repeated. We've welcomed the inquiry, and we're pleased that it is independent of the Home Office, although I understand that it won't be due to report until 2023. We are pleased that the Home Office established an independent public inquiry to look at all of the operations that you have described. We'd certainly want to build on the positive relationship that we do have here with the police in Wales. We do meet very regularly with the chief constables, the police and crime commissioners, and the director for Wales from the Independent Office for Police Conduct.
Diolch ichi am godi hynny, ac rydym ni’n rhannu eich pryderon yn llwyr ynghylch y ffordd y mae ceiswyr lloches a ffoaduriaid yn cael eu trin pan fyddan nhw’n dod i’r DU er mwyn ceisio cael lloches. O'n rhan ni, rydym ni wedi ceisio agor y gronfa cymorth dewisol, er enghraifft, er mwyn sicrhau bod ceiswyr lloches a ffoaduriaid sy’n wynebu tlodi gwirioneddol yn gallu cael cymorth drwy hynny. Fodd bynnag, mae gennym ni bryderon mawr, fel yr wyf yn gwybod sydd gennych chithau, ynglŷn â dull Llywodraeth y DU o ddarparu tai, er enghraifft. Mae'r safonau y mae Llywodraeth y DU yn ei gwneud yn ofynnol ar gyfer tai lawer iawn yn is na'r hyn yr hoffem ei weld, a’r rhai a fyddem ni'n fodlon eu darparu ar gyfer pobl sy'n byw yng Nghymru. Felly, ni fyddem ni’n disgwyl unrhyw safonau gwaeth ar gyfer pobl sy'n geiswyr lloches ac yn ffoaduriaid. Felly, mae hyn yn peri pryder mawr inni.
Yn ddiweddar iawn, fe gawsom ni ddadl ynghylch Cymru fel cenedl o loches yn y Siambr, ond gwn y bydd y Gweinidog yn awyddus i ateb unrhyw gwestiynau a fyddai gan bobl. Os ydych chi’n dymuno anfon rhagor o wybodaeth imi ynghylch yr achos penodol hwnnw, fe fyddwn i’n hapus i edrych ar ba sylwadau y gallem ni eu gwneud yno.
O ran y mater plismyn/ysbiwyr a goblygiadau ehangach hynny, fel y byddech chi’n dychmygu, rydym ni’n cysylltu â Llywodraeth y DU ynghylch materion plismona, er nad oes gennym y pŵer i ymchwilio i gwynion. Mae'n bwysig bod yr ymchwiliad sy'n mynd rhagddo yn adnabod ffaeleddau’r gorffennol gan wneud argymhellion cadarn er mwyn sicrhau nad yw arferion annerbyniol yn cael eu hailadrodd. Rydym ni wedi croesawu’r ymchwiliad, ac rydym ni’n hapus nad yw’n gysylltiedig â’r Swyddfa Gartref, er fy mod i’n deall nad ydym ni’n disgwyl yr adroddiad tan 2023. Rydym ni’n falch bod y Swyddfa Gartref wedi sefydlu ymchwiliad cyhoeddus annibynnol i edrych ar yr holl weithredoedd a ddisgrifiwyd gennych. Fe fyddem ni’n sicr yn dymuno adeiladu ar y berthynas gadarnhaol sydd gennym â'r heddlu yma yng Nghymru. Rydym ni’n cyfarfod yn rheolaidd iawn gyda'r prif gwnstabliaid, comisiynwyr heddlu a throseddu a chyfarwyddwr Cymru o Swyddfa Annibynnol Ymddygiad yr Heddlu.
Mi hoffwn i wneud cais am dri datganiad os yn bosib. Yn gyntaf, mi hoffwn i ddatganiad gan y Llywodraeth i'n diweddaru ni am y trafodaethau efo cwmni Rehau o ganlyniad i'w penderfyniad nhw yn ddiweddar i ymgynghori ar gau eu ffatri yn Amlwch. Dwi a chynrychiolwyr lleol eraill wedi cyfarfod y cwmni fwy nag unwaith i drio sicrhau bod popeth posib yn cael ei wneud i osgoi cau, ac mae'n galonogol clywed bod sawl opsiwn dan ystyriaeth. Ond hefyd fe hoffwn i sicrwydd bod pob cefnogaeth bosib yn cael ei rhoi i'r gweithwyr yno yn eu trafodaethau nhw efo'r cwmni. Mae'r gweithlu yn un da, maen nhw'n haeddu pob cefnogaeth. Mae'r ffatri'n un dda ac mae'n haeddu pob cyfle i gael dyfodol.
Yn ail, mi hoffwn i ddatganiad ar sut y gallai Llywodraeth Cymru weithio efo ni yn Ynys Môn i geisio gwthio i sicrhau bod buddsoddiad yn y llinell rheilffordd ar draws Ynys Môn yn cael ei chynnwys yn y rhaglen fuddsoddi gan Network Rail yn y control period nesaf. Mae yna ddau reswm penodol pam mae hyn yn arbennig o bwysig rŵan. Mi gollwyd pont rheilffordd yn Llangefni yn ddiweddar oherwydd i lori ei tharo hi. Mae angen pont yn ôl. Mae angen i Network Rail wneud y buddsoddiad. Ac oherwydd ergydion economaidd yng ngogledd yr ynys, mae'r llinell rheilffordd yma'n gyfle i wneud cyswllt economaidd pwysig newydd.
Yn drydydd, mi hoffwn i ddatganiad gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am yr iaith Gymraeg ynglŷn â'r disgwyliadau sydd ganddi hi o'r hyn y dylai banciau ei gynnig i gwsmeriaid yng Nghymru o ran bancio ar-lein. Rwy'n gwybod yn fy etholaeth i, fel etholaethau cymaint o Aelodau yma, fod canghennau wedi bod yn cael eu cau. Dwi'n erbyn cau'r canghennau. Dwi'n gwneud y pwynt hwnnw'n glir ac yn gryf. Ond, wrth i'r banciau ein hannog ni i symud tuag at fancio ar-lein, beth mae hynny’n ei olygu ydy, os nad ydy'r bancio ar-lein yna ar gael yn Gymraeg, fod cwsmeriaid sydd wedi bod yn delio efo'u banciau nhw yn y gangen yn Gymraeg yn colli'r cyswllt yna drwy gyfrwng y Gymraeg. Dwi wedi bod yn trafod hyn efo nifer o faniau, ac rwy'n meddwl y dylid gweld pwysau sylweddol gan y Llywodraeth rŵan, drwy'r comisiynydd iaith o bosib, i sicrhau ein bod ni'n symud tuag at wasanaethau ar-lein. Dwi'n cofio, fel ymgyrchydd Cymdeithas yr Iaith ers talwm, trafod efo un banc ynglŷn â gwneud cashpoints yn Gymraeg. Fe ddywedon nhw nad oedd o'n bosib yn dechnegol. Wrth gwrs, rŵan, 25 mlynedd ymlaen, mae'n cashpoints ni i gyd yn Gymraeg. Dŷn ni angen symud yn fuan iawn tuag at gael gwasanaethau bancio ar-lein yn Gymraeg. Fe hoffwn ddatganiad ar hynny.
I’d like to request three statements if possible. First of all, I’d like a statement from the Government to update us on the discussions with the Rehau company as a result of their decision recently to consult on the closure of their plant in Amlwch. I and other local representatives have met with the company more than once to try and ensure that everything possible is done to avoid the closure, and it’s encouraging to hear that many options are being considered. But I’d also like an assurance that all possible support is being provided to the workforce there in their negotiations with the company. The workforce is a strong one and they deserve all possible support. The plant is a good one, too, and it deserves every opportunity to have a future.
Secondly, I’d like a statement on how the Welsh Government can work with us on Anglesey to try and push to ensure that investment in the rail line across the island is included in the Network Rail investment programme in the next control period. There are two specific reasons why this is particularly important now. A rail bridge in Llangefni was recently lost because of a collision with a lorry. We need a bridge back there and Network Rail needs to make that investment. And because of economic blows to the north of the island, that rail line is an opportunity to make important economic links.
Thirdly, I’d like a statement from the Minister with responsibility for the Welsh language on her expectations in terms of what banks should offer customers in Wales in terms of online banking. I know, in my own constituency, as in the constituencies of so many Members here, that branches are being closed. I’m opposed to those closures and I make that point clearly and strongly. But as the banks encourage us to move towards online banking, what that means is that, unless that online banking is available in Welsh, then customers who have been dealing with their banks in the branch through the medium of Welsh lose that link and ability through the medium of Welsh. Now, I’ve discussed this with a number of banks and I do think that we should see significant pressure from Government, through the language commissioner possibly, to ensure that we do move towards bilingual online services. I remember, as a campaigner for Cymdeithas yr Iaith many years ago, discussing with one bank the provision of cashpoints through the medium of Welsh and they said it was technically impossible. But now, 25 years later, all our cashpoints are bilingual, and we need to move very soon towards having online banking services in Welsh too, and I’d like a statement on that.
Thank you very much. I'll certainly ask the economy Minister to write to you with the very latest in terms of the support that Welsh Government is able to offer Rehau, particularly how we would seek to support the workforce and ensure that there is a viable future for that plant. I'll also ask him to include in that correspondence more information about the plans for investment in the rail line on Anglesey, reflecting on the particular issues that you've described.
I know that the Minister with responsibility for the Welsh language will take forward your concerns regarding the importance of the provision of bilingual services online for banking customers.
Diolch yn fawr iawn. Fe fyddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog i ysgrifennu atoch gyda'r wybodaeth ddiweddaraf o ran y cymorth y gall Llywodraeth Cymru ei gynnig i Rehau, yn enwedig sut y byddem ni'n ceisio cefnogi'r gweithlu a sicrhau bod dyfodol dichonadwy ar gyfer y gwaith hwnnw. Fe fyddaf hefyd yn gofyn iddo gynnwys rhagor o wybodaeth yn yr ohebiaeth honno am y cynlluniau i fuddsoddi yn y rheilffordd ar Ynys Môn, gan ystyried y materion penodol yr ydych wedi eu disgrifio.
Gwn y bydd y Gweinidog â chyfrifoldeb dros y Gymraeg yn ystyried eich pryderon ynghylch pwysigrwydd y ddarpariaeth o wasanaethau dwyieithog ar-lein ar gyfer cwsmeriaid sy'n bancio.
Trefnydd, it was a pleasure to celebrate Commonwealth Day with other Assembly Members and indeed the Llywydd herself, who I believe sponsored the event, upstairs in the Oriel at lunch time. There were a number of organisations present—from Future Leaders Connect, Young Women Empowered movement, Sub-Sahara Advisory Panel—loads of organisations and it was a pleasure to go around and chat to them. One organisation that wasn't present that I've had a lot to do with, and I know the Minister for international relations has as well, was Love Zimbabwe. Zimbabwe, of course, is a former member of the Commonwealth and sadly not present in the organisation at this time. However, as well as telling us what—. Can I ask for a statement, I should say, from the Minister for international relations on what is being done to increase relations between Wales and other Commonwealth countries? I know you have met one of my constituents, Martha Holman, not so long ago in the Assembly, from Zimbabwe. She has recently been granted her British citizenship and only heard about that last week and is over the moon about now having that dual passport. So, perhaps the Welsh Government could consider sending her congratulations at this very exciting time in her life so that we know we're doing things for individuals as well as on the more national and international basis.
Trefnydd, roedd hi’n bleser dathlu Diwrnod y Gymanwlad gydag Aelodau eraill y Cynulliad ac yn wir y Llywydd ei hun, a noddodd y digwyddiad, rwy'n credu, yn yr Oriel ar y llawr uchaf amser cinio. Roedd nifer o sefydliadau yn bresennol—gan gynnwys Future Leaders Connect, mudiad Young Women Empowered, Sub-Sahara Advisory Panel—roedd llwythi o sefydliadau, ac roedd hi’n bleser mawr mynd o gwmpas a sgwrsio â nhw. Un sefydliad nad oedd yn bresennol yr wyf wedi ymwneud llawer ag ef, a gwn fod y Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol hefyd wedi ymwneud ag ef, oedd Love Zimbabwe. Mae Zimbabwe, wrth gwrs, yn gyn-aelod o'r Gymanwlad ond yn anffodus nid yw’n rhan o’r sefydliad ar hyn o bryd. Fodd bynnag, yn ogystal â dweud wrthym beth—. A gaf i ofyn am ddatganiad, y dylwn i ddweud, gan y Gweinidog cysylltiadau rhyngwladol ynghylch yr hyn sy’n cael ei wneud i gynyddu cysylltiadau rhwng Cymru a gwledydd eraill y Gymanwlad? Gwn eich bod chi wedi cwrdd ag un o’m hetholwyr, Martha Holman o Zimbabwe, yn ddiweddar yn y Cynulliad. Maen nhw wedi caniatáu iddi gael dinasyddiaeth Brydeinig yn ddiweddar ac ni chlywodd hi am hynny tan yr wythnos diwethaf ac mae hi wrth ei bodd nawr bod ganddi basbort deuol. Felly, efallai y gallai Llywodraeth Cymru ystyried ei llongyfarch hi ar yr amser cyffrous iawn hwn o’i bywyd fel ein bod ni’n gwybod ein bod ni’n gwneud pethau ar gyfer unigolion yn ogystal ag ar sail fwy cenedlaethol a rhyngwladol.
Thank you very much. I certainly would pass on those congratulations to your constituent and agree with you that the Commonwealth Day celebration was an absolutely lovely celebration of our relationships with our Commonwealth family. I enjoyed some fantastic music, and I think it's only right that we should be celebrating the day in that way.
Diolch yn fawr iawn. Yn sicr fe wnaf i drosglwyddo'r llongyfarchiadau hynny i'ch etholwr ac rwy'n cytuno â chi bod dathlu Diwrnod y Gymanwlad yn ddathliad hyfryd iawn o'n perthynas gyda'n teulu yn y Gymanwlad. Fe wnes i fwynhau'r gerddoriaeth wych, ac rwy'n credu ei bod hi'n gwbl briodol y dylem ni fod yn dathlu'r diwrnod yn y ffordd honno.
Diolch i'r Trefnydd.
Thank you, Trefnydd.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig ar gefnogaeth Llywodraeth Cymru i goedwigaeth. Rwy'n galw ar y Gweinidog i wneud ei datganiad—Lesley Griffiths.
The next item is a statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs on Welsh Government support for forestry in Wales. I call on the Minister to make the statement—Lesley Griffiths.
Diolch, Llywydd. Our natural resources policy sets out our plans to address the challenges our environment faces and I would like to update Members on the work we are doing within this to support forestry in Wales.
Our forests are an important part of our natural landscape. They are a social, economic and environmental asset. We need large and small-scale diverse woodlands that include conifer and broadleaved tree species that can provide a wide range of services, such as recreation, natural habitats and a sustainable fuel and timber resource. Expanding woodland cover is a crucial element of helping us to meet our statutory emission reduction targets. It is therefore essential we increase our store of carbon through our woodland-creation activities.
We have used rural development programme funding for a range of schemes that facilitate delivery of our forestry strategy objectives, and our sustainable management scheme is one of them. The scheme provides support for a range of proposals that will improve the management of our natural resources and will contribute to the well-being of our rural communities. Six forestry-related projects have been approved for funding through the scheme, which will contribute to the delivery of many of the objectives in our strategy and policy priorities in the natural resources policy.
Following a recommendation by the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee’s inquiry into forestry, we refreshed our woodland strategy. The fundamentals of it remain the same but it is no longer just a policy document. It is a practical document that provides direction for those who sustainably manage woodlands to maximise their benefits.
The Welsh Government is committed to accelerating woodland creation, and our refreshed strategy gives guidance on the kinds of trees and woodlands we need in Wales and clear direction to woodland managers. To complement this, we are currently preparing woodland creation guidelines for land managers, businesses and NRW as the regulator in order to help them make better and quicker decisions on which trees to plant where.
In order to progress the Welsh Government’s plans to increase the area of new woodlands in Wales, as well as the First Minister’s commitment to create a new national forest for Wales, a further round of Glastir woodland creation will open on 1 April. There is also funding available for planting trees in areas that continue to be grazed as part of an agriforestry system.
We have already committed £480,000 towards our co-operative forest planning scheme specifically for people and co-operatives to work together and plan woodland creation at a significant and strategic scale. The Welsh Government recognises that, by supporting joined-up, collaborative action at the right scale, we can maximise opportunities to improve the services our natural resources provide.
Of course, it is not just the planting of new trees that is important, but also managing, preserving and developing existing woodlands. Ancient and veteran trees are irreplaceable natural resources, some of which have significant landscape, biodiversity and cultural value. I am therefore delighted our new 'Planning Policy Wales' edition 10 guidance strengthens their protection, as well as advocating compensatory planting for any woodland losses incurred as a consequence of development.
It is important to recognise that there can be some real challenges for landowners in managing existing forestry especially if, in a changing climate, there is a rise in tree diseases that could have a devastating impact on their woodlands. For this reason, I want to ensure we support private landowners and managers who are currently faced with the disease of Larch phytophthora ramorum. Therefore, we will open a new window for Glastir woodland restoration applications from 1 April. Members will be aware the disease has been an unprecedented challenge on the public estate, but Natural Resources Wales has responded well. Where trees have had to be felled, we are replanting with more resilient species in order to develop healthier and more varied woodlands. These will provide a greater variety of trees to produce high-quality Welsh wood and forests, as well as reducing their vulnerability to disease in the future.
