Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

05/03/2019

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit (mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol) 2. Questions to the Counsel General and Brexit Minister (in respect of his law officer responsibilities)
3. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 3. Business Statement and Announcement
4. Datganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth: Prentisiaethau: Buddsoddi Mewn Sgiliau ar gyfer y Dyfodol 4. Statement by the Minister for Economy and Transport: Apprenticeships: Investing in Skills for the Future
5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip: Diwrnod Rhyngwladol y Menywod 5. Statement by the Deputy Minister and Chief Whip: International Women's Day
6. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig: Rheoli'r Risg o Lifogydd ac Erydu Arfordirol 6. Statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs: Flood and Coastal Erosion Risk Management
7. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid Gwasanaeth) 7. Legislative Consent Motion on the Animal Welfare (Service Animals) Bill
8. Dadl: Ail Gyllideb Atodol 2018-19 8. Debate: The Second Supplementary Budget 2018-19
Cynnig i atal y Rheolau Sefydlog i ganiatáu i’r eitem fusnes nesaf gael ei hystyried Motion to suspend Standing Orders to allow the next item of business to be considered
9. Dadl ar NNDM6985—Trafodaethau ar Ymadael â'r UE 9. Debate on NNDM6985— EU Withdrawal Negotiations
10. Cyfnod Pleidleisio 10. Voting Time

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr wyf wedi cael gwybod o dan Reol Sefydlog 12.58 y bydd Gweinidog yr Amglychedd, Ynni a Materion Gwledig, Lesley Griffiths, yn ateb cwestiynau heddiw ar ran y Prif Weinidog. Mae'r cwestiwn cyntaf, felly, gan Siân Gwenllian. 

I have received notification under Standing Order 12.58 that the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, Lesley Griffiths, will answer questions on behalf of the First Minister. The first question, therefore, is from Siân Gwenllian. 

Gwasanaethau Fascwlaidd Brys yn Ysbyty Gwynedd
Emergency Vascular Services at Ysbyty Gwynedd

1. A wnaiff y Prif Weinidog gadarnhau pryd, ar ôl 1 Mawrth 2018, y diddymwyd y penderfyniad i gadw gwasanaethau fascwlaidd brys yn Ysbyty Gwynedd? OAQ53524

1. Will the First Minister confirm when, after 1 March 2018, the decision to keep emergency vascular services at Ysbyty Gwynedd was reversed? OAQ53524

Diolch. Betsi Cadwaladr University Local Health Board is currently implementing changes to vascular services that were publicly consulted on and agreed in January 2013 as part of its service change programme. There have been no changes made to this decision. We anticipate the service will be operational from 8 April 2019.

Diolch. Mae Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr wrthi'n gweithredu newidiadau i wasanaethau fasgwlaidd yr ymgynghorwyd arnynt yn gyhoeddus ac a gytunwyd ym mis Ionawr 2013 yn rhan o'i raglen newid gwasanaeth. Ni wnaed unrhyw newidiadau i'r penderfyniad hwn. Rydym ni'n rhagweld y bydd y gwasanaeth yn weithredol o 8 Ebrill 2019 ymlaen.

Dwi heddiw yn sôn am y broses, nid yr egwyddor, o symud gwasanaethau brys o Fangor—ond am y broses ei hun—a sut y cyrhaeddwyd at y penderfyniad. Yn y gwanwyn y llynedd, fe roddodd y bwrdd iechyd ei sêl bendith i gadw gwasanaethau brys ym Mangor, ac fel gafodd holl feddygon teulu yr ardal lythyr yn dweud hyn. Dydy'r bwrdd ddim wedi newid y penderfyniad yma, ac mewn datganiadau di-ri, mae hi, ysywaeth, yn amlwg fod y gwasanaethau fascwlaidd brys yn cael eu symud o Fangor. Dwi'n gofyn eto felly, os gwelwch yn dda: pryd y cafwyd y newid meddwl yma? Dŷch chi'n sôn am 2013; yn 2018 fe newidiwyd meddwl. Pryd aed yn ôl felly at y penderfyniad gwreiddiol yn 2013, ac a fedrwch chi ddangos i mi lle mae'r cofnod ar gyfer hwnnw ym mhapurau'r bwrdd?

I, today, am discussing the process, not the principle, of removing emergency services from Bangor—but the process itself—and how the decision was reached. In the spring of last year, the health board gave its stamp of approval to retaining emergency services in Bangor, and all the GPs in the area received a letter stating this. The board hasn’t reversed this decision, and in numerous statements, unfortunately, it has become apparent that the emergency vascular services are to be removed from Bangor. I’ll ask again, therefore: when was the decision changed? You talk about 2013, but in 2018 there was a change of mind. When was that original decision of 2013 returned to, and can you show me where the record of that is in the board papers?

Diolch, Siân Gwenllian. A paper did go to the board on 1 March 2018, which stated that,

'Patients with diseases of the lower limbs related to the circulation will be managed at both Ysbyty Glan Clwyd and the limb salvage unit at Ysbyty Gwynedd with provision for elective and emergency admissions and in-patient treatments at both sites.' 

I think it's that sentence that has given rise to the confusion. The paper should have made it more explicit that the provision for elective and emergency admissions to Ysbyty Gwynedd related to diabetic foot and non-arterial cases. Arterial cases will go to Ysbyty Glan Clwyd—you're aware of the new centre that's being built there—but those are the complex, specialist cases. That will amount to about 300 cases, and they will go to the new centre.

You ask about the letter that was sent to GPs, and, again, the same letter went with the same wording, and, hence, I'm guessing the same confusion might have been caused. There was no decision to rescind anything. Eighty per cent of vascular services will still take place locally. It will be about 20 per cent of all vascular activity that will occur in the new centre at Ysbyty Glan Clwyd. 

Diolch, Siân Gwenllian. Aeth papur i'r Bwrdd ar 1 Mawrth 2018, a oedd yn datgan:

Bydd cleifion sydd ag afiechydon yn ymwneud â chylchrediad y coesau yn cael eu rheoli yn Ysbyty Glan Clwyd a'r uned achub breichiau a choesau yn Ysbyty Gwynedd gyda darpariaeth ar gyfer derbyniadau dewisol a brys a thriniaethau cleifion mewnol yn y ddau safle.

Rwy'n credu mai'r frawddeg honno sydd wedi arwain at y dryswch. Dylai'r papur fod wedi ei gwneud yn fwy eglur bod y ddarpariaeth ar gyfer derbyniadau dewisol a brys i Ysbyty Gwynedd yn ymwneud ag achosion traed diabetig ac achosion nad ydynt yn rhedwelïol. Bydd achosion rhedwelïol yn mynd i Ysbyty Glan Clwyd—rydych chi'n ymwybodol o'r ganolfan newydd sy'n cael ei hadeiladu yno—ond mae'r rheini'n achosion cymhleth, arbenigol. Bydd hynny'n dod i gyfanswm o tua 300 o achosion, a byddan nhw'n mynd i'r ganolfan newydd.

Rydych chi'n gofyn am y llythyr a anfonwyd at feddygon teulu, ac, unwaith eto, roedd y llythyr yn cynnwys yr un geiriad, ac, felly, rwy'n dyfalu y gallai'r un dryswch fod wedi cael ei achosi. Ni fu unrhyw benderfyniad i ddiddymu unrhyw beth. Bydd 80 y cant o wasanaethau fasgwlaidd yn dal i gael eu darparu'n lleol. Tua 20 y cant o'r holl weithgarwch fasgwlaidd fydd yn digwydd yn y ganolfan newydd yn Ysbyty Glan Clwyd.

The concern remains about the other problems that patients can suffer, even if they access vascular services, and that the first point of contact is Ysbyty Gwynedd. Last February, the health board told us that emergency vascular services without qualification would remain in the three district general hospitals in north Wales, supported by a petition signed by over 3,000 people, and questions raised in Prime Minister's questions, as well as in this Chamber. What consideration has been given to doing an impact assessment, particularly given the rurality of the population affected, to establish the actual needs of this population if they now have to travel further and if their conditions could expose them to other consequences that may not be available to them unless they can get to Ysbyty Glan Clwyd?

Mae'r pryder yn parhau ynghylch y problemau eraill y gall cleifion eu dioddef, hyd yn oed os byddan nhw'n manteisio ar wasanaethau fasgwlaidd, ac mai Ysbyty Gwynedd yw'r pwynt cyswllt cyntaf. Fis Chwefror diwethaf, dywedodd y bwrdd iechyd wrthym y byddai gwasanaethau fasgwlaidd brys yn aros yn ddiamod yn y tri ysbyty cyffredinol dosbarth yn y gogledd, wedi ei gefnogi gan ddeiseb a lofnodwyd gan dros 3,000 o bobl, a chwestiynau a godwyd yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog, yn ogystal ag yn y Siambr hon. Pa ystyriaeth a roddwyd i gynnal asesiad o effaith, yn enwedig o ystyried natur wledig y boblogaeth sy'n cael ei heffeithio, i ddarganfod anghenion gwirioneddol y boblogaeth hon os oes yn rhaid iddyn nhw deithio ymhellach erbyn hyn ac os gallai eu cyflyrau eu gwneud yn agored i ganlyniadau eraill efallai na fyddant ar gael iddyn nhw oni bai eu bod yn gallu cyrraedd Ysbyty Glan Clwyd?

So, as I said in my answer to Siân Gwenllian, 80 per cent of patient care will continue in the other two sites—Wrexham Maelor Hospital and Ysbyty Gwynedd. It will only be the complex cases that go to Ysbyty Glan Clwyd. So, where the new centre has been built, that's attracted consultants and doctors, whom I don't think would have ben attracted to north Wales unless we had that specialist centre. But in cases where it's in patients' interests to be treated for an emergency in either Ysbyty Gwynedd or Wrexham Maelor Hospital, as happens now, there will be a new, robust service, which will allow an on-call vascular specialist to advise and, where appropriate, attend, so the patients could still have the treatment in Ysbyty Gwynedd or Wrexham Maelor Hospital. 

Felly, fel y dywedais yn fy ateb i Siân Gwenllian, bydd 80 y cant o ofal cleifion yn parhau ar y ddau safle arall—Ysbyty Maelor Wrecsam ac Ysbyty Gwynedd. Dim ond yr achosion cymhleth fydd yn mynd i Ysbyty Glan Clwyd. Felly, lle adeiladwyd y ganolfan newydd, mae honno wedi denu meddygon ymgynghorol a meddygon, nad wyf i'n credu y bydden nhw wedi cael eu denu i ogledd Cymru pe na byddai gennym ni'r ganolfan arbenigol honno. Ond mewn achosion lle mae o fudd i gleifion gael eu trin mewn achos brys yn Ysbyty Gwynedd neu yn Ysbyty Maelor Wrecsam, fel sy'n digwydd nawr, bydd gwasanaeth newydd, cadarn, a fydd yn galluogi arbenigwr fasgwlaidd ar alwad i gynnig cyngor a phan fo'n briodol, mynd at y claf, felly gallai'r cleifion ddal i gael y driniaeth yn Ysbyty Gwynedd neu yn Ysbyty Maelor Wrecsam.

Buddsoddiad Arfaethedig yn Seilwaith Cymru
Proposed Investment in Welsh Infrastructure

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y canlyniadau i Gymru pe bai Llywodraeth y DU yn tynnu'n ôl o fuddsoddiad arfaethedig yn seilwaith Cymru? OAQ53508

2. Will the First Minister make a statement on the consequences to Wales of the UK Government's withdrawal from proposed investment in Welsh infrastructure? OAQ53508

Thank you. We are disappointed with the UK Government’s recent investment decisions in Welsh infrastructure projects. The Swansea bay tidal lagoon, electrification of the Swansea main line, and a failure to secure the Wylfa Newydd project are three recent examples of the UK Government’s failure to invest in non-devolved infrastructure in Wales.

Diolch. Rydym ni'n siomedig gyda phenderfyniadau buddsoddi diweddar Llywodraeth y DU mewn prosiectau seilwaith yng Nghymru. Mae morlyn llanw bae Abertawe, trydaneiddio prif reilffordd Abertawe, a methiant i sicrhau prosiect Wylfa Newydd yn dair enghraifft ddiweddar o fethiant Llywodraeth y DU i fuddsoddi mewn seilwaith nad yw wedi ei ddatganoli yng Nghymru.

13:35

I thank you for that, and I share your huge disappointment, as I know lots of Members in this room do. It's very disappointing to learn how much the Welsh economy is losing out because of backtracking from the UK Government on those projects that you've just mentioned. But I'm also concerned about how the withdrawal of the UK Government from those proposed investments in Welsh infrastructure will impact on apprenticeships and graduate training roles in Wales. It is, after all, this week, National Apprenticeship Week. If I compare the withdrawal of those to the delivery of our project, the Newtown bypass, it was a really good example of creating apprenticeships. And I went to speak to them, and there were 18 of those apprenticeships and graduate training posts created as a consequence of us going further. So, First Minister, can I ask if you will look at, and the Welsh Government will look at, how we can move forward and prompt the UK Government to invest in Wales and the infrastructure in Wales, so that we can give hope to those people whose futures we should be securing?

Diolchaf i chi am hynna, ac rwy'n rhannu eich siom enfawr, fel y gwn y mae llawer o Aelodau yn yr ystafell hon yn ei wneud. Mae'n siomedig iawn canfod faint mae economi Cymru ar ei cholled oherwydd i Lywodraeth y DU fethu â chadw addewidion ar y prosiectau hynny yr ydych chi newydd sôn amdanyn nhw. Ond rwyf i hefyd yn bryderus ynghylch sut y bydd penderfyniad Llywodraeth y DU i dynnu yn ôl o'r buddsoddiadau arfaethedig hynny yn seilwaith Cymru yn effeithio ar brentisiaethau a swyddi hyfforddi i raddedigion yng Nghymru. Mae hi'n Wythnos Prentisiaethau Cenedlaethol yr wythnos hon, wedi'r cyfan. Os cymharaf y penderfyniadau hynny i dynnu yn ôl â darpariaeth ein prosiect ni, ffordd osgoi y Drenewydd, roedd yn enghraifft dda iawn o greu prentisiaethau. Ac euthum i siarad â nhw, a chrëwyd 18 o'r prentisiaethau a'r swyddi hyfforddiant i raddedigion hynny o ganlyniad i ni'n mynd ymhellach. Felly, Prif Weinidog, a gaf i ofyn a wnewch chi ystyried, ac a wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried, sut y gallwn ni fwrw ymlaen ac annog Llywodraeth y DU i fuddsoddi yng Nghymru a'r seilwaith yng Nghymru, fel y gallwn ni roi gobaith i'r bobl hynny y dylen ni fod yn diogelu eu dyfodol?

Thank you. I think you're quite right—the loss of these very significant infrastructure projects to Wales is going to be a huge blow for many young people, because I think the three projects I mentioned would offer significant career opportunities to young people. However, we are committed to supporting our young people across Wales to enter employment, education, and training opportunities. You mentioned it's National Apprenticeship Week this week. Obviously, we have our 100,000 target of apprentices this Assembly term, and we're well on track with that.

You ask about what we can do to prompt the UK Government. Well, the First Minister is, I think, frequently writing to UK Government Ministers; I know he wrote to Greg Clark about energy infrastructure. We are continuing to look at ways of resurrecting plans for the Swansea bay lagoon. Wylfa Newydd, obviously, has been paused, and we're continuing to seek assurances from the UK Government in relation to that. And also, around Swansea electrification, I know Welsh Government officials continue to meet with counterparts, as well as having ministerial engagement, to try and get that moving forward also.

Diolch. Credaf eich bod chi yn llygad eich lle—mae colli'r prosiectau seilwaith sylweddol iawn hyn i Gymru yn mynd i fod yn ergyd enfawr i lawer o bobl ifanc, oherwydd rwy'n credu y byddai'r tri phrosiect y cyfeiriais atyn nhw yn cynnig cyfleoedd gyrfaol sylweddol i bobl ifanc. Fodd bynnag, rydym ni wedi ymrwymo i gynorthwyo ein pobl ifanc ledled Cymru i fanteisio ar gyfleoedd cyflogaeth, addysg a hyfforddiant. Soniasoch ei bod hi'n Wythnos Prentisiaethau Genedlaethol yr wythnos hon. Yn amlwg, mae gennym ni ein targed o 100,000 o brentisiaid yn ystod y tymor Cynulliad hwn, ac rydym ni'n sicr ar y trywydd iawn yn hynny o beth.

Rydych chi'n holi ynghylch yr hyn y gallwn ni ei wneud i annog Llywodraeth y DU. Wel, mae'r Prif Weinidog yn ysgrifennu'n aml, rwy'n credu, at Weinidogion Llywodraeth y DU; gwn ei fod wedi ysgrifennu at Greg Clark am seilwaith ynni. Rydym ni'n parhau i ystyried ffyrdd o atgyfodi cynlluniau ar gyfer morlyn bae Abertawe. Mae Wylfa Newydd, yn amlwg, wedi'i rewi, ac rydym ni'n parhau i geisio sicrwydd gan Lywodraeth y DU ynghylch hynny. A hefyd, o ran trydaneiddio Abertawe, gwn fod swyddogion Llywodraeth Cymru yn parhau i gyfarfod â swyddogion cyfatebol, yn ogystal â chael ymgysylltu gweinidogol, i geisio bwrw ymlaen â hynny hefyd.

The Cardiff capital region city deal was agreed by the UK Government, the Welsh Government and 10 local authorities back in March 2016, and I hope you would agree this is a good example of the Welsh and UK Governments working together to deliver major infrastructure projects. In the coming years, the UK Government will be providing hundreds of millions of pounds of funding to growth deals throughout Wales, including in my own area of mid Wales as well, and, in turn, that funding will be used to provide new infrastructure and transport infrastructure for projects going forward as well. Will the Minister today acknowledge the UK Government's financial support for growth deals and welcome the contribution that this funding will, in turn, make to the long-term improvement of transport infrastructure throughout Wales?

Cytunwyd bargen ddinesig prifddinas Caerdydd gan Lywodraeth y DU, Llywodraeth Cymru a 10 o awdurdodau lleol yn ôl ym mis Mawrth 2016, ac rwy'n gobeithio y byddech chi'n cytuno bod hon yn enghraifft dda o Lywodraethau Cymru a'r DU yn gweithio gyda'i gilydd i ddarparu prosiectau seilwaith mawr. Yn y blynyddoedd i ddod, bydd Llywodraeth y DU yn darparu cannoedd o filiynau o bunnoedd o gyllid i fargeinion twf ledled Cymru, gan gynnwys yn fy ardal i yn y canolbarth hefyd, ac, yn ei dro, bydd y cyllid hwnnw'n cael ei ddefnyddio i ddarparu seilwaith newydd a seilwaith trafnidiaeth ar gyfer prosiectau yn y dyfodol hefyd. A wnaiff y Gweinidog gydnabod heddiw cymorth ariannol Llywodraeth y DU i fargeinion twf a chroesawu'r cyfraniad y bydd y cyllid hwn, yn ei dro, yn ei wneud i welliant hirdymor seilwaith trafnidiaeth trwy Gymru gyfan?

I think it's very important that we get the money that's intended for those growth deals. I know up in north Wales there are certainly concerns about that. But both the Cardiff capital project and Swansea have the support of both Governments.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n cael yr arian a fwriedir ar gyfer y bargeinion twf hynny. Gwn fod pryderon am hynny i fyny yn y gogledd, yn sicr. Ond mae gan brosiect prifddinas Caerdydd ac Abertawe gefnogaeth y ddwy Lywodraeth.

The impact of a series, a catalogue now, of failures of investment in Wales are many—the large projects that have been mentioned by my colleagues, but they also have local impacts. Within the Bridgend and Ogmore constituencies, the investment that we need in the mainline rail, but also in signalling, and so on, is a measure of, year after year, underinvestment by UK Network Rail. Now, we need the UK Government and the Department for Transport to step up to the mark on those projects as well, and put the money in that will free up capacity on our mainline rail, that will allow more passengers and freight to be carried, that will shift people off those roads. So, it's not only the big projects. And I would suggest to the Minister, in her discussions with the First Minister, perhaps in discussions with the Prime Minister, Theresa May, an appeal could be made to her—the old-fashioned title of the Conservative and Unionist Party—if they want to maintain it as the union of the United Kingdom, then actually invest in the union.

Mae effaith cyfres, catalog erbyn hyn, o fethiannau o ran buddsoddi yng Nghymru yn helaeth—y prosiectau mawr y cyfeiriwyd atynt gan fy nghyd-Aelodau, ond maen nhw hefyd yn cael effeithiau lleol. Yn etholaethau Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr, mae'r buddsoddiad sydd ei angen arnom ni yn y brif reilffordd, ond hefyd mewn signalau, ac ati, yn fesur o danfuddsoddiad flwyddyn ar ôl blwyddyn, gan UK Network Rail. Nawr, rydym ni angen i Lywodraeth y DU a'r Adran Drafnidiaeth gamu ymlaen o ran y prosiectau hynny hefyd, a chyflwyno'r arian a fydd yn rhyddhau capasiti ar ein prif reilffordd, a fydd yn caniatáu i fwy o deithwyr a nwyddau gael eu cludo, a fydd yn symud pobl oddi ar y ffyrdd hynny. Felly, nid yw'n fater o brosiectau mawr yn unig. A byddwn yn awgrymu i'r Gweinidog, yn ei thrafodaethau gyda'r Prif Weinidog, efallai mewn trafodaethau gyda Phrif Weinidog y DU, Theresa May, y gellid gwneud apêl iddi—teitl hen ffasiwn y Blaid Geidwadol ac Unoliaethol—os ydyn nhw eisiau ei gynnal fel undeb y Deyrnas Unedig, yna gwnewch fuddsoddiad gwirioneddol yn yr undeb.

The Member makes a very pertinent point. Despite Network Rail's Wales route having 11 per cent of the route length, 11 per cent of the stations and 20 per cent of the level crossings across England and Wales, only an average of around 2 per cent of money spent on network enhancements across England and Wales since 2011 has been spent here. We should have been allocated well over £1 billion in the last five years alone. Imagine what we could do with that.

Mae'r Aelod yn gwneud pwynt perthnasol iawn. Er bod gan lwybrau Network Rail Cymru 11 y cant o hyd y llwybr, 11 y cant o'r gorsafoedd ac 20 y cant o'r croesfannau rheilffordd ledled Cymru a Lloegr, dim ond cyfartaledd o tua 2 y cant o arian a wariwyd ar welliannau rhwydwaith ledled Cymru a Lloegr ers 2011 sydd wedi ei wario yma. Dylai ymhell dros £1 biliwn fod wedi cael ei ddyrannu i ni yn y pum mlynedd diwethaf yn unig. Dychmygwch beth y gallem ni ei wneud â hynny.

13:40
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price. 

Questions now from party leaders. The leader of Plaid Cymru, Adam Price. 

Diolch, Llywydd. Your Government's targets for people waiting more than 12 hours for treatment in accident and emergency is zero. In Scotland, they have the same target and have managed to come within touching point of it. With a larger population, they achieved a figure of fewer than 200 with unacceptably long waits in the latest figures. But, in Wales, that same statistic has to be counted in thousands. In January 2014, the number was 1,277, and since then it has been getting steadily worse: 3,006 in 2015; 4,048 in 2017; 5,099 last year. In the latest figures, for January this year, it is worse again: 5,264—the second worst figure for Wales since records began. And I should point out that over 700 of these cases were at Wrexham Maelor, in your own constituency. So, my question is simple, Minister: do you accept that these almost unprecedented and unacceptably long waits at A&E now constitute a fully fledged crisis? I'd be grateful as well if, in your response, you could place on record the reason you are deputising for the First Minister today. 

Diolch, Llywydd. Sero yw targedau eich Llywodraeth ar gyfer y bobl sy'n aros mwy na 12 awr am driniaeth mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Mae ganddyn nhw'r un targed yn yr Alban ac maen nhw wedi llwyddo i ddod yn agos iawn ato. Gyda mwy o boblogaeth, sicrhawyd ffigur o lai na 200 gydag amseroedd aros annerbyniol o hir ganddynt yn y ffigurau diweddaraf. Ond, yng Nghymru, mae'n rhaid cyfrif yr un ystadegyn hwnnw mewn miloedd. 1,277 oedd y nifer ym mis Ionawr 2014, ac mae wedi bod yn dirywio'n raddol ers hynny: 3,006 yn 2015; 4,048 yn 2017; 5,099 y llynedd. Yn y ffigurau diweddaraf, ar gyfer mis Ionawr eleni, mae'n waeth eto: 5,264—yr ail ffigur gwaethaf ar gyfer Cymru ers dechrau cadw cofnodion. A dylwn i nodi bod dros 700 o'r achosion hyn yn Ysbyty Maelor Wrecsam, yn eich etholaeth chi. Felly, mae fy nghwestiwn yn syml, Gweinidog: a ydych chi'n derbyn bod yr amseroedd aros annerbyniol o hir hyn sydd bron yn ddigynsail mewn adrannau damweiniau ac achosion brys yn argyfwng gwirioneddol erbyn hyn? Byddwn yn ddiolchgar hefyd pe gallech chi, yn eich ymateb, ddweud ar goedd y rheswm pam yr ydych chi'n dirprwyo dros y Prif Weinidog heddiw.

The reason I am deputising for the First Minister today is he's in London representing Wales at an event there.

In relation to A&E waiting times, I am aware obviously of the number of cases in my own constituency. The problem is we have seen an unprecedented number of people attending accident and emergency, and I think we need to look at why that is. And I think there is more work to be done in relation to out-of-hours as well. But certainly we should also accept that we're seeing very high reported levels of satisfaction within the NHS and work is being done in emergency departments across Wales. I should say more than a million patients attended A&E departments across Wales last year. 

Y rheswm yr wyf i'r dirprwyo dros y Prif Weinidog heddiw yw ei fod yn Llundain yn cynrychioli Cymru mewn digwyddiad yno.

O ran amseroedd aros mewn adrannau damweiniau ac achosion brys, rwy'n ymwybodol o nifer yr achosion yn fy etholaeth fy hun, yn amlwg. Y broblem yw ein bod ni wedi gweld nifer nad ydym wedi gweld ei debyg o'r blaen o bobl yn mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys, ac rwy'n credu bod angen i ni edrych ar y rheswm am hynny. Ac rwy'n credu bod mwy o waith i'w wneud o ran gwasanaethau y tu allan i oriau hefyd. Ond yn sicr dylem ni dderbyn hefyd ein bod ni'n gweld lefelau uchel iawn o foddhad yn cael eu nodi o fewn y GIG ac mae gwaith yn cael ei wneud mewn adrannau achosion brys ledled Cymru. Dylwn i ddweud bod mwy na miliwn o gleifion wedi mynd i adrannau damweiniau ac achosion brys ledled Cymru y llynedd.

I know the First Minister has said he doesn't look forward to First Minister's questions, and he once reportedly stood up the Prime Minister to attend a party, but do you think it's in order for him to prioritise a reception in Buckingham Palace over answering questions here in the Senedd?

What I would have asked him, and now we'll ask you instead, is if you are running out of excuses for the crisis in A&E. For instance, on 12 February, the Minister for health, Vaughan Gething, told us that, over the past months, we've seen the highest number of flu cases in hospitals since 2009 pandemic, yet the Public Health Wales influenza surveillance report shows flu is circulating at medium levels below that for the year previously. Vaughan Gething also claimed that winter stomach bugs were putting an additional strain on the NHS. Well, we've researched this with FOI requests. Some local health boards told us this information for this winter wasn't available yet, but the ones that have provided us with data have shown that this year's numbers are not noticeably different from last year. Indeed, Betsi Cadwaladr, the worst performing health board for A&E, is treating fewer cases of winter stomach bugs this year than in the previous two years.

It cannot be claimed either that the NHS is being overwhelmed by patient numbers this winter. In his statement on 12 February Vaughan Gething said, 

'Hospitals have admitted fewer people over the age of 85 as emergencies this winter, compared with the previous two winters.'

So, when all these excuses are stripped away, surely there can be only one of two reasons for your failure to get to grips with worsening waiting times: one is that you simply have no idea what to do to tackle them; the other can only be that you know what to do but you're simply not doing it. Which is it?

Gwn fod y Prif Weinidog wedi dweud nad yw'n edrych ymlaen at gwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'n debyg ei fod unwaith wedi methu â chyfarfod Prif Weinidog y DU er mwyn mynd i barti, ond a ydych chi'n credu ei bod hi'n briodol iddo flaenoriaethu derbyniad ym Mhalas Buckingham yn hytrach nag ateb cwestiynau yma yn y Senedd?

Yr hyn y byddwn i wedi ei ofyn iddo, ac y byddaf yn ei ofyn i chi nawr yn hytrach, yw a ydych chi'n rhedeg allan o esgusodion am yr argyfwng mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Er enghraifft, ar 12 Chwefror, dywedodd y Gweinidog iechyd, Vaughan Gething, wrthym ein bod ni wedi gweld, dros y misoedd diwethaf, y nifer fwyaf o achosion o ffliw mewn ysbytai ers pandemig 2009, ac eto mae adroddiad cadw golwg ar y ffliw Iechyd Cyhoeddus Cymru yn dangos bod ffliw yn cylchredeg ar lefelau canolig sy'n is na'r rhai ar gyfer y flwyddyn flaenorol. Honnodd Vaughan Gething hefyd bod bygiau stumog y gaeaf yn rhoi straen ychwanegol ar y GIG. Wel, rwyf i wedi ymchwilio i hyn trwy geisiadau rhyddid gwybodaeth. Dywedodd rhai byrddau iechyd lleol wrthym nad oedd yr wybodaeth hon ar gael ar gyfer y gaeaf hwn hyd yn hyn, ond mae'r rhai sydd wedi darparu data i ni wedi dangos nad yw niferoedd eleni yn arbennig o wahanol i'r llynedd. Yn wir, mae Betsi Cadwaladr, y bwrdd iechyd sy'n perfformio waethaf o ran adrannau damweiniau ac achosion brys, yn trin llai o achosion o fygiau stumog y gaeaf eleni nag y mae wedi ei wneud yn y ddwy flynedd flaenorol.

Ni ellir hawlio ychwaith bod y GIG yn cael ei foddi gan niferoedd cleifion y gaeaf hwn. Yn ei ddatganiad ar 12 Chwefror, dywedodd Vaughan Gething,

'Mae ysbytai wedi derbyn llai o bobl dros 85 oed mewn achosion brys y gaeaf hwn, o'i gymharu â'r ddau aeaf blaenorol.'

Felly, pan fydd yr holl esgusodion hyn yn cael ei tynnu i ffwrdd, mae'n amlwg mai dim ond un o ddau reswm a all fod am eich methiant i fynd i'r afael ag amseroedd aros sy'n gwaethygu: un yw nad oes gennych chi unrhyw syniad beth i'w wneud i fynd i'r afael â nhw; a'r unig beth y gall y rheswm arall fod yw eich bod chi'n gwybod beth i'w wneud ond nad ydych chi'n ei wneud. Pa un sy'n wir?

So, to go back to the First Minister, I think everybody would want the First Minister to represent Wales in the way that he is doing. [Interruption.]

Last month was the busiest January on record for emergency department admissions. Emergency admissions in January 2019 were 9 per cent higher—[Interruption.]

Felly, i ddychwelyd at y Prif Weinidog, rwy'n credu y byddai pawb eisiau i'r Prif Weinidog gynrychioli Cymru yn y ffordd y mae'n ei wneud. [Torri ar draws.]

Y mis diwethaf oedd yr Ionawr prysuraf ar gyfer derbyniadau i adrannau achosion brys. Roedd derbyniadau brys 9 y cant yn uwch ym mis Ionawr 2019—[Torri ar draws.]

Let's hear the Minister respond to the questions please. A bit of quiet from Plaid Cymru. Minister, carry on. 

Gadewch i ni glywed y Gweinidog yn ymateb i'r cwestiynau os gwelwch yn dda. Dipyn o ddistawrwydd gan Blaid Cymru. Gweinidog, ewch ymlaen.

Thank you, Presiding Officer. Emergency admissions in January 2019 were 9 per cent higher than in January 2015 in major emergency departments. There was also an increase of 16 per cent in attendances at major emergency departments when compared with January 2015. I have to say I unfortunately had to attend A&E in the Heath hospital about a month ago, and talking to the staff there I was very interested to know about admissions et cetera, and one of the consultants was telling me that, over the weekend, they'd had over 10 people who were near the age of 100—over 90 years of age, but nearer 100, and she was saying that was unprecedented. So, clearly, the ageing population is also having an impact.  

Diolch, Llywydd. Roedd derbyniadau brys 9 y cant yn uwch ym mis Ionawr 2019 nag ym mis Ionawr 2015 mewn adrannau achosion brys mawr. Hefyd, bu cynnydd o 16 y cant i bresenoldeb mewn adrannau achosion brys mawr o'u cymharu â mis Ionawr 2015. Mae'n rhaid i mi ddweud y bu'n rhaid i mi, yn anffodus, fynd i adran achosion brys yn Ysbyty'r Mynydd Bychan tua mis yn ôl, ac wrth siarad â'r staff yno, roedd gen i ddiddordeb mawr mewn cael gwybod am dderbyniadau ac ati, ac roedd un o'r meddygon ymgynghorol yn dweud wrthyf i eu bod nhw wedi cael, dros y penwythnos, 10 o bobl a oedd yn agos at eu 100 oed—dros 90 oed, ond yn nes at 100, ac roedd hi'n dweud bod hynny'n ddigynsail. Felly, yn amlwg, mae'r boblogaeth sy'n heneiddio hefyd yn cael effaith.

13:45

I have to say to the Minister—maybe we have different values, but I think that the priority for the First Minister is to be here to answer questions from the elected representatives of Wales. Surely, that's the purpose of having this Parliament in the first case.

Now, across the UK, the monthly target for people waiting more than four hours for treatment in A&E is 5 per cent. Again, the Scottish performance outstrips Wales and England as well—

Mae'n rhaid i mi ddweud wrth y Gweinidog—efallai fod gennym ni wahanol werthoedd, ond rwy'n credu mai'r flaenoriaeth i'r Prif Weinidog yw bod yma i ateb cwestiynau gan gynrychiolwyr etholedig Cymru. Does bosib nad dyna yw diben cael y Senedd hon yn y lle cyntaf.

Nawr, ar draws y DU, 5 y cant yw'r targed misol ar gyfer pobl sy'n aros mwy na phedair awr am driniaeth mewn adrannau damweiniau ac achosion brys. Unwaith eto, mae perfformiad yr Alban yn well na Chymru a Lloegr hefyd—

Now I can't hear Plaid Cymru because everybody else is making a noise. So, Adam Price, please.   

Nid wyf i'n gallu clywed Plaid Cymru nawr, gan fod pawb arall yn gwneud sŵn. Felly, Adam Price, os gwelwch yn dda.

In Scotland last December, just 10 per cent had to wait more than four hours. In England, it was significantly worse, with 24 per cent waiting more than four hours, but in Wales it was worse still. Our figure was 28 per cent. It is significant that colleagues of yours—Labour MPs at Westminster—consider the waiting times statistics for England in A&E so bad they have called for an independent inquiry. Given that the figures for Wales are even worse than in England, will you join with Jon Ashworth, Labour's shadow health Secretary at Westminster, and demand that an independent inquiry should be held in Wales as well? Would it not be hypocritical to fail to hold yourself to the same standard to which you are holding the British Government in opposition here at home in Wales, where the Government is you? 

Yn yr Alban fis Rhagfyr diwethaf, 10 y cant yn unig y bu'n rhaid iddyn nhw aros mwy na phedair awr. Yn Lloegr, roedd yn waeth o lawer, gyda 24 y cant yn aros mwy na phedair awr, ond yng Nghymru roedd yn waeth eto. 28 y cant oedd ein ffigur ni. Mae'n arwyddocaol bod cydweithwyr i chi—ASau Llafur yn San Steffan—o'r farn bod yr ystadegau amseroedd aros ar gyfer Lloegr mewn adrannau damweiniau ac achosion brys mor wael fel eu bod nhw wedi galw am ymchwiliad annibynnol. O ystyried bod y ffigurau ar gyfer Cymru hyd yn oed yn waeth nag yn Lloegr, a wnewch chi ymuno â Jon Ashworth, Ysgrifennydd iechyd yr wrthblaid Lafur yn San Steffan, a mynnu bod ymchwiliad annibynnol yn cael ei gynnal yng Nghymru hefyd? Oni fyddai'n rhagrithiol i fethu â dwyn eich hun i gadw'r un safon ac yr ydych chi'n dwyn Llywodraeth Prydain iddo sef yr wrthblaid yn y fan yma gartref yng Nghymru, lle mai chi yw'r Llywodraeth?

I go back to some figures that I have in front of me. In January 2019, 14 of 24 emergency care facilities reported an improvement on January 2018, or the same level of performance. That includes seven of our 13 major emergency departments. Four of the seven health boards reported better performance in January 2019 compared with January 2018. I think we have to accept that the majority of people who access A&E are seen within the time, are receiving the best treatment. Some don't, and those are the people that we need to continue to support. 

Dychwelaf at rai o'r ffigurau sydd gen i o'm blaen. Ym mis Ionawr 2019, adroddodd 14 o 24 cyfleuster gofal brys welliant o fis Ionawr 2018, neu'r un lefel o berfformiad. Mae hynny'n cynnwys saith o'n 13 o brif adrannau achosion brys. Nododd pedwar o'r saith bwrdd iechyd well perfformiad ym mis Ionawr 2019 o'i gymharu â mis Ionawr 2018. Rwy'n credu bod yn rhaid i ni dderbyn bod y rhan fwyaf o bobl sy'n defnyddio adrannau damweiniau ac achosion brys yn cael eu gweld o fewn yr amser, yn cael y driniaeth orau. Mae rhai nad ydynt, a nhw yw'r bobl y mae angen i ni barhau i'w cefnogi.

Arweinydd yr Wrthblaid, Paul Davies. 

Leader of the Opposition, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd. Minister, what plans are in place in Wales to fund the recovery of substance misusers in residential treatment? 

Diolch, Llywydd. Gweinidog, pa gynlluniau sydd ar waith yng Nghymru i ariannu gwellhad pobl sy'n camddefnyddio sylweddau sy'n derbyn triniaeth breswyl?

Sorry, could you repeat that? 

Mae'n ddrwg gen i, a allwch chi ailadrodd hynna?

What plans are in place in Wales to fund the recovery of substance misusers in residential treatment? 

Pa gynlluniau sydd ar waith yng Nghymru i ariannu gwellhad pobl sy'n camddefnyddio sylweddau sy'n derbyn triniaeth breswyl?

I'm sorry; I don't have those details to hand. 

Mae'n ddrwg gen i; nid yw'r manylion hynny gen i wrth law.

Well, let me give the Minister some figures, because figures from last year show that only a shockingly small percentage—13.5 per cent—of substance misusers who underwent treatment on the NHS were substance-free by the end of their course. Now, my visit to the excellent Brynawel rehab centre recently, the only centre of its kind in the country, showed me how desperately help is needed for some of the most vulnerable in our society from centres like this. Just last month, the Minister for Health and Social Services dismissed calls to address the need for residential care here in Wales, but despite pledging to ring-fence £50 million for health boards to back substance misuse services, centres similar to Brynawel have closed across the country. And, when tackled on the subject last month by a member of your own party, the Minister failed to commit to support what he described as merely a 'useful facility'. Can you therefore clarify here today, Minister, what specific resources are going to be available from the Welsh Government in the coming years to provide specialist residential care to help those in need to get their lives back, given that money has been ring-fenced for substance misuse services?   

Wel, gadewch i mi roi rhai ffigurau i'r Gweinidog, oherwydd mae ffigurau o'r llynedd yn dangos mai dim ond canran frawychus o fach—13.5 y cant—o bobl sy'n camddefnyddio sylweddau a gafodd driniaeth gan y GIG oedd yn rhydd o sylweddau erbyn diwedd eu cwrs. Nawr, dangosodd fy ymweliad i â chanolfan adsefydlu ragorol Brynawel, yr unig ganolfan o'i math yn y wlad, i mi yn ddiweddar pa mor ddybryd y mae angen cymorth i rai o'r bobl fwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas gan ganolfannau fel hyn. Dim ond y mis diwethaf, gwrthododd y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol alwadau i roi sylw i'r angen am ofal preswyl yma yng Nghymru, ond er gwaethaf yr addewid i neilltuo £50 miliwn i fyrddau iechyd i gynorthwyo gwasanaethau camddefnyddio sylweddau, mae canolfannau tebyg i Frynawel wedi cau ar draws y wlad. A, phan gafodd ei holi ar y pwnc y mis diwethaf gan aelod o'ch plaid eich hun, methodd y Gweinidog ag ymrwymo i gynorthwyo'r hyn a ddisgrifiwyd ganddo fel dim ond 'cyfleuster defnyddiol'. A allwch chi egluro yma heddiw felly, Gweinidog, pa adnoddau penodol sy'n mynd i fod ar gael gan Lywodraeth Cymru yn y blynyddoedd i ddod i ddarparu gofal preswyl arbenigol i helpu'r rhai mewn angen i gael eu bywydau yn ôl, o gofio bod arian wedi ei neilltuo ar gyfer gwasanaethau camddefnyddio sylweddau?

Thank you. I too have attended Brynawel residential centre; I think it was with Huw Irranca-Davies's predecessor, Janice Gregory. I'm very well aware of the excellent work that is done there. I don't think the Minister for Health and Social Services dismissed the matter in the way that you addressed and certainly the funding—. You will be aware that we've increased our funding significantly for health and social services by nearly £0.5 billion in 2019-20, and that's an increase of around 7 per cent. And then health boards can obviously use that funding in the way that they wish. 

Diolch. Rwyf innau hefyd wedi bod yng nghanolfan breswyl Brynawel; rwy'n credu bod hynny gyda rhagflaenydd Huw Irranca-Davies, Janice Gregory. Rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith ardderchog sy'n cael ei wneud yno. Nid wyf i'n credu bod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi gwrthod y mater yn y modd a nodwyd gennych ac yn sicr mae'r cyllid—. Byddwch yn ymwybodol ein bod ni wedi cynyddu ein cyllid yn sylweddol ar gyfer iechyd a gwasanaethau cymdeithasol gan bron i £0.5 biliwn yn 2019-20, ac mae hynny'n gynnydd o tua 7 y cant. Ac yna gall byrddau iechyd ddefnyddio'r cyllid hwnnw yn y ffordd y maen nhw'n dymuno, yn amlwg.

Well, I would ask the Minister to check the record and check last month's debate because, unfortunately, the health Minister did dismiss calls to address this particular issue. Let me remind you as well, Minister, that previous figures have shown that half of people referred for substance misuse rehabilitation in Wales are treated in England, and at Brynawel clients wait months for a space due to high demand, often at a time when their lives are in danger and they've turned to crime as a way to gather money or even to seek shelter in prison. Not for the first time on the topic of healthcare here in Wales, we are hearing that there is a postcode lottery across the country for people in need. Healthcare Inspectorate Wales reported last year that access to services across Wales is inconsistent and limited in rural areas; people found it difficult to get the treatment they needed because of long waiting times and a lack of capacity in services. And yet hundreds—hundreds—of people die every year from substance and alcohol misuse here in Wales. Minister, what is the Government doing to stop this postcode lottery and to stop people in need being put at risk of being forgotten, just because of where they live?

Wel, rwy'n gofyn i'r Gweinidog edrych ar y cofnod a gwirio dadl mis diwethaf oherwydd, yn anffodus, fe wnaeth y Gweinidog iechyd wrthod galwadau i fynd i'r afael â'r mater penodol hwn. Gadewch i mi eich atgoffa hefyd, Gweinidog, bod ffigurau blaenorol wedi dangos bod hanner y bobl a atgyfeiriwyd ar gyfer adsefydlu yn sgil camddefnyddio sylweddau yng Nghymru yn cael eu trin yn Lloegr, ac mae cleientiaid ym Mrynawel yn aros misoedd am le oherwydd y galw uchel, yn aml ar adeg pan fo'u bywydau mewn perygl ac maen nhw wedi troi at droseddu fel ffordd o gasglu arian neu hyd yn oed at geisio lloches yn y carchar. Nid am y tro cyntaf ar bwnc gofal iechyd yma yng Nghymru, rydym ni'n clywed bod loteri cod post yn bodoli ledled y wlad i bobl mewn angen. Dywedodd Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru y llynedd bod mynediad at wasanaethau ledled Cymru yn anghyson ac yn gyfyngedig mewn ardaloedd gwledig; roedd pobl yn ei chael hi'n anodd cael y driniaeth yr oedd ei hangen arnynt oherwydd amseroedd aros hir a diffyg capasiti mewn gwasanaethau. Ac eto mae cannoedd—cannoedd—o bobl yn marw bob blwyddyn oherwydd camddefnyddio sylweddau ac alcohol yma yng Nghymru. Gweinidog, beth mae'r Llywodraeth yn ei wneud i atal y loteri cod post hwn ac i atal pobl mewn angen rhag cael eu rhoi mewn perygl o gael eu hanghofio, dim ond oherwydd ble maen nhw'n byw?

13:50

I think it's very important that we do address postcode lotteries, and you mentioned that half the people who need support and help are treated in England. You'll be aware that there are specialist centres that we don't have in Wales and vice versa. I know, representing a border constituency, certainly it's a two-way traffic between England and Wales in many of these areas.

You ask about substance misuse and also alcohol. You'll be aware that we've always said that minimum unit pricing for alcohol is part of our wider strategy and approach to reducing substance misuse and we will continue to use all available levers to reduce the harms that are caused by excessive consumption of alcohol and other substance misuse.

Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn ein bod ni'n mynd i'r afael â loterïau cod post, a soniasoch fod hanner y bobl sydd angen cefnogaeth a chymorth yn cael eu trin yn Lloegr. Byddwch yn ymwybodol bod canolfannau arbenigol nad ydyn nhw gennym ni yng Nghymru ac i'r gwrthwyneb. Gwn, wrth gynrychioli etholaeth ar y ffin, ei bod hi'n sicr yn draffig ddwyffordd rhwng Cymru a Lloegr yn llawer o'r ardaloedd hyn.

Rydych chi'n gofyn am gamddefnyddio sylweddau ac alcohol hefyd. Byddwch yn ymwybodol ein bod ni wedi dweud erioed bod isafswm pris uned ar gyfer alcohol yn rhan o'n strategaeth ehangach a'n dull o leihau camddefnydd o sylweddau a byddwn yn parhau i ddefnyddio'r holl ysgogiadau sydd ar gael i leihau'r niwed a achosir gan yfed gormod o alcohol a chamddefnyddio sylweddau eraill.

Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.

Leader of the UKIP group, Gareth Bennett.

Diolch, Lywydd. Minister, the Welsh Government is currently working on a new scheme of payments for Welsh farmers after Brexit. Obviously, you know a good deal about this in your ministerial capacity. Now, I'm glad that you've adopted an overall tone that there are opportunities that can be taken after Brexit, but, of course, we also have to be mindful not to try and bring about unnecessary change and unnecessary volatility in a climate in which we already have a fair amount of uncertainty.

There is a proposal from Welsh Government to move to a new payment system, where direct payments for farmers, as we currently know them, will disappear altogether. Now, without disagreeing with the need to develop other payment schemes, we do have to face up to the hard economic reality that, here in Wales, 80 per cent of farm incomes are derived, on average, from direct payments. Is there not a strong case that this is a valuable safety net for Welsh farmers that should be left in place at least for the foreseeable future?

Diolch, Llywydd. Gweinidog, mae Llywodraeth Cymru wrthi'n gweithio ar gynllun newydd o daliadau i ffermwyr Cymru ar ôl Brexit. Yn amlwg, rydych chi'n gwybod llawer iawn am hyn yn eich swydd weinidogol. Nawr, rwy'n falch eich bod chi wedi mabwysiadu naws gyffredinol bod cyfleoedd y gellir eu cymryd ar ôl Brexit, ond, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni fod yn wyliadwrus hefyd o beidio â cheisio gwneud newidiadau diangen a chreu anwadalrwydd diangen mewn sefyllfa lle mae gennym ni gryn dipyn o ansicrwydd eisoes.

Ceir cynnig gan Lywodraeth Cymru i symud at system daliadau newydd, lle bydd taliadau uniongyrchol i ffermwyr, fel yr ydym ni'n eu hadnabod ar hyn o bryd, yn diflannu'n gyfan gwbl. Nawr, heb anghytuno â'r angen i ddatblygu cynlluniau talu eraill, mae'n rhaid i ni wynebu'r realiti economaidd caled bod 80 y cant o incwm ffermydd yma yng Nghymru yn deillio, ar gyfartaledd, o daliadau uniongyrchol. Onid oes dadl gref bod hyn yn rhwyd ddiogelwch gwerthfawr i ffermwyr Cymru y dylid ei gadw ar waith yn ystod y dyfodol rhagweladwy o leiaf?

No. I don't think the common agricultural policy does that. It certainly hasn't made our farmers more robust, more productive; it doesn't reward the active farmer either. You'll be aware that we had a lengthy consultation last summer. I've committed to bringing forward a White Paper before the summer agricultural shows, but I've been very clear that the basic payment scheme will go. It will be replaced by two other schemes, and we want everyone to work together to bring forward those schemes. But you mention—you know, 80 per cent of funding, on average, for farmers. I don't think that's something to be proud of, 80 per cent. I think it shows that CAP has not worked in the way that we would want it to.

Nac oes. Nid wyf i'n credu bod y polisi amaethyddol cyffredin yn gwneud hynny. Yn sicr nid yw wedi gwneud ein ffermwyr yn fwy cadarn, yn fwy cynhyrchiol; nid yw'n gwobrwyo'r ffermwr gweithredol ychwaith. Byddwch yn ymwybodol ein bod ni wedi cael ymgynghoriad hir yr haf diwethaf. Rwyf i wedi ymrwymo i gyflwyno Papur Gwyn cyn sioeau amaethyddol yr haf, ond rwyf i wedi bod yn eglur iawn y bydd y cynllun taliadau sylfaenol yn diflannu. Bydd yn cael ei ddisodli gan ddau gynllun arall, ac rydym ni eisiau i bawb weithio gyda'i gilydd i gyflwyno'r cynlluniau hynny. Ond rydych chi'n sôn am—wyddoch chi, 80 y cant o gyllid, ar gyfartaledd, i ffermwyr. Nid wyf i'n credu bod hynny'n rhywbeth y dylid ymfalchïo ynddo, 80 y cant. Rwy'n credu ei fod yn dangos nad yw'r PAC wedi gweithio yn y ffordd y byddem ni wedi dymuno iddo ei wneud.

Yes. I certainly don't disagree with you on that point, and I did state that we do need to move away from that scheme. I'm just flagging up the possibility that, in the short term, we may need to commit to some form of direct payment as part of payments to Welsh farmers in the interim, before we develop longer term schemes. And, of course, they must be robustly modelled—[Interruption.] They must be robustly modelled before we move to new schemes. So, clearly, if we are serious about going towards new schemes, we have to have a look at the modelling. There have been concerns about the pilot schemes that you are going to get, some of which are up and running. Now, do you think that these pilot schemes are moving quickly enough? Are they robust enough and are they in a wide enough area of Wales so that we can move ahead with your planned timetable to the new payment system?

Ie. Yn sicr nid wyf i'n anghytuno â chi ar y pwynt hwnnw, a nodais bod angen i ni symud oddi wrth y cynllun hwnnw. Y cwbl yr wyf i'n ei wneud yw tynnu sylw at y posibilrwydd y gallai fod angen i ni, yn y tymor byr, ymrwymo i ryw fath o daliad uniongyrchol yn rhan o daliadau i ffermwyr Cymru yn y cyfamser, cyn i ni ddatblygu cynlluniau tymor hwy. Ac, wrth gwrs, mae'n rhaid iddyn nhw gael eu modelu'n drwyadl—[Torri ar draws.] Mae'n rhaid iddyn nhw gael eu modelu'n drwyadl cyn i ni symud at gynlluniau newydd. Felly, yn amlwg, os ydym ni o ddifrif ynglŷn â mynd tuag at gynlluniau newydd, mae'n rhaid i ni edrych ar y modelu. Bu pryderon am y cynlluniau arbrofol yr ydych chi'n mynd i'w cael, ac mae rhai ohonynt yn weithredol ar hyn o bryd. Nawr, a ydych chi'n credu bod y cynlluniau arbrofol hyn yn symud yn ddigon cyflym? A ydyn nhw'n ddigon cadarn ac a ydyn nhw mewn ardal ddigon eang o Gymru fel y gallwn ni symud ymlaen â'ch amserlen arfaethedig i'r system daliadau newydd?

Well, the Member knows more than me, because I don't think there are any pilot schemes up and running. We are looking at which farms will do it. There'll certainly be a geographical spread; there'll be different types of farms used. I think modelling and impact assessments and those pilot schemes will be very important in forming the direction that we take, but the worst thing for the agriculture sector at the moment is the uncertainty around leaving the European Union. You will have heard the farmers' union state that to leave with a 'no deal' would be catastrophic. I also should say that all the funding at the moment comes through the European Union and I cannot get any assurance out of the UK Government that that funding will be there post 2022.

Wel, mae'r Aelod yn gwybod mwy na fi, oherwydd nid wyf i'n credu bod unrhyw gynlluniau arbrofol yn weithredol. Rydym ni'n ystyried pa ffermydd fydd yn ei wneud. Yn sicr bydd gwasgariad daearyddol; bydd gwahanol fathau o ffermydd yn cael eu defnyddio. Rwy'n credu y bydd modelu ac asesiadau effaith a'r cynlluniau arbrofol hynny yn bwysig iawn wrth bennu'r cyfeiriad y byddwn ni'n ei ddilyn, ond y peth gwaethaf i'r sector amaethyddiaeth ar hyn o bryd yw'r ansicrwydd ynghylch gadael yr Undeb Ewropeaidd. Byddwch wedi clywed undeb yr amaethwyr yn dweud y byddai gadael heb gytundeb yn drychinebus. Dylwn hefyd ddweud bod yr holl gyllid yn dod drwy'r Undeb Ewropeaidd ar hyn o bryd ac ni allaf gael unrhyw sicrwydd gan Lywodraeth y DU y bydd y cyllid hwnnw ar gael ar ôl 2022.

Yes. I appreciate the factors that you mention; of course there is uncertainty. It seems to me that the very nature of the uncertainty may demonstrate the need to move towards a slower transition when we bring in a new payment scheme. Another issue that arises is that, under the Welsh Government's current proposals, the move from payments to active farmers to a broader category, which we are calling 'land managers', may also result in many thousands more people being eligible for payments from the Welsh Government. So, are you entirely confident, given also the uncertainty that you've mentioned today, that you will have enough resources to deal with the payment applications when they do start to come into your department?

Ie. Rwy'n gwerthfawrogi'r ffactorau yr ydych chi'n sôn amdanynt; wrth gwrs bod ansicrwydd. Mae'n ymddangos i mi efallai bod union natur yr ansicrwydd yn dangos yr angen i symud tuag at gyflymder pontio arafach wrth i ni gyflwyno cynllun taliadau newydd. Mater arall sy'n codi, o dan gynigion presennol Llywodraeth Cymru, yw y gallai'r symudiad o daliadau i ffermwyr gweithredol i gategori ehangach, yr ydym ni'n ei alw'n 'rheolwyr tir', hefyd arwain at nifer o filoedd yn fwy o bobl sy'n gymwys i gael taliadau gan Lywodraeth Cymru. Felly, a ydych chi'n gwbl ffyddiog, o ystyried hefyd yr ansicrwydd yr ydych chi wedi cyfeirio ato heddiw, y bydd gennych chi ddigon o adnoddau i ymdrin â'r ceisiadau am daliadau pan fyddan nhw'n dechrau dod i mewn i'ch adran?

13:55

I think you have to accept that the majority of land managers are farmers—I do prefer the word 'farmers'—and I don't think we will see these thousands of people applying for the funding. I've heard that people with allotments will be able to apply, for instance; that's completely incorrect. What I want to make sure is that UK Government gives us every penny that we would have had as a country from the European Union. That's what I'm holding them to, and then we can make our decisions following the White Paper consultation, and I've said all along the new schemes must be in place before we remove the basic payment scheme.

Rwy'n credu bod yn rhaid i chi dderbyn bod y rhan fwyaf o reolwyr tir yn ffermwyr—mae'n well gen i'r gair 'ffermwyr'—ac nid wyf i'n credu y byddwn ni'n gweld y miloedd o bobl hyn yn gwneud ceisiadau am y cyllid. Rwyf i wedi clywed y bydd pobl â rhandiroedd yn gallu gwneud cais, er enghraifft; mae hynny'n gwbl anghywir. Yr hyn yr wyf i eisiau ei sicrhau yw bod Llywodraeth y DU yn rhoi pob ceiniog i ni y byddem ni wedi ei chael fel gwlad gan yr Undeb Ewropeaidd. Dyna'r wyf i'n eu dal nhw iddo, ac yna gallwn wneud ein penderfyniadau yn dilyn yr ymgynghoriad ar y Papur Gwyn, ac rwyf i wedi dweud o'r cychwyn bod yn rhaid i'r cynlluniau newydd fod ar waith cyn i ni ddiddymu'r cynllun taliadau sylfaenol.

Gwaith Tasglu'r Cymoedd yng Nghaerffili
The Work of the Valleys Taskforce in Caerphilly

3. Sut y bydd Llywodraeth Cymru yn gwerthuso gwaith tasglu'r cymoedd yng Nghaerffili? OAQ53521

3. How will the Welsh Government evaluate the work of the valleys taskforce in Caerphilly? OAQ53521

Thank you. A range of measures will be used. These will include key indicators, such as employment data, as well as those relating to impact on health, well-being and aspirations. The taskforce is taking forward a number of key commitments within Caerphilly, and their impact will form part of the evaluation.

Diolch. Bydd amrywiaeth o fesurau yn cael eu defnyddio. Bydd y rhain yn cynnwys dangosyddion allweddol, fel data cyflogaeth, yn ogystal â'r rhai sy'n ymwneud ag effaith ar iechyd, llesiant a dyheadau. Mae'r tasglu yn bwrw ymlaen â nifer o ymrwymiadau allweddol yng Nghaerffili, a bydd eu heffaith yn ffurfio rhan o'r gwerthusiad.

It has to be said, the Deputy Minister for the economy has long championed the everyday economy. That was before he was Deputy Minister, and indeed before he was an Assembly Member, when he was plain old Lee Waters. One of the critiques I've had of the—[Interruption.] Well, there's nothing plain about Lee Waters. One of the critiques I've had of the Valleys taskforce is that the focus of the delivery plan has been in areas that are central and accessible in my constituency, which is good, but I would say we need to be growing and developing the everyday economy in areas that are harder to reach, like the Aber Valley, Nelson, Senghenydd and Bargoed. Can you give the assurance that the Welsh Government will focus on that, and, particularly, that that will be a key task for the Deputy Minister?

Mae'n rhaid dweud, mae'r Dirprwy Weinidog dros yr economi wedi hyrwyddo'r economi bob dydd ers amser maith. Roedd hyn cyn iddo ddod yn Ddirprwy Weinidog, ac yn wir cyn iddo ddod yn Aelod Cynulliad, pan y'i hadnabuwyd yn syml fel Lee Waters. Un o'r beirniadaethau yr wyf i wedi eu cael o'r—[Torri ar draws.] Wel, nid oes dim byd syml am Lee Waters. Un o'r beirniadaethau yr wyf i wedi eu cael o dasglu'r Cymoedd yw bod pwyslais y cynllun cyflawni wedi bod mewn ardaloedd sy'n ganolog a hygyrch yn fy etholaeth i, sy'n beth da, ond byddwn i'n dweud bod angen i ni fod yn tyfu ac yn datblygu'r economi bob dydd mewn ardaloedd sy'n fwy anodd eu cyrraedd, fel Cwm Aber, Nelson, Senghennydd a Bargoed. A allwch chi roi sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio ar hynny, ac, yn arbennig, y bydd honno'n dasg allweddol i'r Dirprwy Weinidog?

Yes. Thank you. I am aware you have recently written to the Deputy Minister for Economy and Transport in relation to these issues, and I know he's offered to meet with you formally to discuss the matter further. The Deputy Minister is doing a great deal of work around the Valleys taskforce at the moment. I know he's had discussions with members of the taskforce itself. He's meeting with each of the Valleys local authority leaders, with a view to looking at how the taskforce can better align with the foundational economy and Better Jobs Closer to Home. He's also asked the local authority leaders for some examples of best practice, so that that can be spread right across the Valleys areas. So, for example, Rhondda Cynon Taf's approach to regenerating empty homes through property improvement grants—that has the potential to bring about 1,000 homes back into use. And he's also looking at how we can learn from the twenty-first century schools model of funding. So, again, we can apply that approach to examples of good practice across the Valleys. I know the Minister has also spoken to the Deputy Minister about the need to ensure that the foundational economy is absolutely embedded into the Valleys taskforce, and I think the taskforce has been really important in bringing a focus on the Valleys within the Welsh Government.

Gallaf. Diolch. Rwy'n ymwybodol eich bod chi wedi ysgrifennu yn ddiweddar at y Dirprwy Weinidog dros yr Economi a Thrafnidiaeth ynghylch y materion hyn, a gwn ei fod wedi cynnig cyfarfod â chi yn ffurfiol i drafod y mater ymhellach. Mae'r Dirprwy Weinidog yn gwneud llawer o waith ynghylch tasglu'r Cymoedd ar hyn o bryd. Gwn ei fod wedi cael trafodaethau gydag aelodau'r tasglu ei hun. Mae'n cyfarfod â phob un o arweinyddion awdurdodau lleol y Cymoedd, gyda'r bwriad o edrych ar sut y gall y tasglu gyfochri yn well â'r economi sylfaenol a Swyddi Gwell yn Nes at Adref. Mae hefyd wedi gofyn i arweinwyr awdurdodau lleol am rai enghreifftiau o arfer gorau, fel y gellir rhannu'r rheini ar draws ardaloedd y Cymoedd. Felly, er enghraifft, dull Rhondda Cynon Taf o adfywio cartrefi gwag drwy grantiau gwella eiddo—mae gan hynny'r potensial i ddod â tua 1,000 o gartrefi yn ôl i ddefnydd. Ac mae hefyd yn edrych ar sut y gallwn ddysgu o fodel ariannu ysgolion yr unfed ganrif ar hugain. Felly, unwaith eto, gallwn gymhwyso'r dull hwnnw i enghreifftiau o arfer da ar draws y Cymoedd. Gwn fod y Gweinidog hefyd wedi siarad â'r Dirprwy Weinidog am yr angen i sicrhau bod yr economi sylfaenol wedi'i hymsefydlu'n llawn yn nhasglu'r Cymoedd, ac rwy'n credu bod y tasglu wedi bod yn bwysig iawn o ran dod â phwyslais ar y Cymoedd o fewn Llywodraeth Cymru.

Minister, do you agree with me that the best way to evaluate the work of the Valleys taskforce in Caerphilly and elsewhere is to set clear objectives and targets so that the progress of the strategy can be measured by Government, organisations and the public in the interests of transparency and accountability? But that is not the case at the moment. Would you please explain why?

Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi mai'r ffordd orau o werthuso gwaith tasglu'r Cymoedd yng Nghaerffili ac mewn mannau eraill yw pennu amcanion a thargedau eglur fel y gall y Llywodraeth, sefydliadau a'r cyhoedd fesur cynnydd y strategaeth er budd tryloywder ac atebolrwydd? Ond nid yw hynny'n wir ar hyn o bryd. A wnewch chi esbonio pam, os gwelwch yn dda?

Well, we are using 16 of the national well-being indicators, which we will be able to use to measure at a Valleys level. They will be assessed over time. They may need to change over time. So, that's what we'll be doing. We'll also be having a Valleys citizens survey. That's examining people's attitudes towards the south Wales Valleys region, specifically the area covered by the Valleys taskforce initiative. Those research findings will build on our understanding of the views of the people in the Valleys. They will be able to help us measure the ongoing progress of the Valleys taskforce. We're also collating information on the data sources currently being used by policy areas across Welsh Government to track progress and outcomes across their respective Valleys taskforce delivery plan actions. It's completely cross-Government. 

We're also working very closely with partners in Caerphilly—that's to deliver a number of commitments within 'Our Valleys, Our Future: Delivery Plan', which will include strengthening the strategic hubs. So, we've got a great deal of monitoring going on to make sure that we are on track.

Wel, rydym ni'n defnyddio 16 o'r dangosyddion llesiant cenedlaethol, y byddwn ni'n gallu eu defnyddio i fesur ar lefel y Cymoedd. Byddan nhw'n cael eu hasesu dros gyfnod o amser. Efallai y bydd angen iddyn nhw newid dros amser. Felly, dyna'r hyn y byddwn ni'n ei wneud. Byddwn ni hefyd yn cynnal arolwg dinasyddion y Cymoedd. Mae hwnnw'n archwilio agweddau pobl at ranbarth Cymoedd de Cymru, a'r ardal a gwmpesir gan fenter tasglu'r Cymoedd yn benodol. Bydd y canfyddiadau ymchwil hynny'n adeiladu ar ein dealltwriaeth o safbwyntiau pobl yn y Cymoedd. Byddan nhw'n caniatáu i ni fesur cynnydd parhaus tasglu'r Cymoedd. Rydym ni hefyd yn casglu gwybodaeth am y ffynonellau data sy'n cael eu defnyddio ar hyn o bryd gan feysydd polisi ar draws Llywodraeth Cymru i olrhain cynnydd a chanlyniadau ar draws eu camau cynllun cyflawni tasglu'r Cymoedd priodol. Mae'n gwbl draws-Lywodraeth.

Rydym ni hefyd yn gweithio'n agos iawn gyda phartneriaid yng Nghaerffili—mae hynny er mwyn cyflawni nifer o ymrwymiadau yn 'Ein Cymoedd, Ein Dyfodol: Cynllun Cyflawni', a fydd yn cynnwys cryfhau'r canolfannau strategol. Felly, mae gennym ni lawer iawn o waith monitro sy'n cael ei wneud i wneud yn siŵr ein bod ni ar y trywydd iawn.

14:00
Gwasanaethau Ieuenctid
Youth Services

4. A wnaiff y Prif Weinidog nodi strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer gwasanaethau ieuenctid? OAQ53504

4. Will the First Minister set out the Welsh Government's strategy for youth services? OAQ53504

Thank you. Since 2013, the Welsh Government has provided local authorities with £25 million a year to support local bus and community transport services across Wales, including south-east Wales. Towards—. Sorry, I'm on the wrong question. I do apologise, Presiding Officer. 

Diolch. Ers 2013, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £25 miliwn y flwyddyn i awdurdodau lleol i gynorthwyo gwasanaethau bysiau lleol a chludiant cymunedol ledled Cymru, gan gynnwys y de-ddwyrain. Tuag at—. Mae'n ddrwg gen i, rwyf i ar y cwestiwn anghywir. Ymddiheuriadau, Llywydd.

I know. [Laughter.] I apologise.

We recognise the vital role youth services play in supporting young people. An interim youth work board has been appointed to develop a new youth work strategy to improve these services. In supporting this, the youth support grant will increase by 188 per cent in 2019-20, particularly to support youth homelessness and mental health.

Wn i. [Chwerthin.] Ymddiheuriadau.

Rydym ni'n cydnabod y swyddogaeth hanfodol y mae gwasanaethau ieuenctid yn ei chyflawni o ran cynorthwyo pobl ifanc. Penodwyd bwrdd gwaith ieuenctid dros dro i ddatblygu strategaeth gwaith ieuenctid newydd i wella'r gwasanaethau hyn. I gefnogi hyn, bydd y grant cymorth ieuenctid yn cynyddu gan 188 y cant yn 2019-20, i gynorthwyo digartrefedd ac iechyd meddwl ieuenctid yn arbennig.

Thank you very much for that response, Minister. I think youth services are rightly greatly valued by the general public, obviously by young people themselves, and by a range of organisations, including the police, because they do provide so many different activities and opportunities for young people because of the social aspects, because of the range of encouragement and advice that's available—very important encouragement and advice. We all know that local authorities are under great pressure in terms of the funding available to them, Minister, and there have been a range of cuts to youth services, so I just want to very much welcome the new funding that's been announced for 2019-20 from Welsh Government and to ask you whether you could give us some idea of how that funding will be used to ensure quality and availability of youth services right across Wales.

Diolch yn fawr iawn am yr ateb yna, Gweinidog. Rwy'n credu bod gwasanaethau ieuenctid yn cael eu gwerthfawrogi'n fawr, a hynny'n briodol, gan y cyhoedd, gan bobl ifanc eu hunain yn amlwg, a chan amrywiaeth o sefydliadau, gan gynnwys yr heddlu, oherwydd maen nhw'n cynnig cymaint o wahanol weithgareddau a chyfleoedd i bobl ifanc oherwydd yr agweddau cymdeithasol, oherwydd yr amrywiaeth o anogaeth a chyngor sydd ar gael—anogaeth a chyngor pwysig iawn. Rydym ni i gyd yn gwybod bod awdurdodau lleol o dan bwysau mawr o ran y cyllid sydd ar gael iddyn nhw, Gweinidog, a bu amrywiaeth o doriadau i wasanaethau ieuenctid, felly hoffwn groesawu'n fawr y cyllid newydd a gyhoeddwyd ar gyfer 2019-20 gan Lywodraeth Cymru a gofyn i chi a allwch chi roi rhyw syniad i ni o sut y bydd y cyllid hwnnw'n cael ei ddefnyddio i sicrhau gwasanaethau ieuenctid o ansawdd da ac sydd ar gael ar draws Cymru gyfan.

As I said, it's a 188 per cent increase in the funding for next year. I'm sure the Member's aware of the snapshot inquiry that was undertaken by the Children, Young People and Education Committee under the chairmanship of Lynne Neagle, and that report came forward with many recommendations that Welsh Government have taken on board. I mentioned the interim youth work board that has been set up, that was appointed back in October 2018 and it's already met five times. I understand it's in discussions with Lynne Neagle to make sure that the recommendations brought forward from her committee are brought to fruition. The board's remit included the development of a new youth work strategy for Wales, so that will be right across Wales. It's going to recommend a new sustainable model for youth work and certainly we'll be working with all our partners. 

Fel y dywedais, mae'n gynnydd o 188 y cant i'r cyllid ar gyfer y flwyddyn nesaf. Rwy'n siŵr bod yr Aelod yn ymwybodol o'r ymchwiliad cipolwg a gynhaliwyd gan y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg o dan gadeiryddiaeth Lynne Neagle, a chyflwynodd yr adroddiad hwnnw lawer o argymhellion y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cymryd i ystyriaeth. Soniais bod y bwrdd gwaith ieuenctid dros dro wedi cael ei sefydlu, a phenodwyd hwnnw yn ôl ym mis Hydref 2018 ac mae eisoes wedi cyfarfod bum gwaith. Rwy'n deall ei fod mewn trafodaethau gyda Lynne Neagle i wneud yn siŵr bod yr argymhellion a gyflwynwyd gan ei phwyllgor yn dwyn ffrwyth. Roedd cylch gwaith y bwrdd yn cynnwys datblygu strategaeth gwaith ieuenctid newydd i Gymru, felly bydd hynny ar draws Cymru gyfan. Mae'n mynd i argymell model cynaliadwy newydd ar gyfer gwaith ieuenctid, ac yn sicr byddwn yn gweithio gyda'n holl bartneriaid.

