Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

19/02/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

Datganiad gan y Llywydd
Statement by the Llywydd

Wrth i ni gychwyn y prynhawn yma, mae'n briodol i ni gofio am gyfraniad yr Aelod Seneddol Paul Flynn i fywyd gwleidyddol Casnewydd a Chymru. Dyn hoffus a charedig, triw i'w wlad ac i'r Senedd yma, gydag annibynniaeth barn a chadernid egwyddor yn nodweddu ei fywyd gwleidyddol. Coffa da amdano, a phob cydymdeimlad i'w deulu a'i ffrindiau oll. 

As we begin our proceedings this afternoon, it's appropriate that we remember the contribution of the Member of Parliament Paul Flynn to the political life of both Newport and Wales. A likeable and kind man, who was faithful to his country and to this Senedd, with independence of thought and strength of principle marking his political life. We remember him well and extend our sympathies to all his family and friends. 

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Felly symudwn ymlaen at agor ein busnes am y prynhawn yma gyda chwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Dai Lloyd. 

That brings us therefore to our first item of business for this afternoon, which is questions to the First Minister, and the first question is from Dai Lloyd. 

Cau Ysgolion yn Abertawe
School Closures in Swansea

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gynlluniau i gau ysgolion yn Abertawe? OAQ53443

1. Will the First Minister make a statement on planned school closures in Swansea? OAQ53443

Wel, diolch yn fawr, Llywydd, and, with your permission, I'll just echo a few of the words that you've just expressed in relation to Paul Flynn. A huge servant of the city of Newport, a remarkable speaker in the House of Commons and on stages elsewhere in Wales, but someone who I think will be remembered most for speaking up on behalf of people and causes where little popular support existed at the time, and that included devolution at the start of his own career. Some in our trade are skilled at spotting a tide that is already on its way in and are able to ride it to the shore. I think Paul Flynn's integrity and courage was to be willing to speak for those things where that tide had yet begun to run and then to make others more willing to follow in its wake. He will be hugely missed, as you said, Llywydd, by family and by friends, but long remembered by us all too. 

Wel, diolch yn fawr, Llywydd, a, chyda'ch caniatâd, hoffwn adleisio rhai o'r geiriau yr ydych chi newydd eu mynegi am Paul Flynn. Gwas enfawr i ddinas Casnewydd, siaradwr hynod yn Nhŷ'r Cyffredin ac ar lwyfannau mewn mannau eraill yng Nghymru, ond rhywun yr wyf i'n credu y bydd yn cael ei gofio fwyaf am siarad ar ran pobl ac achosion lle'r oedd ond ychydig o gefnogaeth boblogaidd yn bodoli ar y pryd, ac roedd hynny'n cynnwys datganoli ar ddechrau ei yrfa ei hun. Mae rhai yn ein swyddogaeth ni yn fedrus o ran gallu gweld llanw sydd eisoes ar ei ffordd i mewn ac yn gallu ei reidio i'r lan. Rwy'n credu mai uniondeb a dewrder Paul Flynn oedd bod yn barod i siarad dros y pethau hynny pan nad oedd y llanw hwnnw wedi dechrau llifo eto ac yna gwneud pobl eraill yn fwy parod i ddilyn yn ei sgil. Bydd colled enfawr ar ei ôl, fel y dywedasoch, Llywydd, ymhlith teulu a ffrindiau, ond caiff ei gofio am amser maith gennym ninnau i gyd hefyd.

Jest i droi at y cwestiwn cyntaf, ac i ddweud bod Cyngor Dinas a Sir Abertawe wedi cyhoeddi hysbysiadau i gau Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre ac Ysgol Gynradd Craigcefnparc. Daeth y cyfnod gwrthwynebu ar gyfer y ddau gynnig i ben ar 6 Chwefror. Rhaid i gabinet y cyngor benderfynu nawr a ydyn nhw am gymeradwyo neu wrthod y cynigion. Does dim modd i mi wneud sylw ar gynigion a allai gael eu cyfeirio yn nes ymlaen at Weinidogion Cymru.  

So, just to turn to the first question, and to say that Swansea City and County Council has published notices to close Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre and Craigcefnparc Primary School. The objection period ended for both proposals on 6 February. The council’s cabinet must now decide whether to approve or reject the proposals. I am unable to comment on proposals that may subsequently be referred to Welsh Ministers.

Diolch am yr ateb yna. Ar lethrau unig, rhamantus y Parsel Mawr saif pentref Felindre, ac mae Ysgol Gynradd Gymraeg Felindre, a leolir mewn ardal naturiol Gymreig i'r gogledd o Abertawe, wedi'i rhestru ymhlith yr ysgolion bychain gwledig a warchodir gan god gan Lywodraeth Cymru. Er bod y broses o gau'r ysgol wedi dechrau cyn i'r cod gwarchodol yma ddod i fodolaeth, fe ddywedodd Cyngor Abertawe y bydden nhw'n dilyn egwyddorion ac ysbryd y cod yna. Ond, er yr addo yma, mae'r gymuned leol yn hynod o siomedig gan taw cau'r ysgol yn hytrach na ffederaleiddio gydag ysgol arall, neu edrych ar opsiynau eraill hyd yn oed, oedd ymateb y cyngor i'r ymgynghoriad cyhoeddus. Os taw dyma fydd profiad ardaloedd eraill yng Nghymru, siom enfawr fydd y cod newydd yma wrth drio amddiffyn ysgolion gwledig Cymraeg. 

Mae rhyw 600 o blant yr un yn ysgolion Cymraeg dinesig cyfagos, fel Lôn Las a Phontybrenin, ond ar yr unigeddau, mae'r sefyllfa angen ateb amgen. Felly, Brif Weinidog, a wnewch chi edrych mewn i'r achos yma—rwy'n clywed beth rŷch chi'n ei ddweud, ond mae'r mater yma'n hollbwysig—a gwneud popeth yn eich gallu i sicrhau bod y gymuned yn Felindre, a chymunedau tebyg, yn derbyn chwarae teg yn ôl eich cod eich hunan chi?

Thank you for that response. On the romantic, isolated slopes of the Big Parcel stands the village of Felindre, and the Welsh-medium primary school in Felindre, which is located in a naturally Welsh-speaking area to the north of Swansea, is listed among the small rural schools that would be protected by the Welsh Government code. Although the process of closing the school started before this code came into existence, Swansea Council said that they would adhere to the spirit and principles of that code. But, despite that pledge, the local community is extremely disappointed because a decision's been taken to close the school rather than federate with another school or look at other options. That was the council's response to the public consultation. If this is the situation in the rest of Wales, then this code will be a huge disappointment in trying to safeguard Welsh-medium rural schools.

Some 600 children go to each of the nearby urban Welsh-medium schools, such as Lôn Las and Pontybrenin, but in the more rural areas we need an alternative solution. So, First Minister, will you look into this particular case—I hear what you had to say, but this is a crucially important issue—and do everything in your ability to ensure that the community of Felindre and similar communities elsewhere are given fair play according to your own code?

Wel, Llywydd, diolch yn fawr i Dai Lloyd am y pwyntiau pwysig yna. Rwy'n eu clywed nhw i gyd, ond, fel dywedais i yn yr ateb gwreiddiol, mae'r penderfyniad yn dal i fod yn nwylo Cyngor Dinas a Sir Abertawe, a dwi'n siŵr bod yr Aelod wedi gwneud y pwyntiau yna i'r cyngor—y pethau mae e wedi'u dweud i ni fel Llywodraeth heddiw. Maen nhw'n dal ar y record, ac os yw'r penderfyniad yn dod i mewn i Weinidogion Cymru, byddwn ni'n gallu ailedrych ar y pwyntiau y mae e wedi'u gwneud heddiw. 

Thank you very much to Dai Lloyd for those important points, and I hear all of them, but, as I said in my original response, the decision is still in the hands of the City and County of Swansea Council, and I'm sure that the Member has made those points to the council—the things that he has said to us as a Government today. They are still on record, and if the decision comes to Ministers, then we will be able to look again at the points that he has made today.

Well, as you say, residents, teachers and pupils have been fighting Swansea Council's decision to close Craigcefnparc Primary School as well, and I've been very proud to support them in that fight. As part of the fight for both schools, actually, I've asked the Children's Commissioner for Wales and the Future Generations Commissioner for Wales about how and when their expectations should be included in the processes that councils follow when considering school closures. Because it's not just a matter of the school code now; there are other things to be taken into account. I appreciate that you can't comment on individual cases, but can you say whether Welsh Government has a role in advising councils on what weight they should give to commissioners' guidance, or are you content to let that be a matter for the courts?

Wel, fel y dywedwch, mae trigolion, athrawon a disgyblion wedi bod yn ymladd penderfyniad Cyngor Abertawe i gau Ysgol Gynradd Craigcefnparc hefyd, ac rwyf i wedi bod yn falch iawn o'u cefnogi yn y frwydr honno. Yn rhan o'r frwydr dros y ddwy ysgol, a dweud y gwir, rwyf i wedi gofyn i Gomisiynydd Plant Cymru a Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru sut a phryd y dylid cynnwys eu disgwyliadau yn y prosesau y mae cynghorau yn eu dilyn wrth ystyried cau ysgolion. Oherwydd nid mater o'r cod ysgolion yn unig ydyw erbyn hyn; mae pethau eraill i'w cymryd i ystyriaeth. Rwy'n sylweddoli na allwch chi wneud sylwadau ar achosion unigol, ond a allwch chi ddweud a oes gan Lywodraeth Cymru swyddogaeth o gynghori cynghorau o ran faint o bwys y dylen nhw ei roi ar gyfarwyddyd comisiynwyr, neu a ydych chi'n fodlon gadael i hynny fod yn fater i'r llysoedd?

13:35

Llywydd, the Welsh Government school organisation code sets out the requirements that Welsh Ministers provide to local authorities, governing bodies and others in this matter. The code, as Suzy Davies says, is not the only matter that is at play. But each set of circumstances has to be considered on its own merits, and the other obligations that organisations who have to make these decisions need to take into account are, I think, best understood in that local context and are for them to weigh up.

Llywydd, mae cod trefniadaeth ysgolion Llywodraeth Cymru yn nodi'r gofynion y mae Gweinidogion Cymru yn eu darparu i awdurdodau lleol, cyrff llywodraethu ac eraill yn y mater hwn. Fel y dywed Suzy Davies, nid y cod yw'r unig fater sydd ar waith. Ond mae'n rhaid ystyried pob cyfres o amgylchiadau ar ei rhinweddau ei hun, ac rwy'n credu y ceir y ddealltwriaeth orau o'r rhwymedigaethau eraill y mae angen i sefydliadau sy'n gorfod gwneud y penderfyniadau hyn eu cymryd i ystyriaeth, rwy'n credu, yn y cyd-destun lleol hwnnw a'u cyfrifoldeb nhw yw eu pwyso a'u mesur.

I'm used to parents complaining about having mixed-age classes and demanding that their children are taught with children in the same year group as them. And I believe that at below a certain size of school, education suffers, and more than two year groups taught together in primary school disadvantages the learner—the reason why we have education. And secondary schools need to be above a certain size to be able to fulfil the national curriculum. Will the Welsh Government publish guidance on minimum primary and secondary school sizes, so that people know exactly how many pupils they need to get in? I understand that at least one school is down to just over single figures.

Rwyf i wedi arfer â rhieni yn cwyno am ddosbarthiadau oedran cymysg ac yn mynnu bod eu plant yn cael eu haddysgu gyda phlant yn yr un grŵp blwyddyn â nhw. Ac rwy'n credu bod addysg yn dioddef pan fydd ysgol yn llai na maint penodol, a bod addysgu mwy na dau grŵp blwyddyn gyda'i gilydd yn yr ysgol gynradd yn rhoi'r dysgwr o dan anfantais—y rheswm pam mae gennym ni addysg. Ac mae angen i ysgolion uwchradd fod yn fwy na maint penodol i allu cyflawni'r cwricwlwm cenedlaethol. A wnaiff Llywodraeth Cymru gyhoeddi canllawiau ar feintiau gofynnol ysgolion cynradd ac uwchradd, fel bod pobl yn gwybod yn union faint o ddisgyblion y mae angen iddyn nhw eu derbyn? Rwy'n deall bod o leiaf un ysgol i lawr i ychydig dros ffigurau sengl.

I thank Mike Hedges for that supplementary question. He will be aware, I know, that our former colleague Huw Lewis, when he was the education Minister, asked Estyn—the inspectorate—to look particularly at this issue of whether there was a minimum size of school that ought to be observed. I think the facts are that the report that Estyn published in December 2013 found that there were other factors that were more relevant to the success of a school than size. And, indeed, I'm very used to hearing the Member make very persuasively the case he makes in relation to local authorities, where he generally takes the view that size is not the key determining factor in whether a local authority can be a success or not. The work of Estyn took the same view in relation to schools, saying the quality of leadership, for example, was more significant than size in whether a school was performing well or not. But the issue that the Member raises is an important one and will certainly be kept under review by the Welsh Government.

Diolchaf i Mike Hedges am y cwestiwn atodol yna. Gwn y bydd yn ymwybodol bod ein cyn gyd-Aelod Huw Lewis, pan oedd yn Weinidog addysg, wedi gofyn i Estyn—yr arolygiaeth—ystyried yn benodol y mater hwn o ba un a oedd maint gofynnol y dylid ei fodloni ar gyfer ysgol. Rwy'n credu mai'r ffeithiau yw bod yr adroddiad a gyhoeddwyd gan Estyn a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2013 wedi canfod bod ffactorau eraill a oedd yn fwy perthnasol i lwyddiant ysgol na maint. Ac, yn wir, rwyf i wedi hen arfer â chlywed yr Aelod yn llawn perswâd wrth ddadlau'r achos y mae e'n ei wneud o ran awdurdodau lleol, pan ei fod o'r farn gyffredinol nad maint yw'r ffactor allweddol o ran pa un a all awdurdod lleol fod yn llwyddiant ai peidio. Mabwysiadodd gwaith Estyn yr un safbwynt o ran ysgolion, gan ddweud bod ansawdd yr arweinyddiaeth, er enghraifft, yn fwy arwyddocaol na maint o ran pa un a oedd ysgol yn perfformio'n dda ai peidio. Ond mae'r mater y mae'r Aelod yn ei godi yn un un pwysig a bydd yn sicr yn parhau i gael ei adolygu'n gyson gan Lywodraeth Cymru.

Cyflwyno'r Credyd Cynhwysol
Universal Credit Roll-out

2. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch cyflwyno'r credyd cynhwysol? OAQ53458

2. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding the rollout of universal credit? OAQ53458

I thank the Member for the question. Welsh Ministers have frequently expressed our deep concerns to the UK Government about the fundamental design flaws of universal credit and its impact on the most vulnerable people in Wales. We will continue to do exactly that.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae Gweinidogion Cymru yn aml wedi mynegi ein pryderon dwys i Lywodraeth y DU am ddiffygion sylfaenol y cynllun credyd cynhwysol a'i effaith ar y bobl fwyaf agored i niwed yng Nghymru. Byddwn yn parhau i wneud yn union hynny.

I'm sure, First Minister, you would have read the figures from the Trussell Trust, like I have, that show a nationwide increase of 52 per cent in the use of food banks where universal credit has been in place for a year or more, compared to 13 per cent in areas where that is not the case. Amber Rudd, the Secretary of State for Work and Pensions, did acknowledge that this increase was partly down to problems in the roll-out of universal credit, and that it has resulted in food insecurity for thousands of individuals and families across the country. And yet we see the UK Government determined to continue to press ahead with this roll-out despite these facts. So, can I urge you, First Minister, if you will continue to hold talks—urgent talks—with the UK Government on this matter, and actually call on them to halt the roll-out of what is a disastrous system and a flawed benefit?

Rwy'n siŵr, Prif Weinidog, y byddwch chi wedi darllen y ffigurau gan Ymddiriedolaeth Trussell, fel yr wyf innau, sy'n dangos cynnydd ledled y wlad o 52 y cant i'r defnydd o fanciau bwyd lle mae credyd cynhwysol wedi bod ar waith ers blwyddyn neu fwy, o'i gymharu â 13 y cant mewn ardaloedd lle nad yw hynny'n wir. Cydnabuwyd gan Amber Rudd, yr Ysgrifennydd Gwladol dros Waith a Phensiynau, bod y cynnydd hwn yn rhannol oherwydd y problemau wrth gyflwyno credyd cynhwysol, a'i fod wedi arwain at ansicrwydd bwyd i filoedd o unigolion a theuluoedd ledled y wlad. Ac eto rydym ni'n gweld Llywodraeth y DU yn benderfynol o barhau i fwrw ymlaen â'r cyflwyniad hwn er gwaethaf y ffeithiau hyn. Felly, a gaf i erfyn arnoch, Prif Weinidog, os gwnewch chi barhau i gynnal trafodaethau—trafodaethau brys—gyda Llywodraeth y DU ar y mater hwn, a galw arnyn nhw i atal cyflwyno'r hyn sy'n system drychinebus ac yn fudd-dal diffygiol?

Can I thank Joyce Watson for those points? It is absolutely shocking that the UK Minister responsible for this system should be on the record as saying that the policy that her Government has pursued lies behind the increase in people forced to resort to food banks to feed children here in the United Kingdom. The UK Government needs to take a grip of universal credit and recognise that tinkering around the edges with it will not make the difference that is needed. They do need to halt the roll-out, as Joyce Watson has said. They need to take seriously the campaign that the Trussell Trust are mounting. I'm looking forward to meeting the Trussell Trust myself in the next few weeks. They are running a campaign, as Members here will know, to cut the five-week wait for universal credit before people can get a first payment—the #5WeeksTooLong campaign—because that, amongst other issues, is why we see the increased use in food banks and the impact that that has on children trying to learn in our schools. 

A gaf i ddiolch i Joyce Watson am y pwyntiau yna? Mae'n gwbl warthus bod Gweinidog y DU sy'n gyfrifol am y system hon wedi dweud ar gofnod bod y polisi y mae ei Llywodraeth wedi ei ddilyn yn gyfrifol am y cynnydd i bobl yn gorfod troi at fanciau bwyd i fwydo plant yma yn y Deyrnas Unedig. Mae angen i Lywodraeth y DU fynd i'r afael â chredyd cynhwysol a chydnabod na fydd rhyw fymryn o ddiwygio ar ei ymylon yn gwneud y gwahaniaeth sydd ei angen. Mae angen iddyn nhw atal ei gyflwyniad, fel y mae Joyce Watson wedi ei ddweud. Mae angen iddyn nhw gymryd yr ymgyrch y mae Ymddiriedolaeth Trussell yn ei chyflwyno o ddifrif. Rwy'n edrych ymlaen at gyfarfod Ymddiriedolaeth Trussell fy hun yn yr wythnosau nesaf. Maen nhw'n rhedeg ymgyrch, fel y bydd yr Aelodau yn y fan yma yn gwybod, i leihau'r arhosiad o bum wythnos am gredyd cynhwysol cyn y gall pobl gael taliad cyntaf—ymgyrch #5WeeksTooLong—oherwydd dyna pam, ymhlith problemau eraill, yr ydym ni'n gweld y defnydd cynyddol o fanciau bwyd a'r effaith y mae hynny'n ei chael ar blant sy'n ceisio dysgu yn ein hysgolion.

13:40

Every year, the councils in Wales receive discretionary housing payment money from the Department for Work and Pensions, and, last year, Merthyr Tydfil, Rhondda Cynon Taf and Anglesey were criticised for handing money back that should have gone to people who receive housing benefit or universal credit and need extra help with rent or housing costs. Commenting on this, Merthyr Tydfil said that,

'Sending this money back is not a bad thing for us. Our benefits numbers are shrinking—the applications are approximately half of what they were last year.'  

How, therefore, do you respond to concern expressed this week by Community Housing Cymru that support for housing costs is now included within the universal credit payment, there is no longer a need for interaction with the local authority in order to claim mainstream benefits, and this makes it less likely for claimants to access local authorities benefits they might be entitled to, such as discretionary housing payments or council tax reduction or free school meals? They call on the Welsh Government and Welsh local authorities to work with Jobcentre Plus in Wales to co-locate services and enable applications for local authority benefits to be made at the same time as the first appointment for universal credit.

Bob blwyddyn, mae cynghorau yng Nghymru yn cael arian taliad disgresiwn at gostau tai gan yr Adran Gwaith a Phensiynau, ac, y llynedd, beirniadwyd Merthyr Tudful, Rhondda Cynon Taf ac Ynys Môn am roi arian yn ôl a ddylai fod wedi mynd i bobl sy'n cael budd-dal tai neu gredyd cynhwysol ac angen cymorth ychwanegol gyda chostau rhent neu dai. Gan wneud sylwadau ar hyn, dywedodd Merthyr Tudful:

Nid yw anfon yr arian hwn yn beth drwg i ni. Mae ein niferoedd ar fudd-daliadau yn lleihau—mae'r ceisiadau tua hanner yr hyn yr oedden nhw y llynedd.

Sut, felly, ydych chi'n ymateb i'r pryder a fynegwyd yr wythnos hon gan Dai Cymunedol Cymru bod cymorth ar gyfer costau tai wedi ei gynnwys yn y taliad credyd cynhwysol erbyn hyn, nad oes angen rhyngweithio gyda'r awdurdod lleol mwyach er mwyn hawlio budd-daliadau prif ffrwd, a bod hyn yn ei gwneud yn llai tebygol y bydd hawlwyr yn manteisio ar fudd-daliadau awdurdod lleol y gallai fod ganddyn nhw'r hawl iddynt, fel taliadau disgresiwn at gostau tai neu ostyngiad i'r dreth gyngor neu brydau ysgol am ddim? Maen nhw'n galw ar Lywodraeth Cymru ac awdurdodau lleol Cymru i weithio gyda'r Ganolfan Byd Gwaith yng Nghymru i gyd-leoli gwasanaethau a chaniatáu i geisiadau am fudd-daliadau awdurdod lleol gael eu gwneud ar yr un pryd â'r apwyntiad cyntaf ar gyfer credyd cynhwysol.

Well, Llywydd, there are a number of important points in what the Member has raised. Let me begin by agreeing with what he said about the importance of discretionary housing payments and my hope that all local authorities in Wales use that fund to the maximum possible extent to assist those of their residents who are so badly affected by the interaction of universal credit and housing costs.

The point I think the Member is trying to get to is that his Government has decided to stop paying local authorities to be able to advise claimants of universal credit and, instead, are intending to fund the citizens advice bureaux for one single meeting with claimants in order to assist them with the universal credit maze that they face. This will lead, I believe, to additional difficulties for claimants, additional difficulties for housing providers, and will place some advice agencies in a really invidious position where they know that it will not be possible to solve the complexities of some universal credit claims in a single advice session.

So, while I understand what Community Housing Cymru has said this week, the real problems are not in the hands of local authorities or housing providers; they are inherent in the flawed benefit that is being rolled out and in the way that the UK Government seeks to move responsibility for providing decent and sustained advice to people who need it in order to make sure that their basic rights to a decent place to live and enough money to eat from are sustained.

Wel, Llywydd, mae nifer o bwyntiau pwysig yn yr hyn y mae'r Aelod wedi ei godi. Gadewch i mi ddechrau trwy gytuno â'r hyn a ddywedodd am bwysigrwydd taliadau disgresiwn at gostau tai a'm gobaith bod pob awdurdod lleol yng Nghymru yn defnyddio'r gronfa honno cymaint â phosib i gynorthwyo'r rhai hynny o'u trigolion sy'n cael eu heffeithio mor wael gan y rhyngweithio rhwng credyd cynhwysol a chostau tai.

Y pwynt yr wyf i'n credu y mae'r Aelod yn ceisio ei gyrraedd yw bod ei Lywodraeth ef wedi penderfynu rhoi'r gorau i dalu awdurdodau lleol i allu rhoi cyngor i hawlwyr ar gredyd cynhwysol ac, yn hytrach, maen nhw'n bwriadu ariannu'r swyddfeydd cyngor ar bopeth ar gyfer un cyfarfod gyda hawlwyr i'w cynorthwyo gyda'r ddrysfa credyd cynhwysol sy'n eu hwynebu. Bydd hyn yn arwain, yn fy marn i, at anawsterau ychwanegol i hawlwyr, anawsterau ychwanegol i ddarparwyr tai, a bydd yn rhoi rhai asiantaethau cyngor mewn sefyllfa wirioneddol annheg pryd y byddant yn gwybod na fydd yn bosibl datrys cymhlethdodau rhai hawliadau credyd cynhwysol mewn un sesiwn darparu cyngor.

Felly, er fy mod i'n deall yr hyn y mae Cartrefi Cymunedol Cymru wedi ei ddweud yr wythnos hon, nid yw'r problemau gwirioneddol yn nwylo awdurdodau lleol na darparwyr tai; maen nhw'n rhan annatod o'r budd-dal diffygiol sy'n cael ei gyflwyno a'r ffordd y mae Llywodraeth y DU yn ceisio symud cyfrifoldeb am ddarparu cyngor da a pharhaus i bobl sydd ei angen er mwyn gwneud yn siŵr bod eu hawliau sylfaenol i gael lle boddhaol i fyw ynddo a digon o arian i fwyta arno yn cael eu cynnal.

Universal credit, along with other benefits introduced at Westminster, have been an unmitigated disaster for Wales. I'm sure everyone would agree with that, perhaps with the exception of those over there. My office has heard so many examples of really degrading experiences. Now, because of Welsh Government's inertia over devolving the administration of benefits, people are unprotected against the callous policies of the Tories. In contrast, in Scotland they've successfully seen the devolution of the administration of the benefits system there, and they will be able to protect citizens better. The Scottish Government announced just this week that they are banning private firms from carrying out benefits assessments in order to try to create a more compassionate system. So, I'd like to go one step further. I'd like to scrap universal credit altogether. First Minister, do you plan now to make up for lost time and go all out to push for the devolution of the administration of benefits, so that we here in Wales, too, could treat people with the compassion that they deserve, rather than the cruelty that they are currently experiencing? You can do something about this, First Minister: will you do it?

Mae credyd cynhwysol, ynghyd â budd-daliadau eraill a gyflwynwyd yn San Steffan, wedi bod yn drychineb llwyr i Gymru. Rwy'n siŵr y byddai pawb yn cytuno â hynny, ac eithrio'r rhai draw yn y fan yna efallai. Mae fy swyddfa i wedi clywed cymaint o enghreifftiau o brofiadau gwirioneddol ddiraddiol. Nawr, oherwydd llesgedd Llywodraeth Cymru ynghylch datganoli'r broses o weinyddu budd-daliadau, nid yw pobl yn cael eu diogelu rhag polisïau dideimlad y Torïaid. I'r gwrthwyneb, yn yr Alban maen nhw wedi llwyddo i weld y broses o weinyddu'r system budd-daliadau yno yn cael ei datganoli, a byddan nhw'n gallu diogelu dinasyddion yn well. Cyhoeddodd Llywodraeth yr Alban dim ond yr wythnos hon ei bod yn gwahardd cwmnïau preifat rhag cynnal asesiadau budd-daliadau er mwyn ceisio creu system fwy trugarog. Felly, hoffwn i fynd un cam ymhellach. Hoffwn i gael gwared ar gredyd cynhwysol yn gyfan gwbl. Prif Weinidog, a ydych chi'n bwriadu gwneud iawn am yr amser a gollwyd nawr a gwneud popeth yn eich gallu i gael datganoli'r broses o weinyddu budd-daliadau, fel y gallem ninnau yma yng Nghymru, hefyd, drin pobl gyda'r trugaredd y maen nhw'n ei haeddu, yn hytrach na'r creulondeb y maen nhw'n ei ddioddef ar hyn o bryd? A allwch chi wneud rhywbeth am hyn, Prif Weinidog: a wnewch chi ei wneud?

13:45

Well, Llywydd, the problem that the Member points to is one that I agree we have to do our best to address and to solve. What I have said is that I want the case for the devolution of the administration of welfare benefits to be properly and thoroughly considered. I want us to take the advice of Assembly committees in that regard, and I intend to explore in the next week or so, with the Welsh Centre for Public Policy, whether this is a job that they could do on our behalf.

But I don't think that it is something that we can immediately sign up to until we are properly aware of what the complexities would be and what the costs would be. Scotland spent £16 million in taking on this responsibility. Now, it may be that when we investigate it, that would be £16 million that is well spent, and I'm absolutely open to that being the conclusion, but we don't have £16 million sitting doing nothing in the Welsh Government's budget, or anything like that. So, if we take on new responsibilities, we'd have to be properly funded to do them, and the exploration that I want to see happen will look at that and the other cases that exist for the devolution of administration of welfare benefits.

Wel, Llywydd, mae'r broblem y mae'r Aelod yn cyfeirio ati yn un yr wyf i'n cytuno y mae'n rhaid i ni wneud ein gorau i fynd i'r afael â hi a'i datrys. Yr hyn yr wyf i wedi ei ddweud yw fy mod i eisiau i'r achos dros ddatganoli'r broses o weinyddu budd-daliadau lles gael ei ystyried yn briodol ac yn drwyadl. Hoffwn i ni gymryd cyngor pwyllgorau'r Cynulliad yn hynny o beth, ac rwy'n bwriadu archwilio yn ystod yr wythnos nesaf, gyda Chanolfan Polisi Cyhoeddus Cymru, pa un a yw hwn yn waith y gallen nhw ei wneud ar ein rhan.