Forestry is not just good for our environment and our well-being, it is also good for our economy. Well-managed woodlands can provide a continuous, sustainable supply of timber, which is why we want to encourage better management of our existing woodlands across Wales. We've already committed £5 million of rural development plan funding towards our very popular timber business investment scheme, and we've committed a further £2 million towards a fourth round of funding, which we opened for expressions of interest on 1 February. The scheme provides capital funding for improvements that add value to forests for woodland management activities, timber harvesting and timber processing.
The high-quality timber we produce will be put to many uses. I am delighted, therefore, that 20 out of 24 developments accepted into the Welsh Government's innovative housing programme last year have a timber element. We expect to see more timber-based innovation in the programme this year, not just in building the social and affordable homes of the future, but championing innovation relating to Welsh timber in the supply chains that support house building here in Wales.
Increasing the use of timber will drive up demand and encourage new woodland creation and better forest management in Wales. Looking ahead with this increase in mind, we've been working with stakeholders from the forestry sector to examine the skills and recruitment needs required to support an increase in demand for timber, and we've introduced a two-year pilot scheme for up to 30 forestry apprenticeships.
I recently met with representatives of the Confederation of Forest Industries. They told me they are willing to work with NRW and Welsh Government, and are confident there are clear solutions to the concerns they've expressed in the past. As a result, we will be in a stronger position to see the forestry sector deliver even more value to the Welsh economy, and the industry can make a greater contribution to protecting and enhancing our natural environment.
Diolch, Llywydd. Mae ein polisi adnoddau naturiol yn nodi ein cynlluniau i ymdrin â'r heriau sy'n wynebu ein hamgylchedd ac fe hoffwn i roi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau am y gwaith yr ydym ni'n ei wneud o fewn hyn i gefnogi coedwigaeth yng Nghymru.
Mae ein coedwigoedd yn rhan bwysig o'n tirwedd naturiol. Maen nhw'n ased cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol. Mae angen coetiroedd amrywiol bach a mawr arnom ni sy'n cynnwys rhywogaethau coed conwydd a llydanddail sy'n gallu darparu amrywiaeth eang o wasanaethau, megis gweithgareddau hamdden, cynefinoedd naturiol ac adnodd cynaliadwy o dannwydd a choed. Mae ehangu coetiroedd yn elfen hanfodol i'n helpu i gyrraedd ein targedau lleihau allyriadau statudol. Mae hi'n hanfodol felly ein bod yn cynyddu ein storfa garbon trwy ein gweithgareddau creu coetiroedd.
Rydym ni wedi defnyddio arian y cynllun datblygu gwledig ar gyfer amrywiaeth o gynlluniau sy'n hwyluso'r gwaith o gyflawni amcanion ein strategaeth goedwigaeth, ac mae ein cynllun rheoli cynaliadwy yn un ohonynt. Mae'r cynllun yn darparu cefnogaeth ar gyfer amrywiaeth o gynigion a fydd yn gwella'r ffordd y caiff ein hadnoddau naturiol eu rheoli a chyfrannu at les ein cymunedau gwledig. Mae chwe phrosiect sy'n gysylltiedig â choedwigaeth wedi'u cymeradwyo ar gyfer arian drwy'r cynllun, a fydd yn cyfrannu at gyflawni llawer o'r amcanion yn ein blaenoriaethau polisi a strategaeth yn y polisi adnoddau naturiol.
Yn dilyn argymhelliad gan ymchwiliad y Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig i'r maes coedwigaeth, fe wnaethom ni addasu ein strategaeth goetiroedd. Mae'r hanfodion wedi aros yr un fath ond nid yw bellach yn ddogfen bolisi yn unig. Mae'n ddogfen ymarferol sy'n rhoi cyfeiriad i'r rheini sy'n rheoli coetiroedd mewn ffordd gynaliadwy i sicrhau'r manteision gorau.
Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflymu'r broses o greu coetiroedd, ac mae ein strategaeth sydd wedi'i diweddaru yn rhoi arweiniad ar y mathau o goed a choetiroedd sydd eu hangen arnom ni yng Nghymru a chyfeiriad clir i reolwyr coetiroedd. I ategu hyn, rydym ni ar hyn o bryd yn paratoi canllawiau creu coetiroedd ar gyfer rheolwyr tir, busnesau, a Cyfoeth Naturiol Cymru fel y rheoleiddiwr er mwyn eu helpu i wneud penderfyniadau gwell a chyflymach ynglŷn â pha goed i'w plannu a lle i'w plannu.
Er mwyn datblygu cynlluniau Llywodraeth Cymru i gynyddu arwynebedd coetiroedd newydd yng Nghymru, yn ogystal ag ymrwymiad Prif Weinidog Cymru i greu coedwig genedlaethol newydd ar gyfer Cymru, bydd cylch arall o gyllid Glastir ar gyfer creu coetiroedd yn agor ar 1 Ebrill. Mae arian hefyd ar gael ar gyfer plannu coed mewn ardaloedd sy'n parhau i gael eu pori fel rhan o system amaeth-goedwigaeth.
Rydym ni eisoes wedi ymrwymo £480,000 tuag at ein Cynllun Cydweithio i Gynllunio Coedwigaeth yn benodol i bobl a chwmnïau cydweithredol weithio gyda'i gilydd a chynllunio creu coetiroedd ar raddfa sylweddol a strategol. Mae Llywodraeth Cymru yn cydnabod, drwy gefnogi camau gweithredu cydgysylltiedig a chydweithredol ar y raddfa briodol, y gallwn ni fanteisio i'r eithaf ar gyfleoedd i wella'r gwasanaethau y mae ein hadnoddau naturiol yn eu darparu.
Wrth gwrs, nid dim ond plannu coed newydd sy'n bwysig, ond hefyd rheoli, gwarchod a datblygu coetiroedd sy'n bodoli eisoes. Mae coed hynafol a hynod yn adnoddau naturiol amhrisiadwy, gyda rhai ohonyn nhw yn eithriadol o werthfawr o ran tirwedd, bioamrywiaeth a diwylliant. Rwy'n falch felly bod Rhifyn 10 o'n canllawiau newydd 'Polisi Cynllunio Cymru' yn rhoi mwy o ddiogelwch iddynt, yn ogystal â hyrwyddo plannu cydadferol ar gyfer unrhyw goetiroedd sy'n cael eu colli o ganlyniad i ddatblygu.
Mae hi yn bwysig cydnabod y gall fod rhai heriau gwirioneddol i dirfeddianwyr o ran rheoli coedwigoedd presennol yn enwedig os, mewn hinsawdd sy'n newid, bydd cynnydd mewn clefydau coed a allai gael effaith ddinistriol ar eu coetiroedd. Am y rheswm hwn, mae arnaf eisiau sicrhau ein bod yn cefnogi tirfeddianwyr a rheolwyr preifat sydd ar hyn o bryd yn wynebu'r clefyd phytophthora ramorum ar goed llarwydd. Felly, byddwn yn agor ffenest newydd ar gyfer ceisiadau i adfer coetiroedd drwy'r cynllun Glastir o 1 Ebrill. Bydd Aelodau'n ymwybodol fod y clefyd wedi bod yn her na welwyd ei thebyg ar yr ystad gyhoeddus, ond mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi ymateb yn dda. Lle bu angen torri coed, rydym ni'n ailblannu rhywogaethau mwy gwydn er mwyn datblygu coetiroedd iachach a mwy amrywiol. Bydd y rhain yn darparu mwy o amrywiaeth o goed i gynhyrchu coetiroedd a fforestydd Cymreig o ansawdd uchel, yn ogystal â lleihau pa mor agored i glefyd y byddant yn y dyfodol.
Nid yw coedwigaeth yn dda i'n hamgylchedd a'n lles yn unig, mae hefyd yn dda i'n heconomi. Gall coetiroedd wedi'u rheoli'n dda ddarparu cyflenwad cynaliadwy, parhaus o goed, a dyna pam ein bod ni eisiau annog rheoli ein coetiroedd presennol yn well ledled Cymru. Rydym ni eisoes wedi ymrwymo £5 miliwn o gyllid y Cynllun Datblygu Gwledig ar gyfer ein cynllun poblogaidd iawn o fuddsoddi mewn busnesau coed, ac rydym ni wedi ymrwymo £2 filiwn arall ar gyfer pedwaredd gyfres o ariannu, y gwnaethom ni ei hagor ar gyfer datganiadau o ddiddordeb ar Chwefror 1. Mae'r cynllun yn darparu cyllid cyfalaf ar gyfer gwelliannau sy'n ychwanegu gwerth at goedwigoedd ar gyfer gweithgareddau rheoli coetiroedd, cynaeafu coed a phrosesu coed.
Caiff y coed o ansawdd uchel yr ydym ni'n eu cynhyrchu eu defnyddio mewn sawl ffordd. Rwy'n falch, felly, bod elfen goed i 20 o'r 24 datblygiad a gafodd eu derbyn i raglen dai arloesol Llywodraeth Cymru y llynedd. Rydym ni'n disgwyl gweld mwy o arloesi yn seiliedig ar goed yn y rhaglen eleni, nid yn unig o ran adeiladu cartrefi cymdeithasol a fforddiadwy'r dyfodol, ond o ran hyrwyddo arloesi sy'n ymwneud â defnyddio coed Cymreig yn y cadwyni cyflenwi sy'n cefnogi adeiladu tai yma yng Nghymru.
Bydd cynyddu'r defnydd o goed yn creu galw ac yn annog creu coetiroedd newydd a rheoli coedwigoedd yn well yng Nghymru. Gan edrych i'r dyfodol gyda'r cynnydd hwn mewn cof, rydym ni wedi bod yn gweithio gyda rhanddeiliaid o'r sector coedwigaeth i weld pa sgiliau ac anghenion recriwtio sydd eu hangen i gefnogi cynnydd yn y galw am goed, ac rydym ni wedi cyflwyno cynllun arbrofol dwy flynedd ar gyfer hyd at 30 o brentisiaethau coedwigaeth.
Fe wnes i gyfarfod yn ddiweddar â chynrychiolwyr Cydffederasiwn y Diwydiannau Coedwigaeth. Fe wnaethon nhw ddweud wrthyf i eu bod yn barod i weithio gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a Llywodraeth Cymru, ac yn ffyddiog bod atebion clir i'r pryderon y maen nhw wedi eu crybwyll yn y gorffennol. O ganlyniad, byddwn mewn sefyllfa gryfach i weld y sector coedwigaeth yn cyflawni hyd yn oed mwy o werth i economi Cymru, a gall y diwydiant wneud cyfraniad mwy at ddiogelu a gwella ein hamgylchedd naturiol.
Clearly, Minister, you're the Minister on point today, with two statements coming before the Plenary, so we'll be seeing a lot of each other as the afternoon progresses. Sadly, the forestry sector hasn't got a brilliant track record here in Wales. It should have a brilliant track record, because it is a huge industry—it employs 10,000 workers and has a turnover of £520 million. That, by any measure, is a substantial industry, especially in a rural economy that is crying out for new opportunities. But, regrettably, because of failed initiatives from successive Welsh Governments, we haven't seen the initiatives come forward to reinvigorate the sector. I think maybe the last paragraph of this statement indicates that by the recent meeting that you had with the industry, which says that they are 'willing to work with', which is something to be commended, but doesn't offer any comment on past performance, on which the silence most probably tells its own story.
The Welsh Government have had various initiatives over previous years, i.e. establishing 100,000 hectares between 2010 and 2030. As we know from the work that has been undertaken, instead of hitting the 5,000 hectares per year target, in the total run only 3,700 hectares have been planted in that time. In 2016, only 39 hectares of productive forest were planted here in Wales. Really, we've just got to get this right, and in particular you, as the Minister, now need to take the business by the scruff of the neck and work with the industry so that we can build on those numbers that I touched on—on the 10,000 workers and the £520 million turnover. Because it is an industry with a future—this isn't an industry that is looking to be managed into decline. There are many good examples in Scotland, for example, and in England, where the forestry sector has moved onto a more sustainable footing. Regrettably, we can point to, obviously, the reports into Natural Resources Wales's handling and the assimilation of the Forestry Commission's assets into NRW and the contracts that were brought forward from various commercial deals that have deprived the sector of income, because, as the auditor general has highlighted, and, as the Public Accounts Committee in its investigation has highlighted, that has arisen through bad practice and a loss of income into the sector.
I do appreciate the difficulties around larch and the dieback, and the unforeseen circumstances where, say five or 10 years ago, when structural plans were being put in place, these types of instances wouldn't have occurred to planners at that particular time. But that's not to say that there haven't been missed opportunities. I would call on the Minister to look at—if she could answer this question directly—making greater flexibility into the applications that could be allowed for woodland planting. In England, for example, instead of having windows of bidding and applications, it's a continuous process, because, obviously, via the planning route, companies, obviously, and farmers, in particular, who might be looking to convert their land, can't be constrained by some administrative window. They need as a great a flexibility in the scheme rules as possible, and I'd be grateful to understand will the Minister be considering that flexibility within the new scheme that she announced, obviously, that she's making available as of 1 April.
Equally, the lack of planting on behalf of NRW—as I understand it, the deficit now is some 6,000 hectares of replanting on the NRW estate, and whilst in the statement the Minister does point out her confidence around NRW and their ability to put a more mixed estate and mixed planting opportunities in place so that the commercial realisation in 10, 15, 20 years' time can be achieved, it is a fact that replanting rates aren't where they should be. If NRW was a private company, action would have been taken against them for not replanting those areas. So, again, I would like to understand from the Minister, with her deliberations over the last couple of months, has she confidence that this deficit will be addressed and that 6,000 hectares to date will be reversed and, actually, replanting will gather pace?
Also, there is the issue about managing our woodlands as well, and, under the current Glastir model, there isn't an opportunity to get money for management, as I understand it, in the scheme. At the moment, of the 300,000 hectares of Welsh forests, 60,000 hectares are unmanaged. There is an opportunity to look at managing to a far greater degree the forests that we have and the woodlands that we have so we can maximise their potential. And, again, I would be grateful if the Minister could indicate whether she or her officials have given any consideration to supporting bringing that 60,000 hectares of unmanaged forestry into some sort of scheme that could best utilise that area that is available within the forestry estate.
It is obviously very heartening to hear of apprenticeships being created. That is a vital route into the industry, and whilst I identified recently the lack of agricultural apprenticeships—less than 1 per cent of all apprenticeships, regrettably, are in agriculture—I would suggest the numbers are even poorer in the forestry sector. In her discussions with the industry, has she identified ways of bringing in new apprenticeship opportunities? Again, I identify that within the statement, but 30 apprenticeship opportunities over two years in an industry that's worth in excess of £0.5 billion—it's a welcome start, but it isn't going to change the world, it's not. When we look at the opportunities, especially in construction, for using timber products, there is a great opportunity here to open up new avenues for young entrants into the industry. Thank you, Minister.
Yn amlwg, Gweinidog, chi'n yw'r Gweinidog perthnasol heddiw, gyda dau ddatganiad yn dod gerbron y cyfarfod llawn, felly byddwn yn gweld llawer o'n gilydd wrth i'r prynhawn fynd rhagddo. Yn anffodus, nid oes gan y sector coedwigaeth hanes gwych yma yng Nghymru. Dylai fod â hanes gwych, oherwydd mae'n ddiwydiant anferth—mae'n cyflogi 10,000 o weithwyr ac mae ganddo drosiant o £520 miliwn. Mae hynny, ar unrhyw gyfrif, yn ddiwydiant sylweddol, yn enwedig mewn economi wledig sy'n galw'n daer am gyfleoedd newydd. Ond, yn anffodus, oherwydd mentrau methedig gan Lywodraethau olynol yng Nghymru, nid ydym ni wedi gweld y mentrau yn dod ymlaen i adfywio'r sector. Rwy'n credu efallai bod paragraff olaf y datganiad hwn yn dangos hynny gyda'r cyfarfod diweddar a gawsoch chi gyda'r diwydiant, sy'n dweud eu bod yn 'barod i weithio gyda', sy'n rhywbeth i'w ganmol, ond nid yw'n cynnig unrhyw sylwadau ynglŷn â pherfformiad yn y gorffennol, y mae'r distawrwydd mae'n debyg yn dweud ei stori ei hun.
Bu gan Lywodraeth Cymru fentrau amrywiol dros y blynyddoedd blaenorol, h.y. sefydlu 100,000 o hectarau rhwng 2010 a 2030. Fel y gwyddom ni o'r gwaith sydd wedi'i wneud, yn lle cyrraedd y targed o 5,000 o hectarau'r flwyddyn, dim ond cyfanswm o 3,700 o hectarau a gafodd eu plannu yn yr amser hwnnw. Yn 2016, plannwyd dim ond 39 o hectarau o goedwigoedd cynhyrchiol yma yng Nghymru. Mewn difrif, mae'n rhaid inni wneud hyn yn iawn, ac yn benodol mae'n rhaid i chi, y Gweinidog, afael yn y busnes gerfydd ei wâr a gweithio gyda'r diwydiant fel y gallwn ni adeiladu ar y niferoedd hynny y cyfeiriais atyn nhw—ar y 10,000 o weithwyr a'r trosiant o £520 miliwn. Oherwydd ei fod yn ddiwydiant gyda dyfodol—nid diwydiant mo hwn lle ceir bwriad i'w reoli tuag at ddirywiad. Ceir llawer o enghreifftiau da yn yr Alban, er enghraifft, ac yn Lloegr, lle mae'r sector coedwigaeth wedi datblygu seiliau mwy cynaliadwy. Yn anffodus, gallwn gyfeirio, yn amlwg, at yr adroddiadau ynglŷn ag ymdriniaeth Cyfoeth Naturiol Cymru o asedau'r Comisiwn Coedwigaeth gan eu cymhathu i Cyfoeth Naturiol Cymru a'r contractau a ddygwyd ymlaen o gytundebau masnachol amrywiol sydd wedi amddifadu'r sector o incwm, oherwydd, fel yr amlygodd yr archwilydd cyffredinol, ac, fel yr amlygodd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn ei ymchwiliad, mae hynny wedi deillio o arfer gwael a cholli incwm i'r sector.