Not all youth service funding comes through the local authority route. In 2016, the children's commissioner recommended that the Welsh Government ensures that health-related advocacy for under-18-year-olds is available and accessible to all those who need it. However, in her quarterly update published in January this year, she noted that she is not aware of any changes to provision of advocacy in health settings for under-18s, nor has the patient information been updated, with services remaining ad hoc. It's March 2019 now, that's three years since the commissioner made her recommendations, I understand that her officials met with Welsh Government officials in December, so I wonder if you can help us understand what speedy action will now be taken in this regard, bearing in mind that meeting has taken place. Thank you.

Nid yw'r holl gyllid gwasanaeth ieuenctid yn dod drwy'r llwybr awdurdod lleol. Yn 2016, argymhellodd y comisiynydd plant bod Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod eiriolaeth cysylltiedig ag iechyd ar gyfer pobl ifanc dan 18 oed ar gael ac yn hygyrch i bawb sydd ei hangen. Fodd bynnag, yn ei diweddariad chwarterol a gyhoeddwyd ym mis Ionawr eleni, nododd nad yw'n ymwybodol o unrhyw newidiadau i'r ddarpariaeth o eiriolaeth mewn lleoliadau iechyd ar gyfer pobl ifanc dan 18 oed, ac nid yw'r wybodaeth i gleifion wedi ei diweddaru ychwaith, gyda gwasanaethau yn parhau i fod yn ad hoc. Mae'n fis Mawrth 2019 erbyn hyn, mae hynny'n dair blynedd ers i'r comisiynydd wneud ei hargymhellion, rwy'n deall bod ei swyddogion wedi cyfarfod â swyddogion Llywodraeth Cymru ym mis Rhagfyr, felly tybed a allwch chi ein helpu ni i ddeall pa gamau buan fydd yn cael eu cymryd nawr yn hyn o beth, gan gofio bod y cyfarfod hwnnw wedi ei gynnal. Diolch.

The Deputy Minister for Health and Social Services will have heard that, and I'll ask her to write to you.

Bydd y Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi clywed hynna, a byddaf yn gofyn iddi ysgrifennu atoch chi.

Gwasanaethau Bysiau yn Ne-Ddwyrain Cymru
Bus Services in South-East Wales

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am wasanaethau bysiau yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ53532

5. Will the First Minister make a statement on bus services in south-east Wales? OAQ53532

Thank you, I'll read it again. Since 2013, the Welsh Government has provided local authorities with £25 million a year to support local bus and community transport services across Wales, including south-east Wales. Towards the end of 2017-18, we provided an additional £3 million to support the bus network, in addition to other specific grants allocated to support public transport services.

Diolch, fe wnaf i ei ddarllen eto. Ers 2013, mae Llywodraeth Cymru wedi darparu £25 miliwn y flwyddyn i awdurdodau lleol i gynorthwyo gwasanaethau bysiau lleol a chludiant cymunedol ledled Cymru, gan gynnwys y de-ddwyrain. Tua diwedd 2017-18, darparwyd £3 miliwn ychwanegol gennym i gynorthwyo'r rhwydwaith bysiau, yn ogystal â grantiau penodol eraill a ddyrannwyd i gynorthwyo gwasanaethau cludiant cyhoeddus.

Thank you, Minister. Bus services are an integral part of our national transport infrastructure. However, in Newport, recent news that the NAT service in Brynglas will finish operating later this month has caused concern amongst my constituents who rely on this service. Sadly, this is not an unusual situation. It's affected all operators across Newport, and I'm still being contacted by many constituents about the decline of the other bus services. For example, the X18 service from Maesglas to Pye Corner train station ended in 2017. No operator has taken over that service, meaning one of my constituents has a trip of over two hours to visit her mother in Ebbw Vale, and this isn't the integrated transport system that we are all trying to achieve. To encourage people to use public transport, it needs to be affordable, reliable and regular, so what is the Welsh Government doing to ensure that sustainable bus services are maintained in Wales?

Diolch, Gweinidog. Mae gwasanaethau bysiau yn rhan annatod o'n seilwaith trafnidiaeth cenedlaethol. Fodd bynnag, yng Nghasnewydd, mae'r newyddion diweddar y bydd gweithrediad y gwasanaeth NAT ym Mrynglas yn dod i ben yn ddiweddarach y mis hwn wedi achosi pryder ymhlith fy etholwyr sy'n dibynnu ar y gwasanaeth hwn. Yn anffodus, nid yw hon yn sefyllfa anarferol. Mae wedi effeithio ar yr holl weithredwyr ar draws Casnewydd, ac mae llawer o etholwyr yn dal i gysylltu â mi ynghylch dirywiad yn y gwasanaethau bws eraill. Er enghraifft, daeth y gwasanaeth X18 o Faesglas i orsaf drenau Pye Corner i ben yn 2017. Nid oes unrhyw weithredwr wedi cymryd y gwasanaeth hwnnw drosodd, sy'n golygu bod gan un o'm hetholwyr daith o dros ddwy awr i ymweld â'i mam yng Nglynebwy, ac nid dyma'r system drafnidiaeth integredig yr ydym i gyd yn ceisio ei sicrhau. Er mwyn annog pobl i ddefnyddio cludiant cyhoeddus, mae'n rhaid iddo fod yn fforddiadwy, yn ddibynadwy ac yn rheolaidd, felly beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i sicrhau bod gwasanaethau bysiau cynaliadwy yn cael eu cynnal yng Nghymru?

14:05

Thank you. Obviously, you mentioned an individual case, and I will ask the Minister for Economy and Transport to ask the south Wales bus co-ordinator to look into that, and then to write to you.

In relation to what Welsh Government are doing, you're, I'm sure, aware of the significant funding we've put into bus services over the years. I know the Minister's officials meet regularly with Newport council and the bus industry. Obviously, neither the Welsh Government nor a local authority have the powers to require a bus operator to run a particular service. I think that's achieved through local authority contracts, and that obviously includes the public subsidy.

We're really keen for local authorities to be more proactive in planning and co-ordinating local bus services. They do have some powers to exert over bus providers. Obviously, they can have ticketing schemes, for instance, voluntary agreements with bus operators to co-ordinate investments, and they can make statutory, enforceable bus quality partnership schemes.

You'll be aware the Minister also launched a White Paper consultation back in December. It closes on 27 March, and that sets out proposals for improvising the legislative framework in Wales. I would urge all Members to respond to that consultation.

Diolch. Yn amlwg, fe wnaethoch gyfeirio at achos unigol, a byddaf yn gofyn i'r Gweinidog dros yr Economi a Thrafnidiaeth ofyn i gydgysylltydd bysiau de Cymru ymchwilio i hynny, ac yna ysgrifennu atoch chi.

O ran yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, rydych chi'n ymwybodol, rwy'n siŵr, o'r cyllid sylweddol yr ydym ni wedi ei gyfrannu at wasanaethau bysiau dros y blynyddoedd. Gwn fod swyddogion y Gweinidog yn cyfarfod yn rheolaidd gyda chyngor Casnewydd a'r diwydiant bysiau. Yn amlwg, nid oes gan Lywodraeth Cymru nac awdurdod lleol y pwerau i fynnu bod gweithredwr bysiau yn rhedeg gwasanaeth penodol. Rwy'n credu bod hynny'n cael ei gyflawni trwy gontractau awdurdod lleol, ac mae hynny'n amlwg yn cynnwys y cymhorthdal cyhoeddus.

Rydym ni'n awyddus iawn i awdurdodau lleol fod yn fwy rhagweithiol o ran cynllunio a chydgysylltu gwasanaethau bysiau lleol. Mae ganddyn nhw rai pwerau i'w harfer dros ddarparwyr bysiau. Yn amlwg, gallant gynnal cynlluniau tocynnau, er enghraifft, cytundebau gwirfoddol gyda gweithredwyr bysiau i gydgysylltu buddsoddiadau, a gallant greu cynlluniau partneriaeth ansawdd bysiau statudol y gellir eu gorfodi.

Byddwch yn ymwybodol fod y Gweinidog hefyd wedi lansio ymgynghoriad Papur Gwyn yn ôl ym mis Rhagfyr. Bydd yn cau ar 27 Mawrth, ac mae hwnnw'n gwneud cynigion ar gyfer gwella'r fframwaith deddfwriaethol yng Nghymru. Byddwn yn annog pob Aelod i ymateb i'r ymgynghoriad hwnnw.

I thank the Minister for substituting today. I don't know if the First Minister used south-east Wales bus services to help him get to Buckingham Palace, but I'm delighted that he's at that investiture celebration after 50 years. I think it would be awful if he hadn't gone, so thank you.

Newport Bus have brought in a demand-responsive transport approach where they're at least trialling the idea of allowing people to contact them and book a bus the day before. Paying a normal fare, the bus then goes round and picks up only from the bus stops where it's needed. Does the Minister think that approach is a sensible, more flexible one that can ensure financial viability when it wouldn't otherwise be there, and would she support its extension elsewhere?

Diolchaf i'r Gweinidog am gymryd lle'r Prif Weinidog heddiw. Nid wyf i'n gwybod a ddefnyddiodd y Prif Weinidog wasanaethau bws de-ddwyrain Cymru i'w helpu i gyrraedd Palas Buckingham, ond rwyf i wrth fy modd ei fod yn y dathliad hwnnw o'r arwisgiad ar ôl 50 mlynedd. Rwy'n credu y byddai'n ofnadwy pe na byddai wedi mynd, felly diolch.

Mae Bws Casnewydd wedi cyflwyno dull trafnidiaeth sy'n ymateb i'r galw lle maen nhw o leiaf yn treialu'r syniad o ganiatáu i bobl gysylltu â nhw a threfnu bws y diwrnod cynt. Gan dalu pris tocyn arferol, mae'r bws yn mynd o gwmpas ac yn codi pobl dim ond o'r arosfannau bws lle mae ei angen. A yw'r Gweinidog yn credu bod y dull hwnnw'n un synhwyrol, mwy hyblyg a all sicrhau hyfywedd ariannol pan na fyddai yno fel arall, ac a fyddai'n cefnogi ei ehangu i fannau eraill?

Yes, I absolutely do. I think it's actually the future, and I know that that is actually contained in the White Paper, so, again, it would be good if we could have as many consultation responses as possible to enable the Minister to make decisions such as that.

Ydw, yn bendant. Rwy'n credu mai dyna'r dyfodol a dweud y gwir, a gwn fod hynny wedi ei gynnwys yn y Papur Gwyn, felly, unwaith eto, byddai'n beth da pe gallem ni gael cymaint o ymatebion a phosibl i'r ymgynghoriad i alluogi'r Gweinidog i wneud penderfyniadau fel hwnnw.

Cyllid Addysgol
Educational Funding

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyllid addysgol? OAQ53499

6. Will the First Minister make a statement on educational funding? OAQ53499

Educational funding remains a key priority for this Government, in spite of continued austerity. Working with our partners, the budget reflects our desire to raise standards for all, reduce the attainment gap and deliver an education system that is a source of national pride and confidence.

Mae cyllid addysgol yn dal yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon, er gwaethaf cyni cyllidol parhaus. Gan weithio gyda'n partneriaid, mae'r gyllideb yn adlewyrchu ein dymuniad i godi safonau i bawb, i leihau'r bwlch cyrhaeddiad a darparu system addysg sy'n ffynhonnell o falchder a hyder cenedlaethol.

Thank you. As a member of the Welsh Government Cabinet, then, you'll be fully aware that it's widely acknowledged that there is a classroom cash shortage and funding crisis in our educational system across Wales. For example, in Conwy the education budget is to be cut by 3.6 per cent as a result of such a poor Welsh Government settlement on funding. Now, this is leading to more serious money saving measures that we're now seeing in Aberconwy, and there's no point shaking your head. A letter has gone out to every parent in Conwy County Borough Council, such is the concern, signed by seven headteachers. We're seeing larger classes, we're seeing staff being made redundant, and we're seeing a reduction in support for additional learning needs and well-being needs. The actual numbers of schools in Wales in deficit: 146 primary and 79 secondary.

Now, we also know, through evidence taken in the CYPE committee, that there's a wide variance across Wales in terms of per-pupil spend, by as much as £1,000. We also know that pupil funding in Wales sees our pupils receiving £607 less in Wales than they do in England. At what point—? What actions are the Welsh Government taking to address this cash crisis for our schools, and what plans do you—[Interruption.] It's all right the Minister for—

Diolch. Fel aelod o Gabinet Llywodraeth Cymru, felly, byddwch yn gwbl ymwybodol y cydnabyddir yn eang bod argyfwng prinder arian parod mewn ystafelloedd ddosbarth ac argyfwng cyllid yn ein system addysgol ledled Cymru. Er enghraifft, bydd y gyllideb addysg yng Nghonwy yn cael ei thorri gan 3.6 y cant o ganlyniad i setliad mor wael gan Lywodraeth Cymru o ran cyllid. Nawr, mae hyn yn arwain at fesurau arbed arian mwy difrifol yr ydym yn eu gweld erbyn hyn yn Aberconwy, ac nid oes diben i chi ysgwyd eich pen. Mae llythyr wedi ei anfon at bob rhiant yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Conwy, cymaint yw'r pryder, wedi ei lofnodi gan saith o benaethiaid. Rydym ni'n gweld dosbarthiadau mwy, rydym ni'n gweld swyddi staff yn cael eu dileu, ac rydym ni'n gweld gostyngiad mewn cymorth ar gyfer anghenion dysgu ychwanegol ac anghenion llesiant. Nifer wirioneddol yr ysgolion yng Nghymru sydd mewn diffyg: 146 o ysgolion cynradd a 79 o ysgolion uwchradd.

Nawr, rydym ni hefyd yn gwybod, trwy dystiolaeth a dderbyniwyd yn y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg bod amrywiant eang ledled Cymru o ran gwariant fesul disgybl, o gymaint â £1,000. Rydym ni hefyd yn gwybod bod cyllid i ddisgyblion yng Nghymru yn golygu bod ein disgyblion yn cael £607 yn llai yng Nghymru nag y maen nhw yn Lloegr. Ar ba bwynt—? Pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng hwn i'n hysgolion, a pha gynlluniau sydd gennych chi—[Torri ar draws.] Mae'n iawn i'r Gweinidog—

Don't get diverted by another Minister seeking to answer on behalf of the Minister. Please ask the question.

Peidiwch â chael eich dargyfeirio gan Weinidog arall yn ceisio ateb ar ran y Gweinidog. Gofynnwch y cwestiwn, os gwelwch yn dda.

Llywydd, the Minister appears to be in denial. I hope this Minister responding isn't.

What steps are you taking to address the funding cash crisis that we have in our educational system in Wales, and will there be any consideration of an emergency pot of money that will see schools in Aberconwy be able to continue to function?

Llywydd, mae'n ymddangos bod y Gweinidog gwadu'r sefyllfa. Gobeithiaf nad yw'r Gweinidog hwn sy'n ymateb yn gwneud hynny.

Pa gamau ydych chi'n eu cymryd i fynd i'r afael â'r argyfwng arian parod ariannu sydd gennym ni yn ein system addysgol yng Nghymru, ac a fydd unrhyw ystyriaeth i gronfa frys o arian a fydd yn golygu y bydd ysgolion yn Aberconwy yn gallu parhau i weithredu?

14:10

I think I'll start by reminding the Member of two things: we're in year nine of austerity from your Government in London. The second thing to remind you of is that no local authority in Wales will face a reduction of more than 0.3 per cent in their core funding for 2019-20. So Conwy council's decision to cut the education budget by 3 per cent is a matter for Conwy council. Welsh Government provides funding to local authorities through the local government revenue settlement and it is up to—[Interruption.] Somebody's shouting, 'It isn't fair'; it's done on a funding formula with local government and Welsh Government. And can I just remind you that the Tories would have cut education funding by 20 per cent?

Rwy'n credu y gwnaf i ddechrau trwy atgoffa'r Aelod o ddau beth: rydym ni yn y nawfed flwyddyn o gyni cyllidol gan eich Llywodraeth chi yn Llundain. Yr ail beth i'ch atgoffa ohono yw na fydd unrhyw awdurdod lleol yng Nghymru yn wynebu gostyngiad o fwy na 0.3 y cant i'w gyllid craidd ar gyfer 2019-20. Felly mater i gyngor Conwy yw ei benderfyniad i dorri'r gyllideb addysg gan 3 y cant. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu cyllid i awdurdodau lleol drwy'r setliad refeniw llywodraeth leol, a chyfrifoldeb—[Torri ar draws.] Mae rhywun yn gweiddi, 'Dydy e ddim yn deg'; mae'n cael ei wneud ar sail fformiwla ariannu gyda llywodraeth leol a Llywodraeth Cymru. Ac a gaf i eich atgoffa y byddai'r Torïaid wedi torri cyllid addysg gan 20 y cant?

Mae rhagrith y Torïaid ar fater cyllido gwasanaethau cyhoeddus yn syfrdanol. Blynyddoedd o lymder y Ceidwadwyr yn San Steffan sy'n gwaedu'n hysgolion ni ac yn tanseilio cyflawniad ein plant a'n pobl ifanc. Ond, does dim dwywaith: mae angen i Lywodraeth Lafur Cymru weithredu a stopio claddu eu pennau yn y tywod. Er enghraifft, mae angen cydgordio'r gefnogaeth i ysgolion yn well i osgoi gwastraffu arian ar ddyblygu a biwrocratiaeth a chaniatáu mwy o arian i lifo i lawr y dosbarth. Pa waith dŷch chi'n ei wneud ynglŷn â hynny?

The hypocrisy of the Tories on the issue of funding public services is staggering. Years of austerity, imposed by the Conservatives in Westminster, are bleeding our schools dry and undermining the attainment of our children and young people, but there is no doubt that the Welsh Labour Government need to take action and stop putting their heads in the sand. For example, we need to co-ordinate the support for schools more effectively to avoid wasting money on duplication and bureaucracy, and allow more funding to flow down into the classroom. So, what work are you doing in that area?

I agree. We certainly want to cut bureaucracy, and I know the Minister—I'd certainly never accuse this Minister of burying her head in the sand and I know she's taking steps to ensure this doesn't happen. We don't want to see duplication, we don't want to see additional bureaucracy. 

Janet Finch-Saunders, in her original question, said that the funding difference was £607 per pupil; that is simply not true. How much an authority sets aside for school budgets is a matter for each authority. And then the schools obviously work with the local authorities to ensure that they have the budget that they require. 

Rwy'n cytuno. Rydym ni'n sicr eisiau lleihau biwrocratiaeth, a gwn fod y Gweinidog—yn sicr, ni fyddwn byth yn cyhuddo'r Gweinidog presennol o gladdu ei phen yn y tywod a gwn ei bod yn cymryd camau i sicrhau nad yw hyn yn digwydd. Nid ydym ni eisiau gweld dyblygu, nid ydym ni eisiau gweld biwrocratiaeth ychwanegol.

Dywedodd Janet Finch-Saunders yn ei chwestiwn gwreiddiol, bod y gwahaniaeth ariannu yn £607 fesul disgybl; nid yw hynny'n wir. Mater i bob awdurdod yw faint y mae awdurdod yn ei neilltuo ar gyfer cyllidebau ysgol. Ac yna mae'r ysgolion yn amlwg yn gweithio gyda'r awdurdodau lleol i sicrhau bod y gyllideb sydd ei hangen arnyn nhw ganddynt.

Pleidlais y Bobl
A People’s Vote

7. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ei ystyriaeth o'r angen am bleidlais y bobl ar y cytundeb i ymadael â'r UE? OAQ53529

7. Will the First Minister provide an update on his consideration of the need for a people’s vote on the EU withdrawal agreement? OAQ53529

Thank you. We are three weeks away from the point at which we are due to leave the EU but no closer to a deal. We have long said that, if Parliament concludes that a public vote is the only way to break the logjam and move forward, we would support it.

Diolch. Rydym ni dair wythnos i ffwrdd o'r adeg pan ddisgwylir i ni adael yr UE ond yn ddim nes at gytundeb. Rydym ni wedi dweud ers tro, os bydd y Senedd yn dod i'r casgliad mai pleidlais gyhoeddus yw'r unig ffordd i ddatrys yr anghytundeb a symud ymlaen, y byddem ni'n ei chefnogi.

Thank you. Minister, do you agree with me that it is both essential to rule out the disaster of a 'no deal' and to ensure that the logjam in Westminster is broken? So, does she therefore agree with me that the Prime Minister's deal, which, whatever its gross inadequacies, is the only one on offer, must be put to the people with the option of accepting that deal and proceeding with Brexit, or keeping our current deal with a voice, a veto, full membership of the single market and customs union and complete participation in the crime-fighting and security mechanisms of the EU?

Diolch. Gweinidog, a ydych chi'n cytuno â mi ei bod hi'n hanfodol i ddiystyru sefyllfa drychinebus 'dim cytundeb' a sicrhau bod yr anghytundeb llwyr yn San Steffan yn cael ei ddatrys? Felly, a yw hi'n cytuno â mi felly bod yn rhaid gwneud cytundeb Prif Weinidog y DU, sef, beth bynnag fo'i ddiffygion difrifol, yr unig un sydd ar gael, gael ei wneud yn destun pleidlais ymhlith y cyhoedd gyda'r dewis o dderbyn y cytundeb hwnnw a bwrw ymlaen â Brexit, neu gadw ein cytundeb presennol gyda llais, feto, aelodaeth lawn o'r farchnad sengl a'r undeb tollau a chyfranogiad llwyr yng ngweithdrefnau ymladd trosedd a diogelwch yr UE?

Thank you for that supplementary question. We have constantly said a 'no deal' would be catastrophic for Wales, and certainly we do not support the current deal that the Prime Minister has negotiated. 

In relation to a referendum, I think we've consistently said we should let the UK Government and Parliament do their job—I think we've been very patient—and negotiate a deal in the national interest, capable of commanding a majority in Parliament. If they can't do that, the decision should be handed back to the people in a referendum. 

Diolch am y cwestiwn atodol yna. Rydym ni wedi dweud yn gyson y byddai 'dim cytundeb' yn drychinebus i Gymru, ac yn sicr nid ydym ni'n cefnogi'r cytundeb presennol y mae Prif Weinidog y DU wedi ei negodi.

O ran refferendwm, rwy'n credu ein bod ni wedi dweud yn gyson y dylem ni adael i Lywodraeth a Senedd y DU wneud eu gwaith—rwy'n credu ein bod ni wedi bod yn amyneddgar iawn—a sicrhau cytundeb sydd o fudd i'r wlad, sy'n gallu ennyn mwyafrif yn y Senedd. Os na allan nhw wneud hynny, dylid rhoi'r penderfyniad yn ôl i'r bobl mewn refferendwm.

It is a fact, obviously, that the people of Wales voted to leave the European Union, and I very much hope the Welsh Government will respect the referendum result. But, if you do consider a people's vote as an option—and I, for one, do not—what analysis has the Welsh Government made of the time it would take to instigate a people's vote? I've heard figures of six, 12, 18 months. Surely, that would just add to the uncertainty if the Welsh Government was to put its weight behind such a proposition, however foolish that might be. 

Mae'n ffaith, yn amlwg, bod pobl Cymru wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd, ac rwy'n mawr obeithio y bydd Llywodraeth Cymru yn parchu canlyniad y refferendwm. Ond, os byddwch chi'n ystyried pleidlais y bobl fel dewis—ac rwyf i, yn un, nad wyf—pa ddadansoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r amser y byddai'n ei gymryd i drefnu pleidlais y bobl? Rwyf i wedi clywed ffigurau o chwech, 12, 18 mis. Does bosib na'r cwbl y byddai hynny'n ei wneud fyddai ychwanegu at yr ansicrwydd pe byddai Llywodraeth Cymru yn rhoi ei chefnogaeth i gynnig o'r fath, waeth pa mor ffôl y gallai hynny fod.

We've always respected the decision of the Welsh people. We know they voted 'leave', and I said in my answer to Lynne Neagle I think we've been incredibly patient. We've tried to influence negotiations as best we can. As Ministers, we've all taken part in discussions constantly—I think you'll probably find every week we are in discussions with our counterparts in Westminster. So, it's not about not respecting the decision, it's about making sure that we don't have a 'no deal' and that we have a deal that is acceptable and, as I say, commands a majority in Parliament. That doesn't seem to be forthcoming. The Prime Minister just seems to be running down the clock; she seems to be kicking the meaningful vote into the long grass, and now it's going to be next week. We are now, what, 24 days from when we leave the European Union. 

So, in relation to your question around a referendum, obviously there are a lot of discussions to be had. Back in June 2016, as a Government, we were supportive of staying in the European Union. I don't think we've seen anything that would change that, but there's going to be a lot of discussion about what the specific question is, and once we know what that question is, if there were to be a people's vote, then we would, obviously, give our advice on that.

Rydym ni wedi parchu penderfyniad pobl Cymru erioed. Rydym ni'n gwybod eu bod nhw wedi pleidleisio dros adael, a dywedais yn fy ateb i Lynne Neagle fy mod i'n credu ein bod ni wedi bod yn anhygoel o amyneddgar. Rydym ni wedi ceisio dylanwadu ar drafodaethau yn y ffordd orau y gallwn. Fel Gweinidogion, rydym ni i gyd wedi cymryd rhan mewn trafodaethau yn barhaus—rwy'n credu ei bod hi'n debygol y byddwch chi'n canfod ein bod ni mewn trafodaethau bob wythnos gyda'n cydweithwyr yn San Steffan. Felly, nid yw'n ymwneud â pheidio â pharchu'r penderfyniad, mae'n golygu gwneud yn siŵr nad ydym ni'n cael 'dim cytundeb' a bod gennym ni gytundeb sy'n dderbyniol ac, fel y dywedais i, sy'n llwyddo i ennill mwyafrif yn y Senedd. Nid yw'n ymddangos bod hynny am ddigwydd. Mae'n ymddangos mai'r cwbl y mae'r Prif Weinidog yn ei wneud yw oedi er mwyn cyrraedd y terfyn amser; mae'n ymddangos ei bod hi'n rhoi'r bleidlais ystyrlon o'r neilltu, ac mae'n mynd i gael ei chynnal yr wythnos nesaf erbyn hyn. Rydym ni erbyn hyn, beth, tua 24 diwrnod o bryd y byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Felly, o ran eich cwestiwn ynghylch refferendwm, mae'n amlwg bod llawer o drafodaethau i'w cynnal. Yn ôl ym mis Mehefin 2016, fel Llywodraeth, roeddem ni'n gefnogol o aros yn yr Undeb Ewropeaidd. Nid wyf i'n credu ein bod ni wedi gweld unrhyw beth a fyddai'n newid hynny, ond bydd llawer o drafodaeth am beth yw'r cwestiwn penodol, a phan fyddwn ni'n gwybod beth yw'r cwestiwn hwnnw, pe byddai pleidlais y bobl yn cael ei chynnal, yna byddem, wrth gwrs, yn cynnig ein cyngor ar hynny.

14:15

It's very clear that the reason we're in the constitutional paralysis we're in is because we have a Government that is only capable of hanging on to power by bribing 10 Northern Ireland Members of Parliament. It's also very clear that a further referendum or a further vote will take at least six months. So, do you agree with me that, really, one of the key objectives at the moment has to be an extension to article 50? We cannot complete the legislative programmes that need to be completed, and the trade negotiations are in an absolutely desperate mess. Anyone looking at the national interest—putting politics to one side, just looking at the national interest—would come to the conclusion that an extension to article 50 of at least six months is absolutely vital.

Mae'n amlwg iawn mai'r rheswm yr ydym ni yn y parlys cyfansoddiadol hwn yw bod gennym ni Lywodraeth sydd ond yn llwyddo i ddal ei gafael yn ei grym drwy lwgrwobrwyo 10 o Aelodau Seneddol Gogledd Iwerddon. Mae hefyd yn amlwg iawn y bydd refferendwm arall neu bleidlais arall yn cymryd o leiaf chwe mis. Felly, a ydych yn cytuno â mi mai un o'r amcanion allweddol ar hyn o bryd, o reidrwydd, yw estyniad i erthygl 50? Ni allwn gwblhau'r rhaglenni deddfwriaethol sy'n angenrheidiol i'w cwblhau, ac mae'r trafodaethau masnach mewn coblyn o lanastr. Byddai unrhyw un sy'n ystyried lles y genedl—gan roi gwleidyddiaeth i'r naill ochr, ac yn ystyried lles y genedl yn unig—yn dod i'r casgliad bod estyniad i erthygl 50 am o leiaf chwe mis yn gwbl hanfodol.

Certainly, yes. We've said that, and this Assembly, obviously, voted for that back in January. I think you're quite right about Northern Ireland. I know the finance Minister has just yesterday, I think, written to Liz Truss about the extra £140 million that seems to have appeared in the Northern Ireland budget, and it's not that we're opposed to Northern Ireland getting more funding, but it should be right across the UK, and we, too, should have additional funding, as should Scotland.

Yn sicr, ydy. Rydym wedi dweud hynny, a phleidleisiodd y Cynulliad hwn, yn amlwg, o blaid hynny yn ôl ym mis Ionawr. Rwyf i o'r farn eich bod yn hollol gywir am Ogledd Iwerddon. Dim ond ddoe fe wnaeth y Gweinidog cyllid ysgrifennu at Liz Truss ynglŷn â'r £140 miliwn ychwanegol sydd wedi ymddangos yn ôl pob tebyg yng nghyllideb Gogledd Iwerddon. Ac er nad oes gennym ni unrhyw wrthwynebiad i Ogledd Iwerddon yn cael mwy o arian, rydym o'r farn y dylai hynny ddigwydd ledled y DU, ac fe ddylem ni gael cyllid ychwanegol hefyd, a'r Alban.

2. Cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit (mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol)
2. Questions to the Counsel General and Brexit Minister (in respect of his law officer responsibilities)

Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw'r datganiad—. Nage, mae'n ddrwg gen i. Yr eitem nesaf ar ein hagenda ni yw'r cwestiynau i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit mewn perthynas â'i gyfrifoldebau fel swyddog cyfreithiol.

The next item on our agenda is the statement—. No, apologies. The next item on our agenda is questions to the Counsel General and Brexit Minister in respect of his law officer responsibilities.

We both got it wrong at that point, I think.

Roedd y ddau ohonom wedi camgymryd ar y pwynt hwnnw, rwy'n credu.

Felly, y cwestiwn cyntaf i'r Cwnsler Cyffredinol yw cwestiwn gan Helen Mary Jones. 

So, the first question to the Counsel General is from Helen Mary Jones.

Gwahaniaethau rhwng Cyfraith Cymru a Chyfraith Lloegr
Differences between English and Welsh Law

1. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol roi'r wybodaeth ddiweddaraf am fesurau sy'n cael eu cymryd i sicrhau bod y farnwriaeth yn llwyr ymwybodol o'r gwahaniaethau cynyddol rhwng cyfraith Cymru a chyfraith Lloegr? OAQ53490

1. Will the Counsel General provide an update on measures being taken to ensure that the judiciary is fully aware of the growing differences between English and Welsh law? OAQ53490

The Welsh Government engages regularly with the Lord Chief Justice’s office to inform them of matters of policy and legislation affecting the judiciary. These include any proposals that affect the administration of the courts, the criminal law, or the operation of the judicial system.  

Mae Llywodraeth Cymru yn ymgysylltu yn rheolaidd â Swyddfa'r Arglwydd Brif Ustus i'w hysbysu am faterion polisi a deddfwriaeth sy'n effeithio ar y farnwriaeth. Mae'r rhain yn cynnwys unrhyw gynigion sy'n effeithio ar weinyddiaeth y llysoedd, y gyfraith droseddol, neu weithrediad y system farnwrol.

I'm grateful to the Counsel General for that response. Of course, we do have a peculiar anomaly, do we not, in that we have a Parliament that makes laws but we have no distinctive judiciary to enforce those. I believe, in fact, that we're the only Parliament or regional Parliament in the western world where that is the case, and, obviously, the Counsel General won't be surprised to hear me say that we believe, on these benches, that the long-term solution to that is the full devolution of the justice system.

But with regard to the situation currently, the Counsel General will be aware that, already, incorrect decisions have been made as a result of judges not understanding the difference between English and Welsh law. He will be aware that there were a couple of cases last year, for example, relating to the provision of care services. Can the Counsel General assure us today that he will remain vigilant in ensuring that particularly new members of the judiciary receive appropriate training as part of their core training to ensure that they do understand that they are now delivering two separate, distinct types of law in many fields—in all the devolved fields—to ensure that we don't go through the costly and, in the case of those care cases, very distressing process of incorrect determinations being made as a result, frankly, of ignorance on the judges' part?

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am yr ymateb hwnnw. Wrth gwrs, mae gennym  anghysondeb rhyfedd, onid oes, o ran bod gennym Senedd sy'n deddfu ond nid oes gennym ni farnwriaeth ar wahân i weithredu hynny. Credaf, yn wir, mai ni yw'r unig Senedd neu Senedd ranbarthol yn y byd gorllewinol lle mae hynny'n digwydd, ac mae'n amlwg na fydd y Cwnsler Cyffredinol yn synnu o'm clywed i'n dweud ein bod ni, ar y meinciau hyn, yn credu mai'r datrysiad hirdymor i hynny yw datganoli'r system gyfiawnder yn llawn.

Ond o ran y sefyllfa ar hyn o bryd, bydd y Cwnsler Cyffredinol yn ymwybodol bod penderfyniadau anghywir wedi cael eu gwneud eisoes oherwydd nad yw barnwyr wedi deall y gwahaniaeth rhwng cyfraith Cymru a chyfraith Lloegr. Bydd ef yn ymwybodol o un neu ddau achos y llynedd, er enghraifft, yn ymwneud â darparu gwasanaethau gofal. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ein sicrhau ni heddiw y bydd ef yn parhau i fod yn wyliadwrus ac yn gwneud yn siŵr, yn benodol, fod aelodau newydd y farnwriaeth yn cael hyfforddiant priodol yn rhan o'u hyfforddiant craidd fel eu bod yn deall eu bod nhw erbyn hyn yn ymwneud â dau fath gwahanol, ar wahân, o gyfreithiau, mewn llawer maes—ym mhob un o'r meysydd datganoledig—er mwyn sicrhau nad ydym yn mynd drwy'r broses gostus, ac yn achos yr achosion gofal hynny, y broses boenus iawn o benderfyniadau anghywir yn cael eu gwneud o ganlyniad i anwybodaeth ar ran y barnwyr?

Well, the Member identifies a very serious question and it is a challenge that arises by having primary law-making powers but not a separate jurisdiction and not having the justice system devolved to Wales. The Government has agreed a protocol with the Lord Chief Justice's office, which involves providing early notice of the content of legislation and the anticipated date of it entering into effect, and the impacts of that on existing legislation, and there are monthly meetings between the office of the Lord Chief Justice and Welsh Government officials in order to ensure that information flow remains current. The statutory responsibility for training the judiciary has been devolved by the Lord Chief Justice to the Judicial College, and our hope, of course, and our aim, is to ensure that the Judicial College has sufficient advance notice of the content of the legal changes that we make here in Wales in order for that training to be deployed.

There is a continuing debate about who should be financially responsible for the training of the judiciary in areas of law where there is divergence, and our position as a Government is that, as justice is not devolved, that is a responsibility of the UK Government. However, on a practical basis, clearly in some areas, for example housing law, where there's been significant change, there have been pretty extensive discussions between officials and the Ministry of Justice on how that can be translated into practical changes to core procedure, and so on. So, that does happen from time to time when there are particular issues of significant change.

Wel, mae'r Aelod yn nodi cwestiwn difrifol iawn ac mae'n her sy'n codi drwy fod â phwerau deddfu sylfaenol ond heb awdurdodaeth ar wahân a heb system gyfiawnder ddatganoledig i Gymru. Mae'r Llywodraeth wedi cytuno ar brotocol gyda Swyddfa'r Arglwydd Brif Ustus, sy'n ymwneud â rhoi hysbysiad cynnar o gynnwys deddfwriaeth a'r dyddiad disgwyliedig i honno ddod i rym, ac effeithiau hynny ar y ddeddfwriaeth bresennol. Cynhelir cyfarfodydd misol rhwng Swyddfa'r Arglwydd Brif Ustus a swyddogion Llywodraeth Cymru i sicrhau bod llif yr wybodaeth yn parhau i fod yn gyfredol. Mae'r cyfrifoldeb statudol dros hyfforddiant y farnwriaeth wedi cael ei ddatganoli gan Arglwydd Brif Ustus y Coleg Barnwrol, a'n gobaith a'n nod ni, wrth gwrs, yw gwneud yn siŵr y bydd y Coleg Barnwrol yn cael digon o rybudd ymlaen llaw o gynnwys y newidiadau cyfreithiol a wnawn ni yma yng Nghymru i sicrhau bod yr hyfforddiant hwnnw'n cael ei gyflwyno.

Ceir trafodaeth barhaus ynghylch pwy ddylai fod yn gyfrifol yn ariannol am hyfforddiant y farnwriaeth ym meysydd y gyfraith lle y gwelir gwahaniaethu. Ein safbwynt ni fel Llywodraeth yw mai cyfrifoldeb i Lywodraeth y DU yw hyn gan nad yw cyfiawnder wedi cael ei ddatganoli. Er hynny, yn ymarferol, yn amlwg mewn rhai meysydd, er enghraifft cyfraith tai, lle cafwyd newid sylweddol, bu trafodaethau eang iawn rhwng swyddogion a'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ynghylch sut y gellir trosi hynny i fod yn newidiadau ymarferol i'r weithdrefn greiddiol, ac yn y blaen. Felly, mae hynny'n digwydd o bryd i'w gilydd pan geir materion penodol o newid sylweddol.

14:20
Hygyrchedd Deddfwriaeth Ddatganoledig
The Accessibility of Devolved Legislation

2. A wnaiff y Cwnsler Cyffredinol ddatganiad am hygyrchedd deddfwriaeth ddatganoledig i'r cyhoedd? OAQ53497

2. Will the Counsel General make a statement on the accessibility of devolved legislation to the public? OAQ53497

The Legislation (Wales) Bill commits future Governments to keep the accessibility of the law under review and to take action to make it more accessible to all. We intend to develop consolidated codes of Welsh law as well as improving the way that legislation is published.

Mae Bil Deddfwriaeth (Cymru) yn ymrwymo llywodraethau'r dyfodol i gadw hygyrchedd y gyfraith dan adolygiad a chymryd camau i'w gwneud yn fwy hygyrch i bawb. Bwriadwn ddatblygu codau cydgyfnerthedig o gyfraith Cymru yn ogystal â gwella'r dull o gyhoeddi deddfwriaeth.

You may have answered my question there. But, in this Chamber, we have the honour of creating legislation that impacts significantly on the everyday lives of people across Wales. Sadly, however, whilst Acts can be easily accessed online, it is true that many of the constituents that I meet are unaware of all that we do here in terms of the laws that we pass. Last term, of course, there were 25 separate Bills created here. Now, as you might be aware, there has been very good publicity around the Human Transplantation (Wales) Act 2013, and the impact of that has seen significant promotion by the Welsh Government. So, what steps could you take, perhaps, Counsel General, to actually run a campaign or build greater public awareness of each piece of legislation that has passed here in Wales?

Efallai eich bod chi wedi ateb fy nghwestiwn i nawr. Ond, yn y Siambr hon, ein braint ni yw gallu creu deddfwriaeth sy'n cael effaith sylweddol ar fywydau bob dydd pobl ledled Cymru. Yn anffodus, er hynny, er bod Deddfau ar gael yn rhwydd ar-lein, y gwirionedd yw nad yw llawer o'r etholwyr yr wyf i'n cwrdd â nhw yn ymwybodol o'r cyfan a wnawn ni yma o ran y cyfreithiau yr ydym yn eu pasio. Y tymor diwethaf, wrth gwrs, crëwyd 25 o filiau unigol yn y fan hon. Nawr, fel y byddwch yn ymwybodol o bosib, bu cyhoeddusrwydd da iawn i Ddeddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013, ac mae Llywodraeth Cymru wedi hyrwyddo effaith y Ddeddf honno yn sylweddol. Felly, pa gamau y gallech chi eu cymryd, Cwnsler Cyffredinol, i gynnal ymgyrch neu godi mwy o ymwybyddiaeth gyhoeddus o bob darn o ddeddfwriaeth a basiwyd yma yng Nghymru?

Well, I thank the Member for that supplementary. I hope I can count on her support for each stage of the Legislation (Wales) Bill as it passes through the Assembly because it's partly intended to tackle the sorts of issues—the important issues—that she has highlighted in her supplementary question.

Our devolution settlement is complex. It has a particular impact on how we legislate as a result. Despite 20 years of devolution, much of our legislation—most of it, in fact—is still based on Acts of the UK Parliament—most of our law—and so there's a task to rationalise that. But she identifies a particular supplementary but important issue: having done that, how do you then communicate that to the public? And that is at the heart of what that legislation is intended to achieve. Yes, the consolidation, yes, the codification, but then how is it published online in a way that is current, authoritative, bilingual and easily accessible? Can we organise it in a way that makes it easier to find, not just by the date of the law but by subject matter? We're working on that quite separately, in fact, from the proposals in the Bill. So, I hope, as the Bill comes through the Assembly, we can discuss those issues further.

Wel, rwy'n diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw. Rwy'n gobeithio y gallaf  ddibynnu ar ei chefnogaeth i bob cam o Fil Deddfwriaeth (Cymru) wrth iddo fynd drwy'r Cynulliad, oherwydd ei fwriad yn rhannol yw mynd i'r afael â'r math o faterion—y materion pwysig—y mae hi wedi tynnu sylw atyn nhw yn ei chwestiwn atodol.

Mae ein setliad datganoli yn un cymhleth. Mae ganddo effaith benodol ar sut yr ydym yn deddfu o ganlyniad i hynny. Er gwaethaf 20 mlynedd o ddatganoli, mae llawer o'n deddfwriaeth—y rhan fwyaf ohoni, mewn gwirionedd—yn parhau i fod yn seiliedig ar Ddeddfau Senedd y DU—y rhan fwyaf o'n cyfraith—ac felly mae'n dasg i resymoli hynny. Ond mae hi'n nodi mater atodol penodol ond mater pwysig: wedi gwneud hyn, sut mae cyfleu hynny i'r cyhoedd wedyn? Ac mae hynny wrth galon yr hyn y bwriadwyd i'r ddeddfwriaeth honno ei gyflawni. Ie, y cydgrynhoi, ie y codeiddio, ond sut wedyn y caiff hynny ei gyhoeddi ar-lein mewn modd sy'n gyfredol, yn awdurdodol, yn ddwyieithog ac yn hygyrch? A allwn ni drefnu hyn mewn ffordd sy'n haws dod o hyd iddo , nid yn unig yn ôl dyddiad y gyfraith ond yn ôl pwnc? Rydym yn gweithio ar hynny'n hollol ar wahân, mewn gwirionedd, i'r cynigion yn y Bil. Felly, rwy'n gobeithio, wrth i'r Bil fynd trwy'r Cynulliad, y gallwn ni drafod y materion hynny ymhellach.

Y Ddeddf Cydraddoldeb 2010
The Equality Act 2010

3. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r ffordd y mae awdurdodau lleol yn cydymffurfio â'r Ddeddf Cydraddoldeb? OAQ53481

3. What assessment has the Counsel General made of the way local authorities are complying with the Equality Act? OAQ53481

Mae gan y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol bwerau statudol i asesu i ba raddau ac ym mha ffordd mae awdurdodau cyhoeddus Cymru yn cydymffurfio â dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus. Mae Llywodraeth Cymru yn gweithio’n agos gyda’r comisiwn ar drefniadau monitro ac ar adroddiad cydraddoldeb Gweinidogion Cymru.

The Equality and Human Rights Commission has statutory powers to assess the extent and manner in which a public authority in Wales has complied with the public sector equality duty. The Welsh Government works closely with the commission on monitoring arrangements and on the Welsh Ministers’ report on equality.

As you are aware, under section 20 of the Equality Act 2010, service providers have a duty to make reasonable adjustments for a disabled person in the way they deliver their services. However, I am aware of an example where a local authority has refused to install a disabled access gate at a public park. Now, this seems wholly unreasonable and clearly prevents wheelchair users in the area from enjoying the use of the park. Do you agree that local authorities should be providing disabled access to public parks in order to comply with this legislation?

Fel y byddwch chi'n gwybod, o dan adran 20 Deddf Cydraddoldeb 2010, mae gan ddarparwyr gwasanaethau ddyletswydd i wneud addasiadau rhesymol ar gyfer unigolyn anabl yn y ffordd y maen nhw'n darparu eu gwasanaethau. Serch hynny, rwy'n ymwybodol o enghraifft o awdurdod lleol yn gwrthod gosod mynedfa i bobl anabl mewn parc cyhoeddus. Nawr, mae hyn yn ymddangos yn gwbl afresymol ac mae'n amlwg fod hynny'n atal defnyddwyr cadeiriau olwyn yn yr ardal rhag cael y mwynhad o ddefnyddio'r parc. A ydych chi'n cytuno y dylai awdurdodau lleol ddarparu mynediad i bobl anabl i barciau cyhoeddus er mwyn cydymffurfio â'r ddeddfwriaeth hon?

I absolutely believe that local authorities need to take their duties, under the Equality Act 2010 seriously, including the one that he has just identified. I know that the publication of the local government settlement, which provides the core, unhypothecated funding, local authorities are reminded by letter from my colleague the Minister for Housing and Local Government about that requirement to comply with the general equality duty under the Equality Act 2010. There are, of course, in addition to that, additional duties under that Act—the public sector equality duty in particular—which it's incumbent on local authorities across Wales to comply with.

Credaf yn gryf fod angen i awdurdodau lleol gymryd eu dyletswyddau o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 o ddifrif, gan gynnwys yr un y mae ef newydd ei nodi. Rwy'n gwybod bod cyhoeddi'r setliad llywodraeth leol, sy'n darparu'r cyllid craidd heb ei neilltuo, yn atgoffa awdurdodau lleol drwy lythyr gan fy nghyd-Aelod, y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol am y gofyniad i gydymffurfio â'r ddyletswydd cydraddoldeb cyffredinol o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010. Ceir wrth gwrs, yn ogystal â hynny, ddyletswyddau ychwanegol o dan y Ddeddf honno—dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yn benodol—y mae'n ddyletswydd ar awdurdodau lleol ledled Cymru gydymffurfio â nhw.

14:25

The Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 Part 2 code of practice states that,

'the Public Sector Equality Duty contained in section 149 of the Equality Act 2010 requires all public authorities to have due regard to protected characteristics when exercising their functions',

and that,

'The Equality Act 2010 requires that reasonable adjustments are made to ensure that people have equal access to information, advice and assistance services. Local authorities must also ensure that people have the appropriate support to enable them to access the service.'

I routinely represent constituents to local authorities on issues ranging from disability support services to British Sign Language, to autism, to wheelchair access—even access to employment. The Equality Act and the Social Services and Well-being (Wales) Act are never mentioned until I mention them, and then it's damage limitation time.

So, what action are you taking to ensure, for example, that the weaknesses identified in the Wales Neurological Alliance report on behalf of the cross-party group on neurological conditions published last November, following a survey of people living with neurological conditions, which identified a lack of information, advice and assistance, with people with neurological conditions not being signposted to review or to have a voice—? The key point is: how is the Welsh Government monitoring local authority understanding and implementation of the codes under the Social Services and Well-being (Wales) Act, because too often, by accident or design, this is not being done as it should? 

Mae cod ymarfer Rhan 2 Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 yn datgan,

Mae Dyletswydd Cydraddoldeb y Sector Cyhoeddus yn adran 149 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010 yn ei gwneud hi’n ofynnol i bob awdurdod lleol roi sylw priodol i nodweddion gwarchodedig wrth gyflawni eu swyddogaethau.

a hefyd,

Mae Deddf Cydraddoldeb 2010 yn ei gwneud hi’n ofynnol i addasiadau rhesymol gael eu gwneud i sicrhau bod pobl yn cael mynediad cyfartal at wasanaethau gwybodaeth, cyngor a chymorth. Rhaid i awdurdodau lleol sicrhau hefyd fod pobl yn cael y cymorth priodol i’w galluogi i gael mynediad at y gwasanaeth.

Byddaf i fel mater o drefn yn cynrychioli etholwyr gerbron awdurdodau lleol ar faterion sy'n amrywio o wasanaethau cymorth anabledd i iaith arwyddion Prydain, ac awtistiaeth, a hygyrchedd i gadair olwyn—mynediad i gyflogaeth hyd yn oed. Nid oes neb yn sôn am y Ddeddf Cydraddoldeb na'r Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) cyn i mi eu crybwyll nhw, ac erbyn hynny mae'n adeg cyfyngu ar y difrod.

Felly, pa gamau yr ydych chi'n eu cymryd i sicrhau, er enghraifft, bod y gwendidau a nodwyd yn adroddiad Cynghrair Niwrolegol Cymru ar ran y grŵp trawsbleidiol ar gyflyrau niwrolegol a gyhoeddwyd fis Tachwedd diwethaf, yn dilyn arolwg o bobl sy'n byw â chyflyrau niwrolegol, sy'n nodi diffyg gwybodaeth, cyngor a chymorth, i bobl â chyflyrau niwrolegol nad ydynt yn cael eu cyfeirio ar gyfer adolygiad neu i fod â llais—? Y pwynt allweddol yw hyn: sut mae Llywodraeth Cymru yn monitro dealltwriaeth awdurdodau lleol a gweithrediad y codau o dan y Ddeddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru), oherwydd yn rhy aml o lawer, yn ddamweiniol neu o fwriad, nid yw hynny'n digwydd fel y dylai?

The Member identifies an important question in his supplementary. The public sector equality duty is fundamental, of course, to the operations of local authorities. We were the first Government to bring in specific equality duties in order for public bodies to better perform their duties against that broader set of duties.

He may know that the EHRC has commissioned a piece of work to inform it in relation to compliance of local authorities generally, and to inform its own work about compliance across a range of duties, using that to drive forward action on ensuring that public bodies are complying with their equality duties at large. He will also know that the Welsh Government publishes a report periodically on public sector equality, and that will be published in the forthcoming weeks.

Mae'r Aelod yn nodi cwestiwn pwysig yn ei gwestiwn atodol. Mae dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus yn hanfodol, wrth gwrs, i weithrediadau'r awdurdodau lleol. Ni oedd y Llywodraeth gyntaf i gyflwyno dyletswyddau cydraddoldeb penodol er mwyn i gyrff cyhoeddus gyflawni eu dyletswyddau'n well yn erbyn y gyfres ehangach honno o ddyletswyddau.

Mae'n bosib ei fod yn gwybod bod y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wedi comisiynu darn o waith i lywio hynny o ran cydymffurfiad awdurdodau lleol yn gyffredinol, ac i lywio ei waith ei hun ar gydymffurfiaeth ar draws amrywiaeth o ddyletswyddau, gan ddefnyddio hynny i ysgogi camau i sicrhau bod cyrff cyhoeddus yn cydymffurfio â'u dyletswyddau cydraddoldeb yn gyffredinol. Bydd yn gwybod hefyd fod Llywodraeth Cymru yn cyhoeddi adroddiad o bryd i'w gilydd ar gydraddoldeb y sector cyhoeddus, ac fe gaiff hwnnw ei gyhoeddi yn yr wythnosau sydd i ddod.

Ymchwiliadau Cynllunio
Planning Inquiries

4. Pa drafodaethau y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'u cael gyda'r Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol am y camau y gallai Llywodraeth Cymru eu cymryd i sicrhau gwrandawiad teg a chyfiawn mewn ymchwiliadau cynllunio? OAQ53498

4. What discussions has the Counsel General had with the Minister for Housing and Local Government on steps the Welsh Government could take to ensure a fair and equitable hearing at planning inquiries? OAQ53498

The regulations for planning hearings and inquiries have recently been reviewed and already provide for a fair and equitable hearing. 

Cafodd y rheoliadau ar gyfer gwrandawiadau ac ymchwiliadau cynllunio eu hadolygu yn ddiweddar ac maen nhw eisoes yn darparu ar gyfer gwrandawiad teg a chyfiawn.

I'm sorry, I have to disagree on that one, and I think there are probably about 1,500 objectors, many residents and locally elected councillors in Aberconwy who would disagree with that, simply for the fact that I, along with many democratically elected members, have spent a lot of time and have worked to oppose controversial housing developments in Aberconwy. These were where applications came forward for land not designated to be in the local development plan, subjected to an inquiry, and yet, before a decision was made, at the eleventh hour, when 'Planning Policy Wales—Edition 10' came in, despite us being able to contribute to the original application and the hearing, we were not allowed, nor were the 1,300 others of us, to make representations. Only the local authority and only the developer were invited to come forward with new evidence.

Now, that is contrary to other parts of the UK. The reason given for this is that the evidence was Welsh Ministers' policy. Clearly, that is unfair and unreasonable, when subsection 47(7) of the Town and Country Planning (Referred Applications and Appeals Procedure) (Wales) Regulations 2017 allows representations to be invited when there is any new evidence. But, in this instance, Welsh Ministers have decided that that isn't correct.

So, I'm going to ask you again whether you would look again at this, as the Counsel General, because I think it is—well, it is—a flaw in our legislation here in Wales, and whether you would perhaps work with the Welsh Government, in particular the Minister for Housing and Local Government, to look at reviewing this situation. Because we need a system in Wales, as regards our planning system, where there has to be fairer planning inquiries, because it's a very expensive procedure, and it's one that, in this instance, on two very weak applications, but very strongly fought applications by the developer, we saw legislation in Wales that has actually really disadvantaged us in my constituency. So, it's something that I will continue fighting on until I see that legislation changed, but I would ask you, in your position, whether you would support us on that. 

Mae'n ddrwg gennyf, mae'n rhaid imi anghytuno â hynny. Rwyf i o'r farn fod yna tua 1,500 o wrthwynebwyr, a llawer o drigolion a chynghorwyr etholedig yn Aberconwy, a fyddai'n anghytuno â hynny, yn syml oherwydd y ffaith fy mod i, ynghyd â llawer o aelodau sydd wedi eu hethol yn ddemocrataidd, wedi treulio llawer o amser ac wedi gweithio i wrthwynebu datblygiadau tai dadleuol yn Aberconwy. Roedd y rhain yn digwydd pan ddeuai ceisiadau gerbron ar gyfer tir nad yw wedi ei ddynodi yn y cynllun datblygu lleol, yn destun  ymchwiliad, ac eto, cyn i benderfyniad gael ei wneud, ar yr unfed awr ar ddeg, pan gafwyd 'Polisi Cynllunio Cymru—Rhifyn 10', er ein bod ni'n gallu cyfrannu at y cais gwreiddiol a'r gwrandawiad, ni roddwyd caniatâd i ni, na'r 1,300 arall ohonom chwaith, wneud sylwadau. Dim ond yr awdurdod lleol a'r datblygwr a gafodd wahoddiad i gyflwyno tystiolaeth newydd.

Nawr, mae hynny'n groes i rannau eraill y DU. Y rheswm a roddwyd am hyn yw mai polisi Gweinidogion Cymru oedd y dystiolaeth. Yn amlwg, mae hynny'n annheg ac yn afresymol, tra bod is-adran 47(7) Rheoliadau Cynllunio Gwlad a Thref (Gweithdrefn Apeliadau a Chyfeirio Ceisiadau) (Cymru) 2017 yn caniatáu i sylwadau gael eu gwahodd pan fo unrhyw dystiolaeth newydd. Ond, yn yr achos hwn, mae Gweinidogion Cymru wedi penderfynu nad yw hynny'n gywir.

Felly, rwy'n gofyn i chi eto a fyddech chi'n barod i edrych ar hyn eto, fel Cwnsler Cyffredinol, oherwydd fy mod o'r farn bod hyn—wel, y mae—yn wendid yn ein deddfwriaeth yma yng Nghymru, ac a fyddech efallai yn gweithio gyda Llywodraeth Cymru, yn enwedig y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol, i ystyried adolygu'r sefyllfa hon. Mae angen system arnom ni yng Nghymru, system gynllunio lle mae'n rhaid cael ymchwiliadau cynllunio tecach. Mae'n weithdrefn ddrud iawn, ac yn yr achos hwn, mewn dau gais gwan iawn, ond ceisiadau yr ymladdodd y datblygwr amdanyn nhw'n daer iawn, fe welsom ddeddfwriaeth yng Nghymru sydd wedi ein rhoi ni dan anfantais wirioneddol yn fy etholaeth i. Felly, mae hyn yn rhywbeth y byddaf yn parhau i'w ymladd hyd nes y gwelaf y ddeddfwriaeth honno'n cael ei newid, ond rwy'n gofyn ichi, yn eich swydd chi, a fyddech chi'n ein cefnogi ni yn hyn o beth.

14:30

I'm aware that the Member has been in correspondence with the Government in relation to that matter. I'm obviously not in a position to comment on the specific application that the Member has described in her supplementary question. But the appeals procedures have been reviewed and updated in 2017, and, obviously, were subject to extensive consultation before coming into force, as is change in Welsh Government policy. So, whenever Government policy changes, including planning policy, that is itself subject to extensive public consultation, and so is excluded from that specific obligation to reconsult.

The planning inspectorate in Wales has acquired a reputation for excellence and it significantly outperforms the planning inspectorate in England, to which she alluded in her question, in terms of accuracy and timeliness, and that within a framework that allows planning inspectors the ability to go above that legal minimum in the legislation. And, given that reputation, we don't intend to constrain that. 

Rwy'n ymwybodol bod yr Aelod wedi gohebu â'r Llywodraeth ynglŷn â'r mater hwn. Mae'n amlwg nad wyf i mewn sefyllfa i wneud sylwadau ar y cais penodol y mae'r Aelod wedi ei ddisgrifio yn ei chwestiwn atodol. Ond cafodd y gweithdrefnau apelio eu hadolygu a'u diweddaru yn 2017, ac, yn amlwg, roedden nhw'n destun i ymgynghoriad helaeth cyn dod i rym, fel y bydd unrhyw newid ym mholisi Llywodraeth Cymru. Felly, pryd bynnag y bydd polisi'r Llywodraeth yn newid, gan gynnwys polisi cynllunio, bydd hynny ynddo'i hun yn destun ymgynghoriad cyhoeddus eang, ac felly ni ddaw o dan y rhwymedigaeth benodol honno i ailymgynghori.

Mae'r arolygiaeth gynllunio yng Nghymru wedi cael enw da am ei rhagoriaeth ac mae'n perfformio'n llawer gwell na'r arolygiaeth gynllunio yn Lloegr, y cyfeiriodd hi ati yn ei chwestiwn, o ran cywirdeb a phrydlondeb, a hynny mewn fframwaith sy'n caniatáu i arolygwyr cynllunio allu mynd dros ben yr isafswm cyfreithiol hwnnw yn y ddeddfwriaeth. Ac o ystyried yr enw da hwnnw, nid ydym ni'n bwriadu cyfyngu ar hynny.

Counsel General, you'll have heard it said before that access to justice is a bit like owning a Rolls Royce—everyone can have one. And I think our planning system is a bit like that at the moment. I've recently had inquiries where large development companies, represented by QCs and a host of expensive experts, are stood against the Ramblers' Association and local citizens. And it seems to me—. Why are they paying those vast amounts of money? Well, the first thing is they can. Some of our housing development companies are robbing the population, exploiting the shortage of housing. The fact that one particular company is recently reported as making £66,000 per house as a profit—no wonder they're able to pay their chief executive £32 million per annum. So, it seems to me that we have a system that is being bought up by those who stand to make enormous profits out of it, and the issue is not about the procedural fairness of the process, but the ability of people to be fairly represented and to have a fair say within that process. And I think those of us from all parties who engage in this process will see a gross injustice. The planning system has been bought up by the incredibly wealthy corporate companies, and what I'd ask is not so much the fairness of the process, but perhaps the mechanism of representation. Why isn't it the case that one of these big housing development companies, who stand to make tens of millions of pounds out of their developments, should also pay into a fund to enable local representation of local communities and local groups, because, until something is done, we have a gross unfairness within the system?

Cwnsler Cyffredinol, byddwch chi wedi clywed hyn yn cael ei ddweud o'r blaen fod mynediad i gyfiawnder yn debyg i fod yn berchen ar Rolls Royce—gall pawb gael un. Ac rwyf i o'r farn bod ein system gynllunio ni yn eithaf tebyg i hynny ar hyn o bryd. Rwyf wedi cael ymchwiliadau yn ddiweddar lle mae cwmnïau datblygu mawr, yn cael eu cynrychioli gan Gwnsleriaid y Frenhines a llu o arbenigwyr costus, yn sefyll yn erbyn Cymdeithas y Cerddwyr a dinasyddion lleol. Ac mae'n ymddangos i mi—. Pam maen nhw'n talu'r symiau enfawr hynny o arian? Wel, y peth cyntaf yw eu bod yn gallu fforddio i wneud hynny. Mae rhai o'n cwmnïau datblygu tai yn lladrata oddi ar y boblogaeth, gan fanteisio i'r eithaf ar brinder tai. Mae'r ffaith bod un cwmni, fel yr adroddir yn ddiweddar, yn gwneud elw o £66,000 ar bob tŷ— does dim rhyfedd eu bod nhw'n gallu talu £32 miliwn y flwyddyn i'w prif weithredwr. Felly, mae'n ymddangos i mi fod gennym ni system a gaiff ei phrynu gan y rhai sy'n gallu disgwyl gwneud elw enfawr allan ohoni, ac nid yw'r broblem yn ymwneud â thegwch trefniadol y broses, ond gallu pobl i gael cynrychiolaeth gyfiawn a chael dweud eu dweud yn deg o fewn y broses honno. Ac rwyf i o'r farn y bydd y rhai ohonom ni o'r pleidiau i gyd sy'n cymryd rhan yn y broses hon yn gweld yr anghyfiawnder dybryd. Mae'r system gynllunio wedi cael ei phrynu gan y cwmnïau corfforaethol sy'n hynod ariannog, a'r hyn y byddwn i'n ei ofyn yw nid yn gymaint am degwch y broses, ond am fecanwaith y gynrychiolaeth efallai. Pam na ddylai un o'r cwmnïau datblygu tai mawr hyn, sy'n gallu disgwyl ennill degau o filiynau o bunnoedd o'u datblygiadau, dalu i gronfa hefyd i alluogi cynrychiolaeth leol i gymunedau lleol a grwpiau lleol, oherwydd, hyd nes y gwneir rhywbeth, mae gennym annhegwch dybryd yn y gyfundrefn?

The Member identifies a very important point of principle and a question of access to justice, which I know he has pursued in this and other contexts. The question is: without control over the levers which best deliver access to justice in that context, what can we do as a Government to ensure that the points at which that advantage can be exercised are minimised as far as possible within the constraints that we face? And the plan-led system that we have relies on adopted current development plans, which have been subject to consultation, and community consultation before adoption, and that community engagement in the development of the local development plan obviously is welcomed, encouraged, to ensure that it contains policies that reflect the aspirations of the community.

But I recognise the point that he makes that that imbalance in representation is a challenge to the fairness in that system.

Mae'r Aelod yn nodi pwynt pwysig iawn o egwyddor a chwestiwn o ran hygyrchedd cyfiawnder, y gwn iddo ddilyn ei drywydd yn y cyd-destun hwn ac mewn rhai eraill. Y cwestiwn yw hyn: heb reolaeth dros yr awenau sy'n caniatáu'r mynediad gorau i gyfiawnder yn y cyd-destun hwnnw, beth allwn ni ei wneud fel Llywodraeth i sicrhau bod y pwyntiau lle y gellir arfer y fantais honno yn cael eu lleihau cymaint â phosib o fewn y cyfyngiadau a wynebwn ni? Ac mae'r system hon a arweinir gan gynlluniau yn dibynnu ar y cynlluniau datblygu presennol a fabwysiadwyd, sydd wedi bod yn destun ymgynghoriad, ac ymgynghoriad cymunedol cyn eu mabwysiadu, ac mae'n amlwg bod yr ymgysylltiad cymunedol yn natblygiad y cynllun datblygu lleol i'w groesawu, a'i annog, i sicrhau ei fod yn cynnwys polisïau sy'n adlewyrchu dyheadau'r gymuned.

Ond rwy'n cydnabod y pwynt a wna ef fod yr anghydbwysedd hwnnw o ran cynrychiolaeth yn her i degwch y system honno.

Y Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth 2000
The Freedom of Information Act 2000

5. Pa asesiad y mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi'i wneud o'r graddau y mae cyrff cyhoeddus yn cydymffurfio â'r Ddeddf Rhyddid Gwybodaeth? OAQ53479

5. What assessment has the Counsel General made of public bodies' compliance with the Freedom of Information Act? OAQ53479

14:35

O ran cyrff cyhoeddus yn gyffredinol, rôl y Comisiynydd Gwybodaeth yw monitro a gorfodi cydymffurfiaeth cyrff cyhoeddus gyda'r gyfraith mynediad at wybodaeth. Does gen i ddim rôl yn monitro cydymffurfiaeth cyrff eraill. O ran Llywodraeth Cymru yn benodol, gweision sifil sy'n delio â cheisiadau am wybodaeth gan Lywodraeth Cymru, gan ddilyn trefniadau mewnol sydd wedi eu hen sefydlu. Mae'r raddfa gydymffurfiaeth bresennol yn uwch na tharged y Comisiynydd Gwybodaeth.

With regard to public bodies at large, it is the Information Commissioner's role to monitor and enforce public bodies' compliance with access to information law. I have no role in monitoring other bodies' compliance. As regards Welsh Government specifically, information requests for Welsh Government are handled by civil servants, in accordance with well-established internal procedures. The current compliance rate is above the Information Commissioner's target.

Diolch am hynna.

Thank you for that.

But I've received representations from individuals who have expressed concerns over the quality and timeliness of several organisations in dealing with the Freedom of Information Act 2000. Even after referring the matter to the Information Commissioner's Office, the wait took so long that, by the time the information was received, it was no longer required or events had overtaken. Unfortunately, this is not uncommon. Do you therefore believe that the Information Commissioner's Office is sufficiently resourced to deliver against its objectives, and can you outline what discussions you have had on this matter to bring about improvement?

Ond rwyf i wedi cael sylwadau gan unigolion sydd wedi mynegi pryderon ynglŷn ag ansawdd a phrydlondeb nifer o sefydliadau wrth ymdrin â Deddf Rhyddid Gwybodaeth 2000. Ond ar ôl cyfeirio'r mater i Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth, ac aros cyhyd, erbyn i'r wybodaeth ddod i law, nid oedd ei hangen mwyach neu roedd digwyddiadau wedi cymryd drosodd. Yn anffodus, nid yw hyn yn anghyffredin. A ydych chi'n credu felly fod gan Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth ddigon o adnoddau i gyflawni yn erbyn yr amcanion sydd ganddi, ac a allwch chi amlinellu pa drafodaethau a gawsoch chi ar y mater hwn er mwyn cael gwelliant?

Well, I'm afraid I'm not in a position to comment on the resourcing of the Information Commissioner and his office; that is a reserved matter. The sponsoring department of the ICO is the UK Government's Ministry of Justice. Plainly, though, the statutory regime, which does provide via section 15 a mechanism to seek redress, as he outlines, and he identifies in his question some of the obstacles to that—. But it does provide a system for seeking further information and for escalating that to the High Court, ultimately, if redress isn't solved. But, plainly, delivering that system in a way that gives meaning and effect to the statutory obligations, as with any statutory obligation, requires an adequate level of resourcing.

Wel, mae arnaf ofn nad wyf i mewn sefyllfa i wneud sylwadau ar yr adnoddau sydd gan y Comisiynydd Gwybodaeth a'i swyddfa; mae hwnnw'n fater sydd wedi ei gadw yn ôl. Yr adran sy'n noddi Swyddfa'r Comisiynydd Gwybodaeth yw Gweinyddiaeth Gyfiawnder Llywodraeth y DU. Mae'n amlwg, er hynny, mae'r drefn statudol, sy'n darparu drwy adran 15 fecanwaith i geisio iawnderau, fel y disgrifia, ac mae'n nodi rhai o'r rhwystrau i hynny yn ei gwestiwn—. Ond mae yn darparu system ar gyfer ceisio mwy o wybodaeth a gallu dwyn hynny gerbron yr Uchel Lys, yn y pen draw, os na cheir yr iawnderau a geisir. Ond, yn amlwg, mae darparu'r system honno mewn modd sy'n rhoi ystyr ac effaith i'r rhwymedigaethau statudol, fel gydag unrhyw rwymedigaeth statudol, yn gofyn am lefel ddigonol o adnoddau.

Diolch i'r Cwnsler Cyffredinol.

Thank you, Counsel General.

3. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf felly nawr yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Dwi'n galw ar y Trefnydd i wneud ei datganiad.

The next item now is the business statement and announcement. I call on the Trefnydd to make the statement.

Diolch, Llywydd. There are several changes to this week's business. Later this afternoon, the Government will propose a suspension of Standing Orders to enable the Assembly to hold a debate on European Union withdrawal negotiations. In order to accommodate this, the statements on apprenticeships, investing in skills for the future, and flood and coastal erosion risk management have been postponed until next week. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Ceir nifer o newidiadau i fusnes yr wythnos hon. Yn hwyrach y prynhawn yma, bydd y Llywodraeth yn cynnig atal Rheolau Sefydlog i alluogi'r Cynulliad i gynnal dadl ar y negodiadau i dynnu'n ôl o'r Undeb Ewropeaidd. Er mwyn caniatáu hynny, mae'r datganiadau ar brentisiaethau, buddsoddi mewn sgiliau i'r dyfodol, a rheoli risg llifogydd ac erydu arfordirol wedi eu gohirio tan yr wythnos nesaf. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei nodi ar y datganiad a chyhoeddiad busnes, y gellir ei gael ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I call for two statements from the Welsh Government today, the first on funding for Welsh schools? I listened to the exchange earlier on during First Minister's questions regarding the situation in Conwy. But of course this is a Wales-wide problem, which has been the cause of concern for a number of unions, so much so that they issued a statement just yesterday saying that Welsh schools are at crisis point. I think that what people want to understand is why it is that, under the current fiscal framework, Wales receives £1.20 for every £1 spent on a child in England in a school, whereas, actually, we're spending less than is currently being spent per year on our pupils. People find that very difficult to understand, and I think that we need some clear transparency from the Welsh Government on what is happening in terms of our funding situation. It's quite clear that our pupils here have been falling behind—we had some of the worst GCSE results last year in a decade. Fewer of our children are getting into the best universities across the United Kingdom as well. And, of course, we've got this ambitious reform taking place in our education system at the time when the finances are in a fairly parlous state. So, I do think that we need to understand how the Welsh Government is going to deal with the crisis—and that's the word that has been used to describe it by the education unions—in order that we can get on top of the situation and make sure that our young people are getting the investment that they need.

Can I also call for a statement on attention deficit hyperactivity disorder services for adults here in Wales? You'll be aware that, as a result of the pressure that was brought to bear by my colleague, Paul Davies, with his autism Bill, the Minister for health has taken action to develop an integrated autism service—or certainly that's the Government's ambition. Now, I welcome that there's been a step in that direction. One of the reasons that that integrated service is required is because there are behaviour issues, emotional issues such as anxiety and anger, issues developing social and daily life skills, which are all problems not just for children with autism, but also for adults. Now, exactly the same situation applies to adults with ADHD as it does to children with ADHD, and yet there is no integrated ADHD service proposition in Wales. I do think that this is a gap that we need to address, and I'd be very grateful indeed if we could have a statement from the Minister for Health and Social Services on what he intends to do about it. 