Ond nid wyf i'n credu ei fod yn rhywbeth y gallwn ni gytuno iddo ar unwaith tan ein bod ni'n gwbl ymwybodol o beth fyddai'r cymhlethdodau a beth fyddai'r costau. Gwariodd yr Alban £16 miliwn ar gymryd y cyfrifoldeb hwn. Nawr, efallai pan fyddwn ni'n ymchwilio iddo, y byddai hwnnw'n £16 miliwn a fyddai'n cael ei wario yn dda, ac rwy'n gwbl agored i hynny fod y casgliad a ddaw, ond nid oes gennym ni £16 miliwn yn eistedd yn gwneud dim byd yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, nac unrhyw beth yn agos at hynny. Felly, os byddwn ni'n ysgwyddo cyfrifoldebau newydd, byddai'n rhaid i ni gael ein hariannu'n briodol i ymgymryd â nhw, a bydd y gwaith archwilio yr hoffwn ei weld yn digwydd yn ystyried hynny a'r dadleuon eraill sy'n bodoli dros ddatganoli'r broses o weinyddu budd-daliadau lles.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.

Questions now from the party leaders. Leader of the opposition, Paul Davies.

Llywydd, with your permission, can I also take this opportunity to pay tribute to Paul Flynn and, on behalf of the Welsh Conservatives, offer our condolences to his family, friends, and to the Labour movement? He was a first-class parliamentarian who always stood up for what he believed in. There is no doubt that he loved his constituency, and he was a proud Welshman who always promoted the Welsh language at every opportunity. It's quite clear that the House of Commons will be much poorer without him.

First Minister, do you believe that Healthcare Inspectorate Wales is fit for purpose?

Llywydd, gyda'ch caniatâd, a gaf innau hefyd fanteisio ar y cyfle hwn i dalu teyrnged i Paul Flynn ac, ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, estyn ein cydymdeimlad i'w deulu, ei ffrindiau, ac i'r mudiad Llafur? Roedd yn seneddwr o'r radd flaenaf a safodd bob amser dros yr hyn yr oedd yn credu ynddo. Nid oes unrhyw amheuaeth ei fod yn caru ei etholaeth, ac roedd yn Gymro balch a oedd bob amser yn hyrwyddo'r Gymraeg ar bob cyfle. Mae'n gwbl eglur y bydd Tŷ'r Cyffredin yn llawer tlotach hebddo.

Prif Weinidog, a ydych chi'n credu bod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn addas i'w diben?

I think Healthcare Inspectorate Wales does a very fine job on behalf of patients here in Wales. We review its progress. We have proposals that we intend to bring forward for strengthening the work that it does.

Rwy'n credu bod Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn gwneud gwaith ardderchog ar ran cleifion yma yng Nghymru. Rydym ni'n adolygu ei gynnydd. Mae gennym ni gynigion yr ydym ni'n bwriadu eu cyflwyno i gryfhau'r gwaith y mae'n ei wneud.

Well, I think from that answer, First Minister, it seems to me that you believe that it is fit for purpose. So, there is a clear disconnect, I think, First Minister, in your perception of 'fit for purpose' and mine. Despite HIW’s vital function of ensuring our health services in Wales meet standards of care, it is the only inspectorate body of its kind in the UK that is not fully independent of the Government it is supposed to be monitoring. Can you not see the contradiction here, First Minister?

We have seen a number of high-profile cases of serious failings in care at health boards in NHS Wales, from the Kris Wade scandal at Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board to the serious safety concerns at maternity services at Cwm Taf, and the horrific failings at Tawel Fan. Even though HIW raised concerns about all of these terrible failings, it did not have the power to intervene when it needed to without first seeking permission from your Minister. Therefore, it is not independent from your Government. Will you therefore commit today, First Minister, to strengthening HIW’s independence and to providing the inspectorate with enforcement powers by making it a truly independent body, like Estyn, for example?

Wel, rwy'n credu o'r ateb yna, Prif Weinidog, ei bod yn ymddangos i mi eich bod chi'n credu ei bod yn addas i'w diben. Felly, ceir diffyg cysylltiad eglur, rwy'n credu, Prif Weinidog, yn eich diffiniad chi o 'addas i'w diben' a fy un i. Er gwaethaf swyddogaeth hollbwysig AGIC o sicrhau bod ein gwasanaethau iechyd yng Nghymru yn bodloni safonau gofal, dyma'r unig gorff arolygiaeth o'i fath yn y DU nad yw'n gwbl annibynnol ar y llywodraeth y mae i fod i'w monitro. Oni allwch chi weld y gwrthddywediad yn y fan yma, Prif Weinidog?

Rydym ni wedi gweld nifer o achosion uchel eu proffil o ddiffygion difrifol mewn gofal mewn byrddau iechyd yn GIG Cymru, o sgandal Kris Wade ym Mwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg i'r pryderon diogelwch difrifol yn y gwasanaethau mamolaeth yng Nghwm Taf, a'r methiannau erchyll yn Nhawel Fan. Er i AGIC godi pryderon ynghylch yr holl fethiannau echrydus hyn, nid oedd ganddi'r grym i ymyrryd pan oedd angen iddi wneud hynny heb gael caniatâd gan eich Gweinidog chi yn gyntaf. Nid yw'n annibynnol ar eich Llywodraeth, felly. A wnewch chi ymrwymo heddiw felly, Prif Weinidog, i gryfhau annibyniaeth AGIC ac i roi pwerau gorfodi i'r arolygiaeth trwy ei gwneud yn gorff cwbl annibynnol, fel Estyn, er enghraifft?

Well, Llywydd, I’ve already said that the Welsh Government is committed to bringing forward a Bill that will deal with a number of these matters, including the role that is played by HIW in Welsh health services.

I don't accept for a moment, though, what the Member said about the independence of HIW being compromised by its relationship with the Welsh Government. When I was the health Minister, I could not recollect then, and I cannot recollect since, a single example when HIW were not able to do whatever they said they wanted to do, to report on whatever they wanted to report on, to follow up those reports in whichever way they chose. The operational independence of HIW is an important strength of the Welsh NHS, and it has never been compromised by any lack of independence.

Wel, Llywydd, rwyf i eisoes wedi dweud bod Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i gyflwyno Bil a fydd yn ymdrin â nifer o'r materion hyn, gan gynnwys y rhan sy'n cael ei chwarae gan AGIC yng ngwasanaethau iechyd Cymru.

Nid wyf i'n derbyn am eiliad, fodd bynnag, yr hyn a ddywedodd yr Aelod bod annibyniaeth AGIC yn cael ei pheryglu gan ei pherthynas â Llywodraeth Cymru. Pan oeddwn i'n Weinidog iechyd, ni allwn gofio bryd hynny, ac ni allaf gofio ers hynny, unrhyw enghraifft pan nad oedd AGIC yn gallu gwneud beth bynnag y dywedodd yr oedd yn dymuno ei wneud, i adrodd ar beth bynnag yr oedd yn dymuno adrodd arno, i wneud gwaith dilynol ar yr adroddiadau hynny ym mha ffordd bynnag yr oedd yn dewis. Mae annibyniaeth weithredol AGIC yn un o gryfderau pwysig GIG Cymru, ac nid yw erioed wedi cael ei pheryglu gan unrhyw diffyg annibyniaeth.

13:50

You know quite well, First Minister, that they cannot intervene without your Government's permission and, therefore, it is not truly independent. Your Government's policy seems to be to underfund HIW as well, to the point where it has no capacity or resources to hold our health services to account. These underfunding issues are not new. Back in the last Assembly, we heard from the Marks review that HIW was failing to keep people safe in hospitals, and was unable to carry out enough inspections because it had to monitor too many services. Despite this, your Government has chosen to consistently reduce its funding. And you cannot seek to pin this on austerity, First Minister. The decision to slash HIW's funding is clear. Whilst Estyn receives £11.3 million each year, and Care Inspectorate Wales receives £13 million a year for 2018-19, HIW's annual budget has reduced to £3.5 million, and is set to receive another £190,000 reduction the following year. Why do you not want to support this body that plays such an important role in ensuring that our health services are delivering safe and accountable services? 

Rydych chi'n gwybod yn iawn, Prif Weinidog, na chânt ymyrryd heb ganiatâd eich Llywodraeth ac, felly, nid yw'n wirioneddol annibynnol. Mae'n ymddangos mai polisi eich Llywodraeth yw tanariannu AGIC hefyd, i'r pwynt lle nad oes ganddi unrhyw gapasiti nac adnoddau i ddwyn ein gwasanaethau iechyd i gyfrif. Nid yw'r problemau tanariannu hyn yn newydd. Yn ôl yn y Cynulliad diwethaf, clywsom gan adolygiad Marks bod AGIC yn methu â chadw pobl yn ddiogel mewn ysbytai, ac nad oedd yn gallu cynnal digon o arolygiadau gan fod yn rhaid iddi fonitro gormod o wasanaethau. Er gwaethaf hyn, mae eich Llywodraeth wedi dewis lleihau ei chyllid yn gyson. Ac ni allwch chi geisio rhoi'r bai ar gyni cyllidol am hyn, Prif Weinidog. Mae'r penderfyniad i dorri cyllid AGIC yn eglur. Tra bod Estyn yn cael £11.3 miliwn bob blwyddyn, ac Arolygiaeth Gofal Cymru yn cael £13 miliwn y flwyddyn ar gyfer 2018-19, mae cyllideb flynyddol AGIC wedi gostwng i £3.5 miliwn, ac mae ar fin cael gostyngiad arall o £190,000 yn y flwyddyn ganlynol. Pam nad ydych chi eisiau cefnogi'r corff hwn sy'n chwarae rhan mor bwysig i sicrhau bod ein gwasanaethau iechyd yn darparu gwasanaethau diogel ac atebol?

Llywydd, the very first question the Member asked me was whether I supported HIW, and I quite certainly do, and I support it in a practical way rather than the rhetorical way in which the Member has tried to this afternoon. It is nonsense for him—absolute nonsense for him—to act as though the reduced budgets that the Welsh Government faces have no impact on our ability to fund many important functions that are carried out on behalf of our Government. Nonetheless, my colleague the Minister for Health and Social Services has diverted money from his budget into HIW in order to support it in the important work that it does. Instead of just trying to find reasons for casting doubt on the important work that HIW does, it would be better if the Member were to recognise the importance of that work, and to support them in their activities. 

Llywydd, y cwestiwn cyntaf un y gwnaeth yr Aelod ei ofyn i mi oedd a oeddwn i'n cefnogi AGIC, ac rwyf i'n sicr yn ei chefnogi, ac rwy'n ei chefnogi mewn ffordd ymarferol yn hytrach na'r ffordd rethregol y mae'r Aelod wedi ceisio ei wneud y prynhawn yma. Mae'n lol iddo fe—yn lol llwyr iddo fe—ymddwyn fel pe na byddai'r cyllidebau llai y mae Llywodraeth Cymru yn eu hwynebu yn cael unrhyw effaith ar ein gallu i ariannu llawer o swyddogaethau pwysig a gyflawnir ar ran ein Llywodraeth. Serch hynny, mae fy nghyd-Aelod y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol wedi arallgyfeirio arian o'i gyllideb i AGIC er mwyn ei chynorthwyo yn y gwaith pwysig y mae'n ei wneud. Yn hytrach na cheisio dod o hyd i resymau dros godi amheuaeth ynghylch y gwaith pwysig y mae AGIC yn ei wneud, byddai'n well pe byddai'r Aelod yn cydnabod pwysigrwydd y gwaith hwnnw, a'i chefnogi yn ei gweithgareddau.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.

Leader of Plaid Cymru, Adam Price. 

Diolch yn fawr, Llywydd. Gaf i hefyd estyn cydymdeimladau i deulu a chyfeillion Paul Flynn, a dweud hyn: hynny yw, ces i'r pleser o gyd-wasanaethu yn y Senedd arall yna yn San Steffan am rai blynyddoedd, ac roedd e wastad yn barod iawn i gynnig gair o gyngor ac o gefnogaeth, hyd yn oed ein bod ni'n dod o bleidiau gwahanol. Ambell waith hefyd, tynnu fi lan lle roedd e'n meddwl gallwn i wneud yn well. Roedd e'n un o'r creaduriaid prin yna a oedd yn gallu symud o'r dwys i'r difyr, nôl i'r difrifol, ac yn y blaen. Ac er yn ymgnawdoliad o angerdd, doedd hynny byth wedyn yn caledu yn chwerwder nac atgasedd, ac mae e'n esiampl yn hynny o beth i ni i gyd. 

Thank you, Llywydd. May I also extend my sympathies to the family and friends of Paul Flynn and say this: I had the pleasure of serving alongside him in that other Parliament in Westminster for some years, and he was always very willing to provide advice and support, even though we came from different parties. He occasionally would pull me up when he thought I could perform better. He was one of those rare animals who could move from grave to humorous, and back and forth. And despite being the incarnation of passion, that never hardened into bitterness or hatred at any point, and he is an example to us all in that regard.

Is the First Minister able to share with us the Welsh Government's assessment of the potential impact in terms of jobs on supplier firms in Wales of Honda's announcement today? Can he confirm that that may affect up to a dozen major suppliers, such as G-Tekt in Tredegar and Mitsui in my own constituency, as well as many more second tier and third tier suppliers? The Welsh automotive sector is one of our major industries, and yet we saw with coal and steel, didn't we, how that position can unravel very quickly with disastrous long-term consequences? Given that we've already seen 600 job losses announced at Ford and Schaeffler, and Chatham House has confirmed that Wales has seen the sharpest reduction in foreign direct investment since the referendum of all the nations and regions of the UK, does he agree that membership of the single market is absolutely critical to the survival of the Welsh automotive sector, and the health of the wider Welsh economy? Given that the only realistic path now to securing that is through a people's vote, is he able today to pledge his unequivocal, unalloyed support for that policy?

A all y Prif Weinidog rannu â ni asesiad Llywodraeth Cymru o'r effaith bosibl o ran swyddi ar gwmnïau cyflenwi yng Nghymru yn sgil cyhoeddiad Honda heddiw? A all ef gadarnhau y gallai hynny effeithio ar hyd at ddwsin o gyflenwyr mawr, fel G-Tekt yn Nhredegar a Mitsui yn fy etholaeth i, yn ogystal â llawer mwy o gyflenwyr ail haen a thrydydd haen? Sector modurol Cymru yw un o'n prif ddiwydiannau, ac eto gwelsom gyda glo a dur, oni wnaethom, sut y gall y sefyllfa honno ddirywio'n gyflym iawn gyda chanlyniadau hirdymor trychinebus? O gofio bod colled o 600 o swyddi wedi ei chyhoeddi eisoes yn Ford a Schaeffler, a bod Chatham House wedi cadarnhau bod Cymru wedi gweld y gostyngiad cyflymaf i fuddsoddiad uniongyrchol tramor ers y refferendwm o holl wledydd a rhanbarthau'r DU, a yw'n cytuno bod aelodaeth o'r farchnad sengl yn gwbl hanfodol i oroesiad sector modurol Cymru, ac iechyd economi ehangach Cymru? O gofio mai'r unig lwybr realistig nawr i sicrhau hynny yw trwy bleidlais y bobl, a yw'n gallu addo ei gefnogaeth ddiamwys, ddigymysg i'r polisi hwnnw heddiw?

I thank the Member for what he said in his introduction, and for drawing attention to the impact that the news from Honda today will have on the Welsh economy, as well as the economy in Swindon. Wales-based suppliers to the Honda Swindon facility will, of course, be affected by this news.

My colleague Ken Skates's officials are in London today speaking with officials in the Department for Business, Energy and Industrial Strategy who work in the automotive area, and that is part of our immediate effort to identify where vulnerabilities to the Welsh economy and to the Welsh automotive sector will come as a result of that very concerning announcement. And of course, Adam Price is absolutely right to point to the significance of the automotive sector here in Wales—around 150 companies employing around 19,000 people.

And Brexit is there in the background to this succession of announcements that we have seen in recent times. When I met, with Ken Skates, with the most senior officers of the Ford motor company here in the United Kingdom, they pointed to the importance of the single market and to non-tariff and tariff barriers. They pointed even more, Llywydd, to the impact of Brexit on the movement of workers and their ability to move staff easily and quickly across borders.

In the general point that the Member makes, the position of the Welsh Government remains that which was voted for on the floor of this Assembly only a small number of weeks ago, that the House of Commons must continue to find a deal that could be supported, that would support the Welsh economy and Welsh jobs. If the House of Commons is unable to do that, and the weeks are seeping rapidly away, then we say that in a situation of deadlock the decision must go, as Adam Price said, back to the people. And, because that option must not be ruled out simply because preparations have not been made for it, then we also say that preparations to enable that to happen, should it be needed, must begin at once.

Diolchaf i'r Aelod am yr hyn a ddywedodd yn ei gyflwyniad, ac am dynnu sylw at yr effaith y bydd y newyddion gan Honda heddiw yn ei chael ar economi Cymru, yn ogystal â'r economi yn Swindon. Bydd cyflenwyr o Gymru i gyfleuster Honda yn Swindon yn cael eu heffeithio, wrth gwrs, gan y newyddion hyn.

Mae swyddogion fy nghyd-Weinidog Ken Skates yn Llundain heddiw yn siarad â swyddogion yn yr Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol sy'n gweithio yn y maes modurol, ac mae hynny'n rhan o'n hymdrech uniongyrchol i ganfod o ble y bydd bygythiadau i economi Cymru ac i sector modurol Cymru yn dod o ganlyniad i'r cyhoeddiad hwnnw sy'n peri pryder mawr. Ac wrth gwrs, mae Adam Price yn llygad ei le i dynnu sylw at bwysigrwydd y sector modurol yma yng Nghymru—oddeutu 150 o gwmnïau sy'n cyflogi tua 19,000 o bobl.

Ac mae Brexit yno yn y cefndir i'r gyfres hon o gyhoeddiadau yr ydym ni wedi eu gweld yn ddiweddar. Pan gefais gyfarfod, gyda Ken Skates, gyda swyddogion uchaf cwmni moduron Ford yma yn y Deyrnas Unedig, fe wnaethon nhw gyfeirio at bwysigrwydd y farchnad sengl ac at rwystrau di-dariff a thariff. Cyfeiriwyd ganddynt fwy fyth, Llywydd, at effaith Brexit ar symudiad gweithwyr a'u gallu i symud staff yn rhwydd ac yn gyflym ar draws ffiniau.

O ran y pwynt cyffredinol y mae'r Aelod yn ei wneud, mae safbwynt Llywodraeth Cymru yn parhau i fod yr un y pleidleisiwyd drosto ar lawr y Cynulliad hwn nifer fach o wythnosau yn unig yn ôl, bod yn rhaid i Dŷ'r Cyffredin barhau i ddod o hyd i gytundeb y gellid ei gefnogi, a fyddai'n cefnogi economi Cymru a swyddi Cymru. Os na fydd Tŷ'r Cyffredin yn gallu gwneud hynny, ac mae'r wythnosau yn diflannu'n gyflym, yna rydym ni'n dweud mewn sefyllfa o anghytundeb llwyr bod yn rhaid i'r penderfyniad, fel y dywedodd Adam Price, fynd yn ôl at y bobl. Ac, oherwydd bod yn rhaid peidio â diystyru'r dewis hwnnw dim ond oherwydd nad oes paratoadau wedi eu gwneud ar ei gyfer, yna rydym ni hefyd yn dweud bod yn rhaid i baratoadau i alluogi hynny i ddigwydd, pe byddai ei angen, ddechrau ar unwaith.

13:55

First Minister, on 22 January, you told this Chamber,

'the debate in Parliament over the next week is the last opportunity to rally around that form of Brexit...based around continued participation in the single market and a customs union...if that cannot be done,...the only option that...remains is a...public vote to break the deadlock.'

Now, that was widely interpreted as you saying that there was a deadline of seven days. Parliament failed to reach the deadline that you set, and here we are several weeks later. So, my question to you is very simple: what is your new deadline? Is it eight days' time to 27 February? Is it the end of this month? Is it in March? Or is it 10.59 p.m. on 29 March?

Prif Weinidog, ar 22 Ionawr, dywedasoch wrth y Siambr hon:

'y ddadl yn y Senedd dros yr wythnos nesaf yw'r cyfle olaf i gefnogi'r ffurf honno ar Brexit...sy'n seiliedig yn y bôn ar barhau i gymryd rhan yn y farchnad sengl a'r undeb tollau...os na ellir gwneud hynny,...yr unig ddewis sydd ar ôl wedyn yw pleidlais gyhoeddus unigol er mwyn datrys yr anghytundeb llwyr.'

Nawr, dehonglwyd hynny yn eang fel eich bod yn dweud bod terfyn amser o saith niwrnod. Methodd y Senedd â bodloni'r terfyn amser a bennwyd gennych chi, a dyma ni sawl wythnos yn ddiweddarach. Felly, mae fy nghwestiwn i chi yn syml iawn: beth yw eich terfyn amser newydd? Ai ymhen wyth diwrnod, sef 27 Chwefror? Ai diwedd y mis hwn? Ai ym mis Mawrth? Neu ai 10.59 p.m. ar 29 Mawrth?

Well, Llywydd, one of the things we surely all have learnt is that deadlines that the House of Commons appears to set and that the Government appears to set, when those days arrive, those deadlines are capable of evaporation and new deadlines being set. Now, I regret that. I regret very much indeed that the Prime Minister didn't take the advice of the document that we published jointly between Labour and Plaid Cymru here in the Assembly more than two years ago. Had she done that, then we would be in a very different position, I believe, in relation to our relations with the European Union. Nevertheless, to our frustration, the House of Commons continues to grapple with this matter, and deadlock, I believe, has not yet been reached. And we just have to be willing to hold our nerve to allow that opportunity to happen, always with our clear statement that if it cannot be resolved in that way, then the only democratically feasible answer that we have been able to identify is that the decision must go back to those who made it in the first instance.

Wel, Llywydd, un o'r pethau yr ydym ni i gyd yn sicr wedi eu dysgu yw bod terfynau amser y mae'n ymddangos bod Tŷ'r Cyffredin yn eu pennu ac y mae'n ymddangos bod y Llywodraeth yn eu pennu, pan fydd y diwrnodau hynny'n cyrraedd, mae'n bosibl y gall y terfynau amser hynny ddiflannu ac y gall terfynau amser newydd gael eu pennu. Nawr, rwy'n gresynu at hynny. Rwy'n gresynu'n fawr iawn na chymerodd Prif Weinidog y DU gyngor y ddogfen a gyhoeddwyd ar y cyd gennym ni rhwng Llafur a Phlaid Cymru yma yn y Cynulliad fwy na dwy flynedd yn ôl. Pe byddai wedi gwneud hynny, yna byddem ni mewn sefyllfa wahanol iawn, rwy'n credu, o ran ein perthynas gyda'r Undeb Ewropeaidd. Serch hynny, er mawr rwystredigaeth i ni, mae Tŷ'r Cyffredin yn parhau i ymaflyd â'r mater hwn, ni chyrhaeddwyd anghytundeb llwyr eto, yn fy marn i. Ac mae'n rhaid i ni fod yn barod i gadw ein pennau i ganiatáu i'r cyfle hwnnw ddigwydd, bob amser gyda'n datganiad eglur os na ellir ei ddatrys yn y modd hwnnw, yna'r unig ateb democrataidd ymarferol yr ydym ni wedi gallu dod o hyd iddo yw bod yn rhaid i'r penderfyniad fynd yn ôl at y rhai â'i wnaeth yn y lle cyntaf.

First Minister, I accept what you say about the going round in circles that we're seeing in Westminster, but the deadline that I asked you about was the one that you set for yourself, in terms of deciding when we need to move on and unequivocally say that the only way forward is a people's vote. And one of the criticisms I've heard you make of Theresa May's Government is that they're unwilling to listen to you, but is your own Labour frontbench in Westminster listening to you? Despite the vote that you referred to in this Assembly for preparations to begin immediately, Jeremy Corbyn's letter to Theresa May on 6 February omitted to mention a people's vote at all. As one of your AMs Alun Davies said, when the letter was published,

'It appears that Jeremy Corbyn and UK Labour have dumped our policy on a referendum in the first paragraph.'

Tonia Antoniazzi, the MP for Gower said,

'Nice to be briefed about this @UKLabour @WelshLabour—if at ANY point you would like to consult MPs and also take the Labour Party conference motion into consideration...Just let me know...Cheers...'

MPs and AMs weren't briefed. The question is: were you? Did you agree that the letter shouldn't contain reference to the people's vote that had been supported here? Do you know what Jeremy Corbyn is saying now as he addresses the Engineering Employers' Federation? Our future in Europe is among the most pressing concerns facing our nation. Don't you feel just a small touch of shame at your party's failure to strike a clear stance? And is it any surprise at all that so many now are abandoning it?

Prif Weinidog, rwy'n derbyn yr hyn a ddywedwch am y mynd rownd mewn cylchoedd yr ydym ni'n ei weld yn San Steffan, ond y terfyn amser y gofynnais i chi amdano oedd yr un y gwnaethoch chi eich hun ei bennu, o ran penderfynu pryd mae angen i ni symud ymlaen a dweud yn ddigamsyniol mai'r unig ffordd ymlaen yw pleidlais y bobl. Ac un o'r beirniadaethau yr wyf i wedi eich clywed chi'n ei wneud o Lywodraeth Theresa May yw eu bod nhw'n amharod i wrando arnoch chi, ond a yw eich mainc flaen Llafur eich hun yn San Steffan yn gwrando arnoch chi? Er gwaethaf y bleidlais y cyfeiriasoch ati yn y Cynulliad hwn i baratoadau ddechrau ar unwaith, nid oedd llythyr Jeremy Corbyn at Theresa May ar 6 Chwefror yn sôn am bleidlais y bobl o gwbl. Fel y dywedodd un o'ch ACau Alun Davies, pan gyhoeddwyd y llythyr:

Mae'n ymddangos bod Jeremy Corbyn a Llafur y DU wedi cefnu ar ein polisi ar refferendwm yn y paragraff cyntaf.

Dywedodd Tonia Antoniazzi, AS Gŵyr,

Braf cael fy mriffio am hyn @UKLabour @WelshLabour—os hoffech chi ymgynghori ag ASau ar UNRHYW adeg a hefyd cymryd cynnig cynhadledd y Blaid Lafur i ystyriaeth...rhowch wybod i mi...Diolch...

Ni chafodd ASau nac ACau eu briffio. Y cwestiwn yw: a gawsoch chi? A oeddech chi'n cytuno na ddylai'r llythyr gynnwys cyfeiriad at bleidlais y bobl a gefnogwyd yn y fan yma? A ydych chi'n gwybod beth mae Jeremy Corbyn yn ei ddweud nawr wrth iddo annerch y Ffederasiwn Cyflogwyr Peirianneg? Mae ein dyfodol yn Ewrop ymhlith y pryderon mwyaf dybryd sy'n wynebu ein cenedl. Onid ydych chi'n teimlo dim ond rhyw fymryn o gywilydd ynghylch methiant eich plaid i gyflwyno safbwynt eglur? Ac a yw'n unrhyw syndod o gwbl bod cynifer yn cefnu arni nawr?

14:00

Well, the policy of the Labour Party, Llywydd, is clear. It is the one set out in the September conference resolution, and it's the policy that I have supported ever since. I am in the fortunate position of being able to discuss these matters with Labour front-bench spokespeople: Sir Keir Starmer, who was here in Cardiff within the last two weeks; I was able to discuss it with Jeremy Corbyn when I was in London last week. I welcome his letter of 6 February. It was widely welcomed in Brussels as well as being an important contribution that had a chance, given a Government that was prepared to carry out genuine discussions and negotiations with others on the floor of the House of Commons. That letter offered a way to an agreement that could be struck, that could command a majority in the House of Commons and that could be supported at the European Union level as well. That's what my party wants to get out of all of this. It's only if the Government that is responsible for all of this, which has been in charge of all of this ever since the referendum—. It's only if they fail to move in a direction where a majority in the House of Commons can be secured that we will then have to do, as the Member has said—and I have agreed with him now for the third time this afternoon that, in those circumstances, the decision would have to return to the people who made it in the first instance.

Wel, mae polisi'r Blaid Lafur, Llywydd, yn eglur. Y polisi yw'r un a nodwyd ym mhenderfyniad cynhadledd mis Medi, ac dyna'r polisi yr wyf i wedi ei gefnogi byth ers hynny. Rwyf i yn y sefyllfa ffodus o allu trafod y materion hyn gyda llefarwyr mainc flaen Llafur: Syr Keir Starmer, a oedd yma yng Nghaerdydd yn ystod y pythefnos diwethaf; roeddwn i'n gallu ei drafod gyda Jeremy Corbyn pan oeddwn i yn Llundain yr wythnos diwethaf. Rwy'n croesawu ei lythyr dyddiedig 6 Chwefror. Fe'i croesawyd yn eang ym Mrwsel hefyd fel cyfraniad pwysig a oedd â chyfle, pe byddai Llywodraeth a fyddai'n barod i gynnal trafodaethau a negodiadau gwirioneddol gydag eraill ar lawr Dŷ'r Cyffredin. Roedd y llythyr hwnnw yn cynnig ffordd i gytundeb y gellid ei daro, a allai sicrhau mwyafrif yn Nhŷ'r Cyffredin ac y gellid ei gefnogi ar lefel yr Undeb Ewropeaidd hefyd. Dyna'r hyn y mae fy mhlaid i eisiau ei gael allan o hyn i gyd. Dim ond os gwnaiff y Llywodraeth sy'n gyfrifol am hyn i gyd, sydd wedi bod yn gyfrifol am hyn i gyd ers y refferendwm—. Dim ond os byddan nhw'n methu â symud i gyfeiriad lle gellir sicrhau mwyafrif yn Nhŷ'r Cyffredin y bydd yn rhaid i ni wedyn wneud, fel y mae'r Aelod wedi ei ddweud—ac rwyf i wedi cytuno ag ef nawr am y trydydd tro y prynhawn yma, o dan yr amgylchiadau hynny, byddai'n rhaid i'r penderfyniad fynd yn ôl at y bobl a'i gwnaeth yn y lle cyntaf.

Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.