Rwy'n gwerthfawrogi'r anawsterau o ran y coed llarwydd a'r difodiant a'r amgylchiadau annisgwyl pan, bump neu 10 mlynedd yn ôl, dyweder, pan yr oedd cynlluniau strwythurol yn cael eu rhoi ar waith, ni fyddai'r mathau hyn o achosion wedi croesi meddwl cynllunwyr ar yr adeg benodol honno. Ond nid yw hynny'n dweud na fu colli cyfleoedd. Rwy'n galw ar y Gweinidog i edrych ar—pe byddai'n ateb y cwestiwn hwn yn uniongyrchol—ar wneud ceisiadau'n fwy hyblyg o ran y rhai y gellid eu caniatáu ar gyfer plannu coetiroedd. Yn Lloegr, er enghraifft, yn hytrach na chael ffenestri o gynnig ac ymgeisio, mae'n broses barhaus, oherwydd, yn amlwg, drwy'r broses gynllunio, ni all cwmnïau, a ffermwyr, yn arbennig, sydd efallai yn ystyried trawsnewid eu tir, gael eu cyfyngu gan ryw ffenest weinyddol. Mae angen cymaint o hyblygrwydd â phosib arnyn nhw yn y rheolau cynllun, a byddwn yn ddiolchgar cael deall a fydd y Gweinidog yn ystyried yr hyblygrwydd hwnnw yn y cynllun newydd a gyhoeddwyd ganddi, yn amlwg, y bydd hi yn ei ryddhau ar 1 Ebrill.
Yn yr un modd, y diffyg plannu ar ran Cyfoeth Naturiol Cymru—fel rwy'n deall, mae'r diffyg bellach yn rhyw 6,000 o hectarau o ailblannu ar ystad Cyfoeth Naturiol Cymru, ac er bod datganiad y Gweinidog yn nodi ei ffydd o ran Cyfoeth Naturiol Cymru ac o ran eu gallu i greu ystad fwy cymysg a chyfleoedd plannu mwy cymysg fel bod modd gwireddu'r potensial masnachol yn y 10, 15, 20 mlynedd nesaf, mae'n ffaith nad yw cyfraddau ailblannu'r hyn y dylen nhw fod. Pe byddai Cyfoeth Naturiol Cymru yn gwmni preifat, byddid wedi gweithredu yn eu herbyn am beidio ag ailblannu yn yr ardaloedd hynny. Felly, unwaith eto, hoffwn gael gwybod gan y Gweinidog, gyda'i hystyriaethau dros y ddeufis diwethaf, a yw hi'n ffyddiog y bydd y diffyg hwn yn cael sylw ac y bydd y 6,000 o hectarau hyd yma yn cael ei wrthdroi ac, mewn gwirionedd, y bydd ailblannu yn cyflymu?
Hefyd, dyna'r mater ynghylch rheoli ein coetiroedd hefyd, ac, o dan y model Glastir presennol, nid oes cyfle i gael arian ar gyfer rheoli, fel y deallaf, yn y cynllun. Ar hyn o bryd, o'r 300,000 o hectarau o goedwigoedd Cymru, nid yw 60,000 o hectarau wedi'u rheoli. Mae cyfle i edrych ar reoli i raddau mwy o lawer y coedwigoedd sydd gennym ni a'r coetiroedd sydd gennym ni fel y gallwn ni sicrhau'r manteision gorau. Ac, unwaith eto, byddwn yn ddiolchgar pe bai'r Gweinidog yn nodi a yw hi neu ei swyddogion wedi rhoi unrhyw ystyriaeth i gefnogi cynnwys y 60,000 o hectarau hynny sydd heb eu rheoli mewn rhyw fath o gynllun coedwigaeth a allai ddefnyddio'r ardal honno sydd ar gael o fewn yr ystad goedwigaeth yn y ffordd orau.
Mae'n amlwg yn galonogol iawn clywed am greu prentisiaethau. Mae hynny'n llwybr hanfodol i'r diwydiant, ac er imi yn ddiweddar nodi'r diffyg prentisiaethau amaethyddol—mae llai nag 1 y cant o holl brentisiaethau, yn anffodus, mewn amaethyddiaeth—byddwn yn awgrymu bod y niferoedd yn llai fyth yn y sector coedwigaeth. Yn ei thrafodaethau gyda'r diwydiant, a yw hi wedi canfod ffyrdd o gyflwyno cyfleoedd prentisiaeth newydd? Unwaith eto, rwy'n cydnabod hynny yn y datganiad, ond 30 o gyfleoedd prentisiaeth dros ddwy flynedd mewn diwydiant sy'n werth dros £0.5 biliwn—mae'n ddechrau da, ond nid yw'n mynd i newid y byd. Pan yr ydym ni'n edrych ar y cyfleoedd, yn enwedig ym maes adeiladu, i ddefnyddio cynhyrchion coed, ceir cyfle gwych yma i agor llwybrau newydd ar gyfer newydd-ddyfodiaid ifanc i'r diwydiant. Diolch, Gweinidog.
I thank Andrew R.T. Davies for that series of questions and observations. You are right—it is a huge industry, and I think it's one that we need to value and care for. I mentioned about my meeting with Confor and NRW specifically because the difficulties are very well rehearsed. We had a long debate on the Grant Thornton report and, clearly, things have been said publicly that I wanted to ensure would not be a barrier for what we were planning to do around the forestry industry. And I'm very pleased that Confor and NRW, who I met separately, have now had the opportunity to meet together and are going to work together to make sure that we do now start to see far more trees planted. I'm absolutely in agreement around the target that we set. We have not seen the delivery of the number of trees we would want to, and, whilst I appreciate this is a long-term aspiration, I think we need to take a range of measures to make sure that we do make some progress in the short term, and that's what we'll be doing with our strategy.
You are right—we have had various initiatives and we've certainly got many schemes, and you referred to the schemes and the way that they are funded. I'm very happy to look at if there's an opportunity to deliver those schemes in a different way. I certainly think, post Brexit, agriculture—so, 'Brexit and our land', for instance; you'll be aware that we are bringing forward payments in relation to public goods. Those are areas where there isn't a market at the moment, so we can certainly look at how that's funded, for instance, in the way that you referred to.
Around targets, Government can't do this on their own; there's a great deal of forestry that is privately owned. I think we all have to work together on it. When I was out in New Zealand last year, looking at primarily agriculture schemes, I did have a very long conversation with the Minister there who's responsible for forestry, and their target is, I think, incredibly ambitious, but, when you dug down again, it wasn't just Government doing that on its own—it was working with land managers, farmers. Lots of forestry in New Zealand is owned privately and, when I found out about 5 per cent of land in Wales is also owned privately, I think it is about all coming together to make sure we make the very best of it. I agree with what you say about apprenticeships. I'm very pleased to see that we have 30 over two years, but, again, in my discussions with Confor, I think they too accept that we need to be looking at increasing that number significantly.
NRW do have significant land bank for trees—where they've had to fell trees due to disease you referred to, but for other reasons. I met with the chair and chief executive just a couple of weeks ago and they are certainly committed to reforesting that land—I think by 2022 was the year they were hopeful for. I'm certainly looking to see if I can give some additional funding to NRW to support that because I do think that is absolutely the way forward and it will help us reach our targets.
Diolch i Andrew R.T. Davies am y gyfres honno o gwestiynau a sylwadau. Rydych chi'n gywir—mae yn ddiwydiant enfawr, ac rwy'n credu ei fod yn un y mae angen inni ei werthfawrogi a gofalu amdano. Soniais am fy nghyfarfod gyda Cyfoeth Naturiol Cymru a Confor yn benodol oherwydd mae'r anawsterau yn hysbys iawn. Fe gawsom ni ddadl hir ar adroddiad Grant Thornton ac, yn amlwg, mae pethau wedi'u dweud yn gyhoeddus yr oeddwn i eisiau sicrhau na fyddent yn rhwystr i'r hyn yr oeddem ni'n bwriadu ei wneud o ran y diwydiant coedwigaeth. Ac rwy'n falch iawn bod Confor a Cyfoeth Naturiol Cymru, y bu imi gyfarfod â nhw ar wahân, bellach wedi cael y cyfle i gyfarfod â'i gilydd a'u bod yn mynd i gydweithio i wneud yn siŵr bellach ein bod ni'n mynd i ddechrau gweld llawer mwy o goed yn cael eu plannu. Rwy'n gwbl gytûn o ran y targed a osodwyd gennym ni. Nid ydym ni wedi gweld plannu nifer y coed y byddem ni'n dymuno eu gweld, ac, er fy mod i'n sylweddoli ei fod yn ddyhead tymor hir, rwy'n credu bod angen inni fynd ati mewn sawl ffordd i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud rhywfaint o gynnydd yn y tymor byr, a dyna'r hyn y byddwn ni yn ei wneud â'n strategaeth.
Rydych chi'n gywir—rydym ni wedi cael amryw o fentrau ac yn sicr mae gennym ni nifer o gynlluniau, ac fe wnaethoch chi gyfeirio at y cynlluniau a'r modd y cânt eu hariannu. Rwy'n fodlon iawn edrych a oes cyfle i gyflawni'r cynlluniau hynny mewn ffordd wahanol. Rwy'n sicr yn credu, ar ôl Brexit, amaethyddiaeth—felly, 'Brexit a'n tir', er enghraifft; byddwch yn ymwybodol ein bod yn cyflwyno taliadau o ran nwyddau cyhoeddus. Mae'r rhain yn feysydd lle nad oes marchnad ar hyn o bryd, felly fe allwn ni yn sicr edrych ar sut y caiff hynny ei ariannu, er enghraifft, yn y ffordd y gwnaethoch ichi gyfeirio ati.
Ynghylch targedau, ni all y Llywodraeth wneud hyn ar ei phen ei hun; mae llawer iawn o goedwigoedd mewn perchnogaeth breifat. Credaf fod yn rhaid i bob un ohonom ni weithio gyda'n gilydd yn hyn o beth. Pan oeddwn i yn Seland Newydd y llynedd yn edrych ar gynlluniau amaethyddol yn bennaf, cefais sgwrs hir iawn gyda'r Gweinidog yno sy'n gyfrifol am goedwigaeth, ac mae eu targed nhw, rwy'n credu, yn eithriadol o uchelgeisiol, ond, pan roeddech chi'n craffu'n fanylach, nid y Llywodraeth yn unig oedd yn gwneud hynny ar ei phen ei hun—roedd hi'n gweithio gyda rheolwyr tir, ffermwyr. Mae llawer o goedwigaeth yn Seland Newydd yn eiddo preifat a, phan ddarganfyddai fod oddeutu 5 y cant o dir yng Nghymru hefyd yn eiddo preifat, rwy'n credu ei fod ynglŷn â dod â phawb at ei gilydd i wneud yn siŵr ein bod yn gwneud y gorau ohono. Rwy'n cytuno â'r hyn yr ydych chi'n ei ddweud am brentisiaethau. Rwy'n falch iawn o weld bod gennym ni 30 dros ddwy flynedd, ond, unwaith eto, yn fy nhrafodaethau gyda Confor, credaf eu bod nhw hefyd yn derbyn bod angen inni edrych ar gynyddu'r nifer hwnnw'n sylweddol.
Mae gan Cyfoeth Naturiol Cymru fanc tir sylweddol ar gyfer coed—lle bu'n rhaid iddyn nhw dorri coed oherwydd y clefyd y gwnaethoch chi gyfeirio ato, ond am resymau eraill. Fe wnes i gyfarfod â'r cadeirydd a'r prif weithredwr rai wythnosau yn ôl ac maen nhw yn sicr wedi ymrwymo i ailgoedwigo'r tir hwnnw—rwy'n credu mai erbyn 2022 oedd y flwyddyn yr oedden nhw'n obeithiol amdani. Rwy'n sicr yn edrych i weld a allaf i roi rhywfaint o arian ychwanegol i Cyfoeth Naturiol Cymru i gefnogi hynny oherwydd rwy'n credu mai dyna yn wir yw'r ffordd ymlaen a bydd yn ein helpu i gyflawni ein targedau.
Wrth gwrs, does dim amheuaeth bod y diffyg plannu coed a methiannau'r Llywodraeth a Chyfoeth Naturiol Cymru yn y blynyddoedd mwy diweddar yma—bod hynny wedi tanseilio a lleihau gallu Cymru i daclo newid yn yr hinsawdd, i reoli'r risg llifogydd, i roi hwb i gynefinoedd a bioamrywiaeth a'r holl fanteision sy'n dod yn sgil polisi coedwigaeth llwyddiannus. Yn amlwg, dŷn ni ddim yn gwireddu yr hyn y bydden ni i gyd yn dymuno ei wireddu ar hyn o bryd. Felly, mae yn hen bryd, dwi'n meddwl, i'r Llywodraeth ailafael yn y maes yma ac edrych unwaith eto ar sicrhau bod yr hyn sydd yn uchelgais gan y Llywodraeth yn addas ac, yn bwysicach fyth, wrth gwrs, fod modd cyflawni hynny mewn modd ystyrlon a realistig.
Nawr, os ydw i'n deall yn iawn, mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn rheoli 80 y cant o goedwigoedd Cymru yn uniongyrchol ac yn rheoleiddio’r 20 y cant arall. Rŷch chi'n dweud yn eich datganiad eich bod chi am greu canllaw, neu guidelines, i reolwyr tir, busnesau a Chyfoeth Naturiol Cymru wneud penderfyniadau gwell ac i wneud penderfyniadau yn gynt. Mae hynny i'w groesawu, ond ydych chi yn hyderus bod gan Cyfoeth Naturiol Cymru yr adnoddau angenrheidiol i gyflawni hynny yn effeithiol? Oherwydd, yn amlwg—dwi wedi codi sawl gwaith gyda chi y gofid bod mwy a mwy o ofynion arnyn nhw a nad yw'r cynnydd yn eu cyllideb yn adlewyrchu hynny; yn wir, i'r gwrthwyneb, mewn termau real, mae'r gyllideb yn crebachu. Dwi'n dal i boeni bod dim y profiad digonol gan fwrdd Cyfoeth Naturiol Cymru i roi'r arweiniad angenrheidiol sydd ei angen ar y sector yma.
Mae hefyd galw—. Byddwn i â diddordeb i glywed a ydych chi, yng nghyd-destun gosod y targedau, neu drio cyrraedd y targedau rŷn ni am eu cyrraedd dros y blynyddoedd nesaf, yn barod i ymrwymo i greu asesiad amgylcheddol strategol i gyd-fynd â'r targedau newydd yna er mwyn cefnogi, cryfhau ac atgyfnerthu bioamrywiaeth yn y coedwigoedd hynny. Oherwydd mae yna gyfleoedd mawr iawn, nid yn unig o safbwynt rheoli'r coedwigoedd sydd gyda ni ar hyn o bryd, ond, yn sicr, o safbwynt creu coedwigoedd newydd hefyd—eu bod nhw'n cael eu creu mewn ffordd, a bod yna gymysgedd o goed addas ac yn y blaen ar gyfer creu cynefinoedd a chryfhau bioamrywiaeth.
Rŷch chi'n cyhoeddi rowndiau newydd o Creu Coetir Glastir ac Adfer Coetir Glastir. Wrth gwrs, mae cynlluniau coetir Glastir wedi cael eu ceryddu yn y gorffennol am fod yn rhy gymhleth ac yn rhy ragnodol. Ydych chi felly yn bwriadu gwneud unrhyw newidiadau, neu ydych chi jest yn parhau â'r cynlluniau fel maen nhw wedi bod?
Hefyd, wrth gwrs, arian RDP sydd yn talu am lawer o'r rhain. Rŷn ni i gyd yn gwybod—neu ddim yn gwybod, efallai—beth sy'n dod yn y cyd-destun yna. Felly, dwi ddim yn gwybod os rŷch chi wedi ystyried pa ffynhonnell ariannu ar ôl Brexit y byddwch chi'n ei defnyddio, neu ydych chi jest yn dibynnu ar yr addewid yma na fyddwn ni ddim gwaeth i ffwrdd yn ariannol? Oherwydd mae hwn yn sector mwy tymor hir na'r rhelyw, ac felly mae cael dilyniant ac ymrwymiadau tymor hir, o safbwynt ariannu ac yn y blaen, wrth gwrs, yn gwbl, gwbl allweddol. Byddwn i'n galw arnoch chi i ymgorffori targedau sydd yn mynd â ni i 2050 a 2100 hyd yn oed, oherwydd dyna yw mesur tymor hir llawer o'r gwaith sy'n digwydd yn y sector yma a dyma sydd ei angen i greu yr hyder o fewn y sector i'w dyfu e yng Nghymru. Nawr, rŷn ni wedi clywed cyfeiriad at fethiannau Cyfoeth Naturiol Cymru yn y maes yma yn y blynyddoedd diwethaf, ac fe fyddwn innau hefyd yn eich annog chi i wneud popeth y gallwch chi i ailadeiladu’r berthynas yna rhwng y sector a’r Llywodraeth a Chyfoeth Naturiol Cymru.