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad gan Lywodraeth Cymru heddiw, y cyntaf ar gyllid i ysgolion Cymru? Roeddwn i'n gwrando ar y drafodaeth yn gynharach yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog ynghylch y sefyllfa yng Nghonwy. Ond wrth gwrs mae hon yn broblem ledled Cymru, sydd wedi bod yn achos pryder i nifer o undebau, i'r fath raddau eu bod nhw wedi cyhoeddi datganiad ddoe yn mynegi bod ysgolion yng Nghymru mewn cyflwr argyfyngus. Rwy'n credu mai'r hyn y mae pobl yn awyddus i'w ddeall yw pam, o dan y fframwaith cyllidol cyfredol, mae Cymru'n cael £1.20 i bob plentyn am bob £1 sy'n cael ei gwario ar blentyn mewn ysgol yn Lloegr, tra ein bod ni, mewn gwirionedd, yn gwario llai yn flynyddol na'r hyn sy'n cael ei wario ar hyn o bryd ar ein disgyblion. Mae pobl yn ei chael hi'n anodd iawn deall hynny, a chredaf fod angen inni gael tryloywder eglur gan Lywodraeth Cymru ynglŷn â'r hyn sy'n digwydd o ran ein sefyllfa gyllidol. Mae'n gwbl amlwg bod ein disgyblion yma wedi cael eu gadael ar ôl—cawsom rai o'r canlyniadau TGAU gwaethaf mewn degawd y llynedd. Mae llai o'n plant ni'n mynd i'r prifysgolion gorau ledled y Deyrnas Unedig hefyd. Ac, wrth gwrs, mae gennym y diwygio uchelgeisiol hwn yn digwydd yn ein system addysg ar adeg pan mae'r cyllid mewn cyflwr eithaf enbyd. Felly, rwy'n credu bod angen inni ddeall sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i ymdrin â'r argyfwng—a dyna'r gair a ddefnyddiwyd i'w ddisgrifio gan yr undebau addysg—fel y gallwn ni gael trefn ar y sefyllfa a gwneud yn siŵr bod ein pobl ifanc yn cael y buddsoddiad sy'n angenrheidiol.

A gaf i hefyd alw am ddatganiad ar wasanaethau anhwylder diffyg canolbwyntio a gorfywiogrwydd ar gyfer oedolion yma yng Nghymru? Byddwch yn ymwybodol, o ganlyniad i'r pwysau a roddodd fy nghyd-Aelod, Paul Davies, gyda'i Fil awtistiaeth, fod y Gweinidog Iechyd wedi gweithredu i ddatblygu gwasanaeth awtistiaeth integredig—neu yn sicr dyna yw uchelgais y Llywodraeth. Nawr, rwy'n croesawu'r ffaith ein bod wedi cymryd cam yn y cyfeiriad hwnnw. Un o'r rhesymau pam mae angen gwasanaeth integredig yw bod materion o ymddygiad, problemau emosiynol, megis pryder a dicter, materion wrth ddatblygu sgiliau cymdeithasol a bywyd bob dydd, sy'n broblemau nid yn unig i blant ag awtistiaeth, ond i oedolion hefyd. Nawr, mae'r un sefyllfa yn wir ar gyfer oedolion sydd ag Anhwylder Diffyg Canolbwyntio ag sydd ar gyfer plant ag Anhwylder Diffyg Canolbwyntio a Gorfywiogrwydd, ac eto nid oes unrhyw wasanaeth integredig Anhwylder Diffyg Canolbwyntio a Gorfywiogrwydd yn cael ei gynnig yng Nghymru. Rwyf i o'r farn bod hwn yn fwlch y mae angen i ni roi sylw iddo, a byddwn yn ddiolchgar iawn wir pe gallem ni gael datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar yr hyn y mae ef yn bwriadu ei wneud ynglŷn â hyn.

14:40

Thank you very much for raising that, and I'm more than happy to provide the clarity on what is happening with our funding situation, because, of course, the UK Government's sustained austerity agenda has led to a cut of nearly £1 billion to Wales's overall budget. But, in spite of this, the Institute for Fiscal Studies has explicitly stated that school funding per pupil has fallen faster in England than it has in Wales, and we recognise that to continue to raise our standards our schools and teachers do need additional support. And that's why we recently announced the single biggest investment for teachers since devolution—a £24 million package of professional learning to support the new curriculum. We've also directed all of the £23.5 million to local authorities to fund the schoolteachers' pay award and also provided an additional £15 million on top of this. So, I hope that does provide the clarity that the Member is seeking. 

In terms of the question on ADHD, I do have to say that the integrated autism service long predates your colleague Paul Davies's introduction of his proposed Bill, but I will certainly ask the Minister to write to you with an update on ADHD services. 

Diolch yn fawr iawn i chi am godi hyn, a byddaf yn fwy na pharod i roi eglurder ar yr hyn sy'n digwydd gyda'n sefyllfa ni o ran cyllid, oherwydd, wrth gwrs, mae agenda cyni parhaus Llywodraeth y DU wedi arwain at doriad o bron £1 biliwn yng nghyllideb gyffredinol Cymru. Ond, er gwaethaf hyn, mae'r Sefydliad Astudiaethau Cyllidol wedi datgan yn glir bod ariannu ysgolion fesul disgybl wedi gostwng yn gyflymach yn Lloegr nag yng Nghymru, ac rydym ni'n cydnabod er mwyn parhau i godi ein safonau fod angen cymorth ychwanegol ar ein hathrawon a'n hysgolion. A dyna pam y cyhoeddwyd yn ddiweddar y buddsoddiad unigol mwyaf ar gyfer athrawon ers datganoli—pecyn gwerth £24 miliwn o ddysgu proffesiynol i gefnogi'r cwricwlwm newydd. Rydym hefyd wedi cyfeirio'r £23.5 miliwn cyfan at awdurdodau lleol i ariannu dyfarniad cyflog yr athrawon a hefyd wedi rhoi £15 miliwn ychwanegol ar ben hynny. Felly, rwy'n gobeithio bod hyn yn rhoi'r eglurder y mae'r Aelod yn ei geisio.

O ran y cwestiwn am Anhwylder Diffyg Canolbwyntio a Gorfywiogrwydd, mae'n rhaid i mi ddweud bod y gwasanaeth awtistiaeth integredig yn dyddio o gyfnod llawer cyn cyflwyniad Bil arfaethedig eich cyd-Aelod, Paul Davies, ond byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch chi i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â gwasanaethau Anhwylder Diffyg Canolbwyntio a Gorfywiogrwydd.

Trefnydd, you will be aware of local concerns in Swansea over a planned consultation meeting by the Nuclear Decommissioning Authority, which was due to take place next week on 12 March. The meeting was due to discuss the potential siting of a nuclear geological disposal facility. Such were the protests in Swansea that the meeting has now been cancelled—it appears online. But what has become clear over recent weeks is that the Welsh Government position on the potential siting of a geological disposal facility in Wales is unclear. Now, Labour-run Neath Port Talbot Council and Labour-run Swansea council are against siting such a radioactive dumping facility in their areas, but the Minister for the environment has previously stated that:

'The Welsh Government has not identified any potential sites or communities to host'

a geological disposal facility in Wales, and that a geological disposal facility—AKA a nuclear dump—

'can only be sited in Wales if a community is willing to host it'

and receive money for that pleasure. However, we find that another Government Minister, Vaughan Gething, is sponsoring a meeting with the Nuclear Decommissioning Authority next week, here in the National Assembly for Wales. Now, at a packed public meeting a couple of weeks ago, people in Swansea were rightly asking, 'What is the Welsh Government's position on this?' There was disappointment that the Welsh Government has not taken a more robust line and followed the strong line propagated by Labour-run local authorities against siting such facilities in Wales. Now, in light of the concerns raised in south-west Wales, will the Welsh Government agree to bring forward a statement on geological disposal facilities in Wales? 

Trefnydd, rydych yn ymwybodol o bryderon lleol yn Abertawe ynglŷn â'r cyfarfod ymgynghori a gynlluniwyd gan yr Awdurdod Datgomisiynu Niwclear, a oedd i ddigwydd yr wythnos nesaf ar 12 Mawrth. Roedd y cyfarfod i fod trafod y posibilrwydd o leoli cyfleuster gwaredu daearegol niwclear. Cafwyd cymaint oedd y protestio yn Abertawe fel bod y cyfarfod wedi cael ei ganslo erbyn hyn—mae'n ymddangos ar-lein. Ond yr hyn sydd wedi dod i'r amlwg dros yr wythnosau diwethaf yw bod safbwynt Llywodraeth Cymru yn aneglur ar leoliad posibl i gyfleuster gwaredu daearegol yng Nghymru. Nawr, mae cyngor Castell-nedd Port Talbot a reolir gan Lafur a chyngor Abertawe a reolir gan Lafur yn erbyn lleoli cyfleuster o'r fath i ddympio sylweddau ymbelydrol yn eu hardaloedd nhw, ond mae Gweinidog yr Amgylchedd wedi datgan:

Nid yw Llywodraeth Cymru wedi nodi unrhyw safleoedd posibl neu gymunedau i fod yn gartref i

gyfleuster gwaredu daearegol yng Nghymru, a gellir lleoli cyfleuster gwaredu daearegol—sef dymp niwclear—

yng Nghymru dim ond pe bai cymuned yn barod i groesawu hynny

a chael arian am y pleser hwnnw. Fodd bynnag, mae Gweinidog arall yn y Llywodraeth, Vaughan Gething, yn noddi cyfarfod gyda'r awdurdod datgomisiynu niwclear yr wythnos nesaf, yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Nawr, wythnos neu ddwy yn ôl mewn cyfarfod cyhoeddus gorlawn, roedd pobl yn Abertawe yn gofyn yn briodol, 'Beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru yn hyn o beth?' Roedd hi'n siom nad oedd Llywodraeth Cymru wedi mabwysiadu safbwynt mwy cadarn ac wedi mynegi'r gwrthwynebiad cryf a roddwyd gan awdurdodau lleol sy'n cael eu rhedeg gan Lafur i leoli cyfleusterau o'r fath yng Nghymru. Nawr, yng ngolau'r pryderon a godwyd yn y de-orllewin, a wnaiff Llywodraeth Cymru gytuno i gyflwyno datganiad ar gyfleusterau gwaredu daearegol yng Nghymru?

Thank you very much, and I am very happy to be very clear on this matter: the Welsh Government has no intention to bring forward any proposals for disposal sites in Wales. 

Diolch yn fawr iawn i chi, ac rwy'n hapus iawn i fod yn glir iawn ynglŷn â'r mater hwn: nid oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwriad i gyflwyno unrhyw gynigion am safleoedd gwaredu yng Nghymru.

Can I return to job losses at Virgin Media in Swansea? In January, you said:

'The first tranche of those staff did leave in November, and there will be a further two phases planned for this year. Virgin Media's out-placement support team has taken on responsibility for providing staff with on-site access to key partners of our Welsh Government's taskforce, including Careers Wales, the DWP and local employers. The jobs fair in October took place on the Virgin Media site, and there are further jobs fairs planned to coincide with the additional tranches of staff who will be leaving. So, those further jobs fairs will be timed in relation to those further tranches, as I say, of people who will be leaving the company.'

Can I ask for a Government statement outlining the date of the next jobs fair, how many people have found alternative employment, how many people seeking employment have left without alternative employment? 

Can I also return to another issue I've raised before? I would like to ask for a statement on the increase in public sector employer pension contributions, and how it is going to be funded. There is concern amongst a number of public sector organisations, especially schools, regarding the effect of increased costs of the employer contributions for teachers' pensions. There have been warm words and a promise that the Welsh Government will pass the money on that they get, but the new financial year starts in April and budgets are having to be set. An indication that the money is going to be provided will save a lot of worry, and possibly job losses. 

A gaf i ddychwelyd at y colli swyddi yn Virgin Media yn Abertawe? Ym mis Ionawr, fe ddywedoch chi:

Gadawodd y garfan gyntaf o'r staff hynny ym mis Tachwedd, ac mae dau gam eto yn yr arfaeth ar gyfer eleni. Mae tîm cymorth Virgin Media y tu allan i'r gweithle yn gyfrifol am ddarparu cyfle i staff gwrdd ar y safle â phartneriaid allweddol ein tasglu Llywodraeth Cymru, gan gynnwys Gyrfa Cymru, yr Adran Gwaith a Phensiynau a chyflogwyr lleol. Cynhaliwyd ffair swyddi ym mis Hydref ar safle Virgin Media, ac mae ffeiriau swyddi eto wedi eu trefnu i gyd-fynd â'r carfannau i gyd-fynd â'r carfannau ychwanegol hynny, fel y dywedais, a fydd yn gadael y cwmni.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth yn amlinellu dyddiad y ffair swyddi nesaf, faint o bobl sydd wedi dod o hyd i gyflogaeth arall, faint o bobl sy'n chwilio am gyflogaeth sydd wedi gadael heb gyflogaeth arall?

A gaf i ddychwelyd hefyd at fater arall yr wyf i wedi ei godi cyn hyn? Hoffwn i ofyn am ddatganiad ar y cynnydd yng nghyfraniadau pensiwn cyflogwyr y sector cyhoeddus, a sut y bydd hwnnw'n cael ei ariannu. Mae pryder ymhlith nifer o sefydliadau sector cyhoeddus, yn enwedig yr ysgolion, ynglŷn ag effaith costau cynyddol cyfraniadau'r cyflogwr at bensiynau athrawon. Defnyddiwyd llawer o eiriau hynaws ac addawyd y bydd Llywodraeth Cymru yn trosglwyddo'r arian iddyn nhw, ond mae'r flwyddyn ariannol newydd yn dechrau ym mis Ebrill ac mae'n rhaid gosod y cyllidebau. Byddai unrhyw argoel fod yr arian yn dod yn arbed llawer o bryder, ac o bosibl golli swyddi.

14:45

Thank you very much for raising both of these points. With regard to Virgin Media, I can confirm that a jobs fair was held at the end of February to coincide with the March tranche of people leaving the company. The remaining company—the remaining workers, I should say, will be leaving the company in June of this year, and our partner the Welsh contact centre forum has been leading on those jobs fairs. We're currently gathering the information on the success or otherwise of the redundant staff in securing alternative employment, and this will very much inform the way forward. But when I do have a date for a further jobs fair, I'll be more than happy to share it with you. 

With regard to the public sector pensions, it's been extremely frustrating trying to get the information that we need from the UK Government on this. We were due a response back in November, I recall, but it's only very recently that the UK Treasury has provided details of the Barnett consequential for Wales as a result of additional funding for public sector pensions in England. It doesn't meet the full 100 per cent of that cost. We've sought some further detail from the Treasury about its calculations, working through now what it means for public sector bodies here in Wales, but I do hope to be able to make a statement very imminently on that. 

Diolch yn fawr iawn i chi am godi'r ddau bwynt. O ran Virgin Media, gallaf gadarnhau y cynhaliwyd ffair swyddi ddiwedd mis Chwefror i gyd-fynd â'r garfan ym mis Mawrth sy'n gadael y cwmni. Bydd y cwmni sy'n weddill—bydd y gweithwyr sy'n weddill, fe ddylwn ddweud, yn gadael y cwmni fis Mehefin eleni, ac mae ein partner ni, fforwm canolfan gyswllt Cymru wedi bod yn arwain y ffeiriau swyddi hynny. Rydym ar hyn o bryd yn casglu'r wybodaeth am lwyddiant, neu fel arall, y staff sydd wedi eu diswyddo i sicrhau cyflogaeth arall, a bydd hyn yn llywio'r ffordd ymlaen i raddau helaeth. Ond pan fydd gennyf i ddyddiad ar gyfer ffair swyddi eto, byddaf yn fwy na pharod i'w rannu gyda chi.

O ran pensiynau sector cyhoeddus, mae wedi bod yn rhwystredig iawn wrth geisio cael yr wybodaeth sy'n angenrheidiol inni ei chael gan Lywodraeth y DU yn hyn o beth. Roeddem yn disgwyl ymateb ym mis Tachwedd, rwy'n cofio, ond ddim ond yn ddiweddar iawn y mae Trysorlys y DU wedi rhoi manylion am y fformiwla Barnett i Gymru o ganlyniad i'r arian ychwanegol ar gyfer pensiynau'r sector cyhoeddus yn Lloegr. Nid yw'n talu'r gost honno'n llawn, 100 y cant. Rydym wedi ceisio rhagor o fanylion gan y Trysorlys ynglŷn â'i gyfrifiadau, gan weithio drwy'r hyn y mae'n ei olygu nawr i gyrff y sector cyhoeddus yma yng Nghymru, ond rwy'n gobeithio gallu gwneud datganiad ar hynny'n fuan iawn.

Organiser, can I seek two statements off you, please, one building on the answer that you've given to Mike Hedges around the pensions situation with public sector workers and, in particular, the lobby that was held this afternoon by the teaching unions? They were very clear that they believed a commitment had come in January to you as a Welsh Government about the money to meet the pension liabilities. And I appreciate you might have some fine balancing to do over numbers or some clarifications, but an assertion from you as finance secretary to indicate that that money, whatever the quantum of it will be, will be passed on would put a lot of peace of mind in place for headteachers in particular, because at the moment they have no assurance whatsoever that that money will be with them as of 1 April. I appreciate you might have a balancing act to do, but an assurance that whatever money comes will be passed to the front line, I think, would go a long way to alleviating some of the issues that they did face and, certainly, they amplified in the lobby that we all attended this afternoon. 

Could I also seek a statement from the Minister for sport in relation to the discussions that are ongoing about the reform of regional rugby here in Wales? I appreciate it's not a direct Government responsibility, but I find it hard to imagine that the Welsh Government a) don't have a view, b) have not been approached to seek some form of help and support, especially as, if the proposals are taken forward, there's the prospect of establishing a region in north Wales, and to have no comment on this very topical issue, I would suggest, would be somewhat alarming, because I would hope that the Welsh Government do have a position on what is going on. And I'd be grateful if you could confirm that a statement would be coming because, obviously, as I said, it's very topical at the moment.  

And if I could just on the rugby front update the Assembly, with your indulgence, Presiding Officer, the Assembly rugby team had a stonking win against the Houses of Commons and Lords two weeks ago—46-14 it was—which, in fairness, on tallies—that's the biggest victory we've had for some years; but also the charitable aims of the club as well, raising money for bowel cancer and other local charities; and just put on record my thanks to everyone who participated—spectators and players—and wish the team well for their Scottish excursion this weekend. Because, for the first time we'll be playing the Holyrood Parliament, which does seem to be an increasing feature of club activity, that the various Parliaments and Assemblies around the UK and, indeed, in France, are seeking fixtures with the Assembly, and that is something that I would hope all Members would agree is a positive step.    

Trefnydd, a gaf i ofyn am ddau ddatganiad gennych chi, os gwelwch yn dda, un yn adeiladu ar yr ateb yr ydych wedi ei roi i Mike Hedges ynglŷn â'r sefyllfa gyda phensiynau gweithwyr y sector cyhoeddus ac, yn benodol, y lobi a gynhaliwyd y prynhawn yma gan yr undebau dysgu? Roedden nhw'n glir iawn eu bod nhw'n credu bod ymrwymiad wedi dod ym mis Ionawr gennych chi yn Llywodraeth Cymru am yr arian i ateb rhwymedigaethau'r pensiynau. Rwy'n gwerthfawrogi y gallai fod gennych gryn dipyn o waith cydbwyso i'w wneud o ran y niferoedd neu rai esboniadau, ond byddai haeriad oddi wrthych chi fel Ysgrifennydd Cyllid yn dangos y bydd yr arian hwnnw, beth bynnag y bo, yn cael ei drosglwyddo yn achos llawer o dawelwch meddwl i benaethiaid ysgol yn benodol, oherwydd ar hyn o bryd nid oes ganddyn nhw unrhyw sicrwydd o gwbl y bydd yr arian hwnnw ganddyn nhw o 1 Ebrill ymlaen. Rwy'n gwerthfawrogi bod gennych chi waith i'w wneud o ran cydbwyso, ond byddai sicrhau y bydd pa arian bynnag problemau yr oedden nhw'n eu hwynebu ac, yn sicr, roedden nhw'n ymhelaethu ar y rhain yn y lobi yr aeth pob un ohonom ni iddi'r prynhawn yma.

A gaf i ofyn hefyd am ddatganiad gan y Gweinidog chwaraeon o ran y trafodaethau sydd ar y gweill ynghylch diwygio rygbi rhanbarthol yma yng Nghymru? Rwy'n sylweddoli nad cyfrifoldeb uniongyrchol y Llywodraeth yw hynny, ond mae'n anodd gennyf ddychmygu bod Llywodraeth Cymru a) heb ei barn, b) heb gael rhywrai'n cysylltu â hi am ryw fath o gymorth a chefnogaeth, yn enwedig gan fod yna, os caiff y cynigion eu dwyn ymlaen, bosibilrwydd y caiff rhanbarth ei sefydlu yn y Gogledd. Byddai dim sylw ar y mater hynod amserol hwn yn codi braw arnaf i oherwydd byddwn yn gobeithio bod gan Lywodraeth Cymru safbwynt ar yr hyn sy'n digwydd. A byddwn yn ddiolchgar pe gallech gadarnhau bod datganiad yn dod oherwydd, yn amlwg, fel y dywedais, mae hynny'n amserol iawn ar hyn o bryd.

Ac os caf i roi diweddariad o ran rygbi i'r Cynulliad, gyda'ch caniatâd chi, Llywydd, enillodd tîm rygbi'r Cynulliad fuddugoliaeth fawr yn erbyn Tai'r Cyffredin a'r Arglwyddi bythefnos yn ôl—46-14 oedd y sgôr— sef, a bod yn deg, yn ôl y cyfrif—y fuddugoliaeth fwyaf a gawsom ni ers rhai blynyddoedd; ond nodau elusennol y clwb hefyd, yn codi arian ar gyfer canser y coluddyn ac elusennau lleol eraill; a hoffwn roi ar gofnod fy niolch i bawb a gymerodd ran—y dorf a'r chwaraewyr—a dymuno'n dda i'r tîm ar eu gwibdaith i'r Alban y penwythnos hwn. Oherwydd, am y tro cyntaf, byddwn yn chwarae yn erbyn Senedd Holyrood, ac mae'n ymddangos ei bod yn nodwedd sy'n cynyddu yng ngweithgarwch y clybiau, bod y gwahanol seneddau a chynulliadau ledled y DU ac, yn wir, yn Ffrainc, yn ceisio cael gemau yn erbyn y Cynulliad. Mae hynny'n rhywbeth y byddwn i'n gobeithio y byddai'r holl Aelodau yn cytuno ei fod yn gam cadarnhaol.    

Thank you very much for that, and for building on the issue raised by Mike Hedges regarding pensions. I can confirm that we only had the information regarding pensions just before the finance quadrilateral that took place in the middle of February, but I do intend to make a statement—hopefully, a written statement—tomorrow with the kind of clarity that the Member is looking for. 

With regard to regional rugby, I'm sure that there will be views in terms of the proposals. I know there are certainly strong views at both ends of my Gower constituency about those proposals. In terms of what's appropriate from a Welsh Government perspective, I think that any restructuring plans do need to be sustainable and to support the future development of rugby, and to continue to attract the support of the public across Wales.

I'm certainly pleased that it was a successful match—'a stonking win', as you call it—and I do wish the team well as they head to Scotland.

Diolch yn fawr iawn am hynny, ac am ymhelaethu ar y mater a godwyd gan Mike Hedges ynglŷn â phensiynau. Gallaf gadarnhau na chawsom ni'r wybodaeth ynglŷn â phensiynau ond ychydig iawn o amser cyn y cyfarfod cyllid pedair ochrog a gynhaliwyd ganol mis Chwefror, ond rwy'n bwriadu gwneud datganiad—datganiad ysgrifenedig, gobeithio—yfory gyda'r math o eglurder y mae'r Aelod yn chwilio amdano.

O ran rygbi rhanbarthol, rwy'n siŵr y bydd yna safbwyntiau ar y cynigion. Rwy'n gwybod bod safbwyntiau cryf yn sicr ar y naill du a'r llall yn fy etholaeth i yng Ngŵyr ar y cynigion hynny. O ran yr hyn sy'n briodol o safbwynt Llywodraeth Cymru, credaf fod yn rhaid i unrhyw gynlluniau ailstrwythuro fod yn gynaliadwy a chefnogi datblygiad rygbi i'r dyfodol, a pharhau i ddenu cefnogaeth y cyhoedd ledled Cymru.

Rwy'n sicr yn falch iddi fod yn gêm lwyddiannus—buddugoliaeth fawr, fel y dywedasoch—ac rwy'n dymuno'n dda i'r tîm wrth iddynt fynd i'r Alban.

14:50

The state of our environment is the most pressing issue of our time. A United Nations report has found that climate change, pollution and changes in water and land management have combined to ensure that we are fast approaching irreversible collapse for biodiversity. And this would mean the irreversible collapse of food production too. The global grassroots organisation Slow Food said that

'Time is running out, we must turn things around within the next 10 years or risk a total and irreversible collapse.' 

It's timely, therefore, that Democrat representative Alexandria Ocasio-Cortez and fellow party members have unveiled a green new deal that would usher in huge reforms to dramatically reduce United States carbon emissions while adding millions of jobs and investing in infrastructure projects. Cortez and her colleagues have correctly identified that the time for tinkering has passed, we need fundamental change if we are to save this planet for future generations. Will this Government recognise the climate emergency that we face and introduce a radical plan to address this issue? We need a fundamental rethink of our economy. Is the Government prepared to act on that?

I'd like to raise the matter of the support that veterans receive when they return to civilian life. This is a matter I've raised before and there has previously been some exemplary campaigning work undertaken by my Plaid Cymru colleagues in Westminster on this. A constituent contacted me recently to share with me his experiences of accessing mental health services after leaving the army. Whilst in service, this man completed two tours of Iraq and three tours of Afghanistan. He subsequently suffered from depression, post-traumatic stress disorder and extreme anxiety, as well as drink and drug problems. I'm pleased to say that he has come out on the other side, but he says that that was not as a result of the overstretched mental health services that he tried to access. In his own powerful words, he said,

'I feel the army and the Government completely leave veterans to crash and burn, especially in our area, once service has been terminated. I'm proof of this. The aftercare is pretty poor and therapy for me used to consist of questionnaires that would ask, ''On a scale of one to 10, how are you feeling today?''.'

When are we likely to see real change on the ground for Welsh veterans and are you confident that the 10-year strategy for our veterans, unveiled last year, will deliver for people like the man from the Rhondda who contacted me?

I want the Government to reconsider the threshold for free school meals. This is something that I've called for before and I will keep calling for it until we have parity with the north of Ireland, which has a threshold twice that of Wales's £7,000. Many of my constituents in the Rhondda are in work, yet they remain in poverty. They fall just outside the threshold for free school meals and they are the type of people who the children's commissioner, Sally Holland, identified in her report released this week. She said that children's basic needs in families like these aren't being met, with families struggling to afford school uniform, equipment and sanitary products. She also said that we need this Welsh Government to, and I quote,

'show real ambition and leadership in helping the thousands of families across Wales who are really struggling.'

Do you believe that that much needed ambition and leadership are forthcoming and can we please have a debate about the children's commissioner's findings in Government time as soon as possible?

Cyflwr ein hamgylchedd yw mater mwyaf enbyd ein cyfnod ni. Mae adroddiad gan y Cenhedloedd Unedig wedi canfod bod newid hinsawdd, llygredd a newidiadau o ran rheoli dŵr a thir wedi uno i sicrhau ein bod yn prysur agosáu at chwalfa na ellir ei ddadwneud o ran bioamrywiaeth. A bydd hyn yn golygu chwalfa na ellir ei ddadwneud o ran cynhyrchu bwyd hefyd. Mae'r sefydliad llawr gwlad byd-eang Slow Food yn dweud bod

Amser yn prinhau, mae'n rhaid inni newid pethau o fewn y 10 mlynedd nesaf neu beryglu chwalfa na ellir ei ddadwneud.

Mae'n amserol, felly, fod cynrychiolydd o blaid y Democratiaid Alexandria Ocasio-Cortez a chyd-aelodau wedi dadorchuddio bargen werdd newydd a fyddai'n cyflwyno diwygiadau enfawr i leihau allyriadau carbon gan yr Unol Daleithiau wrth ychwanegu miliynau o swyddi a buddsoddi mewn prosiectau seilwaith. Mae Cortez a'i chydweithwyr wedi nodi'n gywir bod amser y chwarae bach wedi dod i ben, ac mae angen newid sylfaenol arnom ni os ydym am achub y blaned er mwyn cenedlaethau'r dyfodol. A wnaiff y Llywodraeth hon gydnabod yr argyfwng hinsawdd sy'n ein hwynebu a chyflwyno cynllun radical i fynd i'r afael â'r mater hwn? Mae angen inni ailfeddwl o ran ein heconomi. A yw'r Llywodraeth yn barod i weithredu ar hynny?

Hoffwn godi mater y cymorth a gaiff cyn-filwyr pan fyddan nhw'n dychwelyd i fywyd sifil. Mae hwn yn fater yr wyf i wedi ei godi o'r blaen ac mae rhywfaint o waith ymgyrchu rhagorol wedi ei wneud gan fy nghydweithwyr ym Mhlaid Cymru yn San Steffan yn hyn o beth. Cysylltodd etholwr â mi yn ddiweddar i rannu ei brofiadau o geisio gwasanaethau iechyd meddwl wedi iddo adael y fyddin. Tra'r oedd yn y lluoedd arfog, bwriodd y dyn hwn ddau dymor dyletswydd yn Irac a thri thymor dyletswydd yn Affganistan. Dioddefodd iselder ac anhwylder straen wedi trawma a phryder eithafol wedyn, yn ogystal â phroblemau alcohol a chyffuriau. Rwy'n falch o ddweud ei fod wedi dod allan yr ochr arall, ond dywed nad oedd hynny o ganlyniad i'r gwasanaethau iechyd meddwl sy'n cael eu hymestyn yn ormodol. Yn ei eiriau grymus ei hun, dywedodd,

"Rwy'n teimlo bod y fyddin a'r Llywodraeth yn gadael i gyn-filwyr fynd yn llwyr ar ddifancoll, yn enwedig yn ein hardal ni, pan ddaw'r gwasanaeth yn y llu arfog i ben. Rwyf i'n brawf o hynny. Mae'r ôl-ofal yn wael iawn a'r unig therapi a gefais i oedd ateb holiaduron a fyddai'n gofyn, ''Ar raddfa o un i 10, sut ydych chi'n teimlo heddiw?''.

Pryd fyddwn ni'n debygol o weld newid gwirioneddol ar lawr gwlad ar gyfer cyn-filwyr Cymru, ac a ydych chi'n hyderus y bydd y strategaeth 10 mlynedd ar gyfer ein cyn-filwyr, a ddadorchuddiwyd y llynedd, yn darparu ar gyfer pobl fel y dyn o'r Rhondda a gysylltodd â mi?

Rwy'n awyddus i'r Llywodraeth ailystyried y trothwy ar gyfer prydau ysgol am ddim. Mae hyn yn rhywbeth yr wyf i wedi galw amdano cyn hyn a byddaf yn dal ati i alw amdano hyd nes y cawn gydraddoldeb â Gogledd Iwerddon, sydd â throthwy ddwywaith maint un Cymru, sef £7,000. Mae llawer o'm hetholwyr i yn y Rhondda yn gweithio, ac eto maen nhw'n parhau i fyw mewn tlodi. Maen nhw'n cwympo ychydig y tu allan i'r trothwy am brydau ysgol am ddim, a nhw yw'r math o bobl a nodwyd gan y Comisiynydd Plant, Sally Holland, yn ei hadroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos hon. Dywedodd hi nad yw anghenion sylfaenol plant mewn teuluoedd fel hyn yn cael eu diwallu, gyda theuluoedd yn ei chael hi'n anodd fforddio gwisg ysgol, offer a nwyddau glanweithiol. Dywedodd hefyd fod angen i Lywodraeth Cymru, ac rwy'n dyfynnu,

ddangos uchelgais ac arweinyddiaeth gwirioneddol er mwyn helpu miloedd o deuluoedd ledled Cymru sy'n cael trafferthion gwirioneddol.

A ydych chi'n credu bod yr uchelgais a'r arweinyddiaeth angenrheidiol yn yr arfaeth, ac a gawn ni ddadl ynglŷn â chanfyddiadau'r Comisiynydd Plant yn amser y Llywodraeth cyn gynted â phosib os gwelwch yn dda?

Thank you for raising those issues. Certainly, the first that you mentioned related to the pressing environmental and climate change challenges that we are all more than aware of. Certainly, our Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 does compel us to not only think differently but very much act differently in terms of the decisions that we take as a Welsh Government, but also that the public bodies beyond the Welsh Government take. Of course, the Minister will be making a statement in due course on the 'Brexit and our land' consultation, which certainly looks at the important role that farming has to play in terms of protecting our natural resources here in Wales, and farming in a responsible way, because, of course, the question was about food production when you asked it.

In terms of veterans, I'm really pleased to hear that the Ministry of Defence has now begun to issue veterans with an ID card and that will certainly recognise the time that they have spent in the services and enable them to access some of the services that we have specifically for veterans. Veterans should be able to have priority access to health services if their condition is as a result of the service that they've given to our country, and that certainly applies to mental health services as well as meeting physical health needs. So, if there are particular issues in the case of the gentleman you describe that you would wish to raise with the Minister, then I'm sure that they would be keen to respond.

In terms of the free school meals issue, I know that we have consulted widely on proposals and provided significant additional funding to enable us to take the steps that we are with regard to the future of free school meals and the way that we address the needs of children in those families. The decisions we have taken will actually increase the number of children who are able to benefit from it. But of course, our concern is about those families and those children who are on the cusp of receiving services and support. So, I will ask the Minister to write to you with some further information on our approach there.

Diolch i chi am godi'r materion hyn. Yn sicr, mae'r cyntaf y gwnaethoch chi sôn amdano yn ymwneud a'r heriau enbyd o ran yr amgylchedd a newid hinsawdd yr ydym ni i gyd yn ymwybodol iawn ohonyn nhw. Yn sicr, mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn ein cymell ni nid yn unig i feddwl yn wahanol ond i raddau helaeth iawn i weithredu'n wahanol o ran y penderfyniadau a wnawn yn Llywodraeth Cymru, ond hefyd y rhai a wna'r cyrff cyhoeddus y tu hwnt i Lywodraeth Cymru. Wrth gwrs, bydd y Gweinidog yn gwneud datganiad maes o law ar yr ymgynghoriad 'Brexit a'n tir', sydd yn sicr yn edrych ar swyddogaeth bwysig ffermio o ran diogelu ein hadnoddau naturiol yma yng Nghymru, a ffermio mewn ffordd gyfrifol, oherwydd, wrth gwrs, roedd y cwestiwn yn ymwneud â chynhyrchu bwyd pan wnaethoch chi ei ofyn.

O ran cyn-filwyr, rwy'n falch iawn o glywed bod y Weinyddiaeth Amddiffyn wedi dechrau rhoi cardiau adnabod i gyn-filwyr a bydd hynny'n sicr yn rhoi cydnabyddiaeth i'r amser y gwnaethon nhw ei dreulio yn y lluoedd arfog a'u galluogi i gael gafael ar rai o'r gwasanaethau sydd gennym ni'n bwrpasol ar gyfer cyn-filwyr. Dylai fod gan gyn-filwyr flaenoriaeth o ran cael gafael ar wasanaethau iechyd os yw eu cyflwr yn sgil y gwasanaeth y maen nhw wedi ei roi i'n gwlad, ac mae hynny'n sicr yn berthnasol i wasanaethau iechyd meddwl yn ogystal ag anghenion iechyd corfforol. Felly, os oes yna faterion penodol yn achos y gŵr bonheddig a ddisgrifiwyd gennych y dymunwch eu codi gyda'r Gweinidog, yna rwy'n siŵr y bydden nhw'n awyddus i ymateb.

O ran mater prydau ysgol am ddim, gwn ein bod ni wedi ymgynghori'n eang ar gynigion ac wedi rhoi cyllid ychwanegol sylweddol i'n galluogi i gymryd y camau a gymerwn ynglŷn â dyfodol prydau ysgol am ddim a'r ffordd yr ydym yn ymdrin ag anghenion y plant yn y teuluoedd hynny. Bydd y penderfyniadau a wnaethom yn cynyddu nifer y plant sy'n gallu cael budd ohonyn nhw, mewn gwirionedd. Ond wrth gwrs, rydym yn pryderu am y teuluoedd a'r plant hynny sydd ar y trothwy o ran cael gwasanaethau a chymorth. Felly, byddaf yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch chi gyda rhagor o wybodaeth am ein dull ni o weithredu yn hyn o beth.

14:55

Trefnydd, I recently had the opportunity of discussing the potential of the financial transaction tax—the so-called 'Robin Hood tax'—with representatives from Unison Cymru Wales. We also heard from the Robin Hood tax campaign about the potential for such a tax to transform our public services. As we've had no evidence of austerity ending any time soon, I'm sure there'd be support in several parts of this Chamber for the opportunity to debate this issue, as it would raise significant funds for public services. In light of the First Minister's existing support for this tax, can I ask you if the Government would consider bringing forward a statement on its potential implications?

Trefnydd, cefais gyfle'n ddiweddar i drafod posibiliadau'r dreth trafodion ariannol—y 'dreth Robin Hood', fel y'i gelwir—gyda chynrychiolwyr UNSAIN Cymru. Clywsom hefyd gan yr ymgyrch dreth Robin Hood am bosibiliadau treth o'r fath i drawsnewid ein gwasanaethau cyhoeddus. Gan nad oes unrhyw argoel y bydd cyni'n dod i ben yn fuan iawn, rwy'n siŵr y byddai cefnogaeth mewn sawl cwr o'r Siambr hon i gyfle i drafod y mater hwn, gan y byddai'n codi arian sylweddol ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Yng ngoleuni cefnogaeth y Prif Weinidog i'r dreth hon ar hyn o bryd, a gaf i ofyn i chi a fydd y Llywodraeth yn ystyried cyflwyno datganiad ar y goblygiadau posib?

Thank you very much for raising that, and congratulations for holding a successful event here in the Assembly to raise awareness of and seek support for the Robin Hood tax. I can certainly confirm that the Welsh Government supports the principle of the tax that you describe. We recognise that this isn't within our devolved competence, and we would certainly encourage the UK Government to explore it further. We do recognise that a tax of this type would be most effective were it to be introduced globally, but certainly, if that were not possible, to do it within the tax jurisdictions of all leading economies, at a minimum, would be an excellent way forward.

Diolch yn fawr iawn i chi am godi hyn, a llongyfarchiadau ar gynnal digwyddiad llwyddiannus yma yn y Cynulliad i godi ymwybyddiaeth a cheisio cefnogaeth i'r dreth Robin Hood. Gallaf yn sicr gadarnhau bod Llywodraeth Cymru yn cefnogi egwyddor y dreth yr ydych yn ei disgrifio. Rydym yn cydnabod nad yw hyn o fewn ein cymhwysedd datganoledig, a byddem yn sicr yn annog Llywodraeth y DU i ymchwilio iddi ymhellach. Rydym yn cydnabod y byddai treth o'r math hwn yn fwyaf effeithiol o gael ei chyflwyno ledled y byd, ond yn sicr, pe na fyddai hynny'n bosib, byddai gwneud hynny o fewn awdurdodaethau treth yr holl economïau arweiniol, fel lleiafswm, yn ffordd ardderchog ymlaen.

Minister, may I ask for a statement from the Minister for Education on the continuing problems caused by Newport City Council regarding Gwent SenCom? The Minister may be aware that on 11 December last year I called for a statement on Newport City Council's decision to withdraw its funding from this service, which supports children who have vision, hearing and communication problems. In her reply, the then Minister said she was sure the Minister for Education would report back to the Senedd once her discussions were completed. The council subsequently put its plan to withdraw funding on hold until 2020. However, the continuing uncertainties over the future of the service is putting considerable pressure on staff, and plans have been already drawn to shed 16 jobs. Please, can we have now a statement from the Minister for Education on what actions she will take to intervene to remove this uncertainty and safeguard this vital service for children in Newport? Thank you.

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Addysg ar y problemau parhaus a achosir gan Gyngor Dinas Casnewydd ynglŷn â Gwent SenCom? Efallai y bydd y Gweinidog yn ymwybodol fy mod i ar 11 Rhagfyr y llynedd wedi galw am ddatganiad ar benderfyniad Cyngor Dinas Casnewydd i dynnu ei gyllid oddi ar y gwasanaeth hwn, sy'n cynorthwyo plant â phroblemau golwg, clyw a chyfathrebu. Yn ei hateb, dywedodd y Gweinidog bryd hynny ei bod yn siŵr y byddai'r Gweinidog Addysg yn adrodd yn ôl i'r Senedd pan fyddai ei thrafodaethau wedi dod i ben. Gohiriodd y Cyngor wedyn ei gynllun i dynnu'r arian yn ôl tan 2020. Er hynny, mae'r ansicrwydd parhaus ynghylch dyfodol y gwasanaeth yn rhoi cryn bwysau ar staff, ac mae cynlluniau wedi eu gwneud eisoes i gael gwared ar 16 o swyddi. Os gwelwch yn dda, a gawn ni ddatganiad nawr gan y Gweinidog Addysg ar y camau y bydd hi'n eu cymryd er mwyn ymyrryd i ddileu'r ansicrwydd hwn a diogelu'r gwasanaeth hanfodol hwn ar gyfer plant yng Nghasnewydd? Diolch.

Thank you very much. I know that the Minister has been very clear that she does welcome the decision to push back any final decision in terms of a way forward in order to be able to have some further discussions. I think that having this space now to find an appropriate way forward is certainly a positive move.

Diolch yn fawr iawn. Gwn fod y Gweinidog wedi bod yn glir iawn ei bod hi'n croesawu'r penderfyniad i wthio unrhyw benderfyniad terfynol yn ôl o ran ffordd ymlaen i allu cael trafodaethau pellach. Rwy'n credu bod cael y gofod hwn nawr i ddod o hyd i ffordd briodol ymlaen yn gam cadarnhaol yn sicr.

Rŷm ni yng nghanol y tymor ŵyna, wrth gwrs, ac ar adeg fel hon mae rhywun yn dod efallai'n fwy ymwybodol o'r broblem cŵn yn ymosod ar ddefaid ac ŵyn. Yn wir, mae ymchwil gan NFU Mutual wedi dangos bod ymosodiadau fel hyn wedi costio £1.2 miliwn i'r sector da byw yn y Deyrnas Unedig y llynedd. Beth sy'n peri gofid arbennig i fi yw bod yr achosion yma yn lleihau yn Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, ond ar gynnydd yma yng Nghymru. Yn wir, mi gostiodd hi bron i £300,000 i'r sector yn sgil colledion y flwyddyn ddiwethaf yng Nghymru yn benodol, a dyw hynny, wrth gwrs, ddim yn cynnwys yr effaith ar les anifeiliaid a oedd yn cael eu hymosod arnyn nhw, a hefyd y gofid a oedd yn cael ei achosi i'r ffermwyr hynny a oedd yn cael eu heffeithio gan yr ymosodiadau yma. Mae hi wedi dod yn gwbl amlwg erbyn hyn fod yr amser wedi dod i addasu, i adolygu ac i ddiwygio Deddf cŵn 1953, oherwydd mae'r Ddeddf wedi dyddio.

Dyw'r heddlu ddim yn gallu cymryd ci a'i gadw yn dilyn ymosodiad os ydyn nhw'n gwybod pwy yw perchennog y ci hwnnw. Does gan yr heddlu ddim pŵer chwaith i gymryd sampl DNA gan gi sydd yn cael ei amau o fod wedi ymosod. Dyw’r llysoedd chwaith ddim yn gallu gwahardd perchennog unrhyw gi sydd wedi ymosod ar ddafad rhag perchnogi ci arall, hyd yn oed os yw'r perchennog hwnnw wedi'i gael yn euog o gyflawni trosedd gyfreithiol.

Mae Heddlu Gogledd Cymru yn glir yn eu galwad ynglŷn â'r angen i ddiwygio'r Ddeddf. Mae'r undebau amaeth yn cefnogi hynny. Dwi innau hefyd nawr yn galw ar Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y Deyrnas Unedig i ddiwygio y Ddeddf yma. Felly, a gawn ni ddatganiad gan y Llywodraeth a gan y Gweinidog perthnasol ynglŷn â beth yw bwriad Llywodraeth Cymru mewn perthynas â'r Ddeddf yma? Mae bron i 70 mlynedd ers i'r Ddeddf gael ei phasio, ac mae'n amlwg erbyn hyn i bawb nad yw hi bellach yn addas i bwrpas a bod yr amser wedi dod i weithredu. 

We're in the middle of lambing season, of course, and, at a time such as this, one becomes more aware of the problem of dogs attacking sheep and lambs. Indeed, research by NFU Mutual has shown that attacks like this cost £1.2 million for the livestock sector in the UK last year. What causes concern particularly for me is that these cases are reducing in England, Scotland and Northern Ireland, but are increasing here in Wales. It cost almost £300,000 to the sector as a result of losses last year, specifically in Wales, and that, of course, doesn't include the impact on the welfare of animals that are attacked, and the anxiety caused to those farmers affected by those attacks. It has become apparent now that the time has come to change, to review and reform the 1953 dogs Act, because it is dated.

The police can't take a dog following an attack if they know who the owner of that dog is. The police don't have the power to take a DNA sample from a dog suspected of carrying out an attack. The courts can't ban the owner of any dog that's attacked a sheep from taking ownership of another dog, even if that owner has been found guilty of a criminal act.

Now, North Wales Police are clear in their call for a need for reform of the legislation, the agricultural unions agree, as do I, and I call on the Welsh Government and the UK Government to amend this legislation. So, can we have a statement from the Government and from the relevant Minister on what the Welsh Government's intentions are in relation to this legislation? It's almost 70 years since the legislation was passed and it's clear to everyone now that it’s not fit for purpose and that the time has come to take action.

15:00

Thank you very much for raising that issue. Certainly, dog attacks on livestock are a real area of concern for Welsh Government. I know that work does go on with North Wales Police in particular, but also the police across Wales and with the farming unions, to explore how we can better promote responsible dog ownership in all kinds of areas, but with a particular focus on preventing attacks on livestock. I'll certainly ask the Minister to write to you with an update on her views as regards the reform of the 1953 dogs Act in the way that you've described.

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwnnw. Yn sicr, mae ymosodiadau gan gŵn ar dda byw yn destun pryder i Lywodraeth Cymru. Gwn fod gwaith yn mynd rhagddo gyda Heddlu Gogledd Cymru yn benodol, ond hefyd yr heddluoedd ledled Cymru a chydag undebau ffermwyr, er mwyn archwilio sut y gallwn annog perchnogion cŵn i ymddwyn yn gyfrifol mewn nifer o gyd-destunau, ond gyda phwyslais penodol ar atal ymosodiadau ar dda byw. Byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ichi ynghylch ei safbwyntiau o ran diwygio Deddf Cŵn 1953 yn y ffordd yr ydych wedi ei disgrifio.

Trefnydd, I was alarmed to hear a few days ago that women going through miscarriages at less than 20 weeks term are being accommodated in a ward at Singleton hospital where there are no en-suite facilities. Worse still, this is a mixed ward where women in the throes of miscarrying are expected to walk past men to get to the toilets and showers, which it is claimed—I'm not sure about this—are also shared by men. This is a serious claim being made by more than one constituent, and I think it deserves being raised in this Chamber rather than through a letter. So, I'd be grateful if you would ask the health Minister if he will investigate this urgently and report back to us in a statement confirming Government policy on this. 

Trefnydd, cefais fy nychryn pan glywais ychydig ddyddiau yn ôl bod menywod sy'n cael camesgoriad ar ôl bod yn feichiog am lai nag 20 wythnos yn cael eu derbyn mewn ward yn Ysbyty Singleton lle nad oes unrhyw gyfleusterau ystafell ymolchi en-suite. Yn waeth byth, mae hon yn ward gymysg lle disgwylir i fenywod sy'n cam-esgor gerdded heibio dynion i fynd i'r toiledau a'r cawodydd, ac mae honiadau—er nad wyf yn siŵr am hyn—bod y cyfleusterau hynny hefyd yn cael eu rhannu â dynion. Mae hwn yn honiad difrifol a wnaed gan fwy nag un etholwr, a chredaf ei fod yn haeddu cael ei godi yn y Siambr hon yn hytrach na thrwy lythyr. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe byddech chi'n gofyn i'r Gweinidog iechyd a wnaiff ymchwilio i hyn ar frys ac adrodd yn ôl mewn datganiad sy'n cadarnhau polisi'r Llywodraeth ar hyn.

Thank you. I'll certainly discuss with the health Minister in terms of the way in which he can explore this particular issue that you describe with the health board, and he will report back to you.

Diolch. Byddaf yn sicr yn trafod â'r Gweinidog iechyd sut y gall ef ystyried y mater penodol hwn yr ydych yn ei ddisgrifio â'r bwrdd iechyd, a bydd ef yn adrodd yn ôl i chi.

I was very pleased today to meet representatives from the miners' pension campaign. I know that many of you will know that they've been campaigning for many years because the UK Government has been taking half of their pension surplus from the fund, which they've been doing since 1994. Billions of pounds that should have gone to the miners has instead been pocketed by the Treasury, and that's truly appalling. Some of the miners who are affected by this have been getting by on as little as £84 a week.

The campaigners have now succeeded in getting the 100,000 signatures that they need for there to be a debate in Westminster and they're taking the petition to 10 Downing Street tomorrow. I would like to put on the record that none of this would have been possible without the tireless work of my predecessor Steffan Lewis, who campaigned side by side with the miners for many years on this issue and I know that they are incredibly grateful to him for that. 

On 15 January, Adam Price asked the First Minister to commit to supporting the endeavours of the former miners and to meet a delegation of them in order to offer the Welsh Government's full support. Mark Drakeford had said that he would do that. I therefore ask for the Welsh Government to give a statement please on an update on this and how it intends to support the campaign now that it's nearing the endgame. 

Roeddwn i’n falch iawn o gwrdd â chynrychiolwyr o ymgyrch pensiwn y glowyr heddiw. Gwn y bydd llawer ohonoch chi’n gwybod fy mod i wedi bod yn ymgyrchu ers blynyddoedd lawer oherwydd mae Llywodraeth y DU wedi bod yn cymryd hanner gweddill eu pensiwn o’r gronfa, ac maen nhw wedi bod yn gwneud hyn ers 1994. Mae biliynau o bunnoedd a ddylai fod wedi mynd i'r glowyr wedi cael eu pocedu gan y Trysorlys, ac mae hynny'n frawychus iawn. Mae rhai o'r glowyr yr effeithir arnyn nhw gan hyn wedi bod yn cael cyn lleied â £84 yr wythnos.

Mae’r ymgyrchwyr bellach wedi llwyddo i gael y 100,000 o lofnodion sydd eu hangen fel y bydd dadl yn San Steffan a byddan nhw’n mynd â’r ddeiseb i 10 Downing Street yfory. Hoffwn gofnodi na fyddai dim o hyn wedi bod yn bosib heb waith diflino fy rhagflaenydd, Steffan Lewis, a fu'n ymgyrchu ochr yn ochr â’r glowyr am flynyddoedd lawer ar y mater hwn a gwn eu bod nhw’n hynod o ddiolchgar iddo ef am hynny. 

Ar 15 Ionawr, gofynnodd Adam Price i'r Prif Weinidog ymrwymo i gefnogi ymdrechion y cyn-lowyr a chwrdd â dirprwyaeth ohonyn nhw er mwyn cynnig cymorth llawn gan Lywodraeth Cymru. Dywedodd Mark Drakeford y byddai’n gwneud hynny. Rwyf felly yn gofyn i Lywodraeth Cymru roi’r wybodaeth ddiweddaraf am hyn mewn datganiad, os gwelwch yn dda, a sut maen nhw’n bwriadu cefnogi’r ymgyrch nawr bod diwedd y gân yn nesáu.

Thank you very much for raising this and for paying tribute to Steffan's work in this particular area. Of course, Welsh Government has also been a long-time supporter of our mineworkers here in Wales, and I know that the First Minister has met with the NUM in order to look at the progress that's been made with regard to this particular campaign and to discuss how we can best support the 22,000 people in Wales who are amongst the nearly 140,000 people who are affected by this. 

I know the First Minister has also written to the UK Government and to the scheme trustees to ask them to review the scheme and to consider revising the approach to the division of the surpluses that you describe—surpluses of over £2.5 billion, I understand—to agree a new and fairer distribution of those surpluses, and thus improve the pensioners' benefits and reflect the true level of risk, actually, that's involved in that particular pension scheme. We hope that the UK Government will respond to the issues raised in the report and undertake to work with the NUM to deliver a positive outcome for the scheme's dependents, and the First Minister will be making a written statement on this particular issue today. I think it's actually just arrived in everybody's inboxes.

Diolch yn fawr iawn am godi hyn ac am dalu teyrnged i waith Steffan yn y maes penodol hwn. Wrth gwrs, mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi bod yn gefnogwr hirdymor o’n glowyr yma yng Nghymru, a gwn fod y Prif Weinidog wedi cwrdd ag Undeb Cenedlaethol y Glowyr i  edrych ar y cynnydd a wnaed o ran yr ymgyrch benodol hon ac er mwyn trafod sut orau i gefnogi’r 22,000 o bobl yng Nghymru sydd ymysg bron 140,000 o bobl yr effeithir arnyn nhw gan hyn. 

Gwn fod y Prif Weinidog hefyd wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ac at ymddiriedolwyr y cynllun yn gofyn iddyn nhw adolygu'r cynllun ac ystyried adolygu'r dull o rannu’r gweddillion yr ydych yn eu disgrifio—gweddillion o dros £2.5 biliwn, rwyf ar ddeall—er mwyn cytuno ar ffordd newydd a thecach o ddosbarthu’r gweddillion hynny, ac felly, o wella budd-daliadau’r pensiynwyr ac adlewyrchu gwir lefel y risg a geir yn y cynllun pensiwn penodol hwnnw. Rydym yn gobeithio y bydd Llywodraeth y DU yn ymateb i'r materion a godwyd yn yr adroddiad ac yn ymrwymo i weithio gydag Undeb Cenedlaethol y Glowyr i sicrhau canlyniad cadarnhaol i ddibynyddion y cynllun. Bydd Prif Weinidog Cymru yn gwneud datganiad ysgrifenedig ar y mater penodol hwn heddiw. A dweud y gwir, rwy'n credu ei fod newydd gyrraedd mewnflychau pawb.

15:05

I'd just like to return to the issue of the children's commissioner's report on protecting Welsh children from the impact of poverty. We know that this affects somewhere in the region of a third of all our children, so this is a really major challenge for all of us. I think that, on the one hand, in primary schools we know that many children who need that free school breakfast are not getting it, because the places are quickly filled by those who are using the school breakfast as free childcare, and that's a big challenge for headteachers—to ensure that the right people are getting priority for that. But in our secondary schools, the picture painted by the children's commissioner is very concerning, because there we have a cafeteria system of school meals where, frankly, the catering companies are endeavouring to maximise the income from children. This is impacting not just on those on free school meals, but those who are struggling financially because of low wages. I know, because I have seen it myself, that some schools actually do not provide tap water in the dining room and they are promoting these drinks in plastic bottles. I cannot understand how this has any place in the 'Appetite for Life' guidelines.

I would like to call for two responses immediately from the Government, prior to us debating this report. One is that I would like to ask if the Minister for local government could write to all local authorities and ask that they monitor exactly what's going on in each of their secondary schools. There are fewer than 20 schools in Cardiff, which is the largest local authority, so this is perfectly doable. Either they are ignorant or they are complicit in what is going on in terms of promoting products that will maximise income as opposed to what nourishes children.

Secondly, I'd like a statement from the education Minister to clarify exactly who is supposed to be monitoring the standard of school meals, which in my view does not meet the nutritional requirements for children. We are seeing children on free school meals who are simply using it to buy chips with curry sauce on a Friday, and that is not a nutritional meal.

Hoffwn i ddychwelyd at fater adroddiad y comisiynydd plant ynghylch amddiffyn plant Cymru rhag effeithiau tlodi. Gwyddom fod hyn yn effeithio ar oddeutu traean ein plant, felly mae hon yn her fawr iawn i bob un ohonom ni. Rwyf yn credu, ar yr un llaw, mewn ysgolion cynradd ein bod ni’n gwybod bod llawer o blant y mae angen y brecwast ysgol am ddim hwnnw arnyn nhw nad ydyn nhw’n ei gael, oherwydd bod y lleoedd yn llenwi'n gyflym gan y rhai sy'n defnyddio brecwast yr ysgol fel gofal plant am ddim, ac mae hynny—sicrhau bod y bobl iawn yn cael blaenoriaeth—yn her fawr i benaethiaid. Ond yn ein hysgolion uwchradd, mae’r darlun a gyflëwyd gan y comisiynydd plant yn achosi pryder mawr, oherwydd bod gennym brydau ysgol system gaffeteria lle bo’r cwmnïau arlwyo yn ymdrechu i fanteisio i'r eithaf ar incwm gan blant. Yn ogystal ag effeithio ar y rheini sy'n cael prydau ysgol am ddim, mae hyn hefyd yn effeithio ar y rhai sy'n cael trafferthion ariannol oherwydd cyflogau isel. Gan fy mod i wedi gweld hyn fy hun, gwn nad yw rhai ysgolion yn darparu dŵr tap yn yr ystafell fwyta, ac maen nhw’n hyrwyddo'r diodydd hyn mewn poteli plastig. Ni allaf ddeall sut mae gan hyn unrhyw le yn y canllawiau ‘Blas am Oes’.

Hoffwn i alw am ddau ymateb gan y Llywodraeth ar unwaith, cyn inni drafod yr adroddiad hwn. Un yw y byddwn i’n hoffi gofyn a oes modd i’r Gweinidog llywodraeth leol ysgrifennu at bob awdurdod lleol i ofyn iddyn nhw fonitro beth yn union sy'n digwydd ym mhob un o'u hysgolion uwchradd. Mae llai nag 20 o ysgolion yng Nghaerdydd, sef yr awdurdod lleol mwyaf, felly mae hyn yn hollol ddichonadwy. Maen nhw naill ai’n anwybodus neu maen nhw’n deall yr hyn sy’n digwydd a bod y cwmnïau hyn yn hyrwyddo cynhyrchion er mwyn cynyddu incwm yn hytrach na maethu plant.

Yn ail, hoffwn i gael datganiad gan y Gweinidog addysg sy’n egluro pwy yn union sy'n monitro safon prydau ysgol sydd, yn fy marn i, yn methu â bodloni gofynion maethol plant. Rydym yn gweld plant sy’n cael prydau ysgol am ddim ac yn defnyddio hynny er mwyn prynu sglodion gyda saws cyri ar ddydd Gwener, ac nid yw hynny’n bryd maethlon.

Thank you very much for raising these issues relating to the children's commissioner's report. I can hardly believe I have to say that, yes, schools should be providing opportunities for children to drink free, fresh drinking water at any point during the school day, should they wish. Schools should be signposting water stations throughout the schools, providing younger children with a cup or glass of water, or allowing them to carry water bottles, and ensuring that dining room supervisors are encouraging children to drink available water at school times and promoting water right throughout the school—and certainly making the pupils aware also that things such as taps in the toilet areas aren’t an appropriate source of drinking water. These are all things that you could think would be basically understood by schools.

Certainly with regard to the standards, we have the Healthy Eating in Schools (Nutritional Standards and Requirements) (Wales) Regulations 2013, which apply to all food and drink served to pupils at breakfast, break times, lunchtimes, afternoon break or in after-school clubs. But I will certainly ask the education Minister to write to you with regard to the monitoring of those regulations and how we can be satisfied that those regulations are delivering healthy food and drink to children throughout the school day.FootnoteLink The Minister for local government has indicated that she would be happy also to write to local authorities regarding the quality of the food that is being presented to children in schools and how the local authorities themselves are satisfying themselves of that requirement for healthy food and drink.

Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hyn sy'n ymwneud ag adroddiad y comisiynydd plant. Prin y gallaf gredu bod rhaid imi ddweud y dylai ysgolion fod yn darparu cyfleoedd i blant yfed dŵr yfed ffres am ddim yn ystod unrhyw adeg o’r diwrnod ysgol, pe bydden nhw’n dymuno. Dylai'r ysgolion fod yn codi arwyddion sy’n cyfeirio at orsafoedd dŵr drwy'r ysgolion, yn rhoi cwpanaid neu wydraid o ddŵr i'r plant, neu’n caniatáu iddyn nhw gario poteli dŵr, ac yn sicrhau bod goruchwylwyr yr ystafell fwyta yn annog plant i yfed dŵr sydd ar gael yn ystod amseroedd ysgol ac yn hyrwyddo'r hawl i ddŵr drwy’r ysgol—ac yn sicr yn gwneud y disgyblion yn ymwybodol hefyd nad yw'r tapiau yn ardaloedd y toiledau yn ffynonellau priodol o ddŵr yfed. Mae'r rhain oll yn bethau y byddech chi’n credu y byddai’r ysgolion yn y bôn yn eu deall.

Yn sicr, o ran y safonau, mae gennym Reoliadau Bwyta'n Iach mewn Ysgolion (Gofynion a Safonau Maeth) (Cymru) 2013, sy'n berthnasol i'r holl fwyd a diod sydd ar gael i ddisgyblion yn ystod amser brecwast, amser egwyl, amser cinio, egwyl y prynhawn neu mewn clybiau ar ôl yr ysgol. Ond byddaf yn sicr yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch chi ynghylch monitro’r rheoliadau hynny a sut y gallwn fod yn fodlon bod y rheoliadau hynny’n darparu diod a bwyd iach i blant drwy gydol y diwrnod ysgol.FootnoteLink Mae'r Gweinidog llywodraeth leol wedi nodi y byddai hi’n hapus hefyd i ysgrifennu at awdurdodau lleol ynglŷn ag ansawdd y bwyd sy’n cael ei roi i blant mewn ysgolion a sut mae’r awdurdodau lleol eu hunain yn bodloni eu hunain o ran y gofyniad hwnnw ynghylch diod a bwyd iach.

Trefnydd, yesterday I, Jenny Rathbone and, indeed, the day before,  Mohammad Asghar were part of the Public Accounts Committee trip to Wrexham in north Wales—a very useful meeting. And it was made possible by a very pleasant train journey there and back, courtesy of Transport for Wales. That journey went very well, but, as I'm sure many AMs are aware, that experience is not universal, and I've received a number of concerned e-mails from constituents who've had problems with that train service, one in particular from a constituent whose daughter travels to Hereford Sixth Form College on a regular basis to study. Her exams are coming up and she's concerned that a large proportion of services are either cancelled at short notice or are delayed by varying amounts and she can't plan her studies effectively. Now, I remember the Minister for transport telling us, I think a few weeks ago, that partly these issues are due to poor maintenance from the previous franchise and that we should bear that in mind, and I think that there is an argument there. However, that's not really relevant to my constituents or people using these train services at the moment. So, what assurance can we give to my constituents and other passengers on Transport for Wales that, whatever the reason for these current delays and problems with the service, these are being dealt with by the Welsh Government and normal service can resume as quickly as possible?

Trefnydd, ddoe, roeddwn i, Jenny Rathbone ac, yn wir, Mohammad Asghar, echdoe, yn rhan o daith y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus i Wrecsam yn y gogledd—cyfarfod defnyddiol iawn. Ac fe'i gwnaed yn bosib gan daith trên ddymunol iawn yno ac yn ôl, drwy garedigrwydd Trafnidiaeth Cymru. Aeth y daith honno yn dda iawn, ond, fel yr wyf yn siŵr bod llawer o Aelodau'r Cynulliad yn gwybod, nid oedd y profiad hwnnw yn un cyffredinol. Rwyf wedi cael nifer o e-byst pryderus gan etholwyr sydd wedi cael problemau â’r gwasanaeth trên hwnnw. Roedd un yn benodol gan etholwr y mae ei ferch yn teithio i Goleg Chweched Dosbarth Henffordd yn rheolaidd i astudio. Mae ganddi arholiadau cyn bo hir ac mae hi'n bryderus bod llawer o’r gwasanaethau naill ai'n cael eu canslo'n fyr rybudd neu’n cael eu gohirio am adegau amrywiol, ac nid yw’n gallu cynllunio ei hastudiaethau'n effeithiol. Nawr, cofiaf y Gweinidog dros drafnidiaeth yn dweud wrthym ni, ychydig wythnosau yn ôl, rwy'n credu, bod y problemau hyn yn rhannol oherwydd gwaith cynnal a chadw gwael y fasnachfraint flaenorol ac y dylem gadw hynny mewn cof, ac rwy'n credu bod dadl yno. Fodd bynnag, nid yw hynny'n berthnasol iawn i’m hetholwyr i nac i'r bobl sy'n defnyddio'r gwasanaethau trên hyn ar hyn o bryd. Felly, pa sicrwydd y gallwn ni ei roi i’m hetholwyr ac i deithwyr eraill ar Drafnidiaeth Cymru, beth bynnag yw’r rheswm dros yr oedi presennol a’r problemau â'r gwasanaeth, bod Llywodraeth Cymru yn ymdrin â nhw ac y bydd gwasanaethau arferol yn ailddechrau cyn gynted â phosib?

15:10

Thank you very much. As you indicated, we have very recently had a debate on railway services here in the Assembly Chamber, led by the Minister, Ken Skates. Certainly, Transport for Wales is working very hard to improve the situation and to deliver the kind of investments now that we have agreed with them. I'm sure that Ken Skates would be happy to bring forward another statement in due course so that Members will have the opportunity to reflect on their constituents' experiences of the new franchise and also to quiz the Minister on delivery. 

Diolch yn fawr iawn. Fel y nodwyd gennych, cynhaliwyd dadl ar y gwasanaethau rheilffordd yn ddiweddar yma yn Siambr y Cynulliad, dan arweiniad y Gweinidog, Ken Skates. Yn sicr, mae Trafnidiaeth Cymru yn gweithio'n galed iawn i wella'r sefyllfa ac i ddarparu'r math o fuddsoddiadau yr ydym bellach wedi cytuno arnyn nhw. Rwyf yn siŵr y byddai Ken Skates yn hapus i gyflwyno datganiad arall maes o law fel y bydd yr Aelodau yn cael cyfle i fyfyrio ar brofiadau eu hetholwyr o'r fasnachfraint newydd a hefyd i holi'r Gweinidog am y ddarpariaeth.

My constituent Hannah Evans has been diagnosed as having a rare hereditary genetic condition, Ehlers-Danlos type 3 syndrome—I hope I've said that right—and has developed secondary complications as a result of mast cell activation disease and systemic mastocytosis disorder. Hannah has to travel to London to see a private specialist as there is no specialist in Wales to meet her complex medical needs, and that's put a lot of pressure on the family because they've had to pay for this private treatment and they have been turned down by the specialist services here in Wales. So, they've asked me to raise this with Welsh Government, calling for a statement on how you could potentially look to fund these types of conditions in the future, given the fact that the cost of private treatment is so high and may push people out of being able to seek that treatment as a consequence. 

The second question I wanted to ask followed on from Andrew R.T. Davies's in relation to the situation with regard to rugby. The first question is: why are they doing this in the middle of the six nations, for one, because it's really distracting everybody when it should unite a nation? And the other question is: I heard your answer earlier, but I don't think it's as easy as Welsh Government looking from the sidelines. At the end of the day, the WRU will be applying to the Welsh Government for a new region in north Wales. A potential merger is one thing and, as you said, there are different opinions, but this will affect livelihoods, this will affect the job conditions of the rugby players and where they are settled at the moment, uprooting them from their communities. Can you tell us what discussions you are having with the Welsh Rugby Union and how you will be engaging with them to find a solution that will be sustainable and viable for the future, because we've seen this happen before in Pontypridd and we don't want to see the same mistakes repeated again? So, please give us reassurances. We would appreciate a statement. 

Mae fy etholwraig, Hannah Evans, wedi cael diagnosis o gyflwr genetig etifeddol prin, sef syndrom math 3 o Ehlers-Danlos—rwyf yn gobeithio fy mod i wedi dweud hynny'n gywir—ac mae hi wedi datblygu cymhlethdodau eilaidd o ganlyniad i glefyd ysgogi mastgelloedd ac anhwylder mastocytosis systemig. Mae’n rhaid i Hannah deithio i Lundain i weld arbenigwr preifat gan nad oes arbenigwr yng Nghymru i ddiwallu ei hanghenion meddygol cymhleth, ac mae hynny wedi rhoi llawer o bwysau ar y teulu gan iddynt orfod talu am y driniaeth breifat hon a chawsant eu gwrthod gan y gwasanaethau arbenigol yma yng Nghymru. Felly, maen nhw wedi gofyn imi godi hyn gyda Llywodraeth Cymru, gan alw am ddatganiad ynghylch sut y gellid edrych ar ariannu’r mathau hyn o gyflyrau yn y dyfodol, o ystyried y ffaith bod cost triniaeth breifat mor uchel ac felly gallai hynny atal pobl rhag chwilio am y driniaeth honno. 

Mae’r ail gwestiwn yr oeddwn yn bwriadu ei gofyn yn dilyn yr un gan Andrew R.T. Davies mewn cysylltiad â rygbi. Y cwestiwn cyntaf yw hyn: pam maen nhw’n gwneud hyn yn ystod pencampwriaeth y chwe gwlad, am un peth, gan fod hyn yn tynnu sylw pawb pan ddylai'r genedl uno? A’r cwestiwn arall yw hwn: clywais eich ateb yn gynharach, ond nid wyf yn credu ei bod mor hawdd â chael Llywodraeth Cymru yn gwylio o'r cyrion. Ar ddiwedd y dydd, bydd Undeb Rygbi Cymru yn gwneud cais i Lywodraeth Cymru am ranbarth newydd yn y gogledd. Mae uno posibl yn un peth ac, fel y dywedasoch, mae gwahanol farnau, ond bydd hyn yn effeithio ar fywoliaeth pobl, bydd yn effeithio ar amodau gwaith y chwaraewyr rygbi a lle maen nhw wedi ymgartrefu ar hyn o bryd, gan eu dadwreiddio nhw o’u cymunedau. A wnewch chi ddweud wrthym pa drafodaethau yr ydych yn eu cael gydag Undeb Rygbi Cymru a sut y byddwch yn ymgysylltu â nhw i ddod o hyd i ateb a fydd yn gynaliadwy ac yn ddichonadwy ar gyfer y dyfodol? Oherwydd rydym wedi gweld hyn yn digwydd o’r blaen ym Mhontypridd ac nid ydym eisiau gweld yr un camgymeriadau’n cael eu gwneud eto. Felly, rhowch sicrwydd inni, os gwelwch yn dda. Byddem yn gwerthfawrogi datganiad.

Thank you very much. You'll recall that the health Minister made a statement on the new treatment fund just a few weeks ago here in the Assembly, but certainly if you wanted to write to him with the details of your specific case, I know that he would be interested to explore the issues that you've raised in greater detail.