The leader of the UKIP group, Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. Can I also add my condolences to the family of Paul Flynn? Although he was identified with Newport for many years, he was originally, by birth and upbringing, a Cardiffian, so both cities do lay some claim to him. I did contact Paul Flynn during the early stages of the referendum campaign. As he was a genuinely independently minded politician, I was interested, actually, where he stood on that, and I was very grateful for the e-mail I received back from him. I was not publicly known at the time, so I was quite chuffed to get his response, and he clarified his position. We were on opposite sides of the fence, as it turned out, but I was grateful for his response, and I know he has at least one person here who worked for him in the past, and, of course, as you mentioned, he was a supporter of devolution, so his legacy, in many ways, does live on.

First Minister, a fortnight ago, you answered questions here in the Chamber from the Conservative leader, Paul Davies, in which you expressed the wishes of the Welsh Government to address the issues of Holocaust denial and the growing prevalence within society of anti-Semitism. Will you reiterate that those wishes still form your outlook and that the Welsh Labour Government is still genuinely committed to tackling these problems?

Diolch, Llywydd. A gaf innau hefyd ychwanegu fy nghydymdeimlad i deulu Paul Flynn? Er iddo gael ei gysylltu â Chasnewydd ers blynyddoedd lawer, brodor o Gaerdydd ydoedd yn wreiddiol, trwy enedigaeth a magwraeth, felly mae'r ddwy ddinas yn ei hawlio i ryw raddau. Cysylltais â Paul Flynn yn ystod cyfnod cynnar ymgyrch y refferendwm. Gan ei fod yn wleidydd wirioneddol annibynnol ei feddwl, roedd gen i ddiddordeb, a dweud y gwir, yn ei safbwynt ar hynny, ac roeddwn yn ddiolchgar iawn am yr e-bost a gefais yn ôl ganddo. Nid oeddwn yn adnabyddus i'r cyhoedd ar y pryd, felly roeddwn i'n falch iawn o gael ei ymateb, ac eglurodd ei safbwynt. Roeddem ni ar wahanol ochrau i'r ffens, fel y digwyddodd, ond roeddwn i'n ddiolchgar am ei ymateb, a gwn fod ganddo o leiaf un person yma a weithiodd iddo yn y gorffennol, ac, wrth gwrs, fel y dywedasoch, roedd yn gefnogol i ddatganoli, felly mae ei etifeddiaeth, mewn sawl ffordd, yn parhau.

Prif Weinidog, bythefnos yn ôl, fe wnaethoch ch ateb cwestiynau yma yn y Siambr gan arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies, pan fynegwyd dymuniadau Llywodraeth Cymru gennych i fynd i'r afael â materion gwadu'r Holocost a chyffredinrwydd cynyddol gwrth-Semitiaeth mewn cymdeithas. A wnewch chi ail-bwysleisio mai'r dymuniadau hynny yw eich safbwynt o hyd a bod Llywodraeth Lafur Cymru yn dal i fod yn wirioneddol ymrwymedig i fynd i'r afael â'r problemau hyn?

Llywydd, the Welsh Government is committed to challenging stigma wherever that takes place, to protecting the rights of all members of our society, whatever their faith or culture. That is absolutely the case in relation to anti-Semitism, but it is true in relation to forms of abuse that other communities in Wales have experienced, and we are committed to that right across the board.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i herio stigma lle bynnag y bydd yn codi, i amddiffyn hawliau pob aelod o'n cymdeithas, beth bynnag fo'i ffydd neu ei ddiwylliant. Mae hynny'n hollol wir o ran gwrth-Semitiaeth, ond mae'n wir o ran mathau eraill o gam-drin y mae cymunedau eraill yng Nghymru wedi eu dioddef, ac rydym ni wedi ymrwymo i hynny yn gyffredinol.

Okay. Thank you, First Minister, for that commitment. I'm not sure that the Labour Party is likely to be an effective vehicle from which to tackle the specific problem of anti-Semitism, though. We saw yesterday that seven Labour MPs felt moved to leave the Labour Party. One of the reasons they cited being the increasing prevalence of anti-Semitism within the Labour Party. Indeed, one of them said that the Labour Party is now institutionally anti-Semitic. Now, we had a Welsh Government statement on this 18 months ago, which talked about training for officials to make them more aware of anti-Semitism and working with Victim Support Cymru to identify instances of this. Given that the problem appears to be increasing, does the Welsh Government now need to do more?

Iawn. Diolch, Prif Weinidog, am yr ymrwymiad yna. Nid wyf i'n siŵr bod y Blaid Lafur yn debygol o fod yn gyfrwng effeithiol ar gyfer mynd i'r afael â'r broblem benodol o wrth-Semitiaeth, fodd bynnag. Ddoe, gwelsom fod saith o ASau Llafur yn teimlo y dylent adael y Blaid Lafur. Un o'r rhesymau a nodwyd ganddyn nhw yw'r achosion cynyddol o wrth-Semitiaeth o fewn y Blaid Lafur. Yn wir, dywedodd un ohonyn nhw fod y Blaid Lafur bellach yn sefydliadol wrth-Semitaidd. Nawr, cawsom ddatganiad Llywodraeth Cymru ar hyn 18 mis yn ôl, a gyfeiriodd at hyfforddiant i swyddogion i'w gwneud yn fwy ymwybodol o wrth-Semitiaeth a gweithio gyda Cymorth i Ddioddefwyr Cymru i nodi achosion o hyn. O ystyried ei bod yn ymddangos bod y broblem yn cynyddu, a oes angen i Lywodraeth Cymru wneud mwy erbyn hyn?

14:05

I think awareness training is very important and it is essential that, as new challenges emerge, people keep that up to date. And that is true not simply of people who work for the Welsh Government, it's true for people who work in the Welsh Government, and, Llywydd, I would say that it is true of any Member of this Assembly as well. 

Rwy'n credu bod hyfforddiant ymwybyddiaeth yn bwysig iawn ac mae'n hanfodol, wrth i heriau newydd ddod i'r amlwg, bod pobl yn cadw hwnnw'n gyfredol. Ac mae hynny'n wir nid yn unig am bobl sy'n gweithio i Lywodraeth Cymru, mae'n wir am bobl sy'n gweithio yn Llywodraeth Cymru, a, Llywydd, byddwn yn dweud ei fod yn wir am unrhyw Aelod o'r Cynulliad hwn hefyd.

Yes, I agree with your sentiments, First Minister. I do think you need to look closely at your own party. There has been one investigation by Shami Chakrabarti—[Interrupution.] There has been one investigation by Shami Chakrabarti, which was rather undermined when she immediately joined the Labour Party. Then, within weeks of finishing the so-called inquiry, she was given a Labour frontbench seat in the House of Lords. Hers was clearly a whitewash rather than a genuine inquiry. We now have another inquiry going on in which your party's general secretary refuses to reveal how many complaints of anti-Semitism within the Labour Party she has received, because the truth is just too embarrassing. First Minister, how long can your Welsh Government go on pretending to be against this form of racism when your party is utterly riddled with this problem from top to bottom?

Ie, rwy'n cytuno â'ch safbwyntiau, Prif Weinidog. Rwy'n credu bod angen i chi edrych yn ofalus ar eich plaid eich hun. Cafwyd un ymchwiliad gan Shami Chakrabarti—[Torri ar draws.] Cafwyd un ymchwiliad gan Shami Chakrabarti, a danseiliwyd braidd pan ymunodd â'r Blaid Lafur yn syth. Yna, o fewn wythnosau i orffen yr ymchwiliad honedig, rhoddwyd sedd mainc flaen Llafur iddi yn Nhŷ'r Arglwyddi. Roedd yn amlwg mai achos o wyngalchu oedd hyn yn hytrach nag ymchwiliad gwirioneddol. Mae gennym ni ymchwiliad arall sy'n cael ei gynnal erbyn hyn, lle mae ysgrifennydd cyffredinol eich plaid yn gwrthod datgelu faint o gwynion o wrth-Semitiaeth o fewn y Blaid Lafur y mae wedi eu cael, gan fod y gwir yn achosi gormod o gywilydd. Prif Weinidog, am ba hyd y gall eich Llywodraeth Cymru barhau i esgus bod yn erbyn y math hwn o hiliaeth pan fod y broblem hon yn bodoli drwy eich plaid gyfan o'r brig i'r gwaelod?

Llywydd, it is like arriving in a parallel universe to receive questions from the party that embraces Tommy Robinson and the creed that he is prepared to advocate, and then asks for other parties to account for themselves. Let me be clear, Llywydd: there is absolutely no place in my party or anywhere else in Wales for prejudice against people of other races or religions. And that does not simply include those that the Member has referred to today, but all those others that, in the past, he has been prepared to attack in the position that he now occupies.

Llywydd, mae fel cyrraedd bydysawd cyfochrog i gael cwestiynau gan y blaid sy'n croesawu Tommy Robinson a'r credo y mae'n barod i'w hyrwyddo, ac yna sy'n gofyn i bleidiau eraill esbonio eu hunain. Gadewch i mi fod yn eglur, Llywydd: does dim lle o gwbl yn fy mhlaid i nac yn unrhyw le arall yng Nghymru ar gyfer rhagfarn yn erbyn pobl o hiliau neu grefyddau eraill. Ac nid yw hynny'n cynnwys y rhai y mae'r Aelod wedi cyfeirio atyn nhw heddiw yn unig, ond at bob un arall y mae ef, yn y gorffennol, wedi bod yn barod i ymosod arnynt yn y swydd y mae ynddi erbyn hyn.

Y Panel Adolygu Cynghorau Cymuned
The Community Council Review Panel

3. A wnaiff y Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf am ymgymeriadau presennol y panel adolygu cynghorau cymuned? OAQ53452

3. Will the First Minister provide an update on the current undertakings of the community council review panel? OAQ53452

I thank the Member for that question. The independent review panel provided its final report to the Welsh Government on 3 October 2018. In November of that year, a written statement set out actions to be taken in this calendar year and beyond in response to that report.  

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Darparodd y panel adolygu annibynnol ei adroddiad terfynol i Lywodraeth Cymru ar 3 Hydref 2018. Ym mis Tachwedd y flwyddyn honno, cyflwynodd datganiad ysgrifenedig y camau i'w cymryd yn y flwyddyn galendr hon a thu hwnt mewn ymateb i'r adroddiad hwnnw.

Thank you, First Minister. And, of course, it was during your tenure as the local government Cabinet Secretary that you did set up that panel. The independent review panel, having presented its final report on the future roles of these councils, did think it very important that councils are to be held accountable for the public money they spend, and that they are managed well in terms of financial probity. The report by the auditor general, of course, has also highlighted the fact that the number of qualified audit opinions has doubled in 2017-18, and we now have 340 councils that that applies to. There are many recommendations in that report. In Aberconwy, we've currently got a situation of dismay that a community council in Penmaenmawr has spent over £100,000-worth of reserves over a three-year period, causing much concern, especially when some of the councillors on that council don't know how this money is being spent.

Will you state, please, by when you will act on the recommendations of the independent review panel? And will you also explain how you, as the First Minister of Wales now, will take steps to strengthen robust financial practices and transparency in the spend of council tax in terms of this, its precept? Because this particular council in Penmaenmawr had a 21 per cent precept a couple of years ago, and residents are now very, very concerned that councillors themselves don't know how this £100,000 has been spent. There are community councils across Wales, where, simply, they don't have any audit practices in place, and financial accountability is very poor. So, will you please look into this as a matter of some priority so that that independent review panel and its work become meaningful rather than meaningless?

Diolch, Prif Weinidog. Ac, wrth gwrs, yn ystod eich cyfnod chi fel Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol y gwnaethoch chi sefydlu'r panel hwnnw. Roedd y panel adolygu annibynnol, ar ôl cyflwyno ei adroddiad terfynol ar swyddogaethau'r cynghorau hyn yn y dyfodol, yn credu ei bod yn bwysig iawn bod cynghorau yn atebol am yr arian cyhoeddus y maen nhw'n ei wario, a'u bod nhw'n cael eu rheoli'n dda o ran gonestrwydd ariannol. Wrth gwrs, mae'r adroddiad gan yr archwilydd cyffredinol hefyd wedi tynnu sylw at y ffaith fod nifer y barnau archwilio amodol wedi dyblu yn 2017-18, ac mae gennym ni 340 o gynghorau y mae hynny'n berthnasol iddyn nhw erbyn hyn. Ceir nifer o argymhellion yn yr adroddiad hwnnw. Yn Aberconwy, mae gennym ni sefyllfa o ddigalondid ar hyn o bryd bod cyngor cymuned ym Mhenmaenmawr wedi gwario dros £100,000 o arian wrth gefn dros gyfnod o dair blynedd, gan beri llawer o bryder, yn enwedig pan nad yw rhai o'r cynghorwyr ar y cyngor hwnnw yn gwybod sut y mae'r arian hwn yn cael ei wario.

A wnewch chi ddatgan, os gwelwch yn dda, erbyn pryd y byddwch chi'n gweithredu ar argymhellion y panel adolygu annibynnol? Ac a wnewch chi hefyd egluro sut y byddwch chi, fel Prif Weinidog Cymru erbyn hyn, yn cymryd camau i gryfhau arferion ariannol cadarn a thryloywder o ran gwariant treth gyngor o ran hyn, ei braesept? Oherwydd roedd gan y cyngor penodol hwn ym Mhenmaenmawr braesept o 21 y cant flwyddyn neu ddwy yn ôl, ac mae trigolion yn bryderus dros ben erbyn hyn nad yw'r cynghorwyr eu hunain yn gwybod sut y gwariwyd y £100,000 hwn. Ceir cynghorau cymuned ledled Cymru, lle, yn syml, nad oes ganddyn nhw unrhyw arferion archwilio ar waith, ac mae atebolrwydd ariannol yn wael iawn. Felly, a wnewch chi ymchwilio i hyn os gwelwch yn dda fel mater o gryn flaenoriaeth fel bod y panel adolygu annibynnol hwnnw a'i waith yn dod yn ystyrlon yn hytrach na'i fod yn ddiystyr?

Well, I thank the Member for that and for the interest that I know she showed in the review itself. I know from my discussions with her that she wants to see a community and town council sector that is strong and that will stand up to scrutiny as well. I share the auditor general's concern at the continuing high number of community councils that have received qualified audit opinions. Now, the Member referred to 340 of them, and I think it's fair to say, as I'm sure she will acknowledge, that the majority of those are relatively minor infractions of submissions being made a few days beyond the deadline and sometimes the correct form not being used and so on. But there are examples where the difficulty goes beyond that and where there are public interest reports that the auditor general has had to publish because of his concern at probity in the way the public money has been used, and that is completely unacceptable.

Now, the auditor general has now agreed that he will review the adequacy and effectiveness of the current audit arrangements to ensure that they are fit for this purpose, and that review will give us an opportunity to make sure that we have a regime in place that guarantees the community councils are independently accountable and that when they use public money, they do so in a way that is robust, that is defensible and that stands up to scrutiny from those outside the membership of those councils.

Wel, diolch i'r Aelod am hynna ac am y diddordeb y gwn iddi ei ddangos yn yr adolygiad ei hun. Gwn o'm trafodaethau gyda hi ei bod hi eisiau gweld sector cynghorau cymuned a thref sydd yn gryf ac a fydd yn gallu gwrthsefyll craffu hefyd. Rwy'n rhannu pryder yr archwilydd cyffredinol gyda'r nifer uchel parhaus o gynghorau cymuned sydd wedi cael barnau archwilio amodol. Nawr, cyfeiriodd yr Aelod at 340 ohonyn nhw, ac rwy'n credu ei bod yn deg i ddweud, fel yr wyf i'n siŵr y gwnaiff hi gydnabod, fod y rhan fwyaf o'r rheini yn dramgwyddau cymharol fân o gyflwyniadau yn cael eu gwneud ychydig ddiwrnodau y tu hwnt i'r dyddiad terfyn a pheidio â defnyddio'r ffurflen gywir weithiau ac ati. Ond ceir enghreifftiau lle mae'r anhawster yn mynd y tu hwnt i hynny, a lle ceir adroddiadau buddiant cyhoeddus y bu'n rhaid i'r archwilydd cyffredinol eu cyhoeddi oherwydd ei bryder ynghylch cywirdeb yn y ffordd y defnyddiwyd arian cyhoeddus, ac mae hynny'n gwbl annerbyniol.

Nawr, mae'r archwilydd cyffredinol wedi cytuno erbyn hyn y bydd yn adolygu digonolrwydd ac effeithiolrwydd y trefniadau archwilio presennol i sicrhau eu bod yn addas i'r diben hwn, a bydd yr adolygiad hwnnw yn rhoi cyfle i ni wneud yn siŵr bod gennym ni drefn ar waith sy'n sicrhau bod y cynghorau cymuned yn atebol yn annibynnol, a phan fyddan nhw'n defnyddio arian cyhoeddus, eu bod nhw'n gwneud hynny mewn ffordd sy'n gadarn, mewn modd y gellir ei amddiffyn ac sy'n gallu gwrthsefyll craffu gan y rhai o'r tu allan i aelodaeth y cynghorau hynny.

14:10

The First Minister will recall that one of the recommendations in the review was for the Government to explore how a pool of qualified clerks could be made available to support town and community councils in Wales. I'm very well aware that some of the smaller community councils in Mid and West Wales, the region I represent, sometimes struggle to find the right person to support their work, and that, of course, is crucial with regard to some of the issues that Janet Finch-Saunders has already raised. This issue of good governance and accountability can depend on having the right member of staff in place. Many of them are councillors who are doing this on a very, very part-time basis, unremunerated, giving a lot to their community, but they can't necessarily be expected to have as individuals that level of expertise, so they need that professional support. Can the First Minister tell us what steps the Government is taking to help support the supply of suitably qualified and experienced clerks for community councils?

Bydd y Prif Weinidog yn cofio mai un o'r argymhellion yn yr adolygiad oedd i'r Llywodraeth archwilio sut y gellid sicrhau bod cronfa o glercod cymwysedig ar gael i gefnogi cynghorau tref a chymuned yng Nghymru. Rwy'n gwbl ymwybodol bod rhai o'r cynghorau cymuned llai yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru, y rhanbarth yr wyf i'n ei gynrychioli, weithiau'n cael trafferth i ddod o hyd i'r person cywir i gefnogi eu gwaith, ac mae hynny, wrth gwrs, yn hollbwysig o ran rhai o'r materion y mae Janet Finch-Saunders eisoes wedi eu codi. Gall y mater hwn o lywodraethu da ac atebolrwydd ddibynnu ar fod â'r aelod priodol o staff mewn swydd. Cynghorwyr yw llawer ohonyn nhw sy'n gwneud hyn ar sail rhan-amser dros ben, yn ddi-dâl, gan roi llawer i'w cymuned, ond ni ellir disgwyl iddyn nhw o reidrwydd fod â'r lefel honno o arbenigedd fel unigolion, felly mae angen y cymorth proffesiynol hwnnw arnyn nhw. A all y Prif Weinidog ddweud wrthym ni pa gamau y mae'r Llywodraeth yn eu cymryd er mwyn helpu i gynorthwyo cyflenwad clercod sydd â'r cymwysterau a'r profiad priodol i gynghorau cymuned?

I thank Helen Mary Jones for that important point. She's quite right in saying that the report did put an emphasis on the availability to community councils of qualified and independent advice from their clerks. I spent last evening, Llywydd, at the meeting of Pentyrch community council in my constituency. I visit it once every year, and it's a very successful community council. Part of its success is that it makes sure that it devotes some resource to sending its clerk on the most up-to-date training courses, making sure that person is really well equipped to provide them with the advice that they need. As a Government, we are putting some additional funding into assisting local community councils to be able to access those training courses for their staff, and we will work through One Voice Wales, the umbrella organisation for town and community councils, to try to encourage more councils to take up the offer that is now there for them.

Diolchaf i Helen Mary Jones am y pwynt pwysig yna. Mae hi'n hollol iawn wrth ddweud y rhoddodd yr adroddiad bwyslais ar y cyngor cymwysedig ac annibynnol sydd ar gael i gynghorau cymuned gan eu clercod. Treuliais neithiwr, Llywydd, yng nghyfarfod cyngor cymuned Pentyrch yn fy etholaeth i. Rwy'n ymweld ag ef unwaith y flwyddyn, ac mae'n gyngor cymuned llwyddiannus iawn. Rhan o'i lwyddiant yw ei fod yn gwneud yn siŵr ei fod yn neilltuo rhai adnoddau i anfon ei glerc ar y cyrsiau hyfforddi diweddaraf, gan wneud yn siŵr bod y person hwnnw wedi'i baratoi'n dda iawn i ddarparu'r cyngor sydd ei angen arnyn nhw. Fel Llywodraeth, rydym ni'n neilltuo rhywfaint o gyllid ychwanegol i gynorthwyo cynghorau cymuned lleol i allu cael mynediad at y cyrsiau hyfforddi hynny i'w staff, a byddwn yn gweithio drwy Un Llais Cymru, y sefydliad ambarél ar gyfer cynghorau tref a chymuned, i geisio annog mwy o gynghorau i fanteisio ar y cynnig sydd yno iddyn nhw erbyn hyn.

Gwella Gwasanaethau Rheilffyrdd Cymru
Improving Welsh Rail Services

4. Pa gynnydd sy'n cael ei wneud i wella gwasanaethau rheilffyrdd Cymru dros y pum mlynedd nesaf? OAQ53445

4. What progress is being made to improve Welsh rail services over the next five years? OAQ53445

I thank the Member for that question. Over the next five years, Welsh rail services will see improved and additional services, new and better trains, wide-ranging station upgrades, ticketing and information improvements and increased parking and interchange facilities for passengers.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Dros y pum mlynedd nesaf, bydd rheilffyrdd Cymru yn gweld gwasanaethau gwell ac ychwanegol, a gwell trenau, gwaith uwchraddio eang i orsafoedd, gwelliannau i wasanaeth tocynnau a gwybodaeth a mwy o gyfleusterau parcio a chyfnewid i deithwyr.

I thank the First Minister for that answer. Unlike the UK Government, which reneged on a promise to electrify the south Wales main line to Swansea and who have delivered a paltry 1 per cent of UK rail infrastructure funding to Wales, Welsh Labour has invested in our rail network. First Minister, could you tell me what improvements that passengers can expect to see over the next two years?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am yr ateb yna. Yn wahanol i Lywodraeth y DU, sydd wedi torri addewid i drydaneiddio prif reilffordd y de i Abertawe ac sydd wedi darparu 1 y cant pitw o gyllid seilwaith rheilffyrdd y DU i Gymru, mae Llafur Cymru wedi buddsoddi yn ein rhwydwaith rheilffyrdd. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthyf pa welliannau y gall teithwyr ddisgwyl eu gweld yn ystod y ddwy flynedd nesaf?

I thank the Member for that question and for the work, of course, that he did in ensuring that we are in a position to bring about these improvements here in Wales. Over the next couple of years, Transport for Wales will introduce additional rolling stock. In this year, those additional trains will be used to relieve crowding and to introduce new services. That will be a precursor to new trains that we will be introducing over the next couple of years. We will act to make sure that the physical facilities at our stations are improved in this calendar year by an enhanced deep-cleaning programme in place throughout Wales. From December of this year, there will be a 22 per cent increase in Sunday mileage and additional services for passengers on those days. There will be work done to make sure that passengers are better informed about the services that are being provided. We are dealing with a new ticketing regime that will see 3,000 new advance fares to reduce the cost of travel for long-distance journeys. These are just some of the things that we will be doing here in Wales to make sure that people in Wales have a service that they deserve and will be proud of into the future. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna ac am y gwaith, wrth gwrs, a wnaeth i sicrhau ein bod ni mewn sefyllfa i wneud y gwelliannau hyn yma yng Nghymru. Dros y ddwy flynedd nesaf, bydd Trafnidiaeth Cymru yn cyflwyno cerbydau ychwanegol. Yn ystod y flwyddyn hon, bydd y trenau ychwanegol hynny yn cael eu defnyddio i leddfu gorlenwi ac i gyflwyno gwasanaethau newydd. Bydd hynny'n rhagflaenu trenau newydd y byddwn yn eu cyflwyno dros y ddwy flynedd nesaf. Byddwn yn gweithredu i wneud yn siŵr bod y cyfleusterau ffisegol yn ein gorsafoedd yn gwella yn y flwyddyn galendr hon trwy raglen well o lanhau dwys sydd ar waith ledled Cymru. O fis Rhagfyr eleni, bydd cynnydd o 22 y cant i filltiroedd ar y Sul a gwasanaethau ychwanegol i deithwyr ar y diwrnodau hynny. Bydd gwaith yn cael ei wneud i sicrhau bod teithwyr yn fwy gwybodus am y gwasanaethau sy'n cael eu darparu. Rydym ni'n ymdrin â threfn docynnau newydd a fydd yn creu 3,000 o docynnau ymlaen llaw newydd i leihau'r gost o fynd ar deithiau hirbell. Dim ond rhai o'r pethau y byddwn ni'n eu gwneud yma yng Nghymru yw'r rhain i wneud yn siŵr bod gan bobl yng Nghymru wasanaeth y maen nhw'n ei haeddu ac y byddan nhw'n falch ohono i'r dyfodol.

14:15

First Minister, you'll be aware that Carno residents have been campaigning for a new station in Carno for many years. They have been frustrated that the stage 2 appraisal process did seem to take longer than was expected, but I'm grateful to Helen Mary Jones, who asked your colleague a question last week, to know that that stage 2 process is indeed coming to an end and stage 3 is about to begin. Now, I do understand that there is already a commitment to take forward two new stations in north Wales, at Deeside and in Wrexham, but can you confirm how that fits into this three-stage process when the third stage hasn't yet begun? Can you confirm that the Welsh Government's appraisal process for new station development is a fair process?

Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol bod trigolion Carno wedi bod yn ymgyrchu dros gael gorsaf newydd yng Ngharno ers blynyddoedd lawer. Maen nhw wedi bod yn rhwystredig bod y broses arfarnu cam 2 yn ymddangos fel ei fod wedi cymryd mwy o amser na'r disgwyl, ond rwy'n ddiolchgar i Helen Mary Jones, a ofynnodd gwestiwn i'ch cyd-Aelod yr wythnos diwethaf, i wybod bod y broses cam 2 honno wir yn dod i ben a bod cam 3 ar fin dechrau. Nawr, rwyf yn deall bod ymrwymiad eisoes i fwrw ymlaen â dwy orsaf newydd yn y gogledd, yng Nglannau Dyfrdwy ac yn Wrecsam, ond a allwch chi gadarnhau sut y mae hynny'n cyd-fynd â'r broses dri cham hon pan nad yw'r trydydd cam wedi dechrau eto? A allwch chi gadarnhau bod proses werthuso Llywodraeth Cymru ar gyfer datblygu gorsaf newydd yn broses deg?

Well, the WelTAG process, Llywydd, is a fair process. It is, as the Member says, a three-stage process in which proposals for new initiatives have to be tested through the different stages. The Carno station appraisal is coming towards the end of stage 2. Our ability to take forward proposals at stage 3 is dependent upon us having the resources in order to do so, and there are, as ever in this area—as the others we have discussed this afternoon—places where we would like to be able to do more and where we would do more, provided the funding comes to Wales in order to allow us to do so. 

Wel, mae'r broses WelTAG, Llywydd, yn broses deg. Fel y dywed yr Aelod, mae'n broses tri cham lle caiff cynigion ar gyfer mentrau newydd eu profi drwy'r gwahanol gamau. Mae arfarniad gorsaf Carno yn dod tuag at ddiwedd cam 2. Mae ein gallu i fwrw ymlaen â chynigion yng ngham 3 yn dibynnu ar fod gennym yr adnoddau er mwyn gwneud hynny, ac mae, fel ag erioed yn y maes hwn—fel y lleill yr ydym wedi eu trafod y prynhawn yma—lleoedd lle yr hoffem ni allu gwneud mwy a lle y byddem ni'n gwneud mwy, os daw'r cyllid i Gymru i'n galluogi i wneud hynny.

Ar fy siwrnai bump awr o Fangor i Gaerdydd neithiwr, roeddwn i'n edrych ar fap o rwydwaith rheilffordd Cymru, ac roedd yn fy atgoffa nad rhwydwaith wedi'i greu ar gyfer Cymru ydy hwn mewn difrif. Mae angen buddsoddi mewn ehangu'r rhwydwaith, wrth gwrs, er mwyn cysylltu Cymru. Mae angen buddsoddi ar holl arfordir gorllewinol Cymru. Ond mae buddsoddi mewn ehangu'r rheilffordd yn costio llawer o arian, wrth gwrs. Mae angen meddwl yn ofalus am y buddsoddiadau hynny. Ond mae yna un buddsoddiad y gallen ni ei wneud ar unwaith, un cymharol fach, er mwyn ehangu'r rhwydwaith, a hynny ydy ailagor y rheilffordd sydd yno'n barod rhwng Gaerwen ac Amlwch yng ngogledd Ynys Môn. A ydy'r Prif Weinidog yn cytuno efo fi y dylid symud ymlaen efo hynny ar fyrder rŵan, yn enwedig o ystyried yr amgylchiadau economaidd anodd sy'n wynebu'r rhan yna o Ynys Môn?

On my five-hour journey from Bangor to Cardiff yesterday evening, I looked at a map of the Welsh rail network and it reminded me that this isn't a network created for Wales, if truth be told. We need investment in expanding the network in order to connect Wales. We need to invest across the west coast line of Wales. But investment in the rail network is expensive, of course. We need to think carefully about those investments. But there is one investment that we could make immediately, a relatively small investment, which would enhance the network, and that is to reopen the line already there between Gaerwen and Amlwch in the north of Anglesey. Does the First Minister agree with me that we should make progress with that as a matter of urgency now, particularly given the economic circumstances facing that part of Anglesey?