Un o’r pethau dwi wedi galw amdanyn nhw, wrth gwrs, yw adolygiad annibynnol i sefydlu a yw hi dal yn briodol i Gyfoeth Naturiol Cymru barhau i reoli’r ystâd goedwig fasnachol yng Nghymru. Mi fyddwn i’n ategu’r alwad honno a phetai yna gasgliad nad yw hynny’n addas, yna, yn amlwg, byddwn i’n dymuno bod yr ymchwiliad hwnnw hefyd yn ystyried modelau amgen posib. Nawr, mi ddylai ystâd goedwigaeth gyhoeddus yng Nghymru gael ei reoli mewn ffordd sydd yn exemplar o safbwynt coedwigoedd cynaliadwy yn dangos sut mae bioamrywiaeth, newid hinsawdd, ffactorau cymdeithasol ac economaidd i gyd yn gallu cwrdd â’i gilydd, a hefyd sut mae rhai o’r tensiynau yna’n gallu cael eu rheoli’n addas. Ond, hyd yma, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi methu yn hynny o beth. Ydych chi felly’n cydnabod bod yna ffordd bell i fynd cyn ein bod ni’n cyrraedd lle y byddem ni’n licio bod?
Of course, there’s no doubt that the lack of tree planting, the Government’s failures and NRW’s failings in more recent years have undermined and reduced the capacity of Wales to tackle climate change, to manage flood risk and to give a boost to habitats and biodiversity and all the benefits that come from successful forestry policy. Clearly, we’re not delivering what we would all wish to see delivered at the moment. So, it is about time for the Government to grasp the nettle in this area and to look anew at ensuring that what is a Government ambition is fit for purpose, and, more importantly, that that is deliverable in a meaningful and realistic manner.
Now, if I’ve understood it correctly, NRW manages 80 per cent of woodland in Wales directly and regulates the other 20 per cent. You state that you want to create guidelines for land managers, businesses and NRW to make better decisions and to make swifter decisions. That’s to be welcomed, but are you confident that NRW has the necessary resources to deliver that effectively? Because, clearly, I’ve raised on a number of occasions the concern that there are more and more requirements placed upon them and that the increase in their budget doesn’t reflect that; indeed, to the contrary, in real terms, the budget is shrinking. I’m still concerned that there isn’t sufficient experience on the NRW board to give the necessary guidance and leadership in this sector.
Also, there’s demand—. I would be interested to hear whether you, in the context of setting targets or trying to reach the targets that we want to reach over the next few years, would be willing to commit to creating a strategic environmental assessment to run alongside those targets in order to support the strengthening of biodiversity in those forestry areas. Because there are major opportunities, not only in terms of woodland management, but also in terms of creating new woodland—that they could be created in a way where you have an appropriate mix of species in order to create habitats and strengthen biodiversity.
You’ve mentioned the creation of new rounds of Glastir woodland and the restoration of Glastir woodland. Now, of course, Glastir schemes have been criticised in the past for being too prescriptive and too complex. Do you therefore intend to make any changes, or are you going to continue with the plans as they have existed?
Also, of course, RDP funds pay for much of this. We all know—or don’t know, perhaps—what will happen in that context. So, I don’t know if you have considered what post-Brexit funding source you will use, or are you simply relying on this pledge that we will be no worse-off financially? Because this is a more long-term sector than most and therefore having continuity and long-term commitments in terms of funding is crucially important. I would call on you to incorporate targets that take us to 2050 or even to 2100, because that's the long-term measure of the work that's happening in this sector and that's what we need in order to give the confidence to the sector for it to develop here in Wales. Now, we’ve heard reference to the failings of NRW in this area over the past few years, and I would encourage you to do everything you can to rebuild that relationship between the sector and the Government and NRW.
One of the things that I've called for is an independent review to establish whether it is still appropriate for NRW to continue to manage the commercial forestry estate in Wales. I would echo that demand today, and if there were a conclusion that that isn't appropriate then I would certainly wish to see that inquiry considering potential alternative models. Now, the public forestry estate in Wales should be managed in a way that is an exemplar in terms of sustainable forestry, showing how biodiversity, climate change, social factors and economic factors can all come together and also how some of those tensions can be managed appropriately, but, to date, NRW has failed in that regard. Do you therefore recognise that there's a long way to go before we reach where we want to be?
Diolch, Llyr Huws Gruffydd, for those questions. In relation to NRW, as I said in my response to Andrew R.T. Davies, obviously, we've had a very long debate in the Chamber about it, and you'll be aware that I disagreed with you that an independent review was necessary, and I still hold that viewpoint. Obviously, Grant Thornton went in, they did a report, NRW have accepted the recommendations that Grant Thornton made in relation to their part of the work. We had one as a Government, and I've fully accepted that recommendation. I have full confidence in the new chair, chief executive and board—you'll be aware we replaced half the board members—to take this forward, but I do think you are absolutely right in saying that the relationship has to be rebuilt. And that's why I was so keen to get Confor in and NRW in and then making sure that they meet together. My officials have been monitoring it, my officials have been meeting with Confor separately to ensure that that relationship can be rebuilt, and, as I said in the opening statement, Confor have said they're very pleased to take that work forward. However, I will be keeping—I meet every month with the interim chair and chief executive, and I will be keeping a very close eye on it, because I think you're absolutely right: we should be an exemplar in this area, so it's very important that relationship is a fruitful one.
Again, you mentioned in that debate, I think, that you were concerned about the lack of forestry experience on the board. As I mentioned, we replaced six members back in November. One of the members on the board, I think, has the skills around the governance and the business aspect of forestry, so I do think we do have the right mix of people on the board, but, again, it's something that I'm also very keen to keep a very close eye on.
You mentioned the mix of trees, and this is something—when I came into portfolio initially, I was told by a variety of people that we were planting the wrong trees in the wrong places, and by other people that we were planting the right trees in the right places. So, I remember getting everybody in a room together to say, 'Right, I need to know what trees we need to plant in which place to make sure that we always plant the right tree in the right place.' And I think that, when we bring our strategy forward, and it's obviously very linked into our post-Brexit agricultural policy, it's really important that we ensure we get that mix right.
Because it's such a long-term sector, I think a 2050 target would be good, and I mentioned in my answer to Andrew R.T. Davies, that I talked to the New Zealand Minister about this, and their target was for the same—I think it was 50 years down the line, and I can see the benefits of doing that because I think it would be for everybody to understand. Certainly, when I speak particularly to farmers about how they could perhaps help us achieve our targets, one of the things they say is that, because it's such a long-term initiative, they're sort of reluctant to plant trees on agricultural land, because they know they've lost it for 30 years. But, again, in discussions and certainly in many of the responses we've had to 'Brexit and our land', I think that perhaps is changing a little bit and farmers do want to help us reach our forestry targets.
In relation to the RDP, you're right, we are sort of holding the UK Government to that pledge that Wales would not lose a penny if we left the European Union, and I think that it is absolutely right that we hold them to that, but, clearly, we will always need to put funding into this part of the portfolio. But, obviously, a replacement for the RDP we haven't looked at in great detail because we expect to have the funding that we receive from Europe now.
Diolch, Llyr Huws Gruffydd am y cwestiynau hynny. O ran Cyfoeth Naturiol Cymru, fel y dywedais yn fy ymateb i Andrew R.T. Davies, yn amlwg, rydym ni wedi cael dadl hir iawn yn y Siambr amdano, a byddwch yn ymwybodol fy mod i wedi anghytuno â chi bod adolygiad annibynnol yn angenrheidiol, ac rwy'n dal o'r farn honno. Yn amlwg, aeth Grant Thornton yno, fe wnaethon nhw adroddiad, mae Cyfoeth Naturiol Cymru wedi derbyn yr argymhellion a wnaed gan Grant Thornton mewn cysylltiad â'u rhan nhw o'r gwaith. Fe gawsom ni, y Llywodraeth un, ac rwyf wedi derbyn yr argymhelliad hwnnw'n llawn. Mae gennyf pob ffydd yn y cadeirydd, y prif weithredwr a'r bwrdd newydd—byddwch yn ymwybodol inni newid hanner aelodau'r bwrdd—i ddatblygu hyn, ond rwyf yn credu eich bod yn llygad eich lle wrth ddweud bod angen ailadeiladu'r berthynas. A dyna pam yr oeddwn i mor awyddus i gael ymrwymiad gan Confor a Cyfoeth Naturiol Cymru ac wedyn gwneud yn siŵr eu bod yn cyfarfod â'i gilydd. Mae fy swyddogion wedi bod yn cadw golwg ar hynny, mae fy swyddogion wedi bod yn cyfarfod gyda Confor ar wahân er mwyn sicrhau y gellir ailadeiladu'r berthynas honno, ac, fel y dywedais yn y datganiad agoriadol, mae Confor wedi dweud eu bod yn falch iawn i ddatblygu'r gwaith hwnnw. Fodd bynnag, byddaf yn cadw—rwy'n cyfarfod bob mis gyda'r cadeirydd a'r prif weithredwr dros dro, a byddaf yn cadw llygad barcud ar hyn, gan fy mod yn credu eich bod yn llygad eich lle: fe ddylem ni fod yn esiampl yn y maes hwn, felly mae'n bwysig iawn bod y berthynas honno yn un ffrwythlon.
Unwaith eto, fe wnaethoch chi sôn yn y ddadl honno, rwy'n credu, eich bod yn pryderu am y diffyg profiad sydd gan y bwrdd ym maes coedwigaeth. Fel y soniais, fe wnaethom ni newid chwe aelod yn ôl ym mis Tachwedd. Mae gan un o'r aelodau ar y bwrdd, rwy'n credu, y sgiliau o ran llywodraethu a'r agwedd fusnes ar goedwigaeth, felly rwyf yn credu bod gennym ni'r cyfuniad cywir o bobl ar y bwrdd, ond, unwaith eto, mae'n rhywbeth yr wyf hefyd yn awyddus iawn i gadw llygad barcud arno.
Fe wnaethoch chi sôn am y cyfuniad o goed, ac mae hyn yn rhywbeth—pan ddeuthum i'r portffolio i ddechrau, dywedwyd wrthyf gan amrywiaeth o bobl ein bod yn plannu'r coed anghywir yn y mannau anghywir, a gan bobl eraill ein bod yn plannu'r coed cywir yn y lleoedd cywir. Felly, rwy'n cofio cael pawb at ei gilydd mewn ystafell i ddweud, 'Iawn, mae angen imi wybod pa goed sydd angen inni eu plannu ym mha le i wneud yn siŵr ein bod ni bob amser yn plannu'r coed cywir yn y lle cywir.' Ac rwy'n credu, pan fyddwn ni'n cyflwyno ein strategaeth, ac mae'n amlwg iawn yn gysylltiedig â'n polisi amaethyddol ar ôl Brexit, mae'n wirioneddol bwysig ein bod yn sicrhau ein bod yn cael y cyfuniad hwnnw'n gywir.
Oherwydd ei fod yn sector mor hirdymor, rwy'n credu y byddai 2050 yn darged da, a soniais yn fy ateb i Andrew R.T. Davies, fy mod wedi siarad â Gweinidog Seland Newydd ynglŷn â hyn, ac roedd eu targed ar gyfer yr un—rwy'n credu ei fod 50 mlynedd yn ddiweddarach, a gallaf weld y manteision o wneud hynny oherwydd credaf y byddai'n gyfle i bawb ei deall. Yn sicr, pan rwy'n siarad yn arbennig â ffermwyr ynglŷn â sut y gallan nhw ein helpu ni efallai i gyflawni ein targedau, un o'r pethau y maen nhw'n ei ddweud yw, oherwydd ei fod yn fenter mor hirdymor, maen nhw'n bur amharod i blannu coed ar dir amaethyddol, oherwydd eu bod yn gwybod y byddant wedi ei golli am 30 mlynedd. Ond, unwaith eto, mewn trafodaethau ac yn sicr yn llawer o'r ymatebion a gawsom ni i 'Brexit a'n tir', rwy'n credu bod hynny efallai yn newid ychydig a bod ffermwyr eisiau ein helpu ni i gyflawni ein targedau coedwigaeth.
Yng nghyswllt y Cynllun Datblygu Gwledig, rydych chi'n gywir, rydym ni i ryw raddau yn sicrhau bod Llywodraeth y DU yn cadw at ei gair o ran yr addewid hwnnw na fyddai Cymru yn colli ceiniog petai ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac rwy'n credu ei bod hi'n hollol briodol ein bod yn sicrhau ei bod yn cadw at ei gair ynglŷn â hynny, ond, yn amlwg, bydd angen inni roi arian bob amser i'r rhan hon o'r portffolio. Ond, yn amlwg, nid ydym ni wedi edrych yn fanwl ar gynllun i ddisodli'r Cynllun Datblygu Gwledig mewn manylder oherwydd disgwyliwn gael yr arian yr ydym ni'n ei gael o Ewrop ar hyn o bryd.
I welcome the Government's statement. I just can't understand why everybody else doesn't believe in the importance of forests, because I actually believe it's one of the most important things we have. I don't believe you can actually have too many trees, and it always pains me when I see a number of trees being chopped down. In Rebecca Evans's constituency, a giant redwood has been chopped down in Penllergaer. That's a matter of massive local concern, and it's also a matter of concern—the number of trees in that area that are being removed. So, I think that we really do need to protect trees more than we do now. Tree preservation orders are very good. They give more of an illusion of protection than actual protection, but when they've had an accident and they've knocked a tree down, you can't un-accident the removal of a tree. I'll tell you what, if there are two things I know: grade II listed buildings spontaneously combust, and people driving around trees have accidents at fairly regular intervals, which ends up knocking down trees that have tree preservation orders on them. Both of those I find amazing, and it must be serendipity that causes them.
Can I welcome the co-operative forest planning scheme, specifically for people and co-operatives to work together and plan woodland creation at a significant and strategic scale? I support the planting of mixed forestry as opposed to a monoculture of conifers. There's been a number of tree diseases, such as Dutch elm disease, ash dieback, and the one the Minister pronounced earlier, which I'm not going to take on. Does the Minister accept that mixed forests provide some protection against tree diseases, and that such mixed forests should include broadleaved trees? Does the Minister accept that we need annual regional forestry targets? We tend to have long-term targets, but the long term, as people involved in financial planning will tell you, is made up of a lot of short terms. So, if you want to do something in the long term, you have to successfully deal with a number of short terms to get there.
Finally, something I've never understood, and it used to exist under the old county plan where land was identified for a whole range of uses: why cannot local development plans identify land for forestry in such a way that people know that that land is suitable?
Rwy'n croesawu datganiad y Llywodraeth. Dim ond methu deall yr wyf i pam nad yw pawb arall yn credu ym mhwysigrwydd coedwigoedd, oherwydd fy mod i'n credu mewn gwirionedd eu bod un o'r pethau pwysicaf sydd gennym ni. Nid wyf yn credu y gallwch chi mewn gwirionedd gael gormod o goed, ac mae hi wastad yn ofid imi pan welaf nifer o goed yn cael eu torri. Yn etholaeth Rebecca Evans, mae cochwydd anferthol wedi ei thorri ym Mhenlle'r-gaer. Mae hynny'n fater o bwys aruthrol yn lleol, ac mae hefyd yn fater o bryder—nifer y coed yn yr ardal honno sy'n cael eu torri. Felly, rwy'n credu bod gwir angen inni warchod coed yn fwy nag yr ydym ni'n ei wneud yn awr. Mae gorchmynion cadw coed yn dda iawn. Maen nhw'n rhoi mwy o argraff o amddiffyniad nag amddiffyniad gwirioneddol, ond pan fo rhywun wedi cael damwain, ac maen nhw wedi taro coeden i lawr, ni allwch chi ddadwneud y ddamwain. Fe ddywedaf i wrthych chi hyn, os oes dau beth y gwn i amdanynt: bod adeiladau rhestredig gradd II yn mynd ar dân yn ddigymell, a bod pobl sy'n gyrru o amgylch coed yn cael damweiniau yn eithaf rheolaidd, gan daro coed i lawr sydd â gorchmynion cadw coed arnynt. Rwy'n gweld y ddwy ffaith yma'n anhygoel, a rhaid mai serendipedd sy'n eu hachosi.
A gaf i groesawu'r Cynllun Cydweithio i Gynllunio Coedwigoedd, yn benodol i bobl a chwmnïau cydweithredol gydweithio a chynllunio creu coetiroedd ar raddfa sylweddol a strategol? Rwy'n cefnogi plannu coedwigoedd cymysg yn hytrach nag un cnwd o goed conwydd. Bu nifer o glefydau coed fel clefyd llwyfen yr Iseldiroedd, coed ynn yn marw, a'r un y crybwyllodd y Gweinidog yn gynharach, nad wyf i am geisio ei ynganu. A yw'r Gweinidog yn derbyn bod coedwigoedd cymysg yn darparu rhywfaint o ddiogelwch rhag clefydau coed, ac y dylai coedwigoedd cymysg o'r fath gynnwys coed llydanddail? A yw'r Gweinidog yn derbyn fod angen inni gael targedau rhanbarthol blynyddol o ran coedwigaeth? Rydym yn tueddu i fod â thargedau tymor hir, ond mae'r tymor hir, fel y bydd pobl sy'n ymwneud â chynllunio ariannol yn dweud wrthych chi, yn cynnwys llawer o dymhorau byr. Felly, os ydych chi eisiau gwneud rhywbeth yn y tymor hir, rhaid ichi ymdrin yn llwyddiannus â nifer o dymhorau byr i gyflawni hynny.
Yn olaf, rhywbeth nad wyf i erioed wedi ei ddeall, ac fe arferai fodoli o dan yr hen gynllun sirol pan nodwyd tir ar gyfer amrywiaeth eang o ddefnyddiau: pam na all cynlluniau datblygu lleol nodi tir ar gyfer coedwigaeth yn y fath fodd fel bod pobl yn gwybod bod y tir hwnnw'n addas?