The question regarding rugby, on why, I think that's probably a question for the WRU, but I know that Welsh Government officials and the Minister—the Deputy Minister, I should say—will be having regular discussions with the WRU on a whole manner of aspects relating to the sport in Wales. And as soon as the Minister has some kind of update in terms of the Welsh Government's role in terms of the future of the sport in Wales, I know that he will bring it forward, but certainly today I think the response really is very much about ensuring that the future of the sport is sustainable across Wales, and we would be keen to work with the WRU to ensure that's the case.

Diolch yn fawr iawn. Byddwch yn cofio bod y Gweinidog iechyd wedi gwneud datganiad ynghylch cronfa'r driniaeth newydd dim ond ychydig o wythnosau yn ôl yma yn y Cynulliad, ond yn sicr pe byddech yn dymuno ysgrifennu ato gyda manylion eich achos penodol, gwn y byddai ganddo ddiddordeb mewn edrych yn fanylach ar y materion a godwyd gennych.

Y cwestiwn ynghylch rygbi, o ran pam, rwy'n credu mai cwestiwn i Undeb Rygbi Cymru yw hwnnw, mae'n debyg, ond gwn y bydd swyddogion Llywodraeth Cymru a'r Gweinidog—y Dirprwy Weinidog ddylwn i ei ddweud—yn cynnal trafodaethau rheolaidd gydag Undeb Rygbi Cymru ynghylch pob math o agweddau sy'n ymwneud â'r gêm yng Nghymru. A chyn gynted ag y bydd rhyw fath o ddiweddariad gan y Gweinidog o ran swyddogaeth Llywodraeth Cymru yn nyfodol y chwarae yng Nghymru, gwn y bydd ef yn ei gyflwyno, ond yn sicr, am heddiw, rwy'n credu i raddau helaeth mai sicrhau bod dyfodol y chwarae yn gynaliadwy ledled Cymru yw'r ateb, a byddem yn awyddus i weithio gydag Undeb Rygbi Cymru i sicrhau bod hynny'n digwydd.

15:15

Finally, Huw Irranca-Davies. 

Yn olaf, Huw Irranca-Davies.

Diolch, Llywydd. Could I say to Andrew R.T. Davies, and to Bethan Sayed, if there was a mood to take forward an individual Member's debate on the future of rugby in Wales, include grass-roots rugby as well? Because the importance of the regional structure is also not to just the Welsh team, but it's downwards to grass-roots rugby as well.

But could I ask for two debates, please? And I'm giving the Trefnydd plenty of time to consider this as well. In Westminster, we used to have an annual fisheries debate. Now, I'm not suggesting we should have that here, but we do have a proud story to talk about what we've done within the marine environment, but we also have to challenge what more we could do as well. Now, I'm very interested in the idea, based on what we've already done in Wales, and what more we have to do, on the idea of an annual marine or marine and fisheries debate—marine sustainability—because it doesn't get enough airtime here in the Chamber. There is more for us to do, and I think it would focus on what we've already achieved and show what more we could do. Now, as it happens, 28 July to 12 August is National Marine Week UK. It falls just outside, but, in the week leading up to that recess, that would be an ideal time, perhaps, for an annual debate of that type.

Could I also flag up the possibility, please, and a request, for a debate, now that we have a Government Minister with responsibility for co-operation and co-operative principles within Government—social enterprises, social economy and so on—on co-operation? Now, could I suggest, again giving time—? We have Co-operatives Fortnight on 24 June to 8 July. It would be an ideal time for Government to bring forward a debate on how they can embed co-operative principles, and I declare my interest as a Co-operative as well as Welsh Labour Member in that, and the chair of the Co-operative group of Assembly Members.

Finally, could we have a statement on the issue of through-ticketing, from grand themes to great detail? Through-ticketing is an important issue for my constituents. It would allow us, if there was a statement, to ask the Minister about Transport for Wales's approach to through-ticketing, when, for example, if you buy a Bridgend to London single advance ticket, it costs £25; if you buy that same ticket from Maesteg, which, as the Minister will know personally, is just up the line on that branch line going up to Maesteg, it is £50.60—it is 124 per cent more expensive—when, if you buy a single from Maesteg to Bridgend just to catch it, it's £2.60. What is going on? And this is just one example of many I have. So, if we could have a statement on through-ticketing and the approach, because there's clearly an inequity there and it's discouraging people from actually joining on our branch lines to join through-trains to London or Bristol or anywhere else when they have such a price premium.

Diolch, Llywydd. A gaf i ddweud wrth Andrew R.T. Davies, ac wrth Bethan Sayed, petai awydd cyflwyno dadl Aelod unigol ar ddyfodol rygbi yng Nghymru, yna oni ddylid cynnwys rygbi ar lawr gwlad hefyd? Gan fod y strwythur rhanbarthol yn bwysig nid yn unig i dîm Cymru, ond i rygbi ar lawr gwlad hefyd.

Ond a gaf i ofyn am ddwy ddadl os gwelwch yn dda? Ac rwy'n rhoi digon o amser i'r Trefnydd ystyried hyn hefyd. Yn San Steffan, roeddem ni'n arfer cael dadl flynyddol am y pysgodfeydd. Nawr, nid wyf yn awgrymu y dylai hynny ddigwydd yma, ond mae gennym ni stori o falchder am yr hyn yr ydym ni wedi ei wneud yn yr amgylchfyd morol, ond mae'n rhaid inni herio'n hunain ynghylch beth yn fwy y gallem ei wneud hefyd. Nawr, mae gennyf ddiddordeb mawr yn y syniad, yn seiliedig ar yr hyn yr ydym ni wedi'i wneud eisoes yng Nghymru, a beth mwy y mae'n rhaid inni ei wneud, y syniad o ddadl forol, neu ddadl forol a physgodfeydd flynyddol—cynaliadwyedd morol—gan nad oes byth digon o amser yn cael ei neilltuo ar gyfer ei drafod yma yn y Siambr. Mae mwy i ni ei wneud, a chredaf y byddai'n canolbwyntio ar yr hyn yr ydym ni wedi'i gyflawni eisoes a dangos beth mwy y gallem ei wneud. Nawr, fel mae'n digwydd, mae'r cyfnod 28 Gorffennaf hyd 12 Awst yn Wythnos Forol Genedlaethol y DU. Mae'r cyfnod hwn ar ôl inni dorri ond gallai'r wythnos sy'n arwain at doriad yr haf fod yn amser delfrydol, efallai, ar gyfer dadl flynyddol o'r fath.

A gaf i hefyd dynnu sylw at y posibilrwydd, os gwelwch yn dda, o gael dadl, a gofyn am hynny, nawr bod gennym ni Weinidog Llywodraeth sydd â chyfrifoldeb dros gydweithredu ac egwyddorion cydweithredol yn y Llywodraeth—mentrau cymdeithasol, yr economi gymdeithasol ac ati—ar gydweithredu? Nawr, a gaf i awgrymu, unwaith eto i roi amser—? Mae hi'n Bythefnos Cwmnïau Cydweithredol rhwng 24 Mehefin a 8 Gorffennaf. Byddai'n amser delfrydol i'r Llywodraeth gyflwyno dadl ar sut y gall hi ymgorffori egwyddorion cydweithredol, ac rwy'n datgan buddiant gan fy mod yn ymwneud â busnes cydweithredol yn ogystal â bod yn Aelod Llafur yng Nghymru, a chadeirydd y grŵp cydweithredol o Aelodau'r Cynulliad.

Yn olaf, a gawn ni ddatganiad ar y mater o docynnau trwodd, o'r themâu blaenllaw i'r glo mâm? Mae tocynnau trwodd yn fater pwysig i'm hetholwyr i. Byddai'n caniatáu inni, petai datganiad, ofyn i'r Gweinidog am ymagwedd Trafnidiaeth Cymru at docynnau trwodd, pan fyddwch, er enghraifft, yn prynu tocyn sengl o Ben-y-bont ar Ogwr i Lundain ymlaen llaw, mae'n costio £25; petaech chi'n prynu'r tocyn o Faesteg, sydd, fel y bydd y Gweinidog yn gwybod yn bersonol, dim ond ychydig i fyny'r llinell gangen, byddai'n costio £50.60—124 y cant yn fwy costus—ond petaech chi'n prynu tocyn sengl o Faesteg i Ben-y-bont er mwyn dal y trên i Lundain, byddai'n costio £2.60. Beth sy'n digwydd? A dyma un enghraifft yn unig ymysg llawer sydd gennyf i. Felly, pe gallem ni gael datganiad ar docynnau trwodd a'r ymagwedd, gan fod, yn amlwg, annhegwch yma ac mae'n annog pobl i beidio â defnyddio ein llinellau cangen i ymuno â'r trenau sy'n mynd trwodd i Lundain neu i Fryste neu unrhyw le arall oherwydd y pris uchel.

Thank you very much for raising those issues. I can confirm that the Minister will be going out to consultation on 'Brexit and our seas' later this month, which will explore the future of our fisheries in Wales, and I know that there will be an opportunity in due course then to discuss the marine environment more widely with the Minister. I think that I recall that we tend to have an annual statement on marine and fisheries in the Assembly, and I think that we've been doing that over recent years.

With regard to co-operation and co-operative enterprises, of course, the Deputy Minister will have heard your call for a statement there.

And, with regard to through-ticketing and Transport for Wales, the particular journeys you've described do demonstrate very clearly the issue there, and I will ask the Minister to write to you in the first instance to describe Transport for Wales's plans in this particular area.

Diolch yn fawr iawn ichi am godi'r materion hynny. Gallaf gadarnhau y bydd y Gweinidog yn mynd i ymgynghoriad ynghylch 'Brexit a'n moroedd' yn ddiweddarach y mis hwn, a fydd yn archwilio dyfodol ein pysgodfeydd yng Nghymru, a gwn y bydd cyfle maes o law i drafod yr amgylchfyd morol yn ehangach gyda'r Gweinidog. Rwy'n credu fy mod yn cofio ein bod yn tueddu i gael datganiad blynyddol ar faterion morol a'r pysgodfeydd yn y Cynulliad, a chredaf ein bod wedi gwneud hynny dros y blynyddoedd diwethaf.

O ran cydweithredu a mentrau cydweithredol, wrth gwrs, bydd y Dirprwy Weinidog wedi clywed eich cais am ddatganiad.

Ac, o ran tocynnau trwodd a Thrafnidiaeth Cymru, mae'r teithiau penodol yr ydych chi wedi eu disgrifio yn dangos yn glir iawn bod problem yn bodoli, a byddaf yn gofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch yn y lle cyntaf i ddisgrifio cynlluniau Trafnidiaeth Cymru yn y maes penodol hwn.

4. Datganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth: Prentisiaethau: Buddsoddi Mewn Sgiliau ar gyfer y Dyfodol
4. Statement by the Minister for Economy and Transport: Apprenticeships: Investing in Skills for the Future

Mae'r eitem nesaf, sef eitem 4, wedi'i ohirio. 

The next item, which is item 4, has been postponed. 

5. Datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip: Diwrnod Rhyngwladol y Menywod
5. Statement by the Deputy Minister and Chief Whip: International Women's Day

Sy'n dod â ni at eitem 5, sef datganiad gan y Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip ar Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod. Jane Hutt. 

Which brings us to item 5, a statement by the Deputy Minister and Chief Whip on International Women's Day. Jane Hutt.

Diolch yn fawr, Llywydd. I'm pleased to make this statement celebrating International Women’s Day, marking the twentieth anniversary of this Assembly, established under the Government of Wales Act 1998, which also placed duties to have 'due regard to equality of opportunity' in our statute book. Equality is enshrined in the DNA of the Welsh Government through the legislation that underpins our existence.

Equality and human rights are central to the work of the National Assembly for Wales and the Welsh Government and our vision for Wales. We believe in fair treatment of every person, especially those who are most marginalised by socioeconomic factors, prejudice and discrimination. We work towards a more equal Wales and to ensure fairer access to services and support opportunities for all.

Diolch yn fawr, Llywydd. Rwy'n falch o wneud y datganiad hwn yn dathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, a nodi ugeinfed pen-blwydd y Cynulliad hwn, a sefydlwyd o dan Ddeddf Llywodraeth Cymru 1998, sydd hefyd yn gosod dyletswyddau i roi 'sylw dyledus i gyfle cyfartal' yn ein llyfr statud. Mae cydraddoldeb wedi'i ymgorffori yng ngwead Llywodraeth Cymru drwy'r ddeddfwriaeth sy'n sail i'n bodolaeth.

Mae cydraddoldeb a hawliau dynol yn ganolog i waith Cynulliad Cenedlaethol Cymru a Llywodraeth Cymru ac i'n gweledigaeth ar gyfer Cymru. Credwn mewn trin pob unigolyn yn deg, yn enwedig y rhai hynny sydd fwyaf ar y cyrion oherwydd ffactorau economaidd-gymdeithasol, rhagfarn a gwahaniaethu. Rydym yn gweithio tuag at Gymru fwy cyfartal a sicrhau mynediad tecach i wasanaethau a chyfleoedd cefnogi i bawb.

15:20

Daeth Suzy Davies i’r Gadair.

Suzy Davies took the Chair.

International Women’s Day provides the opportunity to reflect on achievements that have been made during the past 20 years, including pioneering policies and leading legislation on violence against women, domestic abuse and sexual violence and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. It also provides the opportunity to take stock of the distance we still have to go to achieve equality in Wales. The World Bank has reported that there are six countries in the world where women enjoy an equal legal footing to men, and Britain is not one of them. We know that this is the case from the Equality and Human Rights Commission and Chwarae Teg's 'State of the Nation' report, but we can take, and are taking, steps to put Wales ahead in our four nations, and, indeed, in the world, if we make this a priority of the Welsh Government.

The theme of International Women’s Day this year is Balance for Better. From grass-roots activism to worldwide action, we're entering a period of history where the world expects balance. We notice its absence and celebrate its presence. The Welsh Government now has more women than men in Cabinet, addressing previous gender imbalance. The work of the Welsh Government gender review will contribute to this balance by looking at areas where we can make improvements and become a leader in advancing women's equality to eradicate the stubborn inequalities that still exist. The review is considering the added impact of having another protected characteristic, for example, disability, race or sexuality, has to gender equality. This consideration will enable us to embrace an intersectional approach to policies and priorities. Consultation and workshops steered by Chwarae Teg's expert advisory group have resulted in a vision for Wales to proclaim today: a gender-equal Wales means an equal sharing of power, resources and influence for all women, men and non-binary people. This is a vision where the Government aims to create the conditions for equality of outcome for all. We want a Wales where all women can have economic independence, and paid and unpaid work is valued, diverse women are fairly represented in positions of influence and empowered to play a meaningful role in society, all women are free from discrimination and free to live their lives as they choose, violence against women, domestic abuse and sexual violence stops, existing power structures that disadvantage women are challenged, and all women, men and non-binary people enjoy equal rights and protections and equality of outcome.

I've begun meeting with Cabinet colleagues to discuss progress on the gender equality review and to identify pathfinder policy areas where there is scope to take early action. Chwarae Teg will continue to consult widely with stakeholders to develop the road map for gender equality in Wales, with events planned throughout the country in the near future.

I have ministerial responsibility for equalities, violence against women, domestic abuse and sexual violence and public appointments. My responsibilities within the First Minister’s office for crime and justice enable me to progress action with the female offending blueprint to work with the UK Government on the stark findings of the Cardiff University Wales Governance Centre report on sentencing in Wales.

Without a strong vision and principles, it's felt that inequality between genders will not change, and we will carry on as we are. Some have reflected that we have talked about equality of opportunity for some time, and we're still living with entrenched inequality, so a step change is required. For example, the gender pay gap in Wales was 13.6 per cent in 2018. Without a focus on the underlying issues, future generations will continue to be subject to continued inequality. We must focus on equality of outcome to encourage people to look beyond just preventing discrimination, and instead look for ways to advance equality for all. The recommended vision for Wales therefore includes equal sharing of power, resources and influence to ensure the playing field is levelled. This focus on equality of outcome would bring Wales in line with other world leaders for gender equality, such as Sweden and Canada.

Welsh Government officials and I recently met with a Nordic delegation to learn from their best practice and to consider how some of that could be used within the Welsh policy and legal context. I would like this to represent the beginning of a fruitful relationship with other nations who are striving for gender equality.

Following the public announcement of the gender review by the Welsh Government last year and the report on the seminar of human rights and socio-economic duty, which we will commence in Wales, there is, rightly, raised expectation the Welsh Government will improve equality for women. Our vision and principles set out our commitment. There is an expectation of action to bring about that change. To be meaningful, in agreeing the vision and principles, the Welsh Government is recognising the need and desire to be committed to action. 

I'd like to conclude by paying tribute to the women of Wales who fought to secure the vote 100 years ago and continue to organise and campaign for women’s rights in their workplaces, trade unions and communities. Let’s celebrate their achievements, listen to their calls for action, respond to their manifestos and use our agency and leadership to create a fairer and more equal Wales.

Mae Diwrnod Rhyngwladol y Menywod yn gyfle i ystyried yr hyn a gyflawnwyd yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf, gan gynnwys polisïau arloesol a deddfwriaeth arweiniol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae hefyd yn gyfle i bwyso a mesur faint o ffordd sydd o'n blaenau cyn y gallwn sicrhau cydraddoldeb yng Nghymru. Mae Banc y Byd wedi adrodd bod merched yn gyfreithiol gyfartal i ddynion mewn chwe gwlad yn y byd, ac nid yw Prydain yn un ohonyn nhw. Gwyddom fod hyn yn wir drwy'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ac o adroddiad 'Cyflwr y Genedl' Chwarae Teg, ond gallwn gymryd, ac rydym yn cymryd camau i roi Cymru ar y blaen ymysg ein pedair gwlad, ac, yn wir, yn y byd, petaem yn gwneud hyn yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru.

Thema Diwrnod Rhyngwladol y Menywod eleni yw 'Balance for Better'. O weithredu ar lawr gwlad i weithredu byd-eang, rydym yn dechrau ar gyfnod o hanes ble mae'r byd yn disgwyl cydbwysedd. Rydym yn sylwi ar ei absenoldeb ac yn dathlu ei bresenoldeb. Mae gan Lywodraeth Cymru nawr fwy o fenywod na dynion yn y Cabinet, sy'n mynd i'r afael â'r anghydbwysedd rhwng y rhywiau a fu yn y gorffennol. Bydd gwaith adolygiad rhywedd Llywodraeth Cymru yn cyfrannu at y cydbwysedd hwn drwy edrych ar feysydd lle gellir gwneud gwelliannau a dod yn arweinydd o ran hybu cydraddoldeb i fenywod er mwyn dileu'r anghydraddoldebau ystyfnig sy'n dal i fodoli. Mae'r adolygiad yn ystyried effaith ychwanegol cael nodwedd warchodedig arall, er enghraifft, anabledd, hil neu rywioldeb, ar gydraddoldeb rhywiol. Bydd yr ystyriaeth hon yn ein galluogi i edrych ar groestoriad eang o bolisïau a blaenoriaethau. Mae'r ymgynghoriad a'r gweithdai wedi eu llywio gan grŵp cynghori arbenigol Chwarae Teg wedi arwain at weledigaeth i Cymru ei datgan heddiw: Mae Cymru sy'n arddel cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn wlad lle mae menywod, dynion a phobl anneuaidd yn rhannu pŵer, adnoddau a dylanwad yn gyfartal. Mae hon yn weledigaeth lle mae'r Llywodraeth yn bwriadu creu'r amodau ar gyfer canlyniadau cyfartal i bawb. Rydym ni eisiau gwlad lle gall pob menyw gael annibyniaeth economaidd, lle mae gwaith cyflogedig a di-dâl yn cael eu gwerthfawrogi, lle mae menywod amrywiol yn cael eu cynrychioli mewn swyddi dylanwadol ac wedi eu grymuso i chwarae rhan ystyrlon yn y Gymdeithas, lle mae pob menyw yn rhydd o wahaniaethu ac yn rhydd i fyw eu bywydau fel y mynnan nhw, lle mae trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol yn dod i ben, lle mae strwythurau pŵer presennol sy'n rhoi menywod dan anfantais yn cael eu herio, a lle mae pawb, yn fenywod, dynion, a phobl anneuaidd, yn mwynhau hawliau ac amddiffyniadau cyfartal a chanlyniadau cyfartal.

Rwyf wedi dechrau cyfarfod â chydweithwyr yn y Cabinet i drafod cynnydd yr adolygiad ar gydraddoldeb rhywiol ac i nodi meysydd polisi braenaru lle mae cyfle i weithredu ar fyrder. Bydd Chwarae Teg yn parhau i ymgynghori'n eang â rhanddeiliaid i ddatblygu trywydd ar gyfer cydraddoldeb rhwng y rhywiau yng Nghymru, gyda digwyddiadau yn cael eu cynllunio ledled y wlad yn y dyfodol agos.

Mae gennyf gyfrifoldeb gweinidogol dros gydraddoldeb, trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol a phenodiadau cyhoeddus. Mae fy nghyfrifoldebau yn swyddfa'r Prif Weinidog dros droseddu a chyfiawnder yn fy ngalluogi i weithredu gyda'r glasbrint menywod yn troseddu i weithio gyda Llywodraeth y DU ar ganfyddiadau moel adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru Prifysgol Caerdydd ar ddedfrydu yng Nghymru.

Heb weledigaeth gref ac egwyddorion, teimlir na fydd anghydraddoldeb rhywiol yn newid, a byddwn yn parhau fel yr ydym ni ar hyn o bryd. Mae rhai wedi nodi ein bod wedi siarad am gyfleoedd cyfartal ers peth amser, ac rydym ni'n dal i fyw gydag anghydraddoldeb wedi ymwreiddio, felly mae angen newid sylweddol. Er enghraifft, roedd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru yn 13.6 y cant yn 2018. Heb ganolbwyntio ar y materion sylfaenol, bydd cenedlaethau'r dyfodol yn parhau i fod yn destun anghydraddoldeb parhaus. Mae'n rhaid canolbwyntio ar ganlyniadau cyfartal i annog pobl i edrych y tu hwnt i atal gwahaniaethu yn unig, a chwilio am ffyrdd i hybu cydraddoldeb i bawb. Mae'r weledigaeth a argymhellir ar gyfer Cymru felly yn cynnwys rhannu pŵer, adnoddau a dylanwad yn gyfartal i sicrhau bod pawb yn cael eu trin yn yr un modd. Byddai'r pwyslais hwn ar ganlyniadau cyfartal yn golygu bod Cymru yn dilyn arweinwyr eraill y byd o ran cydraddoldeb rhwng y rhywiau, megis Sweden a Chanada.

Yn ddiweddar cyfarfu swyddogion Llywodraeth Cymru a minnau â dirprwyaeth Nordig i ddysgu oddi wrth eu harfer gorau ac i ystyried sut y gellid defnyddio rhywfaint o hynny o fewn cyd-destun cyfreithiol a pholisi Cymru. Hoffwn i hyn gynrychioli dechrau perthynas ffrwythlon gyda chenhedloedd eraill sy'n ymdrechu i sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau. 

Yn dilyn y datganiad cyhoeddus am yr adolygiad rhywedd gan Lywodraeth Cymru y llynedd a'r adroddiad ar y seminar hawliau dynol a dyletswydd economaidd-gymdeithasol, y byddwn yn ei lansio yng Nghymru, mae yna, yn ddigon teg, ddisgwyl mawr y bydd Llywodraeth Cymru yn gwella cydraddoldeb i fenywod. Mae ein gweledigaeth a'n hegwyddorion yn nodi ein hymrwymiad. Disgwylir gweithredu i sicrhau'r newid hwnnw. Mae bod yn ystyrlon, wrth gytuno ar y weledigaeth a'r egwyddorion, yn golygu bod Llywodraeth Cymru yn cydnabod yr angen a'r awydd i ymrwymo i weithredu.

Hoffwn orffen drwy dalu teyrnged i'r menywod o Gymru a fu'n ymladd i sicrhau'r bleidlais 100 mlynedd yn ôl ac sy'n parhau i drefnu ac ymgyrchu dros hawliau menywod yn eu gweithleoedd, undebau llafur a chymunedau. Gadewch inni ddathlu eu llwyddiannau, gwrando ar eu galwadau am weithredu, ymateb i'w maniffestos a defnyddio ein hasiantaethau a'n harweinyddiaeth i greu Cymru decach a mwy cyfartal.

15:25

Diolch yn fawr. Allaf i jest ofyn i bob siaradwr heddiw ystyried y ffaith bod gyda ni dri chwarter awr ar gyfer y mater hwn? Mae yna nifer o bobl sydd eisiau siarad, ac rwy'n dechrau gyda Dawn Bowden.

Thank you. I ask every speaker today to take account of the fact that we have three quarters of an hour for this statement. There are a number of speakers, and I start with Dawn Bowden.

Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank you, Deputy Minister, for this important statement and take this opportunity to give a special mention to some events in Merthyr Tydfil and Rhymney this Friday, International Women's Day? We'll have the great honour of hosting only the second purple plaque in Wales, marking the contribution of remarkable women to Welsh public life. I look forward to seeing you and the Deputy Minister for health, Julie Morgan, there as well. The plaque will be dedicated to Ursula Masson—born, raised and educated in Merthyr Tydfil—who went on to become instrumental in founding the Women's Archive Wales, was a committee member of the south-west group of the Women's History Network and co-edited the journal Llafur of the Welsh People's History Society. It was Ursula, as you know, who put forward the idea of holding a series of Wales women's history roadshows, where people would be invited to bring material relating to social histories of women's lives. Some of those items later became part of the People's Collection Wales.

As if that wasn't enough, Ursula also established the Centre for Gender Studies in Wales department at the University of South Wales, and undertook seminal research for her doctorate on women in Liberal politics in the early part of the century in Wales. I could go on about Ursula, but suffice it to say that she was an inspiration to so many, particularly working-class women, who found new direction and access to education that had never been open to them before. 

Ursula's home town of Merthyr Tydfil has a number of statues to boxers, plaques and memorials to men. Due to the wealth of the ironmasters, we do know a bit about the legacy of the Crawshay and Guest women, but the stories of our remarkable working-class women, like Ursula Masson, are perhaps less well known and celebrated, and certainly not 'balanced for the better', as the theme of International Women's Day is this year. 

So, would you join me, finally, Deputy Minister, in thanking Merthyr Women's Archive Wales member and activist Ceinwen Statter, who has been instrumental in getting the work of Ursula Masson commemorated and recognised in Merthyr Tydfil, culminating this Friday, when we will unveil the purple plaque as a celebration of that remarkable woman's life? 

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i chi, Dirprwy Weinidog, am y datganiad pwysig hwn, a manteisio ar y cyfle i roi sylw arbennig i rai digwyddiadau ym Merthyr Tudful a Rhymni ddydd Gwener, Diwrnod Rhyngwladol y Menywod? Mae'n anrhydedd mawr inni gael cynnal yr ail blac porffor yn unig yng Nghymru, i nodi cyfraniad menywod rhyfeddol i fywyd cyhoeddus Cymru. Edrychaf ymlaen at eich gweld chi a'r Dirprwy Weinidog iechyd, Julie Morgan, yno hefyd. Bydd y plac yn cael ei gyflwyno i anrhydeddu Ursula Masson—a anwyd, a fagwyd ac a addysgwyd ym Merthyr Tudful—ac a aeth ymlaen i fod yn allweddol wrth sefydlu Archif Menywod Cymru, ac a oedd yn aelod o grŵp de-orllewin y Rhwydwaith Hanes Menywod ac yn gyd-olygydd Llafur, cyfnodolyn Cymdeithas Hanes Pobl Cymru. Ursula, fel y gwyddoch chi, a gyflwynodd y syniad o gynnal cyfres o sioeau teithiol ar hanes menywod Cymru, pryd byddai pobl yn cael gwahoddiad i ddod â deunydd yn ymwneud â hanes cymdeithasol bywydau menywod. Daeth rhai o'r eitemau hynny yn ddiweddarach yn rhan o Gasgliad y Werin Cymru.

Fel pe nad oedd hynny'n ddigon, sefydlodd Ursula yr adran Canolfan Astudiaethau Rhywedd yng Nghymru ym Mhrifysgol De Cymru, ac fe wnaeth waith ymchwil arloesol ar gyfer ei doethuriaeth ar fenywod mewn gwleidyddiaeth Ryddfrydol yn gynnar yn y ganrif ddiwethaf yng Nghymru. Gallwn fynd ymlaen yn sôn am Ursula, ond digon yw dweud ei bod hi'n ysbrydoliaeth i lawer, yn enwedig i fenywod dosbarth gweithiol, a ddaeth o hyd i gyfeiriad newydd a mynediad i addysg na fu ar gael iddyn nhw o'r blaen.

Mae gan dref enedigol Ursula, Merthyr Tudful, nifer o gerfluniau o focswyr, placiau a chofebion i ddynion. Oherwydd cyfoeth y meistri haearn, fe wyddom ni ychydig am waddol menywod Crawshay a Guest, ond mae straeon ein menywod dosbarth gweithiol, megis Ursula Masson, efallai yn llai hysbys ac yn llai enwog, ac yn sicr nid yn 'Balanced for the Better', sef thema Diwrnod Rhyngwladol y Menywod eleni.

Felly, a wnewch chi ymuno â mi, yn olaf, Dirprwy Weinidog, i ddiolch i Ceinwen Statter, ymgyrchydd ac aelod o Archif Menywod Merthyr Cymru, sydd wedi bod yn allweddol o ran trefnu bod gwaith Ursula Masson yn cael ei goffáu a'i gydnabod ym Merthyr Tudful, gyda'r uchafbwynt ddydd Gwener, pan fyddwn ni'n dadorchuddio'r plac porffor i ddathlu bywyd y fenyw ryfeddol honno?

I'm very pleased to thank Dawn Bowden for that tribute to Ursula Masson and to thank her for all the pioneering work that you've done, Dawn, since you became Assembly Member for Merthyr Tydfil and Rhymney. Because I know also, last year, during the centenary year, you actually brought to our attention and public attention—and particularly local attention—some of the important historical figures in your constituency.

Certainly, in terms of the opportunity now to celebrate one of Merthyr Tydfil's most distinguished activists, feminists—as she liked to call herself—campaigners, academics and inspirational teachers, I think Ursula Masson, who, actually, was nominated by a whole range of people from across Wales, because of her work with the women's archive—. But, particularly, also I thank Ceinwen for what she has done, because she actually then brought it to our attention. 

I think this also shows that the purple plaque initiative is now building momentum. I have to, just at this point, draw attention, of course, to the first purple plaque, which we unveiled a year ago, which is outside on our Senedd walls. Val Feld, former Assembly Member for Swansea East—obviously, another pioneering champion of equality.

But I think this Friday we will be—. It will be on the Carnegie library, which—. Again, many thanks to Dawn Bowden and all the colleagues and activists in the town who've enabled this to happen, obviously with the local authority's support as well. Julie Morgan and I will be pleased to be there, because we were initiators of the purple plaques initiative, but, indeed, many other women—and it is across this Chamber—have brought this to fruition. So, it's the second purple plaque that we're unveiling on Friday. It's a fantastic way to celebrate International Women's Day on Friday. I think it will raise awareness, not just on Friday but, certainly, in Merthyr and further afield about—. And people will want to then look at the life of Ursula Masson, and I'm sure it will be a key feature for the schools locally in terms of recognising this remarkable woman and her unwavering contribution to our nation. So, we do have more plaques to come, and I think the presence of those plaques on our streets, our public buildings, will be a very simple and significant way of highlighting the outstanding achievements of Welsh women who many people may otherwise not have heard of. And what is most important, and Ceinwen has shown us this, is that you need the local support and champions, with an Assembly Member like Dawn Bowden alongside, and, of course, the volunteers who play their part in the steering group for the purple plaques initiative to take this forward. 

Rwy'n falch iawn o gael diolch i Dawn Bowden am y deyrnged i Ursula Masson ac i ddiolch iddi am yr holl waith arloesol yr ydych chi wedi'i wneud, Dawn, ers ichi ddod yn Aelod Cynulliad dros Ferthyr Tudful a Rhymni. Oherwydd fy mod i'n gwybod hefyd, y llynedd, yn ystod blwyddyn y canmlwyddiant, fe wnaethoch chi dynnu ein sylw, a sylw'r cyhoedd—a sylw lleol yn arbennig—at rai o'r bobl hanesyddol bwysig yn eich etholaeth.

Yn sicr, o ran y cyfle nawr i ddathlu un o ymgyrchwyr, un o ffeministiaid—fel roedd hi'n hoffi galw ei hun—un o academyddion ac athrawon mwyaf nodedig Merthyr Tudful, rwy'n credu bod Ursula Masson, a gafodd mewn gwirionedd ei henwebu gan amrywiaeth o bobl ledled Cymru oherwydd ei gwaith gydag archif y menywod—. Ond, rwy'n diolch yn arbennig hefyd i Ceinwen am yr hyn y mae hi wedi'i wneud, oherwydd hi mewn gwirionedd a ddaeth â hyn at ein sylw ni.

Rwy'n credu bod hyn hefyd yn dangos bod menter y plac porffor bellach yn codi momentwm. Mae'n rhaid imi ar yr adeg hon, dynnu sylw, wrth gwrs, at y plac porffor cyntaf, a ddadorchuddiwyd gennym ni flwyddyn yn ôl, sydd y tu allan ar wal y Senedd. Roedd Val Feld, cyn-Aelod Cynulliad dros Ddwyrain Abertawe—yn amlwg, yn gefnogwr arloesol arall ym maes cydraddoldeb.

Ond credaf ddydd Gwener y byddwn ni—. Bydd ar Lyfrgell Carnegie, sydd—. Unwaith eto, diolch i Dawn Bowden a'r holl gydweithwyr a'r ymgyrchwyr yn y dref sydd wedi gwneud i hyn ddigwydd, yn amlwg gyda chefnogaeth yr awdurdod lleol hefyd. Bydd Julie Morgan a minnau yn falch o fod yno, oherwydd ni ein dwy gychwynnodd y fenter placiau porffor, ond, yn wir, mae llawer o fenywod eraill hefyd—ac ar draws y Siambr hon—wedi bod yn gyfrifol am sicrhau bod hyn yn dwyn ffrwyth. Felly, yr ail blac porffor fydd yn cael ei ddadorchuddio ddydd Gwener. Mae'n ffordd wych o ddathlu Diwrnod Rhyngwladol y Menywod ddydd Gwener. Credaf y bydd yn codi ymwybyddiaeth, nid yn unig ddydd Gwener ond, yn sicr, ym Merthyr Tudful ac ymhellach i ffwrdd am—. A bydd pobl eisiau canfod mwy wedyn am fywyd Ursula Masson, ac rwy'n sicr y bydd yn nodwedd allweddol i ysgolion lleol o ran cydnabod y ferch ryfeddol hon a'i chyfraniad diysgog i'n cenedl. Felly, mae gennym ni fwy o blaciau i ddod, ac rwy'n credu y bydd presenoldeb y placiau hynny ar ein strydoedd, ar ein hadeiladau cyhoeddus, yn ffordd syml a sylweddol iawn o amlygu llwyddiannau eithriadol menywod Cymru y mae llawer o bobl heb glywed amdanyn nhw efallai. A'r hyn sydd fwyaf pwysig, ac mae Ceinwen wedi dangos hyn inni, yw bod angen cefnogaeth a hyrwyddwyr lleol, a chymorth Aelod Cynulliad megis Dawn Bowden, ac, wrth gwrs, y gwirfoddolwyr sy'n chwarae eu rhan yng ngrŵp llywio menter y placiau porffor i ddatblygu hyn i'r dyfodol.

15:30

I thank the Deputy Minister for her statement today. It's a great day, International Women's Day, which is not only celebrated here but by the United Nations since 1996. Women have made and continue to make significant contributions in all aspects of life in Wales. Even with greater equality and legislative rights and impressive female role models, women still face challenges today here in Wales, Minister. Many of these are in the workplace. It is a sad fact that the gender pay gap in hourly earnings, excluding overtime, for both full-time and part-time employees in Wales was nearly 15 per cent in 2017. So, can I ask the Deputy Minister what plan does she haves to close the gender pay gap in Wales? I'm concerned that, all too often, career advice tends to guide women to apprenticeships that are paid less than those for men. Can I ask what Welsh Government is doing to ensure gender equality is promoted in the workplace?

It takes tremendous courage to come forward and report incidents and domestic abuse. We must do more to encourage such victims to report abuse and to recognise the signs of domestic violence. Some years ago, the then First Minister gave a positive response to my suggestion that all public sector organisations should have a workplace violence against women policy in place. This would identify and assist employees who are the victims of violence. I wonder if the Deputy Minister can advise if any progress has been made in this regard.

The exploitation of women in and around Wales is becoming far more acknowledged. A breakthrough regarding the way human trafficking is perceived is resulting in more and more exposure of its hidden nature and various guises. Apart from the sexual exploitation of women, there are issues of forced labour, of services slavery, servitude, and even the removal of organs. Female genital mutilation is a scandalous breach of human rights, with potentially life-threatening consequences. I also call on the Minister to assure us that the Welsh Government will remain at the forefront of the campaign against these abuses.

In 1897, Susan Anthony, an American activist, actually said, and this is a wonderful quote:

'There never will be complete equality until women themselves help to make laws and elect lawmakers.'

Since that time, we have witnessed significant progress toward women's equality and emancipation. Deputy Minister, like life, I believe that peace begins with women—peace in the world. They tend to be the first to form lines of life and calibration across areas of conflict and division around the world. As the world moves towards International Women's Day 2019, on 8 March, it is important for all of us to recognise the contribution of women across all walks of life—women such as Theresa May, Angela Merkel, our Presiding Officer, Margaret Thatcher, Sheikh Hasina, Benazir Bhutto, Indira Gandhi, Julia Gillard, Golda Meir and Helen Clark. These are only a few I can count who have all broken through the glass ceilings and led their nations in the world. Every woman who ran a country never had a war with their neighbours, or any other nation. Those were the most peaceful times. All created a change, they all have done something out of the box, and they all have been a driver of progress within their work and family life. I believe it is imperative to recognise famous women whom we all know, as well as those women who strive to provide a roof over her family's head, those women who juggle multiple jobs to put food on the table, those women who play the role of mum and dad, and those women who spend their lives taking care of others. I always say the world is a black and white photograph, or a picture—with women, it becomes colourful. For today, for the day of women's day, I would like to say from this side of the Chamber, thank you very much all of you, ladies, around the world.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad heddiw. Mae'n ddiwrnod mawr, Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, sy'n cael ei ddathlu, nid yn unig yma ond gan y Cenhedloedd Unedig ers 1996. Mae menywod wedi gwneud ac yn parhau i wneud cyfraniadau sylweddol ym mhob agwedd ar fywyd yng Nghymru. Hyd yn oed gyda mwy o gydraddoldeb a hawliau deddfwriaethol a menywod trawiadol sydd wedi creu argraff ac yn esiampl i eraill, mae menywod yn dal i wynebu heriau heddiw yma yng Nghymru, Gweinidog. Mae llawer o'r rhain yn y gweithle. Mae'n ffaith drist bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau mewn enillion, yr awr, heb gynnwys goramser, ar gyfer gweithwyr amser llawn a rhan-amser yng Nghymru bron 15 y cant yn 2017. Felly, a gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog pa gynllun sydd ganddi ar gyfer cau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yng Nghymru? Rwy'n pryderu bod cyngor gyrfa, yn rhy aml o lawer, yn tueddu i arwain merched at brentisiaethau sy'n talu llai na'r rhai ar gyfer dynion. A gaf i ofyn beth mae Llywodraeth Cymru'n ei wneud i sicrhau bod cydraddoldeb rhwng y rhywiau yn cael ei hybu yn y gweithle?

Mae angen dewrder aruthrol i ddod ymlaen ac adrodd am ddigwyddiadau a cham-drin domestig. Rhaid inni wneud mwy i annog dioddefwyr o'r fath i adrodd am gam-drin ac i adnabod arwyddion trais yn y cartref. Rai blynyddoedd yn ôl, rhoddodd Prif Weinidog Cymru ar y pryd ymateb cadarnhaol i'm hawgrym y dylai bod gan bob sefydliad sector cyhoeddus bolisi trais yn erbyn menywod yn y gweithle. Byddai hyn yn nodi ac yn helpu gweithwyr sydd wedi dioddef trais. Tybed a all y Dirprwy Weinidog ein cynghori a fu unrhyw gynnydd yn hyn o beth.

Mae cam-fanteisio ar fenywod yng Nghymru ac o amgylch Cymru yn cael llawer mwy o gydnabyddiaeth. Mae'r datblygiadau yn y ffordd y mae masnachu mewn pobl yn cael ei ddirnad wedi arwain at ddod â'i natur gudd a'i wahanol weddau i'r wyneb. Ar wahân i gam-fanteisio’n rhywiol ar fenywod, ceir problemau llafur gorfodol, caethwasiaeth mewn gwasanaethau, caethiwed, a hyd yn oed tynnu organau. Mae anffurfio organau cenhedlu menywod yn achos erchyll o dorri hawliau dynol sydd yn gallu peryglu bywyd. Galwaf hefyd ar y Gweinidog i roi sicrwydd inni y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i fod ar flaen y gad yn yr ymgyrch yn erbyn yr anghyfiawnder hwn.

Ym 1897, dywedodd Susan Anthony, ymgyrchydd Americanaidd, a dyma ddyfyniad gwych:

Ni fydd byth gydraddoldeb llwyr nes y bydd menywod eu hunain yn helpu i lunio cyfreithiau ac ethol gwneuthurwyr cyfraith.

Ers hynny, rydym ni wedi gweld cynnydd sylweddol mewn cydraddoldeb a rhyddfreinio menywod. Dirprwy Weinidog, fel bywyd ei hun, credaf mai merched sy'n esgor ar heddwch—heddwch yn y byd. Maen nhw'n tueddu i fod y cyntaf i ffurfio llinellau bywyd ac i geisio unioni pethau mewn ardaloedd o wrthdaro a rhaniadau o amgylch y byd. Wrth i'r byd ddynesu at Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod 2019, ar 8 Mawrth, mae'n bwysig bod pob un ohonom ni'n cydnabod cyfraniad menywod ymhob agwedd ar fywyd—menywod fel Theresa May, Angela Merkel, ein Llywydd, Margaret Thatcher, Sheikh Hasina, Benazir Bhutto, Indira Gandhi, Julia Gillard, Golda Meir a Helen Clark. Dyna ond ychydig y gallaf eu cyfrif sydd i gyd wedi torri drwy'r rhwystrau anweledig ac arwain eu gwledydd yn y byd. Nid yw unrhyw fenyw sydd wedi arwain gwlad erioed wedi mynd i ryfel yn erbyn ei chymdogion neu unrhyw wlad arall. Y rheini oedd y cyfnodau mwyaf heddychlon. Roedd pob un yn creu newid, maen nhw i gyd wedi gwthio ffiniau, ac maen nhw i gyd wedi bod yn sbardun i symud ymlaen o fewn eu gwaith a'u bywyd teuluol. Rwy'n credu ei bod hi'n hanfodol inni gydnabod menywod enwog sy'n adnabyddus inni, yn ogystal â'r menywod hynny sy'n ymdrechu i ddarparu cartref diddos i'w teuluoedd, y menywod hynny sy'n cyfuno nifer o swyddi er mwyn rhoi bwyd ar y bwrdd, y menywod hynny sy'n gorfod bod yn fam ac yn dad, a'r menywod hynny sy'n treulio eu bywydau yn gofalu am eraill. Dywedaf bob amser bod y byd yn ffotograff du a gwyn, neu'n llun—gyda menywod mae'n troi'n lliwgar. Ar gyfer heddiw, ar gyfer Diwrnod y Menywod, hoffwn ddweud o'r ochr hon i'r Siambr, diolch yn fawr iawn ichi, fenywod, ar draws y byd.

15:35

Thank you very much, Mohammad Asghar. I do also thank you for your support, and the support of the Welsh Conservative group, for International Women's Day, and also for the recognition of the role of women in Wales. I think that was a key point in my statement. And indeed we have been acknowledging, particularly, significant women in Wales who have had an influence. We will on Friday—Ursula Masson, Val Feld. I was asked the question today, and I also talked about one of the first Welsh women Labour MPs, and that was Dorothy Rees, in my constituency. So, I think we all will be honouring and remembering women today.

You mentioned two or three very important points. The gender pay gap. Now, I've already mentioned the fact it's unacceptable we have this gender pay gap, and that is across all sectors. But we do now, through the Equality Act 2010, have the opportunity to monitor the gender pay gap, and also to ensure that we extend that monitoring to companies, not just in terms of the 250, but below. We need to look very carefully at how we are addressing the gender pay gap. We have our robust public sector equality duty, as a result of the Equality Act 2010, and all public sector employers now, as I've said, report annually on their disparities in pay. They are then expected to have plans to address employment or pay differences. But also, looking at issues like the different distribution of men and women between grades, occupations, working patterns, we need a fair work Wales, which we will move towards. I think the socio-economic duty, when we adopt that, will also help us. But we need to ensure that we understand the gender pay gap differences, and address the causes of that.

I think the issue around work, and enabling women to move forward, is addressed by many employers and initiatives now, but the Agile Nation 2, managed and delivered by Chwarae Teg, does aim to promote gender equality, and support career advancement. Of course, that has been supported by European funding, and I think the latest development of the project, women exploring business, well-being integrated support hub, which is coming through LIMITLESS, an initiative that is across five local authorities—. And that project will assist women to progress in employment, women who are so often constrained into the lower paid echelons of the workplace. That's why we have to link this, of course, not only to the real living wage, which we need to adopt, and the socio-economic duty, but also our economic contract. And I am, as I said, having bilateral meetings with all our Ministers; tomorrow, it will be the turn of Ken Skates, the Minister for economy, and we will be talking about women in the workplace, and how we can progress in terms of moving that forward.

Now, you also raise important issues in terms of our national strategy on violence against women, domestic abuse and sexual violence. And part of that strategy, of course—objective 1 of our national strategy—is to increase awareness and challenge attitudes on violence against women, domestic abuse and sexual violence, across the Welsh population. And that, of course, includes tackling slavery. Although it's not a devolved responsibility—many of the levers do rest with the UK Government—we are committed to tackling slavery, and in many ways we are leading the way in the UK. We are the first and only country in the UK to appoint an anti-slavery co-ordinator, appointed in 2011. And I'm sure Joyce Watson, if she doesn't raise this issue again—we pay tribute to the role she has played in that.

And, of course, we're much more aware now of issues relating to sexual harassment, and that has a debilitating and discriminating effect, a harmful effect on women, particularly in the workplace. Public sector organisations are, as I said, subject to the public sector equality duty, and we have the duty and they have the duty to have due regard to the need to eliminate unlawful discrimination, harassment and victimisation. 

Diolch yn fawr iawn, Mohammad Asghar. Rwyf hefyd yn diolch i chi am eich cefnogaeth, a chefnogaeth Grŵp Ceidwadwyr Cymru i Ddiwrnod Rhyngwladol y Menywod, a hefyd am gydnabod swyddogaeth menywod yng Nghymru. Rwy'n credu bod hynny'n bwynt allweddol yn fy natganiad. Ac yn wir rydym ni wedi bod yn cydnabod menywod arwyddocaol yng Nghymru sydd wedi cael dylanwad. Byddwn ni ddydd Gwener—Ursula Masson, Val Feld. Gofynnwyd y cwestiwn imi heddiw, a siaradais hefyd am un o'r ASau Llafur benywaidd cyntaf yng Nghymru sef Dorothy Rees, yn fy etholaeth i. Felly, rwy'n credu y bydd pob un ohonom ni'n anrhydeddu ac yn cofio menywod heddiw.

Fe wnaethoch chi sôn am ddau neu dri o bwyntiau pwysig iawn. Y bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Nawr, rwyf eisoes wedi crybwyll y ffaith bod bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn annerbyniol, ac mae hynny'n wir ar draws pob sector. Ond drwy Ddeddf Cydraddoldeb 2010, mae gennym ni'r cyfle nawr i fonitro'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, a hefyd i sicrhau ein bod yn ymestyn y monitro hwnnw i gwmnïau, nid yn unig o ran y 250, ond yn is. Mae angen inni edrych yn ofalus ar sut yr ydym ni'n mynd i'r afael â'r bwlch cyflog. Mae gennym ein dyletswydd cydraddoldeb sector cyhoeddus sy'n gadarn, o ganlyniad i Ddeddf Cydraddoldeb 2010, ac mae holl gyflogwyr y sector cyhoeddus erbyn hyn, fel yr wyf wedi dweud, yn adrodd yn flynyddol am eu gwahaniaethau mewn cyflog. Disgwylir iddyn nhw wedyn gael cynlluniau i fynd i'r afael â chyflogaeth neu wahaniaethau mewn cyflog. Ond hefyd, o edrych ar faterion fel dosbarthu gwahanol ddynion a menywod rhwng graddau, galwedigaethau, patrymau gweithio, mae angen inni gael Cymru gwaith teg, y byddwn yn anelu at y nod hwnnw. Rwy'n credu y bydd y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, pan fyddwn yn ei mabwysiadu, hefyd yn ein helpu. Ond mae angen inni sicrhau ein bod yn deall gwahaniaethau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, ac ymdrin ag achosion hynny.

Rwy'n credu bod llawer o gyflogwyr a mentrau nawr yn ymdrin â'r mater sy'n ymwneud â gwaith a galluogi menywod i symud ymlaen, ond mae'r prosiect Cenedl Hyblyg 2, a reolir ac a ddarperir gan Chwarae Teg, yn bwriadu hybu cydraddoldeb rhwng y rhywiau, a chefnogi datblygiad gyrfa. Wrth gwrs, cefnogwyd hwnnw gan arian Ewropeaidd, ac rwy'n credu bod datblygiad diweddaraf y prosiect, menywod yn archwilio busnes, canolfan gymorth lles integredig, sy'n cael ei darparu drwy LIMITLESS, sef menter ar draws pum awdurdod lleol—. A bydd y prosiect hwnnw yn helpu menywod i symud ymlaen mewn cyflogaeth, menywod sydd mor aml yn cael eu cyfyngu i haenau cyflog is y gweithle. Dyna pam y mae'n rhaid inni gysylltu hyn, wrth gwrs, nid yn unig â chyflog byw go iawn, y mae angen inni ei fabwysiadu, a'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, ond hefyd â'n contract economaidd. Ac rwyf, fel y dywedais, yn cael cyfarfodydd dwyochrog â'n Gweinidogion i gyd; yfory, tro Ken Skates, Gweinidog yr economi fydd hi, a byddwn yn sôn am fenywod yn y gweithle, a sut y gallwn ni symud ymlaen o ran datblygu hynny.

Nawr, rydych chi hefyd yn codi materion pwysig o ran ein strategaeth genedlaethol ynghylch trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol. A rhan o'r strategaeth honno, wrth gwrs—amcan 1 ein strategaeth genedlaethol—yw cynyddu ymwybyddiaeth a herio agweddau ynghylch trais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol ar draws poblogaeth Cymru. Ac mae hynny, wrth gwrs, yn cynnwys mynd i'r afael â chaethwasiaeth. Er nad yw'n gyfrifoldeb sydd wedi'i ddatganoli—mae llawer o'r dulliau dylanwadu yn nwylo Llywodraeth y DU—rydym ni wedi ymrwymo i fynd i'r afael â chaethwasiaeth, ac mewn llawer o ffyrdd rydym ni'n arwain y ffordd yn y DU. Ni yw'r wlad gyntaf a'r unig wlad yn y DU i benodi cydlynydd gwrth-gaethwasiaeth, a benodwyd yn 2011. Ac rwyf yn siŵr y bydd Joyce Watson, os na fydd hi'n codi'r mater hwn eto—rydym ni'n talu teyrnged i'r rhan a chwaraeodd hi yn hynny.

Ac, wrth gwrs, rydym ni'n llawer mwy ymwybodol nawr o faterion sy'n ymwneud ag aflonyddu rhywiol, ac mae gan hwnnw effaith wanychol a gwahaniaethol, effaith niweidiol ar fenywod, yn arbennig yn y gweithle. Mae'n rhaid i sefydliadau'r sector cyhoeddus, fel y dywedais, gydymffurfio â dyletswydd cydraddoldeb y sector cyhoeddus, ac mae gennym ni ddyletswydd ac mae ganddyn nhw ddyletswydd i roi sylw dyledus i'r angen i ddileu gwahaniaethu anghyfreithlon, aflonyddu ac erledigaeth.

15:40

Sticking with the theme of Balance for Better, there's a great deal that we all need to do to combat climate change on behalf of our sisters in other countries, which are much more likely to be threatened by climate change, including seeing their communities disappear. We know that the easy wins have been achieved in terms of reducing the amount of coal being used for power generation. We now need to look at the much more challenging issues of reducing vehicle emissions, which means improving public transport and active travel for short journeys.

I want to remind us all that women should be able to space their children to comply with the World Health Organization recommendations that note that women should wait two years before having another child, and this is lacking in so many countries.

I'm sure the Deputy Minister will support the Fairtrade Fortnight request for a living wage for women cocoa farmers in the Côte d’Ivoire, where they currently only get 74p a day, and £1.86 is the amount they need to earn in order to be able to live a decent existence.

Lastly, I just wanted to point out the efforts for peace in Israel-Palestine that are being led by women through an organisation called Women Wage Peace. On Friday, which is International Women's Day, thousands of women from all different communities across Palestine and Israel—Arab, Jewish, Druze, Israeli Palestinians, settlers, as well as women affected by the nation state legislation, which means that Filipino women, for example, who've worked in Israel for many, many years are at threat of deportation, members of Parliament and musicians, will be marching from the museum to Rabin Square erecting a mother's tent in Rabin Square which will stay up until election day on 6 April. Given the really acute situation that is being faced by Palestinians, both on the West Bank and in Gaza, I hope that women will lead the campaign for dialogue, which is the first step to resolution of conflict, which has been going on for far too long in that area.  

Gan aros gyda'r thema 'Balance for Better', mae llawer iawn y mae angen inni i gyd ei wneud i fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd ar ran ein chwiorydd ni mewn gwledydd eraill, sydd yn llawer mwy tebygol o fod o dan fygythiad newid yn yr hinsawdd, gan gynnwys gweld eu cymunedau'n diflannu. Rydym ni'n gwybod bod yr enillion hawdd wedi eu cyflawni drwy leihau maint y glo a ddefnyddir ar gyfer cynhyrchu pŵer. Nawr mae angen inni edrych ar faterion llawer mwy heriol o ran lleihau allyriadau cerbydau, sy'n golygu gwella trafnidiaeth gyhoeddus a theithio llesol ar gyfer teithiau byr.

Rwyf eisiau ein hatgoffa ni i gyd y dylai merched allu trefnu'r cyfnod rhwng geni pob plentyn i gydymffurfio ag argymhellion Sefydliad Iechyd y Byd sy'n nodi y dylai menywod aros dwy flynedd cyn cael plentyn arall, ac mae hyn yn ddiffygiol mewn cymaint o wledydd.

Rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cefnogi cais Pythefnos Masnach Deg am gyflog byw ar gyfer menywod sy'n ffermio coco yn y Traeth Ifori, lle y maen nhw ar hyn o bryd yn cael 74c y dydd yn unig, a £1.86 yw'r swm y mae angen iddyn nhw ei ennill er mwyn gallu byw bywyd o ansawdd derbyniol.

Yn olaf, hoffwn nodi'r ymdrechion ar gyfer heddwch yn Israel-Palesteina sy'n cael eu harwain gan fenywod drwy sefydliad o'r enw Women Wage Peace. Ddydd Gwener, sef Diwrnod Rhyngwladol y Menywod, bydd miloedd o fenywod o'r holl wahanol gymunedau ar draws Palesteina ac Israel—Arabaidd, Iddewig, Druze, Palestiniaid Israelaidd, ymsefydlwyr, yn ogystal â menywod yr effeithiwyd arnynt gan ddeddfwriaeth y genedl-wladwriaeth, sy'n golygu bod menywod Ffilipinaidd, er enghraifft, sydd wedi gweithio yn Israel ers blynyddoedd lawer yn wynebu cael eu halltudio, aelodau'r Senedd a cherddorion, i gyd yn cerdded o'r amgueddfa i Sgwâr Rabin gan godi pabell y fam yn Sgwâr Rabin a fydd yn aros yno tan ddiwrnod yr etholiad ar 6 Ebrill. O ystyried y sefyllfa enbyd sy'n wynebu Palestiniaid ar y Lan Orllewinol ac yn Gaza, rwy'n gobeithio y bydd menywod yn arwain yr ymgyrch am drafodaeth, sef y cam cyntaf i ddatrys yr anghydfod, sydd wedi parhau ers gormod o amser yn yr ardal honno.  

I'd like to thank Jenny Rathbone for those important and wider questions, which will be the theme of many events and discussions across the world, in terms of International Women's Day on Friday. I'm particularly interested—. I met my bilaterals in terms of the gender review. I met with the Minister for International Relations and Welsh Language earlier on, and we were talking about the prospects of developing pilots around how we can support women through our powers and initiatives that we're supporting, such as Wales for Africa, where there is a huge threat in terms of climate change in sub-Saharan Africa, but also recognising that fair trade today was brought to our attention in the canteen when we were able to taste the chocolate, and recognise, remember and learn about those women cocoa farmers. I look forward to holding a spring breakfast in my constituency to which I've invited children from schools who, as part of Fairtrade Fortnight, will be thinking and learning about, particularly, women farmers, and it's important that we play our part. Let's remember that Wales was the first fair trade nation. In fact, this was the first trade nation, which was launched by Rhodri Morgan, our former First Minister, and we have a commitment to that, but women play such a role internationally and, of course, that point has already been made.

This includes the role that women play in the prevention and resolution of conflict. So, it's also interesting to hear about Women Wage Peace and the movements across the world, and we must welcome that and look at the UN resolutions, which are very clear in terms of how we must move that forward. But it is also very important that we look at this in terms of the opportunities we do have with the well-being of future generations legislation. We have got pioneering legislation, we have got the chance to look outwards as well, and with a Cabinet Minister for international relations as well, of course, as our First Minister. But the points that you raise in terms of women's role in terms of peace and resolution of conflict and supporting movements across the world, and particularly, I'm sure, following our visit last week—Women Wage Peace, clearly a great deal to learn from that. 

Hoffwn ddiolch i Jenny Rathbone am y cwestiynau pwysig ac ehangach hynny, a fydd yn thema llawer o ddigwyddiadau a thrafodaethau ar draws y byd, o ran Diwrnod Rhyngwladol y Menywod ddydd Gwener. Mae gennyf ddiddordeb arbennig—. Cefais fy nghyfarfodydd dwyochrog o ran yr adolygiad rhywedd. Cyfarfûm â Gweinidog y Gymraeg a Chysylltiadau Rhyngwladol yn gynharach, ac roeddem yn trafod y gobeithion i ddatblygu cynlluniau treialu ynghylch sut y gallwn ni gynorthwyo menywod drwy ein pwerau a'r mentrau yr ydym ni'n eu cefnogi, megis Cymru o Blaid Affrica, lle ceir bygythiad aruthrol o ran newid yn yr hinsawdd yn Affrica is-Sahara, ond gan gydnabod hefyd y daeth masnach deg i'n sylw heddiw yn y ffreutur pan oeddem yn gallu blasu'r siocled, a chydnabod, cofio a dysgu am y menywod hynny sy'n ffermio coco. Rwy'n edrych ymlaen at gynnal brecwast gwanwyn yn fy etholaeth i. Rwyf wedi gwahodd plant o ysgolion sydd, fel rhan o Bythefnos Masnach Deg yn meddwl ac yn dysgu am fenywod sy'n ffermio yn arbennig, ac mae'n bwysig inni chwarae ein rhan. Gadewch inni gofio mai Cymru oedd y genedl fasnach deg gyntaf. Yn wir, hon oedd y genedl fasnach gyntaf, a lansiwyd gan Rhodri Morgan, ein cyn-Brif Weinidog, ac rydym ni wedi ymrwymo i hynny, ond mae menywod yn chwarae rhan mor fawr yn rhyngwladol ac, wrth gwrs, mae'r pwynt yna eisoes wedi'i wneud.

Mae hyn yn cynnwys y rhan y mae menywod yn ei chwarae wrth atal a datrys gwrthdaro. Felly, mae hi hefyd yn ddiddorol clywed am Women Wage Peace a'r mudiadau ar draws y byd, a rhaid inni groesawu hynny ac edrych ar benderfyniadau'r Cenhedloedd Unedig, sy'n glir iawn o ran sut y mae'n rhaid inni ddatblygu hynny. Ond mae hefyd yn bwysig iawn inni edrych ar hyn o ran y cyfleoedd sydd gennym ni drwy'r ddeddfwriaeth ynghylch llesiant cenedlaethau’r cyfodol. Mae gennym ni ddeddfwriaeth arloesol, mae gennym ni'r cyfle i edrych tuag allan hefyd, a gyda Gweinidog y Cabinet ar gyfer cysylltiadau rhyngwladol, yn ogystal â'n Prif Weinidog wrth gwrs. Ond y pwyntiau yr ydych chi'n eu codi o safbwynt y rhan y mae menywod yn ei chwarae o ran heddwch a datrys gwrthdaro a chefnogi symudiadau ar draws y byd, ac yn enwedig, rwy'n siŵr, yn dilyn ein hymweliad yr wythnos diwethaf—Women Wage Peace, yn amlwg, mae llawer i'w ddysgu o hynny.

15:45

I thank the Deputy Minister for her statement. She will, of course, remember the hard fight we had to have included in our founding statute the specific responsibility for this institution to have due regard to equality of opportunity in 1998. It's nice to hear her refer to it in her statement, and I would also like to remind us all that that was led by our former colleague Val Feld, who brought many interests together, and I'd like to pay my respects to Val for that today. We have, of course, seen some progress since 1998, but I know the Deputy Minister has acknowledged today that we still have a great deal more to do, and knowing that time is short I just want to briefly raise a couple of specific points, if I may.

First of all, I'd like to ask the Deputy Minister about the provision of services to women survivors of domestic and sexual abuse and their children. Now, I'm sure the Deputy Minister will agree with me that those services—and we know this from research—are best provided by local women-led organisations that are answerable to their service users. We know that these organisations across Wales are losing tenders to provide those services to larger commercial organisations. Often, no children's services are provided in those tenders, and, if they are, they are an add-on, there isn't adequate time. Where they are provided, they're often provided by volunteers—provided on a shoestring. Now, I know the Deputy Minister will agree with me that we will never break the circle of domestic abuse unless we support the children who have witnessed those atrocities in their own homes. Surely, this has to be a priority for the Welsh Government, and can I ask the Deputy Minister today what more she can do, in partnership with local government in Wales, to halt and reverse this trend of local organisations losing out to the big commercial people who are there to make profit, not to look after our children?

The next issue specifically I'd like to raise is the issue of period poverty, and I do welcome the recent Welsh Government investment, but we've seen further evidence again this week that we still have girls missing school because they can't have access to appropriate sanitary products. We still see women and girls using inappropriate things, like having to use socks, having to wash things, and I congratulate the National Union of Students—I'm sure the Minister would agree with me—on the campaign that they've kicked off on these issues this week. I'd specifically like to draw the Deputy Minister's attention to research published by the British Medical Association in Wales this week—last month, rather—showing that no consistent approach is taken across the NHS to the provision of sanitary protection in hospitals for women and girls who are in-patients. There are places—there are some of our hospitals where people cannot even purchase those supplies for themselves, let alone have them provided for free. No health board in Wales has got a specific policy, according to the BMA, on how these services should be provided. So, can I ask the Deputy Minister today, as part of the discussions she's referred to in her statement that she's having with ministerial colleagues, to discuss this matter specifically with the Minister for health to ensure that all women and girls receiving in-patient treatment in all Welsh hospital settings are provided with sanitary products free of charge as a matter of course? We do not expect our patients to bring their own lavatory paper into hospitals; we certainly should not be expecting them to provide their own sanitary products.  

My last specific point is to highlight the plight of the 1950s women whose pension rights were reduced without consultation—referred to as the WASPI women. The UK Government has, of course, now acknowledged that thousands of these women were never contacted about the proposed changes, and that this condemns many of them to poverty towards what they expected to be the end of their working lives. Now, obviously, this isn't a devolved matter, but I'd like to ask the Deputy Minister to agree that the Welsh Government will make further representations to the UK Government in this regard, in the light of the fact that the UK Government has now acknowledged that they did not notify all the women affected. 

And, finally, I'd like to very briefly make a general point relating to the use of language when we discuss this matter. Acting Presiding Officer, if we, as legislators in this Chamber, know anything, we know that words matter; they have very specific meanings. And, if we do not accurately describe a problem, we cannot appropriately address it. When referring to discrimination against women, the Equality Act is clear in its language: it makes sex discrimination unlawful except in certain specific circumstances. Yet, when we discuss these matters, we tend to use a much more imprecise term. We talk, for example—and the Minister has done today—about the 'gender' pay gap when what we mean is the 'sex' pay gap. The Deputy Minister refers in her statement to the Government's own 'gender' equality review, and talk, of course about gender equality is common practice, but it's a practice that needs to be brought to an end. There seems to be some sort of squeamishness about using the legally correct term, which is 'sex', and this matters. It matters because policy reviews and frameworks and policies should correctly reflect the legislative frameworks on which they are based to ensure that they appropriately comply with legislation. It also matters because the use of the term 'gender' could lead to confusion between actions needed to tackle sex discrimination and the important but distinct agenda around protecting and promoting the rights of people who identify as trans.

The Deputy Minister and I are both too old to be squeamish about the use of the word 'sex', and I would like to ask the Minister to undertake a review today of the language the Welsh Government uses with regard to this matter to ensure that, in future, it is fully compliant with the Equality Act. I completely accept that this conflation of the terms 'sex' and 'gender' is common; things that are common are not necessarily correct or useful, and I hope that the Deputy Minister will be able to take a look at this so that we can use the right language when debating these issues in future.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog am ei datganiad. Fe fydd hi, wrth gwrs, yn cofio'r frwydr galed a gawsom ni i sicrhau bod ein statud sefydlu yn cynnwys cyfrifoldeb penodol o sicrhau bod y sefydliad hwn yn rhoi sylw dyledus i gyfle cyfartal ym 1998. Mae'n braf ei chlywed hi'n cyfeirio ato yn ei datganiad, a hoffwn hefyd ein hatgoffa ni i gyd y cafodd hwnnw ei arwain gan ein cyn-gydweithiwr Val Feld, a ddaeth a llawer o fuddiannau ynghyd, a hoffwn dalu teyrnged i Val am hynny heddiw. Rydym ni wrth gwrs wedi gweld rhywfaint o gynnydd ers 1998, ond rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog wedi cydnabod heddiw bod gennym ni lawer mwy i'w wneud o hyd, a gan wybod bod amser yn brin, fe hoffwn i godi un neu ddau o bwyntiau penodol, os caf i.

Yn gyntaf oll, hoffwn ofyn i'r Dirprwy Weinidog am y ddarpariaeth o wasanaethau i fenywod sydd wedi goroesi cam-drin domestig a rhywiol a'u plant. Nawr, rwy'n siŵr y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi bod y gwasanaethau hynny—a gwyddom hyn o ymchwil—yn cael eu darparu orau gan sefydliadau lleol a arweinir gan fenywod sydd yn atebol i ddefnyddwyr y gwasanaeth. Rydym yn gwybod bod y sefydliadau hyn ar draws Cymru yn colli tendrau i ddarparu'r gwasanaethau hynny i sefydliadau masnachol mwy o faint. Yn aml, ni ddarperir gwasanaethau plant yn y tendrau hynny, ac, os ydyn nhw'n cael eu darparu yna rhywbeth ychwanegol ydyn nhw, does dim digon o amser. Pan fyddan nhw'n cael eu darparu, yn aml iawn gwirfoddolwyr sy'n eu darparu—eu darparu am geiniog a dimai. Nawr mi wn y bydd y Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi na fyddwn ni byth yn torri'r cylch cam-drin domestig oni bai ein bod yn rhoi cymorth i'r plant sydd wedi gweld yr erchyllterau hynny yn eu cartrefi eu hunain. Siawns fod yn rhaid i hyn fod yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac a gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog heddiw beth mwy gall hi ei wneud, mewn partneriaeth â llywodraeth leol yng Nghymru, i atal a gwrthdroi'r duedd hon fod sefydliadau lleol ar eu colled oherwydd y bobl fasnachol fawr sy'n bodoli i wneud elw'n unig, nid i edrych ar ôl ein plant?

Y mater nesaf yr hoffwn i ei godi'n benodol yw mater tlodi misglwyf, ac rwyf yn croesawu buddsoddiad diweddar Llywodraeth Cymru, ond rydym ni wedi gweld mwy o dystiolaeth unwaith eto'r wythnos hon bod merched yn colli ysgol oherwydd eu bod yn methu cael gafael ar gynnyrch misglwyf priodol. Rydym yn dal i weld menywod a merched yn defnyddio pethau amhriodol, megis gorfod defnyddio sanau, gorfod golchi pethau, ac rwy'n llongyfarch Undeb Cenedlaethol y Myfyrwyr—rwy'n siŵr y byddai'r Gweinidog yn cytuno â mi—ar yr ymgyrch y maen nhw wedi ei dechrau ynghylch y materion hyn yr wythnos hon. Yn benodol, hoffwn dynnu sylw'r Dirprwy Weinidog at ymchwil a gyhoeddwyd gan Gymdeithas Feddygol Prydain yng Nghymru yr wythnos hon—y mis diwethaf, yn hytrach—sy'n dangos nad oes ymagwedd gyson ar draws y GIG at y ddarpariaeth o gynnyrch misglwyf mewn ysbytai i fenywod a merched sydd yn gleifion mewnol. Ceir lleoedd—mewn rhai o'n hysbytai ni all pobl hyd yn oed brynu'r cyflenwadau hynny drostynt eu hunain, heb sôn am eu cael am ddim. Nid oes un bwrdd iechyd yng Nghymru â pholisi penodol, yn ôl Cymdeithas Feddygol Prydain, ynghylch sut y dylid darparu'r gwasanaethau hyn. Felly, a gaf i ofyn i'r Dirprwy Weinidog heddiw, fel rhan o'r trafodaethau y cyfeiriodd hi atyn nhw yn ei datganiad, y mae'n eu cael gyda chyd-Weinidogion, i drafod y mater hwn yn benodol gyda'r Gweinidog Iechyd i sicrhau bod yr holl fenywod a'r merched sy'n cael triniaeth cleifion mewnol ym mhob ysbyty yng Nghymru yn cael cynnyrch misglwyf yn rhad ac am ddim fel mater o drefn? Nid ydym yn disgwyl i'n cleifion ni ddod â'u papur toiled ei hunain i ysbytai; yn sicr ni ddylem ni ddisgwyl iddyn nhw ddarparu eu cynnyrch misglwyf eu hunain.

Fy mhwynt olaf penodol yw tynnu sylw at drafferthion menywod y 1950au a welodd ostyngiad yn eu hawliau pensiwn heb ymgynghori a nhw—cyfeirir atyn nhw fel menywod WASPI. Mae'r Llywodraeth y DU wrth gwrs, nawr wedi cydnabod na chysylltwyd â miloedd o'r menywod hyn erioed ynghylch y newidiadau arfaethedig, a pharodd hyn iddyn nhw ddioddef tlodi ar adeg yr oedden nhw'n ei ystyried yn ddiwedd eu hoes gweithio. Nawr, yn amlwg, nid yw hyn yn fater sydd wedi'i ddatganoli, ond hoffwn ofyn i'r Dirprwy Weinidog gytuno y bydd Llywodraeth Cymru yn anfon sylwadau pellach i Lywodraeth y DU yn hyn o beth, yn sgil y ffaith bod Llywodraeth y DU bellach wedi cydnabod nad oeddynt wedi hysbysu'r holl fenywod yr effeithiwyd arnynt.