Wel, diolch yn fawr i'r Aelod am y cwestiwn. Dwi'n gallu cadarnhau bod yr enghraifft y mae wedi cyfeirio ati—mae honna'n rhan o'r rhaglen rŷn ni'n gweithio arni ar hyn o bryd. Yn gyffredinol, wrth gwrs, beth mae Rhun ap Iorwerth yn ei ddweud yn wir. Dydy'r system sydd gyda ni ar hyn o bryd ddim yn un rŷn ni wedi ei dyfeisio ar gyfer yr anghenion sydd gyda ni yng Nghymru. Ond, nawr, gyda rhai o'r cyfrifoldebau sydd yn ein dwylo ni, rŷn ni'n gallu gwneud mwy i baratoi am anghenion y dyfodol.

Well, thank you very much to the Member for the question. I can confirm that the example that he has referred to is part of the programme that we're working on at the moment. In general, of course, what Rhun ap Iorwerth says is true: the system that we have at the moment isn't one that was devised for the needs that we have in Wales, but now, with some of the responsibilities that are now in our hands, we can do more to prepare for the needs of the future.

Annog Pobl Ifanc i Ddefnyddio Trafnidiaeth Gyhoeddus
Encouraging Young People to Use Public Transport

5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i annog pobl ifanc i ddefnyddio trafnidiaeth gyhoeddus? OAQ53476

5. What action is the Welsh Government taking to encourage young people to use public transport? OAQ53476

Llywydd, from 1 March, any young person aged between 16 and 21 will be able to apply for discounted bus travel in Wales. From January of next year, Transport for Wales will extend free rail travel to under-11-year-olds. Both of these initiatives will help create the public transport users of the future.

Llywydd, o 1 Mawrth, bydd unrhyw berson ifanc rhwng 16 a 21 oed yn cael gwneud cais i deithio ar fysiau am bris gostyngol yng Nghymru. O fis Ionawr y flwyddyn nesaf, bydd Trafnidiaeth Cymru yn ymestyn teithio ar reilffyrdd am ddim i blant dan 11 mlwydd oed. Bydd y ddwy fenter hon yn helpu i greu defnyddwyr trafnidiaeth gyhoeddus y dyfodol.

Diolch. Thank you, First Minister. The transport and economy Minister, Ken Skates, joined students in Wrexham last week to celebrate the announcement of the popular mytravelpass young person's discount scheme. Since the scheme began in 2014, there have been a total of 20,953 pass holders and an estimated 1,344,000 discounted journeys in 2017-18. First Minister, can you inform me when we can ascertain the participation levels in Islwyn itself and how, in the future, the Welsh Government can further enhance the reach of this important and highly positive initiative?

Diolch. Diolch, Prif Weinidog. Ymunodd Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth, Ken Skates, â myfyrwyr yn Wrecsam yr wythnos diwethaf i ddathlu cyhoeddi'r cynllun poblogaidd mytravelpass sy'n rhoi gostyngiad i bobl ifanc. Ers i'r cynllun ddechrau yn 2014, cafwyd cyfanswm o 20,953 o ddeiliaid cardiau ac amcangyfrifwyd y bu 1,344,000 o deithiau gostyngol yn 2017-18. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthyf pryd y gallwn ni ganfod faint o gyfranogiad sydd yn Islwyn ei hun a sut, yn y dyfodol, y gall Llywodraeth Cymru gynyddu eto nifer y bobl ifanc y mae'r fenter bwysig a chadarnhaol iawn hon yn eu cyrraedd?

I thank the Member for that supplementary question and for pointing to those quite remarkable figures that she mentioned—the over 1,300,000 discounted journeys that took place as a result of the mytravelpass initiative in 2017-18. In the few days since the launch by the Cabinet Secretary for Economy and Transport last week of applications for the new and extended pass, over 500 applications have been received, and I will be sure that my colleague will look at ways in which we will be able to disaggregate that data and let Members around the Chamber know of how the pass is being used in their own constituencies.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna ac am dynnu sylw at y ffigurau rhagorol hynny a grybwyllwyd ganddi—dros 1,300,000 o deithiau gostyngol a ddigwyddodd o ganlyniad i'r fenter mytravelpass yn 2017-18. Yn yr ychydig ddyddiau ers i Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth lansio'r ceisiadau am y cerdyn newydd ac estynedig, yr wythnos diwethaf, mae dros 500 o geisiadau wedi dod i law, ac rwy'n siŵr y bydd fy nghyd-Aelod yn ystyried ffyrdd y byddwn yn gallu dadgyfuno'r data hynny a rhoi gwybod i Aelodau o gwmpas y Siambr sut y defnyddir y cerdyn yn eu hetholaethau eu hunain.

14:20

Diolch, Llywydd. First Minister, back in 2017, my party put forward some very clear proposals for free bus travel, not generous bus travel in the way that you're proposing, which is just a discount, but a much more generous scheme to enable those between 16 and 24 to travel free of charge on the bus network. You at that time described it as 'fantasy, fag-packet economics', but the reality is, of course, that the policy was adopted by the UK Labour Party shortly afterwards, and they are now advocates of the scheme. Given that this is a programme that is fully costed, good for young people, good for public transport and good for the environment, won't you take another look at our scheme and our proposals, which also extend discounts to the rail network as well for those 16 to 24-year-olds, many of whom have no other alternative other than to use the buses because of the rising costs of insurance premiums on their motor vehicles?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, yn ôl yn 2017, cyflwynodd fy mhlaid i rai cynigion clir iawn ar gyfer teithio ar fysiau am ddim, nid teithiau bws hael yn y modd yr ydych chi'n ei gynnig, sy'n ddim ond disgownt, ond cynllun llawer mwy hael i alluogi'r rhai hynny sydd rhwng 16 a 24 i deithio am ddim ar y rhwydwaith bysiau. Fe wnaethoch chi ar y pryd ei ddisgrifio fel 'economeg ffantasi ar becyn sigaréts', ond y gwir amdani, wrth gwrs, yw y cafodd y polisi ei fabwysiadu gan Blaid Lafur y DU yn fuan wedyn, ac maen nhw erbyn hyn yn cefnogi'r cynllun. Gan fod hon yn rhaglen y mae'r costau wedi'u nodi'n llawn ar ei chyfer, sy'n dda ar gyfer pobl ifanc, sy'n dda ar gyfer trafnidiaeth gyhoeddus ac sy'n dda ar gyfer yr amgylchedd, oni wnewch chi edrych eto ar ein cynllun a'n cynigion, sydd hefyd yn ymestyn gostyngiadau i'r rhwydwaith rheilffyrdd ar gyfer y bobl ifanc 16 i 24 mlwydd oed hynny, llawer ohonyn nhw heb ddewis arall heblaw defnyddio bysiau oherwydd costau cynyddol premiymau yswiriant ar eu cerbydau modur?

Well, Llywydd, I'd be prepared to look at the Member's proposals provided he can do two things: first of all that he will provide costs that are reasonable and reliable, and secondly that he will tell me where in the Welsh Government he proposes I take the money from in order to pay for his new idea.

Wel, Llywydd, byddwn yn barod i edrych ar gynigion yr Aelod ar yr amod y gall ef wneud dau beth: yn gyntaf oll y bydd yn darparu costau sy'n rhesymol ac yn ddibynadwy, ac yn ail y bydd ef yn dweud wrthyf o ble yn Llywodraeth Cymru y mae'n cynnig fy mod yn cymryd yr arian i dalu am ei syniad newydd.

Cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip
Questions to the Deputy Minister and Chief Whip

Yr eitem nesaf, felly, yw'r cwestiynau i'r Dirprwy Weinidog a'r Prif Chwip, Jane Hutt, a dwi'n galw'r cwestiwn cyntaf, Hefin David.

The next item, therefore, is questions to the Deputy Minister and Chief Whip, Jane Hutt, and the first question comes from Hefin David. 

Cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r Sector Gwirfoddol
Welsh Government Support for the Voluntary Sector

1. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ddatganiad am gefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r sector gwirfoddol? OAQ53472

1. Will the Deputy Minister make a statement on Welsh Government support for the voluntary sector? OAQ53472

A strong and independent voluntary sector is critical to the well-being of Wales and our communities. A sustainable relationship with the voluntary sector through our third sector scheme and our third sector Support Wales grant provides the infrastructure on which the sector can thrive.

Mae sector gwirfoddol cryf ac annibynnol yn hanfodol i les Cymru a'n cymunedau. Mae perthynas gynaliadwy â'r sector gwirfoddol drwy ein cynllun trydydd sector a'n grant trydydd sector Cymorth Cymru yn darparu'r seilwaith y gall y sector ffynnu arno.

Diolch. I'd like to take this opportunity to welcome the Deputy Minister to her post. I'm sure she'll pick it up very quickly. [Laughter.] But to my question: there are many voluntary groups in my constituency, almost too many to mention, but I do want to mention three. One is the Caerphilly Miners Centre for the Community, which is now a thriving social enterprise—a hub in the community. It was actually originally the hospital in which I was born and has been transformed by volunteers. The Aber Valley Heritage Group—they are instrumental in setting up the Welsh National Mining Memorial in Senghenydd. It was the site where Wales's worst mining disaster happened in 1913. And also the Senghenydd Youth Drop In Centre, or SYDIC, which connects young people to the local community and builds a sense of cohesion there—hugely important in Senghenydd. Will the Deputy Minister commit to continued Welsh Government support for these projects and projects like them?

Diolch. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i groesawu'r Dirprwy Weinidog i'w swydd. Rwy'n siŵr y bydd hi'n dod i arfer yn gyflym iawn. [Chwerthin.] Ond at fy nghwestiwn: mae llawer o grwpiau gwirfoddol yn fy etholaeth i, bron gormod i sôn amdanyn nhw, ond rwyf am sôn am dri. Un yw Canolfan Glowyr Caerffili ar gyfer y Gymuned, sydd bellach yn fenter gymdeithasol ffyniannus—canolbwynt yn y gymuned. Ysbyty oedd ef yn wreiddiol, mewn gwirionedd, lle cefais i fy ngeni ac mae wedi'i weddnewid gan wirfoddolwyr. Grŵp Treftadaeth Cwm Aber—maen nhw'n allweddol o ran sefydlu Cofeb Lofaol Genedlaethol Cymru yn Senghennydd. Dyna'r safle lle digwyddodd trychineb lofaol waethaf Cymru ym 1913. A hefyd y Ganolfan Galw Heibio ar gyfer Pobl Ifanc yn Senghennydd, neu SYDIC, sy'n cysylltu pobl ifanc â'r gymuned leol ac sy'n datblygu ymdeimlad o gydlyniant yno—hynod bwysig yn Senghennydd. A wnaiff y Dirprwy Weinidog ymrwymo i gymorth parhaus gan Lywodraeth Cymru ar gyfer y prosiectau hyn a phrosiectau tebyg?

Well, can I thank Hefin David for his kind words and his question? You've highlighted the work of local organisations that are rooted in the heritage and history of your community. Of course, they're also supporting social needs and enhancing well-being. So, I can just say, as a response to the question, that volunteering, of course, remains at the heart of communities across Wales and the Welsh Government values volunteering as an important expression of citizenship and a central component of democracy, and we are providing core funding for not only the Wales Council for Voluntary Action, of course, but those county voluntary councils across Wales to deliver third sector support.

Wel, a gaf i ddiolch i Hefin David am ei eiriau caredig a'i gwestiwn? Rydych chi wedi tynnu sylw at waith sefydliadau lleol sydd wedi'u gwreiddio yn nhreftadaeth a hanes eich cymuned. Wrth gwrs, maen nhw hefyd yn cefnogi anghenion cymdeithasol ac yn gwella lles. Felly, a gaf i ddweud, mewn ymateb i'r cwestiwn, fod gwirfoddoli, wrth gwrs, yn parhau i fod wrth wraidd cymunedau ledled Cymru a bod Llywodraeth Cymru yn gwerthfawrogi gwirfoddoli fel mynegiant pwysig o ddinasyddiaeth ac yn elfen ganolog o ddemocratiaeth, ac rydym ni'n darparu cyllid craidd ar gyfer Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, wrth gwrs, yn ogystal â'r cynghorau gwirfoddol sirol hynny ledled Cymru i ddarparu cymorth trydydd sector.

I'd also like to welcome the Deputy Minister to her role. I was pleased to see the Llanelli charity Threshold DAS, formerly known as Llanelli Women's Aid, had been given a grant of £1.5 million to deliver a Wales-wide programme that will offer support to women and girls affected by domestic abuse and violence. Does the Deputy Minister agree with me that particularly domestic and sexual violence services are best provided by local third sector groups, led by service users themselves? And what steps can the Deputy Minister and Welsh Government take to reverse the trend of many of those services being lost through tendering processes to big, multinational companies who really do not understand the communities that they're supposed to be serving, let alone the victims that they're supposed to be supporting?

Hoffwn innau hefyd groesawu'r Dirprwy Weinidog i'w swyddogaeth. Roeddwn yn falch o weld bod yr elusen o Lanelli Threshold DAS, a arferai gael ei alw'n Cymorth i Fenywod Llanelli, wedi cael grant o £1.5 miliwn i ddarparu rhaglen ledled Cymru a fydd yn cynnig cymorth i fenywod a merched sydd wedi eu heffeithio gan gam-drin a thrais domestig. A yw'r Dirprwy Weinidog yn cytuno â mi mai'r ffordd orau o ddarparu gwasanaethau trais domestig a rhywiol yn arbennig yw drwy grwpiau trydydd sector lleol, wedi'u harwain gan y defnyddwyr gwasanaeth eu hunain? A pha gamau y gall y Dirprwy Weinidog a Llywodraeth Cymru eu cymryd i wrthdroi'r duedd o golli llawer o'r gwasanaethau hynny drwy brosesau tendro i gwmnïau mawr, rhyngwladol nad ydyn nhw'n deall o gwbl y cymunedau y maen nhw i fod i'w gwasanaethu, heb sôn am y dioddefwyr y maen nhw i fod i'w cynorthwyo?

I thank Helen Mary Jones for that question and also do recognise that services, in terms of tackling violence against women and domestic abuse, of course, started in the third sector—started with Welsh Women's Aid, and the setting up of Cardiff Women's Aid was by women in their local community. And what is important as well, of course, in terms of domestic abuse services, is the strong move towards enabling survivors to help shape the services that are so important and, of course, helping us shape our response and our proactive action in terms of delivering on the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015.

Diolch i Helen Mary Jones am y cwestiwn hwnnw ac rwy'n cydnabod hefyd fod gwasanaethau, o ran mynd i'r afael â thrais yn erbyn menywod a cham-drin domestig, wrth gwrs, wedi dechrau yn y trydydd sector—wedi dechrau gyda Cymorth i Fenywod Cymru, a sefydlwyd Cymorth i Fenywod Caerdydd gan fenywod yn eu cymuned leol. A'r hyn sy'n bwysig hefyd, wrth gwrs, o ran gwasanaethau cam-drin domestig, yw'r symudiad cryf tuag at alluogi goroeswyr i helpu i lunio'r gwasanaethau sydd mor bwysig ac, wrth gwrs, ein helpu ni i lunio ein hymateb a'n camau gweithredu rhagweithiol o ran cyflawni Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015.

14:25

Minister, can you tell me what support you're giving to faith communities to support their voluntary sector engagements? You'll be aware that there was a piece of research that was completed last year into the impact of Wales's pentecostal denominations—the three main pentecostal denominations the Assemblies of God, Elim and the Apostolic Church—and that research found that there are over 2,700 volunteers contributing 5,000 hours worth of voluntary work each week just in those three denominations, contributing over £3 million to the Welsh economy in doing so. That's volunteer work that is not self-serving those particular organisations but actually serving their communities. I'm sure you'll want us to celebrate that, but what work are you doing to engage with the faith sector more widely in order to promote this sort of work so that we can get more value out of it?

Gweinidog, a allwch chi ddweud wrthyf pa gymorth yr ydych chi'n ei roi i gymunedau ffydd i gefnogi eu hymgysylltiadau sector gwirfoddol? Byddwch yn ymwybodol o ddarn o waith ymchwil a gwblhawyd y llynedd i effaith enwadau pentecostaidd Cymru—y tri prif enwad pentecostaidd Cynulliadau Duw, Elim a'r Eglwys Apostolaidd—ac mae'r ymchwil hwnnw wedi canfod bod dros 2,700 o wirfoddolwyr yn cyfrannu gwerth 5,000 awr o waith gwirfoddol bob wythnos yn y tri enwad hynny yn unig, sy'n cyfrannu mwy na £3 miliwn i economi Cymru wrth wneud hynny. Mae hwnnw'n waith gwirfoddol nad yw'n hunanwasanaethu'r sefydliadau penodol hynny ond mewn gwirionedd sy'n gwasanaethu eu cymunedau. Rwy'n siŵr y byddwch chi'n dymuno inni ddathlu hynny, ond pa waith ydych chi'n ei wneud i ymgysylltu â'r sector ffydd yn fwy eang er mwyn hybu'r math hwn o waith fel y gallwn gael mwy o werth ohono?

Well, of course, as you say, Darren Millar, the faith groups do provide a very important role in their communities through volunteers, through church groups, and we know, for example, that many of our food banks are run by, and with, churches and chapels across Wales. And we know that, of course, also the Muslim Welfare Association has a role to play as well in terms of that kind of voluntary activity. It is very important, through our inter-faith forum and the work that we do to support the third sector, that we look closely at those needs, which, of course, are enhanced, also, by other grant schemes like the Welsh Church Act 1914, like, also, the fact that they can access third sector funding, not just locally, but on a Wales-wide basis as well.

Wel, wrth gwrs, fel y dywedwch, Darren Millar, mae'r grwpiau ffydd yn cyflawni swyddogaeth bwysig iawn yn eu cymunedau drwy wirfoddolwyr, drwy grwpiau eglwysi, ac rydym yn gwybod, er enghraifft, y caiff llawer o'n banciau bwyd eu rhedeg gan, a chyda, eglwysi a chapeli ledled Cymru. Ac rydym yn gwybod, wrth gwrs, hefyd fod gan y Gymdeithas Lles Mwslimaidd ran hefyd o ran y math hwnnw o weithgarwch gwirfoddol. Mae'n bwysig iawn, drwy ein fforwm rhyng-ffydd a'r gwaith a wnawn i gefnogi'r trydydd sector, ein bod yn edrych yn ofalus ar yr anghenion hynny, sydd, wrth gwrs, yn cael eu gwella, hefyd, gan gynlluniau grant eraill fel Deddf Eglwys Cymru 1914, fel, hefyd, y ffaith y gallan nhw gael gafael ar gyllid trydydd sector, nid yn unig yn lleol, ond ar sail Cymru gyfan hefyd.

Effaith Economaidd Anghydraddoldeb
The Economic Impact of Inequalities

2. Pa drafodaethau mae’r Dirprwy Weinidog wedi eu cael gyda Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ar effaith economaidd anghydraddoldeb yn sgil adroddiad Chwarae Teg, Cyflwr y Genedl 2019? OAQ53473

2. What discussions had the Deputy Minister had with the Minister for Economy and Transport on the economic impact of inequalities in light of the Chwarae Teg report, State of the Nation 2019? OAQ53473

Diolch yn fawr. Dwi’n cwrdd â’r Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth ar 6 Mawrth i drafod yr adolygiad gydraddoldeb rhywedd. Bydd gan y cynllun cyflogadwyedd, y contract economaidd a’r Comisiwn Gwaith Teg i gyd rôl bwysig wrth daclo’r diffyg cydraddoldeb y mae adroddiad Chwarae Teg yn sôn amdano.

Thank you very much. I will meet with the Minister for Economy and Transport on 6 March to discuss the gender equality report. The employability plan, the economic contract and the Fair Work Commission will all have an important role to play in tackling the issues of equality that Chwarae Teg's report discusses.

Diolch yn fawr, a llongyfarchiadau mawr ar ddefnyddio’r Gymraeg yn y Siambr. Un her allweddol fydd cefnogi mwy o ferched i weithio, ond, wrth gwrs, mae gofal plant yn parhau i fod yn rhwystr. Mae menywod bedair gwaith yn fwy tebygol na dynion o sôn am ofalu am y teulu neu’r cartref fel rheswm dros beidio â gweithio. Pa asesiad mae Llywodraeth Cymru wedi’i wneud o effaith y cynnig gofal plant newydd ar gyflogaeth rhieni? Ac a fydd ystyriaeth yn cael ei rhoi i newid y meini prawf cymhwysedd os bydd y gwerthuso yn dangos bod angen newid?

Thank you very much, and congratulations on using Welsh in the Siambr. Now, one vital challenge will be supporting more women into work, but of course childcare continues to be a barrier. Women are four times more likely than men to mention caring for their family or the home as a reason for not working. So, what assessment has the Welsh Government done of the impact of the new childcare offer on parents' employability, and will consideration be given to changing the criteria if the evaluation shows that change is needed?

Well, diolch yn fawr, Siân Gwenllian. I think the 'State of the Nation 2019' report by Chwarae Teg was very valuable in that it looked at women in the economy, women's representation, and women at risk, and, as you say, the statistics from their report showed very clearly that women are more likely to be economically inactive because they are looking after a family and home. And it's clear that we need to take account of this, as we are in our childcare offer.

Now, the childcare offer is made up, as you know, of an existing minimum 10 hours of foundation phase nursery provision, up to 20 hours of childcare with a registered provider, and it's very welcome that capital grant is now being made available to ensure that there are sufficient high-quality childcare places available to enable all eligible children to access the provision. But, of course, evaluation is critical, as you say, in terms of early implementation—many positive findings from that—but also looking at ways in which we can support not only working parents but remove barriers to employment that parents face. So, encouraging findings from that result, from the evaluation, but also a chance to look at this in terms of ways in which we can ensure that the childcare offer is delivering, so it can reduce those barriers to women who are entering and participating in employment. 

Wel, diolch yn fawr, Siân Gwenllian. Rwy’n credu bod yr adroddiad 'Cyflwr y Genedl 2019' gan Chwarae Teg wedi bod yn werthfawr iawn gan iddo ystyried menywod yn yr economi, cynrychiolaeth menywod, a menywod mewn perygl, ac, fel y dywedwch chi, dangosodd yr ystadegau o'r adroddiad yn glir iawn bod menywod yn fwy tebygol o fod yn anweithgar yn economaidd oherwydd eu bod yn gofalu am y teulu a'r cartref. Ac mae'n amlwg bod angen i ni ystyried hyn, fel yr ydym ni yn ein cynnig gofal plant.

Nawr, mae'r cynnig gofal plant ar hyn o bryd, fel y gwyddoch chi, yn cynnwys o leiaf 10 awr o ddarpariaeth feithrin y cyfnod sylfaen, hyd at 20 awr o ofal plant gyda darparwr cofrestredig, ac mae'r grant cyfalaf sydd yn cael ei roi ar gael bellach i sicrhau bod digon o leoedd gofal plant o ansawdd da ar gael i alluogi'r holl blant sy'n gymwys i fanteisio ar y ddarpariaeth i'w groesawu'n fawr. Ond, wrth gwrs, mae gwerthuso yn hollbwysig, fel y dywedwch chi, o ran gweithredu cynnar—mae llawer o ganfyddiadau cadarnhaol o hynny—ond hefyd wrth ystyried ffyrdd y gallwn ni gefnogi nid yn unig rhieni sy'n gweithio ond dileu'r rhwystrau i gyflogaeth y mae rhieni yn eu hwynebu. Felly, mae canfyddiadau calonogol o'r canlyniad hwnnw, o'r gwerthusiad, ond hefyd cyfle i ystyried hyn o ran ffyrdd y gallwn sicrhau bod y cynnig gofal plant yn cyflawni, fel y gall leihau'r rhwystrau hynny i fenywod sy'n dechrau gweithio ac sy'n cymryd rhan mewn cyflogaeth.

14:30

I don't think that the childcare offer, in and of itself, can explain the disparity in the gender pay gap between different local authority areas in Wales. At one end of the spectrum, we've got Anglesey, with a 25.5 per cent gender pay gap for the residents in its catchment area there, followed closely by the Vale of Glamorgan, your own constituency—23.4 per cent. But at the other end of the scale, we've got Gwynedd with a -0.2 gap, and Conwy with a -8.7 gap. What will you be asking the economy Minister to consider when deciding on the support it gives to different types of businesses, which might help address this disparity?

Nid wyf yn credu y gall y cynnig gofal plant, ynddo'i hun, egluro'r gwahaniaeth yn y bwlch cyflog rhwng y rhywiau rhwng gwahanol ardaloedd awdurdodau lleol yng Nghymru. Ar un pen y sbectrwm, mae gennym ni Ynys Môn, â bwlch cyflog rhwng y rhywiau o 25.5 y cant ymhlith trigolion yn ei dalgylch yn y fan honno, ac yn agos iawn wedyn mae Bro Morgannwg, eich etholaeth chi—23.4 y cant. Ond ar ben arall y raddfa, mae gennym ni Gwynedd â bwlch o -0.2, a Chonwy â bwlch o -8.7. Beth fyddwch chi'n ei ofyn i Weinidog yr economi ei ystyried pan fydd yn penderfynu ar y cymorth a roddir i wahanol fathau o fusnesau, a allai helpu i fynd i'r afael â'r gwahaniaeth hwn?

Well, I'm very glad, Suzy Davies, that you have drawn attention to that lack of consistency in terms of implementation of the actions to tackle the gender pay gap, which has decreased slightly in 2018, but the gender pay gap in Welsh Government is around 8 per cent. That's not acceptable. We need to ensure that we drive this through, and I will be meeting the Minister, as you said, in terms of driving this through the employability plan, and also, through the economic contract. The employability plan, of course, is crucial, because we need to ensure that that looks at the gender pay gap. If we analyse the gender pay gap information, if we look at companies who employ over 250 people, we need to encourage companies to, for example, pay the real living wage and monitor all our programmes, particularly the economic ones, to ensure gender equality is at the heart of the action. So, that will be very much the focus of my meeting with Ken Skates in the next couple of weeks. 

Wel, rwy'n falch iawn, Suzy Davies, eich bod wedi tynnu sylw at y diffyg cysondeb hwnnw o ran gweithredu camau i fynd i'r afael â'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau, sydd wedi gostwng ychydig yn 2018, ond tua 8 y cant yw'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn Llywodraeth Cymru. Nid yw hynny'n dderbyniol. Mae angen inni sicrhau ein bod yn gweithredu ar hyn, a byddaf yn cyfarfod â'r Gweinidog, fel y dywedasoch chi, o ran ysgogi hyn drwy'r cynllun cyflogadwyedd, a hefyd, drwy'r contract economaidd. Mae'r cynllun cyflogadwyedd, wrth gwrs, yn hollbwysig, oherwydd mae angen inni sicrhau bod hwnnw'n ystyried y bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Os byddwn yn dadansoddi'r wybodaeth am y bwlch cyflog rhwng y rhywiau, os edrychwn ni ar gwmnïau sy'n cyflogi dros 250 o bobl, mae angen inni annog cwmnïau i, er enghraifft, dalu'r cyflog byw gwirioneddol a monitro ein holl raglenni, yn enwedig y rhai economaidd, i sicrhau bod cydraddoldeb rhwng y rhywiau wrth wraidd y camau gweithredu. Felly, dyna yn sicr y byddaf yn canolbwyntio arno yn fy nghyfarfod gyda Ken Skates yn yr wythnos neu ddwy nesaf.

Rheolaeth drwy Orfodaeth
Coercive Control

Before I ask my question, with the Llywydd's permission, I'd like to add my words to the tributes to Paul Flynn. He was both a wonderful friend and mentor to me personally. And Paul was a passionate devolutionist, a champion for the Welsh language, and he was incredibly proud to see the setablishment of this Senedd. He loved Newport, and I know he was humbled that the people of Newport West kept faith with him and put their trust in him for over 30 years. And I'd also like to thank the Llywydd for allowing me to make a brief statement in tribute to him tomorrow. Our thoughts and love are with his wife, Sam, and his family. 

Moving on to my question: 

Cyn i mi ofyn fy nghwestiwn, gyda chaniatâd y Llywydd, hoffwn ychwanegu fy ngeiriau at y teyrngedau i Paul Flynn. Roedd yn gyfaill ac yn fentor gwych i mi yn bersonol. Ac roedd Paul yn ddatganolwr brwdfrydig, yn hyrwyddwr dros y Gymraeg, ac roedd yn hynod falch o weld y Senedd hon yn cael ei sefydlu. Roedd yn hoff iawn o Gasnewydd, a gwn ei fod yn hynod falch bod pobl Gorllewin Casnewydd wedi cadw ffydd ac wedi ymddiried ynddo am dros 30 mlynedd. A hoffwn hefyd ddiolch i'r Llywydd am ganiatáu i mi wneud datganiad byr yn deyrnged iddo ef yfory. Mae ein meddyliau a'n cariad gyda'i wraig, Sam, a'i deulu.

Gan symud ymlaen at fy nghwestiwn:

3. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i godi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth? OAQ53474

3. What is the Welsh Government doing to raise awareness of coercive control? OAQ53474

Well, can I start by thanking Jayne Bryant for your tribute to your very dear mentor and friend the inspirational Paul Flynn? I was fortunate to know and work and learn from Paul way back when I was a community worker in Pill, and he was a Labour councillor. We have heard many great tributes across this Chamber, and of course, our thoughts and deep sympathies are with his family. 

In response to your question, I launched the ‘This is not love. This is Control’ campaign in January. This is a year-long campaign raising awareness of coercive control, domestic abuse and sexual violence. We will also continue to support the public sector workforce to be able to identify coercive control through our national training framework.