Thank you, Mike Hedges, for that list of questions. I agree with you: I don't think you can have too many trees. I'm not aware of the reasons why the trees were being taken down in my friend Rebecca Evans's constituency, but I have to say, one of the most deep experiences I've had lately was I was very fortunate to visit Muir Woods in San Francisco when I was there last September for the global action climate summit, and I have to say, the air that you could breathe in that redwood forest was truly incredible. It made me realise how fortunate they are to have that type of tree out in California.
I think you're right about the mix of trees, and as I said in my response to Llyr Huws Gruffydd, it's really important that you plant the right trees in the right places and, so, whether that be conifer in some areas or broadleaved in others, it's absolutely vital that we get that right. I'm very pleased you welcome the co-operative forest planning scheme. I mentioned in my opening statement we've put £480,000 into that. We've had two rounds, and it really does encourage planning for woodland creation at a very significant and strategic scale that we haven't seen before.
I think the long-term target is very necessary for the industry, but, of course, if you have an annual target, it's much easier to monitor it, which is what we had and where we realised that we weren't planting the number of trees that we would all want to see. Around ancient, veteran and heritage trees, the woodland strategy does acknowledge the importance of ancient woodlands and, obviously, our natural resources policy sets out a commitment to very carefully manage those trees and woodlands that have such a high environmental value, and I mentioned, again, that 'Planning Policy Wales' has certainly given guidance to strengthen that aspect.
Diolch, Mike Hedges, am y rhestr honno o gwestiynau. Rwy'n cytuno â chi: nid wyf yn credu y gallwch chi gael gormod o goed. Nid wyf yn ymwybodol o'r rhesymau pam fod y coed yn cael eu torri yn etholaeth fy nghyfaill Rebecca Evans, ond rhaid imi ddweud, un o'r profiadau dwysaf imi ei gael yn ddiweddar oedd imi fod yn ffodus iawn i ymweld â Choedwig Muir yn San Francisco pan oeddwn yno fis Medi diwethaf ar gyfer yr uwchgynhadledd fyd-eang ar weithredu ar y newid yn yr hinsawdd, ac mae'n rhaid imi ddweud, roedd yr aer y gallech chi ei anadlu yn y goedwig gochwydd honno yn wirioneddol anhygoel. Gwnaeth imi sylweddoli mor ffodus ydyn nhw i gael y math hwnnw o goeden yng Nghaliffornia.
Rwy'n credu eich bod yn gywir ynghylch y cyfuniad o goed, ac fel y dywedais yn fy ymateb i Llyr Huws Gruffydd, mae'n bwysig iawn eich bod yn plannu'r coed cywir yn y mannau cywir ac, felly, boed hynny'n goed conwydd mewn rhai ardaloedd neu goed llydanddail mewn rhai eraill, mae'n gwbl hanfodol ein bod yn cael hynny'n iawn. Rwy'n falch iawn eich bod yn croesawu'r Cynllun Cydweithio i Gynllunio Coedwigoedd. Soniais yn fy natganiad agoriadol ein bod wedi buddsoddi £480,000 yn hynny. Rydym ni wedi cael dwy rownd, ac mae mewn gwirionedd yn annog cynllunio ar gyfer creu coetiroedd ar raddfa sylweddol iawn a strategol nad ydym ni wedi ei weld cyn hyn.
Rwy'n credu bod y targed hirdymor yn angenrheidiol iawn ar gyfer y diwydiant, ond, wrth gwrs, os oes gennych chi darged blynyddol, mae'n llawer haws ei fonitro, sef yr hyn a oedd gennym ni a lle gwnaethom ni sylweddoli nad oeddem ni'n plannu nifer y coed y byddem i gyd eisiau eu gweld. O ran coed hynafol, hynod a threftadaeth, mae'r strategaeth goetiroedd yn cydnabod pwysigrwydd coetiroedd hynafol ac, yn amlwg, mae ein polisi adnoddau naturiol yn nodi ymrwymiad i reoli'r coed a'r coetiroedd hynny yn ofalus sydd mor werthfawr yn amgylcheddol, a soniais, unwaith eto, bod 'Polisi Cynllunio Cymru' yn sicr wedi rhoi canllawiau i gryfhau'r agwedd honno.
Can I thank the Minister for her statement today on this very important subject? The Minister will be aware that Clifford Jones Timber in Ruthin is one of the largest producers in the UK of wood and timber posts. And I know that you visited Clifford Jones yourself to talk about some of their concerns about timber supply, particularly levels of conifer planting in terms of that coming through into the timber supply, and their concerns have been long held regarding that particular issue. So, I'm pleased to see that the Welsh Government is aiming to increase the supply in future years and to incentivise landowners to actually do more planting in the future.
Can you tell me, though, Minister—? In terms of the work that Natural Resources Wales is doing, I appreciate its focus must be, more widely, on the benefits of its land, not just in terms of developing a crop and then harvesting it and bringing that crop into use in terms of supply, but in terms, also, of recreational opportunities on its land. Again, Minister, I know that you've been to the forest around Llyn Brenig—Clocaenog forest in my constituency in the past, and you will have seen the wealth of opportunities that there are there for recreation. I don't think we're exploiting those opportunities enough; I think the same could be said, also, for parts of Llandegla forest with some of their cycle trails and carriage trails as well. So, I would be interested to know how you intend to ensure that those things are not overlooked as part of the forestry management plan.
And secondly, can I ask whether the Government has considered updating the provisions in the Forestry Act 1967, particularly in relation to felling licences? The Minister will be aware of my keen interest in the red squirrel population here in Wales, and some of the concerns that have been expressed by those who are involved in red squirrel conservation have surrounded the felling licence regime that currently prevails in Wales at the moment, which, as I understand it, cannot refuse a licence for the purpose of conserving or enhancing flora or fauna under the provisions in the 1967 Act. That is a concern to any wildlife enthusiast, not just those who are concerned about red squirrel populations.
Now, clearly, in Scotland, as I understand it, some action is being taken to update the provisions of the Act so that there can be some conditions attached to licences that look after the interests of wildlife, and I think that it's probably time that we started looking at opportunities to do the same here in Wales. I'm sure that Natural Resources Wales and that your Government's intentions are to do what they can to conserve wildlife. I wonder whether we can take this opportunity now to have some sort of commitment from the Government in terms of looking at these provisions going forward. Thank you.
A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad heddiw ar y pwnc pwysig iawn hwn? Bydd y Gweinidog yn ymwybodol bod Clifford Jones Timber yn Rhuthun yn un o'r cynhyrchwyr mwyaf yn y DU o ran pyst pren a choed. Ac rwy'n gwybod ichi ymweld â Clifford Jones eich hun i siarad am rai o'u pryderon ynglŷn â chyflenwi coed, yn arbennig faint o goed conwydd sy'n cael eu plannu ac effaith hynny ar y cyflenwad coed, a buont yn pryderu ers tro ynglŷn â'r mater penodol hwnnw. Felly, rwy'n falch o weld bod Llywodraeth Cymru yn bwriadu cynyddu'r cyflenwad yn y blynyddoedd sydd i ddod a chymell perchnogion tir i blannu mwy yn y dyfodol.
A wnewch chi ddweud wrthyf, fodd bynnag, Gweinidog—? O ran y gwaith y mae Cyfoeth Naturiol Cymru yn ei wneud, rwy'n sylweddoli bod yn rhaid i bwyslais hynny, yn fwy eang, fod ar fuddiannau'r tir sydd ganddyn nhw, nid yn unig o ran datblygu cnwd ac yna ei gynaeafu a defnyddio'r cnwd hwnnw o ran cyflenwad, ond o ran, hefyd, cyfleoedd hamdden ar eu tir. Unwaith eto, Gweinidog, rwy'n gwybod y buoch chi i'r goedwig o amgylch Llyn Brenig—coedwig Clocaenog yn fy etholaeth i yn y gorffennol, a byddwch wedi gweld y cyfoeth o gyfleoedd sydd ar gael yno o ran hamdden. Nid wyf yn credu ein bod yn manteisio digon ar y cyfleoedd hynny; credaf y gellid dweud yr un peth, hefyd, am rannau o goedwig Llandegla gyda rhai o'u llwybrau seiclo a'u llwybrau certiau hefyd. Felly, byddai gennyf ddiddordeb gwybod sut ydych chi'n bwriadu sicrhau na chaiff y pethau hynny mo'u hanghofio yn rhan o'r cynllun rheoli coedwigoedd.
Ac yn ail, a gaf i ofyn a yw'r Llywodraeth wedi ystyried diweddaru gofynion Deddf Coedwigaeth 1967, yn arbennig o ran trwyddedau torri coed? Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o'm diddordeb brwd ym mhoblogaeth y wiwer coch yma yng Nghymru, ac roedd rhai o'r pryderon a fynegwyd gan y rhai sy'n ymwneud â chadwraeth y wiwer goch yn ymwneud â chyfundrefn y trwyddedau torri coed sy'n bodoli ar hyn o bryd yng Nghymru, pryd, fel rwy'n deall, ni ellir gwrthod trwydded er mwyn gwarchod neu wella fflora neu ffawna o dan ofynion Deddf 1967. Mae hynny'n peri pryder i unrhyw un sy'n frwdfrydig dros fywyd gwyllt, nid yn unig y rhai sy'n pryderu ynghylch poblogaethau'r wiwer goch.
Nawr, yn amlwg, yn yr Alban, fel y caf ar ddeall, mae camau ar waith i ddiweddaru gofynion y Ddeddf fel y gall fod rhai amodau ynghlwm wrth drwyddedau sy'n diogelu buddiannau bywyd gwyllt, ac rwy'n credu ei bod hi fwy na thebyg yn bryd inni ddechrau edrych ar gyfleoedd i wneud yr un peth yma yng Nghymru. Rwy'n siŵr mai bwriadau Cyfoeth Naturiol Cymru a'ch Llywodraeth yw gwneud yr hyn a allant i warchod bywyd gwyllt. Tybed a allwn ni achub ar y cyfle hwn bellach i gael rhyw fath o ymrwymiad gan y Llywodraeth o ran edrych ar y gofynion hyn yn y dyfodol. Diolch.
Thank you. Yes, I certainly had a very informative visit to Clifford Jones Timber in Ruthin, where they were particularly helpful in explaining the barriers that they certainly have, and clearly, the day I went there, their yard was probably half full, whereas normally, it would be 100 per cent storage. So, again, they were very helpful. I took along officials and people from NRW so, again, we could understand the very difficult concerns they had.
I think you make a very important point about recreation and health and social inclusion, and certainly, again, I visited Brenig forest to see the work that was being undertaken for the public to enjoy, but also, the people who were volunteering and working in the forest, you could see the benefits to their health and well-being too. And of course, Llandegla is very close to my home; I visit there very often, and I think that is an example where they have absolutely maximised the benefits from that forest. You couldn't even get into the car park, let alone anywhere else, because of the mountain biking, the walking and the cafe that serves the best bacon sandwich in the country, apparently.
In relation to your issue around felling, I think it is acknowledged that the Forestry Act is limited in the nature of conditions that it can apply to and subsequently enforce upon a felling licence. I am aware of the work being undertaken by Scotland, and I have asked officials to look at this for me. I mean, my briefing refers to grey squirrels and deer, but I'm sure that red squirrels are affected in the same way.
Diolch. Do, yn sicr cefais ymweliad addysgiadol iawn â Clifford Jones Timber yn Rhuthun, lle'r oedden nhw'n arbennig o gymwynasgar yn egluro'r rhwystrau sydd yn sicr ganddyn nhw, ac yn amlwg, y diwrnod yr es i yno, mae'n debyg bod eu hiard yn hanner llawn, ond fel arfer, bydden nhw'n storio 100 y cant. Felly, unwaith eto, roedden nhw'n gymwynasgar iawn. Es i â swyddogion a phobl o Cyfoeth Naturiol Cymru gyda mi felly, unwaith eto, roeddem ni'n gallu deall y pryderon anodd iawn oedd ganddyn nhw.
Rwy'n credu eich bod yn gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch hamdden, iechyd a chynhwysiant cymdeithasol, ac yn sicr, unwaith eto, ymwelais â choedwig y Brenig i weld y gwaith a oedd yn cael ei wneud er mwyn i'r cyhoedd fwynhau, ond hefyd, y bobl a oedd yn gwirfoddoli ac yn gweithio yn y goedwig, fe allech chi weld y manteision i'w iechyd ac i'w lles hefyd. Ac wrth gwrs, mae Llandegla yn agos iawn at fy nghartref; rwy'n ymweld â'r lle yn aml iawn, ac rwy'n credu bod hynny'n enghraifft o ble maen nhw wedi manteisio i'r eithaf ar y goedwig honno. Ni allech chi hyd yn oed gael i mewn i'r maes parcio, heb sôn am unrhyw le arall, oherwydd y beicio mynydd, y cerdded a'r caffi sy'n gwneud y frechdan cig moch orau yn y wlad, mae'n debyg.
O ran yr hyn yr oeddech chi'n sôn amdano ynghylch torri coed, rwy'n credu y cydnabyddir bod y Ddeddf Coedwigaeth yn gyfyngedig o ran natur yr amodau y gall eu cymhwyso i drwyddedau torri coed ac wedyn eu gorfodi. Rwy'n ymwybodol o'r gwaith y mae'r Alban yn ei wneud, ac rwyf wedi gofyn i swyddogion edrych ar hyn i ar fy rhan. Wyddoch chi, mae fy mriff i'n cyfeirio at wiwerod llwyd a cheirw, ond rwy'n siŵr bod gwiwerod coch yn cael eu heffeithio yn yr un modd.
I'd like to thank the Minister for her statement because it's very important, particularly highlighting the point that NRW took with the phytophthora ramorum disease, and particularly the devastation we saw in the Afan valley as a consequence of that. We're still seeing a large proportion of that valled felled and not replaced. And I welcome a comment in your statement, talking about a mixture of leaf regarding replacement, but there are also some areas, and some of my constituents are actually saying they like to see the trees gone because they have a wider view and more light, as it happens—. But we need to look at if there are areas that are not going to be replaced, for whatever reason—it could be financial as a possibility—we have a strategy as to what we do with those areas so we know what's going to go on that land, but can we look, also, at how we can use—? I agree with Darren Millar that that the leisure activities are huge, the opportunities there. If you want to go to another place, come to the Afan valley and see the mountain biking there. We might not have the best bacon butties, but we'll definitely give you a very warm welcome. But these opportunities are huge for local communities and ex-mining Valleys that are now seeing the change from the industrial past to a tourism future, and I think it's important we look at and address that aspect.
But, secondly, can we also look at—you haven't talked about it—waste wood and contracting for timber, because we have biomass plants that obviously benefit from some of the woods that exist? In my constituency, we have two biomass plants, one for contaminated wood and one for virgin wood, and clearly, the contract for virgin wood was with NRW, and we need to look at how we can continue to deliver virgin wood, which is no longer needed but can still be used for a beneficial purpose. You haven't discussed that in your statement. Perhaps we can look at how we can see how that aspect of the work can also be maintaining the forestry, because it helps to maintain the forestry. It talks about replanting, but it also uses scrub wood that is left on the land when many trees are felled.
Hoffwn ddiolch i'r Gweinidog am ei datganiad oherwydd mae'n bwysig iawn, yn enwedig o ran tynnu sylw ynglŷn â sut yr aeth Cyfoeth Naturiol Cymru i'r afael â'r clefyd phytophthora ramorum, ac yn enwedig y dinistr a welsom ni yng Nghwm Afan o ganlyniad i hynny. Rydym ni'n dal yn gweld bod cyfran fawr o'r coed yn y cwm hwnnw wedi eu torri ac nad oes rhai newydd wedi eu plannu yn eu lle. Ac rwy'n croesawu'r sylw yn eich datganiad, yn sôn am gyfuniad o wahanol goed o ran plannu rhai newydd, ond ceir rhai ardaloedd hefyd, ac mae rhai o'm hetholwyr mewn gwirionedd yn dweud eu bod yn hoffi gweld bod y coed wedi mynd oherwydd bod ganddyn nhw olygfa ehangach a mwy o olau, fel y mae'n digwydd—. Ond mae angen inni ystyried pa un a oes ardaloedd lle na chaiff coed newydd eu plannu, am ba reswm bynnag—gallai fod yn ariannol fel posibilrwydd—mae gennym ni strategaeth ynglŷn â'r hyn yr ydym yn ei wneud gyda'r ardaloedd hynny er mwyn inni wybod beth fydd yn mynd ar y tir hwnnw, ond gallwn ni edrych hefyd, ar sut y gallwn ni ddefnyddio—? Rwy'n cytuno â Darren Millar bod y gweithgareddau hamdden yn enfawr, y cyfleoedd yn hynny o beth. Os ydych chi eisiau mynd i rywle arall, dewch i gwm Afan a gweld y beicio mynydd yn y fan honno. Efallai nad oes gennym ni'r brechdanau cig moch gorau, ond byddwn ni'n sicr yn rhoi croeso cynnes iawn i chi. Ond mae'r cyfleoedd hyn yn enfawr i gymunedau lleol a'r Cymoedd cyn-lofaol sydd erbyn hyn yn gweld y newid o'r gorffennol diwydiannol i ddyfodol mewn twristiaeth, ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig inni ystyried a mynd i'r afael â'r agwedd honno.