Ac, yn olaf, hoffwn yn fyr iawn wneud pwynt cyffredinol sy'n ymwneud â defnydd o'r iaith wrth drafod y mater hwn. Llywydd dros dro, os ydym ni, fel deddfwyr yn y Siambr hon, yn gwybod unrhyw beth, rydym ni'n gwybod bod geiriau yn bwysig; Mae ganddyn nhw ystyron penodol iawn. Ac, os nad ydym ni'n disgrifio problem yn gywir, ni allwn ni ddatrys honno'n briodol. Wrth gyfeirio at wahaniaethu yn erbyn menywod, mae'r Ddeddf Cydraddoldeb yn glir yn ei hiaith: Mae gwneud gwahaniaethu ar sail rhyw yn anghyfreithlon ac eithrio mewn rhai amgylchiadau penodol. Eto, pan fyddwn yn trafod y materion hyn, rydym yn tueddu i ddefnyddio term llawer mwy amwys. Rydym yn sôn, er enghraifft—ac mae'r Gweinidog wedi gwneud hyn heddiw—am y bwlch cyflog ar sail 'rhywedd' ond yr hyn yr ydym yn ei olygu yw'r bwlch cyflog rhwng y 'rhywiau'. Mae'r Dirprwy Weinidog yn cyfeirio yn ei datganiad at adolygiad cydraddoldeb 'rhywedd' y Llywodraeth ei hun, ac mae sôn am gydraddoldeb rhywedd yn arfer cyffredin, ond mae'n arfer y mae angen ei dwyn i ben. Ymddengys bod rhyw deimlad o anesmwythder yn bodoli wrth ddefnyddio'r term cyfreithiol cywir, sef 'rhyw', ac mae hyn yn bwysig. Mae'n bwysig oherwydd dylai adolygiadau polisi a fframweithiau a pholisïau adlewyrchu'n gywir y fframweithiau deddfwriaethol sy'n sail iddyn nhw er mwyn sicrhau eu bod yn cydymffurfio'n briodol â'r ddeddfwriaeth. Mae hefyd yn bwysig oherwydd gall defnyddio'r term 'rhywedd' arwain at ddryswch rhwng y camau gweithredu sydd eu hangen i fynd i'r afael â gwahaniaethu ar sail rhyw a'r agenda bwysig ond gwahanol sy'n ymwneud ag amddiffyn a hybu hawliau pobl sy'n arddel hunaniaeth drawsrywiol.

Mae'r Dirprwy Weinidog a minnau yn rhy hen i deimlo'n anesmwyth wrth ddefnyddio'r gair 'rhyw', a hoffwn ofyn i'r Gweinidog gynnal adolygiad heddiw o'r iaith y mae Llywodraeth Cymru yn ei defnyddio o ran y mater hwn i sicrhau ei bod, yn y dyfodol, yn cydymffurfio'n llawn â'r Ddeddf Cydraddoldeb. Rwy'n derbyn yn llwyr fod cyfuno'r termau 'rhyw' a 'rhywedd' yn gyffredin; nid yw pethau sy'n gyffredin o reidrwydd yn gywir nac yn ddefnyddiol, ac rwy'n gobeithio y bydd y Dirprwy Weinidog yn edrych ar hyn fel y gallwn ni ddefnyddio'r iaith briodol wrth drafod y materion hyn yn y dyfodol.

15:50

Thank you very much, Helen Mary Jones, and can I say that I think you are one of the key champions who were, at that time, probably working with Val Feld in the Equal Opportunities Commission? I also want to mention the fact that we wouldn't have that due regard to equality of opportunity if it wasn't for Julie Morgan, who was an MP at the time in Westminster, getting it through the Government of Wales Act, and today's the time when we can actually remind ourselves that we're part of history, and, in future, some will remember that there were those women down there in the Senedd who actually played their part to move this forward. But you've made very important points, because, having that due regard, we now have to deliver on it. In terms of the violence against women national strategy and how we are now supporting and funding refuges and Women's Aid groups, I have every sympathy with what you say. And, of course, I know from my local Women's Aid groups, and across Wales, that these are issues that they are struggling with as a result of different commissioning arrangements.

I want you to, hopefully, be reassured about the fact that we've got a sustainable funding group. That's actually chaired by the national advisers that we have: Yasmin Khan, who, I hope that Members—many Members have met our national advisers, appointed as national advisers—and Nazir Afzal as well. They are advising on the development of a sustainable funding model and what is important, of course, in terms of making sure that there are collaborations between third sector groups in this area. So, it's working with them; they're part of the sustainable funding group to take this forward. But I also think it's very important that we do recognise that, at a local level, we do have the Supporting People grant, and we've kept it in Wales, and that's paid to local authorities; that's administered to 22 local authorities, as you know. They are working with regional collaborative committees for advice on planning and commissioning, but that is a crucial way that refuges, particularly, are supported. In fact, looking at the Supporting People grant, which we've all protected it across this Chamber—despite austerity, we've kept it going—over £9 million was spent on domestic abuse services last year in terms of Supporting People. But we take your point in terms of those issues.

Now, your second point, very quickly, well, yes, the health Minister today has announced—which you probably have seen—that there will be free sanitary products offered in every hospital in Wales to all in-patients in the NHS in Wales. It's unacceptable to have patchy provision. As of today, the health Minister, Vaughan Gething, has made this announcement, so there should be no issue. International Women's Day—sometimes it takes something like this to say, 'Right, well let's get on with it; let's grab it.' Certainly, it was the first question I asked when I saw the headline on Sunday, that this was a—. I said, 'Where are we in Wales?' It's happening in Wales. And let's remember also the £1 million that we put into period—. What we're trying to promote is period dignity, and I did have my meeting with Kirsty Williams yesterday to talk about schools, because this is really where we need to develop period dignity, and that also links to a whole range of other issues in schools, which we talked about and which we're addressing. So, that is a key point as well.

Yes, in terms of Women Against State Pension Inequality and the women who have campaigned so hard in terms of the impact of the changes in pension age, and the fact that we've just seen that the High Court has granted permission for judicial review of matters arising from the Government policy of equalisation of women's pension ages, and the impact of those changes on women born in the 1950s—. So, that's as a result of campaigning, which, again, many of us have been involved in; we've had support across this Chamber for this. The case is due to be heard on 24 May, and we must again look at ways in which we can deal with the complaints, because at this stage we have to wait for that, in terms of the Parliamentary and Health Service Ombudsman, who could deal with complaints from a decision of the independent case examiner. But that is—. We're making some progress, I think.

Just finally, on your point about language, well, I think many of us are learning about language, but we are quite clear: we have legislation—we have the Sex Discrimination Act, we have the Equal Pay Act, we have the Equality Act. And we have to be mindful of the protected characteristics, which, in terms of the Equality Act, have made us much more aware of intersectionality, which, of course, I've mentioned in my statement, in terms of the fact that you can be a woman but you can also have other protected characteristics. So, it isn't just about your sex or your gender; it is about a whole range of other issues. But we take note, and, of course, we'll have due regard to the points that you make in terms of language.

Diolch yn fawr iawn, Helen Mary Jones, ac a gaf i ddweud fy mod yn credu eich bod yn un o'r hyrwyddwyr allweddol a oedd, bryd hynny, fwy na thebyg yn gweithio gyda Val Feld yn y Comisiwn Cyfle Cyfartal? Rwyf hefyd eisiau crybwyll y ffaith na fyddem ni'n rhoi'r sylw dyledus hwnnw i gyfle cyfartal oni bai am Julie Morgan, a oedd yn AS ar y pryd yn San Steffan, yn llwyddo i'w gael drwy Ddeddf Llywodraeth Cymru, a heddiw yw'r amser pan fyddwn yn gallu atgoffa ein hunain mewn gwirionedd ein bod yn rhan o hanes, ac, yn y dyfodol, bydd rhai yn cofio bod y menywod hynny a oedd i lawr yno yn y Senedd a wnaeth wir chwarae eu rhan i symud hyn ymlaen. Ond rydych chi wedi gwneud pwyntiau pwysig iawn, oherwydd, nawr bod gennym y sylw dyledus, bellach mae angen i ni gyflawni. O ran strategaeth genedlaethol trais yn erbyn menywod a sut yr ydym erbyn hyn yn cefnogi ac yn ariannu llochesi a grwpiau Cymorth i Fenywod, mae gennyf bob cydymdeimlad â'r hyn yr ydych yn ei ddweud. Ac, wrth gwrs, rwy'n gwybod o fy ngrwpiau Cymorth i Fenywod lleol, a ledled Cymru, bod y rhain yn faterion y maen nhw'n cael trafferth yn eu cylch o ganlyniad i wahanol drefniadau comisiynu.

Rwyf yn gobeithio tawelu eich meddwl ynglŷn â'r ffaith bod gennym ni grŵp cyllid cynaliadwy. Cadeirir hwnnw yn wir gan yr ymgynghorwyr cenedlaethol sydd gennym: Yasmin Khan, sydd, rwyf yn gobeithio bod aelodau—mae llawer o Aelodau wedi cwrdd â'n ymgynghorwyr Cenedlaethol, a benodwyd fel ymgynghorwyr cenedlaethol—a Nazir Afzal hefyd. Maen nhw'n cynghori ar ddatblygu model ariannu cynaliadwy, a'r hyn sy'n bwysig, wrth gwrs, o ran gwneud yn siŵr y ceir cydweithio rhwng grwpiau trydydd sector yn y maes hwn. Felly, mae'n golygu gweithio gyda nhw; maen nhw'n rhan o'r grŵp ariannu cynaliadwy i symud hyn ymlaen. Ond credaf hefyd ei bod yn bwysig iawn ein bod yn cydnabod, ar lefel leol, fod gennym y grant Cefnogi Pobl, a'n bod wedi ei gadw yng Nghymru, ac mae hwnnw'n cael ei dalu i awdurdodau lleol; mae'n cael ei weinyddu i 22 o awdurdodau lleol, fel y gwyddoch. Maen nhw'n gweithio â phwyllgorau cydweithredol rhanbarthol ar gyfer cyngor ar gynllunio a chomisiynu, ond mae honno'n ffordd hollbwysig y mae llochesau, yn arbennig, yn cael eu cefnogi. A dweud y gwir, wrth edrych ar y grant Cefnogi Pobl, ac rydym ni i gyd wedi ei ddiogelu ar draws y Siambr hon—er gwaethaf cyni, rydym wedi ei gadw i fynd—gwariwyd dros £9 miliwn ar wasanaethau cam-drin domestig y llynedd o ran Cefnogi Pobl. Ond rydym yn derbyn eich pwynt o ran y materion hynny.

Nawr, eich ail bwynt, yn gyflym iawn, wel, ydy, mae'r Gweinidog Iechyd wedi cyhoeddi heddiw—yr ydych fwy na thebyg wedi ei weld—y bydd cynhyrchion misglwyf yn cael eu cynnig am ddim ym mhob ysbyty yng Nghymru i bob claf mewnol yn y GIG yng Nghymru. Mae'n annerbyniol i gael darpariaeth dameidiog. O heddiw ymlaen, mae'r Gweinidog Iechyd, Vaughan Gething, wedi gwneud y cyhoeddiad hwn, felly ni ddylai fod unrhyw broblem. Diwrnod Rhyngwladol y Menywod—weithiau mae'n cymryd rhywbeth fel hyn i ddweud, 'Iawn, wel, gadewch inni fwrw ymlaen â hyn; gadewch i ni afael ynddi.' Yn sicr, dyna oedd fy nghwestiwn cyntaf pan welais y pennawd ddydd Sul, bod hyn yn—. Dywedais, 'ble ydym ni arni yng Nghymru?' Mae hyn yn digwydd yng Nghymru. A gadewch i ni gofio hefyd y £1 miliwn yr ydym wedi'i roi at gynhyrchion misglwyf—yr hyn yr ydym ni'n ceisio ei hyrwyddo yw urddas misglwyf, a chefais fy nghyfarfod â Kirsty Williams ddoe i siarad am ysgolion, oherwydd mewn gwirionedd dyma lle mae angen i ni ddatblygu urddas misglwyf, ac mae hynny hefyd yn cysylltu ag amrywiaeth eang o faterion eraill mewn ysgolion, yr ydym wedi sôn amdanynt ac yr ydym yn mynd i'r afael â nhw. Felly, mae hwnnw'n bwynt allweddol hefyd.

Ie, o ran Menywod yn Erbyn Anghydraddoldeb Pensiwn Gwladol a menywod sydd wedi ymgyrchu mor galed o ran effaith y newidiadau i oedran pensiwn, a'r ffaith ein bod newydd weld bod yr Uchel Lys wedi caniatáu adolygiad barnwrol o faterion sy'n codi o bolisi'r Llywodraeth i gydraddoli oedrannau pensiwn menywod, ac effaith y newidiadau hynny ar fenywod a anwyd yn y 1950au—.Felly, mae hynny o ganlyniad i ymgyrchu, y mae, unwaith eto, llawer ohonom wedi bod yn rhan ohono; rydym wedi cael cefnogaeth ar draws y Siambr hon ar gyfer hyn. Bydd yr achos yn cael ei glywed ar 24 Mai, ac mae'n rhaid i ni eto edrych ar ffyrdd i ni allu ymdrin â chwynion, oherwydd ar hyn o bryd, mae'n rhaid i ni aros am hynny, o ran Ombwdsmon y Senedd a'r Gwasanaeth Iechyd, a fyddai'n gallu ymdrin â chwynion yn ôl penderfyniad gan yr arolygydd achos annibynnol. Ond mae hynny'n—. Rydym ni yn gwneud rhywfaint o gynnydd, rwy'n credu.

Ac yn olaf, ar eich pwynt ynghylch iaith, wel, rwy'n credu bod llawer ohonom yn dysgu am iaith, ond yr ydym yn hollol glir: mae gennym ni ddeddfwriaeth—mae gennym y Ddeddf Gwahaniaethu ar Sail Rhyw, mae gennym y Ddeddf Cyflog Cyfartal, mae gennym y Ddeddf Cydraddoldeb ac mae'n rhaid inni fod yn ymwybodol o'r nodweddion gwarchodedig, sydd, o ran y Ddeddf Cydraddoldeb, wedi ein gwneud yn llawer mwy ymwybodol o groestoriad, yr wyf wrth gwrs, wedi'i grybwyll yn fy natganiad, o ran y ffaith y gallwch chi fod yn fenyw, ond gallwch fod â nodweddion gwarchodedig eraill hefyd. Felly, nid yw'n ymwneud â'ch rhyw neu'ch rhywedd yn unig; mae'n ymwneud â llu o faterion eraill. Ond rydym yn nodi, ac, wrth gwrs, bydd yn rhaid i ni roi sylw dyledus i'r pwyntiau yr ydych yn eu gwneud o ran iaith.

15:55

Thank you for your statement, Deputy Minister, updating us on your Government's activities to try to address gender inequality. I join with you in wanting all women to have economic independence, for their paid and unpaid work to be valued, for women to be empowered, and those other excellent objectives you have summarised in your statement. I also share your vision that Wales should be a place where there is equal sharing of power, resources and influence between the genders. But none of these very laudable objectives can be achieved without a top-class education system that not only gives girls the academic and social skills needed to excel in life, but gives them the confidence to take up positions of power and authority and challenge the outdated condescension of some men in their midst.

It takes a lot of strength and confidence to withstand the put-downs, condescension and dismissiveness with which some men treat female colleagues. So, at the same time as giving girls the tools to deal with such caveman behaviour, society needs to get it through to boys that this behaviour is unacceptable. And, whilst I'm on the subject of attitudes to women, I'd like to ask the Deputy Minister where the Welsh Government stands on the anti-woman messages to be found in some forms of pornography. How is the Welsh Government also combating the gender stereotyping of toys by retailers operating in Wales, or the gender stereotyping that is found in teen magazines? The Deputy Minister's quite right to draw attention to the continuing gender pay gap and aim at its elimination. This is a disgrace that has been ongoing for decades, and the pace of progress is positively glacial. But the gender pay gap will never be eradicated here whilst the school system in Wales is failing children. The ones suffering most from these failures are likely to be girls, condemned to low-paid, intermittent and insecure work in adult life, or to playing catch-up in adulthood, because the Welsh Government is being too proud to admit its mistakes or learn from schools that far surpass the state system in terms of academic and other achievements. Everywhere else in the world, it's recognised that education is the key to gender equality. How many times do we see adverts for charity donations saying that girls in the third world just need education to put them onto a level playing field? So, will the Deputy Minister let us know which discussions she has had with the Minister for Education about fixing our shamefully performing education system so that girls can excel as they should?

Just as everyone here will say they want girls to be engaged in education, we would also want women to be involved in politics. Women can stand for public election, that's true, but what happens to them when they're elected? The social media are currently trolling women who are against Jeremy Corbyn becoming Prime Minister, which is disgusting and disgraceful. It also exemplifies the treatment too often meted out to women public figures, whether elected or not, simply for expressing their views in an attempt to silence them. Will you ask the First Minister to set an example by making sure that anyone from his own party who has trolled a female elected representative will be thrown out of Welsh Labour for their harassment of women? 

Finally, how can the Government claim that it wants women to be empowered and equal when its own First Minister could not bring himself to agree with people on all sides of the political spectrum, including those in his own party, that rapists should not be given access to any child born out of their rape? The answer is it can't, because if your First Minister, on behalf of your Government, is unwilling to take a stand against such men being given an ongoing means to control and emotionally abuse their victim, then your statement made on behalf of that same Government rings rather hollow. Thank you.

Diolch am eich datganiad, Dirprwy Weinidog, gan ein diweddaru ar weithgareddau eich Llywodraeth i geisio mynd i'r afael ag anghydraddoldeb  rhwng y rhywiau. Ymunaf â chi wrth ddymuno bod pob menyw yn cael annibyniaeth economaidd, i'w gwaith cyflogedig a di-dâl gael ei werthfawrogi, i fenywod gael eu grymuso, a'r amcanion rhagorol eraill yr ydych wedi'u crynhoi yn eich datganiad. Rhannaf hefyd eich gweledigaeth y dylai Cymru fod yn lle y mae pŵer, adnoddau a dylanwad yn cael eu rhannu'n gyfartal rhwng y rhywiau. Ond ni ellir cyflawni unrhyw un o'r amcanion canmoladwy iawn hyn heb system addysg o'r radd flaenaf sydd nid yn unig yn rhoi'r sgiliau academaidd a chymdeithasol i ferched y mae eu hangen arnynt i ragori mewn bywyd, ond sy'n rhoi'r hyder iddyn nhw gymryd swyddi sy'n cynnwys pŵer ac awdurdod a herio ymddygiad nawddoglyd hen ffasiwn rhai dynion yn eu plith.

Mae'n cymryd cryn nerth a hyder i wrthsefyll y bychanu, yr ymddygiad nawddoglyd ac wfftiol y mae rhai dynion yn ei ddefnyddio wrth drin cydweithwyr benywaidd. Felly, ar yr un pryd â rhoi'r arfau i ferched i ymdrin ag ymddygiad cyntefig o'r fath, mae angen i'r gymdeithas gyfleu i fechgyn nad yw'r ymddygiad hwn yn dderbyniol. A gan fy mod i'n sôn am agweddau tuag at fenywod, hoffwn ofyn i'r Dirprwy Weinidog am safbwynt y Llywodraeth ar y negeseuon gwrth-fenywod sydd i'w gweld mewn rhai mathau o bornograffi. Sut y mae Llywodraeth Cymru hefyd yn gwrthsefyll y stereoteipio ar sail rhyw o deganau gan fanwerthwyr sy'n gweithredu yng Nghymru, neu y stereoteipio ar sail rhyw a geir mewn cylchgronau ar gyfer yr arddegau? Mae'r Dirprwy Weinidog yn hollol iawn i dynnu sylw at barhad y bwlch cyflog rhwng y rhywiau ac i fod â'r nod o'i ddileu. Mae hwn yn warth sydd wedi parhau am ddegawdau, ac mae cyflymder y cynnydd yn hynod araf. Ond ni fydd y bwlch cyflog rhwng y rhywiau byth yn cael ei ddileu yma tra bod y system addysg yng Nghymru yn methu plant. Y rhai sy'n debygol o ddioddef waethaf o'r methiant hwn yw merched, wedi'u condemnio i waith cyflog isel, ysbeidiol ac ansicr yn eu bywydau fel oedolion, neu ar ei hôl hi pan fyddant yn oedolion, oherwydd bod Llywodraeth Cymru yn rhy falch i gyfaddef ei chamgymeriadau ac i dysgu oddi wrth ysgolion sy'n well o lawer na system y wladwriaeth o ran cyflawniadau academaidd a chyflawniadau eraill. Ym mhob man arall yn y byd, cydnabyddir mai addysg yw'r allwedd i gydraddoldeb rhwng y rhywiau. Sawl gwaith ydym ni wedi gweld hysbysebion yn gofyn am roddion i elusennau sy'n dweud mai dim ond addysg sydd ei angen ar ferched yn y trydydd byd er mwyn sicrhau eu bod yn cael cyfle cyfartal? Felly, a wnaiff y Dirprwy Weinidog ddweud wrthym pa drafodaethau y mae hi wedi eu cael â'r Gweinidog Addysg ynghylch trwsio ein system addysg sy'n perfformio'n gywilyddus fel y gall merched ragori fel y dylent?

Yn yr un modd ag y bydd pawb yma yn dweud eu bod yn dymuno i ferched gymryd rhan mewn addysg, byddem hefyd yn dymuno i fenywod gymryd rhan mewn gwleidyddiaeth. Gall menywod sefyll ar gyfer etholiad cyhoeddus, mae hynny'n wir, ond beth sy'n digwydd iddyn nhw pan maen nhw'n cael eu hethol? Ar hyn o bryd mae'r cyfryngau cymdeithasol yn trolio menywod nad ydynt o blaid Jeremy Corbyn i fod yn Brif Weinidog, sydd yn ffiaidd ac yn amharchus. Mae hyn hefyd yn amlygu'r driniaeth a roddir yn rhy aml i fenywod sy'n ffigyrau cyhoeddus, wedi'u  hethol ai peidio, dim ond am fynegi eu barn mewn ymgais i'w tawelu. A wnewch chi ofyn i'r Prif Weinidog osod esiampl drwy sicrhau bod unrhyw un o'i blaid ei hun sydd wedi trolio cynrychiolydd etholedig benywaidd yn cael eu taflu allan o Blaid Lafur Cymru am aflonyddu ar fenywod?

Yn olaf, sut gall y Llywodraeth honni ei bod yn dymuno i fenywod gael eu grymuso a bod yn gyfartal pan nad oedd y Prif Weinidog yn gallu darbwyllo ei hun i gytuno â phobl ar bob ochr i'r sbectrwm gwleidyddol, gan gynnwys rhai yn ei blaid ei hun, na ddylai treiswyr gael cysylltiad ag unrhyw blentyn a aned o ganlyniad i'w trais rhywiol? Yr ateb yw nad yw'n gallu, oherwydd os yw eich Prif Weinidog, ar ran eich Llywodraeth, yn amharod i gymryd safiad yn erbyn dynion o'r fath rhag cael modd parhaus i reoli a cham-drin eu dioddefwr yn emosiynol, mae eich datganiad ar ran yr un Llywodraeth yn swnio braidd yn wag. Diolch.

16:00

I will respond to some of the positive points that you've made about the importance of International Women's Day. I think it is important that you raise issues about gender stereotypes. In 2018, Welsh Government launched the This is Me campaign, which challenges gender stereotypes in a positive way and encourages conversations about gender and gender inequality, particularly recognising that this can be a cause and consequence of violence against women, domestic abuse and sexual violence.

We have got to improve women's representation in political and public life and support them in those roles. It's important that we're looking, in the local government and elections (Wales) Bill, at ways in which we can require political party group leaders to promote high standards of conduct among their group members, and local authority standards committees to monitor ways in which women particularly are being treated. I support the Electoral Reform Society's 'New Voices' report, and that has recommendations around social media and developing across all parties a joint code of conduct on intimidatory behaviour. 

I think you have made an important point about education and the role of education and I think it's the new curriculum that will help address this, particularly in relation to relationship and sexuality education across all six areas of learning and experience. 

Byddaf yn ymateb i rai o'r pwyntiau cadarnhaol yr ydych chi wedi'u gwneud am bwysigrwydd Diwrnod Rhyngwladol y Menywod. Credaf ei fod yn bwysig eich bod yn codi materion ynghylch stereoteipiau rhywiol. Yn 2018, lansiodd Llywodraeth Cymru yr ymgyrch Dyma Fi sy'n herio stereoteipio ar sail rhyw mewn modd cadarnhaol ac sy'n annog sgyrsiau am rywedd ac anghydraddoldeb rhwng y rhywiau, gan gydnabod yn arbennig, y gall hyn fod yn achos ac yn ganlyniad o drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.

Mae'n rhaid i ni wella cynrychiolaeth menywod mewn bywyd gwleidyddol a  chyhoeddus a'u  cefnogi yn y swyddogaethau hynny. Mae'n bwysig ein bod yn edrych, yn y Bil llywodraeth Leol ac etholiadau (Cymru), ar ffyrdd y gallwn fynnu bod arweinwyr grŵp y pleidiau gwleidyddol yn hyrwyddo safonau uchel o ymddygiad ymhlith aelodau eu grŵp, a phwyllgorau safonau'r awdurdodau lleol i fonitro'r ffyrdd y mae menywod yn enwedig yn cael eu trin. Rwyf yn cefnogi adroddiad 'Lleisiau Newydd' y Gymdeithas Diwygio Etholiadol, ac mae gan hwnnw argymhellion ynghylch y cyfryngau cymdeithasol a datblygu cod ymddygiad ar y cyd ar draws pob plaid ar gyfer ymddygiad bygythiol.

Rwy'n credu eich bod wedi gwneud pwynt pwysig am addysg a swyddogaeth addysg, a chredaf mai'r cwricwlwm newydd a fydd yn helpu i fynd i'r afael â hyn, yn enwedig o ran addysg cydberthynas a rhywioldeb ar draws y chwe maes dysgu a phrofiad.

Yn olaf ac yn glou, Jack Sargeant. 

Finally and briefly, Jack Sargeant.

Diolch, Deputy Deputy Llywydd. I'll keep this very short, but I'm very pleased to hear throughout this statement today references made to the violence against women Bill, the well-being of future generations Act, and also the statement and announcement today by the health Minister with regard to period poverty and free sanitary products. I know that Jenny Rathbone worked closely with dad before his sad death on this issue to see what he could do in the portfolio. 

Deputy Minister, would you agree with me that we need to continue promoting and acting on these pieces of key legislation to truly deliver the equal Wales we all want to see? Also, would you agree with me that this is not just a women's issue, this is everyone's business, and it's pleasing to see men in the Chamber today too? Deputy Llywydd, I'd like to place on record my admiration for the new First Minister of Wales ensuring that the Welsh Government now has more women than men in the Cabinet, addressing the gender imbalance from issues raised in previous Governments within the Senedd.

Finally, I'd like to pay a personal tribute to my mum, actually. She has supported me all my life through all the decisions I have made, and she continues to be there for me and many others, even through the worst hurt of her life after losing dad. Finally, Members of the Chamber, Deputy Llywydd, the future is exciting, but let's make a pledge in this Chamber today to build a better, gender-balanced and kinder one. Thank you.

Diolch, Dirprwy Ddirprwy Lywydd. Byddaf yn cadw hyn yn fyr iawn, ond rwyf yn falch iawn o glywed drwy gydol y datganiad hwn heddiw gyfeiriadau at y Bil trais yn erbyn menywod a'r Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, a hefyd y datganiad a'r cyhoeddiad heddiw gan y Gweinidog Iechyd ynglŷn â thlodi misglwyf a chynhyrchion misglwyf am ddim. Gwn fod Jenny Rathbone wedi gweithio'n agos gyda fy nhad ar y mater hwn cyn ei farwolaeth drist i weld beth y gallai ei wneud yn y portffolio.

Dirprwy Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi fod angen i ni barhau i hyrwyddo a gweithredu ar y darnau hyn o ddeddfwriaeth allweddol er mwyn i ni gyflawni'r Gymru gyfartal yr ydym ni i gyd eisiau ei gweld mewn gwirionedd? Hefyd, a ydych chi'n cytuno â mi nad mater i fenywod yn unig yw hwn, mae hyn yn fusnes i bawb, ac mae'n braf gweld dynion yn y Siambr heddiw hefyd? Dirprwy Lywydd, hoffwn fynegi ar y cofnod fy edmygedd o Brif Weinidog newydd Cymru yn sicrhau bod gan Lywodraeth Cymru fwy o fenywod na dynion yn y Cabinet erbyn hyn, gan fynd i'r afael ag anghydbwysedd rhwng y rhywiau a ddaeth o faterion a godwyd mewn Llywodraethau blaenorol o fewn y Senedd.

Yn olaf, hoffwn dalu teyrnged bersonol i fy mam, a dweud y gwir. Mae hi wedi fy nghefnogi ar hyd fy mywyd drwy pob penderfyniad yr wyf wedi'i wneud, ac mae'n parhau i fod ar gael i mi ac i lawer o rai eraill, hyd yn oed drwy boen gwaethaf ei bywyd ar ôl colli dad. Yn olaf, Aelodau'r Siambr, Dirprwy Lywydd, mae'r dyfodol yn gyffrous, ond gadewch i ni wneud adduned yn y Siambr hon heddiw i adeiladu un gwell, cyfartal o ran y rhywiau a mwy caredig. Diolch.

I think there's very little I need to say in response to Jack Sargeant's very powerful statement. As Jack Sargeant has said, this is everyone's business, and I have to pay tribute to Jack, and how proud your dad would be of you here, and how you have stood up for women, equalities and social justice, but particularly for a kinder politics. That is what we seek to achieve, and I know the First Minister will recognise that this is a very significant contribution that you've made, Jack, on behalf of this Assembly in terms of International Women's Day and what it should mean to us all.

Nid wyf yn credu bod angen i mi ddweud rhyw lawer mewn ymateb i ddatganiad grymus iawn Jack Sargeant. Fel y dywedodd Jack Sargeant, mae hyn yn fater i bawb, ac mae'n rhaid i mi dalu teyrnged i Jack, a mor falch y byddai eich tad ohonoch chi yn y fan yma, a sut yr ydych chi wedi sefyll dros fenywod, cydraddoldeb a chyfiawnder cymdeithasol, ond yn arbennig dros wleidyddiaeth fwy caredig. Dyna'r hyn yr ydym ni'n ceisio ei gyflawni, a gwn y bydd y Prif Weinidog yn cydnabod bod hwn yn gyfraniad sylweddol iawn yr ydych wedi'i wneud, Jack, ar ran y Cynulliad hwn o ran Diwrnod Rhyngwladol y Menywod a'r hyn y dylai ei olygu i bob un ohonom.

16:05

Diolch yn fawr, Dirprwy Weinidog. Ymddiheuriadau i'r rhai doeddwn i ddim yn gallu galw heddiw.

Thank you, Deputy Minister, and apologies to those I was unable to call this afternoon. 

6. Datganiad gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig: Rheoli'r Risg o Lifogydd ac Erydu Arfordirol
6. Statement by the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs: Flood and Coastal Erosion Risk Management

Mae'r eitem nesaf, eitem 6, wedi'i ohirio. 

The next item, item 6, has been postponed.

7. Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid Gwasanaeth)
7. Legislative Consent Motion on the Animal Welfare (Service Animals) Bill

Felly, rydym ni'n troi nawr at gynnig cydsyniad deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid Gwasanaeth), a galwaf ar Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig i wneud y cynnig—Lesley Griffiths.

We turn, therefore, to the legislative consent motion on the Animal Welfare (Service Animals) Bill. And I call on the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs to move the motion—Lesley Griffiths.

Cynnig NDM6979 Lesley Griffiths

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 29.6, yn cytuno y dylai’r darpariaethau yn y Bil Lles Anifeiliaid (Anifeiliaid Gwasanaeth), sy’n gysylltiedig ag Iechyd a Lles Anifeiliaid, i’r graddau y maent o fewn cymhwysedd deddfwriaethol Cynulliad Cenedlaethol Cymru, gael eu hystyried gan Senedd y DU.

Motion NDM6979 Lesley Griffiths

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 29.6 agrees that provisions in the Animal Welfare (Service Animals) Bill, relating to Animal Health and Welfare in so far as they fall within the legislative competence of the National Assembly for Wales, should be considered by the UK Parliament.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Chair. I move the motion.  

Thank you for the opportunity to explain the background to today's debate on the LCM on the Animal Welfare (Service Animals) Bill. A private Member's Bill, the Animal Welfare (Service Animals) Bill was introduced in the House of Commons by Oliver Heald MP on 18 June 2018, and is supported by the UK Government. The purpose of the Bill is to introduce increased protection for service animals by amending section 4 of the Animal Welfare Act 2006. It addresses public concerns about the application of section 4(3)(c)(ii) of the 2006 Act to attacks on service animals, where a defendant accused of causing unnecessary suffering to an animal could claim they were protecting themselves. This could arguably be used to justify the use of physical force against a service animal, potentially causing it unnecessary suffering.

The Bill comes following a high-profile campaign mainly focused on the UK Government, known as Finn's law. Finn, a police dog, was savagely attached while assisting a police officer to apprehend a suspect. While Finn's attacker was subsequently prosecuted and convicted for the attack, the case highlighted public concerns about the application of section 4(3)(c)(ii) of the 2006 Act.

I would like to take this opportunity to extend my thanks to the members of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee, who considered the Bill in readiness for today's debate. Its members asked for reassurance the Bill does not affect the rights of civilians who are not engaged in or suspected of criminal activity. The proposed Bill does not detract from the common law defence of self-defence, nor does it apply in instances where innocent bystanders are attacked by a service animal. The use of the animal must be reasonable, and the animal must be under the control of a relevant officer, as described in the Bill. I am therefore satisfied there are no human rights issues associated with this Bill, and I hope this allays any concerns Members may have.

I would also like to thank members of the Constitutional and Legislative Affairs Committee for their consideration of the LCM. I've noted Members' disappointment that the proposed protection for service animals has not been implemented in Wales via a Welsh Bill. The need for legislation for Wales to be made in Wales does have my full support. However, I must also be mindful of the unprecedented pressures the Welsh Government is facing with regard to Brexit, and whether introducing a Bill on a different timescale to England would be in the best interest of the animals this seeks to protect. There is no Welsh Government Bill currently before the Assembly or planned to be introduced in this Assembly year that would be a suitable vehicle to contain the provisions of the Animal Welfare (Service Animals) Bill. Indeed, as the committee has highlighted in its report, animal welfare is a priority of the Welsh Government, and because of this, I am in no doubt the most appropriate and timely route to protect animals in service has been taken for reasons of timing and coherence. The provisions of the Bill align with the Welsh Government policy objectives regarding the promotion of animal welfare. Taking them forward in this UK Bill will mean that service animals in Wales will be afforded the same level of protection at the same time as those in England. I ask Members to support this LCM.

Diolch, Cadeirydd. Cynigiaf y cynnig.

Diolch i chi am y cyfle i esbonio'r cefndir i'r ddadl heddiw sydd ar y Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol ar y Bil Lles Anifeiliaid (anifeiliaid sy'n gweithio). Cyflwynwyd Bil Aelod preifat, y Bil Lles Anifeiliaid (anifeiliaid sy'n gweithio) yn Nhŷ'r Cyffredin gan Oliver Heald AS ar 18 Mehefin 2018, ac fe'i cefnogir gan Lywodraeth y DU. Diben y Bil yw cyflwyno amddiffyniad ychwanegol i anifeiliaid sy'n gweithio drwy ddiwygio adran 4 o Ddeddf Lles Anifeiliaid 2006. Mae'n mynd i'r afael â phryderon y cyhoedd ynghylch cymhwyso adran 4(3)(c)(ii) o Ddeddf 2006 o ran ymosodiadau ar anifeiliaid sy'n gweithio, lle y gallai diffynnydd a gyhuddir o achosi dioddefaint diangen i anifail honni ei fod yn diogelu ei hun. Gellid dadlau y byddai modd defnyddio hyn i gyfiawnhau defnyddio grym corfforol yn erbyn anifail sy'n gweithio, gan o bosibl achosi dioddefaint diangen iddo.

Daw'r Bil yn sgil ymgyrch proffil uchel a oedd wedi'i ganolbwyntio'n bennaf ar Lywodraeth y DU, a adnabyddir fel cyfraith Finn. Dioddefodd Finn, ci heddlu, ymosodiad ffyrnig arno wrth gynorthwyo swyddog yr heddlu i restio rhywun a oedd o dan amheuaeth. Er i ymosodwr Finn gael ei erlyn a'i euogfarnu oherwydd yr ymosodiad, roedd yr achos yn amlygu pryder y cyhoedd am sut y cymhwysir adran 4(3)(c)(ii) o Ddeddf 2006.

Hoffwn achub ar y cyfle hwn i ddiolch i Aelodau'r Pwyllgor Newid Hinsawdd, yr Amgylchedd a Materion Gwledig, a ystyriodd y Bil yn barod ar gyfer dadl heddiw. Gofynnodd ei aelodau am gadarnhad nad yw'r Bil yn effeithio ar hawliau dinasyddion nad ydynt yn ymwneud â gweithgarwch troseddol, nac o dan amheuaeth o hynny. Nid yw'r Bil arfaethedig yn amharu ar yr hawl  sydd yng nghyfraith gwlad i amddiffyn eich hun, ac nid yw'n berthnasol mewn achosion lle yr ymosodir ar bobl ddiniwed sydd gerllaw gan anifail sy'n gweithio. Mae'n rhaid i'r defnydd o'r anifail fod yn rhesymol, ac mae'n rhaid i'r anifail fod o dan reolaeth swyddog perthnasol, fel y disgrifir yn y Bil. Rwyf yn fodlon nad oes unrhyw faterion hawliau dynol yn gysylltiedig â'r Bil hwn, ac rwy'n gobeithio y bydd hyn yn tawelu unrhyw bryderon a allai fod gan Aelodau. 

Hoffwn hefyd ddiolch i aelodau'r Pwyllgor Materion Deddfwriaethol a Chyfansoddiadol am ystyried y Memorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol. Rwyf wedi nodi siom aelodau nad yw'r amddiffyniad arfaethedig ar gyfer anifeiliaid gwaith wedi ei weithredu yng Nghymru drwy gyfrwng Bil i Gymru. Rwyf yn llwyr gefnogol o ddeddfwriaeth i Gymru yn cael ei chreu yng Nghymru. Fodd bynnag, mae'n rhaid i mi hefyd ystyried y pwysau digynsail y mae Llywodraeth Cymru yn ei hwynebu o ran Brexit, a pha un a fyddai cyflwyno Bil ar amserlen wahanol i Loegr er lles gorau yr anifeiliaid y mae hyn yn ceisio'u hamddiffyn. Nid oes Bil Llywodraeth Cymru gerbron y Cynulliad ar hyn o bryd ac ni fwriedir  cyflwyno hynny ym mlwyddyn bresennol y Cynulliad a fyddai'n gyfrwng addas i gynnwys darpariaethau Bil Lles Anifeiliaid (anifeiliaid sy'n gweithio). Yn wir, fel y mae'r Pwyllgor wedi ei amlygu yn ei adroddiad, mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, ac oherwydd hyn, rwyf yn sicr bod y llwybr mwyaf priodol ac amserol er mwyn amddiffyn anifeiliaid sy'n gweithio wedi cael ei gymryd am resymau amseru a chydlyniad. Mae darpariaethau'r Bil yn cyd-fynd ag amcanion polisi Llywodraeth Cymru ynghylch hybu lles anifeiliaid. Bydd bwrw ymlaen â'r rhain yn y Bil DU hwn yn golygu y rhoddir yr un lefel o amddiffyniad i'r anifeiliaid sy'n gweithio yng Nghymru ar yr un pryd â'r rhai yn Lloegr. Gofynnaf i'r Aelodau gefnogi'r Cynnig Cydsyniad Deddfwriaethol hwn.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Newid Hinsawdd, Amgylchedd a Materion Gwledig—Mike Hedges.

I call on the Chair of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee—Mike Hedges.

Diolch, Llywydd. I'm speaking on behalf of the Climate Change, Environment and Rural Affairs Committee. The committee considered the LCM for the Animal Welfare (Service Animals) Bill at our meeting on 13 February. Our considerations focused on the Bill's policy objectives as set out in the memorandum. We found no reason to object to the Assembly agreeing the legislative consent motion before us today.

I hope, having listened carefully to what the Minister said, that she is providing assurance from the Welsh Government that the proposed changes will not lead to a reduction in the rights of citizens to protect themselves from harm in the case of unwarranted attacks by a service animal. I hope she will confirm that in her response.

Llywydd, I would like to raise a broad issue about the LCM process within the context of today's debate. During the committee's recent scrutiny of several LCMs, we have found it difficult to see a consistent rationale for the Welsh Government's view that the UK Parliament, rather than the Assembly, should legislate in an area of devolved competence. The Animal Welfare (Service Animals) Bill includes a narrow provision about a non-contentious subject. However, other Bills we have considered will make fundamental and wide-ranging changes in key areas of devolved responsibility. There does not seem to be any principle other than convenience underpinning the Welsh Government's approach. We know that the Assembly will be asked to consider other LCMs in due course, and for that reason I have written to the First Minister to seek clarification on the Welsh Government's approach to legislating via the LCM process, and I'll ensure that response is made available to all Members. Diolch, Llywydd. 

Diolch, Lywydd. Rwyf yn siarad ar ran y Pwyllgor Newid yn yr Hinsawdd, Yr Amgylchedd a Materion Gwledig. Ystyriodd y Pwyllgor Femorandwm Cydsyniad Deddfwriaethol y Bil Lles Anifeiliaid (anifeiliaid sy'n gweithio) yn ein cyfarfod ar 13 Chwefror. Canolbwynt ein hystyriaethau oedd amcanion polisi y Bil fel y'u nodir yn y Memorandwm. Ni chawsom unrhyw reswm dros wrthwynebu i'r Cynulliad gytuno ar y cynnig cydsyniad deddfwriaethol sydd ger ein bron heddiw.

Gobeithiaf, ar ôl gwrando yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd y Gweinidog, ei bod yn rhoi sicrwydd gan Lywodraeth Cymru na fydd y newidiadau arfaethedig yn arwain at leihau hawliau dinasyddion i ddiogelu eu hunain rhag niwed mewn achos o ymosodiadau di-alw-amdanynt gan anifeiliaid sy'n gweithio. Gobeithio y bydd hi'n cadarnhau hynny yn ei hymateb.

Llywydd, hoffwn godi mater cyffredinol am broses y cynnig cydsyniad deddfwriaethol yng nghyd-destun y ddadl heddiw. Wrth i'r pwyllgor graffu ar nifer o'r cynigion cydsyniad deddfwriaethol yn ddiweddar, rydym wedi ei chael hi'n anodd gweld rhesymeg gyson ar gyfer safbwynt Llywodraeth Cymru y dylai Senedd y DU, yn hytrach na'r Cynulliad, ddeddfu mewn maes cymhwysedd datganoledig. Mae'r Bil Lles Anifeiliaid (anifeiliaid sy'n gweithio) yn cynnwys darpariaeth gul ynghylch pwnc annadleuol. Fodd bynnag, bydd Biliau eraill yr ydym wedi'u hystyried yn gwneud newidiadau sylfaenol ac eang mewn meysydd allweddol lle mae  cyfrifoldeb wedi'i ddatganoli. Nid yw'n ymddangos bod unrhyw egwyddor ac eithrio cyfleustra wrth wraidd ymagwedd Llywodraeth Cymru. Gwyddom y bydd gofyn i'r Cynulliad ystyried cynigion cydsyniad deddfwriaethol eraill maes o law, ac oherwydd y rheswm hwnnw, rwyf wedi ysgrifennu at y Prif Weinidog i gael eglurhad ar ymagwedd Llywodraeth Cymru at ddeddfu drwy'r broses cynnig cydsyniad deddfwriaethol, a byddaf yn gwneud yn siŵr bod yr ymateb hwnnw ar gael i bob Aelod. Diolch, Lywydd.

16:10

Galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol—Mick Antoniw. 

I call on the Chair of the Constitutional and Legislative Affairs Committee—Mick Antoniw.

Thank you, Llywydd. We considered the Welsh Government's legislative consent motion in respect of the Bill at our meeting on 4 February and, as the Constitutional and Legislative Affairs Committee, of course, we look at the technical and constitutional aspects of the Bill per se, rather than the specific policy objectives. 

We've noted the Welsh Government's reasons as to why, in its view, making provision for Wales in a UK Bill is appropriate. However, we also express our disappointment that the Welsh Government did not see cause and opportunity for bringing forward its own legislation, particularly as the Minister has stated that animal welfare is a priority of the Welsh Government. In respect of the point raised by the Minister that it is only by taking provisions in the Bill that service animals in Wales will be afforded the same level of protection at the same time time as those in England, we do not believe that this reason per se is sufficient not to have pursued a Welsh legislative route. In our view, the legislative processes within the Assembly and UK Parliament could have facilitated scrutiny of respective Bills within similar time frames. Conversely, nations within the UK have already legislated at different speeds on other matters, including minimum unit pricing for alcohol, charges for single-use carrier bags, and so on. We believe, and we reaffirm our view, that legislating on a Wales-only basis would also have supported the Welsh Government's aim of developing and supporting a bilingual body of accessible Welsh law. 

Diolch Llywydd. Buom yn ystyried cynnig cydsyniad deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ynglŷn â'r Bil yn ein cyfarfod ar 4 Chwefror, ac fel Y Pwyllgor Materion Cyfansoddiadol a Deddfwriaethol, wrth gwrs, rydym yn edrych ar agweddau technegol a chyfansoddiadol y Bil ei hun, yn hytrach na'r amcanion polisi penodol.

Rydym wedi nodi rhesymau Llywodraeth Cymru dros pam, yn ei barn hi, mae darparu ar gyfer Cymru mewn Bil y DU yn briodol. Fodd bynnag, rydym hefyd yn mynegi ein siom nad oedd Llywodraeth Cymru wedi gweld yr angen na'r cyfle i gyflwyno ei deddfwriaeth ei hun, yn enwedig gan fod y Gweinidog wedi dweud bod lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. O ran y pwynt a godwyd gan y Gweinidog mai dim ond drwy gymryd darpariaethau yn y Bil y bydd anifeiliaid sy'n gweithio yng Nghymru yn cael yr un lefel o amddiffyniad ar yr un pryd â'r rhai yn Lloegr, nid ydym o'r farn bod y rheswm hwn ynddo'i hun yn ddigon i beidio â mynd ar drywydd llwybr deddfwriaethol Cymru. Yn ein barn ni, gallai prosesau deddfwriaethol o fewn y Cynulliad a Senedd y DU fod wedi galluogi craffu ar Filiau unigol o fewn terfynau amser tebyg. Ar y llaw arall, mae gwledydd o fewn y DU eisoes wedi deddfu ar wahanol amserau ar faterion eraill, gan gynnwys isafswm pris yr uned ar gyfer alcohol, taliadau am fagiau siopa untro, ac ati. Rydym ni o'r farn, ac rydym yn ailddatgan ein safbwynt, y byddai deddfu ar sail Cymru yn unig hefyd wedi cefnogi nod Llywodraeth Cymru o ddatblygu a chefnogi corff dwyieithog o gyfraith hygyrch i Gymru.

Mi fydd Plaid Cymru yn cefnogi'r memorandwm cydsyniad deddfwriaethol yma, ond rydw innau hefyd yn cael trafferth yn deall sut mae Llywodraeth Cymru'n penderfynu a yw hi'n briodol i adael i Lywodraeth y Deyrnas Unedig ddeddfu mewn meysydd sydd wedi eu datganoli, oherwydd does dim rheswm yn fy marn i pam na allen ni fod wedi deddfu ein hunain ar y mater yma. Ac fel aelod o wrthblaid sy'n llefarydd ar y pwnc yma, mae'n rhwystredig iawn i fi i weld Gweinidogion Cymru a Gweinidogion San Steffan yn dod â rhyw fait accompli inni fan hyn yn y Senedd i'w dderbyn neu ei wrthod e. Hynny yw, mi fyddwn i wedi dymuno trio dylanwadu ar gynnwys yr hyn sy'n cael ei drafod yn fan hyn, ond wrth gwrs, mae'r peth yn fix sy'n cael ei gytuno rhwng Gweinidogion yn hytrach na'n bod ni fel Aelodau Cynulliad fan hyn yn cael hawl, fel y dylen ni, i graffu ar y cynigion yma yn y manylder y maen nhw'n ei haeddu.

Nawr, mae Llywodraeth Cymru wedi dweud bod y pwysau deddfwriaethol sy'n dod yn sgil Brexit yn golygu efallai fod yn rhaid i hynny gael blaenoriaeth o flaen peth deddfwriaeth domestig—dwi'n deall yr issue yna, ond does dim tystiolaeth o ddeddfwriaeth o'r math yna'n dod ger ein bron ni fan hyn ar lawr y Senedd eto, mewn gwirionedd. Ac rŷn ni'n clywed Gweinidogion, a'r Cwnsler Cyffredinol hefyd yn dweud ei fod yn awyddus a bod y Llywodraeth yn awyddus i adeiladu corff cydlynol o ddeddfwriaeth Gymreig, a'r Gweinidog ei hunan yn dweud ei bod hi am weld Deddfau Cymreig yn cael eu creu fan hyn yng Nghymru, ond wedyn dŷn ni ddim yn gwneud hynna pan fod y cyfle yn dod inni wneud hynna. Os na allwn ni ddeddfu ein hunain ar y mater yma—mae e'n Fil byr, mae e'n Fil dau gymal, mae e'n cynnwys darpariaethau cul, anghynhennus—yna o dan ba amgylchiadau allwn ni fyth bod yn deddfu ar fater fel hwn?

Plaid Cymru will support this LCM, but I too am having some difficulty in understanding how the Welsh Government decides when it’s appropriate for the UK Government to legislate in devolved areas, because there’s no reason in my view why we couldn’t have legislated ourselves on this issue. And as a member of an opposition party who’s a spokesperson on this issue, it’s very frustrating for me to see Welsh Ministers and Ministers in Westminster presenting us with some fait accompli in the Senedd that we can either accept or reject. Now, I would have liked to have tried to influence the content of what’s being discussed here, but, of course, it is a fix agreed by Ministers rather than us as Assembly Members here having a right, as we should have, to scrutinise these proposals in the detail that they deserve.

Now, the Welsh Government has said that legislative pressures emerging because of Brexit mean that that has to be prioritised before some domestic legislation. I understand that issue, but there’s no evidence of that kind of legislation coming before us here in this Senedd as yet. And we hear Ministers and the Counsel General saying that he’s eager, and the Government is eager, to build a co-ordinated body of Welsh law, and the Minister herself has said that she wants to see Welsh legislation made here in Wales, but then we don’t do that when the opportunity arises. And if we can’t legislate ourselves on this issue—it’s a short Bill, it is a two-clause Bill, it includes narrow provisions that are non-contentious—under what circumstances will we ever legislate on an issue such as this?

Y Gweinidog i ymateb i'r ddadl. 

The Minister to respond to the debate. 

Diolch, Llywydd, and thank you to Mike Hedges, Mick Antoniw and Llyr Huws Gruffydd for their contributions. I do understand Members' disappointment and concerns, and I had hoped that I had explained why we were doing it this way. We do have to consider proportionality and prudence in our decision making when we bring forward legislation. As I say, there's no Welsh Government Bill before this Assembly or planned to be introduced in this Assembly year where we could hinge on this. I didn't want to have a different timescale to England either. So, I thought this the most appropriate way. But I do want Members to understand that I do understand their concerns on this. I think it's really important that we offer greater protection for service animals in Wales whilst maintaining relevant protections for innocent bystanders, and I hope that, and what I said in my opening remarks, does reassure Mike Hedges that the Bill does not encroach on human rights, as the common law defence of self-defence remains, and an animal must also be acting reasonably and under the control of a relevant officer as absolutely described in the Bill.

So, what this Bill does is—. By taking the provisions forward in the UK Bill, it means that service animals in Wales will be afforded the same level of protection, at the same time, as those in England, and I do think this legislation really represents a strong step forward for Wales—a clear indicator that animal cruelty will not be tolerated, and I do ask Members for their support.

Diolch, Llywydd, a diolch i Mike Hedges, Mick Antoniw a Llŷr Huws Gruffydd am eu cyfraniadau. Rwy'n deall pryderon a siom yr Aelodau, ac roeddwn i wedi gobeithio fy mod wedi esbonio pam yr oeddem yn ei wneud yn y modd hwn. Mae'n rhaid i ni ystyried cymesuredd a doethineb wrth i ni wneud penderfyniadau wrth gyflwyno deddfwriaeth. Fel yr wyf yn ei ddweud, nid oes unrhyw Fil Llywodraeth Cymru gerbron y Cynulliad hwn nac y bwriedir ei gyflwyno ym mlwyddyn bresennol y Cynulliad y gallwn ni ei ddefnyddio. Nid oeddwn eisiau amserlen a oedd yn wahanol i Loegr ychwaith. Felly, roeddwn i'n credu mai hon oedd y ffordd fwyaf priodol. Ond rwyf eisiau i Aelodau ddeall fy mod i'n deall eu pryderon ynghylch hyn. Credaf ei fod yn wirioneddol bwysig ein bod yn gallu cynnig amddiffyniad gwell i anifeiliaid sy'n gweithio yng Nghymru gan hefyd amddiffyn pobl ddiniwed sydd gerllaw, a gobeithiaf, y bydd yr hyn a ddywedais yn fy sylwadau agoriadol, yw rhoi sicrwydd i Mike Hedges nad yw'r Bil yn tresmasu ar hawliau dynol, oherwydd bod hunanamddiffyniad yn parhau i fod yn amddiffyniad cyfraith gwlad, a hefyd mae'n rhaid i anifail fod yn gweithredu'n rhesymol ac o dan reolaeth y swyddog perthnasol fel y disgrifiwyd yn bendant yn y Bil.

Felly, yr hyn y mae'r Bil hwn yn ei wneud yw—. Drwy symud y darpariaethau ymlaen ym Mil y DU, mae'n golygu y bydd anifeiliaid sy'n gweithio yng Nghymru yn cael eu hamddiffyn i'r un lefel, ar yr un pryd, â'r rhai yn Lloegr, a chredaf fod y ddeddfwriaeth hon yn cynrychioli cam mawr ymlaen i Gymru—dangosydd clir nas goddefir creulondeb i anifeiliaid, a gofynnaf i'r Aelodau am eu cefnogaeth.

16:15

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36. 

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36. 

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

8. Dadl: Ail Gyllideb Atodol 2018-19
8. Debate: The Second Supplementary Budget 2018-19

Yr eitem nesaf yw'r ddadl ar ail gyllideb atodol 2018-19. Dwi'n galw ar y Gweinidog cyllid i wneud y cynnig—Rebecca Evans. 

The next item is the debate on the second supplementary budget 2018-19, and I call on the Minister for finance to move the motion—Rebecca Evans. 

Cynnig NDM6964 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 20.30, yn cymeradwyo'r Ail Gyllideb Atodol ar gyfer y flwyddyn ariannol 2018-19 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ac a e-bostiwyd at Aelodau'r Cynulliad ddydd Mawrth, 5 Chwefror 2019.

Motion NDM6964 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 20.30, approves the Second Supplementary Budget for the financial year 2018-19 laid in the Table Office and emailed to Assembly Members on Tuesday, 5 February 2019.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you. This second supplementary budget is a standard part of the annual financial management process and provides a final opportunity to amend budgetary plans for the current financial year as previously approved by this Assembly. I would like to thank the Finance Committee for their scrutiny of this second supplementary budget. I will respond to the committee's recommendations in due course. This budget is primarily a vehicle to codify the changes required as a result of in-year financial management. It aligns available resources with Government priorities, and the majority of changes to plans are primarily administrative in nature. It details adjustments as a result of transfers within MEGs; transfers between MEGs; allocations from reserves; changes to the overall departmental expenditure limit, including consequentials and other adjustments resulting from HM Treasury decisions; revisions to forecasts of devolved taxes; and the latest annually managed expenditure forecasts agreed with HM Treasury. The majority of the allocations formalised by this supplementary budget have already been announced by portfolio Ministers, and Members will have had the opportunity to scrutinise them.

The NHS remains a key priority for this Government. This budget includes revenue allocations of over £138 million from Welsh Government reserves to support the Welsh NHS. This includes funding for the NHS 'Agenda for Change' pay award and for doctors' and dentists' pay. A further £4 million of revenue has been allocated as part of the local government funding package announced last November to help relieve winter pressures for social services. This is a top-up to the £10 million that was provided in the previous year's draft budget. Extra resources are also allocated to alleviate some of the budgetary pressures being faced by local authorities implementing the teachers' pay award, and £16.2 million is allocated this year from the reserves in this respect.

Four million pounds revenue has been allocated for the Public Sector Broadband Aggregation to improve digital connectivity, linking more people with more jobs, goods, and services, and supporting the sustainability of rural communities.

Additional capital funding for local authorities of £100 million over three years was announced in the recent draft budget. Fifty million pounds of that funding is allocated in this supplementary budget. This funding gives local authorities the flexibility to spend as they deem appropriate to deliver Welsh Government and local priorities. Local authorities will also receive additional capital funding of £20 million in this supplementary budget to support road refurbishment as part of the £60 million package announced in the draft budget. This will help repair the damage caused by a series of hard winters and the very hot summer of 2018. Eighty-seven million pounds of general capital funds are allocated to the economy and transport portfolio. This includes this year's commitment to the local transport fund and expenditure on the M4.

Over £115 million has been allocated to support expenditure that is eligible for financial transaction funding. This includes £30 million to support a total £40 million investment to establish the Wales self-build scheme. This will offer a route into home ownership for people who want to stay in their local area, and provide opportunities for local SME construction companies and trades.

With tourism as a key economic driver in communities across the whole of Wales, I've allocated a total of £50 million, £40 million of which is financial transactions to establish a Wales tourism investment fund. This will help the continued growth of the industry in Wales and support the change to the investment model from the issuing of grants to a funding mix of repayable and non-repayable business finance.

This budget is also the first to make in-year changes to our devolved tax forecasts. As was reported, alongside the final budget, expected revenue from land transaction tax and landfill disposals tax for this year is £286 million—an inrease of £10 million since the first supplementary budget.

Llywydd, supplementary budgets are mainly administrative in nature. This budget details the various other adjustments to be made to our budget in this financial year, including changes to the Welsh block, revisions to forecasts of annually managed expenditure and other transfers between, and within, ministerial portfolios. I would like to thank the Finance Committee again for their scrutiny of the supplementary budget, and I ask Members to support it. Diolch.

Diolch. Mae'r ail gyllideb atodol yn rhan safonol o'r broses rheolaeth ariannol flynyddol ac mae'n gyfle olaf i ddiwygio cynlluniau cyllidebol ar gyfer y flwyddyn ariannol gyfredol fel y mae'r Cynulliad hwn wedi ei gymeradwyo eisoes. Hoffwn ddiolch i'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith yn craffu ar yr ail gyllideb atodol. Byddaf yn ymateb i argymhellion y Pwyllgor maes o law. Yn bennaf, mae'r gyllideb hon yn gyfrwng i godeiddio'r newidiadau angenrheidiol o ganlyniad i reolaeth ariannol yn ystod y flwyddyn. Mae'n alinio'r adnoddau sydd ar gael â blaenoriaethau'r Llywodraeth, ac mae'r rhan fwyaf o'r newidiadau i gynlluniau yn bennaf o natur weinyddol. Mae'n rhoi manylion am addasiadau o ganlyniad i drosglwyddiadau o fewn y prif grwpiau gwariant; trosglwyddiadau rhwng y prif grwpiau gwariant; dyraniadau o'r cronfeydd wrth gefn; newidiadau yn y terfyn gwariant adrannol cyffredinol, gan gynnwys symiau canlyniadol ac addasiadau eraill sy'n deillio o benderfyniadau Trysorlys ei Mawrhydi; diwygiadau i'r rhagolygon o drethi datganoledig; a'r rhagolygon diweddaraf ar gyfer gwariant a reolir yn flynyddol y cytunwyd arnynt â Thrysorlys EM. Mae mwyafrif y dyraniadau a ffurfiolwyd gan y gyllideb atodol hon eisoes wedi'u cyhoeddi gan Weinidogion portffolio, ac mae'r Aelodau wedi cael cyfle i graffu arnynt.

Mae'r GIG yn parhau i fod yn flaenoriaeth allweddol i'r Llywodraeth hon. Mae'r gyllideb hon yn cynnwys dyraniadau refeniw o dros £138 miliwn o gronfeydd wrth gefn Llywodraeth Cymru i gefnogi'r GIG Cymru. Mae hyn yn cynnwys cyllid ar gyfer dyfarniad cyflog yr 'Agenda ar Gyfer Newid' y GIG ac ar gyfer talu meddygon a deintyddion. Dyrannwyd £4 miliwn ychwanegol o refeniw fel rhan o'r pecyn ariannu a gyhoeddwyd fis Tachwedd diwethaf i helpu i leddfu pwysau'r gaeaf ar wasanaethau cymdeithasol llywodraeth leol. Mae hyn yn ychwanegol at y £10 miliwn a ddarparwyd yn y gyllideb ddrafft y flwyddyn flaenorol. Dyrennir adnoddau ychwanegol hefyd i leddfu rhywfaint ar y pwysau cyllidebol a wynebir gan awdurdodau lleol i weithredu'r dyfarniad cyflog athrawon, a dyrennir £16.2 miliwn eleni o gronfeydd wrth gefn ar gyfer hyn.

Dyrannwyd £4 miliwn o refeniw ar gyfer y prosiect Cydgasglu Band Eang y Sector Cyhoeddus i wella cysylltedd digidol, gan gysylltu mwy o bobl â mwy o swyddi, nwyddau a gwasanaethau, a chefnogi cynaliadwyedd cymunedau gwledig.

Cyhoeddwyd cyllid cyfalaf ychwanegol o £100 miliwn dros dair blynedd ar gyfer awdurdodau lleol yn y gyllideb ddrafft ddiweddar. Dyrennir £50 miliwn o'r arian hwnnw yn y gyllideb atodol. Mae'r cyllid hwn yn rhoi hyblygrwydd i'r awdurdodau lleol wario yn ôl eu gweledigaeth nhw o'r hyn sy'n briodol i gyflawni blaenoriaethau lleol a Llywodraeth Cymru. Hefyd, bydd awdurdodau lleol yn cael cyllid cyfalaf ychwanegol o £20 miliwn yn y gyllideb atodol hon i gefnogi gwaith adnewyddu ffyrdd fel rhan o becyn £60 miliwn a gyhoeddwyd yn y gyllideb ddrafft. Bydd hyn yn helpu i atgyweirio difrod a achoswyd gan gyfres o aeafau caled a haf poeth iawn 2018. Mae £87 miliwn o arian cyfalaf cyffredinol wedi'i ddyrannu i'r portffolio economi a thrafnidiaeth. Mae hyn yn cynnwys ymrwymiad y flwyddyn hon i'r gronfa drafnidiaeth leol a gwariant ar yr M4.

Dyrannwyd dros £115 miliwn i gefnogi gwariant sy'n gymwys ar gyfer cyllid trafodion ariannol. Mae hyn yn cynnwys £30 miliwn i gefnogi cyfanswm buddsoddiad o £40 miliwn i sefydlu cynllun hunan-adeiladu Cymru. Bydd hyn yn cynnig llwybr i mewn i berchentyaeth i bobl sydd eisiau aros yn eu hardal leol, ac yn darparu cyfleoedd i gwmnïau adeiladu BBaCh a masnach leol.

Gan fod twristiaeth yn sbardun economaidd allweddol mewn cymunedau ledled Cymru, rwyf wedi dyrannu cyfanswm o £50 miliwn, £40 miliwn ohono yn drafodion ariannol i sefydlu cronfa buddsoddi twristiaeth Cymru. Bydd hyn yn helpu twf parhaus y diwydiant yng Nghymru ac yn cefnogi newid i'r model buddsoddi o roi grantiau i gymysgedd o ariannu cyllid busnes ad-daladwy a rhai nad ydynt yn ad-daladwy.

Y gyllideb hon hefyd yw'r gyntaf i wneud newidiadau yn ystod y flwyddyn i'n rhagamcanion treth ddatganoledig. Fel yr adroddwyd, ochr yn ochr â'r gyllideb derfynol, mae'r refeniw disgwyliedig o dreth trafodion tir a'r dreth gwarediadau tirlenwi ar gyfer eleni yn £286 miliwn—sef cynnydd o £10 miliwn ers y gyllideb atodol gyntaf.

Llywydd, mae cyllidebau atodol yn weinyddol eu natur yn bennaf. Mae'r gyllideb hon yn rhoi manylion am yr addasiadau amrywiol eraill sydd i'w gwneud i'n cyllideb yn y flwyddyn ariannol hon, gan gynnwys newidiadau i floc Cymru, diwygiadau i'r rhagamcanion gwariant a reolir yn flynyddol a throsglwyddiadau eraill rhwng, ac o fewn, portffolios gweinidogol. Hoffwn ddiolch eto i'r Pwyllgor Cyllid am eu gwaith craffu ar y gyllideb atodol, a gofynnaf i'r Aelodau ei chefnogi. Diolch.

16:20

Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Llyr Gruffydd.

The Chair of the Finance Committee, Llyr Gruffydd.

Diolch yn fawr, Llywydd. Mae’n bleser gen i siarad yn y ddadl yma heddiw ar ran y Pwyllgor Cyllid. Mi gafodd y pwyllgor gyfarfod ar 14 Chwefror i drafod yr ail gyllideb atodol gan y Llywodraeth ar gyfer 2018-19. Wrth ystyried y gyllideb atodol hon, mi oedd y pwyllgor yn gymharol fodlon. Serch hynny, rŷn ni wedi gwneud nifer o argymhellion yr hoffem ni eu gweld nhw’n cael eu gweithredu a’u datblygu. Yn gyntaf, mae’r pwyllgor yn cydnabod mae proses barhaus a hirdymor i Lywodraeth Cymru yw cyflawni uchelgeisiau Deddf llesiant cenedlaethau’r dyfodol. Fodd bynnag, mae'r pwyllgor yn siomedig o weld mai prin yw’r dystiolaeth o ran sut mae’r Ddeddf yn cael ei hystyried wrth wraidd holl benderfyniadau Llywodraeth Cymru. Felly, rŷn ni’n argymell bod Llywodraeth Cymru’n darparu cynllun cynhwysfawr ar gyfer pennu amcanion, yn amlinellu sut y mae’n bwriadu cyflawni gofynion y Ddeddf, yn enwedig o ran cyllidebu, ac i wneud hynny erbyn diwedd y Cynulliad hwn.

Gan droi at ffordd liniaru bosib yr M4, mae’r gyllideb atodol hon yn ymrwymo £27.8 miliwn i’r project, ac rŷn ni’n cydnabod, wrth gwrs, nad oes penderfyniad wedi bod eto o ran bwrw ymlaen ai peidio â’r ffordd liniaru. Ond, mi oedd y pwyllgor yn synnu o glywed, o ystyried yr arian sydd eisoes wedi ymrwymo i’r prosiect, nad oes unrhyw drafodaeth wedi bod rhwng y Gweinidog cyllid a’r Prif Weinidog o ran cynllunio ar gyfer ffordd liniaru bosib yr M4. Os caiff penderfyniad ei wneud i fwrw ymlaen â’r ffordd liniaru, yna rŷn ni’n argymell y dylai’r Gweinidog a’r Prif Weinidog gychwyn trafodaethau ar gynllunio cyllido hirdymor yn fuan.

Mae dyraniadau’r gyllideb atodol yn cynnwys £9.5 miliwn gyda’r amcan o ad-drefnu’r gweithlu yn Llywodraeth Cymru. Fe wnaethon ni glywed tystiolaeth fod y Llywodraeth yn ceisio dod â sgiliau newydd i mewn, ac efallai hefyd greu swyddi i gefnogi Brexit. Ond doedd dim ffigurau ar gael am arbedion na chostau gwirioneddol. Bydden ni yn disgwyl i gynllun o’r fath werth arwain at arbedion i’r sefydliad. Felly, rŷn ni yn argymell bod Llywodraeth Cymru yn rhoi’r wybodaeth ddiweddaraf i’r pwyllgor am ganlyniad y cynllun ymadael gwirfoddol, yn dangos sut y defnyddiwyd yr arian hwnnw a pha arbedion fydd yn cael eu cyflawni yn y tymor hwy.

Gan symud ymlaen at iechyd a gofal cymdeithasol, fe wnaethon ni glywed tystiolaeth bod £20 miliwn wedi cael ei neilltuo dros y gaeaf blaenorol i liniaru’r pwysau disgwyliedig ar y byrddau iechyd. Nawr, rŷn ni’n cydnabod bod pwysau’r gaeaf yn gallu amrywio o flwyddyn i flwyddyn, ond, yn y Deyrnas Unedig, rŷn ni’n credu bod modd rhagweld y mathau hyn o bwysau, i raddau helaeth. Mae’r pwyllgor yn argymell, felly, fod cynllunio ariannol yn y dyfodol ar gyfer y byrddau iechyd yn cyfri am wariant y mae modd ei ragweld ar gyfer pwysau’r gaeaf, a hynny cyn gynted â phosib yn y broses gyllidebu. Byddai hyn yn osgoi, wedyn, yr angen am gyllid sylweddol yn ystod y flwyddyn, a gallai hefyd leddfu pryderon y pwyllgor y gallai prif grŵp gwariant—y MEG—iechyd fod yn rhyw fath o gronfa wrth gefn yn ei hun ar gyfer darparu cyllid iechyd ychwanegol.

Gan droi at Brexit, mae'r pwyllgor yn cefnogi Llywodraeth Cymru i ddefnyddio'r swm canlyniadol llawn yn ymwneud â Brexit ar gyfer paratoadau i ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Fodd bynnag, mae pryder bod yr ansicrwydd am y ffordd y mae’r Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ar lefel y Deyrnas Unedig, yn achosi risg sylweddol i waith cynllunio Llywodraeth Cymru. Rŷn ni’n cefnogi sylwadau Llywodraeth Cymru y byddai'n troi at Lywodraeth y Deyrnas Unedig os bydd senario ‘dim cytundeb’ i sicrhau unrhyw gyllid perthnasol ac y byddai'n disgwyl cael ei hysbysu am ddatblygiadau os bydd y senario hon yn codi.

Yn olaf, mae'r pwyllgor yn croesawu'r cyfle i drafod y memorandwm esboniadol y mae Comisiwn y Cynulliad wedi'i ddarparu cyn iddo gael ei osod. Mae'r Comisiwn, am y tro cyntaf, yn dychwelyd tanwariant o benderfyniad y bwrdd taliadau i gronfa gyfunol Cymru, ac rŷn ni'n croesawu hyn.