Wel, a gaf i ddechrau drwy ddiolch i Jayne Bryant am ei theyrnged i'ch mentor a'ch ffrind annwyl iawn, yr ysbrydoledig Paul Flynn? Roeddwn yn ffodus i adnabod Paul a gweithio a dysgu ganddo yn ôl pan oeddwn i'n weithiwr cymunedol yn Pilgwenlli, ac yntau'n gynghorydd Llafur. Rydym wedi clywed llawer o deyrngedau gwych ar draws y Siambr hon, ac wrth gwrs, mae ein meddyliau a'n cydymdeimlad dwfn â'i deulu.

Mewn ymateb i'ch cwestiwn, lansiais yr ymgyrch 'Nid cariad yw hyn. Rheolaeth yw hyn' ym mis Ionawr. Mae hon yn ymgyrch blwyddyn o hyd sy'n codi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth, cam-drin domestig a thrais rhywiol. Byddwn hefyd yn parhau i gefnogi'r gweithlu sector cyhoeddus i allu nodi rheolaeth drwy orfodaeth drwy ein fframwaith hyfforddi cenedlaethol.

Thank you, Deputy Minister. I very much welcome the Welsh Government's 'This is not love. This is Control' campaign, which was launched in Newport last month by yourself. And among those who spoke at the launch in the Riverfront Theatre was Luke Hart, whose mother and sister were murdered by his father following years of abuse. Luke and his brother Ryan have since started a project called CoCo Awareness. Educating people about the signs of abuse is crucial, as is ensuring that people experiencing abuse know that they will be heard and listened to when they seek help. Can the Deputy Minister outline how the Welsh Government campaign will work with survivors, the police and other organisations who have a crucially important role in raising awareness of coercive control and enabling people to report it?

Diolch, Dirprwy Weinidog. Rwy'n croesawu'n fawr iawn ymgyrch 'Nid cariad yw hyn. Rheolaeth yw hyn' Llywodraeth Cymru, a lansiwyd yng Nghasnewydd fis diwethaf gennych chi. Ac ymhlith y rhai hynny a oedd yn siarad yn y lansiad yn Theatr Glan yr Afon oedd Luke Hart, y llofruddiwyd ei fam a'i chwaer gan ei dad ar ôl blynyddoedd o gam-drin. Mae Luke a'i frawd Ryan, ers hynny, wedi dechrau prosiect o'r enw CoCo Awareness. Mae addysgu pobl am arwyddion cam-drin yn hollbwysig, yn ogystal â sicrhau bod pobl sy'n dioddef cam-drin yn gwybod y cânt eu clywed ac y bydd pobl yn gwrando arnyn nhw pan eu bod yn gofyn am gymorth. A wnaiff y Dirprwy Weinidog amlinellu sut y bydd ymgyrch Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda goroeswyr, yr heddlu a sefydliadau eraill sydd â swyddogaeth hanfodol bwysig o ran codi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth a galluogi pobl i adrodd am hynny?

I thank Jayne Bryant for that question. I was fortunate to be at the launch of this campaign, and to hear from Luke Hart from CoCo Awareness a very powerful account of his experience. And he and his brother have committed their lives now to raise awareness of coercive control, which led to the death of their mother and their sister. So, this campaign is important for us in taking forward our raising awareness of the treacherous, cumulative nature of coercive control. And it will encourage victims to recognise that what they are experiencing is coercive, controlling behaviour—it's wrong and abusive, and they can seek support. It's a year-long campaign, and, clearly, it will be delivered as a result of the engagement of all those partners who are part of our national strategy as a result of the violence against women legislation. And just finally to say on this point, very importantly in terms of the public sector, over 135,000 professionals have been trained through our national training framework for violence against women, domestic abuse and sexual violence.

Diolch i Jayne Bryant am y cwestiwn yna. Roeddwn yn ffodus i fod yn lansiad yr ymgyrch hon, ac i glywed y cyflwyniad pwerus iawn gan Luke Hart o CoCo Awareness am ei brofiad. Ac mae ef a'i frawd wedi ymrwymo eu bywydau bellach i godi ymwybyddiaeth o reolaeth drwy orfodaeth, a arweiniodd at farwolaeth eu mam a'u chwaer. Felly, mae'r ymgyrch hon yn bwysig i ni wrth fwrw ymlaen â'n gwaith o godi ymwybyddiaeth o natur dwyllodrus, cronnol rheolaeth drwy orfodaeth. A bydd yn annog dioddefwyr i ddeall bod yr hyn y maen nhw'n ei brofi yn ymddygiad gorfodol, rheolaethol—mae'n amhriodol ac yn gamdriniol, a gallan nhw ofyn am gymorth. Mae'n ymgyrch blwyddyn o hyd, ac, yn amlwg, caiff ei chyflawni o ganlyniad i ymgysylltu â phob un o'r partneriaid hynny sy'n rhan o'n strategaeth genedlaethol o ganlyniad i'r ddeddfwriaeth trais yn erbyn menywod. Ac yn olaf, ar y pwynt hwn, yn bwysig iawn o ran y sector cyhoeddus, mae dros 135,000 o weithwyr proffesiynol wedi'u hyfforddi drwy ein fframwaith hyfforddi cenedlaethol ar drais yn erbyn menywod, cam-drin domestig a thrais rhywiol.

14:35

Since December 2015, coercive control has been an offence, and it is recognised now as a form of domestic abuse. Perpetrators, though, are particularly adept at covering their tracks, at gaslighting and evading justice—and I know this only too well from my experience of working with Welsh Women's Aid. As it is an offence, it requires police officers to be well trained, in order to ensure that those experiencing it can receive justice. Research conducted by Plaid Cymru last year showed that many police officers in Wales had not received that training, and those figures showed that our biggest police force, South Wales Police, had the lowest proportion of trained officers in Wales to deal with coercive control. In the absence of direct responsibility and powers over the criminal justice system, what more can be done to raise awareness of this crime, especially amongst the police, to ensure that perpetrators—all of them—are brought to justice?

Ers mis Rhagfyr 2015, mae rheolaeth drwy orfodaeth wedi bod yn drosedd, a chaiff ei gydnabod bellach fel math o gam-drin domestig. Fodd bynnag, mae cyflawnwyr yn arbennig o fedrus o ran gallu cuddio eu gweithredoedd, am wneud i'r dioddefwyr amau eu hunain drwy ddulliau seicolegol ac am osgoi cyfiawnder—ac rwy'n gwybod hyn yn iawn o'm profiad o weithio gyda Cymorth i Fenywod Cymru. Gan ei bod yn drosedd, mae'n rhaid i swyddogion yr heddlu gael eu hyfforddi'n dda, er mwyn sicrhau y gall y rhai hynny sy'n dioddef gael cyfiawnder. Dangosodd ymchwil a gynhaliwyd gan Blaid Cymru y llynedd nad oedd llawer o swyddogion yr heddlu yng Nghymru wedi cael yr hyfforddiant hwnnw, ac roedd y ffigurau hynny yn dangos mai ein heddlu mwyaf, Heddlu De Cymru, oedd â'r gyfran isaf o swyddogion wedi'u hyfforddi yng Nghymru i ymdrin â rheolaeth drwy orfodaeth. Yn absenoldeb cyfrifoldeb a phwerau uniongyrchol dros y system cyfiawnder troseddol, beth arall y gellir ei wneud i godi ymwybyddiaeth o'r drosedd hon, yn enwedig ymhlith yr heddlu, i sicrhau bod cyflawnwyr—pob un ohonyn nhw—yn cael eu dwyn gerbron llys?

I thank Leanne Wood for that important question. Interestingly, yesterday, I was at the policing board, chaired by the First Minister, where chief constables and police and crime commissioners were talking about crime in their communities. And, in fact, domestic abuse and violence against women were raised by chief constables as an issue that they were very concerned about, in terms of their priorities. It is vital that the police force do undertake this training, which is now available under our national training framework, but also that we look at ways in which we can ensure that people understand that coercive control is a crime—as you say, a criminal offence—in England and Wales, a specific criminal offence as part of the Serious Crime Act 2015. And, in fact, there were over 9,000 offences of coercive control recorded by the police in 2018. So we have to ensure—and I saw that yesterday at the policing board—that the police are at the forefront of our campaign against coercive control.

Diolch i Leanne Wood am y cwestiwn pwysig yna. Yn ddiddorol, ddoe, roeddwn yn y bwrdd plismona, dan gadeiryddiaeth y Prif Weinidog, lle'r oedd prif gwnstabliaid a chomisiynwyr heddlu a throseddu yn trafod troseddu yn eu cymunedau. Ac, yn wir, codwyd cam-drin domestig a thrais yn erbyn menywod gan brif gwnstabliaid fel problem yr oedden nhw'n bryderus iawn amdani, o ran eu blaenoriaethau. Mae'n hanfodol bod yr heddlu yn ymgymryd â'r hyfforddiant hwn, sydd ar gael erbyn hyn o dan ein fframwaith hyfforddiant cenedlaethol, ond hefyd ein bod yn edrych ar ffyrdd y gallwn ni sicrhau bod pobl yn deall bod rheolaeth drwy orfodaeth—fel y dywedwch chi, yn drosedd—yn Nghymru a Lloegr, yn drosedd benodol yn rhan o Ddeddf Troseddu Difrifol 2015. Ac, yn wir, cofnodwyd mwy na 9,000 o droseddau rheolaeth drwy orfodaeth gan yr heddlu yn 2018. Felly mae'n rhaid i ni sicrhau—a gwelais hynny ddoe yn y bwrdd plismona—fod yr heddlu yn flaenllaw yn ein hymgyrch yn erbyn rheolaeth drwy orfodaeth.

Gwella Diogelwch Cymunedol
Improving Community Safety

4. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch gwella diogelwch cymunedol yng Nghymru? OAQ53448

4. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government regarding improving community safety in Wales? OAQ53448

We do work with the UK Government on matters of mutual interest, in order to make communities safer, including the implementation of the Home Office serious organised crime and serious violence strategies. The safer communities programme I recently chaired includes representation from both Welsh Government and UK Government.

Rydym yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ar faterion o ddiddordeb cyffredin, er mwyn gwneud cymunedau yn fwy diogel, gan gynnwys gweithredu strategaethau troseddu cyfundrefnol difrifol a thrais difrifol y Swyddfa Gartref. Mae'r rhaglen cymunedau mwy diogel y bûm yn ei chadeirio yn ddiweddar yn cynnwys cynrychiolaeth gan Lywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU.

I thank you for that response. But one way of making sure that community safety in Wales works is the funding by the Welsh Assembly of the 500 community support officers across Wales, to help with that improvement. However, I'm sure, like me, that you are concerned about the Police Federation of England and Wales survey that showed that 90 per cent of police officers believe their force is understaffed, and that, since 2010, there's been a decrease of 21,000, in real terms, of officers across England and Wales, as a direct result of funding cuts. And due to those staff shortages, officers are now reporting having to go out on their own, and that, clearly, isn't a safe place for them, and it isn't an ideal situation for them to keep their communities safe. So, Deputy Minister, what discussions have you had with the UK Government regarding the drop in police numbers and how it's going to be resolved, to ensure that the health and safety of both police officers, but also the general public, is maintained?

Diolch am yr ymateb yna. Ond un ffordd o wneud yn siŵr bod diogelwch cymunedol yng Nghymru yn gweithio yw bod Cynulliad Cymru yn ariannu 500 o swyddogion cymorth cymunedol ledled Cymru, i helpu â'r gwelliant hwnnw. Fodd bynnag, rwy'n siŵr, fel finnau, eich bod yn pryderu am arolwg Ffederasiwn Heddlu Cymru a Lloegr a ddangosodd fod 90 y cant o swyddogion yr heddlu o'r farn bod eu heddlu nhw yn brin o staff, ac, ers 2010, bu gostyngiad o 21,000, mewn termau real, yn niferoedd y swyddogion ledled Cymru a Lloegr, yn sgil toriadau uniongyrchol i'r cyllid. Ac oherwydd y prinder staff hwn, mae swyddogion bellach yn adrodd eu bod yn gorfod mynd allan ar eu pennau eu hunain, ac, yn amlwg, nid yw hynny yn sefyllfa ddiogel iddyn nhw, ac nid yw'n sefyllfa ddelfrydol iddyn nhw i gadw eu cymunedau'n ddiogel. Felly, Dirprwy Weinidog, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael â Llywodraeth y DU ynghylch y gostyngiad yn niferoedd yr heddlu a sut y bydd yn cael ei ddatrys, i sicrhau bod iechyd a diogelwch swyddogion yr heddlu, ond hefyd y cyhoedd, yn cael ei gynnal?

14:40

Well, I'm grateful to Joyce Watson for raising this question and particularly for drawing attention to the survey last week, undertaken by the Police Federation of England and Wales. Not only were they suggesting that 90 per cent of officers believe that there are not enough of them to do their job properly, they see that that also puts the people that they want to serve in their communities at risk.

I have mentioned the fact that we have a policing board, which the First Minister chaired yesterday, and these issues were raised in that meeting. It is good that despite austerity, despite reductions to our budget by the UK Government, we have protected investment in 500 Welsh Government-funded community support officers, and that, of course, is crucial to that work in the community. But it is something that I will be discussing with UK Government Ministers, because it does mean that, in terms of community safety and the fact that police forces in Wales are concerned about ensuring that they can, as they said yesterday, focus on prevention and early intervention, diversionary support, working with young people and communities—. Indeed, yesterday, we also addressed the need for the inter-agency work of our public services boards, and they need to have the backing and the UK Government needs to give it to them. 

Wel, rwy'n ddiolchgar i Joyce Watson am godi'r cwestiwn hwn ac yn arbennig am dynnu sylw at yr arolwg yr wythnos diwethaf a wnaed gan Ffederasiwn Heddlu Cymru a Lloegr. Yn ogystal ag awgrymu bod 90 y cant o swyddogion yn credu nad oes digon ohonyn nhw i wneud eu gwaith yn iawn, maen nhw'n gweld bod hynny hefyd yn rhoi'r bobl y maen nhw'n dymuno eu gwasanaethu yn eu cymunedau mewn perygl.

Rwyf wedi crybwyll y ffaith bod gennym fwrdd plismona yr oedd y Prif Weinidog yn ei gadeirio ddoe, ac fe godwyd y materion hyn yn y cyfarfod hwnnw. Mae'n dda, er gwaethaf cyni, er gwaethaf gostyngiadau i'n cyllideb gan Lywodraeth y DU, ein bod ni wedi diogelu buddsoddiad ar gyfer 500 o swyddogion cymorth cymunedol sy'n cael eu hariannu gan Lywodraeth Cymru, ac mae hynny, wrth gwrs, yn hollbwysig ar gyfer gwaith hwnnw yn y gymuned. Ond mae hyn yn rhywbeth y byddaf yn ei drafod gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU, oherwydd ei fod yn golygu, o ran diogelwch cymunedol a'r ffaith bod yr heddluoedd yng Nghymru yn pryderu ynghylch sicrhau eu bod yn gallu, fel y dywedon nhw ddoe, canolbwyntio ar atal ac ymyrryd yn gynnar, cymorth gwrthdyniadol, gweithio gyda phobl ifanc a chymunedau—. Yn wir, ddoe, fe wnaethom ni drafod hefyd yr angen am waith rhyng-asiantaethol yn ein byrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac mae angen y gefnogaeth arnyn nhw ac mae angen i Lywodraeth y DU roi hynny iddyn nhw.

The Welsh Local Government Association website states that, involving councils, police, as well as fire and rescue, health boards and probation services, community safety partnerships work to offer an effective multi-agency approach. But other than referring to working with councils and communities, there is no reference to the third sector. However, the Welsh Government, in its document 'Working Together for Safer Communities: A Welsh Government review of community safety partnership working in Wales' published in December 2017, said that third sector agencies are increasingly providing a wide range of community safety services from victim support through to perpetrator programmes and anti-social behaviour diversion schemes through to counter-radicalisation activity, but respondents from third sector agencies had reported that statutory agencies often pay lip service to notions of involvement and co-production with them. 

What action have you taken, or will the Welsh Government take, therefore, on its statement in that report that your vision is a Wales in which

'The shared responsibility of government, public and third sector agencies is to work together with the communities they serve and the private sector to address activity or behaviour that is unlawful, anti-social, harmful to individuals and society and to the environment'

and

'Strengthening the role and status of third sector organisations within community safety partnership working'

is key? 

Mae gwefan Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn dweud bod partneriaethau diogelwch cymunedol, sy'n cynnwys cynghorau, yr heddlu, yn ogystal â gwasanaethau tân ac achub, byrddau iechyd a gwasanaethau prawf, yn gweithio i gynnig dull amlasiantaeth effeithiol. Ond heblaw am gyfeirio at weithio gyda chynghorau a chymunedau, nid oes unrhyw gyfeiriad at y trydydd sector. Fodd bynnag, dywedodd Llywodraeth Cymru, yn ei dogfen ‘Gweithio gyda’n Gilydd i greu Cymunedau mwy Diogel: Adolygiad gan Lywodraeth Cymru o drefniadau gweithio mewn partneriaeth i wella diogelwch cymunedol yng Nghymru’ a gyhoeddwyd ym mis Rhagfyr 2017, fod asiantaethau trydydd sector yn darparu amrywiaeth eang o wasanaethau diogelwch cymunedol yn gynyddol, gan gynnwys cymorth i ddioddefwyr, rhaglenni ar gyfer tramgwyddwyr a chynlluniau dargyfeirio ymddygiad gwrthgymdeithasol, a gweithgareddau gwrthradicaleiddio. Fodd bynnag mae ymatebwyr o asiantaethau'r trydydd sector wedi adrodd mai siarad yn unig y mae asiantaethau statudol yn ei wneud yn aml ynghylch y syniad o’u cynnwys nhw a chyd-gynhyrchu â nhw. 

Pa gamau ydych chi wedi eu cymryd, neu y bydd Llywodraeth Cymru yn eu cymryd, felly, ar ei datganiad yn yr adroddiad hwnnw mai eich gweledigaeth yw Cymru lle

'Mae gan y Llywodraeth ac asiantaethau’r sector cyhoeddus a’r trydydd sector gydgyfrifoldeb am gydweithio gyda’r cymunedau y maent yn eu gwasanaethu a’r sector preifat i fynd i’r afael â gweithgarwch neu ymddygiad sy’n anghyfreithlon, yn wrthgymdeithasol, yn niweidiol i unigolion a’r gymdeithas ac i’r amgylchedd'

a

'Cryfhau rôl a statws sefydliadau’r trydydd sector o fewn trefniadau gweithio mewn partneriaeth i wella diogelwch cymunedol'

yn allweddol?

Well, Mark Isherwood, you will be aware of, as you have already reported, the community safety review task and finish group resulted in the safer communities programme board being established. In fact, it was established by the former Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, and it's working very closely—now set up—with the Home Office. It's working closely with local government and the third sector and, in fact, I chaired a recent meeting. It meets quarterly; it has Welsh Government, Home Office, Her Majesty’s Prison and Probation Service, Welsh Local Government Association, police and crime commissioners—. Of course, it has a shared vision, which is about partnership, that every community is strong, safe and confident, and, importantly, as far as I'm concerned, and I am sure you as well, Mark Isherwood, that it provides equality of opportunity and social justice, resilience and sustainability for all. But—crucially important—it is a shared responsibility of Government, the third sector and the public sector to work together. 

Wel, Mark Isherwood, fe fyddwch yn ymwybodol, fel yr ydych eisoes wedi ei adrodd, fod grŵp gorchwyl a gorffen yr adolygiad diogelwch cymunedol wedi arwain at sefydlu'r bwrdd rhaglen cymunedau mwy diogel. Yn wir, fe'i sefydlwyd gan gyn-Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, ac mae'n gweithio'n agos iawn—nawr ei fod wedi ei sefydlu—gyda'r Swyddfa Gartref. Mae'n gweithio'n agos gyda llywodraeth leol a'r trydydd sector ac, yn wir, cadeiriais gyfarfod diweddar. Mae'n cwrdd yn chwarterol; mae'n cynnwys Llywodraeth Cymru, y Swyddfa Gartref, Gwasanaeth Carchardai a Phrawf Ei Mawrhydi, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, comisiynwyr heddlu a throseddu—. Wrth gwrs, mae ganddo weledigaeth a rennir, sy'n ymwneud â phartneriaeth, bod pob cymuned yn gadarn, yn ddiogel ac yn hyderus, ac, yn bwysig o fy safbwynt i, ac o'ch safbwynt chithau rwy'n siŵr, Mark Isherwood, ei fod yn darparu cyfle cyfartal a chyfiawnder cymdeithasol, cydnerthedd a chynaliadwyedd i bawb. Ond—yn hollbwysig—mae'n gyfrifoldeb a rennir ar y Llywodraeth, y trydydd sector a'r sector cyhoeddus i weithio gyda'i gilydd.

Diolch i'r Dirprwy Weinidog. 

Thank you, Deputy Minister.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes. Rwy'n galw ar y Trefnydd i wneud ei chyhoeddiad, Rebecca Evans. 

The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the Trefnydd to make the statement, Rebecca Evans. 

There are two changes to this week's business. The First Minister will make a statement shortly on latest developments in the UK Government's Brexit negotiations, and the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs will make a statement later this afternoon on the warm homes programme. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Ceir dau newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Prif Weinidog yn gwneud datganiad cyn bo hir ar y datblygiadau diweddaraf yn nhrafodaethau Brexit Llywodraeth y DU, a bydd Gweinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig yn gwneud datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma ar y rhaglen cartrefi cynnes. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei gynnwys ar y datganiad a'r cyhoeddiad busnes y gellir ei weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Trefnydd, can I call for two statements, please? The first is from the Minister for Health and Social Services in relation to the delivery of the diabetes delivery plan in north Wales. I received a copy of an e-mail today from Dai Williams, the national director of Diabetes UK Cymru, which was sent to Gary Doherty, the chief executive of the health board in north Wales. According to that e-mail, there are 42,605 individuals in north Wales, in the Betsi Cadwaladr area, who suffer from diabetes, and £136 million is the price tag that is attached to that in terms of dealing with the consequences of the health outcomes for those individuals. And the e-mail suggests that 80 per cent of those costs are largely avoidable.

But what’s of great concern to me is that Dai Williams refers to a recent meeting of the diabetes planning and delivery group, at which the chair didn’t know who the executive lead was at the health board in respect of the diabetes delivery plan. He then goes on to say that he has been attending the meetings for 10 years and has only ever seen the executive lead on one single occasion. Nobody knows who that is at present, and this clearly shouts out of a huge gap between clinicians and senior managers at the board. He describes stakeholders saying that it’s embarrassing and that they are amazed at this lack of clarity.

He concludes by saying that the time for excuses is over and that we need some real leadership on that board to be able to tackle this problem. Now, of course, this is a health board that is in special measures—the Welsh Government is intervening in this health board for all sorts of different reasons. I think that this is another issue that clearly needs some attention. I know that the system is much better in some other health boards, and I think we do need a statement to give some confidence to people in north Wales that appropriate action is being taken by the Government to address it.

Can I also call for a statement on GP training in north Wales? I was very alarmed to see that 50 per cent of eligible applicants for GP training in north Wales were actually turned away in the past two years, according to the local medical committee in north Wales. Of course, this is at a time when there is a GP shortage in the region. We’ve seen a number of GP practices close. In fact, we’ve seen three GP practices close, four are deemed to be at risk, four are deemed to be at risk according to informal criteria, and 14 are currently being managed by the health board directly in that region. And yet, in spite of this, in spite of people being eligible to access the training if extra places were made available, no extra places were actually put on. In Bangor, 24 individuals applied, 16 met the criteria, but only 12 individuals were actually offered a training place. In Wrexham, a place that has seen GP services close and surgeries close, there were 11 who met the eligibility criteria, but only seven were offered a place, and this is a pattern that has been repeated over a couple of years. I can see that the health Minister is concerned about this. I wonder what you can do to actually address this so that we can meet this shortfall in the number of GPs, so that people aren't having to travel miles to surgeries and aren’t having the sorts of difficulties that they're having at the moment in terms of accessing a GP appointment. We need a statement on this as soon as possible, please.

Trefnydd, a gaf i alw am ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda? Mae'r cyntaf gan y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol mewn cysylltiad â darparu’r cynllun cyflawni ar gyfer diabetes yn y gogledd. Cefais gopi o e-bost heddiw gan Dai Williams, cyfarwyddwr cenedlaethol Diabetes UK Cymru, a anfonwyd at Gary Doherty, prif weithredwr y bwrdd iechyd yn y gogledd. Yn ôl yr e-bost hwnnw, mae 42,605 o unigolion yn y gogledd, yn ardal Betsi Cadwaladr, sy'n dioddef o ddiabetes, a £136 miliwn yw’r pris sydd ynghlwm wrth hynny o ran ymdrin â goblygiadau'r canlyniadau iechyd ar gyfer yr unigolion hynny. Ac mae’r e-bost yn awgrymu bod modd gochel rhag 80 y cant o'r costau hynny i raddau helaeth.

Ond yr hyn sy’n peri pryder mawr i mi yw bod Dai Williams yn cyfeirio at gyfarfod diweddar y grŵp cynllunio a chyflawni diabetes pan nad oedd y cadeirydd yn gwybod pwy oedd yr arweinydd gweithredol yn y bwrdd iechyd mewn cysylltiad â’r cynllun cyflawni ar gyfer diabetes. Mae'n mynd ymlaen i ddweud y bu'n mynychu’r cyfarfodydd ers 10 mlynedd ac unwaith yn unig y mae ef erioed wedi gweld yr arweinydd gweithredol. Ni ŵyr neb pwy yw’r unigolyn hwnnw ar hyn o bryd, ac mae hyn yn dangos yn glir bod bwlch enfawr rhwng clinigwyr ac uwch reolwyr y bwrdd. Mae'n disgrifio rhanddeiliaid sy'n dweud bod hyn yn ddigon i godi cywilydd ar rywun a’u bod nhw’n synnu at y diffyg eglurder hwn.

Mae'n gorffen trwy ddweud bod yr amser am esgusodion ar ben a bod angen arweiniad gwirioneddol ar y bwrdd hwnnw i allu mynd i’r afael â’r broblem hon. Nawr, wrth gwrs, bwrdd iechyd yw hwn sydd mewn mesurau arbennig—mae Llywodraeth Cymru yn ymyrryd yn y bwrdd iechyd hwn am bob math o wahanol resymau. Rwyf i'n credu bod hyn yn fater arall y mae angen sylw arno. Gwn fod y system yn llawer gwell yn rhai o’r byrddau iechyd eraill, ac rwyf i'n credu bod angen datganiad arnom i roi rhywfaint o hyder i bobl yn y gogledd bod y Llywodraeth yn cymryd camau priodol i ymdrin â hyn.

A gaf i alw hefyd am ddatganiad ar hyfforddiant i feddygon teulu yn y gogledd? Fe ddychrynais yn fawr wrth weld bod 50 y cant o ymgeiswyr cymwys am hyfforddiant meddygon teulu yn y gogledd wedi eu troi ymaith yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, yn ôl y pwyllgor meddygol lleol yn y gogledd. Wrth gwrs, mae hyn ar adeg pan fo prinder meddygon teulu yn y rhanbarth. Rydym ni wedi gweld nifer o bractisau meddygon teulu yn cau. Yn wir, rydym ni wedi gweld tri phractis meddygon teulu yn cau, bernir bod pedwar mewn perygl, bernir bod pedwar mewn perygl yn ôl meini prawf anffurfiol, ac mae 14 yn cael eu rheoli yn uniongyrchol gan y bwrdd iechyd yn y rhanbarth hwnnw. Ac eto, er gwaethaf hyn, er gwaethaf y ffaith bod pobl yn gymwys i gael yr hyfforddiant pe byddai rhagor o leoedd ar gael, ni chynigiwyd unrhyw leoedd ychwanegol mewn gwirionedd. Ym Mangor, gwnaeth 24 o unigolion gais, bodlonodd 16 y meini prawf, ond 12 o unigolion yn unig gafodd cynnig lle ar yr hyfforddiant. Yn Wrecsam, lle mae gwasanaethau meddyg teulu a meddygfeydd wedi cau, fe fodlonodd 11 y meini prawf cymhwystra, ond saith o unigolion yn unig gafodd cynnig lle, ac mae hwn yn batrwm a welwyd dro ar ôl tro yn ystod cyfnod o ddwy flynedd. Gwelaf fod y Gweinidog iechyd yn pryderu am hyn. Tybed beth y gallwch ei wneud mewn gwirionedd i fynd i’r afael â hyn fel y gallwn ddiwallu’r diffyg hwn yn nifer y meddygon teulu, fel nad yw pobl yn gorfod teithio milltiroedd i feddygfeydd ac nad ydyn nhw’n cael y mathau o anawsterau y maen nhw'n eu cael ar hyn o bryd o ran trefnu apwyntiad â meddyg teulu. Mae angen datganiad arnom ar hyn cyn gynted â phosibl, os gwelwch yn dda.

14:45

Thank you very much for raising those two issues. They were both detailed questions that I think do warrant detailed answers. So, on the first, it would be helpful if you would share with us a copy of the letter that you received regarding the diabetes delivery plan, and we’ll certainly make inquiries and ensure that you have a substantive response.

And on the second, the Minister will be bringing forward a statement on GP recruitment in April of this year.

Diolch yn fawr iawn am godi'r ddau fater hynny. Roedd y ddau ohonyn nhw'n gwestiynau manwl ac rwy'n credu eu bod yn haeddu atebion manwl. Felly, ynghylch y cyntaf, fe fyddai'n ddefnyddiol pe byddech yn rhannu copi o'r llythyr a gawsoch ynghylch y cynllun cyflawni ar gyfer diabetes â ni, a byddwn ni'n sicr yn gwneud ymholiadau ac yn sicrhau eich bod yn cael ymateb sylweddol.

Ac ynghylch yr ail, fe fydd y Gweinidog yn cyflwyno datganiad ar recriwtio meddygon teulu ym mis Ebrill eleni.