Ond, yn ail, a gawn ni hefyd edrych ar—nid ydych chi wedi sôn amdano—coed gwastraff a chontractio ar gyfer coed, oherwydd mae gennym ni weithfeydd biomas sydd yn amlwg yn elwa ar rai o'r coetiroedd sy'n bodoli? Yn fy etholaeth i, mae gennym ni ddau safle biomas, un ar gyfer coed halogedig ac un ar gyfer coed newydd, ac yn amlwg, roedd y contract ar gyfer coed newydd gyda Cyfoeth Naturiol Cymru, ac mae angen i ni ystyried sut y gallwn ni barhau i gyflenwi coed newydd, nad oes eu hangen mwyach ond y gellir eu defnyddio o hyd at ddiben buddiol. Nid ydych chi wedi trafod hynny yn eich datganiad. Efallai y gallwn ni ystyried sut y gallwn ni weld sut mae modd i'r agwedd honno ar y gwaith gynnal y maes coedwigaeth, oherwydd mae'n helpu i gynnal y maes coedwigaeth. Mae'n sôn am ailblannu, ond mae hefyd yn defnyddio coed prysgwydd a adewir ar y tir pan fydd llawer o goed wedi eu torri.
Thank you, David Rees, for those questions. I'm very aware of the area in your constituency that has lost a significant number of trees due to disease, and I mentioned in an earlier answer that I know NRW, through my discussions with the chief executive, have some significant—. I think they're over there; I think they keep about 4 per cent of land available for forestry, and I think they're running at 4.75 per cent at the current time, and that's why I'm looking to see if I can give them some additional funding, because, clearly, everybody's budgets are under pressure. So, I would very much like to see if I could support them to do some reforestation in the very near future.
I am aware of the leisure development that's been proposed in your constituency. I know my officials are working closely with Neath Port Talbot local authority in relation to that. NRW has a timber marketing plan, which runs from the period of 2017 to 2022, and that explains their approach to the harvesting and marketing of timber from the Welsh Government woodland estate. They will continue to supply timber in line with that plan, and I'd be very happy to ask them to look at the point you raised.
Diolch i chi, David Rees, am y cwestiynau hynny. Rwy'n ymwybodol iawn o'r ardal yn eich etholaeth chi sydd wedi colli nifer fawr o goed oherwydd haint, ac fe grybwyllais i mewn ateb cynharach fy mod yn gwybod bod gan Gyfoeth Naturiol Cymru, yn sgil fy nhrafodaethau gyda'r Prif Weithredwr, rai sylweddol—. Credaf eu bod nhw yn y fan honno; rwy'n credu eu bod yn cadw tua 4 y cant o dir ar gyfer coedwigaeth, ac rwy'n credu eu bod ar gyfradd o 4.75 y cant ar hyn o bryd, a dyna pam fy mod yn ystyried a fyddaf i'n gallu rhoi cyllid ychwanegol iddyn nhw, oherwydd, yn amlwg, mae cyllidebau pawb dan bwysau. Felly, byddai'n dda iawn gennyf wybod a oes modd imi roi cymorth iddyn nhw i ailgoedwigo yn y dyfodol agos iawn.
Rwy'n ymwybodol o'r datblygiad hamdden sydd wedi ei gynnig yn eich etholaeth. Gwn fod fy swyddogion yn gweithio'n agos gydag awdurdod lleol Castell-nedd Port Talbot ar hynny. Mae gan Gyfoeth Naturiol Cymru gynllun marchnata coed, sy'n ymestyn o 2017 i 2022, ac mae hwnnw'n esbonio eu dull nhw o gynaeafu a marchnata coed o ystad coetir Llywodraeth Cymru. Fe fyddan nhw'n parhau i gyflenwi coed yn unol â'r cynllun hwnnw, a byddwn i'n hapus iawn i ofyn iddyn nhw edrych ar y pwynt a godwyd gennych chi.
Diolch i'r Gweinidog.
Thank you, Minister.
Mae'r eitem nesaf wedi'i thynnu yn ôl.
The next item is withdrawn.
Felly, eitem 5 yw'r datganiad gan Ddirprwy Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar brentisiaethau a buddsoddi mewn sgiliau ar gyfer y dyfodol, ac dwi'n galw ar y Dirprwy Weinidog i wneud ei ddatganiad. Lee Waters.
Therefore, item 5 is a statement by the Deputy Minister for Economy and Transport on apprenticeships and investing in skills for the future, and I call on the Deputy Minister to make the statement. Lee Waters.
Diolch, Llywydd. I am pleased to be able to inform the National Assembly that the Welsh Government is on track to meet our manifesto commitment to deliver a minimum of 100,000 all-age, high-quality apprenticeships by the end of this Assembly term. Thanks to a remarkable effort from employers, providers and advice services, we have delivered 56,635 apprenticeship starts between May 2016 and July 2018. As we promised to do, we have focused on raising the quality of apprenticeships, and are aligning them with the needs of the Welsh economy, putting us in a stronger position to deal with the impact of globalisation, developments in automation and the fallout from Brexit.
There have been criticisms that we are not following the approach of the Government in England, but the emerging evidence is showing we have been right to take a strategic approach. Our apprenticeship scheme is on track. The English scheme is in free fall. The number of starts in Wales has increased. Last week, the National Audit Office reported that instead of rising as they had hoped, the apprenticeship starts in England are 25 per cent lower than they were two years ago, and it said the UK Government is 'very unlikely' to meet its target. We have taken a fair amount of stick from the opposition on this, and the evidence at this stage shows that we are right and they're wrong.
Welsh apprenticeships are being designed differently, to improve productivity and meet strategic skills needs. Our investment is being tailored to the needs of employers in each region, based on the recommendations from the regional skills partnerships, labour market information and sector reviews carried out by Qualifications Wales. The needs of the businesses that power our economy are central. We have created the Wales apprenticeship advisory board to provide robust challenge on skills content, and advice on the scope and range of apprenticeship frameworks. It is chaired by the Confederation of British Industry, and includes large employers and SMEs from across Wales.
We are not providing vouchers for courses that employers would run anyway in many cases, but providing clear skills progression, so that Welsh workers can move into higher value and better rewarding employment, with better life chances. We've looked at the evidence from other European countries and we are prioritising the expansion of higher apprenticeships in science, technology, engineering, mathematics and technical subjects to create a new generation of professionals to drive innovative practices, create new products and boost productivity levels. This means we are focusing on apprenticeships at level 3 and above, where returns on investment are high. As we develop our approach to nurturing the foundational economy, we'll continue to reflect on the needs of grounded firms and essential services.
Diolch, Llywydd. Rwy'n falch o allu rhoi gwybod i'r Cynulliad Cenedlaethol fod Llywodraeth Cymru ar y trywydd iawn o ran cyflawni ein hymrwymiad i ddarparu o leiaf 100,000 o brentisiaethau o ansawdd uchel, ar gyfer pob oedran erbyn diwedd y tymor Cynulliad hwn. Diolch i ymdrech ryfeddol gan gyflogwyr, darparwyr a gwasanaethau cynghori, rydym wedi darparu 56,635 o brentisiaethau rhwng mis Mai 2016 a mis Gorffennaf 2018. Fel yr addawyd, rydym wedi canolbwyntio ar wella ansawdd y prentisiaethau, a'u gwneud yn gydnaws ag anghenion economi Cymru, gan ein rhoi ni mewn sefyllfa well i ymdrin ag effeithiau globaleiddio, datblygiadau o ran awtomatiaeth a chanlyniadau a achosir gan Brexit.
Cawsom ein beirniadu am beidio â chymryd yr un agwedd â'r Llywodraeth yn Lloegr, ond mae'r dystiolaeth sy'n dod i'r amlwg yn dangos bod ein dull strategol ni wedi ei gyfiawnhau. Mae ein cynllun prentisiaeth ni ar y trywydd iawn. Mae'r cynllun yn Lloegr yn mynd i'r gwellt. Mae nifer y rhai sy'n dechrau ar brentisiaethau yng Nghymru wedi cynyddu. Yr wythnos ddiwethaf, nododd y Swyddfa Archwilio Genedlaethol fod nifer y rhai sy'n dechrau ar brentisiaethau yn Lloegr, yn hytrach na chynyddu fel y gobeithiwyd, 25 y cant yn is nag yr oedden nhw ddwy flynedd yn ôl, a dywedodd bod Llywodraeth y DU yn 'annhebyg iawn' o gyrraedd ei nod. Mae'r wrthblaid wedi ein gwawdio ni gryn dipyn yn hyn o beth, ac mae'r dystiolaeth ar hyn o bryd yn dangos mai ni sy'n iawn a nhw sy'n anghywir.
Mae prentisiaethau Cymru yn cael eu dylunio mewn ffordd wahanol, i wella cynhyrchiant ac ateb yr anghenion am sgiliau strategol. Mae ein buddsoddiad ni yn cael ei deilwra i anghenion cyflogwyr ym mhob rhanbarth, yn seiliedig ar yr argymhellion gan y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, gwybodaeth am y farchnad lafur ac adolygiadau o'r sector sy'n cael eu cynnal gan Gymwysterau Cymru. Mae anghenion y busnesau sy'n rhoi pŵer i'n heconomi yn ganolog. Rydym wedi creu bwrdd cynghori ar brentisiaethau i Gymru i ddarparu her gadarn ar y cynnwys o ran sgiliau, a chyngor ar gwmpas ac ystod fframweithiau prentisiaeth. Mae'r bwrdd yn cael ei gadeirio gan Gydffederasiwn Diwydiant Prydain, ac mae'n cynnwys cyflogwyr mawr a busnesau bach a chanolig ledled Cymru.
Nid ydym yn rhoi talebau ar gyfer cyrsiau y byddai'r cyflogwyr yn eu cynnal beth bynnag mewn llawer o achosion, ond rydym yn darparu dilyniant clir o ran sgiliau, fel y gall gweithwyr Cymru symud i gyflogaeth uwch ei gwerth sy'n talu'n well, gyda gwell cyfleoedd mewn bywyd. Rydym wedi edrych ar y dystiolaeth o wledydd eraill yn Ewrop ac rydym yn rhoi'r flaenoriaeth i ehangu prentisiaethau uwch mewn gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg, mathemateg a phynciau technegol i greu cenhedlaeth newydd o weithwyr proffesiynol i symbylu arferion arloesol, creu cynhyrchion newydd ac ysgogi cyfraddau cynhyrchiant. Mae hyn yn golygu ein bod yn canolbwyntio ar brentisiaethau ar lefel 3 ac yn uwch, lle mae'r adenillion ar fuddsoddiad yn uchel. Wrth inni ddatblygu ein dull ni o feithrin yr economi sylfaenol, byddwn yn parhau i roi ystyriaeth i anghenion cwmnïau sefydlog a gwasanaethau hanfodol.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
We are committed to skills progression across the board, and continue to work closely with our social partners in trade unions and in industry. We are creating better jobs closer to home, through extending and expanding shared apprenticeships in the Valleys taskforce area to support small business in accessing training. We are encouraging SMEs to use apprenticeships by offering an incentive of up to £3,500 to recruit a young person, providing that employer hasn’t previously offered an apprenticeship. All this is aimed at creating a culture in Wales where recruiting an apprentice is normal business practice.
This is the key point to our approach, Dirprwy Lywydd. In Wales, you don’t need a voucher to get apprenticeships that deliver for the strategic needs of your business. We say to any of the estimated 700 or so levy-paying employers, 'If your needs aren’t being met, come and talk to us.' We've established a team of advisors to support levy-paying employers, engaging closely with representative employer bodies, and published factual guides for both levy payers and other employers on how they can access the programme in Wales.
We have introduced digital apprenticeships to fill skills gaps identified by regional skills partnerships, initially in information and communications technology, and, soon, in the advanced engineering sector. And, as the evidence emerges, we hope to extend provision into other sectors too. If I may, Dirprwy Lywydd, I'll just run through a couple of the initiatives we are doing in this area.
To unlock demand, we have been working with employers under skills clusters, in areas such as health, forestry, engineering and digital. This work is driving improvement in public services as we partner with local authorities, the health service and other public bodies to share expertise. To complement this, we are working closely with the Federation of Small Businesses, to understand how we can cluster delivery around certain sectors, so that SMEs can better access the programme.
We are reviewing and strengthening the quality of commissioning, developing and issuing apprenticeship frameworks in Wales to meet the changing needs of our economy. This will ensure that our frameworks remain relevant and portable across the UK, whilst also serving the specific needs of Wales. We are strengthening the regulatory oversight of the system too, and will be launching a consultation shortly on the content of apprenticeships, with a focus on technical occupations.
For young people, we'll be launching a new IT platform to make the apprenticeship journey clearer and more user-friendly. Our programmes, Junior Apprenticeships, Preparation for Apprenticeships and Have a Go, operate in schools and are each preparing young people for vocational education. We'll be supporting people into apprenticeships via the Working Wales and the Job Support Wales programmes, providing a path to a career and life opportunities.
Last year, we published a comprehensive equality toolkit to support providers and employers, which includes modules on gender identity, stereotyping and unconscious bias. And more recently, we launched our disability action plan, developed in consultation with disability bodies, which sets out an ambitious agenda to broaden training opportunities for disabled people.
So, in conclusion, Dirprwy Lywydd, in the first half of this Assembly term, we have strengthened the relevance, quality and effectiveness of our apprenticeship offer. We all know that the pressures on Wales will increase in the coming years—possibly in the coming weeks. Brexit, new technologies and automation all demand that we have a resilient training system. Our commitment to the foundational economy and to filling Wales's missing middle of medium-sized firms requires us to focus on apprenticeships, lifelong learning and on-the-job training. Delivering relevant, high-quality apprenticeships will help us meet all these challenges. Diolch.
Rydym wedi ein hymrwymo i ddilyniant sgiliau yn gyffredinol, ac yn parhau i weithio'n agos gyda'n partneriaid cymdeithasol mewn undebau llafur ac mewn diwydiant. Rydym yn creu swyddi gwell yn nes i gartref, drwy ymestyn ac ehangu prentisiaethau a rennir yn ardal tasglu'r Cymoedd i gefnogi busnesau bach wrth gael gafael ar hyfforddiant. Rydym yn annog busnesau bach a chanolig i ddefnyddio prentisiaethau drwy gynnig cymhelliant o hyd at £3,500 i recriwtio unigolyn ifanc, cyn belled nad yw'r cyflogwr hwnnw wedi cynnig prentisiaeth o'r blaen. Nod hyn i gyd yw creu diwylliant yng Nghymru lle mae recriwtio prentis yn arfer busnes normal.
Dyma'r pwynt allweddol i'n dull ni o weithredu, Dirprwy Lywydd. Yng Nghymru, nid oes angen taleb er mwyn cael prentisiaethau sy'n darparu ar gyfer anghenion strategol eich busnes chi. Rydym yn dweud wrth unrhyw rai o'r 700 o gyflogwyr a amcangyfrifir sy'n talu ardoll, 'Os nad yw eich anghenion chi'n cael eu diwallu, dewch i siarad â ni.' Rydym wedi sefydlu tîm o ymgynghorwyr i gefnogi cyflogwyr sy'n talu ardoll, gan ymgysylltu yn agos â chyrff sy'n cynrychioli cyflogwyr, ac rydym wedi cyhoeddi canllawiau ffeithiol ar gyfer y rhai sy'n talu'r ardoll a chyflogwyr eraill fel ei gilydd ar y modd y gallan nhw fod â rhan yn y rhaglen yng Nghymru.
Rydym wedi cyflwyno prentisiaethau digidol i lenwi'r bylchau sgiliau a nodwyd gan y partneriaethau sgiliau rhanbarthol, i ddechrau mewn technoleg gwybodaeth a chyfathrebu, ac, yn fuan, yn y sector peirianneg uwch. Ac, fel y daw'r dystiolaeth i'r amlwg, rydym yn gobeithio ymestyn y ddarpariaeth i sectorau eraill hefyd. Os caf i, Dirprwy Lywydd, rwy'n mynd i sôn am ychydig o'r mentrau yr ydym yn eu cynnal yn y maes hwn.
I ddatgloi'r galw, rydym wedi gweithio gyda chyflogwyr o dan glystyrau sgiliau, mewn meysydd fel iechyd, coedwigaeth, peirianneg a thechnoleg ddigidol. Mae'r gwaith hwn yn ysgogi gwelliant o ran gwasanaethau cyhoeddus wrth inni fod mewn partneriaeth gydag awdurdodau lleol, y gwasanaeth iechyd a chyrff cyhoeddus eraill i rannu arbenigedd. I ategu hyn, rydym yn gweithio'n agos gyda'r Ffederasiwn Busnesau Bach, er mwyn deall sut y gallwn ni glystyru'r cyflenwi o amgylch rhai sectorau, fel y gall busnesau bach a chanolig gael gwell defnydd o'r rhaglen.
Rydym yn adolygu ac yn atgyfnerthu ansawdd comisiynu, ac yn datblygu ac yn rhyddhau fframweithiau prentisiaeth yng Nghymru i ddiwallu anghenion cyfnewidiol ein heconomi. Bydd hyn yn sicrhau bod ein fframweithiau yn parhau'n berthnasol ac yn gludadwy ledled y DU, wrth ateb anghenion penodol Cymru hefyd. Rydym yn atgyfnerthu goruchwyliaeth reoleiddiol y system hefyd, a byddwn yn lansio ymgynghoriad cyn bo hir ar gynnwys y prentisiaethau, gan ganolbwyntio ar alwedigaethau technegol.
Ar gyfer pobl ifanc, byddwn yn lansio llwyfan TG newydd i egluro'r daith prentisiaeth yn well ac yn fwy hwylus i'r defnyddiwr. Mae ein rhaglenni, Prentisiaethau Iau, Paratoi ar gyfer Prentisiaethau a Rhoi Cynnig Arni, yn gweithredu mewn ysgolion a phob un yn paratoi pobl ifanc ar gyfer addysg alwedigaethol. Byddwn yn cefnogi pobl wrth fynd i brentisiaethau drwy'r rhaglenni Cymru'n Gweithio a Chymorth i Waith Cymru, gan ddarparu llwybr i yrfa a chyfleoedd bywyd.