Mae'r pwyllgor hefyd yn fodlon gyda'r memorandwm esboniadol y mae'r ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus wedi'i ddarparu. Serch hynny, mae'n gobeithio, wrth baratoi amcangyfrifon a chyllidebau atodol yn y dyfodol, y bydd yr ombwdsmon yn ystyried argymhellion y Pwyllgor Cyllid ynghylch sut y dylid cyflwyno'i gyllideb a pha wybodaeth sy'n cael ei darparu i gefnogi ei alwadau i sicrhau tryloywder. Felly, gyda hynny o sylwadau, mae hwn wedi bod yn gyfle i mi gyfleu safbwynt y Pwyllgor Cyllid, ac rwy’n edrych ymlaen i’r Llywodraeth, wrth gwrs, ymateb yn bositif i’n hargymhellion ni.

Thank you very much, Llywydd. I am pleased to speak in this debate today on behalf of the Finance Committee. The committee met on 14 February to consider the Welsh Government’s second supplementary budget for 2018-19. In consideration of this supplementary budget, the committee was relatively content, however we have made several recommendations that we would like to see taken forward and implemented. First, the committee recognises that it is an ongoing and long-term process for the Welsh Government to achieve the ambitions of the well-being of future generations Act. However, the committee is disappointed that there appears to be little evidence as to how the Act is considered at the heart of all Welsh Government decisions. Therefore, we recommend that the Welsh Government provides a comprehensive objective-setting plan, outlining how it intends to deliver the requirements of the Act, particularly in terms of budgeting, and to do that by the end of this Assembly.

Turning to the possible M4 relief road, this supplementary budget commits £27.8 million to the project, and we recognise, of course, that a decision has yet to be made on whether or not to proceed with the relief road. However, the committee was surprised to hear, given the funding that’s already been committed to the project, that there has not been any discussion between the Finance Minister and the First Minister in terms of planning for a possible M4 relief road. Should a decision be made to proceed with the relief road, we recommend that the Minister and the First Minister should commence discussions on a long-term financing plan imminently.

The supplementary budget allocations include £9.5 million, with the objective of reshaping the workforce within the Welsh Government. We heard evidence that the Government is looking to bring in new skills and possibly create posts to support Brexit, but there were no figures available on savings or actual costs. We would expect a scheme of this value to result in some savings to the organisation. Therefore, we do recommend that the Welsh Government provides an update to the committee on the outcome of the voluntary exit scheme, showing how that funding was used and what savings will be achieved in the longer term.

Moving on to health and social care, we heard evidence that £20 million had been set aside over the previous winter to alleviate expected pressure on health boards. We recognise that winter pressures may vary from year to year, however, in the UK, we believe it’s possible to predict these sorts of pressures to a large degree. And the committee recommends that future financial planning for health boards accounts for predictable spend on winter pressures and that this is done as early as possible in the budgeting process. This would avoid the requirement for significant in-year funding, whilst also alleviating the committee’s concerns that the health main expenditure group could act as a reserve in its own right for providing additional health funding.

Turning to Brexit, the committee supports the Welsh Government in using full consequential funding relating to Brexit for preparations for leaving the EU. However, there is concern that uncertainty around the nature of the UK’s exit from the EU at a UK level places significant risk on the Welsh Government’s planning. We support the Welsh Government’s comments that it would look to the UK Government in the event of a ‘no deal’ scenario to secure any relevant funding and that it would expect to be kept informed of developments should this scenario transpire.

Finally, the committee welcomes the opportunity to consider the explanatory memorandum provided by the Assembly Commission prior to it being laid. The Commission is, for the first time, returning underspend from the remuneration board’s determination to the Welsh consolidated fund, and we welcome this.

The committee is also content with the explanatory memorandum provided by the public services ombudsman. However, we would hope that, in preparing future estimates and supplementary budgets, the ombudsman will reflect on the Finance Committee’s recommendations about how his budget should be presented and what information is provided in support of his requests in order to ensure transparency. With those comments, this has been an opportunity for me to convey the committee’s perspective, and I look forward to the Government’s positive response to our recommendations.

16:25

I'm pleased to contribute to today's debate on the supplementary budget before us. Can I thank the Minister for her willingness to meet and engage during the process of laying this budget? I've had many useful discussions with your predecessor, and I'm pleased that that spirit of co-operation has continued. I'm also pleased to be taking part in the Finance Committee's work on the supplementary budget and I will be referring to some of the committee's recommendations and conclusions during my remarks today, although many of those have been touched on by the Chair.

The committee's lead recommendation, recommendation 1, calls on the Welsh Government to provide a comprehensive objective-setting plan to align the budget with the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. We come back to this again and again. It's one thing to have a piece of groundbreaking legislation like the future generations legislation, welcomed by all other parts of the UK and other parties, but it's another thing to ensure that that legislation takes into account all aspects of policy and budget setting, and that it's taken into account by all departments in the Welsh Government. Steffan Lewis used to constantly question, on the committee, whether this was happening in practice and what it meant for the Act, and, indeed, the whole act of legislating. Now, I appreciate that it's no mean feat to try to achieve this, but we do have to have greater clarity on how it can happen to make the legislation worth while in the future. In-year announcements of activities cannot be a

'replacement for a comprehensive narrative of the budget in the round'.

That's a quote from the report.

Turning to some of the individual changes, and some of the transfers from MEG to MEG, as was eloquently put by the Minister—not the talk of clubs and pubs across the country, I'm sure, but we all know the importance of the MEGs and the DELs—. Turning to some of those individual changes, and, first of all, the important one—the health and social care budget—any additional funding for the health budget is, of course, to be welcomed. My party has been calling for that extra funding for the health budget for a long time, and the £5 million that's been announced—part, I understand, of the £15 million promised last summer—is to be welcomed.

But, you do have to ask, as the committee has: is this the most efficient way of doing things? I think, as Mike Hedges has said in the Finance Committee, winter does have the habit of coming most years—every year—and the Welsh Government knows there are going to be pressures each year, and local health boards know there are going to be pressures each year. They might not know exactly what those pressures will be, but we know that they will come each year, yet there's always this kind of surprise in the committee by the Government that suddenly winter's upon us and there have been all of these kinds of problems out there, which, of course, could and should be predicted, at least in a general way. So, can we look at the way this is done in future so that we know where we are earlier in the year and that sustainability of funding is ensured? That ties in with previous recommendations from the Finance Committee regarding the need for longer term rolling budgets within, admittedly, the political cycle.

The funding of health boards continues to be a sore point. They do seem capable of absorbing ever larger amounts of money that are poured into them. They are, of course, required to break even by law over a three-year period, but that hardly ever happens, certainly not with all of them. We need a far earlier assessment of the impact of winter pressures, instead of providing this funding in-year, or at least not relying all the time on this funding in-year, so that LHBs are given every opportunity to plan ahead and, indeed, the Welsh Government can better liaise with them on that planning. 

Turning to transport and, yes, we did, Llyr, have some interesting discussions on financial preparations for a solution to the M4 congestion around Newport—amazing what a fresh pair of eyes on the committee can do, isn't it? We were surprised that limited discussions had taken place between the finance Minister and the First Minister. There will obviously be implications for expenditure from such a large project if it goes ahead, and the Welsh Government's borrowing capacity. There are questions about the amount of money that may have been spent since the decision was originally going to be made in December, and I think we need clarity around that. We know that a large amount of money has already been spent on preparations for the M4 if it does go ahead. What has actually been spent since December when we were expecting, or most of us were expecting the original decision to be made? That needs to be known.

Without going into the ins and outs of it, we need to have clarity as soon as possible on whether that road is going ahead. If it's not going to be going ahead, then we know what preparations are in place for an alternative solution, whether that be an alternative route or public transport funding, or a mixture of the two; it's for the Welsh Government to look at that and decide what's best, but the public do expect that.

It is, of course, not possible to discuss budgeting at the moment without touching on Brexit, and I fully understand the Welsh Government's position that it needs greater clarity on where we are going to be in a relatively short time now, but recommendation 8, Llywydd, calls on the Welsh Government to provide a full narrative on activities relating to the UK's exit from the EU. Yes, we are looking at the UK Government to come forward with plans, but we also need the Welsh Government to be prepared to get off the mark very quickly when we do have clarity to make sure that we can make the most of the new political situation within the UK and in Wales after March, or whenever Brexit happens. 

Rwy'n falch o gyfrannu at y ddadl heddiw ar y gyllideb atodol ger ein bron. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei pharodrwydd i gyfarfod ac i ymgysylltu yn ystod y broses o bennu'r gyllideb hon? Cefais lawer o drafodaethau defnyddiol gyda'ch rhagflaenydd, ac rwyf yn falch bod yr ysbryd hwnnw o gydweithredu wedi parhau. Rwyf yn falch hefyd o gael cymryd rhan yng ngwaith y Pwyllgor Cyllid ar y gyllideb atodol a byddaf yn cyfeirio at rai o'r casgliadau ac argymhellion y Pwyllgor yn ystod fy sylwadau heddiw, er bod y Cadeirydd wedi cyfeirio at nifer o'r rheini'n barod.

Mae prif argymhelliad y pwyllgor, Argymhelliad 1, yn galw ar Lywodraeth Cymru i ddarparu cynllun nodi amcanion cynhwysfawr i alinio'r gyllideb â Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Rydym yn dod yn ôl at hyn dro ar ôl tro. Un peth yw cael darn o ddeddfwriaeth arloesol fel y ddeddfwriaeth Cenedlaethau'r Dyfodol, rhywbeth a gafodd ei groesawu gan rannau eraill o'r DU a phleidiau eraill, ond peth arall yw sicrhau bod y ddeddfwriaeth honno yn ystyried pob agwedd ar bolisi a phennu cyllideb, a'i bod yn cael ei hystyried gan bob adran yn Llywodraeth Cymru. Byddai Steffan Lewis yn cwestiynu drwy'r amser yn y Pwyllgor, a oedd hyn yn digwydd yn ymarferol, a'r hyn a olygai i'r Ddeddf, ac, yn wir, yr holl broses ddeddfu. Nawr, rwy'n sylweddoli nad ar chwarae bach y mae ceisio cyflawni hyn, ond rhaid inni gael mwy o eglurder ar sut y gall ddigwydd fel bydd y ddeddfwriaeth o werth yn y dyfodol. Ni all cyhoeddiadau yn ystod y flwyddyn am weithgareddau

'ddisodli naratif cynhwysfawr cylch y gyllideb'.

Dywedir hyn yn yr adroddiad.

Gan droi at rai o'r newidiadau unigol, a rhai o'r trosglwyddiadau o un MEG i'r llall, fel yr eglurwyd mor huawdl gan y Gweinidog— nid rhywbeth a drafodir mewn clybiau a thafarndai ledled y wlad, rwyf yn siŵr, ond gwyddom ni oll am bwysigrwydd y MEG a'r DEL—. Gan droi at rai o'r newidiadau unigol, ac yn gyntaf, yr un pwysicaf-y gyllideb ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol—mae unrhyw arian ychwanegol ar gyfer y gyllideb iechyd, wrth gwrs, i'w groesawu. Mae fy mhlaid i wedi bod yn galw am yr arian ychwanegol hwnnw ar gyfer y gyllideb iechyd am gyfnod hir, ac mae'r £5 miliwn sy'n cael ei gyhoeddi—rhan, yn ôl yr hyn a ddeallaf, o'r £15 miliwn a addawyd yr haf diwethaf—i'w groesawu.

Ond, mae'n rhaid ichi ofyn, fel y gwnaeth y Pwyllgor: ai hon yw'r ffordd fwyaf effeithlon o wneud pethau? Credaf, fel y dywedodd Mike Hedges yn y Pwyllgor Cyllid, fod y gaeaf yn dueddol o ddigwydd yn rheolaidd-bob blwyddyn—ac mae'r Llywodraeth yn gwybod y bydd yna bwysau bob blwyddyn, ac mae byrddau iechyd lleol yn gwybod y bydd yna bwysau bob blwyddyn. Efallai nad ydynt yn gwybod yn union beth fydd y pwysau hynny, ond gwyddom y byddant yn dod bob blwyddyn, ac eto, bob amser, ceir y math hwn o syndod yn y Pwyllgor gan y Llywodraeth fod y gaeaf ar ein gwarthaf a bod pob mathau o broblemau yn digwydd, pethau y gellid ac y dylid, wrth gwrs, eu rhagweld, o leiaf mewn ffordd gyffredinol. Felly, a allwn ni edrych ar y ffordd y gwneir hyn yn y dyfodol fel y gallwn arfarnu'r sefyllfa'n gynharach yn y flwyddyn a bod cynaliadwyedd ariannu yn cael ei sicrhau? Mae hyn yn gysylltiedig ag argymhellion blaenorol gan y Pwyllgor Cyllid ynghylch yr angen am dreigl cyllidebau hirach o fewn y cylch gwleidyddol.

Mae cyllido byrddau iechyd yn parhau i fod yn fan gwan. Mae'n ymddangos eu bod yn gallu amsugno symiau cynyddol o arian sy'n cael ei arllwys iddyn nhw. Wrth gwrs, mae yna ofyn cyfreithiol arnynt i fantoli'r gyllideb  dros gyfnod o dair blynedd, ond nid yw hyn byth braidd yn digwydd, yn sicr nid pob un ohonynt. Mae angen inni gael asesiad llawer cynharach ar effaith pwysau'r gaeaf, yn hytrach na darparu'r arian hwn yn ystod y flwyddyn. Neu o leiaf ni ddylid dibynnu bob amser ar yr ariannu hwn o fewn y flwyddyn, fel bod byrddau iechyd lleol yn cael pob cyfle i gynllunio o flaen llaw ac, yn wir, fel bod Llywodraeth Cymru yn gallu cysylltu'n well gyda nhw ar y cynllunio hwnnw.

Gan droi at drafnidiaeth a, do Llyr, fe gawsom ni drafodaethau diddorol ar y paratoadau ariannol wrth geisio datrys y tagfeydd ar yr M4 o amgylch Casnewydd—mae'n rhyfeddol beth y gall pâr ffres o lygaid ar y Pwyllgor ei wneud, onid yw? Cawsom ein synnu mai trafodaethau cyfyngedig a gynhaliwyd rhwng y Gweinidog Cyllid a'r Prif Weinidog. Mae'n amlwg y bydd goblygiadau ar gyfer gwariant o brosiect mor fawr os aiff rhagddo, a hefyd, gallu benthyca Llywodraeth Cymru. Mae yna gwestiynau ynghylch y swm o arian a allai fod wedi'i wario gan fod y penderfyniad i fod i gael ei wneud yn wreiddiol ym mis Rhagfyr, a chredaf fod angen inni gael eglurhad am hynny. Rydym yn gwybod bod swm mawr o arian eisoes wedi'i wario ar baratoadau ar gyfer yr M4 os bydd yn mynd yn ei flaen. Beth yn union sydd wedi'i wario ers mis Rhagfyr pan oeddem yn disgwyl, neu pan oedd y rhan fwyaf ohonom yn disgwyl i'r penderfyniad gwreiddiol gael ei wneud? Mae angen i hyn fod yn hysbys.

Heb fynd yn rhy ddwfn i'r mater, mae angen eglurder mor fuan â phosib a yw'r ffordd yn mynd ymlaen. Os nad yw'n mynd i ddigwydd, yna gwyddom pa baratoadau sydd ar waith ar gyfer ateb amgen, boed hynny'n ffordd arall neu ariannu trafnidiaeth gyhoeddus, neu'n gymysgedd o'r ddau; rhaid i Lywodraeth Cymru edrych ar hynny a phenderfynu beth sydd orau, ac mae'r cyhoedd yn disgwyl hynny.

Wrth gwrs, nid yw'n bosib trafod cyllidebu ar hyn o bryd heb gyfeirio at Brexit, ac rwyf yn deall yn llwyr sefyllfa Llywodraeth Cymru fod angen mwy o eglurder ynghylch lle byddwn ni mewn amser cymharol fyr bellach. Ond mae Argymhelliad 8, Llywydd, yn galw ar Lywodraeth Cymru i roi adroddiad llawn ar weithgareddau sy'n ymwneud â'r DU yn gadael yr UE. Ie, rydym yn edrych tuag at Lywodraeth y DU i gyflwyno cynlluniau, ond mae hefyd angen i Lywodraeth Cymru fod yn barod i symud ymlaen yn gyflym iawn pan fydd gennym eglurder i wneud yn siŵr y gallwn wneud y mwyaf o'r sefyllfa wleidyddol newydd yn y DU ac yng Nghymru ar ôl mis Mawrth, neu bryd bynnag y bydd Brexit yn digwydd.

16:30

Mater cymharol dechnegol, wrth gwrs, ydy'r gyllideb atodol yma, felly wnaf i ddim siarad yn hir, ond mae e'n werth nodi mai dyma fydd y gyllideb atodol olaf, dwi'n credu, fel rhan o'r cytundeb dwy flynedd roedd fy mhlaid i wedi'i gytuno gyda Llywodraeth Lafur. Ac rŷn ni wedi medru cyflawni llawer fel rhan o'r cytundeb hwnnw, ac rŷn ni'n dathlu hynny, yn arbennig yn ystod y cyfnod diwethaf yma. Hoffwn i gyfeirio at ddau beth, a dweud y gwir, a all greu sylfeini ar gyfer y dyfodol a gobeithio, wrth gwrs, maes o law, sylfeini y gallwn ni adeiladu arnyn nhw pan dŷn ni yn llywodraethu.

Rwy'n cyfeirio'n bennaf at gynllun yr Arfor sydd wedi cael ei gyhoeddi yn ystod yr wythnosau diwethaf, sydd yn gosod mas fframwaith gychwynnol ar gyfer mynd i'r afael â'r problemau hirdymor rŷm ni'n mynd i wynebu yn y gorllewin, yn y de-orllewin, yn y gogledd-orllewin, yn y gorllewin Cymraeg felly, yn ein heconomi'n fanna sydd, wrth gwrs, nid yn unig yn bwysig o ran polisi datblygu economaidd, ond sydd â sgileffaith eithaf sylfaenol o ran hyfywedd y cymunedau hynny, a hynny wedyn, wrth gwrs, yn effeithio ar ein huchelgais ni o ran sicrhau dyfodol hyfyw o ran y Gymraeg yn yr ardaloedd sydd mor greiddiol i'w ffyniant.

Mae'r rhaglen honno yn un arbrofol, yn un arloesol, oherwydd mae'n rhaid inni wneud pethau o'r newydd; allwn ni ddim cario ymlaen i wneud yr un hen beth gyda'n polisi economaidd ni, polisi economaidd sydd wedi methu'r cymunedau hynny. Mae hynny i'w weld, wrth gwrs, yn y diffyg cyrhaeddiant o ran perfformiad economaidd yn yr ardaloedd hynny. Felly, mae'n dda i weld cydnabyddiaeth o hynny ar ran y Llywodraeth, a dweud y gwir. Man cychwyn ydy cydnabod eich bod chi'n mynd yn rong, yntefe—y cam cyntaf ydy gwneud rhywbeth gwahanol. Ac er ar raddfa fach o ran buddsoddiad—dim ond £2 filiwn dŷn ni'n sôn amdano i ddechrau—o leiaf dŷn ni wedi medru creu sylfaen ar gyfer meddwl o'r newydd, edrych o'r newydd, a gobeithio y bydd modd maes o law, yn ein tyb ni, wrth gwrs—dim ond trwy ffurfio Llywodraeth Plaid Cymru y byddwn ni'n gallu troi'r rhaglen gychwynnol yma yn rhaglen drawsnewidiol ar gyfer yr ardaloedd hyn.

I’r un cyfeiriad, wrth gwrs, ar lefel genedlaethol, hefyd mae’r rhaglen sydd yn ymwneud â’r economi gwaelodol—foundational economy—yn cydnabod hefyd fod yna ddiffyg sylfaenol wedi bod yng nghyfeiriad polisi economaidd y Llywodraeth. Hynny yw, diffyg pwyslais ar gwmnïau bychain a chanolig eu maint wedi gwreiddio yn yr economi lleol yng Nghymru—grounded firms yn ieithwedd yr ymagwedd neu’r dynesiad yma. Ond hefyd, wrth gwrs, ceisio defnyddio’r levers sydd ar gael inni yn yr economïau yr oedd Hefin David wedi sôn amdanyn nhw—rhai o’r ardaloedd ym Mlaenau’r Cymoedd er enghraifft, sydd ddim wedi cael ffocws digonol ynglŷn â chreu swyddi cynaliadwy, hirdymor, sefydlog, gwerth uchel, cyflog uchel yn yr ardaloedd hynny. Mae’r un patrwm i’w weld ar draws Cymru, ac o leiaf mae yna gydnabyddiaeth, ac fe welon ni hynny yn sylwadau’r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb, Lee Waters, dros y penwythnos, fod yna wagle wedi bod yng nghanol polisi economaidd y Llywodraeth Lafur yma ers blynyddoedd. Wel, haleliwia, pan mae yna bechadur yn edifarhau, y cam cyntaf ydy cydnabod bod yna fai, bod yna ddiffyg, bod angen gwneud rhywbeth gwahanol.

Felly, rŷm ni’n croesawu’r ffaith bod yna o leiaf hedyn wedi’i hau yma, wrth gwrs, yn y pen draw, er mwyn sicrhau bod yna brifiant, mae eisiau sicrhau ein bod ni’n troi’r cynlluniau peilot yma a’r buddsoddiad bychan yma, o gymharu, wrth gwrs, gyda’r gyllideb gyfan, yn ganolbwynt, yn graidd i bolisi economaidd, yn hytrach na rhywbeth ar y cyrion, ac yn y blaen. Ond, mae’n siŵr gen i y bydd angen gweld newid gwleidyddol, maes o law, er mwyn sicrhau hynny, ond o leiaf dŷn ni wedi medru gwneud rhyw gyfraniad at greu sylfaen fydd yn ddefnyddiol i ni mewn dwy flynedd a hanner pan wnawn ni gymryd yr awenau.

The supplementary budget is a relatively technical issue, so I won’t speak for long, but it’s worth noting that this will be the final supplementary budget, I think, as part of the two-year compact that my party had agreed with the Labour Government, and we have delivered a lot, of course, as part of that agreement and we celebrate that, particularly during this recent period. I’d like to refer to two things that could create foundations for the future and could, in due course, be foundations that we could build on when we are in Government.

I’m referring, mainly, to the Arfor scheme, which has been announced in recent weeks, that sets out an initial framework for tackling long-term problems that we’ve faced in the west, the south-west and the north-west, in the Welsh-speaking west, then, and the economy there that not only is important in terms of economic development policies, but the basic viability of those communities, with that affecting our ambition in terms of ensuring a viable future in terms of the Welsh language in those core areas in terms of its prosperity.

That programme is an experimental one and an innovative one, because we have to do things anew—we can’t carry on to doing the same things with the economic policy that has failed those communities. That’s to be seen in the lack of attainment or achievement in terms of economic performance in those areas. So, it’s good to see recognition of that by the Government. The starting point is to recognise where you’re going wrong. The first step is to do something different, and although it’s a relatively small investment—we’re only talking about £2 million, initially, at least we’ve been able to create the foundation for thinking anew, and I hope, in due course, it will be possible—it's only through forming a Plaid Cymru Government that we’ll be able to turn this initial programme into a transformative programme for these areas.

In the same direction, on a national level, there is the programme relating to the foundational economy that recognises also that there has been a fundamental deficiency in terms of the direction of the economic policy of the Government. That is, a lack of emphasis on small and medium-sized companies rooted in the local economy in Wales—grounded firms in the terms of that approach. But also, trying to use those levers available to us in the economies that Hefin David mentioned—some of the areas of the Heads of the Valleys, which haven’t had a sufficient focus in terms of sustainable job creation in the long term, that are established, with high value and high salaries in those areas. The same pattern is to be seen across Wales, and at least there is some recognition—and we saw that in the comments made by of the Minister with responsibility, Lee Waters, over the weekend—that there has been a vacuum in the Labour Government’s economic policy for many years. Well, hallelujah. When a sinner repents, the first step is to admit failings, deficiencies and that there is a need to do something different.

So, we welcome the fact that at least a seed has been sown here, and, ultimately, of course, in order to ensure that we have prosperity, we have to turn these pilot schemes and these small investments, compared with the budget in its entirety, to be the root or the hub of the economic policy, rather than something at the margins. I'm sure that we will need to see a political change in due course, in order to ensure that, but, at least we’ve been able to make some kind of contribution to create a foundation that will be useful for us in two and a half years when we will be taking the reins of Government.

16:35

I have a number of comments to make on the second supplementary budget. It's always a disadvantage to follow Llyr Gryffudd and Nick Ramsay, who serve on the same committee as I do, because an awful lot of the things I was going to say, they've already said, and I don't think people want to hear them a second time.

I'd like to reply to something Adam Price said about small and medium-sized enterprises—something I've been making a fuss about for a very long time. One of the weaknesses we have in small and medium-sized enterprises in Wales is that when they become medium sized, far too many of them sell out to much larger companies. And we've seen in the last 12 months Alun Griffiths (Contractors) Ltd being taken over by a much larger company and in Carmarthenshire, we saw Princes Gate being taken over by a much larger company. So, we grow to medium sized, then somebody else takes over and that's a problem with our economy that really does need addressing.

The other thing is—we talk about these hundreds of millions of pounds as if they're trivial sums. They're not trivial sums; they're of great importance to the Welsh economy. If we look at the increase in additional financing from the UK Government—a consequential of £155.3 million and the extra £138.6 million for health and social services, which I'm going to go through in some detail, because I want to raise something at the end of it: £47.3 million in NHS pay; £24 million in doctors and dentists' pay; Welsh risk pool—£30 million; additional funding to develop and implement sustainable plans for orthopaedics and ophthalmology at Betsi Cadwaladr university health board—£24 million; winter pressures funding for social services—£4 million; and transitional costs associated with the Bridgend boundary change—£3 million. So, can, perhaps, people give some thought to the fact that merging things is not cost-neutral and there are certain expenses to it? People seem to talk as if mergers will save lots of money. If that were the case, this would be cost-neutral, because it's only moving from one health board to another. It hasn't been cost-neutral; there are further costs in change.

The point I want to make, though, is that only £4 million of the health and social services budget has gone to social services, or just over £1 for everyone living in Wales. To be added to that, £15.6 million for teachers' development support, including £8.1 million to fund additional costs of the teachers' pay award from nursery to year 11; £7.5 million to help local authorities meet educational cost pressures; £50 million for the first installment of a £100 million three-year capital package; £20 million for the first installment of a three-year £60 million public highways refurbishment package; and £26 million for the local transport fund. So, add all those up now; local government has again come out of the second supplementary budget badly. Local government comes out of most budgets badly. We talk about the foundation economy; everybody talks about the foundation and how important it is. There is nothing more important in a foundation society than local government services supported by local government expenditure. I think that we really do need to get back to thinking that if we want to improve our economy, getting better educated people will help us, improving the number of people with skills will help us, and undertaking a huge number of things that local authorities do, including improving the transport links, will help us. 

On the M4, I share the committee's concern about the level of funding being committed to a project where so much uncertainty exists, and I support the recommendation that the Welsh Government provide additional details on the planning for the M4. Would the additional funding have been needed had a decision been made at the time it was originally intended in December? And how much additional money may need to be committed before a decision is taken? It appears to me that not taking a timely decision is an expensive option, and costs appear to be incurred if the final decision is to not proceed. My position has not changed. I'm a convincible sceptic—although, for the record, no attempt has been made to convince me that the M4 is a good idea.

On the student loan fund, I'm going to be told this is non-Welsh Government cash, it's non-fiscal reserves; it doesn't really matter, because it doesn't affect the Welsh Government's ability to spend. What I will say is this: this is coming out of the Westminster total expenditure, so every time money comes out of this, then we end up with less money being available for our Barnettised proportion of the amount coming out. I mean, we see every year that this increases. I make a fuss about it every year; the First Minister will remember from when he was finance Minister. Although it's non-cash, it does have that effect. And I say it happens every year; the student loan programme is not working. People need to come to grips with that. At some stage, it's going to have to be written off, or written down or whatever way the accountants want to do it, but somebody's going to have to do something about it. It's becoming increasingly costly to the Westminster Treasury, and it's almost like having another Trident.

Finally, I think we do need a discussion at some stage on transaction capital, which gets mentioned in every budget—normally fleetingly—and I think we do need to discuss where it's going, how it's being spent, and how it's going to be paid back.

Mae gennyf nifer o sylwadau i'w gwneud ar yr ail gyllideb atodol. Mae bob amser yn anfantais dilyn Llyr Gruffydd a Nick Ramsay, sydd yn gwasanaethu ar yr un Pwyllgor â mi, gan fod llawer o'r pethau yr oeddwn i am eu dweud eisoes wedi eu dweud, a dwi ddim yn credu bod pobl eisiau eu clywed am yr eilwaith.

Hoffwn ymateb i rywbeth ddywedodd Adam Price am fentrau bach a chanolig—rhywbeth yr wyf i wedi creu ffwdan amdano ers amser hir iawn. Un o'r gwendidau sydd gennym mewn busnesau bach a chanolig yng Nghymru yw, pan maen nhw'n mynd yn ganolig eu maint, mae llawer gormod ohonynt yn gwerthu i gwmnïau llawer mwy o faint. Ac rydym wedi gweld yn ystod y 12 mis diwethaf fod Alun Griffiths (Contractors) Ltd wedi cael eu cymryd drosodd gan gwmni llawer mwy, ac yn Sir Gaerfyrddin, gwelsom Princes Gate yn cael eu cymryd drosodd gan gwmni llawer mwy. Felly, rydym yn tyfu i fod yn ganolig, yna mae rhywun arall yn cymryd drosodd, ac mae hyn yn broblem gyda'n heconomi y mae angen inni fynd i'r afael â hi.

Y peth arall yw—rydym yn sôn am y cannoedd o filiynau o bunnoedd hyn fel petaen nhw'n symiau dibwys. Dydyn nhw ddim yn symiau dibwys; maent o bwys mawr i economi Cymru. Os  edrychwn ar y cynnydd yn y cyllid ychwanegol gan Lywodraeth y DU—swm canlyniadol o £155.3 miliwn a'r £138.6 miliwn ychwanegol ar gyfer iechyd a gwasanaethau cymdeithasol, ac rwyf yn mynd i fynd yn fanwl drwy hyn gan fy mod am godi rhywbeth ar y diwedd: £47.3 miliwn yng nghyflogau'r GIG; £24 miliwn yng nghyflogau meddygon a deintyddion; Cronfa Risg Cymru—£30 miliwn; arian ychwanegol i ddatblygu a gweithredu cynlluniau cynaliadwy ar gyfer orthopedeg ac offthalmoleg ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr—£24 miliwn; arian ar gyfer pwysau'r gaeaf i'r gwasanaethau cymdeithasol—£4 miliwn; a chostau trosiannol sy'n gysylltiedig â newid ffin Ogwr—£3 miliwn. Felly, a oes modd i bobl, efallai, roi rhywfaint o ystyriaeth i'r ffaith nad yw uno pethau yn niwtral o ran cost a bod yna dreuliau ynghlwm â'r peth? Mae pobl fel petaent yn dweud bod uno yn mynd i arbed llawer o arian. Pe bai hynny'n wir, byddai hyn yn niwtral o ran cost, oherwydd dim ond symud o un Bwrdd Iechyd i'r llall sy'n digwydd yma. Nid yw wedi bod yn niwtral o ran cost; mae yna gostau pellach wrth newid.

Y pwynt yr wyf am ei wneud, fodd bynnag, yw mai dim ond £4 miliwn o'r gyllideb gwasanaethau iechyd a chymdeithasol sydd wedi mynd at y gwasanaethau cymdeithasol neu ychydig dros £1 ar gyfer pawb sy'n byw yng Nghymru. I'w ychwanegu at hwnnw, £15.6 miliwn i gefnogi datblygiad athrawon, gan gynnwys £8.1 miliwn i ariannu costau ychwanegol dyfarniad cyflog athrawon o'r meithrin i flwyddyn 11; £7.5 miliwn i helpu awdurdodau lleol i gyfarfod â phwysau costau addysg; £50 miliwn ar gyfer y rhandaliad cyntaf o becyn cyfalaf £100 miliwn dros dair blynedd; £20 miliwn ar gyfer y rhandaliad cyntaf o'r pecyn adnewyddu priffyrdd cyhoeddus £60 miliwn dros dair blynedd; a £26 miliwn ar gyfer y gronfa drafnidiaeth leol. Felly, adiwch y rheini at ei gilydd; mae llywodraeth leol wedi dod allan o'r ail gyllideb atodol yn wael unwaith eto. Daw llywodraeth leol allan o'r rhan fwyaf o gyllidebau yn wael. Rydym yn sôn am yr economi sylfaen; mae pawb yn sôn am y sylfaen a pha mor bwysig ydyw. Nid oes dim yn  bwysicach mewn cymdeithas sylfaen na gwasanaethau llywodraeth leol a gefnogir gan wariant llywodraeth leol. Credaf fod gwir angen inni ddychwelyd at gredu, os ydym eisiau gwella ein heconomi, y bydd cael pobl wedi eu haddysgu'n well yn ein helpu, bydd gwella nifer y bobl sydd â sgiliau yn ein helpu, a bydd cynnal y nifer fawr iawn o bethau y mae'r awdurdodau lleol yn eu gwneud, gan gynnwys gwella'r cysylltiadau trafnidiaeth, yn ein helpu.

Ynglŷn â'r M4, rwy'n rhannu pryder y Pwyllgor ynghylch lefel y cyllid sy'n cael ei ymrwymo i brosiect lle mae cymaint o ansicrwydd yn bodoli, a chefnogaf yr argymhelliad bod Llywodraeth Cymru yn darparu manylion ychwanegol ar gynllunio ar gyfer yr M4. A fyddai angen cyllid ychwanegol pe bai'r penderfyniad wedi'i wneud pryd y bwriadwyd ef yn wreiddiol ym mis Rhagfyr? A faint o arian ychwanegol o bosib fydd angen ei ymrwymo cyn gwneud penderfyniad? Mae'n ymddangos i mi fod peidio cymryd penderfyniad amserol yn ddewis drud, ac mae costau'n dod i'r amlwg os mai peidio â bwrw ymlaen yw'r penderfyniad terfynol. Nid yw fy safbwynt i wedi newid. Rwyf yn sgeptig o argyhoeddiad— er, rhaid dweud, nad oes unrhyw ymgais wedi bod i fy argyhoeddi i fod yr M4 yn syniad da.

Ynglŷn â'r gronfa benthyciadau i fyfyrwyr, mae rhywun yn mynd i ddweud wrthyf nad arian parod Llywodraeth Cymru yw hwn, yn hytrach cronfeydd anghyllidol wrth gefn ydyw; nid yw hynny o bwys, gan nad yw'n effeithio ar allu Llywodraeth Cymru i wario. Yr hyn a ddywedaf yw hyn: mae'n dod o gyfanswm gwariant San Steffan, felly bob tro y daw arian allan o hwn, yn y pen draw mae gennym lai o arian ar gyfer ein cyfran fformiwla Barnett o'r swm a ddaw. Yn wir gwelwn bob blwyddyn fod hyn yn cynyddu. Rwy'n tynnu sylw at y peth bob blwyddyn; bydd y Prif Weinidog yn cofio am hyn pan oedd yn Weinidog Cyllid. Er nad yw'n arian parod, fe gaiff yr effaith honno. Ac rwyf yn dweud bod hyn yn digwydd bob blwyddyn; nid yw'r rhaglen benthyciad i fyfyriwr yn gweithio. Mae angen i bobl sylweddoli hynny. Rywbryd, bydd raid ei dileu, neu ei diddymu, neu beth bynnag y mae'r cyfrifwyr eisiau ei wneud, ond mae rhaid i rywun wneud rhywbeth yn ei gylch. Mae'n gynyddol gostus i Drysorlys San Steffan, ac mae bron fel cael Trident arall.

Yn olaf, credaf fod angen inni gael trafodaeth ar ryw bwynt ar gyfalaf trafodiadau, sy'n cael ei grybwyll ym mhob cyllideb—yn frysiog fel arfer— a chredaf fod angen inni drafod i ble mae'n mynd, sut y caiff ei wario, a sut y bydd yn cael ei dalu'n ôl.

16:40

Y Gweinidog Cyllid i ymateb i'r ddadl. Rebecca Evans.

The Minister for Finance to reply to the debate. Rebecca Evans.

Thank you very much, Llywydd, and thank you to everybody who has contributed to the debate this afternoon. I'll do my best to respond directly to some of the points that have been raised in the Chamber today, and I will be responding formally to the committee's recommendations in due course.

There was a great deal of interest in committee scrutiny regarding the well-being of future generations Act, which the Welsh Government is very much committed to ensuring is at the heart of our budget decisions, and there are a number of key allocations within the budget that progress our commitments in 'Taking Wales Forward' and 'Prosperity for All', which, of course, are very closely aligned to those future generations goals, and those will include: additional funding for the local transport fund, for example, and minority ethnic and Gypsy/Roma/Traveller learners, together with funding for free school meals.

I met with the future generations commissioner just last week to discuss our approach to setting budgets, and I'll be meeting with her again, alongside a senior team of officials, to have a round-table discussion on lessons learned from the last planning session for the budget, to explore how we can go about ensuring that we continue to ensure that the well-being of future generations Act is brought to life through our budgetary process. Certainly, I'll be having discussions with each of my Cabinet colleagues as we go about setting the budget in the next year, in terms of how the financial allocations to those departments will be bringing to life the well-being of future generations Act.

I did acknowledge, in my response to the Finance Committee, that embedding the well-being of future generations Act is an evolutionary process, and that the cultural change required won't happen overnight. But we are absolutely committed to ensuring that those five ways of working are very much the foundation that guides all of our activities. We've certainly, since 2016-17, improved the way that we reflect the way that the Act is involved in our spending decisions in every draft budget narrative, and I would certainly seek to ensure that that process continues, and the improvement continues as we move forward.

Several references were made to the spend on the M4, which is referred to in the second supplementary budget—£27.8 million has been made available for the completion of the statutory process and to support essential activities and investigations in the consideration of the project, such as environmental surveys, for example. It will also cover potential activities that will provide value for money contingent preparations should the scheme proceed. So, examples of that type of expenditure, which I was able to give committee during scrutiny, are ecological survey data, which must be continuous for a number of years prior to construction, for example, and utility diversions that involve materials with long lead-in times and pose high levels of risk to the construction programme, and the halting of those contingent preparations with utilities would incur significant costs and programme implications should the scheme proceed, as the resultant time required would delay those works and other subsequent project works that rely on it. Expenditure also covers matters like the planning inspectorate and legal costs to complete the statutory process required on Network Rail interface agreements, reimbursement of NRW costs and necessary support for affected businesses to develop measures to mitigate impacts should the scheme proceed. 

I can confirm that I have had the necessary discussions that you would expect me to have with officials in terms of understanding the project, exploring issues of affordability and value for money, for example, and issues relating to profile so that I am completely au fait with the options should the decision be made for the project to go ahead. 

In terms of the voluntary exit scheme that was discussed during committee, I was able to give only limited detail of that in committee because this is a process that is currently under way, but I will certainly be sure to update committee in due course. 

On winter pressures, this is a discussion that I will certainly have with my colleague the health Minister in our upcoming bilateral, but I would say that, given the nature, timing and duration of winter pressures, they can vary year by year and by health board area, so there does need to remain that element, I think, of flexibility in terms of allocating additional funding to respond to those pressures. But, again, this is a recommendation from the committee that I will be responding to in due course. 

I really do welcome the committee's support for the Welsh Government's position with regard to a potential 'no deal' Brexit and the expectation that we would have on the UK Government for additional funding to come to Wales. I'm disappointed by the lack of clarity that there is from the UK Government in terms of its position. Of course we have the spring statement next week and the Chancellor has said previously that that could become a full fiscal event, but then I had discussions at the finance quadrilateral recently with the Chief Secretary to the Treasury who said that the spring statement would be a purely administrative event. So, there are different messages coming out from the UK Government, but I do welcome the committee's support for our position. 

Finally, Adam Price did say that this is the final budgetary event in our two-year agreement with Plaid Cymru, and I just put on record my thanks for the constructive way in which Plaid Cymru have engaged with us in terms of our shared priorities that we have identified through the budget-setting process, and again thank Members for their contributions. 

Diolch yn fawr iawn, Llywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma. Byddaf yn gwneud fy ngorau i ymateb yn uniongyrchol i rai o'r pwyntiau a godwyd yn y Siambr heddiw, a byddaf yn ymateb yn ffurfiol i argymhellion y pwyllgor maes o law.

Roedd llawer iawn o ddiddordeb yn y pwyllgor craffu ynghylch y Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol, y mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i sicrhau ei bod wrth wraidd ein penderfyniadau ynghylch y gyllideb, ac mae nifer o ddyraniadau allweddol o fewn y gyllideb sy'n gwella ein hymrwymiadau yn 'Symud Cymru Ymlaen' a 'Ffyniant i Bawb', sydd, wrth gwrs, â chysylltiad agos iawn â nodau Cenedlaethau'r Dyfodol. Bydd y rhai hynny'n cynnwys: cyllid ychwanegol ar gyfer y gronfa drafnidiaeth leol, er enghraifft, a dysgwyr o leiafrifoedd ethnig a Sipsiwn/Roma/Teithwyr, ynghyd â chyllid prydau ysgol am ddim.

Cyfarfûm â Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol yr wythnos diwethaf i drafod ein dull o bennu cyllidebau, a byddaf yn cyfarfod â hi eto, gydag uwch dîm o swyddogion, i gael trafodaeth ar y gwersi a ddysgwyd o'r sesiwn gynllunio ddiwethaf ar gyfer y gyllideb, i archwilio sut y gellir mynd ati i wneud yn siwr ein bod yn parhau i sicrhau bod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn dod yn weithredol drwy ein proses gyllidebol. Yn sicr, byddaf yn cael trafodaethau gyda phob un o'm cyd-aelodau yn y Cabinet wrth inni fynd ati i bennu'r gyllideb yn ystod y flwyddyn nesaf, o ran sut bydd y dyraniadau ariannol i'r adrannau hynny'n esgor ar weithredu'r Ddeddf Lles Cenedlaethau'r Dyfodol.

Cydnabyddais, wrth ymateb i'r Pwyllgor Cyllid, fod ymgorffori Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol yn broses esblygol, a bod angen newid diwylliannol na fydd yn digwydd dros nos. Ond rydym yn gwbl ymrwymedig i sicrhau mai'r pum ffordd hynny o weithio yw'r sylfaen sy'n llywio ein holl weithgareddau. Yn sicr, ers 2016-17, rydym wedi gwella'r modd yr ydym yn adlewyrchu'r ffordd y mae'r Ddeddf yn ymwneud â'n penderfyniadau gwariant yn naratif pob cyllideb ddrafft, a byddaf yn sicr yn ceisio sicrhau bod y broses hon yn parhau, a bod y gwelliant yn parhau wrth inni symud ymlaen.

Gwnaed nifer o gyfeiriadau at y gwariant ar yr M4, y cyfeirir ato yn yr ail gyllideb atodol—clustnodwyd £27.8 miliwn ar gyfer cwblhau'r broses statudol a chefnogi gweithgareddau hanfodol ac ymchwiliadau wrth ystyried y prosiect, megis arolygon amgylcheddol, er enghraifft. Bydd hefyd yn cwmpasu gweithgareddau posib a fydd yn darparu gwerth am arian paratoadau wrth gefn os bydd y cynllun yn mynd rhagddo. Felly, rhai enghreifftiau o'r math hwnnw o wariant, a roddais i'r Pwyllgor wrth graffu oedd data arolwg ecolegol, sy'n gorfod bod yn barhaus dros nifer o flynyddoedd cyn adeiladu, er enghraifft, a dargyfeiriadau cyfleustodau sy'n cynnwys deunyddiau lle mae angen cyfnod hir ac yn golygu lefelau uchel o risg i'r rhaglen adeiladu.  Byddai atal y paratoadau dibynnol hynny gyda chyfleustodau yn arwain at gostau sylweddol gyda goblygiadau i'r rhaglen petai'r cynllun yn parhau, gan y byddai'r amser dilynol fyddai ei angen yn gohirio'r gwaith a gwaith prosiect dilynol eraill sy'n dibynnu arno. Mae gwariant hefyd yn cwmpasu materion fel yr Arolygiaeth Gynllunio a chostau cyfreithiol i gwblhau'r broses statudol ofynnol ar gytundebau rhyngwyneb Network Rail, ad-dalu costau Cyfoeth Naturiol Cymru a chymorth i fusnesau yr effeithiwyd arnynt i ddatblygu mesurau i leddfu effeithiau pe byddai'r cynllun yn mynd yn ei flaen.

Gallaf gadarnhau fy mod wedi cael y trafodaethau y byddech yn disgwyl i mi eu cael gyda swyddogion i ddeall y prosiect, i archwilio materion yn ymwneud â fforddiadwyedd a gwerth am arian, er enghraifft, a materion yn ymwneud â phroffil er mwyn i mi fod yn gwbl gyfarwydd gyda'r opsiynau pe bai'r penderfyniad i barhau gyda'r prosiect yn cael ei wneud.

O ran y cynllun ymadael gwirfoddol a drafodwyd yn ystod y Pwyllgor, manylion cyfyngedig yn unig a lwyddais i'w rhoi yn y Pwyllgor, gan fod hon yn broses sy'n digwydd ar hyn o bryd. Ond byddaf yn gwneud yn siŵr fy mod yn diweddaru'r Pwyllgor maes o law.

Ynglŷn â phwysau'r gaeaf, mae hon yn drafodaeth y byddaf yn sicr yn ei chael gyda fy nghyd-aelod, y Gweinidog Iechyd yn ein cyfarfod dwyochrog arfaethedig. Ond byddwn yn dweud, o ystyried natur, amseriad a hyd pwysau'r gaeaf, y gallant amrywio o flwyddyn i flwyddyn a fesul ardal Bwrdd Iechyd. Felly mae angen yr elfen honno o hyblygrwydd, rwy'n credu, o ran dyrannu cyllid ychwanegol i ymateb i'r pwysau hynny. Ond, unwaith eto, mae hwn yn argymhelliad gan y Pwyllgor y byddaf yn ymateb iddo maes o law.

Rwy'n wirioneddol groesawu cefnogaeth y Pwyllgor i sefyllfa'r Llywodraeth o ran potensial Brexit heb gytundeb a'r disgwyliad y byddai gennym fod Llywodraeth y DU yn rhoi cyllid ychwanegol i Gymru. Rwy'n siomedig â'r diffyg eglurder gan Lywodraeth y DU o ran ei sefyllfa. Wrth gwrs, mae gennym ddatganiad y gwanwyn yr wythnos nesaf ac mae'r Canghellor wedi dweud yn flaenorol y gallai hyn fod yn ddigwyddiad ariannol llawn. Ond eto i gyd cefais drafodaethau yn y cyfarfod cyllid pedair ochrog yn ddiweddar gyda Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys a ddywedodd y byddai datganiad y gwanwyn yn ddigwyddiad gweinyddol yn unig. Felly, mae yna negeseuon gwahanol yn dod o gyfeiriad Llywodraeth y DU, ond rwy'n croesawu cefnogaeth y Pwyllgor i'n safbwynt.

Yn olaf, dywedodd Adam Price  mai dyma'r digwyddiad cyllidebol terfynol yn ein cytundeb dwy flynedd gyda Phlaid Cymru. Hoffwn gofnodi fy niolch am y modd adeiladol y mae Plaid Cymru wedi ymgysylltu â ni o ran y cyd-flaenoriaethau yr ydym wedi eu nodi drwy'n proses pennu cyllideb, ac unwaith eto, diolchaf i'r Aelodau am eu cyfraniadau.

16:45

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, gohiriaf y bleidlais ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will defer voting under this item until voting time. 

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

Cynnig i atal y Rheolau Sefydlog i ganiatáu i’r eitem fusnes nesaf gael ei hystyried
Motion to suspend Standing Orders to allow the next item of business to be considered

Sy'n dod â ni at y cynnig i atal y Rheolau Sefydlog dros dro er mwyn caniatáu cynnal dadl ar yr eitem nesaf o fusnes. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i wneud y cynnig hwnnw.

That brings us to the motion to suspend Standing Orders in order to allow the next item of business to be debated. I call on the Minister for Finance and Trefnydd to move that motion.

Cynnig NNDM6984 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 33.6 a 33.8:

Yn atal Rheol Sefydlog 12.20(i), 12.22(i) a’r rhan honno o Reol Sefydlog 11.16 sy’n ei gwneud yn ofynnol bod y cyhoeddiad wythnosol o dan Reol Sefydlog 11.11 yn darparu’r amserlen ar gyfer busnes yn y Cyfarfod Llawn yr wythnos ganlynol, er mwyn caniatáu i ddadl ar NNDM6985 gael ei hystyried yn y Cyfarfod Llawn ddydd Mawrth 5 Mawrth.

Motion NNDM6984 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 33.6 and 33.8:

Suspends Standing Order 12.20(i), 12.22(i) and that part of Standing Order 11.16 that requires the weekly announcement under Standing Order 11.11 to constitute the timetable for business in Plenary for the following week, to allow a debate on NNDM6985 to be considered in Plenary on 5 March.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Formally moved. 

Wedi ei gynnig yn ffurfiol.

Y cynnig yw i atal y Rheolau Sefydlog dros dro. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbynnir y cynnig yna. 

The proposal is to suspend Standing Orders. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

9. Dadl ar NNDM6985—Trafodaethau ar Ymadael â'r UE
9. Debate on NNDM6985— EU Withdrawal Negotiations

Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Gareth Bennett, a gwelliant 2 yn enw Rhun ap Iorwerth.

The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Gareth Bennett, and amendment 2 in the name of Rhun ap Iorwerth.

Sy'n caniatáu inni nawr symud i gynnal y ddadl ar drafodaethau ymadael â’r Undeb Ewropeaidd, a dwi'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit i wneud y cynnig—Jeremy Miles. 

Which enables us now to move to the debate on EU withdrawal negotiations, and I call on the Counsel General and Brexit Minister to move the motion—Jeremy Miles.

Cynnig NNDM6985 Rebecca Evans, Rhun ap Iorwerth

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn ailadrodd ei wrthwynebiad i’r cytundeb niweidiol ar gyfer ymadael â’r UE y cytunwyd arno gan Lywodraeth y DU.

2. Yn cytuno y byddai canlyniad o ddim-cytundeb yn dilyn y negodiadau presennol ar ymadael â’r UE yn hollol annerbyniol ar 29 Mawrth 2019 neu ar unrhyw adeg.

3.  Yn galw felly ar Lywodraeth y DU i gymryd camau ar unwaith i atal y DU rhag ymadael â’r UE heb gytundeb ac yn cytuno y dylai proses Erthygl 50 gael ei hestyn fel bod modd dod i gytundeb ar y ffordd orau ymlaen er mwyn diogelu buddiannau Cymru, yr Alban a’r Deyrnas Unedig gyfan.

Motion NNDM6985 Rebecca Evans, Rhun ap Iorwerth

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Reiterates its opposition to the damaging EU exit deal agreed by the UK Government.

2. Agrees that a no-deal outcome to the current negotiations on EU withdrawal would be completely unacceptable on 29 March 2019 or at any time.

3. Calls on the UK Government to take immediate steps to prevent the UK leaving the EU without a deal, and further agrees that the Article 50 process should be extended so that agreement can be reached on the best way forward to protect the interests of Wales, Scotland and the United Kingdom as a whole.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Llywydd, am y tro cyntaf mewn 20 mlynedd o ddatganoli, bydd dwy Senedd—ein Senedd ni a Senedd yr Alban—yn trafod ac yn pleidleisio ar yr un cynnig ar yr un pryd. Mae hyn yn ei hun yn arwyddocaol, ond mae hefyd yn rhywbeth mwy. Mae'n arwydd o ba mor ddifrifol yw'r bygythiad sy'n wynebu Cymru, yr Alban a'r Deyrnas Unedig yn gyfan, sef bod Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi ein harwain at bosibilrwydd o Brexit heb gytundeb ar ôl bron i ddwy flynedd o ymddygiad cwbl ddi-glem yn y trafodaethau. Gobeithio y gallwn ni a'n cyfeillion yn yr Alban anfon neges glir fod modd osgoi'r bygythiad hwn a bod yn rhaid gwneud hynny.

Llywydd, for the first time in 20 years of devolution, two Parliaments—our Parliament here and the Parliament in Scotland—will discuss and vote on the same motion simultaneously. This in itself is significant, but it's more than that. It signals just how grave the threat facing Wales, Scotland and the UK as a whole is, namely that the UK Government has led us to the possibility of a 'no deal' Brexit after almost two years of a clueless approach to negotiation. We hope that we and our colleagues in Scotland can send a clear message that we can avoid this threat and that we must do that. 

Llywydd, it is clear that the Prime Minister has lost the trust of Parliament. She's been careering from one side of the road to the other, appeasing first the Brexiteers then the remainers in her own ranks instead of setting a steady course. The road on which she is driving us still leads to a cliff edge.

First we had the delay to the meaningful vote in December, then a historically unprecedented defeat of the Prime Minister's deal. Then, instead of genuinely reaching out on a cross-party basis, the Prime Minister is seeking to placate the hardcore in her own ranks, and pursuing a strategy of running down the clock. Most disastrously of all, she agreed to the Brady amendment, in effect reneging on the deal she had reached with our 27 EU partners—a deal that she had repeatedly and solemnly told the House of Commons was the best available. When the First Minister was in Brussels last week he was left in no doubt that this volte face had hugely undermined not just the Prime Minister's personal credibility, but goodwill towards the United Kingdom as a whole. Then, last week, faced by a revolt from some of the more rational members within her Cabinet, she again threw sand in the eyes of her MPs, promising a binding vote on an extension to article 50 at the eleventh hour only if her deal is yet again rejected, and if Parliament repeats its crystal clear view that 'no deal' is unacceptable.

Llywydd, is it not telling that, despite the Prime Minister giving her word on this series of votes, MPs still felt compelled to vote on an amendment saying the exact same thing in order to press the Prime Minister to honour her promise? And isn't it even more telling that, despite both Government and opposition front benches supporting this amendment, 20 Conservative Brexiteers voted against it, and over 80 Conservative MPs and all but one of the DUP Members abstained. If further evidence were needed that these extremists stand ready to pull the rug from under the Prime Minister at the moment of their choosing, that is it.

And yet the Government still won't rule out 'no deal'. The Prime Minister could give that commitment and she has refused to. How can the Prime Minister justify the statement that the Government will ultimately make a success of 'no deal'? This on the same day as the UK Government published their assessment of what 'no deal' means—an analysis that makes it abundantly clear that the UK Government is not even remotely prepared for such an outcome. By their own assessment, only two thirds of the UK Government's most critical 'no deal' projects are on track. Fewer than a quarter of the businesses that currently export to the EU have applied for the documentation they will need to continue to do so in a 'no deal' situation. On trade, the trade Secretary's assurances that all existing EU trade agreements would be in place by 29 March lie in tatters. Agreements will not be in place for some of the key trading nations outside the EU, including Japan and Turkey. We are still waiting, with three weeks to go, for the Government to publish its proposals for UK tariffs in the event of 'no deal'. Without parliamentary backing for these, not only will UK companies be faced with new tariff and non-tariff barriers as high as 87 per cent on frozen beef exports, at least 45 per cent on lamb exports, and 10 per cent on finished vehicles in the car industry, they could also be hit by competition by tariff-free imports of all types of goods from all over the world.

It is no wonder that all the UK's business organisations have called for the Government to rule out 'no deal'. To quote Adam Marshall of the British Chambers of Commerce, 'It is time', he said,

'to be honest. Government and its agencies are not prepared for a "no deal" exit on 29 March. Neither are many businesses.'

He goes on:

'The overriding priority must be to assure businesses, employees, investors and communities that an unwanted "no deal" scenario will not be allowed to happen by default on March 29.'

But the motion before us today does more than just call for 'no deal' to be put off. It insists that 'no deal' must be ruled out as an acceptable strategy at any time. Because 'no deal' damage is not only about the risk of short-term chaos at our ports, disruption to supplies of medicines and food, to just-in-time supply chains, not only about overseas healthcare problems for holiday makers, the loss of pet passports or automatic insurance coverage for drivers in the EU, not only about short-term economic shocks, substantial as those may be; the threat of 'no deal' is one of long-term structural damage to our economy. All credible economic analysis shows that there will be major long-term economic damage from a 'no deal' Brexit, with the economy around 10 per cent smaller than otherwise it would be. The scale of this impact is comparable to the kind of fallout we saw following the financial crisis, but this time, incredibly, it'll be the result of a conscious choice by the UK Government. 

And a smaller economy is not about statistics and models and graphs, it is about jobs and livelihoods. People's incomes will also be lower than they would have been—around £2,000 per head in Wales. There will be less tax revenue to fund public services, compounding the effects of the lost decade since the recession. And, if we are driven off a Brexit cliff-edge, we risk the long-term undermining of our economy and a decimation of industry at a scale not seen since the de-industrialisation that we know savaged communities right across Wales in the 1980s.

And this cannot be averted by parliamentary tactics and manoeuvers, as the Prime Minister hopes. It requires leadership. It requires a change of strategy. It is little comfort to avert 'no deal' in three weeks only to be hit with it in three months. And while no-one in the EU will want a 'no deal' outcome, such a scenario will be less damaging to the EU-27 after the European elections than it would be before. So, our demand is for the Government to rule out 'no deal' full stop. And this is urgent. The effects of anticipating 'no deal' are already being felt, with investors pulling out of the UK or cancelling investment plans, and the impacts will get worse every day the uncertainty is allowed to continue. By failing to rule out 'no deal', the UK Government is acting recklessly with the livelihoods of households in every corner of the UK. 

An extension of article 50 is not, on its own, sufficient, but it is necessary to ensure we don't have a 'no deal' Brexit by accident in three weeks' time, and the time to prevent that is now. The EU-27 are clear that, while they would support an extension, the UK Government must give a clear reason for it. Extra time for obfuscation and ambiguity will not persuade our partners and it will not serve the UK. What the Prime Minister must do is clearly signal her intention to take decisive action, either to rewrite the political declaration and make a statutory commitment to the closest possible economic relationship with the EU that is compatible with no longer being a member state—a position that we believe can command a stable majority in the House of Commons and the support of the EU-27—or, failing that, to hold a public vote on the way forward. 

We will not be supporting the UKIP amendment and, for different reasons, we will not be supporting the Plaid amendment. Supporting this motion in no way undermines our position as a party and as a Welsh Government on a referendum. We are on record as a party and a Government as supporting a referendum as a way of resolving this. This motion, however, is drafted in a way that enables us to send a simple and united message between Scotland and Wales that we do not want a 'no deal' Brexit and that the threat must be removed now. 

Llywydd, mae hi'n amlwg bod Prif Weinidog y DU wedi colli ymddiriedaeth y Senedd. Mae hi wedi bod yn gwyro o un ochr y ffordd i'r llall, yn ceisio plesio yn gyntaf y Brexitwyr yna'r arhoswyr yn ei rhengoedd ei hun yn hytrach na gosod cwrs cyson. Mae'r ffordd y mae hi yn ein gyrru ni ar ei hyd yn dal i arwain at ymyl dibyn.

Yn gyntaf fe gawsom ni'r oedi gyda'r bleidlais ystyrlon ym mis Rhagfyr, yna cytundeb y Prif Weinidog yn cael ei drechu mewn modd na welwyd ei debyg erioed o'r blaen. Yna, yn hytrach nag estyn allan mewn gwirionedd ar sail drawsbleidiol, mae'r Prif Weinidog yn ceisio tawelu'r eithafwyr yn ei rhengoedd ei hun, a mynd ar drywydd strategaeth o ganiatáu i amser ddirwyn i ben. Ac yn fwy enbyd na dim, cytunodd i welliant Brady, sydd mewn gwirionedd yn torri'r cytundeb yr oedd hi wedi dod iddo gyda'n 27 partner yn yr UE—cytundeb yr oedd hi wedi dweud dro ar ôl tro ac mewn pob difrif calon wrth Dŷ'r Cyffredin oedd y gorau a oedd ar gael. Pan yr oedd Prif Weinidog Cymru ym Mrwsel yr wythnos diwethaf roedd yn gwbl grediniol fod y tro pedol llwyr yma wedi tanseilio nid yn unig hygrededd personol Prif Weinidog y DU, ond ewyllys da tuag at y Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd. Yna, yr wythnos diwethaf, yn wyneb gwrthryfel gan rai o aelodau mwy rhesymol ei chabinet, taflodd lwch unwaith eto i lygaid ei ASau, gan addo pleidlais gyfrwymol ar estyniad i Erthygl 50 ar yr unfed awr ar ddeg dim ond petai ei chytundeb yn cael ei wrthod unwaith eto, a phetai'r Senedd yn ailadrodd ei barn sy'n berffaith glir fod ymadael heb gytundeb yn annerbyniol.

Llywydd, onid yw hi'n dweud cyfrolau, er i Brif Weinidog y DU roi ei gair ar y gyfres hon o bleidleisiau, bod Aelodau Seneddol yn dal yn teimlo rheidrwydd i bleidleisio ar welliant sy'n dweud yr un peth yn union er mwyn pwyso ar y Prif Weinidog i anrhydeddu ei haddewid? Ac onid yw hi'n fwy arwyddocaol, er gwaethaf y Llywodraeth a meinciau blaen y gwrthbleidiau yn cefnogi'r gwelliant hwn, y pleidleisiodd 20 o Frecsitwyr Ceidwadol yn ei erbyn, ac i fwy nag 80 o Aelodau Seneddol Ceidwadol a phawb ond un o Aelodau'r DUP ymatal. Pe byddai angen mwy o dystiolaeth fod yr eithafwyr hyn yn barod i dynnu'r carped o dan y Prif Weinidog ar adeg o'u dewis eu hunain, dyna'r dystiolaeth.

Ac eto mae'r Llywodraeth yn dal i ddiystyru ymadael heb gytundeb. Gallai Prif Weinidog y DU roi'r ymrwymiad hwnnw ac mae hi wedi gwrthod. Sut all y Prif Weinidog gyfiawnhau'r datganiad y bydd y Llywodraeth yn y pen draw yn gwneud llwyddiant o ymadael heb gytundeb? Hyn ar yr un diwrnod ag yr oedd Llywodraeth y DU yn cyhoeddi ei hasesiad o beth fyddai ymadael heb gytundeb yn ei olygu—dadansoddiad sy'n ei gwneud hi'n gwbl glir nad yw Llywodraeth y DU yn agos o gwbl i fod yn barod ar gyfer canlyniad o'r fath. Yn ôl eu hasesiad eu hunain, dim ond dwy ran o dair o brosiectau mwyaf allweddol Llywodraeth y DU o ran ymadael heb gytundeb sydd ar y trywydd iawn. Mae llai na chwarter y busnesau hynny sydd ar hyn o bryd yn allforio i'r UE wedi gwneud cais am y ddogfennaeth fydd ei hangen arnyn nhw i barhau i wneud hynny mewn sefyllfa o ymadael heb gytundeb. O ran masnach, mae sicrwydd yr Ysgrifennydd masnach y byddai holl gytundebau masnach presennol yr UE ar waith erbyn 29 Mawrth yn deilchion. Ni fydd cytundebau ar waith ar gyfer rhai o'r prif wledydd masnachu y tu allan i'r UE, gan gynnwys Japan a Thwrci. Rydym ni'n dal i aros, gyda thair wythnos ar ôl, i'r Llywodraeth gyhoeddi ei chynigion ar gyfer tariffau'r DU mewn achos o ymadael heb gytundeb. Heb gefnogaeth seneddol ar gyfer y rhain, nid yn unig bydd cwmnïau yn y DU yn wynebu rhwystrau tariff a di-dariff newydd mor uchel ag 87 y cant ar allforion cig eidion wedi'u rhewi, o leiaf 45 y cant ar allforion cig oen, a 10 y cant ar gerbydau gorffenedig yn y diwydiant ceir, gallent hefyd fod ar eu colled oherwydd cystadleuaeth mewnforion di-dariff o bob math o nwyddau o bob rhan o'r byd.

Nid yw'n syndod bod holl sefydliadau busnes y DU wedi galw ar y Llywodraeth i ddiystyru ymadael heb gytundeb. I ddyfynnu Adam Marshall o Siambrau Masnach Prydain, Mae'n bryd, dywedodd,

bod yn onest. Nid yw'r Llywodraeth a'i hasiantaethau yn barod i ymadael heb gytundeb ar 29 Mawrth. Nid yw llawer o fusnesau chwaith.

Aiff yn ei flaen:

Y brif flaenoriaeth o bell ffordd yw sicrhau busnesau, gweithwyr, buddsoddwyr a chymunedau na chaiff y sefyllfa nad oes mo'i heisiau o ymadael heb gytundeb ddigwydd yn ddiofyn ar 29 Mawrth.

Ond mae'r cynnig ger ein bron heddiw yn gwneud mwy na dim ond galw am ddiystyru ymadael heb gytundeb. Mae'n mynnu bod yn rhaid diystyru ymadael heb gytundeb fel strategaeth dderbyniol ar unrhyw adeg. Oherwydd nid yw difrod ymadael heb gytundeb dim ond ynglŷn â'r risg o anhrefn tymor byr yn ein porthladdoedd, amharu ar gyflenwadau bwyd a meddyginiaethau a chadwyni cyflenwi i'r funud, nid yw dim ond ynglŷn â phroblemau gofal iechyd dramor ar gyfer pobl sy'n mynd ar eu gwyliau, colli pasbortau anifeiliaid anwes neu sicrwydd yswiriant awtomatig i yrwyr yn yr UE, nid yn unig am ysgytiadau economaidd tymor byr, er mor sylweddol y bydd y rhai hynny; mae'r bygythiad o ymadael heb gytundeb yn un o ddifrod strwythurol hirdymor i'n heconomi. Mae pob dadansoddiad economaidd credadwy yn dangos y bydd difrod economaidd hirdymor sylweddol yn sgil Brexit heb gytundeb, gyda'r economi tua 10 y cant yn llai nag y byddai fel arall. Mae graddfa'r effaith hon yn debyg i'r math o ganlyniadau a welsom ni yn dilyn yr argyfwng ariannol, ond y tro hwn, yn anhygoel, bydd yn ganlyniad dewis ymwybodol gan Lywodraeth y DU.

Ac nid yw economi llai ynglŷn ag ystadegau a modelau a graffiau, mae'n ymwneud â swyddi a bywoliaethau. Bydd incwm pobl hefyd yn is nag y byddai wedi bod—tua £2,000 y pen yng Nghymru. Bydd llai o refeniw treth i ariannu gwasanaethau cyhoeddus, a fydd yn gwaethygu effeithiau'r degawd coll ers y dirwasgiad. Ac, os cawn ni ein gyrru dros ddibyn Brexit, mae perygl inni danseilio ein heconomi yn hirdymor a chwalu'r diwydiant ar raddfa na welwyd ers y dad-ddiwydiannu y gwyddom ni y distrywiodd cymunedau ledled Cymru yn y 1980au.

Ac ni ellir osgoi hyn gyda thactegau ac ystrywiau Seneddol, fel mae Prif Weinidog y DU yn gobeithio. Mae angen arweinyddiaeth. Mae angen newid mewn strategaeth. Nid yw hi'n fawr o gysur osgoi ymadael heb gytundeb mewn tair wythnos ond i orfod wynebu hynny eto mewn tri mis. Ac er na fydd ar unrhyw un yn yr UE eisiau canlyniad o ymadael heb gytundeb, bydd sefyllfa o'r fath yn llai niweidiol i 27 gwlad yr UE ar ôl yr etholiadau Ewropeaidd nag y byddai cyn y rheini. Felly, rydym ni'n galw ar y Llywodraeth i ddiystyru ymadael heb gytundeb yn llwyr. Ac mae hyn yn fater o frys. Eisoes mae effeithiau rhagweld ymadael heb gytundeb i'w teimlo, gyda buddsoddwyr yn ymadael â'r DU neu'n terfynu cynlluniau buddsoddi, a bydd yr effeithiau yn gwaethygu bob dydd y caniateir i'r ansicrwydd hwn barhau. Drwy fethu â diystyru ymadael heb gytundeb, mae Llywodraeth y DU yn gweithredu'n fyrbwyll â bywoliaeth aelwydydd ym mhob cwr o'r DU.

Nid yw estyniad i erthygl 50, ar ei ben ei hun, yn ddigonol, ond mae'n angenrheidiol i sicrhau nad oes gennym ni Brexit heb gytundeb drwy ddamwain ymhen tair wythnos, a'r amser i atal hynny yw nawr. Mae 27 gwlad yr UE yn glir, er y byddent yn cefnogi estyniad, rhaid i Lywodraeth y DU roi rheswm clir ar ei gyfer. Ni fydd amser ychwanegol er mwyn gwamalu ac amwysedd yn perswadio ein partneriaid ac ni fydd yn llesol i'r DU. Yr hyn y mae'n rhaid i'r Prif Weinidog ei wneud yw rhoi awgrym clir o'i bwriad i weithredu'n bendant, naill ai i ailysgrifennu'r datganiad gwleidyddol a gwneud ymrwymiad statudol i'r berthynas economaidd agosaf bosib â'r UE sy'n gydnaws â pheidio â bod bellach yn aelod-wladwriaeth—sefyllfa y credwn y gall hawlio mwyafrif sefydlog yn Nhŷ'r Cyffredin a chefnogaeth 27 gwlad yr UE—neu, yn absenoldeb hynny, i gynnal pleidlais gyhoeddus ar y ffordd ymlaen.

Ni fyddwn yn cefnogi gwelliant UKIP ac, am wahanol resymau, ni fyddwn yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru. Nid yw cefnogi'r cynnig hwn mewn unrhyw fodd yn tanseilio ein safbwynt fel plaid nac fel Llywodraeth Cymru o ran cael refferendwm. Rydym ni wedi dweud ar goedd fel plaid a Llywodraeth ein bod yn cefnogi refferendwm fel ffordd o ddatrys hyn. Mae'r cynnig hwn, fodd bynnag, wedi'i ddrafftio mewn ffordd sy'n ein galluogi i anfon neges syml ac unedig rhwng Cymru a'r Alban nad ydym ni eisiau Brexit heb gytundeb a bod yn rhaid dileu'r bygythiad yn awr.

16:55

Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a dwi'n galw ar Neil Hamilton i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett. Neil Hamilton. 

I have selected two amendments to the motion, and I call on Neil Hamilton to move amendment 1, tabled in the name of Gareth Bennett. Neil Hamilton. 

Gwelliant 1—Gareth Bennett

Dileu popeth a rhoi yn ei le:

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:

1. Yn dwyn i gof fod Llywodraeth y DU, cyn y refferendwm ym mis Mehefin 2016, wedi anfon llyfryn at bob aelwyd yn y Deyrnas Unedig, yn datgan, o dan y pennawd 'Penderfyniad Unwaith Mewn Cenhedlaeth', 'Cred y Llywodraeth mai pleidleisio dros aros yn yr Undeb Ewropeaidd yw’r penderfyniad gorau i’r D.U.', ond hefyd, 'Chi sydd i benderfynu. Bydd y Llywodraeth yn gweithredu ar eich penderfyniad.'.