Trefnydd, on 4 October last year, I wrote to the then Cabinet Secretary for planning requesting that the Welsh Government call in a planned waste incinerator in the Llansamlet area of Swansea. The application to develop a waste incinerator in Llansamlet is, understandably, causing significant concern locally, given that it would be a few hundred metres only from a residential estate and close to Ysgol Gynradd Gymraeg Lôn Las and its 600 pupils. There are clear concerns with regard to the proposed 24-hour burning at the site and the impact on air quality locally, particularly to nearby residential properties and schoolchildren. The application, I believe, flies in the face of the Welsh Government’s Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and air quality policies, and raises issues of national importance in terms of proximity of incinerators to schools and residential dwellings. This is why Plaid Cymru is calling on the Welsh Government to call in this application.

Now, as well as the clear concerns with regard to air quality impacts on residents and schoolchildren in Llansamlet—and you will recall my short debate last week on air pollution—it simply does not make sense to build yet another carbon-emitting power station along the M4 corridor, which is an area that already suffers from high pollution levels. We need to be developing non-polluting power sources in Wales, and it is important that the Welsh Government steps in, provides national direction and ensures that the principles contained within its well-being of future generations legislation and air quality policies are strongly adhered to. However, what is particularly disappointing is that, four months on from my original request, the Welsh Government has still not made a decision on the call-in. Will the Welsh Government now commit to making a decision on this important matter and provide the direction that local people in Llansamlet are calling out for? 

Trefnydd, ar 4 Hydref y llynedd, fe ysgrifennais at Ysgrifennydd y Cabinet dros gynllunio ar y pryd yn gofyn i Lywodraeth Cymru alw’r llosgydd gwastraff arfaethedig yn ardal Llansamlet Abertawe i mewn. Mae’r cais i ddatblygu llosgydd gwastraff yn Llansamlet, yn ddealladwy, yn achosi pryder sylweddol yn lleol, o gofio mai ychydig o gannoedd o fetrau yn unig oddi wrth ystad breswyl y byddai ac yn agos at Ysgol Gynradd Gymraeg Lôn Las a’i 600 o ddisgyblion. Mae yna bryderon clir ynghylch y llosgi 24 awr arfaethedig ar y safle ac effaith hynny ar ansawdd yr aer lleol, yn enwedig i'r eiddo preswyl a’r plant ysgol gerllaw. Rwy'n credu bod y cais yn mynd yn groes i Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 Lywodraeth Cymru a pholisïau ansawdd aer, ac mae’n codi materion o bwys cenedlaethol o ran agosrwydd y llosgwyr at ysgolion ac anheddau preswyl. Dyna pam mae Plaid Cymru yn galw ar Lywodraeth Cymru i alw’r cais hwn i mewn.

Nawr, yn ogystal â phryderon clir o ran effeithiau ansawdd yr aer ar drigolion a phlant ysgol yn Llansamlet—ac fe fyddwch yn cofio fy nadl fer yr wythnos diwethaf ar lygredd aer—yn syml, nid yw adeiladu gorsaf bŵer arall sy'n allyrru carbon ar hyd coridor yr M4, ardal sydd eisoes yn dioddef o lefelau uchel o lygredd, yn gwneud synnwyr. Mae angen inni ddatblygu ffynonellau pŵer dilygredd yng Nghymru, ac mae'n bwysig bod Llywodraeth Cymru yn cymryd camau, yn cynnig cyfeiriad cenedlaethol ac yn sicrhau y glynir at yr egwyddorion sydd yn ei deddfwriaeth llesiant cenedlaethau’r dyfodol a’r polisïau ansawdd aer. Fodd bynnag, yr hyn sy’n arbennig o siomedig yw, bedwar mis ar ôl fy nghais gwreiddiol, nad yw Llywodraeth Cymru byth wedi gwneud penderfyniad ynghylch y cais i alw i mewn. A wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo bellach i wneud penderfyniad ar y mater pwysig hwn a chynnig y cyfeiriad y mae’r bobl leol yn Llansamlet yn galw amdano?

14:50

Thank you for raising this issue. You'll appreciate that it would be impossible today to make a statement on the call-in request. However, it will be under consideration by Welsh Government and a decision will be with you as soon as possible. 

Diolch am godi'r mater hwn. Byddwch yn gwerthfawrogi y byddai'n amhosibl gwneud datganiad ar y cais i alw i mewn heddiw. Fodd bynnag, bydd yn cael ei ystyried gan Lywodraeth Cymru a bydd penderfyniad gyda chi cyn gynted â phosibl.

I also call for the Llansamlet incinerator to be called in, as I believe Suzy Davies also did. There's no political argument over the fact that we're all opposed to this incinerator being built there.

I've got two questions apart from that. On the first one, I'd like to ask for a statement. As school budgets are being set, the increased cost of employers' contribution to teachers' pensions is causing concern. I am asking for a Welsh Government statement on the funding of the increased cost of teachers' pensions and what discussions with the Westminster Treasury are taking place regarding additional funding to meet this increase.

The other statement I'm asking for is on the Government's plan to support the building of council houses. We know that the only time since the second world war that sufficient housing was built to meet housing demand was when large-scale council house building was undertaken by Labour and Conservative Governments in the 1950s and 1960s. I'd like to return to that in terms of getting people into adequate houses, rather than sleeping on the streets or in inadequate accommodation. So, can I ask for a statement on how we're going to get more council houses, or council houses built at scale in the near future?   

Rwyf innau hefyd yn galw am i'r llosgydd yn Llansamlet gael ei alw i mewn, fel yr wyf yn credu bod Suzy Davies wedi ei wneud hefyd. Nid oes unrhyw ddadl wleidyddol dros y ffaith ein bod ni i gyd yn erbyn adeiladu'r llosgydd hwn yn y fan yna.

Mae gen i ddau gwestiwn ar wahân i hynny. Ar yr un cyntaf, hoffwn i ofyn am ddatganiad. Wrth i gyllidebau ysgolion gael eu pennu, mae cost gynyddol cyfraniad cyflogwyr i bensiynau athrawon yn peri pryder. Rwyf yn gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar ariannu cost gynyddol pensiynau athrawon a pha drafodaethau sy'n cael eu cynnal gyda Thrysorlys San Steffan ynghylch cyllid ychwanegol i ddiwallu'r cynnydd hwn.

Y datganiad arall yr wyf yn gofyn amdano yw datganiad ynghylch cynllun y Llywodraeth i gefnogi adeiladu tai cyngor. Gwyddom mai'r unig adeg ers yr ail ryfel byd pan adeiladwyd digon o dai i fodloni'r galw am dai oedd pan adeiladwyd tai cyngor ar raddfa fawr gan Lywodraethau Llafur a Cheidwadol yn y 1950au a'r 1960au. Hoffwn i ddychwelyd at hynny o ran cael pobl i mewn i dai digonol, yn hytrach na chysgu ar y strydoedd neu mewn llety annigonol. Felly, a gaf i ofyn am ddatganiad ynghylch sut yr ydym yn mynd i gael mwy o dai cyngor, neu adeiladu tai cyngor ar raddfa fawr yn y dyfodol agos?

Thank you very much for raising this. The issue of school budgets has been one that has been well rehearsed in this Chamber, as has been our frustration with the lack of information forthcoming from the Treasury. Earlier this month, the First Minister wrote jointly with local government leaders to escalate the issue of the increased cost of teachers' pensions directly to the Chancellor, and we have only now had a response to our request for clarity around the UK Government's pension changes and funding for these costs in Wales, following requests that actually date back to last October. 

So, the UK Government's response is very late in the day, just as public sector bodies are trying to set their budgets for 2019-20, and I had the opportunity to raise this directly with the Chief Secretary to the Treasury when I met her last Friday. In my discussions with her, she did agree to provide me with some further detail. I am awaiting this, but expect it shortly. When we have that final detail, we'll be able to work through what it means for our public sector bodies, and I hope to provide them with as much clarity as possible as soon as possible. But I would confirm that, as previously indicated, my intention to passport on any funding we receive for this purpose to public sector bodies in Wales to assist them with these costs remains. 

I share your ambition for local authorities to be building council houses at scale and at pace, and you'll be aware that, as part of our housing pact with Community Housing Cymru, and as part of our efforts to meet the 20,000 affordable homes target, local authorities are expected to deliver around 1,000 of those new homes. I look forward very much to hearing about the outcomes of the affordable housing review, which will also look at how we can support local authorities to start building at scale and pace. 

I know Mike Hedges has raised the issue of the borrowing cap several times in the Chamber, and I'm pleased to confirm that officials have been in contact with our local authorities, and all 11 local authorities who were subsequently subject to the voluntary agreements that enabled them to exit the former housing revenue account subsidy system have now agreed that they would like those voluntary agreements to be terminated. So, I'm very much looking forward to local authorities starting to build at scale and pace.   

Diolch yn fawr iawn am godi hyn. Mae cyllidebau ysgol yn fater sydd wedi ei drafod droeon yn y Siambr hon, yn ogystal â'n rhwystredigaeth ynghylch y diffyg gwybodaeth gan y Trysorlys. Yn gynharach y mis hwn, fe ysgrifennodd y Prif Weinidog ar y cyd ag arweinwyr llywodraeth leol i uwch-gyfeirio mater cost gynyddol pensiynau athrawon yn uniongyrchol i'r Canghellor, a dim ond yn awr yr ydym wedi cael ymateb i'n cais am esboniad ynglŷn â newidiadau pensiwn Llywodraeth y DU ac arian ar gyfer y costau hyn yng Nghymru, yn dilyn ceisiadau sydd, mewn gwirionedd, yn mynd yn ôl i fis Hydref diwethaf. 

Felly, mae ymateb Llywodraeth y DU yn hwyr iawn, wrth i gyrff y sector cyhoeddus geisio pennu eu cyllidebau ar gyfer 2019-20, ac fe gefais y cyfle i godi hyn yn uniongyrchol â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys pan gyfarfûm â hi ddydd Gwener diwethaf. Yn fy nhrafodaethau â hi, fe wnaeth hi gytuno i roi rhagor o fanylion imi. Rwyf yn aros amdanynt, ond yn eu disgwyl cyn bo hir. Pan fydd y manylion terfynol gennym, fe fyddwn yn gallu gweithio drwy’r hyn y mae’n ei olygu i’n cyrff sector cyhoeddus, ac rwy'n gobeithio rhoi cymaint o eglurder â phosibl iddyn nhw cyn gynted â phosibl. Ond, fe wnaf gadarnhau, fel yr wyf eisoes wedi nodi, mai fy mwriad i o hyd yw pasio unrhyw arian a gawn at y diben hwn i gyrff y sector cyhoeddus yng Nghymru i'w cynorthwyo â'r costau hyn. 

Rwy'n rhannu eich uchelgais i weld awdurdodau lleol yn adeiladu tai cyngor yn gyflym ac ar raddfa fawr, a byddwch yn ymwybodol, yn rhan o'n cytundeb tai â Chartrefi Cymunedol Cymru, ac yn rhan o'n hymdrechion i gyrraedd y targed o 20,000 o gartrefi fforddiadwy, y disgwylir i’r awdurdodau lleol ddarparu tua 1,000 o’r cartrefi newydd hynny. Rwy'n edrych ymlaen yn fawr at glywed am ganlyniadau’r arolwg tai fforddiadwy, a fydd hefyd yn ystyried sut y gallwn ni gefnogi awdurdodau lleol i ddechrau adeiladu yn gyflym ac ar raddfa fawr. 

Gwn fod Mike Hedges wedi codi mater y cap benthyca droeon yn y Siambr, ac rwy'n falch o gadarnhau bod swyddogion wedi bod mewn cysylltiad â’n hawdurdodau lleol, a bod pob un o’r 11 o awdurdodau lleol a oedd yn dilyn hynny yn ddarostyngedig i'r cytundebau gwirfoddol a oedd yn eu galluogi nhw i adael hen system cymhorthdal y cyfrif refeniw tai bellach wedi cytuno eu bod yn dymuno i'r cytundebau gwirfoddol hynny gael eu terfynu. Felly, rwy'n edrych ymlaen yn fawr iawn at weld awdurdodau lleol yn dechrau adeiladu yn gyflym ac ar raddfa fawr.

Minister, may I ask for a statement from the Minister for Economy and Transport on the implications for Welsh suppliers of the announcement of Honda that they are to close their factory in Swindon? According to the Welsh Automotive Forum, there are about 12 companies in Wales that could potentially be affected, including Kasai in Merthyr Tydfil, my region. Although the plant is not due to be closed until 2021, please can we have a statement from the Minister on what measures he will consider implementing to support Welsh car industry suppliers adversely impacted by this announcement? Thank you.    

Gweinidog, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynghylch y goblygiadau i gyflenwyr o Gymru yn dilyn y cyhoeddiad gan Honda eu bod nhw am gau eu ffatri yn Swindon? Yn ôl Fforwm Modurol Cymru, mae tua 12 o gwmnïau yng Nghymru y gallai hyn effeithio arnynt, o bosibl, gan gynnwys Kasai ym Merthyr Tudful, fy rhanbarth i. Er nad yw'r ffatri i gau tan 2021, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ynghylch pa fesurau y bydd ef yn ystyried eu rhoi ar waith i gefnogi cyflenwyr y diwydiant ceir yng Nghymru y bydd y cyhoeddiad hwn yn effeithio'n andwyol arnynt? Diolch.

Thank you very much for raising this. You will have heard the First Minister's response to the concerns regarding Honda's plans to close its Swindon factory, with the loss of 3,500 jobs by 2021, during First Minister's questions earlier this afternoon, and, obviously, this is devastating news to the workers and their families, but also we know that there will be Wales-based suppliers to that Swindon facility who will, of course, be impacted by the news. Together with the Welsh Automotive Forum and the UK Government's business, enterprise and industrial strategy department, Ken Skates's officials will be working with these companies, utilising all available resources to identify and facilitate mitigating strategies where possible. And you will have heard the First Minister say that Welsh Government officials are in London today having those discussions to explore how we can best support the businesses involved. 

Diolch yn fawr iawn am godi hyn. Fe fyddwch wedi clywed ymateb y Prif Weinidog i'r pryderon ynglŷn â chynlluniau Honda i gau ei ffatri yn Swindon, gan golli 3,500 o swyddi erbyn 2021, yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog yn gynharach y prynhawn yma, ac, yn amlwg, mae hyn yn newyddion ofnadwy i'r gweithwyr a'u teuluoedd, ond rydym hefyd yn gwybod bod yna gwmnïau o Gymru sy'n cyflenwi'r cyfleuster hwnnw yn Swindon, y bydd y newyddion hwn, wrth gwrs, yn effeithio arnynt. Ynghyd â Fforwm Modurol Cymru ac adran fusnes, menter a strategaeth ddiwydiannol Llywodraeth y DU, bydd swyddogion Ken Skates yn gweithio gyda'r cwmnïau hyn, gan ddefnyddio'r holl adnoddau sydd ar gael i nodi a hwyluso strategaethau lliniaru pan fo hynny'n bosibl. Ac fe fyddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud bod swyddogion Llywodraeth Cymru yn Llundain heddiw yn cael y trafodaethau hynny i ystyried y modd gorau y gallwn ni gefnogi'r busnesau dan sylw.

14:55

I recently received a letter from headteachers in the Rhondda outlining the impact of this year's budget cuts on schools. Now, I've heard Ministers deny that schools are facing cuts. Well, they are facing cuts, and the situation is justifiably described as a crisis that is already having a detrimental effect on pupils. The letter lays out that schools have no choice in some cases other than to set deficit budgets, and that means larger class sizes, fewer support staff and the cutting of extra-curricular activities. They tell me that the most vulnerable pupils are being put at risk. Can we expect continued denial about this crisis in our education system, affecting the life chances of so many? Or can we instead have an action plan from the Government that includes demonstrating how the almost £0.5 billion—almost a fifth of all spending that has been allocated to schools—gets nowhere near the front line because it's retained by local authorities and consortia? Can we have the Government Minister to provide some answers to Members on this at the earliest opportunity, please?

I recently asked you to provide a Government strategy on the future of care and care homes, and you told me to raise it in questions with the health Minister. I will do that, but the care situation in my constituency, and in many other places, has now reached a point of urgency. New regulations to improve care home accommodation are providing a challenge for many care home providers, not least local authorities. As a result, many local authorities are looking to outsource this provision to the private sector. I'm sure the Minister will agree with me about the desirability of a mixed economy of care—it's vital that this is a service that local councils continue to provide, and many of my constituents affected by this are deeply concerned about how many care home beds and day centre places will be available for them to access in the future. The provision of care is as important as the provision of health, yet the two are not given parity. Will the health Minister bring before the Senedd a comprehensive care strategy outlining how we can ensure all need is met in the future and that we don't lose more care beds?

The collapse of three private community rehabilitation companies last week put the tin hat on the disastrous ideological privatisation of the probation service by the Tories. Given that, within two years' time, much of the community rehabilitation company operation is to be brought back into the public sector, why not take action now to reunify the probation service in the public sector now, today? Let's not wait. To put another private provider in charge in the interim would serve no purpose whatsoever. So, can we see urgent Government action on this, please?

And I would like to give some well-earned congratulations and respect to the young people in Wales who went on strike and took to the streets to protest about the climate crisis last Friday. Climate change is one of the biggest challenges, if not the biggest challenge faced by countries across the globe, and not enough is being done to tackle it. And your Government is no exception, with your own 10-year target on cutting greenhouse gas emissions by 2020 set to be missed. Unlike many of the Westminster critics, I applaud the energy, determination and proactiveness of every single member of the youth climate change strike last Friday, and I would like to see more of this activity in the future. So, will you agree with me that political activity by young people should be encouraged? And will you also agree with me and them that now is the time to declare a climate emergency, but also that words are not enough; you need to act accordingly, too? So, will you?

Fe dderbyniais lythyr oddi wrth brifathrawon yn y Rhondda yn ddiweddar yn amlinellu effaith toriadau yn y gyllideb eleni ar ysgolion. Nawr, rwyf wedi clywed Gweinidogion yn gwadu bod ysgolion yn wynebu toriadau. Wel, maen nhw yn wynebu toriadau, ac fe gaiff y sefyllfa ei disgrifio yn haeddiannol fel argyfwng sydd eisoes yn cael effaith niweidiol ar ddisgyblion. Mae’r llythyr yn dweud nad oes gan ysgolion ddewis mewn rhai achosion heblaw gosod cyllidebau annigonol, ac mae hynny'n golygu dosbarthiadau mwy o faint, llai o staff cymorth, a thoriadau i weithgareddau allgyrsiol. Maen nhw’n dweud wrthyf fod y disgyblion sydd fwyaf agored i niwed yn cael eu rhoi mewn perygl. A allwn ni ddisgwyl gwadu parhaus ynghylch yr argyfwng hwn yn ein system addysg sy'n effeithio ar gyfleoedd bywyd cynifer? Neu yn hytrach, a gawn ni gynllun gweithredu gan y Llywodraeth sy’n cynnwys dangos sut nad yw bron i £0.5 biliwn—bron i un rhan o bump o’r holl wariant sydd wedi ei ddyrannu i ysgolion—yn mynd yn agos at y rheng flaen oherwydd ei fod yn cael ei gadw gan awdurdodau lleol a chonsortia? A allwn ni gael Gweinidog y Llywodraeth i roi rhai atebion ynghylch hyn i’r Aelodau cyn gynted â phosibl, os gwelwch yn dda?

Fe ofynnais i chi ddarparu strategaeth Llywodraeth ynghylch dyfodol gofal a chartrefi gofal yn ddiweddar, ac fe ddywedasoch chi wrthyf i'w godi yn y cwestiynau gyda'r Gweinidog iechyd. Fe fyddaf yn gwneud hynny, ond mae'r sefyllfa gofal yn fy etholaeth i, a llawer o leoedd eraill, bellach yn fater brys. Mae rheoliadau newydd i wella llety mewn cartrefi gofal yn her i lawer o ddarparwyr cartrefi gofal, yn enwedig awdurdodau lleol. O ganlyniad, mae nifer o awdurdodau lleol yn ceisio rhoi’r gwaith o ddarparu hyn i'r sector preifat. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi bod economi gofal cymysg yn ddymunol—mae'n hanfodol bod hwn yn wasanaeth y mae cynghorau lleol yn parhau i’w ddarparu, ac mae llawer o fy etholwyr y mae hyn yn effeithio arnyn nhw yn pryderu'n fawr ynglŷn â faint o welyau mewn cartrefi gofal a lleoedd gofal dydd fydd ar gael iddyn nhw yn y dyfodol. Mae darparu gofal yr un mor bwysig â’r ddarpariaeth iechyd, ond eto nid yw’r ddau yn cael cydraddoldeb. A wnaiff y Gweinidog iechyd gyflwyno strategaeth gofal cynhwysfawr gerbron y Senedd sy’n amlinellu sut y gallwn sicrhau bod pob angen yn cael ei ddiwallu yn y dyfodol ac nad ydym ni’n colli mwy o welyau gofal?

Mae cwymp tri chwmni adsefydlu cymunedol preifat yr wythnos diwethaf yn rhoi diwedd ar breifateiddio ideolegol trychinebus y gwasanaeth prawf gan y Torïaid. Gan gymryd, o fewn cyfnod o ddwy flynedd, y bydd llawer o waith y cwmnïau adsefydlu cymunedol yn dod yn ei ôl i'r sector cyhoeddus, pam na weithredwn ni yn awr i ailuno’r gwasanaeth prawf yn y sector cyhoeddus yn awr, heddiw? Gadewch i ni beidio ag aros. Ni fyddai rhoi darparwr preifat arall wrth y llyw yn y cyfamser yn cyflawni unrhyw ddiben o gwbl. Felly, a gawn ni weld camau brys gan y Llywodraeth ar hyn, os gwelwch yn dda?

Ac fe hoffwn longyfarch a rhoi parch haeddiannol i’r bobl ifanc yng Nghymru a aeth ar streic gan fynd ar y strydoedd i brotestio ynghylch yr argyfwng hinsawdd ddydd Gwener diwethaf. Newid yn yr hinsawdd yw un o'r heriau mwyaf, os nad yr her fwyaf sy'n wynebu gwledydd ledled y byd, ac nid oes digon yn cael ei wneud i fynd i'r afael ag ef. Ac nid yw eich Llywodraeth chi yn eithriad, gyda’ch targed 10 mlynedd eich hun ar dorri allyriadau nwyon tŷ gwydr erbyn 2020 yn debygol o fethu. Yn wahanol i lawer o'r beirniaid yn San Steffan, rwyf i'n cymeradwyo egni, penderfyniad a gweithredoedd rhagweithiol pob aelod unigol o'r bobl ifanc a fu'n cymryd rhan yn y streic newid yn yr hinsawdd ddydd Gwener diwethaf, ac fe hoffwn weld mwy o'r gweithgarwch hwn yn y dyfodol. Felly, a wnewch chi gytuno â mi y dylid annog gweithgarwch gwleidyddol gan bobl ifanc? Ac a wnewch chi gytuno â mi a nhw hefyd mai nawr yw'r amser i ddatgan argyfwng hinsawdd, ond hefyd nad yw geiriau yn ddigon; mae angen ichi weithredu yn unol â hynny, hefyd? Felly, a wnewch chi?

I'll begin with your first point, which was on the school budgets, and, of course, UK Government's sustained austerity agenda has led to a cut of nearly £1 billion in Wales's overall budgets, but we will continue to call for additional funding to be spent on our public services, including our schools. I will say, with regard to the Association of School and College Leaders Cymru open letter on school funding, that we simply do not recognise the figure of £450 million referred to in the letter. Officials will be meeting with ASCL later this week to discuss the points that they have made with regard to local authorities and consortia.

Insofar as care home provision is concerned, of course we already have a joint health and care strategy in 'A Healthier Wales', which was our response to the parliamentary review. But, as you say, you will be raising your further questions directly with the health Minister in due course. The Minister will have heard your comments on the probation service, and I perhaps will ask for a written response to come forward to you on that.

Certainly, we are very keen to hear the voices of children and young people insofar as the challenge of climate change is concerned, because we know that young people clearly will be very, very much at the forefront of the impacts of climate change, and young people can certainly participate in shaping this dialogue with schools, Welsh Government and others in order to bring about the actions that strengthen our response to climate change. We support many activities that provide opportunities for young people to contribute to tackling climate change, including our eco-schools programme, which operates in 95 per cent of schools in Wales. That's one of the highest participation rates in similar projects in the world, and ultimately of course we want all of our young people to be ethical, informed, valued members of society, and these are the very same principles that are guiding our development of the new school curriculum.

Fe ddechreuaf gyda'ch pwynt cyntaf, sef y cyllidebau ysgol, ac, wrth gwrs, agenda gyni barhaol Llywodraeth y DU sydd wedi arwain at doriad o bron i £1 biliwn yng nghyllidebau cyffredinol Cymru, ond byddwn yn parhau i alw am arian ychwanegol i'w wario ar ein gwasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys ein hysgolion. Fe wnaf i ddweud, o ran llythyr agored Cymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau Cymru ynghylch ariannu ysgolion, nad ydym ni’n cydnabod y ffigur o £450 miliwn y cyfeiriwyd ato yn y llythyr. Bydd swyddogion yn cwrdd â Chymdeithas Arweinwyr Ysgolion a Cholegau yn ddiweddarach yr wythnos hon i drafod y pwyntiau a wnaed ganddyn nhw ynghylch awdurdodau lleol a chonsortia.

O ran darpariaeth cartrefi gofal, wrth gwrs mae gennym strategaeth iechyd a gofal ar y cyd eisoes yn ‘Cymru Iachach’, sef ein hymateb i'r arolwg seneddol. Ond, fel yr ydych yn dweud, fe fyddwch yn codi eich cwestiynau ychwanegol yn uniongyrchol â'r Gweinidog iechyd maes o law. Fe fydd y Gweinidog wedi clywed eich sylwadau ynghylch y gwasanaeth prawf, ac efallai y gofynnaf i am ymateb ysgrifenedig i gael ei gyflwyno i chi ynghylch hynny.

Yn sicr, rydym ni’n awyddus iawn i glywed lleisiau plant a phobl ifanc o ran yr her newid hinsawdd, oherwydd rydym ni'n gwybod y bydd pobl ifanc, yn amlwg iawn, ar reng flaen effeithiau'r newid yn yr hinsawdd, ac yn sicr, fe all pobl ifanc gymryd rhan wrth lunio’r deialog hwn gydag ysgolion, Llywodraeth Cymru ac eraill er mwyn cyflwyno camau gweithredu sy'n cryfhau ein hymateb i newid yn yr hinsawdd. Rydym ni’n cefnogi llawer o weithgareddau sy'n rhoi cyfleoedd i bobl ifanc gyfrannu at y broses o fynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd, gan gynnwys ein rhaglen eco-ysgolion, sy'n gweithredu yn 95 y cant o’r ysgolion yng Nghymru. Dyna un o'r cyfraddau cyfranogi uchaf mewn prosiectau tebyg yn y byd, ac yn y pen draw, wrth gwrs, rydym i gyd yn dymuno i’n pobl ifanc fod yn aelodau moesol, gwybodus, gwerthfawr o’n cymdeithas, a dyma’r union egwyddorion sy'n llywio ein gwaith o ddatblygu'r cwricwlwm ysgol newydd.

15:00

Trefnydd, I had hoped to raise with the First Minister earlier the progress of the Well-Being of Future Generations (Wales) Act 2015 and how the Welsh Government has embedded it in its various departments. In terms of legislation, I believe the Act to be one of Welsh Government's proudest achievements, because it challenges you to think and do differently.

We are now reaching three years since the Act became law, and there are lots of organisations across Wales that are doing some fantastic work, including Coleg Cambria in my own constituency. They have created their own future generations plan even though they don't have to. I think they clearly recognise the importance of the Act and the opportunities it presents. So, firstly, Trefnydd, would you welcome the developments made by Coleg Cambria and others? And, secondly, I'd like to request that all Ministers give oral updates within this Chamber on what each department is doing to implement the Act as part of their work.

Finally, on a slightly different topic, I think it's only right that I do bring up the results on Saturday of Connah's Quay Nomads, where they progressed to the final of the Irn Bru Cup. So, will you join me in saying 'da iawn' to the club, 'congratulations' and wishing them the best of luck in the final in Scotland, where they will represent the whole of Wales in March? Diolch.

Trefnydd, roeddwn i wedi gobeithio codi gyda'r Prif Weinidog yn gynharach, gynnydd Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a sut y mae Llywodraeth Cymru wedi ei hymwreiddio yn ei gwahanol adrannau. O ran deddfwriaeth, rwy'n credu mai’r Ddeddf yw un o gyflawniadau mwyaf canmoladwy Llywodraeth Cymru, oherwydd ei bod hi’n eich herio chi i feddwl a gwneud yn wahanol.

Rydym ni bellach wedi cyrraedd tair blynedd ers i’r Ddeddf ddod yn gyfraith, ac mae llawer o sefydliadau ledled Cymru sy'n gwneud gwaith gwych, gan gynnwys Coleg Cambria yn fy etholaeth fy hun. Maen nhw wedi creu eu cynllun cenedlaethau'r dyfodol eu hunain er nad oes rhaid iddyn nhw. Rwyf yn credu eu bod nhw yn amlwg yn cydnabod pwysigrwydd y Ddeddf a'r cyfleoedd y mae hi'n ei chyflwyno. Felly, yn gyntaf, Trefnydd, a wnewch chi groesawu’r datblygiadau a wnaed gan Goleg Cambria ac eraill? Ac, yn ail, fe hoffwn i ofyn i’r holl Weinidogion roi diweddariadau llafar yn y Siambr hon ynghylch yr hyn y mae pob adran yn ei wneud i weithredu'r Ddeddf fel rhan o'u gwaith.