Y llynedd, cyhoeddwyd pecyn cymorth cydraddoldeb cynhwysfawr i gefnogi darparwyr a chyflogwyr, sy'n cynnwys modiwlau ar hunaniaeth o ran rhywedd, stereoteipio a rhagfarn anymwybodol. Ac yn fwy diweddar, rydym wedi lansio ein cynllun gweithredu ar anabledd, a ddatblygwyd trwy ymgynghori â chyrff anableddau, sy'n nodi agenda uchelgeisiol i ehangu cyfleoedd hyfforddiant ar gyfer pobl anabl.
Felly, i gloi, Dirprwy Lywydd, yn ystod hanner cyntaf y tymor Cynulliad hwn, rydym wedi cryfhau perthnasedd, ansawdd ac effeithiolrwydd ein cynigion o brentisiaethau. Rydym i gyd yn gwybod y bydd y pwysau ar Gymru yn cynyddu yn y blynyddoedd nesaf—yn yr wythnosau nesaf o bosibl. Mae Brexit, technolegau newydd ac awtomatiaeth i gyd yn mynnu bod gennym system o hyfforddi sy'n gydnerth. Mae ein hymrwymiad ni i'r economi sylfaenol a sicrhau bod cwmnïau o faint canolig yng Nghymru yn ei gwneud yn ofynnol inni ganolbwyntio ar brentisiaethau, dysgu gydol oes a hyfforddiant yn y gweithle. Bydd darparu prentisiaethau perthnasol o ansawdd uchel yn ein helpu ni i ymdrin â'r heriau hyn i gyd. Diolch.
I'm grateful to the Minister for his statement here today—at the third attempt. Last week was National Apprenticeship Week. National Apprenticeship Week represents an opportunity to highlight the benefit apprenticeships can bring to individuals, employers and to the economy as a whole. An apprenticeship gives someone the chance to get new skills, to earn while they learn, and get on in their career, while making sure businesses have the skilled workers they need to grow. It is important, therefore, that the training provided is relevant to meet the needs of both apprentices and employers.
Last September, Estyn produced a report that claimed that most providers of higher level apprenticeships did not manage them well and that many courses are outdated. Estyn went on to say that a failing among providers saw workers in Wales having to travel to England to get training. Could the Minister advise what progress has been made in implementing Estyn's recommendations to ensure people receive quality, up-to-date training here in Wales?
Good-quality career advice is essential to promote the benefits that apprenticeships can bring to students at an early stage. Concerns have been expressed about the quality and the availability of careers advice, citing the shortage of trained career advisors and lack of knowledge of apprenticeships and vocational training by school staff. Could the Minister advise the Assembly if he is content with the availability of career advice in Wales and the accuracy of advice on vocational and educational training?
In Wales, women made up 60 per cent of apprentices in 2017. However, women are often guided towards apprenticeships in which they are paid less than men. In construction and engineering programmes, there was only one woman for every 23 men. Also, getting disabled people access to apprenticeships presents a considerable challenge. Less than 2 per cent of those on apprenticeship programmes are disabled people. How will the Minister tackle gender prejudice and the under-representation of disabled people in the apprenticeship system? Ethnic minority representation on apprenticeship programmes remains static, at around 3 per cent of the total. How will the Minister ensure that apprenticeships reflect more accurately the diverse population of Wales?
The Minister will be aware of the vital importance of farming in the Welsh economy. Only 1 per cent of the total number of apprenticeships available in Wales for the last two academic years were in agriculture. What action will the Minister take to ensure young people are getting the skills they need to ensure Wales has a competitive and productive farming industry?
Finally, Minister, last November, the Economy, Infrastructure and Skills Committee expressed its disappointment at the lack of transparency surrounding the funding and operation of the Welsh Government's apprenticeship programme. Concerns were expressed about the criteria used to make decisions about allocating funding, the amount of funding available for each level of non-degree apprenticeships, and the 10 per cent fund seemingly reserved for lower level apprenticeships. In your response, Minister, please could you commit to providing the greater transparency requested by the committee? Thank you.
Rwy'n ddiolchgar i'r Gweinidog am ei ddatganiad yma heddiw—ar ei drydedd ymgais. Yr wythnos ddiwethaf oedd Wythnos Genedlaethol Prentisiaethau. Mae Wythnos Genedlaethol Prentisiaethau yn gyfle i dynnu sylw at y budd y gall prentisiaethau ei roi i unigolion, i gyflogwyr a'r economi yn ei chyfanrwydd. Mae prentisiaeth yn rhoi cyfle i rywun ddysgu sgiliau newydd, i ennill cyflog wrth iddo ddysgu, a bwrw ymlaen yn ei yrfa, ac ar yr un pryd yn gwneud yn siŵr bod gan fusnesau y gweithwyr medrus sydd eu hangen arnyn nhw er mwyn ehangu. Mae'n bwysig, felly, bod yr hyfforddiant a ddarperir yn berthnasol ar gyfer ateb anghenion prentisiaid a chyflogwyr.
Fis Medi diwethaf, cynhyrchodd Estyn adroddiad yn honni nad oedd y rhan fwyaf o ddarparwyr prentisiaethau lefel uwch yn eu rheoli'n dda a bod llawer o gyrsiau yn hen ffasiwn. Aeth Estyn ymlaen i ddweud bod methiant ymhlith darparwyr yn golygu bod gweithwyr yng Nghymru yn gorfod teithio i Loegr i gael hyfforddiant. A wnaiff y Gweinidog ddweud pa gynnydd a wnaed wrth weithredu argymhellion Estyn i sicrhau bod pobl yn cael yr hyfforddiant diweddaraf o ansawdd da yma yng Nghymru?
Mae cyngor gyrfa o ansawdd da yn hanfodol er mwyn hyrwyddo'r manteision y gall prentisiaethau eu cynnig i fyfyrwyr ar gam cynnar. Mynegwyd pryderon ynghylch ansawdd a phresenoldeb cyngor gyrfa, gan gyfeirio at y prinder o gynghorwyr gyrfa hyfforddedig a diffyg gwybodaeth am brentisiaethau a hyfforddiant galwedigaethol ymhlith staff ysgolion. A wnaiff y Gweinidog ddweud wrth y Cynulliad a yw ef yn fodlon ar y cyngor gyrfa sydd ar gael yng Nghymru a chywirdeb y cyngor ar hyfforddiant galwedigaethol ac addysgol?
Yng Nghymru, menywod oedd 60 y cant o'r prentisiaid yn 2017. Fodd bynnag, yn aml caiff menywod eu harwain at brentisiaethau sy'n cynnig llai o dâl iddynt nag i ddynion. Mewn rhaglenni adeiladu a pheirianneg, dim ond un fenyw oedd i bob 23dyn. Hefyd, mae cael pobl anabl i fod yn brentisiaid yn her sylweddol. Mae llai na 2 y cant o'r rhai sydd ar raglenni prentisiaeth yn bobl anabl. Sut wnaiff y Gweinidog fynd i'r afael â rhagfarn rhyw a diffyg cynrychiolaeth pobl anabl yn y system brentisiaeth? Mae cynrychiolaeth y lleiafrifoedd ethnig sydd ar raglenni prentisiaeth yn parhau i fod yn sefydlog, ar tua 3 y cant o'r cyfanswm. Sut wnaiff y Gweinidog sicrhau bod prentisiaethau yn adlewyrchu'n fwy cywir boblogaeth amrywiol Cymru?
Bydd y Gweinidog yn ymwybodol o bwysigrwydd hanfodol ffermio yn economi Cymru. Dim ond 1 y cant o gyfanswm y prentisiaethau ar gael yng Nghymru dros y ddwy flynedd academaidd ddiwethaf oedd mewn amaethyddiaeth. Pa gamau wnaiff y Gweinidog eu cymryd i sicrhau bod pobl ifanc yn ennill y sgiliau sydd eu hangen i sicrhau bod gan Gymru ddiwydiant ffermio cystadleuol a chynhyrchiol?
Yn olaf, Gweinidog, fis Tachwedd diwethaf, mynegodd y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau ei siom ynghylch y diffyg tryloywder o ran ariannu a gweithredu rhaglen prentisiaethau Llywodraeth Cymru. Mynegwyd pryderon ynghylch y meini prawf a ddefnyddir i wneud penderfyniadau ynglŷn â dyrannu cyllid, y swm o arian sydd ar gael ar gyfer pob lefel o brentisiaethau nad ydyn nhw ar lefel gradd, a'r gronfa 10 y cant a gedwir, yn ôl pob golwg, ar gyfer prentisiaethau lefel is. Yn eich ymateb, Gweinidog, os gwelwch yn dda, a wnewch chi ymrwymo i ddarparu'r tryloywder mwy eang y gofynnodd y pwyllgor amdano? Diolch.
I think I counted five questions there. I will try to answer as many of them as I can.
Your first point, about the report done by Estyn into training providers: last year, Estyn found that two of the three providers that were inspected were 'good' and the other was 'adequate'. Clearly, adequate is not good enough and we are reviewing the position about the quality of standards. And as well, I am aware that the economy committee and the Welsh Government are also reviewing the regional skills partnership.
You asked about careers advice. You'll be aware of the announcement of the Working Wales advice service, which is rationalising many of the programmes that we already have: Jobs Growth Wales, ReAct and so on. Some of that support will be delivered by Careers Wales once the procurement exercise is completed. We're certainly not complacent about the quality of careers advice, and we are taking active steps to improve that.
You asked about disability and equality, and I believe I addressed that in the statement, with the publication of the toolkit.
And you asked, finally, about agriculture, which I have to confess I will have to write to you about.FootnoteLink
Rwy'n credu imi gyfrif pum cwestiwn. Byddaf yn ceisio ateb cymaint ag y gallaf i.
Eich pwynt cyntaf, am yr adroddiad a wneir gan Estyn ar ddarparwyr hyfforddiant: y llynedd, canfu Estyn fod dau o'r tri darparwr yn 'dda' ac roedd y llall yn 'ddigonol'. Yn amlwg, nid yw digonol yn ddigon da ac rydym yn adolygu'r sefyllfa o ran ansawdd y safonau. Ac yn ogystal â hynny, rwy'n ymwybodol bod Pwyllgor yr Economi a Llywodraeth Cymru yn adolygu'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol hefyd.
Roeddech chi'n holin am gyngor gyrfa. Byddwch yn ymwybodol o lansiad y gwasanaeth cynghori Cymru ar Waith, sydd yn rhesymoli nifer o raglenni sydd gennym ni eisoes: Twf Swyddi Cymru, ReAct ac yn y blaen. Caiff peth o'r gefnogaeth honno ei rhoi gan Gyrfa Cymru pan fydd yr ymarfer caffael wedi ei gwblhau. Yn sicr, nid ydym yn ddifater ynghylch ansawdd cyngor gyrfa, ac rydym yn cymryd camau gweithredol i wella hynny.
Roeddech chi'n holi am anableddau a chydraddoldeb, ac rwy'n credu mi ymdrin â hynny yn y datganiad, gyda chyhoeddi'r pecyn cymorth.
Ac roeddech chi'n holi, yn olaf, am amaethyddiaeth. Mae'n rhaid cyfaddef y bydd yn rhaid imi ysgrifennu atoch chi ynglŷn â hynny.FootnoteLink
Diolch am y datganiad yma. Mae wedi bod peth llwyddiant yn y maes yma, felly hoffwn groesawu'r prif ffigurau, ond mae'r datganiad yn darlunio llun delfrydol iawn sydd yn masgio rhai o'r problemau a'r penblethau sydd yn datblygu yn y maes yma.
Y peth cyntaf sy'n rhaid imi ofyn yw: a allem ni gael system ddelifro gwell yn nhermau y ffordd i addysgu yn y gweithle? Yn bresennol, bydd arian yn cael ei gaffael gan ddarparwyr hyfforddiant, sydd, i ryw raddau, wedi creu marchnad ffals, gan eu bod nhw yn cael eu cynnal gan arian Llywodraeth Cymru. A ydych chi'n credu y byddai'n well mynd i'r afael â phrentisiaethau trwy gael gwasanaeth addysg i unigolion ac ariannu prentisiaethau mewn ffordd sy'n adlewyrchu hynny? Ydych chi wedi ystyried modelau amgen a fyddai'n gweld partneriaethau newydd gydag awdurdodau lleol a cholegau addysg bellach, er enghraifft, gan gysylltu cyflogwyr yn uniongyrchol, neu drwy sefydliad dielw, yn hytrach na darparwyr hyfforddiant preifat? Yn Nenmarc, er enghraifft, mae prentisiaethau a hyfforddiant yn seiliedig ar waith yn cael eu hariannu trwy'r Llywodraeth ganolog a'r Llywodraeth ranbarthol gan weithio yn uniongyrchol â chyflogwyr a sicrhau bod prentisiaethau, a'r rheini sy'n derbyn yr hyfforddiant, yn cael eu hariannu trwy wasanaethau addysg gyhoeddus? Mae hyn yn rhoi mwy o hyblygrwydd a hygludedd—portability—os, er enghraifft, hoffai rywun newid eu prentisiaeth wrth aros yn yr amgylchedd addysg hynny. Felly, rwy'n gofyn ichi a ydych chi wedi edrych ar fodelau amgen.
A allwch chi hefyd amlinellu'n fyr y penderfyniad a wnaed i hepgor ymarferiad caffael presennol ar gyfer rhaglen gymorth cyflogaeth Cymru'n Gweithio? Gwnes i geisio gofyn cwestiwn wythnos diwethaf, ond nid oedd wedi cael ei ddewis, ond roedd y sector wedi cael darganfod bod y gwaith caffael yma wedi cael ei hepgor, ond nid oedd Aelodau'r Cynulliad wedi cael y datganiad hyd nes ddiwedd yr wythnos diwethaf. Os yw hon yn strategaeth newydd gydag agenda newydd, sut felly fydd parhau â'r hen system yn adlewyrchu hynny? Hoffwn i ddeall yr hyn sydd tu ôl i feddylfryd y Llywodraeth yn hynny o beth.
I symud ymlaen at brentisiaethau iaith Gymraeg, mae nifer ohonom ni yn poeni yn fawr ynglŷn â'r ffigurau dwi wedi'u gweld gan Gymdeithas yr Iaith o 2017 i 2019. Dim ond 230 allan o 58,665, neu 0.39 y cant o'r cyfanswm, oedd yn brentisiaethau trwy gyfrwng y Gymraeg. Os ydyn ni wir yn ddifrifol am gyrraedd y filiwn o siaradwyr rydym ni'n trafod yma o ddydd i ddydd, yna mae angen amryw o broffesiynau a chrefftau ar gael trwy brentisiaethau yn yr iaith Gymraeg. Sut ydych chi'n mynd i fynd ati i ehangu ar y nifer yma yn sylweddol a sicrhau bod ardaloedd priodol yng Nghymru yn gallu cael mwy o brentisiaethau trwy gyfrwng y Gymraeg? Er enghraifft, os ydym ni'n cael cymdeithasau tai mewn ardaloedd lle mae'r Gymraeg yn gryf, oni ddylai prentisiaethau gael mwy o fynediad i'r fath hynny o brentisiaethau trwy gyfrwng y Gymraeg? Beth ydych chi'n mynd i'w wneud ar hyn?
Fel sydd wedi cael ei nodi yn gynharach, mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn dweud bod angen gwneud lot mwy o waith i gael menywod i mewn i brentisiaethau, ac nid dim ond yn y prentisiaethau hynny y mae menywod yn cael eu cysylltu â nhw yn hanesyddol. Mae nifer o gyfleon yn y byd adeiladu, gweithgynhyrchu, ond dynion ar hyn o bryd sydd yn cael mynediad atyn nhw, ac wedyn yn cael cyflog gwell yn sgil hynny. Felly, beth ydych chi'n mynd i'w wneud i sicrhau bod yr anghysondeb yma yn dod i ben?
Rwyf wedi dod â'r mater yma i chi o'r blaen ynglŷn â potentially rhoi trafnidiaeth am ddim i bobl sydd ar brentisiaethau, os ydyn nhw, efallai, yn byw ymhell i ffwrdd o'r lle maen nhw angen ei gyrraedd. Dwi wedi cael pobl yn fy ardal i yn dweud ei bod yn amhosib iddyn nhw fynd at brentisiaeth oherwydd dŷn nhw ddim yn gallu cyrraedd y lle maen nhw'n disgwyl gorfod ei gyrraedd i wneud y brentisiaeth hynny. Felly, beth ydych chi'n ei wneud ar hynny?
Thank you for your statement. There has been some success in this area, so I’d like to welcome the headline figures, but the statement does give us a very idealistic picture, which masks some of the problems that are developing in this area.
The first thing that I have to ask is: could we have a better delivery system in terms of learning in the workplace? At present, money will be procured by training providers, which, to a certain extent, have created a false market, because they’re sustained by Welsh Government funding. Do you think it would be better to tackle apprenticeships by having an education system for individuals and funding apprenticeships in a way that reflects that? Have you considered alternative models that would see new partnerships with local authorities and FE colleges, for example, and linking employers directly, or through non-profit organisations, rather than private training providers? In Denmark, for example, apprenticeships and training based in the workplace are funded by the central Government and the regional Government, working directly with employers and ensuring that apprenticeships, and those who receive training, are funded through public education services. This gives more flexibility and portability if, for example, someone would like to change their apprenticeship while staying in that education system. So, I’d like to ask you whether you’ve looked at alternative models.