2. Yn credu mai modd drefnus o adael yr Undeb Ewropeaidd ar 29 Mawrth 2019 fyddai orau, ond yn penderfynu, os na ellir cael cytundeb rhwng y Deyras Unedig a'r Undeb Ewropeaidd, na ddylid ymestyn proses Erthygl 50, gan y byddai hyn yn parhau'r ansicrwydd ac yn bradychu ewyllys ddemocrataidd pobl Cymru a'r Deyrnas Unedig, a bleidleisiodd yn bendant dros adael yr UE.

3. Yn galw ar Lywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru i dderbyn y tebygolrwydd y byddwn yn gadael yr UE ar delerau Sefydliad Masnach y Byd ar 29 Mawrth 2019, a chanolbwyntio ein holl ymdrechion erbyn hyn ar baratoi ar gyfer y canlyniad hwn.

Amendment 1—Gareth Bennett

Delete all and replace with:

To propose that the National Assembly for Wales:

1. Recalls that, before the June 2016 referendum, the UK Government sent to all households in the United Kingdom a booklet stating, under the heading 'A Once in a Generation Decision', 'The Government believes it is in the best interests of the UK to remain in the EU', but also, 'This is your decision. The Government will implement what you decide'.

2. Believes that an orderly exit from the European Union on 29 March 2019 would be preferable, but resolves that if no deal can be reached between the United Kingdom and European Union, there should be no extension to the Article 50 process, as this would perpetuate uncertainty and betray the democratic will of the people of Wales and the United Kingdom, who voted decisively to leave the EU.

3. Calls on the UK Government and the Welsh Government to accept the likelihood that we will be leaving the EU on World Trade Organisation terms on 29 March 2019, and to now concentrate all efforts on preparing for this outcome.

Cynigiwyd gwelliant 1.

Amendment 1 moved.

Diolch yn fawr, Llywydd. I beg to move the amendment standing in the name of Gareth Bennett. 

I think the Counsel General was fundamentally misconceived in his speech in treating seriously some of the things that the Prime Minister has said. I don't believe that she has ever wanted a 'no deal'; I don't think she's ever actually wanted to leave the EU in any meaningful sense at all, and all the ricocheting that he described and all the meaningless and vacuous statements that have been eaten as soon as they've been emitted from her mouth are merely ruses to get her through the latest political crisis that her own incompetence has landed her in.

Diolch yn fawr, Llywydd. Gofynnaf am gael cynnig y gwelliant yn enw Gareth Bennett.

Rwy'n credu bod y Cwnsler Cyffredinol yn gyfeiliornus yn y bôn yn ei araith yn trin o ddifrif rhai o'r pethau a ddywedodd Prif Weinidog y DU. Nid wyf yn credu y bu hi erioed eisiau ymadael heb gytundeb; nid wyf yn credu y bu hi erioed mewn gwirionedd eisiau gadael yr UE mewn unrhyw fodd ystyrlon o gwbl, a bod yr holl adlamu a ddisgrifiodd a'r holl ddatganiadau diystyr a difeddwl a gafodd eu llyncu cyn gynted ag y daethon nhw allan o'i cheg yn ddim byd ond castiau i gael ei hun drwy'r argyfwng gwleidyddol diweddaraf a ddaeth iddi drwy ei hanghymhwysedd ei hun.

But let's go back to before the referendum in 2016 and look at the document that the Government sent, at our expense, to every single household in the country, this document that conjured up all sorts of horrors of leaving the EU at all, which was designed to try to frighten people into voting in the referendum to stay in. On one page, under the headline, 'Once in a generation decision'—a generation is 25 years—once in a generation referendum, it said this:

'The Government believes it is in the best interests of the UK to remain in the EU.'

And then it says,

'This is your decision. The Government will implement what you decide.'

The people did decide: they voted to leave the EU, no ifs or buts. There was no prevarication in the question. It was perfectly clear: it was either in or out, and the people voted out. I don't believe that Theresa May actually ever accepted that decision, any more than the Welsh Government accepts it, any more than the Scottish Government accepts it, any more, actually, than 500 remainer MPs in the House of Commons—or the majority of them, at any rate—have accepted that result. And what we have seen in the last two and a half years is a calculated deceit designed not just to undermine the referendum result, but actually to frustrate it altogether.

In the 2017 general election, the Conservative Party manifesto said that,

'under Theresa May's strong and stable leadership, [we] can negotiate the best possible deal for our country....We will make sure we have certainty and clarity over our future, control of our own laws, and a more unified, strengthened United Kingdom...we will no longer be members of the single market or customs union...We want fair, orderly negotiations, minimising disruption and giving as much certainty as possible', 

and,

'we continue to believe that no deal is better than a bad deal for the UK.'

Yet now we have a so-called 'deal' from Theresa May that, amazingly, decides to keep most of the costs of EU membership whilst junking most of the benefits. It also requires Britain to cede part of its territory, in effect, to a foreign jurisdiction, Northern Ireland, and it allows Brussels to control our commerce with non-EU states even after we have technically left the European Union. We'll have no vote; no veto; no unilateral power to leave if this deal is accepted. It's an insult to those who believe in parliamentary sovereignty; it's an insult to those who believe in the union of the United Kingdom; and it's certainly an insult to anybody who believes in the principle of free trade.

And, of course, the key to all this lies with the attitude in these negotiations of the EU negotiators themselves—Michel Barnier, who said in 2016,

'I'll have done my job if, in the end, the exit terms are so bad that the British would rather stay in the EU.'

So, what we've seen is a pincer movement in the last couple of years of the EU negotiators on the one hand and the British negotiators on the other. The chief negotiator, of course, is a civil servant in both cases: there's no politician in charge of this process because Theresa May has contracted that out. What we have seen is a pincer movement designed on both sides, actually, to achieve the same result, which is, effectively, to keep us inside the EU.

And the various concessions that have been granted to the European Research Group, of course, are pretty meaningless, because they've had to accept that there'll be a continuing role for the ECJ after we leave; they've had to accept that we'll have non-voting membership of the EU, an absurdly one-sided arbitration mechanism that is created, and we'll have to pay over at least £39 billion to the European Union for absolutely nothing. And that's even without the trade agreement that we're supposed to have at the end of this negotiating process.

In article 50 of the Lisbon Treaty, now the Treaty of Union, the two-year period was designed to encompass and encapsulate the negotiating for Britain's future trading relationship with the EU. If this deal is accepted, we haven't actually even started that process yet, more than two years after the people decided that we should leave. There is absolutely nothing on the table in exchange for anything that Theresa May has conceded.

The president of the Irish Farmers Association, Joe Healy, said last week that,

'It is very important that the UK in any deal wouldn't be able to go off and do their own trade deals with other countries'.

That's what this is all about, ultimately: actually tying Britain's arms behind its back in its relationship with countries elsewhere in the world so that we will not be able to take advantage of the freedoms of leaving the EU. And as far as the EU is concerned, the dismemberment of the United Kingdom, quitting the single market for Northern—. The dismemberment of Northern Ireland from the United Kingdom is the price that we have to pay for our technical leaving.

So, this is, actually, I think, an insult to the British people and to the decision that they made two and a half years ago. Parliament contracted out that decision to the people, and now you, the elected politicians who were put here by them and their votes, are trying to undermine the British people themselves. I can tell you this, that if we do not actually leave the EU, then people's faith in politics and politicians will be at an all-time low, and, in fact, things may get a good deal worse than that.

Ond gadewch inni fynd yn ôl i'r adeg cyn y refferendwm yn 2016 ac edrych ar y ddogfen a anfonodd y Llywodraeth, ar ein cost ein hunain, i bob un cartref yn y wlad, y ddogfen hon a ddarluniodd pob math o erchyllterau ynglŷn â gadael yr UE, a gynlluniwyd i geisio dychryn pobl i bleidleisio yn y refferendwm i aros. Ar un dudalen, o dan y pennawd, 'penderfyniad unwaith mewn cenhedlaeth'—mae cenhedlaeth yn 25 mlynedd—refferendwm unwaith mewn cenhedlaeth, dywedodd hyn:

Mae'r Llywodraeth yn credu mai'r peth gorau i'r DU yw aros yn yr UE.

Ac yna mae'n dweud,

Eich penderfyniad chi yw hwn. Bydd y Llywodraeth yn gweithredu'r hyn y byddwch chi yn ei benderfynu.

Fe wnaeth y bobl benderfynu: fe wnaethon nhw bleidleisio i adael yr UE, a dyna ddiwedd arni. Nid oedd unrhyw amwysedd yn y cwestiwn. Roedd hi'n berffaith amlwg: roeddem ni naill ai i aros neu i adael, ac fe bleidleisiodd y bobl i adael. Nid wyf yn credu bod Theresa May mewn gwirionedd erioed wedi derbyn y penderfyniad hwnnw, ddim mwy nag y mae Llywodraeth Cymru yn ei dderbyn, ddim mwy nag y mae Llywodraeth yr Alban yn ei dderbyn, ddim mwy, mewn gwirionedd, nag y mae 500 o Aelodau Seneddol yn Nhŷ'r Cyffredin sydd eisiau aros—neu y rhan fwyaf ohonyn nhw, ar unrhyw gyfrif—wedi derbyn y canlyniad hwnnw. A'r hyn yr ydym ni wedi'i weld yn y ddwy flynedd a hanner diwethaf yw twyll bwriadol wedi ei gynllunio nid yn unig i danseilio canlyniad y refferendwm, ond mewn gwirionedd i'w rwystro'n gyfan gwbl.

Yn etholiad cyffredinol 2017, dywedodd maniffesto'r Blaid Geidwadol:

o dan arweinyddiaeth gref a sefydlog Theresa May, gallwn negodi'r cytundeb gorau posibl ar gyfer ein gwlad... Byddwn yn sicrhau bod gennym ni sicrwydd ac eglurder o ran ein dyfodol, rheolaeth o'n cyfreithiau ein hunain, a Theyrnas Unedig fwy unedig, cryfach...ni fyddwn ni bellach yn aelodau o'r farchnad sengl nac undeb tollau...Rydym ni eisiau negodiadau teg, trefnus, fydd yn tarfu cyn lleied â phosibl ac yn rhoi cymaint o sicrwydd â phosibl,

a,

rydym ni'n parhau i gredu bod dim cytundeb yn well na chytundeb gwael ar gyfer y DU.

Eto mae gennym ni bellach gytundeb honedig gan Theresa May sydd, yn rhyfeddol, yn penderfynu cadw'r rhan fwyaf o gostau aelodaeth o'r UE gan wfftio'r rhan fwyaf o'r manteision. Mae hefyd yn ei gwneud hi'n ofynnol i Brydain ildio rhan o'i thiriogaeth, mewn gwirionedd, i awdurdodaeth tramor, Gogledd Iwerddon, ac mae'n caniatáu i Frwsel reoli ein masnach â gwladwriaethau nad ydyn nhw'n aelodau o'r UE hyd yn oed ar ôl inni, yn dechnegol, adael yr Undeb Ewropeaidd. Ni fydd gennym ni unrhyw bleidlais; unrhyw feto; dim grym unochrog i adael os derbynnir y cytundeb hwn. Mae'n sarhad ar rai sy'n credu mewn sofraniaeth seneddol; Mae'n sarhad ar rai sy'n credu yn undeb y Deyrnas Unedig; ac yn sicr mae'n sarhad ar unrhyw un sy'n credu yn egwyddor masnach rydd.

Ac, wrth gwrs, gwraidd hyn i gyd yw agwedd negodwyr yr UE eu hunain i'r negodiadau hyn—Michel Barnier, a ddywedodd yn 2016,

Byddaf wedi gwneud fy ngwaith os, yn y pen draw, bydd y telerau ymadael mor ddrwg fel y byddai'n well gan bobl Prydain aros yn yr UE.

Felly, yr hyn a welsom ni yw ymosodiad deublyg dros y ddwy flynedd diwethaf gan negodwyr yr UE ar y naill law a negodwyr Prydain ar y llall. Mae'r prif negodwr, wrth gwrs, yn was sifil yn y ddau achos: nid oes unrhyw wleidydd yn gyfrifol am y broses hon oherwydd bod Theresa May wedi cytuno na fydd hynny'n digwydd. Yr hyn yr ydym ni wedi ei weld yw ymosodiad deublyg wedi ei gynllunio o'r ddwy ochr, mewn gwirionedd, i gael yr un canlyniad, sef, i bob pwrpas, ein cadw yn yr UE.

Ac mae'r amrywiol gonsesiynau a roddwyd i'r Grŵp Ymchwil Ewropeaidd, wrth gwrs, yn eithaf diystyr, oherwydd bu'n rhaid iddyn nhw dderbyn y bydd swyddogaeth barhaus i Lys Cyfiawnder Ewrop ar ôl inni adael; maen nhw wedi gorfod derbyn y bydd gennym ni aelodaeth heb bleidlais o'r UE, dull cymrodeddu unochrog hurt sydd wedi'i greu, a bydd yn rhaid inni dalu o leiaf £39 biliwn i'r Undeb Ewropeaidd am ddim byd o gwbl. Ac mae hynny hyd yn oed heb y cytundeb masnach yr ydym ni i fod i'w gael ar ddiwedd y broses negodi hon.

Yn erthygl 50 o Gytuniad Lisbon, sef Cytuniad yr Undeb bellach, cynlluniwyd y cyfnod dwy flynedd i gwmpasu a chrynhoi'r negodi am berthynas fasnachu Prydain gyda'r UE yn y dyfodol. Os derbynnir y cytundeb hwn, nid ydym ni mewn gwirionedd hyd yn oed wedi dechrau'r broses honno eto, fwy na dwy flynedd ar ôl i'r bobl benderfynu y dylem ni adael. Does dim byd o gwbl yn cael ei gynnig yn gyfnewid am unrhyw beth y mae Theresa May wedi ei ildio.

Dywedodd Llywydd Cymdeithas Ffermwyr Iwerddon, Joe Healy, yr wythnos diwethaf,

Mae hi'n bwysig iawn na fydd y DU mewn unrhyw gytundeb yn gallu mynd ati i wneud eu cytundebau masnach ei hun â gwledydd eraill.

Dyna hanfod hyn i gyd, yn y pen draw: mewn gwirionedd clymu breichiau Prydain y tu ôl i'w chefn yn ei pherthynas â gwledydd eraill yn y byd fel na fyddwn ni'n gallu manteisio ar y rhyddid o adael yr UE. A chyn belled â bod yr UE dan sylw, datgymalu'r Deyrnas Unedig, gadael y farchnad sengl ar gyfer Gogledd—. Gwahanu Gogledd Iwerddon o'r Deyrnas Unedig yw'r pris y mae'n rhaid inni ei dalu am ein hymadawiad technegol.

Felly, mae hyn, mewn gwirionedd, rwy'n credu, yn sarhad ar bobl Prydain ac ar y penderfyniad a wnaethon nhw ddwy flynedd a hanner yn ôl. Fe wnaeth y Senedd gontractio'r penderfyniad hwnnw i'r bobl, a bellach rydych chi, y gwleidyddion etholedig a roddwyd yma ganddyn nhw a'u pleidlais, yn ceisio tanseilio pobl Prydain eu hunain. Fe allaf i ddweud hyn wrthych chi, os nad ydym ni mewn gwirionedd yn gadael yr UE, yna bydd ffydd pobl mewn gwleidyddiaeth a gwleidyddion ar ei isaf erioed, ac, yn wir, efallai y bydd pethau'n mynd gryn dipyn yn waeth na hynny.

17:05

Adam Price i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Adam Price.

Adam Price to move amendment 2 tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Adam Price.

Gwelliant 2—Rhun ap Iorwerth

Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:

Yn credu mai'r ffordd orau ymlaen yw cynnal pleidlais y bobl, er mwyn galluogi dewis democrataidd rhwng cytundeb y Prif Weinidog ar gyfer ymadael â'r UE ac aros yn yr UE , ac yn galw ar Lywodraeth y DU i amlinellu ei chynlluniau i gynnal pleidlais o'r fath ar unwaith.

Amendment 2—Rhun ap Iorwerth

Add as new point at end of motion:

Believes that the best way forward is for a people’s vote to be held, to enable a democratic choice between the Prime Minister’s EU exit deal and remaining in the EU, and calls on the UK Government to set out its plans to hold such a vote immediately.

Cynigiwyd gwelliant 2.

Amendment 2 moved.

Diolch, Llywydd, ac rydw i’n symud y gwelliant yn enw fy nghyd-Aelod Rhun ap Iorwerth. Rŷn ni, wrth gwrs, yn gyd-lofnodion i’r cynnig sydd wedi’i gosod gan y Llywodraeth, ac rŷn ni’n croesawu’r cyfle i gydweithio â’n cefndryd Celtaidd yn yr Alban. Mae’n arbrawf arloesol y dylid, efallai, ei efelychu yn y dyfodol mewn cyd-destunau eraill. Rŷn ni, wrth gwrs, yn cyd-fynd yn hollol â'r hyn mae’r cynnig yn ei ddweud ynglŷn â’r ddêl mae Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol yn ei chyflwyno a’r difrod byddai hynny’n cynrychioli o ran sefyllfa Cymru, ond, wrth gwrs, yn fwy na hynny hyd yn oed, y gyflafan fyddai’n deillio o ganlyniad ein bod ni’n gadael yr Undeb Ewropeaidd mewn ychydig ddyddiau heb gytundeb o gwbl.

Ond, wrth gwrs, y rheswm pam rŷn ni wedi gosod y gwelliant lawr yw y byddem ni wedi dymuno i’r cynnig fynd yn bellach. Un o’r gwersi, dwi’n meddwl, buaswn i’n cynnig i’r Llywodraeth yw y dylid bod wedi ein cynnwys ni yn y trafodaethau yn amlwg a oedd wedi digwydd er mwyn llunio’r cynnig. Dwi’n cymryd yr oedd y trafodaethau yna wedi digwydd yn yr Alban—neu dyna dwi'n dehongli o’r sefyllfa—ond doedden nhw ddim wedi digwydd fan hyn. Felly, mae’n anodd iawn i ni fod yn rhan o’r broses, felly, a chreu’r math o undod mae’r Llywodraeth yn dyheu am weld oni bai ein bod ni’n cael ein cynnwys yn y trafodaethau hynny.

Thank you, Llywydd, and I do move the amendment in the name of my fellow Member Rhun ap Iorwerth. We, of course, are co-submitters of the motion tabled by the Government, and we welcome the opportunity to work with our Celtic cousins in Scotland. It is an innovative approach that we should also, perhaps, adopt in future in other contexts. We, of course, agree entirely with what the motion has to say about the deal that the UK Government has brought forward and the damage that that would do in terms of Wales's position, but more than that, the calamity that would emerge from a 'no deal' Brexit in just a few days' time.

But, of course, the reason why we’ve tabled the amendment is that we would have wanted to see the motion going further. One of the lessons that I would suggest to Government is that we should have been included in the negotiations that clearly took place in drawing up this motion. I assume that those negotiations happened in Scotland—or that’s my interpretation of the situation—but they hadn’t happened here. So, it’s difficult for us to participate in the process in that sense and create the kind of unity that the Government wishes to see, unless we are included in those negotiations.

And I think that it is incumbent—. We are in dangerous times in all kinds of senses: 24 days out from what I think most of us would accept is a disaster—a disaster for our economy, but also a disaster for our politics and our political institutions. Trust is at an all-time low. Neil Hamilton is right in this regard, at least—not words I would say very often. But it is a result, of course, of the kind of lies that were at the heart of the referendum campaign and then, subsequently, the complete paralysis that we've seen at Westminster.

And the reason that we propose this amendment is: it's not enough just to say we are opposed to 'no deal'—of course we are—but we cannot either be in a position of tacitly facilitating no progress. So, simply arguing—. Indeed, as the Counsel General himself said, the European Union will expect, of course, any application for an extension to article 50 to be associated with a purpose. We have long come to the conclusion that the only purpose, the only realistic resolution of the situation we find ourselves in, is a people's vote. Because time is now pressing we are in a position where the fierce urgency of now has to dictate what we say and do, and that's the reason why we felt that it was incumbent upon us to lay this amendment down, which, unequivocally, calls for a people's vote. And we, of course, made a tentative step in that direction in January in calling for immediate preparations—this amendment goes further than that because we have to. We have to go further than that because we're running out of time.

I welcome the Damascene conversion that we've seen from the leader of the Labour Party at Westminster in the last few days, but I worry because it seems to me we're always in a position of one step forward, two steps back. So, even today, John McDonnell has been quoted, in response to a question, 'What will you do, in terms of whipping Labour Members at Westminster, crucially, in order to support the policy of a people's vote?' He said that they will be treated with the usual 'good humour and comradeship'. Therefore, there will be no consequences whatsoever, and therein lies—. If this is to be a real commitment, then we, all of us, absolutely have to unite, with just weeks to go, behind the only possible resolution of this issue for our nations.

That is why we do invite Members here—. I understand that maybe the leader of the Scottish Labour Party and the Scottish Labour group are in a different place on this, but in this Parliament, with this additional—it's an 'add' amendment, so we can still have the common text agreed, but let's, actually, in this Parliament say what we all think, I think, in Plaid Cymru and, I think, on the Labour benches as well, and call unequivocally for a people's vote, because that's the only way forward.

Ac rwy'n credu bod hynny'n ddyletswydd—. Rydym ni mewn oes beryglus ym mhob ystyr: 24 diwrnod o'r hyn y credaf y byddai'r rhan fwyaf ohonom ni'n ei dderbyn sy'n drychineb—trychineb i'n heconomi, ond hefyd yn drychineb i'n gwleidyddiaeth a'n sefydliadau gwleidyddol. Mae ymddiriedaeth ar ei hisaf erioed. Mae Neil Hamilton yn gywir yn hyn o beth, o leiaf—nid geiriau y byddwn yn eu dweud yn aml iawn. Ond mae'n ganlyniad, wrth gwrs, i'r math o gelwyddau a oedd wrth wraidd yr ymgyrch refferendwm ac yna, wedyn, y parlys llwyr yr ydym ni wedi ei weld yn San Steffan.

A'r rheswm yr ydym ni'n cynnig y gwelliant hwn yw: nid yw'n ddigon dweud ein bod yn gwrthwynebu ymadael heb gytundeb—wrth gwrs ein bod ni—ond ni allwn ni chwaith fod mewn sefyllfa o hwyluso dim cynnydd yn dawel. Felly, mae dadlau'n unig—. Yn wir, fel y dywedodd y Cwnsler Cyffredinol ei hun, bydd yr Undeb Ewropeaidd yn disgwyl, wrth gwrs, i unrhyw gais am estyniad i Erthygl 50 fod yn gysylltiedig â diben. Rydym ni ers tro byd wedi dod i'r casgliad mai'r unig ddiben, yr unig ddatrysiad realistig i'r sefyllfa y cawn ni ein hunain ynddi, yw pleidlais y bobl. Gan fod amser bellach yn brin rydym ni mewn sefyllfa lle mae'n rhaid i natur dyngedfennol yr eiliad hon fod yn gyfrifol am yr hyn yr ydym ni'n ei ddweud ac yn ei wneud, a dyna'r rheswm pam yr oeddem ni'n teimlo ei bod hi'n ddyletswydd arnom ni i osod y gwelliant hwn, sydd, yn ddigamsyniol, yn galw am bleidlais y bobl. Ac rydym ni, wrth gwrs, wedi gwneud cam bach i'r cyfeiriad hwnnw ym mis Ionawr drwy alw am baratoi ar unwaith—mae'r gwelliant hwn yn mynd ymhellach na hynny oherwydd bod rhaid inni wneud hynny. Mae'n rhaid inni fynd ymhellach na hynny oherwydd mae amser yn brin.

Rwy'n croesawu'r dröedigaeth lwyr a welsom ni gan arweinydd y Blaid Lafur yn San Steffan yn ystod y dyddiau diwethaf, ond rwy'n poeni oherwydd ymddengys i mi ein bod ni bob amser mewn sefyllfa o un cam ymlaen, dau gam yn ôl. Felly, hyd yn oed heddiw, dyfynnwyd John McDonnell, mewn ymateb i gwestiwn, 'Beth wnewch chi, o ran chwipio Aelodau Llafur yn San Steffan, yn hollbwysig, er mwyn cefnogi'r polisi o bleidlais y bobl?' Dywedodd y cânt eu trin gyda'r 'hwyliau da a'r cyfeillgarwch' arferol. Felly, ni fydd unrhyw oblygiadau o gwbl, ac yn hynny o beth—. Os yw hwn i fod yn ymrwymiad gwirioneddol, yna mae'n rhaid i ni, pob un ohonom ni, uno mewn difrif calon, gyda dim ond wythnosau i fynd i gefnogi'r unig ddatrysiad posib i'r mater hwn ar gyfer ein gwledydd. 

Dyna pam ein bod ni yn gwahodd Aelodau yma—. Rwy'n deall efallai bod gan arweinydd Plaid Lafur yr Alban a'r grŵp Llafur yn yr Alban safbwynt gwahanol ynglŷn â hyn, ond yn y Senedd hon, gyda'r gwelliant ychwanegol hwn—mae'n welliant 'ychwanegol', er mwyn inni allu cytuno ar y testun cyffredin o hyd, ond gadewch i ni, mewn gwirionedd, yn y Senedd hon ddweud yr hyn yr ydym ni i gyd yn ei feddwl, rwy'n credu, ym Mhlaid Cymru ac, rwy'n credu, ar y meinciau Llafur hefyd, a galw'n ddigamsyniol am bleidlais y bobl, oherwydd dyna'r unig ffordd ymlaen.

17:10

Llywydd, Brexit does not have my name on it, but I do accept the authority of the 2016 referendum and I do not believe that you can overturn a referendum. You have to implement it, and then the likes of people in my position can then work to scrutinise it, adapt it and even seek the repeal of that decision—that is how democracies work.

But, I do not underestimate the gravity of our current situation. Hearing Neil Hamilton talk about the dismemberment of the UK being a design of the EU, it is those Brexiteers in the elite who drove us to a situation where two thirds of the people of Scotland voted against secession from the EU and a clear majority of the people of Northern Ireland did likewise—the first time in their history that they've made a fundamental constitutional choice in Ulster that was more in line with the Republic of Ireland than the United Kingdom.

I do now need to turn to Mrs May's deal, because I sincerely believe it is the best option, in that it does, to some extent, I think, and certainly of all of the options that are available, to the maximum extent possible, reflect the 2016 referendum result, in that it was won by the 'leave' side but there was a substantial—a very substantial—vote to remain in the EU. Mrs May's deal is a clear Brexit, in that it ensures the UK leaves the economic and political structures of the EU, ends the jurisdiction of the European court and ends freedom of movement. I don't like any of that, I have to say—that's why I was for 'remain'—but it does honour, I think, the intentions of those who did vote 'leave'.

However, Mrs May's deal also recognises that the EU will be our largest economic partner for at least the foreseeable future and we need to seek a comprehensive trade deal. Again, I say to the likes of Mr Hamilton that at this very moment the Chinese and US Governments are negotiating ways of undermining the dispute-resolution mechanism of the World Trade Organization because they do not like its objectivity. That's the world we're going to live in—these huge power blocs pushing their way around, and even medium-sized powers will have to take the best terms they are given. It is not a happy picture.

Mrs May's deal also avoids the hard border between Northern Ireland and the EU whilst technological innovations are found that make an e-border possible. These technological innovations—this e-border—we were told by the likes of Mr Hamilton would be easy to set up. Now, the transition arrangements that they fear will lock us into the EU are because they realise that those technological innovations are still years away, despite your very casual assurances earlier. You have played politics very loosely with the peace process as a result of not taking this aspect of the decision that we took seriously.

In summary, Mrs May's deal is enough of a Brexit to make it coherent and something that can shape our future trading policy to some extent, however limited, and buttress an ongoing relationship with the EU. On that basis, I fully support it.

If I quickly look at the clearest alternatives, a hard Brexit based on WTO rules and possibly then a free trade agreement with the EU, either initially as a 'no deal' Brexit as some sort of managed break, I do accept is coherent. But the shock therapy and the risk attached to it would be very considerable, and it would create real jeopardy for the poorest in society. And we will have no idea what sort of Britain we are creating—a Singapore-on-Thames, as some have described it—but I don't think the people of Blaenau Gwent and Sunderland voted for that.

Norway plus, however conceived, is an option that would keep us in the single market. We would retain an element of the European court's jurisdiction, and we would also make payments into the EU. This has been summarised as EU membership without voting rights, which I'm afraid probably is an accurate description. I do not think that would reflect the 2016 referendum result. We would only nominally leave the EU, and Mrs May's deal is clearly preferable to that.  

Llywydd, nid wyf yn cefnogi Brexit, ond rwyf yn derbyn awdurdod refferendwm 2016 ac nid wyf yn credu y gallwch chi wrthdroi refferendwm. Mae'n rhaid ichi ei weithredu, ac yna gall pobl yn fy sefyllfa i wedyn weithio i graffu arno, ei addasu a hyd yn oed ceisio diddymu'r penderfyniad hwnnw—dyna sut mae democratiaeth yn gweithio.

Ond, nid wyf yn dibrisio difrifoldeb y sefyllfa yr ydym ni ynddi ar hyn o bryd. O glywed Neil Hamilton yn sôn fod datgymalu'r DU wedi ei ddylunio gan yr UE, y Brexitwyr hynny yn yr elît a'n gyrrodd i sefyllfa pan bleidleisiodd dwy ran o dair o bobl yr Alban yn erbyn gadael yr UE ac i fwyafrif clir bobl Gogledd Iwerddon wneud yn yr un modd—y tro cyntaf yn eu hanes iddyn nhw wneud dewis cyfansoddiadol sylfaenol yn Ulster a oedd yn fwy tebyg i Weriniaeth Iwerddon na'r Deyrnas Unedig.

Mae angen yn awr imi droi at gytundeb Mrs May, gan fy mod i'n credu'n ddiffuant mai dyna yw'r dewis gorau, oherwydd ei fod, i ryw raddau, rwy'n credu, ac yn sicr o'r holl ddewisiadau sydd ar gael, i'r graddau mwyaf posib, yn adlewyrchu canlyniad refferendwm 2016, sef i'r ochr 'ymadael' ennill, ond bod pleidlais sylweddol—sylweddol iawn—dros aros yn yr UE. Mae cytundeb Mrs May yn Brexit clir, gan ei fod yn sicrhau bod y DU yn gadael strwythurau gwleidyddol ac economaidd yr UE, yn rhoi terfyn ar awdurdodaeth y Llys Ewropeaidd ac yn rhoi terfyn ar ryddid i symud. Nid wyf yn hoffi unrhyw agwedd ar hynny, mae'n rhaid imi ddweud—dyna pam roeddwn i o blaid 'aros'—ond mae yn anrhydeddu, rwy'n credu, bwriadau'r rhai a bleidleisiodd i adael.

Fodd bynnag, mae cytundeb Mrs May hefyd yn cydnabod mai'r UE fydd ein partner economaidd mwyaf ar gyfer y dyfodol rhagweladwy o leiaf ac mae angen inni geisio cael cytundeb masnach cynhwysfawr. Unwaith eto, dywedaf wrth bobl o'r un anian â Mr Hamilton ar yr union adeg y mae Llywodraethau Tsieina a'r Unol Daleithiau yn negodi ffyrdd o danseilio mecanwaith datrys anghydfod Sefydliad Masnach y Byd oherwydd nad ydyn nhw'n hoffi ei wrthrychedd. Dyna'r byd y byddwn ni'n byw ynddo—y blociau pŵer enfawr hyn yn tra arglwyddiaethu, a bydd hyd yn oed pwerau canolig yn gorfod derbyn y telerau gorau a roddir iddyn nhw. Nid yw'n ddarlun dedwydd.

Mae cytundeb Mrs May hefyd yn osgoi'r ffin galed rhwng Gogledd Iwerddon a'r UE wrth geisio datblygiadau technolegol arloesol sy'n gwneud e-ffin yn bosib. Y datblygiadau technolegol arloesol hyn—yr e-ffin hon—y dywedwyd wrthym ni gan Mr Hamilton a'i debyg y byddan nhw'n hawdd eu sefydlu. Nawr, mae'r trefniadau pontio y maen nhw'n yn pryderu a fydd yn ein clymu i'r UE yn cael eu hystyried oherwydd eu bod yn sylweddoli bod y datblygiadau technolegol hynny yn parhau i fod flynyddoedd ar y gorwel, er gwaethaf eich sicrwydd didaro iawn yn gynharach. Rydych chi wedi chwarae gwleidyddiaeth yn llac iawn gyda'r broses heddwch o ganlyniad i beidio â chymryd yr agwedd hon o'r penderfyniad a wnaethom ni o ddifrif.

Yn gryno, mae cytundeb Mrs May yn ddigon o Brexit i hynny allu dal dŵr ac yn rhywbeth a all lunio ein polisi masnachu yn y dyfodol i ryw raddau, pa mor gyfyngedig bynnag, a bod yn sail i berthynas barhaus gyda'r UE. Ar y sail honno, rwy'n ei gefnogi yn llwyr.

Os edrychaf yn gyflym ar y dewisiadau cliriaf eraill, mae Brexit caled ar sail rheolau Corff Masnachu'r Byd ac o bosib wedyn cytundeb masnach rydd gyda'r UE, un ai fel Brexit heb gytundeb i ddechrau fel rhyw fath o ymadawiad wedi'i reoli, yn rhywbeth rwy'n ei dderbyn sy'n dal dŵr. Ond byddai'r therapi sioc a'r risg ynghlwm wrtho yn sylweddol iawn, a byddai'n creu perygl gwirioneddol i'r tlotaf mewn cymdeithas. Ac ni fydd gennym ni unrhyw syniad pa fath o Brydain y byddwn ni'n ei chreu—Singapore-ar-Dafwys, fel y mae rhai wedi ei disgrifio—ond nid wyf yn credu y pleidleisiodd pobl Blaenau Gwent a Sunderland dros hynny.

Byddai Norwy plws, ym mha fodd bynnag, yn ddewis a fyddai'n ein cadw yn y farchnad sengl. Byddem yn cadw elfen o awdurdodaeth y Llys Ewropeaidd, a byddem hefyd yn gwneud taliadau i'r UE. Crynhowyd hyn yn aelodaeth o'r UE heb hawliau pleidleisio, sydd rwy'n ofni, fwy na thebyg yn ddisgrifiad cywir. Nid wyf yn credu y byddai hynny'n adlewyrchu canlyniad refferendwm 2016. Byddem yn gadael yr UE dim ond mewn enw ac mae cytundeb Mrs May yn amlwg yn well na hynny.  

17:15

I thank the Member for taking an intervention. You've just mentioned the Norway plus model might actually keep us in the European Court of Justice, but it would actually keep us in the Court of Justice of the European Free Trade Association States, rather than the ECJ, and, as such, it will be a different organisation, a different court and different judgments. 

Diolch i'r Aelod am dderbyn ymyriad. Rydych chi newydd sôn y gallai model Norwy plws o bosib ein cadw mewn gwirionedd yn Llys Cyfiawnder Ewrop, ond byddai mewn gwirionedd yn ein cadw yn Llys Cyfiawnder Gwladwriaethau Cymdeithas Masnach Rydd Ewrop, yn hytrach na Llys Cyfiawnder Ewrop, ac, fel y cyfryw, bydd yn sefydliad gwahanol, yn llys gwahanol a dyfarniadau gwahanol.

But they do implement the jurisdiction—jurisprudence, rather—of the European court. That's clearly what they do, but there are technicalities, you're right—they meet in partnership in the way you describe but, in effect, it is the EU court that determines things.

As for a second referendum, what would be gained? Would we get a decisive and different result? Well, that's unlikely according to Sir John Curtice, and it would cause great damage to our democracy, and I'm not prepared to risk that. Mrs May's deal does offer an end to the uncertainty that we face. It allows us to go through that door which then permits us to negotiate the actual arrangements of the EU. The irony in all this is that this deal only gets us to the starting plate, really, and we must remember that that work is ahead of us. But her deal does honour the referendum, and it offers a prospect of a constructive future relationship with the EU, which now should be our task, not this unfortunate motion that disparages the EU considerably in calling what we have before us a damaging deal.    

Ond maen nhw yn gweithredu awdurdodaeth—cyfreitheg, yn hytrach—y Llys Ewropeaidd. Dyna'n amlwg yr hyn y maen nhw'n ei wneud, ond mae materion technegol, rydych chi'n gywir—maen nhw'n cwrdd mewn partneriaeth yn y ffordd yr ydych chi'n ei ddisgrifio ond, mewn gwirionedd, llys yr UE sy'n penderfynu ar bethau.

O ran ail refferendwm, beth fyddai wedi ei ennill? A fyddem ni'n cael canlyniad pendant a gwahanol? Wel, mae hynny'n annhebygol yn ôl Syr John Curtice, a byddai'n achosi niwed mawr i'n democratiaeth ni, ac nid wyf yn barod i beryglu hynny. Mae cytundeb Mrs May yn cynnig diwedd i'r ansicrwydd sy'n ein hwynebu. Mae'n caniatáu inni fynd drwy'r drws hwnnw sydd wedyn yn caniatáu inni negodi trefniadau gwirioneddol yr UE. Yr eironi yn hyn i gyd yw bod y cytundeb hwn dim ond yn mynd â ni at y man cychwyn, mewn gwirionedd, ac mae'n rhaid inni gofio bod y gwaith hwnnw o'n blaenau. Ond mae ei chytundeb yn anrhydeddu'r refferendwm, ac mae'n cynnig posibilrwydd o berthynas adeiladol yn y dyfodol gyda'r UE, sef yr hyn a ddylai fod yn orchwyl inni bellach, nid y cynnig anffodus hwn sy'n dibrisio'r UE yn sylweddol drwy alw'r hyn sydd ger ein bron yn gytundeb niweidiol. 

I hadn't planned to speak today as I think I've made my views on Brexit very clear on numerous occasions in this Chamber, including earlier in First Minister's questions, but I have now decided to make a brief contribution. 

I very much welcome the motion that's tabled by my party and by Plaid Cymru today, and which is being debated in tandem with the Scottish Parliament. It is absolutely right that both Parliaments send a clear and unequivocal message to the UK Government that we are united in our opposition to a 'no deal' Brexit. 

I am absolutely clear that a 'no deal' Brexit would be a catastrophe for Torfaen—for our thousands of manufacturing workers, for our public services who depend on staff from our European partners, and for our young people who have had no say on such a fundamental decision that will affect their future, and they will have to live with for years. 

I also, however, plan to vote for the Plaid Cymru amendment on the people's vote today. I understand the reasons why the Welsh Government is not supporting that amendment, but I am personally not prepared to vote against something that I have repeatedly called for inside and outside this Assembly for months. For me, this is a bigger issue than party politics. This is a big issue for our country that will affect our future for years, and I have to vote on my principles on that. For that reason, I will continue to back a people's vote on the Brexit deal. We know that the promises that were made in 2016 cannot be met. It is only fair and democratic now that people are given the final say on something that will affect their lives and their futures for years to come. [Interruption.] They were given a say, David, on something that nobody was clear on. We now know what is a Brexit deal. We now also see very clearly that the best deal we have got is the one that we have got at the moment that gives us all the benefits of EU membership, with an opportunity to reform it from inside, with a seat at the table. That is why I am pushing for a people's vote and why I will be supporting the Plaid amendment today and also the Government motion to send a clear a message to the UK Government on Brexit.

Nid oeddwn yn bwriadu siarad heddiw oherwydd fy mod i wedi gwneud fy marn ynglŷn â Brexit yn glir iawn ar sawl achlysur yn y Siambr hon, gan gynnwys yn gynharach yng nghwestiynau'r Prif Weinidog, ond rwyf bellach wedi penderfynu gwneud cyfraniad byr.

Rwy'n croesawu'n fawr y cynnig sydd wedi ei gyflwyno gan fy mhlaid a gan Blaid Cymru heddiw, ac sy'n cael ei drafod ar y cyd â Senedd yr Alban. Mae'n hollol briodol bod y ddwy Senedd yn anfon neges glir a diamwys i Lywodraeth y DU ein bod yn unedig yn ein gwrthwynebiad i Brexit heb gytundeb.

Rwy'n gwbl glir y byddai Brexit heb gytundeb yn drychineb i Dorfaen—i'n miloedd o weithwyr gweithgynhyrchu, i'n gwasanaethau cyhoeddus sy'n dibynnu ar staff o'n partneriaid Ewropeaidd, ac i'n pobl ifanc na chawson nhw unrhyw farn ar benderfyniad mor sylfaenol a fydd yn effeithio ar eu dyfodol, ac y bydd yn rhaid iddyn nhw fyw ag ef am flynyddoedd.

Rwyf hefyd, fodd bynnag, yn bwriadu pleidleisio o blaid gwelliant Plaid Cymru ar bleidlais y bobl heddiw. Rwy'n deall y rhesymau pam nad yw Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r gwelliant hwnnw, ond yn bersonol nid wyf yn barod i bleidleisio yn erbyn rhywbeth yr wyf wedi galw amdano dro ar ôl tro yn y Cynulliad hwn, a'r tu allan iddo, ers misoedd. I mi, mae hwn yn fater mwy na gwleidyddiaeth plaid. Mae hwn yn fater mawr i'n gwlad a fydd yn effeithio ar ein dyfodol am flynyddoedd, ac mae'n rhaid i mi bleidleisio yn unol â fy egwyddorion yn hynny o beth. Am y rheswm hwnnw, byddaf yn parhau i gefnogi pleidlais y bobl ar gytundeb Brexit. Rydym ni'n gwybod na ellir cyflawni'r addewidion a wnaed yn 2016. Nid yw ond yn deg ac yn ddemocrataidd bellach bod pobl yn cael y gair olaf ar rywbeth a fydd yn effeithio ar eu bywydau a'u dyfodol am flynyddoedd i ddod. [Torri ar draws.] Fe gawson nhw fynegi eu barn, David, ar rywbeth nad oedd neb yn glir yn ei gylch. Rydym ni'n gwybod bellach beth yw cytundeb Brexit. Rydym ni bellach hefyd yn gweld yn glir mai'r cytundeb gorau sydd gennym ni yw'r un sydd gennym ni ar hyn o bryd sy'n rhoi inni holl fanteision aelodaeth o'r UE, gyda'r cyfle i'w ddiwygio o'r tu mewn, gyda sedd wrth y bwrdd. Dyna pam fy mod i'n gwthio am bleidlais y bobl a dyna pam y byddaf yn cefnogi gwelliant Plaid Cymru heddiw a hefyd cynnig y Llywodraeth i anfon neges glir i Lywodraeth y DU ynglŷn â Brexit.

17:20

Rydym bellach 24 diwrnod i ffwrdd o adael yr Undeb Ewropeaidd ac mor bell ag erioed o sicrhau datrysiad o ran y ffordd ymlaen o fan hyn. Fel mae Adam Price eisoes wedi’i ddweud, does dim yn y cynnig hwn rydym ni’n anghytuno ag ef, ond mae’n destun siom bod yr ymrwymiad dros gynnal pleidlais y bobl i weld wedi cael ei ollwng gan y Blaid Lafur unwaith yn rhagor. Dyna pam mae Plaid Cymru wedi gosod gwelliant yn galw am gefnogaeth y Siambr hon dros wneud trefniadau i gynnal pleidlais o’r fath cyn gynted â phosib.

We are now 24 days away from leaving the European Union and we are as far as ever from securing a solution in terms of the way forward from this point. As Adam Price has already said, there is nothing in this motion that we disagree with, but it's a cause of disappointment that the commitment to a people's vote seems to have been dropped by the Labour Party. That's why Plaid Cymru has tabled an amendment calling for the support of this Chamber to make arrangements to hold such a vote as soon as possible.

It is the only way out of this paradoxical impasse whereby we keep hurtling forwards yet make no progress. If we don't have progress on this matter, and soon, it will have been a missed opportunity. 'A missed opportunity'. We use that phrase a lot. So often, in fact, that I think we've lost sight of what it actually means, its sense of urgency, of loss. Over the past two and a half years, opportunities have gone. Positive improvements that might have happened, have not happened. And that, for me, is the crux of Brexit.

In economics, we talk about opportunity cost—that whatever action is taken has a cost in actions not taken. Every area of public spending a Government chooses to allocate money towards means other areas get less. But how do you quantify this opportunity cost: of all the things not done; of prevarication; of promises not delivered; all the reams of legislation; the funding we might have raised; operations that haven't happened; the drugs we haven't been able to purchase; the lives of European friends who might have lived among us; the kinship, friendships and relationships we might have developed with people who either have left these islands or have chosen never to come; the could and would and should; and the might-have-beens that have not been, because Brexit has taken all our attention?

So yes, it will be a missed opportunity if Westminster does not act on the back of this debate and that being held by our Scottish partners. And the cost of that opportunity is more catastrophic than any hackneyed phrases —'missed opportunities'—can ever convey. If threats of no deal were nothing more than a parlour game for the Conservative leadership in Westminster, shame on them. They've cost us more in resources, time, strain and loss of faith and goodwill than can ever be quantified. 

That is why this Parliament should reaffirm today its commitment to holding a people’s vote as soon as is practical. If we don't, we won't have progressed at all, and what signal will that send? We should do that to put this issue to bed once and for all, and so that we can actually begin the work of dealing with the underlying reasons why this vote actually happened, securing economic regeneration and justice for people living in areas that have been left behind by the decisions of consecutive Westminster Governments. Diolch.

Dyma'r unig ffordd allan o'r cyfyngder paradocsaidd hwn trwy ba un yr ydym ni'n parhau i wibio ymlaen ac eto yn gwneud dim cynnydd. Os nad ydym ni'n gwneud cynnydd ar y mater hwn, yn fuan, bydd yn gyfle a gollwyd. 'Yn gyfle a gollwyd'. Rydym ni'n defnyddio'r ymadrodd hwnnw gryn dipyn. Mor aml, yn wir, fel y credaf ein bod ni wedi colli golwg ar yr hyn y mae'n ei olygu mewn gwirionedd, sef ymdeimlad o frys, o golled. Dros y ddwy flynedd a hanner diwethaf, mae cyfleoedd wedi eu colli. Nid yw gwelliannau cadarnhaol a allai fod wedi digwydd, wedi digwydd. Ac, i mi, dyna graidd Brexit.

Mewn economeg, rydym ni'n sôn am gost cyfle—bod gan bopeth a wneir gost o ran yr hyn na wneir. Mae pob maes o wariant cyhoeddus y mae'r Llywodraeth yn dewis dyrannu arian tuag ato yn golygu bod meysydd eraill yn cael llai. Ond sut ydych chi'n mesur cost y cyfleoedd hyn: o'r holl bethau na wnaed; o anwadalu; o addewidion na chawson nhw mo'u hanrhydeddu; yr holl bentyrrau deddfwriaeth; y cyllid y gallem ni fod wedi ei godi; gweithrediadau nad ydyn nhw wedi digwydd; y cyffuriau nad ydym ni wedi gallu eu prynu; bywydau ffrindiau Ewropeaidd sydd efallai wedi byw yn ein plith; yr ymdeimlad o berthyn, y cyfeillgarwch a'r perthnasoedd y gallem ni fod wedi eu datblygu gyda phobl sydd naill ai wedi gadael yr ynysoedd hyn neu erioed wedi dewis dod; y gallai a'r byddai a'r dylai; a'r pethau a allai fod wedi bod nad ydyn nhw wedi bod, gan fod Brexit wedi mynd â'n holl sylw?

Felly bydd, bydd yn gyfle a gollwyd os nad yw San Steffan yn gweithredu ar gorn y ddadl hon a'r ddadl y mae ein partneriaid yn yr Alban yn ei chynnal. Ac mae cost y cyfle hwnnw yn fwy trychinebus nag y gall unrhyw ystrydebau—'cyfleoedd a gollwyd'—byth eu cyfleu. Os nad oedd bygythiadau o ddim cytundeb yn ddim mwy na gêm barlwr i arweinyddiaeth y Ceidwadwyr yn San Steffan, cywilydd arnyn nhw. Maen nhw wedi costio mwy inni o ran adnoddau, amser, straen a cholli ffydd ac ewyllys da nag y gellir byth ei fesur.

Dyna pam y dylai'r Senedd hon ailddatgan heddiw ei hymrwymiad i gynnal pleidlais y bobl, cyn gynted ag y bo'n ymarferol. Os nad ydym ni, ni fyddwn ni wedi symud ymlaen o gwbl, a pha arwydd y bydd hynny yn ei roi? Dylem ni wneud hynny i ddwyn y maen i'r wal ar y mater hwn unwaith ac am byth, ac fel y gallwn ni mewn gwirionedd ddechrau'r gwaith o ymdrin â'r rhesymau sylfaenol pam y digwyddodd y bleidlais hon mewn gwirionedd, gan sicrhau adfywio economaidd a chyfiawnder i bobl sy'n byw mewn ardaloedd sydd wedi eu hesgeuluso gan benderfyniadau Llywodraethau olynol yn San Steffan. Diolch.

I got involved in the EU debate right at the beginning because, for me, the bigger issues were never the economic issues, the trade issues and so on, but it was because of the contribution that the EU had made to European peace and how inconceivable it would've been, when the Soviet Union broke up and those former Warsaw pact countries began to develop democratic systems, inconceivable that that could've happened without major, major warfare and catastrophe had it not been for the fact that there was a body to which they could align themselves that had established various principles of the rule of law and governance.

Of course, nothing was perfect. I've been a critic of the EU in the past because of its diminishing of the social chapter vis-à-vis the corporate interest, but, as Vaclav Havel once said—one of the leaders of the dissident movements from eastern Europe—if you actually want to change an organisation, you have to be part of it and you have to work with other people to do that. What has been really perturbing about not only the development within the UK as a consequence of the referendum, and around other parts of Europe, has been the growth of a far-right nationalism, and an introverted and quite aggressive and unpleasant nationalism that we see being part-funded and supported by people like Putin through social media, through finance, and we see the links between those organisations such as the Golden Dawn, through Le Pen, and through other far-right and fascist organisations. And it is therefore of no surprise whatsoever that we see UKIP now, with people like Tommy Robinson, effectively becoming now a proto-fascist ideological party, because that is what UKIP has now become, and there is no question about that and the alliances they have as part of that introverted far-right agenda. That is what scares me. That is what is really dangerous. 

What is clear now—. [Interruption.] I won't take any message from Neil Hamilton—someone who has been an apologist for apartheid South Africa, an apologist for the fascist regime with Pinochet. It is on record and it is no surprise you find a comfortable home within what is now a proto-fascist party within the United Kingdom.

The big challenges that affect us now over the course of the coming week are going to be the issue of the 'no deal', and in particular article 50 extension, because one thing is clear, and that is that the UK Government cannot even complete the necessary legislative agenda within the time frame that is absolutely left. And any responsible constitutional Government would want to seek that extension to enable that to actually happen. But, for us, there's an even bigger issue, and that is the 'no deal' scenario because of the economic havoc that will be wrought upon Wales and upon much of the UK if there are not arrangements in respect of trade. What do we say to the 20,000 car workers who want to export 95 per cent of their components to the European Union when there are blocks and there are obstacles, and when suddenly their jobs come under threat because of the inability of Government to negotiate a proper trade deal? What do we say to the EU citizens that Theresa May's deal does not protect—those who have given their lives, paid their taxes, and have worked in this country? And what do we also say in respect of all those promises that were made about the protection of workers' rights, which are fundamental to any particular deal? Those promises were made. Many of those people, many of those workers, voted for—[Interruption.] Intervention? Yes.

Dechreuais gymryd rhan yn y ddadl am yr UE ar y cychwyn cyntaf oherwydd, i mi, nid y materion mwyaf sylweddol oedd y materion economaidd erioed, y materion masnach ac ati, ond y cyfraniad y mae'r UE wedi ei wneud i heddwch Ewropeaidd a pha mor anodd fyddai amgyffred, pan ddatgymalodd yr Undeb Sofietaidd ac y dechreuodd cyn-wledydd cytundeb Warsaw ddatblygu systemau democrataidd, pa mor anodd fyddai amgyffred y gallai hynny fod wedi digwydd heb ryfela a thrychineb mawr iawn oni bai am y ffaith fod yna gorff y gallen nhw glosio ato sydd wedi sefydlu egwyddorion amrywiol rheol y gyfraith a llywodraethu.

Wrth gwrs, nid oedd dim yn berffaith. Rwyf wedi bod yn feirniad o'r UE yn y gorffennol oherwydd iddo yn gynyddol roi budd corfforaethol ar draul yr agwedd gymdeithasol, ond, fel y dywedodd Vaclav Havel unwaith—un o arweinwyr y symudiadau anghydffurfiol o ddwyrain Ewrop—os ydych chi eisiau newid sefydliad mewn gwirionedd, mae'n rhaid ichi fod yn rhan ohono ac mae'n rhaid ichi weithio gyda phobl eraill i wneud hynny. Yr hyn sydd wedi bod yn wirioneddol anesmwyth yw'r datblygiad, nid yn unig yn y DU yn sgil y refferendwm, ond mewn rhannau eraill o Ewrop, o dwf cenedlaetholdeb asgell dde, a chenedlaetholdeb mewnblyg ac eithaf ymosodol ac annymunol y gwelwn ni'n cael ei ran-ariannu a'i gefnogi gan bobl fel Putin drwy'r cyfryngau cymdeithasol, drwy gyllid, ac rydym ni'n gweld y cysylltiadau rhwng y sefydliadau hynny megis y Wawr Euraid, trwy Le Pen, a thrwy sefydliadau asgell dde eithafol a ffasgaidd. Ac felly, nid yw'n syndod o gwbl ein bod yn gweld UKIP yn awr, gyda phobl fel Tommy Robinson, i bob pwrpas yn dod yn awr yn blaid ideolegol broto-ffasgaidd, oherwydd dyna yw UKIP bellach, ac nid oes unrhyw amheuaeth am hynny a'r cynghreiriau sydd ganddyn nhw yn rhan o'r agenda fewnblyg asgell dde honno. Dyna sy'n fy nychryn. Dyna sy'n beryglus iawn.

Yr hyn sy'n glir yn awr—. [Torri ar draws.] Wnaf i ddim derbyn unrhyw neges gan Neil Hamilton—rhywun sydd wedi bod yn gwneud esgusion dros apartheid De Affrica, yn gwneud esgusion dros y gyfundrefn ffasgaidd â Pinochet. Mae wedi'i gofnodi, ac nid oes unrhyw syndod eich bod wedi dod o hyd i gartref cysurus yn yr hyn sydd bellach yn blaid broto-ffasgaidd yn y Deyrnas Unedig.

Yr heriau mawr sy'n effeithio arnom ni yn awr yn ystod yr wythnos nesaf fydd y mater o adael heb gytundeb, ac yn arbennig estyniad i Erthygl 50, gan fod un peth yn glir, a hynny yw na all Llywodraeth y DU hyd yn oed gwblhau'r agenda ddeddfwriaethol angenrheidiol o fewn yr amserlen sydd ar ôl. A byddai unrhyw lywodraeth gyfansoddiadol gyfrifol yn awyddus i geisio'r estyniad hwnnw i alluogi hynny i ddigwydd mewn gwirionedd. Ond, i ni, mae problem fwy byth, sef y sefyllfa o adael heb gytundeb oherwydd y difrod economaidd y bydd hynny yn ei achosi i Gymru ac i lawer o'r DU os nad oes trefniadau o ran masnach. Beth ydym ni'n ei ddweud wrth yr 20,000 o weithwyr ceir sydd eisiau allforio 95 y cant o'u cydrannau i'r Undeb Ewropeaidd pan fo rhwystrau a phan fo anawsterau, a phan yn sydyn, bydd bygythiad i'w swyddi oherwydd anallu'r Llywodraeth i negodi cytundeb masnach priodol? Beth ydym ni'n ei ddweud wrth ddinasyddion yr UE nad yw cytundeb Theresa May yn eu diogelu—rhai sydd wedi rhoi eu bywydau, wedi talu eu trethi, ac wedi gweithio yn y wlad hon? A beth ydym ni'n ei ddweud o ran yr holl addewidion hynny a wnaed am amddiffyn hawliau gweithwyr, sy'n hollbwysig i unrhyw gytundeb arbennig? Gwnaed yr addewidion hynny. Pleidleisiodd llawer o'r bobl hynny, llawer o'r gweithwyr hynny—[torri ar draws.] Ymyriad? Ie.

17:25

I thank the Member for allowing me to intervene. If you put in the words 'Neil Hamilton' and 'South Africa', the first thing that appears is an article from The Independent in 1998, when he addressed something called the Springbok Club. The record of the meeting says,

'Mr. Hamilton gave a riveting keynote speech in which he recalled his own fond memories of South Africa during the era of civilised rule. He also expressed great pleasure at seeing the true South African flag'—

that is, the old flag—

'proudly on display…and expressed the hope that one day it would be seen flying in Cape Town and Pretoria once again.'

That's just one hit; I'm sure there are more to come.

Diolch i'r Aelod am ganiatáu imi ymyrryd. Os ydych chi'n teipio'r geiriau 'Neil Hamilton' a 'South Africa', y peth cyntaf sy'n ymddangos yw erthygl o The Independent ym 1998, pan anerchodd rywbeth o'r enw Clwb y Sprinbok. Mae cofnod o'r cyfarfod yn dweud,

Rhoddodd Mr. Hamilton araith gyweirnod afaelgar lle soniodd am ei atgofion melys ei hun o Dde Affrica yn ystod yr oes o reolaeth wâr. Mynegodd bleser mawr hefyd o weld gwir faner De Affrica—

hynny yw, yr hen faner—

yn cael ei harddangos â balchder...a mynegodd y gobaith un diwrnod y byddid yn ei gweld yn cyhwfan yn Cape Town a Pretoria unwaith eto.

Dyna un canlyniad; Rwy'n siŵr bod mwy i ddod.

Well, I thank you for that intervention and you've put that point very, very eloquently—

Wel, diolch ichi am yr ymyriad yna ac rydych chi wedi gwneud y pwynt yna yn huawdl iawn, iawn—

There is another intervention. Are you taking an intervention from Neil Hamilton?

Mae ymyriad arall. Ydych chi'n derbyn ymyriad gan Neil Hamilton?

I'll take the intervention, yes.

Fe wnaf i dderbyn yr ymyriad, gwnaf.

Those were not my words; those were written by somebody else. I never saw them until they appeared in The Independent and I deny absolutely using the words that have just been used.

Nid fy ngeiriau i oedd y rhai hynny; fe'u hysgrifennwyd gan rywun arall. Welais i erioed mohonyn nhw nes iddyn nhw ymddangos yn The Independent ac rwy'n gwadu'n llwyr defnyddio'r geiriau sydd newydd gael eu defnyddio.

I think the point is you don't actually need to have written them, because your apologism for apartheid South Africa, your apologism for the Pinochet regime and the tens of thousands murdered and tortured is absolutely well known and on record.

In respect of the motion today, I think the decision isn't, obviously, going to be taken here, but the solidarity that we can express in terms of our concern across Wales and Scotland in respect of 'no deal' is really important. It may be symbolic, but it is fundamentally important to express that unity at this particular time. So, this motion, which is supported by Welsh Labour, the Welsh Lib Dems, the Scottish National Party, Scottish Labour, the Scottish Green Party and Plaid Cymru, I welcome, because it sends a very, very clear message of unity—a bond of unity that has grown out of a common interest, non-tribal, cross-party, but reflecting the common interest in the fact that we have the well-being of the citizens of Wales very much in our mind in every thing and at every step that we take. I think the amendment is a disappointment because it is a distraction, so I for one will not break that bond of unity that's been established. I will focus, as this motion focuses, on the issue of 'no deal', and I hope we will have as strong support as possible for this particular motion, not just this week but also for the motions that we're going to have next week and the following week. I have absolutely no doubt there will be an extension—

Rwy'n credu mai'r pwynt yw nad oes angen ichi mewn gwirionedd fod wedi eu hysgrifennu nhw, oherwydd bod eich esgusion dros apartheid De Affrica, eich esgusion dros gyfundrefn Pinochet a'r degau o filoedd a gafodd eu llofruddio a'u harteithio yn gwbl hysbys ac wedi eu cofnodi.

O ran y cynnig heddiw, rwy'n credu, yn amlwg, na chaiff y penderfyniad ei wneud yma, ond mae'r undod y gallwn ni ei fynegi o ran ein pryder ledled Cymru ac yn yr Alban o ran ymadael heb gytundeb yn bwysig iawn. Efallai mai symbolaidd ydyw, ond mae'n sylfaenol bwysig i fynegi'r undod hwnnw ar hyn o bryd. Felly, rwy'n croesawu'r cynnig hwn, a ategir gan Lafur Cymru, Democratiaid Rhyddfrydol Cymru, Plaid Genedlaethol yr Alban, Plaid Lafur yr Alban, Plaid Werdd yr Alban a Phlaid Cymru, oherwydd ei fod yn anfon neges glir iawn, iawn o undod—cwlwm o undod sydd wedi tyfu o ddiddordeb cyffredin, amhlwyfol, trawsbleidiol, ond sy'n adlewyrchu'r diddordeb cyffredin yn y ffaith bod lles dinasyddion Cymru yn cael lle blaenllaw iawn yn ein meddwl ym mhob peth, ac ar bob cam a gymerwn. Rwy'n credu bod y gwelliant yn siom oherwydd ei fod yn tynnu sylw, felly nid wyf i am dorri'r cwlwm hwnnw o undod sydd wedi'i sefydlu. Byddaf yn canolbwyntio, fel y mae'r cynnig hwn yn canolbwyntio arno, ar y mater o ymadael heb gytundeb, ac rwy'n gobeithio y bydd gennym ni gefnogaeth mor gref ag y bo modd i'r cynnig arbennig hwn, nid dim ond yr wythnos hon ond hefyd ar gyfer y cynigion hynny yr ydym ni'n mynd i'w cael yr wythnos nesaf a'r wythnos ganlynol. Nid oes gennyf i unrhyw amheuaeth y bydd estyniad—

17:30

I'm being very patient. You've exhausted my patience now. You've had your time. 

Rwy'n amyneddgar iawn. Rydych chi wedi disbyddu fy amynedd yn awr. Rydych chi wedi cael eich amser.

—to article 50 and I reject the UKIP amendment. 

—i erthygl 50 ac rwy'n gwrthod gwelliant UKIP.

It's a shame that we don't have more solidarity and unity with the people of Wales, who had a people's vote and voted to leave. Yet, instead, we see a Welsh Government that purports to represent and govern for them, palling up with the SNP who want to break up the United Kingdom and where in Scotland—the figure was incorrectly given of two thirds earlier—62 per cent of people in Scotland, like 56 per cent in Northern Ireland, did vote to remain. However, over 53 per cent of people in Wales, as in England, voted to leave in the people's vote we had on 23 June 2016. However, too many politicians in this place and beyond think that they know best and think that people should be made to vote again because they don't agree with them.

Then we have in this motion, point 2:

'Agrees that a no-deal outcome to the current negotiations on EU withdrawal would be completely unacceptable on 29 March 2019 or at any time.'

What that point implies is that we should only leave the European Union if the European Union agrees that we should. Moreover, we should only leave on whatever date they choose and whatever terms they choose we must obey. If you're all prepared to walk away, if there are no circumstances in which you would accept 'no deal', then the corollary of that is you must do precisely as the European Union says in those negotiations, take what you are given, because you can insist on nothing else because you've said beforehand you won't accept 'no deal'.

Mae'n drueni nad oes gennym ni fwy o undeb ac undod â phobl Cymru, sydd wedi cael pleidlais y bobl ac wedi pleidleisio i adael. Eto, yn hytrach, gwelwn Lywodraeth Cymru sy'n honni ei bod yn eu cynrychioli ac yn llywodraethu drostynt, yn ymuno â'r SNP sydd eisiau darnio'r Deyrnas Unedig a phan yn yr Alban—rhoddwyd y ffigur anghywir o ddwy ran o dair yn gynharach—pleidleisiodd 62 y cant o bobl yn yr Alban, fel 56 y cant yng Ngogledd Iwerddon, dros aros. Fodd bynnag, pleidleisiodd dros 53 y cant o bobl yng Nghymru, fel yn Lloegr, i adael ym mhleidlais y bobl a gawsom ni ar 23 Mehefin 2016. Fodd bynnag, mae gormod o wleidyddion yn y fan yma a thu hwnt yn credu eu bod yn gwybod orau ac yn credu y dylid gwneud i bobl bleidleisio eto oherwydd nad ydynt yn cytuno â nhw.

Yna mae gennym ni yn y cynnig hwn, bwynt 2:

Yn cytuno y byddai canlyniad heb gytundeb i'r negodiadau presennol o ran ymadael â'r UE yn gwbl annerbyniol ar 29 Mawrth 2019 neu ar unrhyw adeg.

Yr hyn y mae'r pwynt yna yn ei awgrymu yw na ddylem ni adael yr Undeb Ewropeaidd oni bai fod yr Undeb Ewropeaidd yn cytuno y dylem ni. At hynny, dylem ni adael ar ddyddiad y maen nhw'n ei ddewis yn unig a pha bynnag delerau y maen nhw'n eu dewis mae'n rhaid inni ufuddhau. Os ydych chi i gyd yn barod i gerdded ymaith, os nad oes unrhyw amgylchiadau pryd y byddech yn derbyn ymadael heb gytundeb, yna canlyniad hynny yw y bydd yn rhaid ichi wneud yn union fel mae'r Undeb Ewropeaidd yn ei ddweud yn y trafodaethau hynny, cymryd yr hyn a gewch chi, oherwydd ni allwch fynnu dim byd arall gan eich bod wedi dweud ymlaen llaw na fyddwch chi'n derbyn ymadael heb gytundeb.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

We've already had seven minutes from you, Mick, and a lot of it was off topic. So, I won't, if you'll forgive me.

Rydym ni eisoes wedi cael saith munud gennych chi, Mick, ac nid oedd llawer ohono yn ymwneud â'r testun. Felly, wnaf i ddim, os gwnewch chi faddau imi.

Thank you.

I believed Theresa May when she said that we were leaving the customs union, that we were leaving the single market, that we would be leaving the jurisdiction of the ECJ. I took her at her word too when she said over 100 times, just in the House of Commons, that we would be leaving the European Union on 29 March 2019. The corollary of that is that if she cannot get a deal that can pass muster with the House of Commons, because it's so poor, because it traps us into a backstop, because according to its political declaration it will build on the single customs territory provided for in the withdrawal agreement—a phrase inserted without the knowledge of the then Brexit Secretary, when we had before a Potemkin department that was supposedly negotiating Brexit, but actually the real negotiations were going on behind their backs—we now get to a situation where that deal cannot get through the Commons, so either we leave with 'no deal' or we extend article 50.

Until last Monday, the position of the United Kingdom Government, the position of the Prime Minister, was that we would leave the EU on 29 March with or without a deal. That unfortunately changed on Monday last week with the Prime Minister's statement. Where 'remain' Ministers write articles attacking the central policy of the Government yet remain Ministers, while 'leave' Ministers who disagree with the Government always have to resign, what does that tell you about where the Prime Minister stands? So, next week, despite the law saying that we leave the EU on 29 March with or without a deal—

Diolch.

Roeddwn yn credu Theresa May pan ddywedodd ein bod yn gadael yr undeb tollau, ein bod yn gadael y farchnad sengl, y byddem yn gadael awdurdodaeth Llys Cyfiawnder Ewrop. Roeddwn yn ei chredu pan ddywedodd dros 100 o weithiau, dim ond yn Nhŷ'r Cyffredin, y byddem yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ar 29 Mawrth 2019. Canlyniad hynny yw os na all hi gael cytundeb all gael sêl bendith Tŷ'r Cyffredin, oherwydd ei fod mor wael, oherwydd ei fod yn ein rhwymo i gytundeb wrth gefn, oherwydd yn ôl ei ddatganiad gwleidyddol bydd yn adeiladu ar y diriogaeth tollau sengl a ddarperir ar ei gyfer yn y cytundeb ymadael—ymadrodd a gafodd ei gynnwys heb i'r Ysgrifennydd Brexit ar y pryd fod yn ymwybodol o hynny, pan oedd gennym ni adran Potemkin o'r blaen a oedd yn honedig yn negodi Brexit, ond mewn gwirionedd roedd y trafodaethau gwirioneddol yn digwydd y tu ôl i'w cefnau—rydym ni bellach yn cyrraedd sefyllfa lle na all y cytundeb hwnnw fynd drwy Dŷ'r Cyffredin, felly naill ai yr ydym ni'n gadael heb gytundeb neu'n ymestyn erthygl 50.

Hyd at ddydd Llun diwethaf, safbwynt Llywodraeth y Deyrnas Unedig, safbwynt y Prif Weinidog, oedd y byddem ni'n gadael yr UE ar 29 Mawrth gyda neu heb gytundeb. Newidiodd hynny yn anffodus yr wythnos diwethaf gyda datganiad Prif Weinidog y DU ddydd Llun. Ceir Gweinidogion sydd o blaid aros yn ysgrifennu erthyglau yn ymosod ar bolisi canolog y Llywodraeth, ac yna'n parhau'n weinidogion, tra bo Gweinidogion sydd o blaid gadael ac yn anghytuno â'r Llywodraeth bob amser yn gorfod ymddiswyddo, beth mae hynny'n ei ddweud wrthych chi am safbwynt y Prif Weinidog? Felly, yr wythnos nesaf, er gwaethaf y gyfraith yn dweud y byddwn yn gadael yr UE ar 29 Mawrth gyda neu heb gytundeb—

Yes, there is, it's called the European Union (Withdrawal) Act 2018 and it was passed by the Westminster Parliament. 

Instead of that, we are having a debate and a vote, organised by the British Government in Government time in the House of Commons, as to whether the House of Commons wants to leave with no deal, and then whether the House of Commons wants to extend article 50, and then the Government says it would be bound by those motion, notwithstanding the law that sets out the position. So, instead of having 17.4 million people who voted 'leave' determine the course of the British Government, it is now suggested that 500 remainer MPs will decide, as we see with this motion, those who have never accepted these results, those who have trotted off to Michel Barnier trying to undermine the position of the UK Government in its negotiations with the European Union—and I give way to one of the foremost amongst them.

Oes, mae un, caiff ei alw yn Ddeddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018 a basiwyd gan Senedd San Steffan.

Yn lle hynny, rydym ni'n cael dadl a phleidlais, a drefnwyd gan Lywodraeth Prydain yn amser y Llywodraeth yn Nhŷ'r Cyffredin, ynghylch a yw Tŷ'r Cyffredin eisiau gadael heb gytundeb, ac yna a yw Tŷ'r Cyffredin yn dymuno ymestyn Erthygl 50, ac yna dywed y Llywodraeth y byddai'n cael ei rhwymo gan y cynnig, er gwaethaf y gyfraith sy'n nodi'r sefyllfa. Felly, yn hytrach na chael 17.4 miliwn o bobl a bleidleisiodd 'gadael' yn pennu cwrs Llywodraeth Prydain, awgrymir bellach y bydd 500 o ASau sydd eisiau aros yn penderfynu, fel y gwelwn ni gyda'r cynnig hwn, y rhai sydd erioed wedi derbyn y canlyniadau hyn, y rhai sydd wedi sleifio at Michel Barnier i geisio tanseilio sefyllfa Llywodraeth y DU yn ei negodiadau gyda'r Undeb Ewropeaidd—ac rwy'n ildio i un o'r amlycaf yn eu plith.

17:35

I'll take that as a compliment, and I thank the Member for allowing me to intervene. Does he not accept that democracy is such that the MPs who sit in the House of Commons now were elected after the referendum and are therefore a better indication of people's desires as to what they want in the future?