Yn olaf, ar bwnc ychydig yn wahanol, nid yw hi ond yn briodol, rwy'n credu, fy mod i’n crybwyll canlyniadau Nomadiaid Cei Connah ddydd Sadwrn a aeth ymlaen i rownd derfynol Cwpan Irn Bru. Felly, a wnewch chi ymuno â mi i ddweud ‘da iawn’ i'r clwb, ‘llongyfarchiadau’ a dymuno pob lwc iddyn nhw yn y rownd derfynol yn yr Alban, lle byddan nhw’n cynrychioli Cymru gyfan ym mis Mawrth? Diolch.

Thank you very much for raising those issues. With regard to the first question on the well-being of future generations Act, clearly this is something that we are all immensely proud of achieving here in Wales. And I am really delighted that Coleg Cambria and others have very much taken on board the spirit of that Act. Even though they're not subject necessarily to the Act themselves, they are taking steps to work within the ways of working of that Act to ensure that what they do has a positive impact for the generations that will follow.

In my portfolio, I'm certainly keen to work very closely with the Future Generations Commissioner for Wales. I'm meeting her shortly to discuss the setting of budgets within Welsh Government. After the second supplementary budget, we intend to have a round-table event, a kind of stock-take, really, to look at what lessons might be learned about the budget-setting process across the year.

I would certainly join you in saying 'Da iawn a phob lwc i Connah's Quay Nomads' for their upcoming match.

Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hynny. O ran y cwestiwn cyntaf ynghylch Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, yn amlwg, mae hyn yn rhywbeth yr ydym ni i gyd yn hynod o falch o'i gyflawni yma yng Nghymru. Ac rwy'n wirioneddol falch bod Coleg Cambria ac eraill wedi mabwysiadu ysbryd y Ddeddf honno. Er nad ydyn nhw yn ddarostyngedig i'r Ddeddf eu hunain o reidrwydd, maen nhw'n cymryd camau i weithredu o fewn ffyrdd o weithio y Ddeddf honno er mwyn sicrhau bod yr hyn y maen nhw'n ei wneud yn cael effaith gadarnhaol ar y cenedlaethau a fydd yn dilyn.

Yn fy mhortffolio, rwy'n sicr yn awyddus i weithio'n agos iawn gyda Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru. Rwyf yn cwrdd â hi cyn hir i drafod pennu cyllidebau o fewn Llywodraeth Cymru. Ar ôl yr ail gyllideb atodol, rydym ni'n bwriadu cael digwyddiad bord gron, rhyw fath o gymryd stoc, mewn gwirionedd, i ystyried pa wersi y gallem ni eu dysgu ynghylch y broses o bennu cyllideb drwy'r flwyddyn.

Fe wnaf yn sicr ymuno â chi i ddweud 'Da iawn a phob lwc i Nomadiaid Cei Connah' ar gyfer eu gêm sydd i ddod.

I have to say that my taxi driver who lives in Connah's Quay actually raised the match as well with me, so I was keeping an eager eye on it. I was actually in Coleg Cambria yesterday for a community event—a Vision Support Flintshire sight-loss event—and some of your colleagues and friends were there as well, so I support your comments in that respect.

I call for a single statement on local authority reserves. The councillor's workbook on local government finance states that earmarked reserves

'are restricted by local agreement to fund certain types of expenditure but can be reconsidered or released if the council's future plans and priorities change.'

In the Welsh Government's local government settlement, Cardiff, with total usable reserves of £109.6 million, is having a 0.9 per cent rise; Rhondda Cynon Taf, with reserves of £152.1 million, is having a 0.8 per cent rise; Newport, with reserves of £102.3 million, is having a 0.6 per cent rise; Swansea, with reserves of £95.1 million, is having a 0.5 per cent rise. But councils with the largest cuts of -0.3 per cent include Flintshire with reserves of £49.4 million, Conwy with just £22.7 million, and Anglesey with £24.1 million.

Now, as you're aware, in Anglesey, economic output per person, prosperity, is just under half of that in Cardiff, at just £13,935 per person—the lowest in Wales. Anglesey and Conwy are amongst five Welsh local authorities only where 30 per cent or more of workers are paid less than the voluntary living wage. Yesterday, the finance chief on Anglesey council was reported in the Daily Post as warning that if the council didn't put more cash into its reserves, the authority could go the same way as Northamptonshire, which was unable to balance its books and became effectively insolvent last year. Given these points, I hope we can have a Welsh Government statement with minimum blame laying and maximum focus on how we've got to this position within the available cake in Wales, and how on earth we're going to get out of it so that councils like Anglesey don't have to consider going the same way as Northamptonshire.

Mae’n rhaid imi ddweud bod fy ngyrrwr tacsi i, sy’n byw yng Nghei Connah, wedi codi’r gêm gyda mi hefyd, felly roeddwn i’n cadw llygad barcud arni. Roeddwn i yng Ngholeg Cambria ddoe ar gyfer digwyddiad cymunedol a dweud y gwir—digwyddiad colli golwg Vision Support Sir y Fflint—ac roedd rhai o'ch cydweithwyr a’ch ffrindiau chi yno hefyd, felly rwy'n cefnogi eich sylwadau yn hynny o beth.

Rwyf yn galw am un datganiad ynghylch cronfeydd wrth gefn awdurdodau lleol. Mae llyfr gwaith y cynghorydd yn dweud, ynghylch cyllid llywodraeth leol, fod y cronfeydd wrth gefn

sydd wedi'u clustnodi wedi eu cyfyngu gan gytundeb lleol i ariannu mathau penodol o wariant, ond gellir eu hailystyried neu eu rhyddhau os bydd cynlluniau’r cyngor ar gyfer y dyfodol neu eu blaenoriaethau yn newid.

Yn setliad llywodraeth leol Llywodraeth Cymru, mae Caerdydd, gyda chyfanswm defnyddiadwy o gronfeydd wrth gefn o £109.6 miliwn, yn cael cynnydd o 0.9 y cant; mae Rhondda Cynon Taf, sydd â chronfeydd wrth gefn o £152.1 miliwn, yn cael cynnydd o 0.8 y cant; mae Casnewydd, sydd â chronfeydd wrth gefn o £102.3 miliwn, yn cael cynnydd o 0.6 y cant; mae Abertawe, sydd â chronfeydd wrth gefn o £95.1 miliwn yn cael cynnydd o 0.5 y cant. Ond mae’r cynghorau â'r toriadau mwyaf o -0.3 y cant yn cynnwys sir y Fflint sydd â chronfeydd wrth gefn o £49.4 miliwn, Conwy â dim ond £22.7 miliwn, ac Ynys Môn â £24.1 miliwn.

Nawr, fel yr ydych yn ymwybodol, yn Ynys Môn, mae’r allbwn economaidd fesul unigolyn, ffyniant, ychydig o dan hanner y ffigur ar gyfer Caerdydd, sef £13,935 y pen yn unig—yr isaf yng Nghymru. Mae Ynys Môn a Chonwy ymhlith y pum awdurdod lleol yng Nghymru lle mae 30 y cant neu fwy o’r gweithwyr yn cael cyflog sy’n llai na'r cyflog byw gwirfoddol. Ddoe, adroddwyd yn y Daily Post bod prif swyddog cyllid cyngor Ynys Môn yn rhybuddio, os nad oedd y cyngor yn rhoi mwy o arian yn ei gronfeydd wrth gefn, y gallai’r awdurdod fynd yr un ffordd â swydd Northampton, nad oedd yn gallu mantoli ei gyfrifon ac, i bob pwrpas, a ddaeth yn fethdalwr y llynedd. O ystyried y pwyntiau hyn, rwy'n gobeithio y cawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru, â chyn lleied o feio pobl eraill â phosibl, ac sy’n pwysleisio gymaint â phosibl ar sut y daethom i’r sefyllfa hon o fewn y gyfran sydd ar gael yng Nghymru, a sut ar y ddaear yr ydym ni am gael ein hunain allan ohoni fel na fydd rhaid i gynghorau fel Ynys Môn ystyried mynd yr un ffordd â swydd Northampton.

15:05

Thank you very much for raising this issue. Clearly, Welsh Government has strived to give local authorities the best possible settlement that we could, but we are under no illusion that it is a very difficult period for local authorities, nine years in, as it is, to the Conservative Government's austerity agenda. I recall that the previous Minister did make a written statement on local government reserves recently, but I will explore with the current Minister whether there is more to add on this issue at this particular time.

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru wedi ymdrechu i roi'r setliad gorau posib i'r awdurdodau lleol, ond nid ydym dan unrhyw gamargraff ei fod yn gyfnod anodd iawn i'r awdurdodau lleol, ar ôl naw mlynedd o agenda cyni'r Llywodraeth Geidwadol. Cofiaf i'r Gweinidog blaenorol wneud datganiad ysgrifenedig ar gronfeydd wrth gefn llywodraeth leol yn ddiweddar, ond byddaf yn trafod â'r Gweinidog presennol a oes rhagor i'w ychwanegu ar y mater hwn ar hyn o bryd.

Mi fyddwch chi’n gwybod ein bod ni wedi holi sawl gwaith yn y Siambr ynglŷn â disgwyliadau’r Llywodraeth o ran ein byrddau iechyd ni, a pha mor dryloyw maen nhw’n gweithredu. Mi fyddwch chi’n gwybod hefyd fy mod i’n teimlo bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, sydd dan eich rheolaeth chi, wrth gwrs, gan eu bod nhw mewn mesurau arbennig, yn ceisio gwneud penderfyniadau pwysig am wasanaethau trwy’r drws cefn. Rŵan, mae’r Gweinidog iechyd wedi dweud wrthyf i nad ydy hynny ddim yn digwydd, ond syndod mawr, felly, oedd canfod yr wythnos yma na fydd y bwrdd yn cyfarfod yr wythnos nesaf. Os ewch chi i’r wefan, mi welwch chi 'Cyfarfod wedi ei ganslo'—'Meeting stood down' mae'r wefan yn ei ddweud. Rŵan, roeddwn i’n mynd i fynd i’r cyfarfod yna’r wythnos nesaf—dyna pam roeddwn i’n chwilio am y manylion—oherwydd yn y cyfarfod yna mi oedd trafodaeth i fod ynghylch cynllun tair blynedd y bwrdd iechyd a oedd yn mynd i sôn am newidiadau pwysig i wasanaethau lleol. Ond, mae’r cyfarfod yna wedi diflannu. Hoffwn i wybod a ydy o wedi cael ei ganslo’n gyfan gwbl i’r cyhoedd, ynteu a ydy o wedi cael ei ganslo i’r cyhoedd yn unig. Felly, mae angen gwybod, a pham ei fod wedi cael ei ganslo.

Dwi’n deall hefyd nad ydy’r bwrdd wedi cadarnhau’r tro pedol fyddai wedi golygu colli’r gwasanaethau fasgwlar brys o Ysbyty Gwynedd—rhywbeth sydd yn poeni llawer iawn o’m hetholwyr i. Dŷn ni wedi clywed gan y bwrdd fod y tro pedol yma wedi digwydd, ond dydy’r bwrdd ddim wedi’i gadarnhau o, felly buaswn i’n hoffi eglurder, ar fyrder, ynglŷn â beth sy’n digwydd efo’r gwasanaeth yna hefyd.

You will know that I've asked several times in the Chamber about the expectations of the Government in terms of our health boards, and how transparent and open they are in their operations. You'll also know that I feel that Betsi Cadwaladr health board, which is under your control, of course, because they are in special measures, are trying to make important decisions about services by the back door. Now, the health Minister has said that that isn't happening, but it was a great surprise then to find this week that the board won't be meeting next week. If you go to the website, you will see that the meeting has been cancelled—'Meeting stood down' is what the website says. Now, I was going to attend that meeting next week—that's why I was looking for the details—because in that meeting there was going to be a discussion about the three-year plan for the health board, which was going to talk about important changes to local services. But the meeting has disappeared. I'd like to ask whether it has been cancelled in its entirety to the public, or whether it's cancelled for the public only. So, we need to know, and why it has been cancelled.

I also understand that the board hasn't confirmed a u-turn that would have meant losing emergency vascular services from Ysbyty Gwynedd—something that concerns a great many of my constituents. We've heard from the board that this u-turn has happened, but the board hasn't confirmed it, so I would like some clarity, urgently, on what's happening with that service as well.

Thank you very much. With regard to vascular services in north Wales, not only has the reorganisation of the vascular service benefited from investment of nearly £2.3 million of funding from Welsh Government, more importantly it has proved crucial in attracting staff who are essential for the delivery of excellent clinical outcomes to be sustainable.

Whilst its reorganisation was publicly consulted on and agreed a few years ago, following extensive public and stakeholder engagement in developing the proposal, the health board has continued, during the implementation phase, to work with professional bodies, staff and other interested groups, to ensure that the service provided is in the best interests of patient safety. Welsh Government supports the effort made by the health board to meet Vascular Society guidelines and ensure that aneurysm screening in Wales is in line with quality standards. The people of Wales deserve the best services we can provide, and it's unhelpful to continue questioning the model, which is weeks away from final implementation, and so perpetuate fears about patient safety.

On the issue of why the meeting has been cancelled or whether it's been postponed, I would suggest that's taken up directly with the health board, but you could also write to the health Minister for further information.

Diolch yn fawr iawn. O ran gwasanaethau fasgwlaidd yng ngogledd Cymru, nid yn unig y mae ad-drefnu'r gwasanaeth fasgwlaidd wedi elwa o fuddsoddiad o bron £2.3 miliwn gan Lywodraeth Cymru, yn bwysicach na hynny, mae wedi bod yn hollbwysig o ran denu staff hanfodol er mwyn cyflawni canlyniadau clinigol rhagorol i fod yn gynaliadwy.

Er yr ymgynghorwyd yn gyhoeddus a chytunwyd ar y gwaith ad-drefnu ychydig flynyddoedd yn ôl, yn dilyn ymgysylltu'n helaeth â'r cyhoedd a rhanddeiliaid i ddatblygu'r cynnig, mae'r bwrdd iechyd wedi parhau, yn ystod y cam gweithredu, i weithio â chyrff proffesiynol, staff a grwpiau sydd â diddordeb, i sicrhau bod y gwasanaeth a ddarperir er lles diogelwch y cleifion. Mae Llywodraeth Cymru yn cefnogi'r ymdrech a wnaed gan y bwrdd iechyd i gwrdd â chanllawiau'r Gymdeithas Fasgwlaidd a sicrhau bod sgrinio am ymlediad yng Nghymru yn unol â safonau ansawdd. Mae pobl Cymru yn haeddu'r gwasanaethau gorau y gallwn eu darparu, ac nid yw o gymorth i barhau i gwestiynu'r model, sydd ond wythnosau o'i weithredu terfynol, ac felly yn ychwanegu at yr ofnau ynghylch diogelwch cleifion.

O ran y mater pam mae'r cyfarfod wedi'i ganslo neu a yw wedi'i ohirio, byddwn yn awgrymu bod hynny'n cael ei godi'n uniongyrchol â'r bwrdd iechyd, ond gallwch hefyd ysgrifennu at y Gweinidog iechyd am ragor o wybodaeth.

15:10

Organiser, could I have several statements, please? The first is in relation to the cystic fibrosis unit at Llandough hospital. I appreciate that there's a business case that has gone into the health Minister from the health board, but speaking to local practitioners in the cystic fibrosis unit there, there is concern that progress isn't as speedy as it should be. There's been great work going on at the site there, huge improvements in patient outcomes, and it would be a welcome boost to the outcomes for patients and the clinicians who work on that site if a road map now could be laid out as to when the unit's improvements could be completed, and hopefully that will be in the not-too-distant future.

Secondly, could we have an update from the Deputy Minister who's responsible for transport in relation to the eastern distributor road here in Cardiff? Or the Rover Way improvement—it has many titles attached to it. That's the last missing link of the ring road around Cardiff, and anyone who travels that piece of road realises that the congestion is at virtually any time of the day, to be honest with you, at that pinch point in the transport network around Cardiff. And an update on progress—I understand Welsh Government did undertake a feasibility study along with Cardiff city council, and the outcome of that feasibility study will be greatly appreciated to understand will the Welsh Government be in a position to take any work forward in improving that real pinch point now in the transport artery around Cardiff.

And also, could I ask for a statement from the economy Minister in relation to air passenger duty? I do think it is vital. I cannot find a coherent argument why—and I'm criticising my own Government here—passenger duty is not devolved here to Cardiff so that, obviously, that can be used for the benefit of Cardiff Airport. I do believe there's a real opportunity. It's a long-standing position I've taken, when the Silk commission was meeting as well, and it was a recommendation of the Silk commission. And I do believe, rather than reading about this in the press, as we read yesterday, a statement on the floor of the Senedd would be more appreciated—certainly by myself, but I'm sure other Members—so that we can actually understand why these roadblocks exist.

And, in a lighthearted way, could I also draw the Assembly's attention to the main rugby match that's happening on Saturday, the Assembly rugby team playing the House of Commons and the House of Lords? I promise to keep my shirt on; I think I frightened so many people when I took my shirt off a few years ago, thinking I had to swap it. But I know Rhun, who's one of the Members who participates, Hefin David—we're playing in his constituency in Caerphilly—and Huw Irranca have been great supporters of what the club has tried to achieve over the last 12 months. It has raised over £35,000 for Bowel Cancer UK and other charities since its inception back in, I think, 2005/2006. And if any Members who are hearing this want to turn up on Saturday to play, or to, obviously, just support the team, I know everyone would be greatly appreciative of that. Thank you very much.

Trefnydd, a gaf i ofyn am sawl datganiad, os gwelwch yn dda? Mae'r  cyntaf mewn cysylltiad ag uned ffibrosis systig ysbyty Llandochau. Gwerthfawrogaf fod achos busnes wedi mynd at y Gweinidog iechyd gan y bwrdd iechyd. Ond wrth siarad ag ymarferwyr lleol yn yr uned ffibrosis systig yno, mae pryder nad yw'r cynnydd mor gyflym ag y dylai fod. Bu gwaith rhagorol yn digwydd ar y safle yno, gwelliannau enfawr yn y canlyniadau i gleifion, a byddai'n hwb i'w groesawu i'r canlyniadau i gleifion ac i'r clinigwyr sy'n gweithio ar y safle, pe gellid o bosib fapio pryd fydd modd cwblhau'r gwelliannau i'r uned, a gobeithio y bydd hynny yn y dyfodol agos.

Yn ail, a gawn ni ddiweddariad gan y Dirprwy Weinidog sy'n gyfrifol am drafnidiaeth mewn cysylltiad â'r ffordd ddosbarthu ddwyreiniol yma yng Nghaerdydd? Neu welliant Rover Way—mae ganddi lawer o deitlau. Dyna'r bwlch olaf sydd ar goll yng nghadwyn y ffordd gylchol o amgylch Caerdydd, ac mae unrhyw un sy'n teithio ar y darn hwnnw o ffordd yn sylweddoli bod y tagfeydd yno bron bob adeg o'r dydd, â dweud y gwir, yn y man cyfyng hwnnw yn y rhwydwaith trafnidiaeth o amgylch Caerdydd. Diweddariad ar y cynnydd—deallaf fod Llywodraeth Cymru wedi cynnal astudiaeth ddichonoldeb ynghyd â chyngor dinas Caerdydd, a gwerthfawrogir yr astudiaeth ddichonoldeb honno'n fawr er mwyn deall a fydd Llywodraeth Cymru mewn sefyllfa i fwrw ymlaen ag unrhyw waith i wella'r man cyfyng iawn hwnnw, sydd erbyn hyn yn brif wythïen drafnidiaeth o amgylch Caerdydd.

Hefyd, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Weinidog yr economi mewn cysylltiad â tholl teithwyr awyr? Credaf ei bod yn hanfodol. Ni allaf ddod o hyd i ddadl resymegol pam—ac rwyf yn beirniadu fy Llywodraeth fy hun yma—nid yw'r doll teithwyr wedi'i datganoli yma i Gaerdydd  felly, yn amlwg, ni ellir ei defnyddio er budd Maes Awyr Caerdydd. Credaf fod cyfle gwirioneddol yma. Rwyf wedi cymryd safiad hirhoedlog, pan oedd y comisiwn Silk yn cyfarfod hefyd, ac roedd yn un o argymhellion y comisiwn Silk. A chredaf, yn hytrach na darllen am hyn yn y wasg, fel yr oeddem wedi'i ddarllen ddoe, y byddai datganiad ar lawr y Senedd yn cael ei werthfawrogi'n well—yn sicr gennyf i fy hun, ond gan Aelodau eraill, rwyf yn siŵr—fel y gallwn ddeall mewn gwirionedd pam mae'r rhwystrau ffordd hyn yn bodoli.

Ac, ar nodyn ysgafnach, a gaf i hefyd dynnu sylw'r Cynulliad at y brif gêm rygbi sy'n digwydd ddydd Sadwrn, tîm rygbi'r Cynulliad yn chwarae yn erbyn Tŷ'r Cyffredin a Thŷ'r Arglwyddi? Rwy'n addo cadw fy nghrys ymlaen; rwy'n credu y bu imi ddychryn llawer o bobl pan dynnais fy nghrys rai blynyddoedd yn ôl, gan feddwl bod angen i mi ei gyfnewid. Ond gwn fod Rhun, un o'r Aelodau sy'n cymryd rhan, Hefin David—rydym yn chwarae yn ei etholaeth ef yng Nghaerffili—a Huw Irranca wedi bod yn gefnogwyr mawr o'r hyn y mae'r clwb wedi ceisio'i gyflawni yn ystod y 12 mis diwethaf. Codwyd dros £35,000 ar gyfer Bowel Cancer UK, ac elusennau eraill ers ei sefydlu, yn ôl yn 2005/2006, rwy'n credu. Ac os oes unrhyw Aelodau sy'n clywed hyn eisiau dod i chwarae ddydd Sadwrn, neu, yn amlwg, dim ond i gefnogi'r tîm, gwn y byddai pawb yn gwerthfawrogi hynny'n fawr. Diolch yn fawr iawn.

Thank you very much for raising those issues. I'll start on the issue of the cystic fibrosis unit at Llandough. The health Minister has confirmed to me that he is awaiting that business case, and I would hope that it would be with him before too long.

On the eastern distributor road, I'll certainly ask the Minister to provide you with an update on that work.

And I know that you've had long-held views regarding air passenger duty, which are very much in sync with the Welsh Government's views on air passenger duty. I had the opportunity to raise the issue specifically with the Chief Secretary to the Treasury at our meeting last Friday. I made all of the arguments that you have made and that others have made, and there just seems to be no reason why this would not be devolved to Wales. It's certainly something that we will continue to pursue. I look forward to giving evidence to the Welsh Affairs Committee in due course on this particular issue as well.

And, of course, the most important game on Saturday, we're all looking forward to it and we all wish the Assembly rugby team the very best.

Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hynny. Dechreuaf â mater yr uned ffibrosis systig yn Llandochau. Mae'r Gweinidog iechyd wedi cadarnhau i mi ei fod yn aros am yr achos busnes hwnnw, a byddwn yn gobeithio y byddai hwnnw gydag ef cyn bo hir.

Ar y ffordd ddosbarthu ddwyreiniol, yn sicr, gofynnaf i'r Gweinidog roi diweddariad ar y gwaith hwnnw i chi.

A gwn y bu gennych farn ers tro ynghylch toll teithwyr awyr, sydd yn gyson iawn â barn Llywodraeth Cymru ar doll teithwyr awyr. Cefais y cyfle i godi'r mater yn benodol â Phrif Ysgrifennydd y Trysorlys yn ein cyfarfod ddydd Gwener diwethaf. Gwnes yr holl ddadleuon yr ydych chi wedi'u gwneud a bod eraill wedi'u gwneud, ac ymddengys nad oes unrhyw reswm pam na fyddai hyn yn cael ei ddatganoli i Gymru. Mae'n sicr yn rhywbeth y byddwn yn parhau i fynd ar ei drywydd. Edrychaf ymlaen at roi tystiolaeth i'r Pwyllgor Materion Cymreig ar y mater hwn hefyd.

Ac, wrth gwrs, y gêm bwysicaf ddydd Sadwrn, mae pob un ohonom yn edrych ymlaen ati a dymunwn y gorau i dîm rygbi'r Cynulliad.

We are not here next week, because of recess, but it's Eating Disorders Awareness Week and there's a campaign, 'I'm socking it to eating disorders', where they're asking people to wear snazzy, coloured socks and post this on social media. Assuming that AMs have snazzy, coloured socks, I would encourage people to support Eating Disorders Awareness Week by taking part in that social media activity. I'm also requesting an update from the Government on the review of the framework for eating disorders. I am pleased that the Minister has been working positively with the sector in this review process. Can we have details as to the progress on that? I have been critical of Government on many things, but I would like to thank the Government for embracing the concept of working with sufferers and their families in renewing this framework so that we can get the best deal for those with eating disorders in Wales. 

My second question is something I've raised many times now in relation to the situation of the Kurds here in Wales and further afield. A demonstration was held in Newport over the weekend. I've seen pictures of the police actually being forthright towards campaigners who were simply protesting, i.e. protesting peacefully, walking along the street, wanting to raise concerns about imprisoned Kurdish politicians that have been imprisoned by the Turkish authoritarian regime. I'm dismayed at the way that the police in this country have treated protestors. I do believe that we need to have a debate on community cohesion, because I've also seen some comments on social media by people from Wales saying, 'Well, if they want to campaign on these issues, they should go to Turkey to do so.' Do they not realise that, if they went to Turkey, many of those, especially if they were women, would be imprisoned and beaten on the streets of Turkey because of standing up for the rights of Kurdish people and the politicians? So, I would urge you to give us a statement here on what the police can do to have positive relations with the Kurdish community here in Wales, of which there are many, so that we can ensure that we come to a peaceful political settlement. We know that there may be an imminent attack by Turkey on the Syrian-Turkish border and we really do have to support the people not only in this country, but show solidarity to those in Turkey who are from the Kurdish community and continue to do so.

Nid ydym yma yr wythnos nesaf, oherwydd y toriad, ond mae'n Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta ac mae yna ymgyrch, 'I'm socking it to eating disorders', lle maen nhw'n gofyn i bobl wisgo sanau smart, lliwgar a phostio hyn ar y cyfryngau cymdeithasol. Gan gymryd bod gan Aelodau'r Cynulliad sanau smart, lliwgar, byddwn yn annog pobl i gefnogi Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta drwy gymryd rhan yn y gweithgarwch ar y cyfryngau cymdeithasol. Rwyf hefyd yn gofyn am ddiweddariad gan y Llywodraeth ar adolygiad y fframwaith ar gyfer anhwylderau bwyta. Rwy'n falch bod y Gweinidog wedi bod yn gweithio'n gadarnhaol â'r sector yn y broses adolygu hon. A gawn ni fanylion y cynnydd ar hynny? Rwyf wedi bod yn feirniadol o'r Llywodraeth ar lawer o bethau, ond hoffwn ddiolch i'r Llywodraeth am groesawu'r cysyniad o weithio â dioddefwyr a'u teuluoedd i adnewyddu'r fframwaith hwn, fel y gallwn gael y fargen orau i'r rhai sydd ag anhwylderau bwyta yng Nghymru.

Mae fy ail gwestiwn yn ymwneud â rhywbeth yr wyf wedi'i godi sawl gwaith erbyn hyn mewn cysylltiad â sefyllfa'r Cwrdiaid yma yng Nghymru a thu hwnt. Cynhaliwyd gwrthdystiad yng Nghasnewydd dros y penwythnos. Rwyf wedi gweld lluniau o'r heddlu yn ymddwyn yn ddi-lol tuag at ymgyrchwyr a oedd ond yn protestio, h.y. yn protestio'n heddychlon, yn cerdded ar hyd y stryd, yn codi pryderon am wleidyddion Cwrdaidd a garcharwyd gan gyfundrefn awdurdodaidd Twrci. Rwyf yn siomedig â'r ffordd y mae'r heddlu yn y wlad hon wedi trin protestwyr. Credaf fod angen inni gael dadl ar gydlyniant cymunedol, oherwydd rwyf  hefyd wedi gweld rhai sylwadau yn y cyfryngau cymdeithasol gan bobl o Gymru yn dweud, 'Wel, os ydynt yn dymuno ymgyrchu dros y materion hyn, dylent fynd i Dwrci i wneud hynny.' Onid ydynt yn sylweddoli, petaent yn mynd i Dwrci, lawer ohonynt, yn enwedig os ydynt yn fenywod, byddent yn cael eu carcharu a'u curo ar strydoedd Twrci oherwydd iddynt sefyll dros hawliau'r bobl Gwrdaidd a'r gwleidyddion? Felly, byddwn yn eich annog yma i roi datganiad inni ar yr hyn y gall yr heddlu ei wneud i gael cysylltiadau cadarnhaol â'r gymuned Gwrdaidd yma yng Nghymru, ac mae llawer ohonynt yma, fel y gallwn sicrhau ein bod yn dod at setliad gwleidyddol heddychlon. Gwyddom y gall ymosodiad ddigwydd yn fuan gan Dwrci ar y ffin rhwng  Syria a Thwrci ac mae gwir angen inni gefnogi pobl nid yn unig yn y wlad hon, ond hefyd dangos cefnogaeth i'r rhai yn Nhwrci sydd o'r gymuned Gwrdaidd, a'n bod yn parhau i wneud hynny.

15:15

Thank you very much. I'll take that last point first. Just to confirm, the Minister for international relations recently met with the Turkish ambassador and did raise this particular issue directly with him. Your point about community cohesion is an important one and a timely one. I think that we're all concerned about what we've heard about the increase in attacks on people for various reasons following the Brexit vote. Certainly, it's something that we're very aware of as we prepare to leave the European Union. I'll certainly talk to my colleague to explore the best way to update on Welsh Government's actions in that area.