Could you also outline briefly the decision that was made to exclude the current procurement exercise for the employment support programme Wales Working? I tried to ask a question last week, but it wasn’t chosen, but the sector found that this procurement had been excluded, but Assembly Members hadn’t had the statement until the end of last week. If this is a new strategy with a new agenda, how is continuing with the old system going to achieve that? I’d like to understand the Government’s thinking on that.
Moving on to Welsh language apprenticeships, a number of us are very concerned about the figures that I’ve seen from Cymdeithas yr Iaith from 2017 to 2019. Only 230 out of the 58,665, or 0.39 per cent, were Welsh-medium apprenticeships. If we are really serious about reaching the million Welsh speakers that we discuss here every day, then we need a variety of different skills through Welsh-medium apprenticeships. How are you going to expand this number significantly and ensure that appropriate areas of Wales can have more apprenticeships through the medium of Welsh? For example, if we have housing associations in areas where Welsh is very strong, shouldn’t apprenticeships have more access to that kind of apprenticeship through the medium of Welsh? What are you going to do about that?
As has been stated earlier, the Equalities and Human Rights Commission has said that we need to do much more work to get women into apprenticeships and not just in those apprenticeships that women are often linked to historically. There are a number of opportunities in the building and manufacturing industries, but it’s men, chiefly, who are having access to those and then getting better pay because of that. So, what are you going to do to ensure that that inequality comes to an end?
I’ve brought this issue to you before in terms of the potential to give free transport to those who are undertaking apprenticeships, if, perhaps, they live a long distance away from where they want to get to. I’ve had people in my area saying that it’s impossible for them to travel to their apprenticeships because they can’t get there to do that apprenticeship. So, what are you doing about that?
Finally, I met with Universities Wales yesterday about degree apprenticeships, and they said that they are quite frustrated about the very narrow confines through which people can access that money in relation to the Welsh Government's priorities of digital, and they're telling me that people are going in their droves to England to take part in these apprenticeship opportunities at a degree level. That means we're losing our brightest and our best to England for these degree apprenticeships. So, you said you were potentially going to be expanding the areas through which people could access degree apprenticeships. When are you going to do that? Because Universities Wales is not a body that usually gets quite het up about things, but they seemed very animated about this yesterday. If they are feeling confined by what they can offer here in Wales, then, surely, we need to be addressing that.
Yn olaf, fe wnes i gyfarfod â Phrifysgolion Cymru ddoe ynglŷn â phrentisiaethau gradd. Roedden nhw'n dweud eu bod nhw'n rhwystredig iawn oherwydd y cyfyngiadau tynn iawn sydd ar bobl wrth geisio cael yr arian hwnnw o ystyried y flaenoriaeth y mae Llywodraeth Cymru yn ei rhoi i dechnoleg ddigidol, ac maen nhw'n dweud wrthyf i fod pobl yn heidio i Loegr i gael rhan yn y cyfleoedd prentisiaeth hyn ar lefel gradd. Mae hynny'n golygu ein bod ni'n colli ein myfyrwyr gorau a disgleiriaf i Loegr oherwydd y prentisiaethau gradd hyn. Felly, roeddech chi'n dweud eich bod o bosibl yn mynd i ehangu'r meysydd y gallai pobl gael prentisiaethau gradd ynddyn nhw. Pryd ydych chi'n bwriadu gwneud hynny? Oherwydd nid yw Prifysgolion Cymru fel arfer yn gwylltio ynghylch pethau, ond roedden nhw i'w gweld wedi eu cynhyrfu'n fawr ddoe oherwydd hyn. Os ydyn nhw'n teimlo eu bod nhw wedi eu cyfyngu gan yr hyn y maen nhw'n gallu ei gynnig yma yng Nghymru, yna, yn sicr, mae angen inni ymdrin â hynny.
Thank you. I think there were six questions there—I'll try my best to briefly answer those.
Your first point about private training providers and was there an argument for a mixed economy and moving to a different provision—I think that's a very interesting idea. I'd certainly welcome the opportunity to see more social enterprises and co-operatives providing training, and I'd be interested in discussing that further and receiving any ideas that Bethan Jenkins has.
Your question about the procurement exercise for Working Wales—that has been delayed because of a concern about the evaluation methodology that was used and, based on legal advice, we've decided to rerun the framework. That's why there was the delay.
On the question of the Welsh language, the figures I have is that in 2016-17, just over 4 per cent of apprenticeships were formally assessed in Welsh, and an additional 8 per cent used Welsh in some part of their training. And I think one of the challenges we have is the number of people who are willing to do the whole of their apprenticeship though the medium of Welsh. But we are working with Coleg Cymraeg Cenedlaethol in seeing what more we can do, and a plan was published in December, setting out some steps. So, we're certainly not being complacent about that.
The question on the women apprenticeships was well made—I certainly agree with the sentiment. There are a number of different initiatives in this area already, but we can certainly do more, and I'd be happy to write and set out some of the activity we currently have in place, and if you have suggestions for more that we can do, we'd certainly welcome the opportunity to discuss that too.
You mentioned the case for free transport. As you know, we have a White Paper currently under consultation for the future of transport in Wales. It's tempting to look at different groups and suggest that free transport would be beneficial for them, as undoubtedly it would, but I think we need to take a more strategic judgment about how we structure the future of public transport in Wales, and whether or not there's a role for free transport for the whole population or sections of the population as part of that. Certainly, there are no options off the table on that, as we look at strengthening our public transport sector.
And, finally, on degree apprenticeships—I'm sure universities are angry, because, in England, as I mentioned, the programme has wildly overspent, and one of the reasons for that is employers are classing things like MBAs, for example, as apprenticeships. So, they're spending merrily on such programmes, blowing the budget as they go. So, universities are doing extremely well out of it in England. You'll forgive us for not following in that—what we think—hedonistic manner, and that we instead take an evidence-based approach on what we think is the right strategic fit for the Welsh economy. We've started with digital as a degree apprenticeship, we're about to launch engineering, and we're looking at other areas. But we think we're right to be taking a more methodical and strategic approach rather than simply recategorising degree courses as apprenticeships to deal with this voucher system they have in England, which I'm sure universities would like us to do, but we're going to take a different approach in Wales.
Diolch. Rwy'n credu bod chwe chwestiwn gyda ni yma—byddaf yn gwneud fy ngorau i ateb y rhain yn gryno.
Eich pwynt cyntaf am ddarparwyr hyfforddiant preifat ac a oedd yna ddadl dros economi gymysg a symud tuag at wahanol ddarpariaeth—rwy'n credu bod hwnnw'n syniad diddorol iawn. Byddwn yn sicr yn croesawu'r cyfle i weld mwy o fentrau cymdeithasol a chydweithredol yn darparu hyfforddiant, a byddai ddiddordeb gennyf i drafod hynny ymhellach a chael unrhyw syniadau sydd gan Bethan Jenkins.
Eich cwestiwn am yr ymarfer caffael i Gymru ar Waith—bu oedi yno oherwydd pryder ynglŷn â'r fethodoleg gwerthuso a ddefnyddiwyd ac, ar sail cyngor cyfreithiol, rydym wedi penderfynu ail-redeg y fframwaith. Dyna pam y cafwyd yr oedi.
Ar gwestiwn yr iaith Gymraeg, yn y ffigurau sydd gennyf i, yn 2016-17, aseswyd ychydig dros 4 y cant o'r prentisiaethau yn ffurfiol yn y Gymraeg, a defnyddiodd 8 y cant ar ben hynny rywfaint o'r Gymraeg mewn rhan o'u hyfforddiant. Ac rwyf i o'r farn mai un o'r heriau sydd gennym ni yw nifer y bobl sy'n fodlon cwblhau eu prentisiaeth gyfan drwy gyfrwng y Gymraeg. Ond rydym ni'n gweithio gyda'r Coleg Cymraeg Cenedlaethol i weld beth y gallwn ei wneud, a chyhoeddwyd cynllun ym mis Rhagfyr, gan nodi rhai camau. Felly, yn sicr nid ydym yn ddifater yn hynny o beth.
Roedd y cwestiwn ar brentisiaethau i fenywod wedi ei lunio'n dda—yn sicr, rwy'n cytuno â'r meddylfryd. Ceir nifer o wahanol fentrau eisoes yn y maes hwn, ond yn sicr gallwn wneud rhagor, a byddwn yn hapus i ysgrifennu a nodi rhywfaint o'r gweithgarwch sydd gennym ni ar waith ar hyn o bryd. Ac os oes gennych chi awgrymiadau am beth arall y gallem ni ei wneud, byddem ni'n croesawu cyfle i drafod hynny yn sicr hefyd.
Roeddech yn sôn am yr achos dros gludiant am ddim. Fel y gwyddoch, mae gennym Bapur Gwyn dan ymgynghoriad ar hyn o bryd ar ddyfodol trafnidiaeth yng Nghymru. Mae'n demtasiwn inni edrych ar wahanol grwpiau ac awgrymu y byddai cludiant am ddim yn fanteisiol iddyn nhw, ac yn sicr mae hynny'n wir. Ond credaf fod angen inni goleddu barn fwy strategol ynglŷn â'r modd y byddwn ni'n strwythuro trafnidiaeth gyhoeddus yng Nghymru i'r dyfodol, ac a oes lle i gludiant am ddim i'r boblogaeth gyfan neu rannau o'r boblogaeth fel rhan o hynny. Yn sicr, nid oes unrhyw ddewisiadau wedi eu diystyru ynglŷn â hynny, wrth i ni edrych ar gryfhau ein sector trafnidiaeth gyhoeddus.
Ac, yn olaf, o ran prentisiaethau gradd—rwy'n siŵr bod y prifysgolion wedi gwylltio oherwydd, yn Lloegr, fel y soniais i, mae'r rhaglen wedi gorwario'n wyllt, ac un o'r rhesymau am hynny yw bod cyflogwyr yn rhoi pethau fel graddau Meistr Gweinyddu Busnes, er enghraifft, yng nghategori prentisiaethau. Felly, maen nhw'n gwario arian fel dŵr ar raglenni o'r fath, gan wagio'r pwrs i gyd wrth fynd. Mae'r prifysgolion yn elwa'n fawr iawn ar hynny yn Lloegr. Fe wnewch chi faddau inni am beidio â dynwared y dull—yn ein barn ni—hedonistaidd hwnnw, a'n bod ni, yn hytrach, yn gweithredu mewn modd sy'n seiliedig ar dystiolaeth o ran yr hyn y credwn ni sy'n strategol weddus ar gyfer economi Cymru. Rydym wedi dechrau gyda thechnoleg ddigidol fel prentisiaeth gradd, rydym ar fin lansio peirianneg, ac rydym yn edrych ar feysydd eraill. Ond credwn ein bod yn iawn i gymryd dull mwy trefnus a strategol yn hytrach na dim ond ail-gategoreiddio cyrsiau gradd yn brentisiaethau i ymdrin â'r system hon o dalebau sydd ganddyn nhw yn Lloegr, ac rwy'n siŵr y byddai'r prifysgolion yn hoffi ein gweld ni'n gwneud hynny, ond byddwn ni'n gweithredu mewn modd gwahanol yng Nghymru.
Thank you for your statement. I think it's really important that we look at this with a very hard-nosed approach, because there's been a lot of concern recently about young people being encouraged to go into university education, which doesn't actually give them the sort of skills they need to get a decent job, and that all it does is load them with a lot of debt. So, there's quite a moral hazard there in terms of what universities may be doing in the case of some young people who, actually, are not going to get what they need out of university education. And it seems to me that apprenticeships are a way in which we somehow re-engineer the UK economy, which is far too overbalanced by the emphasis on what goes on in the City of London and the financial services industry, as opposed to what needs to be going on in manufacturing, particularly in new industries as new technology changes and evolves.
I have a particular concern about the numbers of women going into higher paid areas of the economy. Obviously, there are quite a lot of women going into apprenticeships, but they tend to be in the lower paid jobs like childcare and hairdressing. Whilst, obviously, childcare is a fantastically important career, it's not where the money is to be made. In the meantime, there's a huge need for precision skills in construction and engineering. It doesn't require you to be physically strong, it requires you to be precise and have good design skills. It's noticeable that there are only 360 female apprentices, compared to 8,300 men. That's one woman for every 23 male. You get the opposite story in healthcare and public services.
So, I just wondered if you agree with the suggestion that there could be positive action, such as reserving places for protected groups who are under-represented in particular fields, or whether ensuring that, where there are equally good candidates, we take the one who is under-represented. Equally, I think it's of concern that there's a really small number of people with disabilities registered as doing apprenticeships, because it seems to me that they may have a disability but that doesn't mean they aren't very well qualified to do a lot of different types of apprenticeships. Only 1.5 per cent of those on apprenticeships are, I believe, disabled.
The area that I'm particularly interested in, as well as the construction and engineering industries, where I think new ways of construction require those precision skills—there's also the need for new skills to enable us to add value to the food industry. We're very good at being primary producers of food, but we're not so good at actually processing it here in Wales to enable us to add value to the Welsh economy rather than to somebody else's economy. I just wondered if you could give us any indication as to how we could improve the numbers of apprenticeships going into new forms of irrigation, understanding how computers can be tracking what the soil balance is, and additives—these are all things that require precision skills and certainly don't require you to be necessarily physically strong.
Diolch i chi am eich datganiad. Mae'n bwysig iawn ein bod ni'n edrych ar hyn yn ddigyfaddawd, oherwydd bu llawer o bryder yn ddiweddar am bobl ifanc yn cael eu hannog i geisio addysg prifysgol, ac na fyddai hynny mewn gwirionedd yn rhoi'r math o sgiliau sydd eu hangen arnyn nhw i gael swydd dda, a'r cwbl y mae hynny'n ei gyflawni yw mynd â nhw i ddyled ariannol fawr. Felly, mae cryn berygl moesol yn y fan honno o ran yr hyn y gallai'r prifysgolion fod yn ei wneud yn achos rhai pobl ifanc nad ydyn nhw, mewn gwirionedd, yn mynd i gael yr hyn sydd ei angen arnyn nhw yn sgil addysg prifysgol. Ac mae'n ymddangos i mi fod prentisiaethau yn ffordd o ailgynllunio economi'r DU rywsut, lle mae pwyslais gormodol ar yr hyn sy'n digwydd yn Ninas Llundain a'r diwydiant gwasanaethau ariannol, yn hytrach na'r hyn sydd angen iddo ddigwydd yn y sector gweithgynhyrchu, yn benodol mewn diwydiannau newydd wrth i dechnoleg newydd newid ac esblygu.
Rwy'n pryderu'n fawr am nifer y menywod sy'n mynd i swyddi mewn meysydd yn yr economi sy'n talu'n well. Yn amlwg, mae cryn lawer o fenywod yn mynd i brentisiaethau, ond maen nhw'n tueddu i fod mewn swyddi â chyflogau llai fel gofal plant a thrin gwallt. Er bod gofal plant, yn amlwg, yn yrfa anhygoel o bwysig, nid yn y fan honno y mae'r arian mawr. Yn y cyfamser, mae angen enfawr am sgiliau manwl mewn adeiladu a pheirianneg. Nid oes angen ichi fod yn gryf yn gorfforol, mae angen ichi fod yn fanwl gywir a meddu ar sgiliau dylunio da. Mae'n drawiadol nad oes dim ond 360 o fenywod yn brentisiaid, o'u cymharu â 8,300 o ddynion. Dyna i ni un fenyw am bob 23 dyn. Mae'r stori'n hollol wahanol yn y gwasanaethau cyhoeddus a gofal iechyd.
Felly, tybed a ydych chi'n cytuno â'r awgrym y gellid cymryd camau cadarnhaol, fel neilltuo lleoedd ar gyfer grwpiau gwarchodedig sy'n cael eu tan-gynrychioli mewn meysydd penodol, neu sicrhau ein bod ni, lle mae'r ymgeiswyr o'r un safon, yn derbyn yr un sy'n cael ei dan-gynrychioli. Yn yr un modd, rwyf i o'r farn ei bod yn peri pryder nad oes ond nifer fechan iawn o bobl anabl cofrestredig yn brentisiaid. Oherwydd mae'n ymddangos i mi, er eu bod yn anabl, nad yw hynny'n golygu nad ydyn nhw'n alluog iawn i fod yn brentisiaid mewn llawer o wahanol feysydd. Dim ond 1.5 y cant o'r rhai sydd ar brentisiaethau, rwy'n credu, sy'n anabl.
Y maes sydd o ddiddordeb arbennig i mi, yn ogystal â'r diwydiannau adeiladu a pheirianneg, lle credaf fod ffyrdd newydd o adeiladu yn gofyn am y sgiliau manwl hynny—mae hefyd angen sgiliau newydd er mwyn ein galluogi ni i ychwanegu gwerth at y diwydiant bwyd. Rydym yn dda iawn gyda bod yn gynhyrchwyr bwyd sylfaenol, ond nid ydym cystal am ei brosesu yma yng Nghymru mewn gwirionedd fel y gallwn ychwanegu gwerth at economi Cymru yn hytrach nag at economi rhywun arall. Tybed a allech chi roi unrhyw arwydd i ni o ran sut y gallem wella niferoedd y prentisiaethau sy'n mynd i ddulliau newydd o ddyfrhau, gan ddeall sut y gall cyfrifiaduron fod yn olrhain beth yw cydbwysedd y pridd, ac ychwanegion—mae'r rhain i gyd yn bethau sy'n gofyn am sgiliau manwl ac yn sicr nid oes raid ichi fod yn gryf yn gorfforol.