Fe wnaf i gymryd hynny fel canmoliaeth, ac rwy'n diolch i'r Aelod am ganiatáu imi ymyrryd. Onid yw'n derbyn bod democratiaeth yn golygu bod yr Aelodau Seneddol sy'n eistedd yn Nhŷ'r Cyffredin bellach wedi eu hethol ar ôl y refferendwm ac felly yn arwydd gwell o ddymuniadau pobl ynghylch yr hyn y maen nhw ei eisiau yn y dyfodol?

Indeed I do, and as with your party, they were elected on coming out of the European Union. Yet now you try and have another vote. You promised you were going to respect the referendum. You said in that manifesto that we would be leaving the European Union, yet now, your MPs in the House of Commons—or too many of them, alas—try and block what they promised they were going to deliver at that referendum, following that referendum, and at the general election. And it is that that is eating away at our democracy, eating away at our country. If we have this motion, and if we say that we will never leave except as the European Union tells us, then that will be an abnegation of democracy, of a referendum that is yet to be implemented, and it is not acceptable—not acceptable to Wales, and not acceptable to the United Kingdom. 

Wyf yn wir, ac fel gyda'ch plaid chi, fe gawsant eu hethol ar sail ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Eto nawr rydych chi'n ceisio cael pleidlais arall. Fe wnaethoch chi addo eich bod yn mynd i barchu'r refferendwm. Fe wnaethoch chi ddweud yn y maniffesto hwnnw y byddem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac eto nawr, mae eich Aelodau Seneddol yn Nhŷ'r Cyffredin—neu ormod ohonyn nhw, gwaetha'r modd—yn ceisio rhwystro'r hyn y gwnaethon nhw addo y bydden nhw'n ei gyflawni adeg y refferendwm hwnnw, yn dilyn y refferendwm hwnnw, ac yn yr etholiad cyffredinol. A dyna sy'n tanseilio ein democratiaeth, yn tanseilio ein gwlad. Os oes gennym ni'r cynnig hwn, ac os dywedwn ni na fyddwn ni byth yn gadael ac eithrio fel mae'r Undeb Ewropeaidd yn ei ddweud wrthym ni, yna bydd hynny'n ymwrthodiad â democratiaeth, o refferendwm sydd eto i'w weithredu, ac nid yw'n dderbyniol—nid yw'n dderbyniol i Gymru, nac yn dderbyniol i'r Deyrnas Unedig.

Some weeks ago I was watching a television programme. It was a natural history programme about very curious creatures who live in the arctic, and every now and again they migrate in numbers to various different places, and their migration instinct is so strong that they often fall off the edge of a cliff believing that there is a pathway they can cross—apparently some memory that goes back to the ice age. They're willing to jump off that cliff regardless of the consequences because they believe that they are going somewhere better. What better description could we give to those who are hardline Brexiteers than the name that we give to these creatures, 'lemmings'?

Let's say that they are correct, and let's say that gravity does not exist. Let's say that going off the edge of a cliff is the best way forward. Let's say to people, 'Well, we may not know where we're going, we may not see where we're going, but it'll be better than where we are now.' And where have those political lemmings taken us? Well, 29 March is a date that will see us potentially leave the European Union without a deal. It's not a date written in stone. Nobody voted for 29 March to be the date that we leave. That is a date that has been artificially placed there by the UK Government and could be extended by the UK Government and, indeed, the European Union. So, that 29 March date is not something people voted for. Let's not treat it as some kind of holy writ, because it isn't.

And if we look at 2016, I cannot remember—[Interruption.]. Of course.

Rai wythnosau yn ôl roeddwn yn gwylio rhaglen deledu. Rhaglen hanes naturiol am greaduriaid rhyfedd iawn sy'n byw yn yr Arctig, a bob hyn a hyn maen nhw'n mudo mewn niferoedd i wahanol leoedd, ac mae eu greddf ymfudo mor gryf fel eu bod yn aml yn syrthio oddi ar ymyl clogwyn yn credu bod yna rhyw lwybr iddyn nhw ei groesi—rhyw gof mae'n debyg sy'n mynd yn ôl i oes yr iâ. Maen nhw'n barod i neidio oddi ar y clogwyn yna waeth beth fo'r canlyniadau oherwydd maen nhw'n credu eu bod yn mynd i rywle gwell. Pa ddisgrifiad gwell y gallem ni ei roi i'r rhai sy'n cefnogi Brexit yn ddigyfaddawd na'r enw a roddwn ni ar y creaduriaid hyn, 'lemingiaid'?

Gadewch i ni ddweud eu bod yn gywir, a gadewch i ni ddweud nad yw disgyrchiant yn bodoli. Gadewch i ni ddweud mai mynd oddi ar ymyl y clogwyn yw'r ffordd orau ymlaen. Gadewch i ni ddweud wrth bobl, 'Wel, efallai na wyddom ni i ble'r ydym ni'n mynd, efallai nad ydym ni'n gweld ble'r ydym ni'n mynd, ond bydd yn well na lle'r ydym ni'n awr.' Ac i ble mae'r lemingiaid gwleidyddol wedi ein harwain? Wel, 29 Mawrth yw'r dyddiad a fydd yn ein gweld o bosib yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Nid yw'n ddyddiad terfynol. Ni phleidleisio neb dros 29 Mawrth fel y dyddiad y byddwn yn gadael. Mae hynny'n ddyddiad sydd wedi'i bennu yn artiffisial gan Lywodraeth y DU ac y gellid ei ymestyn gan Lywodraeth y DU ac, yn wir, yr Undeb Ewropeaidd. Felly, nid yw'r dyddiad hwnnw o 29 Mawrth yn rhywbeth y pleidleisiodd pobl drosto. Gadewch i ni beidio â'i drin fel rhyw fath o efengyl, oherwydd dydy e' ddim.

Ac os edrychwn ni ar 2016, ni allaf gofio—[Torri ar draws.]. Wrth gwrs.

I think we're talking about our democratic culture here and what most people think. These are axial times. It will determine how people think, and most people, I think nearly everyone who voted for Brexit, thought we'd be out a long time before now. That's the reality. I don't like that, but we've had a long time to make a decision, and alas, that's what really is damaging us at the moment. 

Rwy'n credu ein bod ni'n sôn am ein diwylliant democrataidd yn y fan yma a'r hyn y mae rhan fwyaf o bobl yn ei feddwl. Mae'r rhain yn ddyddiau o brysur bwyso. Byddant yn penderfynu sut y mae pobl yn meddwl, ac rwy'n credu bod y rhan fwyaf o bobl a bleidleisiodd dros Brexit, yn credu y byddem ni wedi gadael amser maith cyn hyn. Dyna'r gwir amdani. Nid wyf yn hoffi hynny, ond rydym ni wedi cael llawer o amser i wneud penderfyniad, ac yn anffodus, dyna sydd mewn gwirionedd yn niweidiol iawn inni ar hyn o bryd.

I very much respect, of course, the Member and his views, but I have to say, I saw the way that the Conservative Government operated from 2016 onwards, as did others in the current Government. David Davis, as far as I can see, did absolutely nothing for a year and a half. Absolutely nothing. Boris Johnson: nothing for a year and a half, apart from the odd quip now and again. A lot of time was lost, and I pay tribute to the attitude taken by people like David Lidington and Greg Clark. I may have my political differences with them, but they are far more pragmatic, and far easier to talk to, than David Davis and Boris Johnson ever were, and they actually do things, which the other two did not. 

In 2016 I don't recall any Member in this Chamber or indeed anybody campaigning in the Brexit campaign, on one side or the other, campaigning in favour of a 'no deal'. Nobody campaigned in favour of a 'no deal'. Everybody said on the Brexit side, 'There'll be a free trade deal. It'll be the easiest deal in history. German car manufacturers will step in. They'll force Germany and the EU to come to an agreement with the UK. We'll have 70 free trade agreements replicated, all ready to go by the time we leave.' None of this was true. Liam Fox said to me, 'We'll just replicate the free trade agreements that the EU has with other countries.' That hasn't happened. The Japanese said, 'You must be joking. Why would we have an agreement with you, who are eight times smaller than the European market, on the same terms as the European market?' Nobody campaigned for 'no deal'. 

And there are those, of course, who said that we'll have a deal with the US. Well, those of you who will have read the US's opening gambit for a free trade deal will understand that the US free trade deal involves access to the UK market for American companies but not the other way around, a lowering of our food standards, a lowering of our hygiene standards, a lowering of our regulations to allow American goods in and the ability of the US Government to have a say in the way that our currency operates. So, we exchange what Brexiteers say is EU control for US control, and that is not acceptable. But that is the reality of a free trade deal when you are a medium-sized country, rather than in a big bloc. The more of you there are, the more power you have.

No doubt there will be some who will say I'm arguing against Brexit, I'm not; I'm arguing against 'no deal'. There will be some who will say this is all about project fear—Honda: that's project fear, 3,500 jobs. Nissan: project fear; that's not going to happen, is it? Ford saying the same thing. BMW today saying they may have to move Mini production out of—[Interruption.] In a second. Out of the UK. Are these companies bluffing? Are these companies bluffing when they say they will leave the UK if there is no deal?

Of course, David. 

Rwy'n parchu'n fawr iawn, wrth gwrs, yr Aelod a'i farn, ond mae'n rhaid imi ddweud, gwelais y ffordd y gweithredodd y Llywodraeth Geidwadol o 2016 ymlaen, fel y gwnaeth eraill yn y Llywodraeth bresennol. Gwnaeth David Davis, hyd y gwelaf i, affliw o ddim am flwyddyn a hanner. Dim byd o gwbl. Boris Johnson: dim byd am flwyddyn a hanner, ar wahân i ambell sylw bachog o bryd i'w gilydd. Collwyd llawer o amser, ac rwy'n talu teyrnged i agwedd pobl fel David Lidington a Greg Clark. Efallai bod gennyf fy ngwahaniaethau gwleidyddol â nhw, ond maen nhw'n llawer mwy ymarferol, ac yn llawer haws i siarad â nhw, nag yr oedd David Davis a Boris Johnson erioed, ac maen nhw'n gwneud pethau, nad oedd y ddau arall.

Yn 2016 nid wyf yn cofio unrhyw Aelod yn y Siambr hon neu yn wir unrhyw un yn ymgyrchu yn yr ymgyrch Brexit, ar un ochr neu'r llall, yn ymgyrchu o blaid ymadael heb gytundeb. Ni ymgyrchodd neb o blaid ymadael heb gytundeb. Dywedodd pawb ar yr ochr Brexit, 'Bydd cytundeb masnach rydd. Dyna fydd y cytundeb hawsaf mewn hanes. Bydd gweithgynhyrchwyr ceir Yr Almaen yn camu i mewn. Byddwn yn gorfodi'r Almaen a'r UE i ddod i gytundeb gyda'r DU. Bydd gennym ni 70 cytundeb wedi eu hefelychu, i gyd yn barod erbyn inni adael.' Nid oedd unrhyw agwedd ar hyn yn wir. Dywedodd Liam Fox wrthyf i, 'y cwbl wnawn ni yw efelychu'r cytundebau masnach rydd sydd gan yr UE â gwledydd eraill.' Nid yw hynny wedi digwydd. Dywedodd y Siapaneaid, 'Ydych chi o ddifrif? Pam fyddem ni'n cael cytundeb â chi, sydd wyth gwaith yn llai na'r farchnad Ewropeaidd, ar yr un telerau â'r farchnad Ewropeaidd?' Ymgyrchodd neb i adael heb gytundeb. 

A dyna'r rhai, wrth gwrs, a ddywedodd y cawn ni gytundeb gyda'r Unol Daleithiau. Wel, mae'r rhai ohonoch chi sydd wedi darllen sylwadau agoriadol yr Unol Daleithiau ar gyfer cytundeb masnach rydd yn deall bod cytundeb masnach rydd yr Unol Daleithiau yn cynnwys mynediad at farchnad y DU i gwmnïau Americanaidd ond nid y gwrthwyneb, gostwng ein safonau bwyd, gostwng ein safonau hylendid, gan leihau ein rheoliadau i ganiatáu mynediad i nwyddau Americanaidd a gallu Llywodraeth yr Unol Daleithiau i fod â llais yn y ffordd y mae ein harian yn gweithredu. Felly, byddwn yn cyfnewid yr hyn y mae cefnogwyr Brexit yn ei ddweud yw rheolaeth yr UE i reolaeth yr Unol Daleithiau, ac nid yw hynny'n dderbyniol. Ond dyna realiti cytundeb masnach rydd pan rydych chi'n wlad ganolig ei maint, yn hytrach nag mewn bloc mawr. Po fwyaf ohonoch chi sydd yna, y mwyaf o bŵer sydd gennych chi.

Does dim amheuaeth y bydd rhai yn dweud fy mod i'n dadlau yn erbyn Brexit, dydw i ddim; rwy'n dadlau yn erbyn ymadael heb gytundeb. Bydd rhai a fydd yn dweud mai'r cwbl yw hyn yw codi bwganod—Honda: codi bwganod yw hynny, 3,500 o swyddi. Nissan: codi bwganod; nid yw hynny'n mynd i ddigwydd, yw e'? Mae Ford yn dweud yr un peth. BMW yn dweud heddiw efallai y bydd yn rhaid iddyn nhw symud cynhyrchu Mini allan o—[Torri ar draws.] Mewn eiliad. Allan o'r DU. A yw'r cwmnïau hyn yn cymryd arnyn nhw? A yw'r cwmnïau hyn yn cymryd arnyn nhw pan fo nhw'n dweud y byddan nhw'n gadael y DU os nad oes unrhyw gytundeb?

Wrth gwrs, David.

17:40

All those companies said exactly the same thing about whether we went into the euro or did not go into the euro. Every single one of the companies you just said. Now, you know and I know that there's more investment going in to Nissan. They're building the Corolla, which is the biggest selling car. They've just invested that sort of money. Those companies are not going to come out of the UK. 

Dywedodd pob un o'r cwmnïau hynny yn union yr un peth ynglŷn â pha un a fyddem ni'n ymuno â'r ewro neu ddim yn ymuno â'r ewro. Pob un o'r cwmnïau yr ydych chi newydd eu henwi. Nawr, rydych chi'n gwybod ac rwyf i'n gwybod bod Nissan yn buddsoddi mwy. Maen nhw'n adeiladu'r Corolla, sef y car sy'n gwerthu fwyaf. Maen nhw newydd fuddsoddi arian o'r fath yna. Nid yw'r cwmnïau hynny'n mynd i adael y DU.

Honda have said they're closing in Swindon—3,500 jobs. Of course they said they're going to leave. BMW has said it today. Unless you're saying that all those employers are lying, then somehow we are not to take any notice of what they say and it's all smoke and mirrors. Why would you stay in the UK when your market is Europe? Why wouldn't you just manufacture in Europe instead and treat the UK as a much smaller market, because the economy is not that big compared to the EU?

I know I'm running out of time, but I've taken some interventions, Llywydd. 

There are some who say we should have no deal. Have we noticed that those who are the strongest advocates of no deal are rich men? They are rich men. They are James Dyson, they are Jacob Rees-Mogg, they are people like Boris Johnson. They are people who can move their assets out of the UK—and have started doing so—if they think the UK is in trouble. They are the people with the money to go and live somewhere else. They are the people who argue for an unregulated free market economy that people certainly didn't vote for, particularly and not exclusively, in Blaenau Gwent. These are people, some of them, who argue that a deregulated economy is best: a Singapore in the north Atlantic, forgetting of course there would be no workers' rights, no regulations and human beings would simply be bystanders to an unregulated liberal free market economy—a form of economic totalitarianism, frankly, in my view. 

Finally, Llywydd, could I say this: let's send the message out today from here that this debate is not about Brexit, it's about no deal. Let's have a situation where we can sit down and say to each other, regardless of our views on Brexit, that what happens in the future should be governed by sense not speed, by a deal not disaster, and by agreement rather than staring into the abyss. No deal is no good for Wales. 

Mae Honda wedi dweud eu bod nhw'n cau yn Swindon—3,500 o swyddi. Wrth gwrs fe wnaethon nhw ddweud eu bod nhw'n mynd i adael. Mae BMW wedi dweud hynny heddiw. Oni bai eich bod yn dweud bod yr holl gyflogwyr hynny yn dweud celwydd, yna rywsut nad ydym i gymryd unrhyw sylw o'r hyn y maen nhw'n ei ddweud ac mai geiriau gwag yw'r cwbl. Pam fyddech chi'n aros yn y DU pan mai Ewrop yw eich marchnad? Pam na fyddech chi'n gweithgynhyrchu yn Ewrop a thrin y Deyrnas Unedig yn farchnad lai o lawer, oherwydd nid yw'r economi mor fawr â hynny o'i chymharu â'r UE?

Rwy'n gwybod bod amser ar fy ngwarthaf, ond rwyf wedi derbyn rhai ymyriadau, Llywydd.

Mae yna rai sy'n dweud y dylem ni adael heb gytundeb. Ydym ni wedi sylwi bod y rhai sy'n eiriol gryfaf dros ymadael heb gytundeb yn ddynion cyfoethog? Maen nhw'n ddynion cyfoethog. James Dyson, Jacob Rees-Mogg, pobl fel Boris Johnson. Maen nhw'n bobl sy'n gallu symud eu hasedau o'r DU—ac wedi dechrau gwneud hynny—os ydyn nhw'n credu bod y DU mewn trafferth. Nhw yw'r bobl gyda'r arian i fynd i fyw yn rhywle arall. Nhw yw'r bobl sy'n dadlau dros economi marchnad rydd heb ei rheoleiddio na wnaeth pobl yn sicr bleidleisio drosti, yn arbennig ac nid yn unig, ym Mlaenau Gwent. Dyma bobl, rhai ohonyn nhw, sy'n dadlau mai economi wedi ei dadreoleiddio sydd orau: Singapôr yng ngogledd yr Iwerydd, gan anghofio wrth gwrs na fyddai unrhyw hawliau gweithwyr, dim rheoliadau a byddai bodau dynol yn gallu gwneud dim mwy na gwylio economi marchnad rydd ryddfrydol heb ei rheoleiddio—ffurf ar dotalitariaeth economaidd, a bod yn onest, yn fy marn i. 

Yn olaf, Llywydd, a gaf i ddweud hyn: gadewch inni anfon y neges heddiw oddi yma nad oes a wnelo'r ddadl hon â Brexit, mae a wnelo hi ag ymadael heb gytundeb. Gadewch i ni gael sefyllfa lle gallwn ni eistedd a dweud wrth ein gilydd, waeth beth yw ein barn am Brexit, y dylid rheoli'r hyn sy'n digwydd yn y dyfodol gyda synnwyr nid cyflymder, gyda chytundeb nid trychineb, a thrwy gytuno yn hytrach na syllu dros y dibyn. Nid yw ymadael heb gytundeb yn dda i ddim i Gymru.

How can I follow that? 

Sut allaf i ddilyn hynny?

And you're not getting more time today, even though you're the Chair. [Laughter.]

Ac nid ydych chi'n cael mwy o amser heddiw, er mai chi yw'r Cadeirydd. [Chwerthin.]

We can negotiate that. [Laughter.]

Llywydd, what we've heard today is clearly what we've heard before, and Carwyn Jones, the Member for Bridgend, is quite right: this discussion is about a 'no deal' Brexit, and we forget that sometimes. And it's been quoted today by several people who always vote for Brexit that the Labour Party manifesto in 2017 was about actually honouring that referendum result, and I'll quote it, just to remind them of a few things. 

'Labour accepts the referendum result and a Labour government will put the national interest first. We will prioritise jobs and living standards, build a close new relationship with the EU, protect workers' rights and environmental standards, provide certainty to EU nationals and give a meaningful role to Parliament throughout negotiations.'

It also says that it would scrap the Brexit White Paper 

'and replace it with fresh negotiating priorities that have a strong emphasis on retaining the benefits of the Single Market and the Customs Union'. 

Now, before anyone says what went into the manifesto, they are things the UK Labour Party has put to this Government—the five points Jeremy Corbyn put to the Government and the Prime Minister. That's what it says. So, what we are simply repeating, by the way—. Before anyone says we're reneging on it, we are delivering on the Labour Party manifesto of 2017 and putting the interests of the nation before the interests of a party, which is what the UK Government is currently doing. Let's make that quite clear now.

And when we talk about going out with no deal, we are talking about WTO rules, and if anyone here supports it, I gave the offer last time of telling me where WTO rules are better for Wales than what we currently have. Neil Hamilton intervened. He didn't give me an example. He just tried to defend his arguments. If anyone wants to intervene again and give me a single example of where WTO is better for Wales than what we've got, please do so now, I'll take it. Again, no contenders. So, clearly, everyone recognises WTO is not in the best interest of—[Interruption.]

Gallwn drafod hynny. [Chwerthin.]

Llywydd, yr hyn a glywsom ni heddiw yn amlwg yw'r hyn a glywsom ni o'r blaen, ac mae Carwyn Jones, yr Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr, yn llygad ei le: mae'r drafodaeth hon ynglŷn â Brexit heb gytundeb, ac rydym ni'n anghofio hynny weithiau. Ac mae wedi'i ddyfynnu heddiw gan nifer o bobl sy'n pleidleisio bob amser dros Brexit fod maniffesto'r Blaid Lafur yn 2017 mewn gwirionedd ynglŷn ag anrhydeddu canlyniad y refferendwm, ac fe wnaf i ei ddyfynnu, dim ond i'w hatgoffa am ambell beth.

Mae'r Blaid Lafur yn derbyn canlyniad y refferendwm a bydd llywodraeth Lafur yn rhoi budd cenedlaethol yn gyntaf. Byddwn yn rhoi blaenoriaeth i swyddi a safonau byw, yn magu perthynas newydd â'r UE, yn amddiffyn hawliau gweithwyr a safonau amgylcheddol, yn rhoi sicrwydd i wladolion yr UE ac yn rhoi swyddogaeth ystyrlon i'r Senedd drwy'r holl drafodaethau.

Mae hefyd yn dweud y byddai'n cael gwared ar y Papur Gwyn Brexit

ac yn ei le yn cael blaenoriaethau negodi ffres sydd â phwyslais cryf ar gadw manteision y farchnad sengl ac undeb tollau.

Nawr, cyn i neb ddweud beth aeth i mewn i'r maniffesto, maen nhw'n bethau y mae Plaid Lafur y DU wedi eu cyflwyno i'r Llywodraeth hon—y pum pwynt a gyflwynodd Jeremy Corbyn i'r Llywodraeth a Phrif Weinidog y DU. Dyna'r hyn y mae'n ei ddweud. Felly, yr hyn yr ydym ni'n ei ailadrodd, gyda llaw—. Cyn i unrhyw un ddweud ei bod ni'n gwadu hynny, rydym ni'n cyflawni ar faniffesto 2017 y Blaid Lafur ac yn rhoi buddiannau'r genedl cyn buddiannau plaid, sef yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud ar hyn o bryd. Gadewch inni wneud hynny'n gwbl glir nawr.

A phan rydym ni'n sôn am ymadael heb gytundeb, rydym ni'n sôn am reolau Sefydliad Masnach y Byd, ac os yw unrhyw un yma yn cefnogi hyn, rhoddais y cynnig y tro diwethaf iddyn nhw ddweud wrthyf sut mae Sefydliad Masnach y Byd yn well i Gymru na'r hyn sydd gennym ni ar hyn o bryd. Fe wnaeth Neil Hamilton ymyrryd. Wnaeth o ddim rhoi enghraifft i mi. Dim ond ceisio amddiffyn ei ddadleuon wnaeth e. Os oes rhywun eisiau ymyrryd eto a rhoi un enghraifft imi o sut mae Sefydliad Masnach y Byd yn well i Gymru na'r hyn sydd gennym ni, gwnewch hynny yn nawr, fe wnaf i dderbyn yr ymyriad. Unwaith eto, nid oes neb yn cynnig. Felly, yn amlwg, mae pawb yn cydnabod nad yw Sefydliad Masnach y Byd er y budd gorau i—[torri ar draws.]

17:45

The example I would mention is the beef sector. We were told before of a tariff of 87 per cent, but, of course, if we were to have those types of tariffs, there would be a vast opportunity for Welsh farmers to displace some of the dominant Irish beef that comes into our market currently way above world market prices. 

Yr enghraifft y byddwn i yn ei chrybwyll fyddai'r sector cig eidion. Dywedwyd wrthym o'r blaen am dariff o 87 y cant, ond, wrth gwrs, pe byddai gennym ni y mathau hynny o dariffau, byddai cyfle enfawr i ffermwyr Cymru ddisodli rhywfaint o'r cig eidion o Iwerddon sy'n dod i'n marchnad ar hyn o bryd ymhell uwchlaw prisiau marchnad y byd.

I'll respond to that. Irish beef you mentioned: you didn't mention Argentinean beef; you didn't mention Brazilian beef; you didn't mention US beef. It is damaging to the Welsh economy and those markets will not be open to us under WTO rules. So, it's quite clear no one has yet given indication that WTO rules would be better for the Welsh sectors.

Now, that is crucial when we talk about 'no deal' Brexit, because we talk about the economy of our nation. We're talking about the livelihoods of our citizens; we're talking about the lives of our constituents. That is what 'no deal' will damage. It's been quite rightly pointed out that many who promoted from the high levels Brexit have moved their businesses abroad, have moved their investments abroad. My constituents can't do that. They live day to day in my constituency. Steel: we talk about cars. Well, steel actually delivers the raw material for the car making. Now, steel itself may not have the tariffs put upon it, but the products they sell to do have tariffs on them and that will impact upon the steel industry. The steel industry, therefore, will suffer serious implications. That means thousands of jobs in Wales, plus the supply chain. That is going to damage our economy. Now, if anyone wants to vote for a 'no deal' and damage the economy, please be honest with the people and tell them, 'I'm voting for damaging the economy.' No-one's saying that, and it's about time people were honest and said that that's what they want. If you don't want it, then oppose a 'no deal' Brexit, because that is the only way we can secure our economy to be stronger. 

Fe wnaf i ymateb i hynny. Soniasoch am gig eidion o Iwerddon: wnaethoch chi ddim sôn am gig eidion o'r Ariannin; wnaethoch chi ddim sôn am gig eidion o Brasil; wnaethoch chi ddim sôn am gig eidion o'r Unol Daleithiau. Mae'n niweidiol i economi Cymru ac ni fydd y marchnadoedd hynny yn agored i ni o dan reolau Sefydliad Masnach y Byd. Felly, mae'n eithaf clir nad oes unrhyw un wedi rhoi arwydd hyd yn hyn y byddai rheolau Sefydliad Masnach y Byd yn well ar gyfer sectorau Cymru.

Nawr, mae hynny'n hollbwysig pan fyddwn ni'n sôn am Brexit 'dim cytundeb', oherwydd rydym ni'n sôn am economi ein gwlad. Rydym ni'n sôn am fywoliaeth ein dinasyddion; rydym ni'n sôn am fywydau ein hetholwyr. Dyna beth y bydd 'dim cytundeb' yn ei niweidio. Yn gwbl briodol, nodwyd bod llawer o bobl a fu'n hyrwyddo Brexit o'r lefelau uchel wedi symud eu busnesau dramor, wedi symud eu buddsoddiadau dramor. Ni all fy etholwyr i wneud hynny. Maen nhw'n byw o ddydd i ddydd yn fy etholaeth i. Dur: rydym i'n sôn am geir. Wel, dur sydd mewn gwirionedd yn darparu deunydd crai ar gyfer gwneud ceir. Nawr, efallai nad oes tariffau ar ddur ei hun, ond mae tariffau ar y cynhyrchion y maen nhw'n eu gwerthu a bydd hynny'n effeithio ar y diwydiant dur. Bydd y diwydiant dur, felly, yn dioddef goblygiadau difrifol. Mae hynny'n golygu miloedd o swyddi yng Nghymru, ynghyd â'r gadwyn gyflenwi. Mae hynny'n mynd i niweidio ein heconomi. Nawr, os oes unrhyw un yn dymuno pleidleisio o blaid 'dim cytundeb' a niweidio'r economi, os gwelwch yn dda byddwch yn onest â phobl a dywedwch wrthyn nhw, 'rwy'n pleidleisio o blaid niweidio'r economi.' Nid oes neb yn dweud hynny, ac mae'n hen bryd i bobl fod yn onest a dweud mai dyna eu dymuniad nhw. Os nad ydych chi eisiau hynny, yna gwrthwynebwch Brexit 'dim cytundeb', oherwydd dyna'r unig ffordd y gallwn ni ddiogelu ein heconomi i fod yn gryfach.

Will you take an intervention?

A wnewch chi dderbyn ymyriad?

Your argument brings us on to, really, one of the big arguments that's been put by the Brexiteers, and that is, 'Well, of course, what we really want is a fantastic trade deal with America.' Have you yet started to acquire a wonderful taste for chlorinated chicken?

Mae eich dadl yn dod â ni, mewn gwirionedd, at un o'r dadleuon mawr sydd wedi ei chyflwyno gan y bobl sy'n cefnogi Brexit, sef 'Wel, wrth gwrs, yr hyn yr ydym ni wir ei eisiau yw cytundeb masnach ardderchog gydag America.' A ydych chi wedi dechrau cael blas gwych ar gyw iâr wedi'i olchi mewn clorin eto?

I thank the Member for the intervention. The Member for Bridgend highlighted some of the issues with the US that he's already talked about, chlorinated chicken, hormone beef, there's already one there. We know—and let's be honest ourselves—Donald Trump has said, 'America first'. Any trade deal will be 'America first', and it's quite right, as a single nation, we will have less bargaining power than as a block, and we will be suffering. And Liam Fox, unfortunately, has not stood up to the US yet to say that is not acceptable. He seems to be wishing for a deal to just simply save his face.

Now, whilst we're also talking about this, we talk about a lot of views, but the committee has actually met and taken evidence from nations across Europe, nations outside of the EU. The evidence and discussions we've had, everybody—everybody—has told us 'no deal' would be catastrophic. They accept it will be catastrophic for the EU, but they also say it will be worse for the UK, and that is the crucial aspect. We are ignoring the implications for our people if we accept 'no deal'. This motion says, 'It's not acceptable. We're not prepared to put that pressure upon our people.' And we should respect that position. That's not rejecting Brexit: that is simply saying, 'We are standing up for the people of Wales', and I can see the Llywydd nodding, so I'll end on that. 

Diolch i'r Aelod am yr ymyriad. Tynnodd yr Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr sylw at rai o'r problemau gyda'r Unol Daleithiau y mae ef eisoes wedi sôn amdanyn nhw, cyw iâr wedi'i olchi mewn clorin, cig eidion gyda hormonau ynddo, mae un eisoes yno. Rydym ni'n gwybod—a gadewch inni fod yn onest â'n hunain—mae Donald Trump wedi dweud, 'America yn gyntaf'. Bydd unrhyw gytundeb masnach yn 'America yn gyntaf', ac mae'n hollol iawn, fel cenedl sengl, bydd gennym ni lai o bŵer bargeinio nag fel bloc, a byddwn ni'n dioddef. Ac yn anffodus, nid yw Liam Fox, wedi gwrthwynebu'r Unol Daleithiau eto i ddweud nad yw'n dderbyniol. Mae'n ymddangos ei fod yn gobeithio cael cytundeb dim ond i arbed ei enw da.

Nawr, tra ein bod ni'n sôn am hyn hefyd, rydym ni'n sôn am lawer o safbwyntiau, ond mae'r pwyllgor wedi cyfarfod ac wedi cymryd tystiolaeth gan wledydd ledled Ewrop, gwledydd y tu allan i'r UE mewn gwirionedd. Mae'r dystiolaeth a'r trafodaethau yr ydym ni wedi'u cael, mae pawb—pawb—wedi dweud wrthym y byddai 'dim cytundeb' yn drychinebus. Maen nhw'n derbyn y bydd yn drychinebus ar gyfer yr UE, ond maen nhw hefyd yn dweud y bydd yn waeth ar gyfer y DU, a dyna'r agwedd hollbwysig. Rydym ni'n anwybyddu'r goblygiadau ar gyfer ein pobl os derbyniwn ni 'dim cytundeb'. Mae'r cynnig hwn yn dweud, 'Nid yw'n dderbyniol. Nid ydym ni'n fodlon rhoi'r pwysau hwnnw ar ein pobl ni.' A dylem ni barchu'r safbwynt hwnnw. Nid yw hynny'n gwrthod Brexit: mae'n dweud yn syml, 'Rydym ni'n amddiffyn pobl Cymru', a gallaf weld y Llywydd yn amneidio, felly fe wnaf i orffen gyda hynny.

Like many people, I must say, I've found the last few years deeply, deeply depressing. I think Brexit has not enhanced our democracy, David: it's broken our democracy. It's broken our politics, and the crashing irony is that for many of those old-fashioned imperialists who see an imperial future for Britain, I believe that Brexit has also broken Britain. I believe it has broken the solidarity of communities. It's broken the people we are, and it's broken the people we could have been. We walked around the chancelleries of Brussels some weeks ago, and we heard time and time again that the United Kingdom was—in the First Minister's words—tarnished. Its reputation was less than it was and less than it could have been. Where Britain has led in the past, it is running away in the present. And it isn't running away as a United Kingdom, it's running away as a broken community and a broken society.

Let me tell you this—and you listen, David. You listen. I've been in this place for about 13 years and it's only since that band of warriors in the corner were elected that I've heard people in this country differentiated—the word 'foreigners' used in our debates, the word 'immigrants' used to define people contributing to our society. The words used to attack people who make our society better, and I bitterly, bitterly regret it. And let me tell Neil Hamilton—he'll learn this in Newport next month—democracy didn't end in June 2016, and democracy doesn't mean that you're unable to pursue what you believe in, what you hold dear. If you had lost that referendum, you would still campaign to leave the European Union. And I will still campaign not to leave the European Union. And in doing so, I don't decry the referendum or the right of people to vote to leave, but I campaign for what I believe in. I believe in a different version of society, a different view of who we can be. I believe in this country and I believe in our people. And I believe in our democracy, and what we've seen over these last few years has been the breaking of Britain and the breaking of British democracy, and we've seen that in each one of our parties.

Let me also say this: there's no sovereignty in a food bank; there's no sovereignty living if you haven't got a living wage coming in; there's no sovereignty if you don't know when the next wage packet turns up; and there's no sovereignty when the future of your job and your family is determined in the capitals of the world where your own politicians are unable to influence. I'll give way to Mark Reckless.

Fel llawer o bobl, mae'n rhaid imi ddweud, rwyf i wedi gweld yr ychydig flynyddoedd diwethaf fel rhai digalon iawn, iawn. Credaf nad yw Brexit wedi gwella ein democratiaeth, David: mae wedi torri ein democratiaeth. Mae wedi torri ein gwleidyddiaeth, a'r eironi aruthrol yw i lawer o'r imperialwyr hen-ffasiwn hynny sydd yn gweld dyfodol ymerodrol i Brydain, rwy'n credu bod Brexit wedi torri Prydain hefyd. Credaf ei fod wedi torri undod cymunedau. Mae wedi torri y bobl yr ydym ni, ac mae wedi torri y bobl y gallem ni fod wedi bod. Fe wnaethom ni gerdded o amgylch cangellfeydd Brwsel rai wythnosau yn ôl, a chlywsom dro ar ôl tro bod enw da y Deyrnas Unedig—yng ngeiriau'r Prif Weinidog—wedi ei faeddu. Roedd ei henw da yn llai nag yr oedd ac yn llai nag y gallai fod. Mae Prydain wedi arwain yn y gorffennol, ond mae hi'n rhedeg i ffwrdd yn y presennol. Ac nid yw'n rhedeg i ffwrdd fel Teyrnas Unedig, mae'n rhedeg i ffwrdd fel cymuned sydd wedi chwalu a chymdeithas sydd wedi chwalu.

Gadewch imi ddweud hyn wrthych chi—a gwrandewch chi, David. Gwrandewch chi. Rwyf i wedi bod yn y lle hwn am ryw 13 mlynedd a dim ond ers i'r criw hwnnw o ryfelwyr yn y gornel gael eu hethol yr wyf i wedi clywed pobl yn y wlad hon yn cael eu gwahaniaethu—y gair 'tramorwyr' yn cael ei ddefnyddio yn ein dadleuon, y gair 'mewnfudwyr' yn cael ei ddefnyddio i ddiffinio pobl sy'n cyfrannu at ein cymdeithas. Y geiriau yn cael eu defnyddio i ymosod ar bobl sy'n gwneud ein cymdeithas yn well, ac rwy'n gresynu hynny yn arw iawn. A gadewch imi ddweud wrth Neil Hamilton—bydd e'n dysgu hyn yng Nghasnewydd fis nesaf—ni ddaeth democratiaeth i ben ym mis Mehefin 2016, ac nid yw democratiaeth yn golygu nad ydych chi'n gallu mynd ar drywydd yr hyn yr ydych chi'n credu ynddo, yr hyn sy'n annwyl i chi. Pe byddech chi wedi colli'r refferendwm hwnnw, byddech chi'n dal i ymgyrchu i adael yr Undeb Ewropeaidd. A byddaf innau yn dal i ymgyrchu i beidio â gadael yr Undeb Ewropeaidd. Ac wrth wneud hynny, nid wyf i'n dilorni'r refferendwm na hawl pobl i bleidleisio i adael, ond rwy'n ymgyrchu dros yr hyn yr wyf i'n credu ynddo. Rwy'n credu mewn fersiwn wahanol o'r gymdeithas, barn wahanol ar bwy y gallwn ni fod. Rwy'n credu yn y wlad hon, ac rwy'n credu yn ein pobl. Ac rwy'n credu yn ein democratiaeth, a'r hyn yr ydym ni wedi'i weld dros y blynyddoedd diwethaf hyn yw Prydain yn cael ei thorri a democratiaeth Prydain yn cael ei thorri, ac rydym ni wedi gweld hynny ym mhob un o'n pleidiau.

Gadewch imi ddweud hyn hefyd: nid oes unrhyw sofraniaeth mewn banc bwyd; nid oes unrhyw sofraniaeth mewn byw os nad oes gennych chi gyflog byw yn dod i mewn; nid oes unrhyw sofraniaeth os nad ydych chi'n gwybod pryd y bydd y pecyn cyflog nesaf yn cyrraedd; ac nid oes unrhyw sofraniaeth pan fo dyfodol eich swydd a'ch teulu yn cael ei benderfynu ym mhrifddinasoedd y byd lle nad yw eich gwleidyddion eich hun yn gallu cael dylanwad. Fe wnaf i ildio i Mark Reckless.

17:50

Thank you. I was in the meetings with those chancelleries in Brussels and heard the Member apologising for our country to those people. And I just wonder: is there any sovereignty for people in Blaenau Gwent who voted to leave the European Union by more than any other constituency in Wales who are being ignored by their AM?

Diolch. Roeddwn i yn y cyfarfodydd â'r cangellfeydd hynny ym Mrwsel a chlywais yr Aelod yn ymddiheuro dros ein gwlad i'r bobl hynny. A meddwl ydw i tybed: a oes unrhyw sofraniaeth i bobl ym Mlaenau Gwent a bleidleisiodd i adael yr Undeb Ewropeaidd o fwy nag unrhyw etholaeth arall yng Nghymru sy'n cael eu hanwybyddu gan eu AC?

Mark, I'm one of those people; I'm one of them. You're a visitor.

Mark, rwyf i'n un o'r bobl hynny; rwyf i'n un ohonyn nhw. Ymwelydd ydych chi.

You're the minority. I'm the majority, you're the minority.

Chi yw'r lleiafrif. Fi yw'r mwyafrif, chi yw'r lleiafrif.

You are a visitor to my community—[Interruption.] You're a visitor—not a very regular one, but a visitor. And let me say this—[Interruption.] No, I won't give way again. I won't give way. Let me say this—[Interruption.] We rarely see you, Mark. That's just a reality, it's not a critical analysis; we just don't see you.

Let me say this: what is ripping apart Blaenau Gwent, and what is ripping apart families and lives in Blaenau Gwent? It's austerity, a process you voted for and a process that he doesn't think has gone far enough. Let me tell you this: austerity is at the root of what led the people of Blaenau Gwent to vote for Brexit. Austerity is at the root of what is breaking this country and austerity is at the root of what has driven these communities apart and into conflict.

And let me say this, Presiding Officer, you've been very generous, I won't be voting for the Plaid Cymru amendment today because I don't believe we should be playing those sorts of politics this afternoon. I believe that we should be showing unity with our friends in Scotland. We won't on Saturday, but we will today. And we should demonstrate that we can rise above the temptation to play those games and to vote for the bigger picture and the bigger vision, and to tell the United Kingdom Government that you can walk down the great corridors of Westminster, but if you really want to represent the people of this country, you've got to do more than simply polish up your badges and polish up your speeches. You've got to listen to what the people are saying.

First Minister, I hope—[Interruption.] I hope that we will be able to extend article 50, to call a referendum, and in that referendum, renew our democracy and challenge the snake-oil salesmen we see in this Chamber, the snake-oil salesman who we've seen who sold their lies to the people of this country, challenge them and put them in their place and tell the people of Wales that this is our democracy and you are not going to steal it from us.

Rydych chi'n ymwelydd â'm cymuned i—[Torri ar draws.] Rydych chi'n ymwelydd—nid un rheolaidd iawn, ond yn ymwelydd. A gadewch imi ddweud hyn—[Torri ar draws.] Na, ni wnaf ildio eto. Ni wnaf ildio. Gadewch imi ddweud hyn—[Torri ar draws.] Anaml y gwelwn ni chi, Mark. Dyna yw'r realiti, nid yw'n ddadansoddiad beirniadol; ond nid ydym ni'n eich gweld chi.

Gadewch imi ddweud hyn: beth sy'n rhwygo Blaenau Gwent ar wahân, a beth sy'n rhwygo teuluoedd ar wahân a bywydau ym Mlaenau Gwent? Cyni, proses y gwnaethoch chi bleidleisio drosti a phroses nad yw wedi mynd yn ddigon pell, yn ei farn ef. Gadewch imi ddweud hyn wrthych chi: cyni sydd wrth wraidd yr hyn a arweiniodd at bobl Blaenau Gwent yn pleidleisio o blaid Brexit. Cyni sydd wrth wraidd yr hyn sy'n torri'r wlad hon a chyni sydd wrth wraidd yr hyn sydd wedi gwahanu'r cymunedau hyn ac at wrthdaro.

A gadewch imi ddweud hyn, Llywydd, buoch chi'n hael iawn, ni fyddaf i'n pleidleisio o blaid gwelliant Plaid Cymru heddiw oherwydd nad wyf i'n credu y dylem ni fod yn chwarae y math hwnnw o wleidyddiaeth y prynhawn yma. Credaf y dylem ni fod yn dangos undod â'n cyfeillion yn yr Alban. Ni fyddwn yn gwneud hynny ddydd Sadwrn, ond fe fyddwn ni heddiw. A dylem ni ddangos y gallwn ni godi uwchlaw y demtasiwn i chwarae'r gemau hynny a phleidleisio o blaid y darlun mwy a'r weledigaeth fwy, a dweud wrth Lywodraeth y Deyrnas Unedig y gallwch chi gerdded i lawr coridorau gwych San Steffan, ond os ydych chi eisiau cynrychioli pobl y wlad hon mewn gwirionedd, mae'n rhaid i chi wneud mwy na dim ond rhoi sglein ar eich bathodynnau a rhoi sglein ar eich areithiau. Mae'n rhaid i chi wrando ar yr hyn y mae pobl yn ei ddweud.

Prif Weinidog, rwy'n gobeithio—[Torri ar draws.] Rwy'n gobeithio y byddwn ni'n gallu ymestyn erthygl 50, galw refferendwm, ac yn y refferendwm hwnnw, adnewyddu ein democratiaeth a herio'r gwerthwyr neidr olew a welwn yn y Siambr hon, y gwerthwyr oel nadroedd a welsom yn gwerthu eu celwyddau i bobl y wlad hon, eu herio nhw a'u rhoi yn eu lle a dweud wrth bobl Cymru mai dyma ein democratiaeth ac nad ydych chi'n mynd i'w ddwyn oddi arnom ni.

Y Prif Weinidog i ymateb i'r ddadl.

The First Minister to reply to the debate.

Llywydd, diolch yn fawr. And thank you to all Members who've taken part in what I think has been an excellent and passionate debate. Brexit has been an engine for constitutional innovation. This afternoon, for the first time, we are jointly, in our different places, debating with the Scottish Parliament on an identical motion placed by the two Governments before the two Parliaments. We're doing that for a very important reason, because by acting uniquely in this way, we hope that our votes tonight will put further pressure on the Prime Minister to do the right thing, to live up to the responsibilities that have been placed in her hands and to act in a way that defends the interests of families and working people in Scotland and in Wales.

In recent months, the Welsh Government and the Scottish Government have been clear that 'no deal' would be a catastrophic outcome. And as Members have made it clear here this afternoon, that's the proposition that we are debating this afternoon—that is the possibility that we are united in our calls, in Scotland and in Wales, to say to the UK Government to take decisive action to ensure that 'no deal' cannot be the way in which we leave the European Union.

I made a joint statement with the First Minister of Scotland last month. We called on the Prime Minister to take 'no deal' off the table and seek an immediate extension to the article 50 process. Members in this Chamber said, when we debated it on 7 February, that there was no time to waste, but the Prime Minister has done exactly that—she has relied on a tactic of running down the clock to force a choice between her damaging deal and no deal. She has succeeded in persuading even as reasonable an individual as David Melding that that is the choice that we face, but it's not the choice, Llywydd—it's not the choice that we have to face. It is not a choice that whole swathes of Mrs May's own Cabinet are prepared to take—they don't believe that her deal is the best deal and neither do we. 

Now, the Prime Minister says that keeping 'no deal' on the table strengthens her hand in the negotiations. How she is able to cling to that outdated and failed proposition is a matter of amazement to many, and it is certainly not the case that it is doing us any good now. Jeremy Miles, in opening the debate, said that I had been in Brussels and in Paris last week holding St David's Day events on behalf of Wales. I was taken aback by the extent to which people who are friends of the United Kingdom said to me that the Prime Minister's decision to vote for the Brady amendment had punctured whatever credibility she still had. Here was a Prime Minister who struck a deal—who struck a deal—with the European Union and then was prepared to vote against the deal that she herself had struck. Any sense that keeping 'no deal' on the table is somehow strengthening her hand in those circumstances bears no resemblance to the reality of the situation at all.

What is real is that the risk of no deal strengthens. We heard the true voice of 'no deal' Brexit in the Chamber here this afternoon. For Mark Reckless, the decision of people in a referendum in 2016 is so absolute that he would, as Carwyn Jones said, be happy to take us off a cliff in the dark and without a torch.

Llywydd, diolch yn fawr. A diolch i'r holl Aelodau sydd wedi cymryd rhan yn yr hyn sydd wedi bod yn ddadl ragorol ac angerddol, yn fy marn i. Mae Brexit wedi bod yn beiriant ar gyfer arloesedd cyfansoddiadol. Y prynhawn yma, am y tro cyntaf, rydym ni ar y cyd, yn ein gwahanol leoedd, yn trafod â Senedd yr Alban gynnig sydd yn union yr un fath a gyflwynwyd gan y ddwy Lywodraeth gerbron y ddwy Senedd. Rydym ni'n gwneud hynny am reswm pwysig iawn, oherwydd drwy weithredu'n unigryw yn y modd hwn, rydym ni'n gobeithio y bydd ein pleidleisiau heno yn rhoi mwy o bwysau ar Brif Weinidog y DU i wneud y peth iawn, i gadw at y cyfrifoldebau sydd wedi'u rhoi yn ei dwylo ac i weithredu mewn modd sy'n amddiffyn buddiannau teuluoedd a phobl sy'n gweithio yn yr Alban ac yng Nghymru.

Yn ystod y misoedd diweddar, mae Llywodraeth Cymru a Llywodraeth yr Alban wedi bod yn glir y byddai 'dim cytundeb' yn ganlyniad trychinebus. Ac fel y mae'r Aelodau wedi'i wneud yn glir yn y fan yma y prynhawn yma, dyna'r cynnig yr ydym ni'n ei drafod y prynhawn yma—dyna'r posibilrwydd yr ydym yn unedig o ran yr hyn yr ydym yn galw amdano, yn yr Alban ac yng Nghymru, i ddweud wrth Lywodraeth y DU i gymryd camau pendant i sicrhau na all 'dim cytundeb' fod y ffordd y byddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Fe wnes i ddatganiad ar y cyd â Phrif Weinidog yr Alban y mis diwethaf. Fe wnaethom ni alw ar Brif Weinidog y DU i dynnu 'dim cytundeb' oddi ar y bwrdd a gofyn am estyniad ar unwaith i'r broses erthygl 50. Dywedodd Aelodau yn y Siambr hon, pan gawsom ddadl arno ar 7 Chwefror, nad oedd amser ar gael i'w wastraffu, ond mae'r Prif Weinidog wedi gwneud yn union hynny—mae hi wedi dibynnu ar y dacteg o oedi i orfodi dewis rhwng ei chytundeb niweidiol hi a dim cytundeb. Mae hi wedi llwyddo i argyhoeddi hyd yn oed unigolyn mor rhesymol â David Melding mai dyma'r dewis a wynebwn, ond nid dyna'r dewis, Llywydd—nid dyna'r dewis y mae'n rhaid inni ei wynebu. Nid yw'n ddewis y mae carfan helaeth o Gabinet Mrs May ei hun yn barod i'w gymryd—nid ydyn nhw'n credu mai ei chytundeb hi yw'r cytundeb gorau ac nid ydym ninnau ychwaith.

Nawr, mae'r Prif Weinidog yn dweud bod cadw 'dim cytundeb' ar y bwrdd yn cryfhau ei hochr hi yn y trafodaethau. Mae'r modd y mae hi'n gallu dal ei gafael ar y syniad hen ffasiwn hwnnw sydd wedi methu yn fater o syndod i lawer, ac yn sicr nid yw'n wir ei fod yn gwneud unrhyw ddaioni i ni yn awr. Dywedodd Jeremy Miles, wrth agor y ddadl, y bûm i ym Mrwsel ac ym Mharis yr wythnos diwethaf yn cynnal digwyddiadau Gŵyl Dewi ar ran Cymru. Cefais fy synnu gan gynifer y bobl sy'n ffrindiau i'r Deyrnas Unedig a ddywedodd wrthyf bod penderfyniad Prif Weinidog y DU i bleidleisio o blaid gwelliant Brady wedi chwalu pa bynnag hygrededd yr oedd ganddi ar ôl. Dyma Brif Weinidog a ddaeth i gytundeb—a ddaeth i gytundeb—gyda'r Undeb Ewropeaidd ac a oedd wedyn yn barod i bleidleisio yn erbyn y cytundeb yr oedd hi ei hun wedi ei gytuno. Nid oes unrhyw deimlad bod cadw 'dim cytundeb' ar y bwrdd rywsut yn cryfhau ei llaw hi yn yr amgylchiadau hynny yn cyd-fynd â realiti'r sefyllfa mewn unrhyw ffordd o gwbl.

Beth sydd yn wir yw bod perygl dim cytundeb yn cryfhau. Clywsom wir lais Brexit 'dim cytundeb' yn y Siambr yma y prynhawn yma. I Mark Reckless, mae penderfyniad pobl mewn refferendwm yn 2016 mor absoliwt fel y byddai ef, fel y dywedodd Carwyn Jones, yn hapus i fynd â ni oddi ar glogwyn yn y tywyllwch, a hynny heb olau.

17:55

I apologise to the First Minister for intervening, but there is one point that has disturbed me—something that Mark Reckless said, which surprised me, I have to say, when he said that we should have the opportunity to impose large tariffs on Irish beef. If that is the case, that means tariffs between the UK and Ireland, it means customs, it means a hard border, it means the ending of the Good Friday agreement and the jeopardising of peace on our neighbouring island. Do you agree that that is not a price that is anything remotely worth paying in order to get Brexit through?

Rwy'n ymddiheuro i'r Prif Weinidog am ymyrryd, ond mae un pwynt sydd wedi fy nghythryblu—rhywbeth a ddywedodd Mark Reckless, a oedd yn fy synnu i, mae'n rhaid imi ddweud, pan ddywedodd ef y dylem ni gael y cyfle i osod tariffau mawr ar gig eidion o Iwerddon. Os mai dyna'r achos, mae hynny'n golygu tariffau rhwng y DU ac Iwerddon, mae'n golygu tollau, mae'n golygu ffin galed, mae'n golygu dod â chytundeb Gwener y Groglith i ben a pheryglu heddwch ar ein hynys gyfagos. A ydych chi'n cytuno nad yw hynny'n bris sydd unrhyw beth tebyg i fod werth ei dalu er mwyn gweithredu Brexit?

I absolutely, Llywydd, agree with what the Member for Bridgend has said. And it is in the recklessness of that sort of proposition that you see what a 'no deal' Brexit would mean: it's carelessness about peace on the island of Ireland; it's willingness to sacrifice whole swathes of the Welsh economy in pursuit of that ideological—

Rwy'n cytuno'n llwyr, Llywydd, â'r hyn y mae'r Aelod dros Ben-y-bont ar Ogwr wedi'i ddweud. Ac mae rhyfyg y math hwnnw o gynnig yn dangos i chi beth fyddai Brexit 'heb gytundeb' yn ei olygu: diofalwch ynghylch heddwch ar ynys Iwerddon; parodrwydd i aberthu rhannau cyfan o economi Cymru wrth fynd ar drywydd yr ideoleg—

18:00

I think you advised another Member of the number of times that they had spoken in the debate and I think considerably more latitude—

Rwy'n credu i chi ddweud wrth Aelod arall faint o weithiau yr oedd wedi siarad yn y ddadl ac rwy'n credu bod llawer mwy o benrhyddid—

You can't allow that to be said about me and not give me a chance.

Ni allwch chi ganiatáu i hynny gael ei ddweud amdanaf fi a pheidio rhoi cyfle imi.

—has been allowed there. Instead, Llywydd—[Interruption.] Instead, Llywydd—[Interruption.] Instead, Llywydd—[Interruption.] The Member can shout at me from a standing position, but I'm not doing anything to appease him in this debate.

Instead, Llywydd, I agree absolutely with what my colleague Alun Davies said. Democracy is the right to disagree; it is the right to be in a minority and to continue to argue for your cause; it is the opposite of the absolutist view that, in one single vote, the winner takes all and the winner holds all in perpetuity. That is the negation of democracy, but it is—

—wedi'i ganiatáu yn y fan yna. Yn hytrach, Llywydd—[Torri ar draws.] Yn hytrach, Llywydd—[Torri ar draws.] Yn hytrach, Llywydd—[Torri ar draws.] Caiff yr Aelod fod ar ei draed yn gweiddi arnaf, ond nid wyf yn gwneud unrhyw beth i gymodi ag ef yn y ddadl hon.

Yn hytrach, Llywydd, rwy'n cytuno'n llwyr â'r hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod Alun Davies. Democratiaeth yw'r hawl i anghytuno; yr hawl i fod mewn lleiafrif ac i barhau i ddadlau dros eich achos; mae'n gwbl groes i'r farn absoliwtaidd bod yr enillydd, mewn un bleidlais yn unig, yn cymryd popeth a'r enillydd yn cadw popeth am byth. Negyddu democratiaeth yw hynny, ond y—

Will the First Minister give way?

A wnaiff y Prif Weinidog ildio?

—but it is that absolutist view that means that, in the hands of those who hold those views, we are heading to that cliff, and that cliff-edge only 24 days away from now.

Llywydd, as you have heard, the Government will vote against the Plaid Cymru amendment, not because of the arguments made in favour of it, but because I believe it puts tactics ahead of strategy. The strategic game today is for parties on the progressive left of politics in Wales and in Scotland to vote together in favour of propositions that have already been endorsed here in this Assembly and that become more urgent with every single day. The force of that argument will be significantly strengthened by the endorsement of an identical motion in both Parliaments. That's why we will vote against the Plaid Cymru amendment, because, were it to pass, it would dilute the impact of parliamentary unanimity. It would be used by the Conservative Government to suggest that Wales and Scotland are, after all, not united behind the propositions put in front of the two Parliaments by two very different Governments but Governments of one mind on the matters put before Members here today.

I agree with Lynne Neagle that we need to be clear and we need to be unequivocal. That's why we must not vote for an amendment that introduces equivocation between this National Assembly and the vote that will be held in the Scottish Parliament. I agree with Alun Davies that this is our opportunity to demonstrate a solidarity in the face of a threat that otherwise has the danger of a broken Britain. In Scotland, opposition parties with every bit as much of a belief in a second referendum as Plaid Cymru have been willing to make those points in the debate but not to seek to obscure the force of a single motion through amendment.

Here is what my colleague Richard Leonard said in that debate, when he talked about the path that Mrs May has followed, and said then that, when she fails, then there is no choice but to go back to the people in a public vote, with a credible 'leave' option as well as a remain option on the ballot paper. It's not because we disagree with the sentiments, but because we want to send one single united message on these matters from this Parliament and from the Scottish Parliament too.

—ond y farn absoliwtaidd honno sy'n golygu, ein bod, yn nwylo'r rheini sydd o'r farn honno, yn mynd tuag at y clogwyn hwnnw, a dim ond 24 diwrnod i ffwrdd y mae ymyl y clogwyn hwnnw erbyn hyn.

Llywydd, fel yr ydych chi wedi'i glywed, bydd y Llywodraeth yn pleidleisio yn erbyn gwelliant Plaid Cymru, nid oherwydd y dadleuon a wnaed o'i blaid, ond oherwydd fy mod i'n credu ei fod yn rhoi tactegau o flaen strategaeth. Y gêm strategol heddiw ar gyfer pleidiau ar chwith flaengar gwleidyddiaeth Cymru a'r Alban yw pleidleisio o blaid cynigion sydd eisoes wedi'u cymeradwyo yma yn y Cynulliad hwn ac sy'n dod yn fwy o frys bob dydd. Bydd grym y ddadl honno yn sylweddol gryfach os bydd y ddwy Senedd yn cymeradwyo cynnig sydd yn union yr un fath. Dyna pam y byddwn yn pleidleisio yn erbyn gwelliant Plaid Cymru, oherwydd, pe byddai'n cael ei gymeradwyo, byddai'n glastwreiddio effaith unfrydedd seneddol. Byddai'n cael ei ddefnyddio gan y Lywodraeth Geidwadol i awgrymu nad yw Cymru a'r Alban, wedi'r cyfan, yn unedig y tu ôl i'r cynigion a roddwyd gerbron y ddwy Senedd gan ddwy Lywodraeth wahanol iawn ond Llywodraethau sydd o'r un farn ar y materion a roddwyd gerbron yr Aelodau yn y fan yma heddiw.

Rwy'n cytuno â Lynne Neagle bod angen inni fod yn glir a bod angen inni fod yn ddiamwys. Dyna pam na ddylem ni bleidleisio o blaid gwelliant sy'n cyflwyno amwysedd rhwng y Cynulliad Cenedlaethol hwn a'r bleidlais a gynhelir yn Senedd yr Alban. Rwy'n cytuno ag Alun Davies mai dyma ein cyfle ni i ddangos undod yn wyneb bygythiad a fyddai fel arall yn peryglu creu Prydain doredig. Yn yr Alban, mae gwrthbleidiau â chymaint o gred mewn ail refferendwm â Phlaid Cymru wedi bod yn barod i wneud y pwyntiau hynny yn y ddadl, ond heb geisio gwneud grym un cynnig yn aneglur drwy gynnig gwelliant.

Dyma'r hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod, Richard Leonard, yn y ddadl honno, pan soniodd am y llwybr y mae Mrs May wedi ei ddilyn, gan ddweud wedyn, pan fydd hi yn methu, nad oes unrhyw ddewis heblaw mynd yn ôl at y bobl mewn pleidlais gyhoeddus, gyda dewis 'gadael' credadwy yn ogystal â dewis i aros ar y papur pleidleisio. Nid yw hyn oherwydd ein bod ni'n anghytuno â'r safbwyntiau, ond oherwydd ein bod ni eisiau anfon un neges unedig ar y materion hyn gan y Senedd hon a chan Senedd yr Alban hefyd.

Will the First Minister give way? Did the leader of the Scottish Labour Party also not say that his preference is for a revised deal? And is that the position of the Welsh Labour Party?

A wnaiff y Prif Weinidog ildio? Oni ddywedodd arweinydd Plaid Lafur yr Alban hefyd mai ei ddewis ef fyddai cytundeb wedi'i ddiwygio? Ac ai dyna yw safbwynt Plaid Lafur Cymru?

Well, the position of the Welsh Labour Party is the position that our party and his party signed up to together. That's the position. It is not such an incredible matter that the Plaid Cymru leader wants to shake his head at me, at a set of propositions that his party signed up to in this Assembly when he set out—

Wel, safbwynt Plaid Lafur Cymru yw'r safbwynt y cytunodd ein plaid ni a'i blaid ef arno gyda'n gilydd. Dyna'r safbwynt. Nid yw'n fater mor anhygoel bod eisiau i arweinydd Plaid Cymru ysgwyd ei ben arnaf fi, ar gyfres o gynigion y gwnaeth ei blaid ef gytuno iddynt yn y Cynulliad hwn pryd y nododd ef—

Will the First Minister give way?

A wnaiff y Prif Weinidog ildio?

Yes, will do. One more time.

Gwnaf, fe wnaf. Un waith eto.

The question that was put to the leader of the Labour Party was: what is his preference—for a people's vote or for a revised deal? He said a revised deal. We're clear that our preference is for a people's vote. What's your position?

Y cwestiwn a ofynnwyd i arweinydd y Blaid Lafur oedd: beth fyddai ei ddewis ef—pleidlais i'r bobl neu gytundeb wedi'i ddiwygio? Cytundeb wedi'i ddiwygio ddywedodd ef. Rydym ni'n glir mai ein dewis ni yw pleidlais i'r bobl. Beth yw eich safbwynt chi?

My position is the position that your party and my party signed up to together. That's my position. Now, it's not your position, because you moved away from that position, but my position is that there was a deal to be done, a deal that would have protected the Welsh economy and jobs. It's a deal that you signed up to—your party signed up to it. It may not suit you now, but it suited you then. Today you've changed your mind. That's fine—I don't mind that at all. 

Fy safbwynt i yw'r safbwynt y cytunodd eich plaid chi a'm plaid i arno gyda'n gilydd. Dyna fy safbwynt i. Nawr, nid dyna eich safbwynt chi, oherwydd rydych chi wedi symud oddi wrth y safbwynt hwnnw, ond fy safbwynt i yw bod yna gytundeb i'w wneud, cytundeb a fyddai wedi diogelu economi a swyddi Cymru. Mae'n gytundeb y gwnaethoch chi gytuno iddo—cytunodd eich plaid iddo. Efallai nad yw'n addas i chi erbyn hyn, ond roedd yn addas i chi ar y pryd. Heddiw, rydych chi wedi newid eich meddwl. Mae hynny'n iawn—nid oes ots gen i am hynny o gwbl.

18:05

It's called democracy—[Inaudible.]

Democratiaeth mae nhw'n galw hynny—[Anghlywadwy.]

Absolutely it's called democracy, and you're entitled to change your mind. What you're not entitled to do is to suggest that somehow the position that we take, which was the position you took, is somehow not to be supported. The position I take is the position I've said time after time, Llywydd, and it's why we won't vote for his amendment, because, actually, in the end, what he is interested in is this sort of petty political point scoring—this sort of tactical nonsense that he indulges in here on the floor of the Assembly. My position is this: let a deal be done. If a deal can't be done, then it has to go back to the people—then we're in favour of a people's vote. That's the position we support. I say it again: I've got no difficulty with it whatsoever.

Llywydd, let me move to a close by quoting what my colleague the Scottish First Minister said about today's debate. She said:

'It is worth emphasising that this is the first occasion in 20 years of devolution when the Scottish Parliament and Welsh Assembly have acted in unison in this way. We have been brought together by our dismay—which borders now on despair—at the United Kingdom Government’s approach to...Brexit.'

The motion provides the basis, even at this late hour, for a more sensible and less damaging approach. By doing so, it allows us to act in the interests not just of our own constituents but of the UK as a whole—indeed, of Europe as a whole. 'I commend it', Nicola Sturgeon said, 'I commend it'. I hope that Members, both of the Scottish Parliament and our friends in the Assembly, will vote for it this evening. Llywydd, I commend it too. I agree with Delyth Jewell: this is not a parlour game. Let us speak with one voice on one common proposition, and, as the UK Government moves to a set of decisive votes next week, let us leave no-one in any doubt of the views of Scotland and of Wales. Vote for the proposition put by this Government in front of this Assembly, by the Scottish Government in front of the Scottish Parliament, and let us speak in that common voice and in a common cause, because that is the way in which we will maximise our influence and put that pressure we need to bring on the Prime Minister to do the right thing and to ensure that the interests of our people are put at the heart of the deal that she will strike with the European Union.

Yn hollol, democratiaeth y mae'n nhw'n ei alw, ac mae gennych chi hawl i newid eich meddwl. Yr hyn nad oes gennych chi'r hawl i'w wneud yw awgrymu nad yw ein safbwynt ni, rywsut, sef y safbwynt a oedd gennych chi, i'w gefnogi rywsut neu'i gilydd. Fy safbwynt i yw'r safbwynt yr wyf i wedi'i ddatgan dro ar ôl tro, Llywydd, a dyna pam na fyddwn ni'n pleidleisio o blaid ei welliant, oherwydd, mewn gwirionedd, yn y pen draw, yr hyn y mae ganddo ef ddiddordeb ynddo yw y math hwn o sgorio pwyntiau gwleidyddol dibwys—y math hwn o lol tactegol y mae'n ymbleseru ynddo yma ar lawr y Cynulliad. Fy safbwynt i yw hyn: gadewch i gytundeb gael ei wneud. Os na ellir gwneud cytundeb, yna mae'n rhaid iddo fynd yn ôl at y bobl—yna rydym ni o blaid pleidlais y bobl. Dyna'r safbwynt yr ydym ni'n ei gefnogi. Fe'i dywedaf eto: nid oes gen i unrhyw anhawster â hynny o gwbl.

Llywydd, gadewch imi ddirwyn i ben drwy ddyfynnu'r hyn a ddywedodd fy nghyd-Aelod, Prif Weinidog yr Alban am y ddadl heddiw. Dywedodd hi:

Mae'n werth pwysleisio mai dyma'r tro cyntaf mewn 20 mlynedd o ddatganoli pan fo Senedd yr Alban a Llywodraeth y Cynulliad wedi gweithredu ar y cyd yn y modd hwn. Rydym ni wedi ein dwyn ynghyd gan ein siom—sy'n ymylu bellach ar anobaith—gydag ymagwedd Llywodraeth y Deyrnas Unedig tuag at...Brexit.

Mae'r cynnig yn darparu'r sail, hyd yn oed mor ddiweddar â hyn, ar gyfer dull mwy synhwyrol a llai niweidiol. Drwy wneud hynny, mae'n caniatáu i ni weithredu er budd nid yn unig ein hetholwyr ein hunain ond y DU yn ei chyfanrwydd—yn wir, Ewrop yn ei chyfanrwydd. Dywedodd Nicola Sturgeon ei bod yn ei gymeradwyo. Gobeithio y bydd Aelodau, o Senedd yr Alban a'n ffrindiau yn y Cynulliad, yn pleidleisio o blaid hyn heno. Llywydd, rwyf innau yn ei gymeradwyo hefyd. Rwy'n cytuno â Delyth Jewell: nid gêm barlwr yw hon. Gadewch i ni siarad ag un llais ar un cynnig cyffredin, ac, wrth i Lywodraeth y DU symud at gyfres o bleidleisiau tyngedfennol yr wythnos nesaf, gadewch i ni beidio â gadael neb mewn unrhyw amheuaeth o farn yr Alban a Chymru. Pleidleisiwch o blaid y cynnig a gyflwynwyd gan y Llywodraeth hon gerbron y Cynulliad hwn, gan Lywodraeth yr Alban gerbron Senedd yr Alban, a gadewch i ni siarad â'r llais cyffredin hwnnw ar achos cyffredin, oherwydd dyna'r ffordd y byddwn yn manteisio i'r eithaf ar ein dylanwad ac yn rhoi'r pwysau hwnnw y mae angen i ni ei roi ar y Prif Weinidog i wneud y peth iawn ac i sicrhau bod buddiannau ein pobl yn cael eu rhoi wrth wraidd y cytundeb y bydd hi'n ei wneud â'r Undeb Ewropeaidd.

Yn unol â Rheol Sefydlog 11.15, penderfynodd y Llywodraeth fod yn rhaid cynnal pleidlais ar yr eitem yma. Felly, dwi'n gohirio'r bleidlais tan y cyfnod pleidleisio.

In accordance with Standing Order 11.15, the Government decided that a vote must be taken on this item, and so I defer voting until voting time.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

10. Cyfnod Pleidleisio
10. Voting Time

Sy'n dod â ni at y cyfnod pleidleisio, ac mae'r bleidlais gyntaf ar yr ail gyllideb atodol. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agorwch y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, 21 yn ymatal, un yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig. 

That brings us to voting time, and the first vote is on the second supplementary budget. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 28, 21 abstentions, one against. Therefore, the motion is agreed.

NDM6964 - Dadl: Ail Gyllideb Atodol 2018-19: O blaid: 28, Yn erbyn: 1, Ymatal: 21

Derbyniwyd y cynnig

NDM6964 - Debate: The Second Supplementary Budget 2018-19: For: 28, Against: 1, Abstain: 21

Motion has been agreed

Y bleidlais nesaf yw'r bleidlais ar ddadl trafodaethau ar ymadael â'r Undeb Ewropeaidd, ac mae'r bleidlais gyntaf ar welliant 1, a gyflwynwyd yn enw Gareth Bennett. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid pedwar, neb yn ymatal, 45 yn erbyn. Felly, mae gwelliant 1 wedi cwympo.

The next vote is the vote on the EU withdrawal negotiations, and the first vote is on amendment 1, tabled in the name of Gareth Bennett. Open the vote. Close the vote. In favour four, no abstentions, 45 against. Therefore, amendment 1 is not agreed.

NNDM6985 - Gwelliant 1: O blaid: 4, Yn erbyn: 45, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

NNDM6985 - Amendment 1: For: 4, Against: 45, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Gwelliant 2. Galwaf am bleidlais ar welliant 2, a gyflwynwyd yn enw Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 11, neb yn ymatal, 39 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 2.

Amendment 2. I call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 11, no abstentions, 39 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.

NNDM6985 - Gwelliant 2: O blaid: 11, Yn erbyn: 39, Ymatal: 0

Gwrthodwyd y gwelliant

NNDM6985 - Amendment 2: For: 11, Against: 39, Abstain: 0

Amendment has been rejected

Sy'n dod â ni at y cynnig heb ei ddiwygio, a gyflwynwyd yn enwau Rebecca Evans a Rhun ap Iorwerth. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 37, neb yn ymatal, 13 yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig.

That brings us to the unamended motion, which was tabled in the names of Rebecca Evans and Rhun ap Iorwerth. Open the vote. Close the vote. In favour 37, no abstentions, 13 against. Therefore, the motion is agreed. 

NNDM6985 - Cynnig (fel y'i diwygiwyd): O blaid: 37, Yn erbyn: 13, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

NNDM6985 - Motion (as amended): For: 37, Against: 13, Abstain: 0

Motion has been agreed

18:10

A dyna ddod â'n trafodaethau am y dydd i ben.

And that brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:10.

The meeting ended at 18:10.