On Eating Disorders Awareness Week, thank you very much for your comments about how Welsh Government has engaged with the review. I understand that the report has been received and is currently being considered and the Minister will provide a response to that in due course. Of course, I'd be happy to support your snazzy socks Eating Disorders Awareness Week event. I look forward to seeing colleagues' snazzy socks. 

Diolch yn fawr iawn. Cymeraf eich pwynt olaf yn gyntaf. I gadarnhau, cyfarfu'r Gweinidog dros gysylltiadau rhyngwladol â llysgennad Twrci yn ddiweddar a chododd y mater penodol hwn yn uniongyrchol ag ef. Mae eich pwynt am gydlyniant cymunedol yn un pwysig ac yn un amserol. Credaf ein bod ni i gyd yn pryderu am yr hyn yr ydym wedi'i glywed am y cynnydd yn nifer yr ymosodiadau ar bobl am amryw o resymau yn dilyn pleidlais Brexit. Yn sicr, mae'n rhywbeth yr ydym yn ymwybodol iawn ohono wrth inni baratoi i adael yr Undeb Ewropeaidd. Byddaf yn sicr yn siarad â'n cyd-Aelod i ystyried y ffordd orau i roi'r diweddaraf am weithredoedd Llywodraeth Cymru yn y maes hwnnw.

Ar Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau Bwyta, diolch yn fawr iawn am eich sylwadau am sut y mae Llywodraeth Cymru wedi ymgysylltu â'r adolygiad. Deallaf fod yr adroddiad wedi dod i law a'i fod yn cael ei ystyried ar hyn o bryd a bydd y Gweinidog yn rhoi ymateb i hynny maes o law. Wrth gwrs, byddwn yn hapus i gefnogi'ch digwyddiad sanau smart yn ystod Wythnos Ymwybyddiaeth Anhwylderau. Edrychaf ymlaen at weld sanau smart fy nghydweithwyr.

Last week, it was reported that Lucy Bagnall was struck off from being a social worker with immediate effect. She was found guilty on all counts by Social Care Wales. It transpired that Bagnall had lied about my constituents and it's also alleged that a third party was told that a disputed care order will remain in place and the family will never see their children again. I'm calling for an immediate review and investigation by Bridgend county council into the case, but I want a Government statement about what the Welsh Government can do to help vulnerable families falsely accused in children's services reports. What mechanism allows families to seek recourse and correction of errors? Because I'm not aware of one that exists in Wales.

Yr wythnos diwethaf, adroddwyd bod Lucy Bagnall wedi cael ei thynnu oddi ar y rhestr o weithiwr cymdeithasol a hynny ar unwaith. Cafwyd hi'n euog ar bob cyfrif gan Gofal Cymdeithasol Cymru. Daeth i'r amlwg fod Bagnall wedi dweud celwydd am fy etholwyr a honnir hefyd y dywedwyd wrth drydydd parti y byddai gorchymyn gofal sy'n destun dadl yn parhau a bydd y teulu byth yn gweld eu plant eto. Galwaf am hefyd gael datganiad gan y Llywodraeth am yr hyn y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i helpu teuluoedd sy'n agored i niwed a gyhuddwyd ar gam mewn adroddiadau gwasanaethau plant. Pa fecanwaith sy'n galluogi teuluoedd i geisio cyrchu cymorth a chywiro camgymeriadau? Oherwydd nid wyf yn ymwybodol o un sy'n bodoli yng Nghymru.

Thank you for raising this issue. Obviously, as you say, you'll be raising this specific case directly with Bridgend county council. I'll certainly suggest in the first instance that you write to the Minister with regard to your concerns regarding what support there might be for families who find themselves in situations such as the one that you describe.

Diolch i chi am godi'r mater hwn. Yn amlwg, fel y dywedwch, byddwch chi'n codi'r achos penodol hwn yn uniongyrchol â chyngor sir Pen-y-bont ar Ogwr. Yn sicr, awgrymaf eich bod, yn y lle cyntaf, yn ysgrifennu at y Gweinidog am eich pryderon ynghylch pa gymorth y gallai fod ar gael i deuluoedd sy'n canfod eu hunain mewn sefyllfaoedd fel yr un yr ydych chi'n ei disgrifio.

15:20

Trefnydd, my constituents in Chepstow could only look on enviously last week as news reports of the newly opened Newtown bypass filled their tv screens, ably supported with interviews from Ken Skates, Russell George and others, and, of course, we all welcome the opening of that bypass. It's been a long time in the making. However, as those news reports circulated, Chepstow was totally clogged up with traffic at that very point in time: a result of poorly planned roadworks on the M48 and the Severn bridge. The latter due to the toll removal following the abolition of the tolls.

Could I make my usual plea for a statement, an update, on where we are in terms of achieving a Chepstow bypass, much needed for the town? But also, could I add to that the need for far greater co-operation between the highway authorities in Wales and across the border in England? Those roadworks could have been better co-ordinated cross-border. We saw a lot of traffic leaving Chepstow and clogging up the minor roads because of the closure for roadworks on the M48 and the bridge at the same time. So, I think that there was a way around that confusion last week. But if we could solve those problems in future, I know that my constituents in Chepstow would much appreciate it. So, I look forward to statements from the relevant Minister. 

Trefnydd, ni allai fy etholwyr yng Nghas-gwent wneud dim ond edrych yn eiddigeddus yr wythnos diwethaf wrth i adroddiadau newyddion am ffordd osgoi'r Drenewydd, sydd newydd agor, lenwi eu sgriniau teledu, a chyfweliadau gan Ken Skates, Russell George ac eraill yn eu hategu'n fedrus, ac, wrth gwrs, rydym ni i gyd yn croesawu agor y ffordd osgoi honno. Mae wedi bod ar y gweill ers tro byd. Fodd bynnag, wrth i'r adroddiadau newyddion hynny gylchredeg, roedd tagfeydd yn llyffetheirio Cas-gwent ar yr union adeg honno: canlyniad i waith ffordd wedi ei gynllunio'n wael ar yr M48 a phont Hafren. Yr olaf o'r rhain oherwydd dileu'r tollbyrth yn dilyn diddymu'r tollau.

A gaf i wneud fy mhle arferol am ddatganiad, yr wybodaeth ddiweddaraf, o ran lle'r ydym ni arni ynglŷn â chael ffordd osgoi i Gas-gwent, sydd ei dirfawr angen ar y dref? Ond hefyd, a gaf i ychwanegu at hynny yr angen am lawer mwy o gydweithio rhwng awdurdodau priffyrdd yng Nghymru ac ar draws y ffin yn Lloegr? Gallai'r gwaith ffordd hwnnw fod wedi ei gynllunio'n well yn drawsffiniol. Gwelsom lawer o draffig yn gadael Cas-gwent ac yn tagu'r ffyrdd mân oherwydd cau yr M48 a'r bont ar gyfer gwaith ffordd ar yr un pryd. Felly, rwy'n credu y gallai'r dryswch hwnnw yr wythnos diwethaf fod wedi cael ei ddatrys. Ond pe gallem ni ddatrys y problemau hynny yn y dyfodol, rwy'n gwybod y byddai fy etholwyr yng Nghas-gwent yn ei werthfawrogi'n fawr. Felly, rwy'n edrych ymlaen at gael y datganiadau gan y Gweinidog perthnasol.

Thank you very much and, of course, the Deputy Minister will have heard your concern regarding a Chepstow bypass. But on the issue of far greater co-operation across borders, I think that that is an important point that warrants some further discussion between Welsh Government and the UK Government in terms of how we can best ensure that traffic moves slowly and that lack of co-ordination and communication doesn't prevent that.

Diolch yn fawr iawn ac, wrth gwrs, mae'r Dirprwy Weinidog yn ymwybodol o'ch pryder ynglŷn â ffordd osgoi Cas-gwent. Ond ynglŷn â'r mater ynghylch llawer mwy o gydweithio ar draws ffiniau, rwy'n credu bod hynny'n bwynt pwysig sy'n haeddu rhywfaint o drafodaeth bellach rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran sut orau y gallwn ni sicrhau bod traffig yn symud yn araf ac nad yw diffyg cydgysylltu a chyfathrebu yn atal hynny.

3. Statement by the First Minister: Latest developments in the UK Government's Brexit Negotiations
3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Y datblygiadau diweddaraf yn negodiadau Brexit Llywodraeth y DU

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar y datblygiadau diweddaraf yn negodiadau Brexit Llywodraeth y Deyrnas Gyfunol. Rydw i'n galw ar y Prif Weinidog i wneud ei ddatganiad—Mark Drakeford.  

The next item, therefore, is a statement by the First Minister on the latest developments in the UK Government's Brexit negotiations. I call on the First Minister to make the statement—Mark Drakeford. 

Diolch yn fawr, Llywydd. With 38 days now to go until the UK leaves the European Union, we are no closer to a solution to the most pressing issue of our time. Last week, the UK Government failed to carry even a bland motion in the House of Commons because of the fanatical insistence of the hardline Brexiteers that no deal is an acceptable outcome. That revealed again how deeply dangerous and misguided the Prime Minister’s policy is of relying on the one group in the House of Commons who are prepared to see this country go over the Brexit cliff edge. Their support, even if it could be secured, will never provide the reliable majority needed to take a deal and all its accompanying legislation through the parliamentary process. The Prime Minister's ill-fated approach further dissipates potential support at home and squanders the meagre residue of goodwill towards the UK in the rest of the EU. It is surely clear that the Prime Minister must now switch to find a majority, which I believe is there to be found, for the sort of Brexit set out in the proposals we and Plaid Cymru published over two years ago, and which was reflected in the letter sent by the leader of the opposition to the Prime Minister last week.

Llywydd, not one of the objections of the hardliners to the sort of economic relationship that we propose stands up to proper examination. First of all, the Conservative Party European Research Group say that they cannot contemplate membership of a customs union with the European Union, but a customs union is not an existential threat, it is a pragmatic necessity to preserve our capability to trade effectively on a global stage. Secondly, we're told that an arrangement of the sort we advocate would frustrate the UK’s ability to strike new trade deals around the globe. Well, Llywydd, I set on one side the Government’s own economic analysis that even on the most optimistic assumptions, such deals would have only a marginal effect on our economy, and I don’t even point to the abject failure to secure continued access to the 40 trade deals with 70 other European countries, which we enjoy today through our membership of the European Union, let alone the new deals with Japan, Australia, New Zealand and Chile, which the EU has been negotiating while we are preoccupied by Brexit. Our approach, Llywydd, does not end the ambition for the UK to enter new trade deals. As has already been set out by organisations such as the British Irish Chamber of Commerce, there is an opportunity, if sufficient flexibility can be shown, to enable the UK to negotiate new trade deals alongside the EU. The alternative is the unfolding catastrophe of a 'no deal' exit, and I chose that word deliberately, Llywydd. The chaos has already begun, with investors pulling out and cancelling plans. This will get worse every day the uncertainty is allowed to continue. If we drop off the Brexit cliff edge, we risk not just the short-term shock it will bring, but the long-term undermining of our economic futures.

Diolch yn fawr, Llywydd. Gyda 38 diwrnod i fynd bellach nes bod y DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, nid ydym ni ronyn yn agosach at ddatrysiad i fater mwyaf dybryd ein hoes. Yr wythnos diwethaf, methodd Llywodraeth y DU â phasio hyd yn oed cynnig diflas yn Nhŷ'r Cyffredin oherwydd taerineb penboeth Brexitwyr digyfaddawd fod dim cytundeb yn ganlyniad derbyniol. Dangosodd hynny unwaith eto pa mor hynod beryglus ac annoeth yw polisi Prif Weinidog y DU o ddibynnu ar yr un grŵp yn Nhŷ'r Cyffredin sy'n barod i weld y wlad hon yn mynd dros ymyl dibyn Brexit. Ni fydd eu cefnogaeth, hyd yn oed os gellid ei sicrhau, byth yn rhoi'r mwyafrif dibynadwy sydd ei angen i lywio cytundeb a'i holl ddeddfwriaeth gyfatebol drwy'r broses Seneddol. Mae'r ffordd ddi-glem y mae Prif Weinidog y DU wedi mynd ati yn tanseilio ymhellach unrhyw gymorth posib sy'n dal yn weddill gartref ac yn afradu'r gweddillion pitw o ewyllys da sy'n parhau tuag at y DU yng ngweddill yr UE. Siawns ei bod hi'n amlwg bod yn rhaid i'r Prif Weinidog fynd ati yn awr i ddod o hyd i fwyafrif, y credaf fod modd dod o hyd iddo, ar gyfer y math o Brexit a nodir yn y cynigion a gyhoeddwyd gennym ni a Phlaid Cymru dros ddwy flynedd yn ôl, ac a adlewyrchwyd yn y llythyr a anfonwyd gan arweinydd y gwrthbleidiau at Brif Weinidog y DU yr wythnos diwethaf.

Llywydd, mae gwaith archwilio priodol yn dangos pa mor ddiffygiol yw pob gwrthwynebiad o eiddo'r penboethiaid i'r math o berthynas economaidd yr ydym ni'n ei chynnig. Yn gyntaf oll, mae Grŵp Ymchwil Ewropeaidd y Blaid Geidwadol yn dweud na allan nhw ystyried aelodaeth o undeb tollau gyda'r Undeb Ewropeaidd, ond nid bygythiad dirfodol yw undeb tollau, mae'n anghenraid ymarferol fel ein bod ni'n dal i allu masnachu'n effeithiol ar y llwyfan byd-eang. Yn ail, dywedir wrthym ni y byddai trefniant o'r fath yr ydym ni'n ei hyrwyddo yn llesteirio gallu'r DU i daro bargeinion masnach newydd ledled y byd. Wel, Llywydd, dyna ichi ddadansoddiad economaidd y Llywodraeth ei hun, sy'n dweud y byddai cytundebau o'r fath, hyd yn oed o ystyried y rhagdybiaethau mwyaf cadarnhaol, dim ond yn cael effaith ymylol ar ein heconomi, ac nid wyf i hyd yn oed yn cyfeirio at y methiant truenus i sicrhau mynediad parhaus i 40 cytundeb masnachu gyda 70 o wledydd eraill yn Ewrop, yr ydym ni'n eu mwynhau heddiw drwy ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd, heb sôn am y cytundebau newydd â Japan, Awstralia, Seland Newydd a Chile, y mae'r UE wedi bod yn eu negodi wrth i ninnau ymhél â Brexit. Nid yw ein ffordd ni o fynd ati, Llywydd, yn rhoi terfyn ar yr uchelgais i'r DU ymrwymo i gytundebau masnach newydd. Fel sydd eisoes wedi ei nodi gan sefydliadau megis Siambr Fasnach Iwerddon Prydain, mae yna gyfle, os gellir dangos hyblygrwydd digonol, i alluogi i'r DU negodi cytundebau masnach newydd ochr yn ochr â'r UE. Y dewis arall yw'r trychineb sy'n datblygu o ymadael heb gytundeb, a dewisais y gair hwnnw'n fwriadol, Llywydd. Mae'r anhrefn eisoes wedi dechrau, gyda buddsoddwyr yn tynnu'n ôl ac yn terfynu cynlluniau. Bydd hyn yn gwaethygu bob dydd y caniateir i'r ansicrwydd hwnnw barhau. Os wnawn ni ddisgyn dros ymyl clogwyn Brexit, mae peryg inni nid yn unig o ran y sioc tymor byr a ddaw yn sgil hynny, ond oherwydd y byddwn ni'n tanseilio ein dyfodol economaidd hirdymor.

Last week, we learnt that in the event of a 'no deal', Ford would consider the future of its UK operations. This echoed the comments from Airbus last month. Today, we have the announcement from Honda, following Nissan's cancelled investment announced last week. What more does it take, Llywydd, to demonstrate the failure of this Government to maintain a stable environment for international investment with the consequences that follow? We can no longer talk about the potential for Brexit to damage our economy—the damage is here, the damage is now, and every day of uncertainty further erodes the confidence of business investors, with the results passed on into the lives of working families here in Wales.

Llywydd, you only have to talk to organisations that represent smaller businesses to hear that the fear of closure is on every high street and on every industrial estate and in every part of Wales and the United Kingdom. The British Chambers of Commerce has accused the UK Government of leaving them hung out to dry in the event of a 'no deal' Brexit. And as the clock runs down, the jobs that are being lost are being lost now. Investment has slumped and that despite the fact that many companies are stockpiling for the future. For the sake of that future, let the Prime Minister take the advice of this National Assembly—take no deal off the table, seek an extension to article 50, and fashion an agreement that puts the needs of jobs, livelihoods and our economy first. The Prime Minister has every obligation to rule out no deal, and she should do that immediately. It is irresponsible too to continue to claim that the withdrawal process, which includes hugely important primary legislation to embed the withdrawal agreement in law, even if a meaningful vote can be passed—that that can all be concluded in six weeks. It simply cannot be done. And leaving a request to the European Union longer simply increases the risk that such an extension cannot be agreed. Now, Llywydd, if the UK Government fails to act in the national interest, then Parliament must do so, and if Parliament itself is deadlocked, then, as we discussed earlier this afternoon, the decision must return to the people.

In the meantime, and since this matter was last discussed here, the Welsh Government goes on relentlessly representing our national interest at every opportunity. In the last few weeks, I myself have met with the Prime Minister, the First Minister of Scotland, the leader of the opposition, the Chancellor of the Duchy of Lancaster, Labour's Brexit spokesperson, Sir Keir Starmer, the chair of the House of Commons Brexit committee and many others. I have attended the UK Government's Cabinet sub-committee on Brexit preparation in London, and I will go to London again to do so tomorrow. I'm grateful to the leader of the opposition here for finding time to meet me on terms where I could share information from those meetings with him and to seek his views in return.

My Cabinet colleagues too remain focused on this essential agenda. In the last week, the Counsel General has attended both meetings of the Joint Ministerial Committee on Europe and on European negotiations. He's been in Edinburgh to attend a ministerial forum on EU negotiations, and he has been in London attending the UK Cabinet sub-committee on Brexit preparations. On Friday last, the finance Minister hosted the finance Ministers' quadrilateral, as you've heard, here in Cardiff. Eluned Morgan attended a ministerial quadrilateral on international trade yesterday in London, and Lesley Griffiths took part yesterday in an environment Ministers' quadrilateral. Here in the Assembly, Ministers have appeared before the External Affairs and Additional Legislation Committee and other subject committees to report on our actions and to be scrutinised upon them. Beyond the Assembly, we remain in close contact with the widest range of partners here in Wales. Last week, Ken Skates chaired a meeting of the Council for Economic Development to discuss Brexit preparation, and, just today, the health Minister has chaired a meeting of the health European stakeholder group. 

Llywydd, the Welsh Government is committed to doing all we can to help prepare and mitigate the impact of leaving the European Union. The report of the auditor general, published earlier this morning, points to the lead role the Welsh Government has taken in identifying and managing national and strategic risks, working with others inside and outside Wales to do so. The stark truth remains, Llywydd, that leaving the European Union without a deal poses a risk that cannot be mitigated, but can be avoided. The Prime Minister must change course before it is too late for that to happen. 

Yr wythnos diwethaf, cawsom wybod y byddai Ford yn ystyried dyfodol ei weithrediadau yn y DU pe na fyddai cytundeb. Roedd hyn yn adleisio sylwadau gan Airbus fis diwethaf. Heddiw, mae gennym ni'r cyhoeddiad gan Honda, yn dilyn cyhoeddiad yr wythnos diwethaf bod Nissan wedi penderfynu peidio â buddsoddi. Beth arall sydd ei angen, Llywydd, i ddangos methiant y Llywodraeth hon i gynnal amgylchedd sefydlog ar gyfer buddsoddi rhyngwladol gyda'r canlyniadau sy'n dod yn sgil hynny? Ni allwn ni sôn mwyach am y posibilrwydd y bydd Brexit yn niweidio ein heconomi—mae'r difrod yma, mae'r difrod yn digwydd, ac mae pob dydd o ansicrwydd yn erydu ymhellach hyder buddsoddwyr busnes, gyda goblygiadau hynny'n effeithio ar fywydau teuluoedd sy'n gweithio yma yng Nghymru.

Llywydd, does ond angen i chi siarad â sefydliadau sy'n cynrychioli busnesau llai i glywed bod ofn cau ar bob stryd fawr ac ar bob ystâd ddiwydiannol ac ym mhob rhan o Gymru a'r Deyrnas Unedig. Mae Siambrau Masnach Prydain wedi cyhuddo Llywodraeth y DU o'u gadael yn ddiymgeledd os bydd Brexit heb gytundeb. Ac wrth i amser brinhau, mae'r swyddi sy'n cael eu colli yn cael eu colli nawr. Mae'r buddsoddiad wedi lleihau a hynny er gwaetha'r ffaith bod llawer o gwmnïau yn casglu cyflenwadau ynghyd ar gyfer y dyfodol. Er mwyn y dyfodol hwnnw, boed i Brif Weinidog y DU wrando ar gyngor gan y Cynulliad Cenedlaethol hwn—diystyru dim cytundeb, ceisio estyniad i erthygl 50 a llunio cytundeb sy'n rhoi anghenion swyddi, bywoliaeth pobl a'n heconomi yn gyntaf. Mae pob rheidrwydd ar Brif Weinidog y DU i ddiystyru dim cytundeb, a dylai wneud hynny ar unwaith. Mae'n anghyfrifol hefyd i barhau i hawlio bod y broses ymadael, sy'n cynnwys deddfwriaeth sylfaenol bwysig dros ben i ymgorffori'r cytundeb ymadael mewn cyfraith, hyd yn oed os gellir pasio pleidlais ystyrlon—y gellir gwneud hynny i gyd ymhen chwe wythnos. Nid oes posib ei wneud. Ac mae gohirio gofyn i'r Undeb Ewropeaidd yn hwy yn cynyddu'r perygl na ellir cytuno ar estyniad o'r fath. Nawr, Llywydd, os nad yw Llywodraeth y DU yn gweithredu er budd cenedlaethol, yna mae'n rhaid i'r Senedd wneud hynny, ac os yw'r Senedd ei hun yn methu â dod i benderfyniad, yna, fel y gwnaethom ni ei drafod yn gynharach y prynhawn yma, rhaid dychwelyd y penderfyniad i'r bobl.

Yn y cyfamser, ac ers y trafodwyd y mater hwn ddiwethaf yn y fan yma, mae Llywodraeth Cymru yn mynd ati'n ddiflino i gynrychioli ein buddiannau cenedlaethol bob cyfle a gawn ni. Yn yr ychydig wythnosau diwethaf, rwyf i fy hun wedi cyfarfod â'r Prif Weinidog, Prif Weinidog yr Alban, arweinydd yr wrthblaid, Canghellor Dugiaeth Caerhirfryn, llefarydd y blaid Lafur ar Brexit, Syr Keir Starmer, Cadeirydd Pwyllgor Brexit Tŷ'r Cyffredin a llawer o rai eraill. Rwyf wedi bod i is-bwyllgor Cabinet Llywodraeth y DU ynglŷn â pharatoi ar gyfer Brexit, a gynhaliwyd yn Llundain, a byddaf yn mynd i Lundain drachefn i wneud hynny yfory. Rwy'n ddiolchgar i arweinydd yr wrthblaid yn y fan yma am neilltuo amser i gwrdd â mi ar delerau lle gallwn i rannu gwybodaeth o'r cyfarfodydd hynny gydag ef a cheisio ei farn yntau hefyd.

Mae fy nghyd-Aelodau yn y Cabinet hefyd yn parhau i ganolbwyntio ar yr agenda hanfodol hon. Yn ystod yr wythnos diwethaf, mae'r Cwnsler Cyffredinol wedi bod i ddau gyfarfod y Cyd-bwyllgor Gweinidogion ar Ewrop ac ar y negodiadau Ewropeaidd. Mae wedi bod yng Nghaeredin i fforwm gweinidogol ar negodiadau'r UE, ac mae wedi bod yn Llundain yn is-bwyllgor Cabinet y DU ynglŷn â pharatoadau Brexit. Ddydd Gwener diwethaf, cynhaliodd y Gweinidog cyllid gyfarfod pedair ochrog y Gweinidogion cyllid, fel y clywsoch chi, yma yng Nghaerdydd. Bu Eluned Morgan mewn cyfarfod pedair ochrog Gweinidogol ar fasnach ryngwladol yn Llundain ddoe, a bu Lesley Griffiths yn cymryd rhan mewn cyfarfod pedair ochrog Gweinidogion yr amgylchedd ddoe. Yma yn y Cynulliad, mae Gweinidogion wedi ymddangos gerbron y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol a phwyllgorau penodol eraill i gyflwyno adroddiadau am ein camau gweithredu, a bu'r adroddiadau hynny yn destun craffu. Y tu hwnt i'r Cynulliad, rydym ni'n dal mewn cysylltiad agos â'r amrywiaeth ehangaf o bartneriaid yma yng Nghymru. Yr wythnos diwethaf, roedd Ken Skates yn cadeirio cyfarfod Cyngor Datblygu'r Economi i drafod y paratoadau ar gyfer Brexit, a heddiw, mae'r Gweinidog iechyd wedi cadeirio cyfarfod o'r grŵp rhanddeiliaid iechyd Ewropeaidd.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wneud popeth yn ein gallu i helpu i baratoi a lliniaru effaith gadael yr Undeb Ewropeaidd. Mae adroddiad yr archwilydd cyffredinol, a gyhoeddwyd yn gynharach y bore yma, yn cyfeirio at swyddogaeth flaenllaw Llywodraeth Cymru o ran nodi a rheoli risgiau cenedlaethol a strategol, gan weithio gydag eraill yng Nghymru a thu hwnt i wneud hynny. Ond y gwir plaen o hyd, Llywydd, yw bod gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb yn peri risg na ellir mo'i liniaru, ond y gellir ei osgoi. Rhaid i Brif Weinidog y DU newid cyfeiriad cyn iddi fynd yn rhy hwyr i hynny ddigwydd.

15:30

Can I thank you, First Minister, for your statement this afternoon? Of course, it's absolutely critical that regular and productive engagement takes place in this Parliament to help prepare Wales in the, hopefully unlikely, event that we leave the EU without a deal. Therefore, it's vitally important, as I've said before, that Wales's leaders set aside their political differences and leave no stone unturned when it comes to preparing Wales for life after 29 March, and that's why I did accept your invitation to meet to discuss the implications of Brexit some weeks ago. 

Now, in your statement today, First Minister, you criticise hardliners in the Conservative Party. Well, you won't be surprised that I'm not going to take any lessons from you and your party on hardliners and disagreements, given that we saw only yesterday a new independent group being formed of seven disillusioned Labour MPs, who could not serve under Jeremy Corbyn. They couldn't stay in a party with such uncertainty over the Labour Party stance on Brexit, and, indeed, on so many other issues. And this hardly shows a united party. Now, I'd like to reaffirm the commitment—[Interruption.] Now, I'd like to reaffirm the commitment that the Prime Minister has made regarding continuing to work hard with all parties to try and secure agreement, so we can leave the EU with a deal that will work for everyone. And I'm now pleased that, at long last, the leader of the Labour Party has met with the Prime Minister and is engaging in this process.

Now, I know that you'd like to see a 'no deal' scenario off the table, First Minister. As I've told you before, I also want to leave the EU with a deal, but the only way you can ensure a deal is to encourage your colleagues to support a deal. So, can you confirm today that, if the Prime Minister is successful in seeking changes to the current deal, you would therefore encourage your colleagues in Westminster to seek to lend their support to that deal, to ensure we don't leave the EU without a deal?

Of course, I'm very concerned to hear that businesses are worried about Brexit's uncertainty. Naturally, like you, First Minister, I'm devastated to hear that Honda will be closing its plant in Swindon, and the huge effect that that will have on Welsh suppliers. However, Honda has said that the decision was due to global changes in the car industry, so we have to be very, very careful, when we use examples, that companies' decisions are reported accurately. Now, all the businesses I speak to want a deal so they can plan for future years, and we owe it to businesses to work together and secure a deal. Now, First Minister, you'll be aware that the Prime Minister has negotiated a particular deal with the EU that does include a 21-month implementation period, when all trading rules would remain in place. This would give clarity to businesses, and this needs to happen. 

I know you will again be meeting the Prime Minister tomorrow to hold further discussions. So, therefore, can you reassure us that you will represent businesses appropriately and accurately, given that many businesses have continuously supported the Prime Minister's current deal?

Now, I remain concerned that there appears to be little progress made since the External Affairs and Additional Legislation Committee published its report regarding preparing for Brexit, a year ago. There was a clear direction from the committee in their findings that the Welsh Government needed to improve its communication with individual organisations, through improved encouragement of representative bodies to share information with all the related organisations. And it's hugely important that public services in Wales receive more information to effectively prepare for Brexit, and, First Minister, you told me last time I asked you about this that a lot of work has been done. However, the Wales Audit Office report into Brexit, which is referred to in today's statement, confirms that only a minority of councils have clear plans to deal with the risks that they have identified. In this report, concerns have actually been expressed about a lack of capacity in public services to manage Brexit, which is also having a significant knock-on impact on other service areas. In the circumstances, how do you as a Government respond to these specific concerns, and what measures are you now putting in place to support these vital services, going forward?

And therefore, in closing, Llywydd, can I thank the First Minister for his statement today? Time is, of course, now of the essence, and so can I reiterate once again that my colleagues and I are committed to working, where we can, with both the UK Government and the Welsh Government on behalf of the people of Wales?

A gaf i ddiolch i chi, Prif Weinidog, am eich datganiad y prynhawn yma? Wrth gwrs, mae'n gwbl hanfodol bod ymgysylltu rheolaidd a chynhyrchiol yn digwydd yn y Senedd hon i helpu paratoi Cymru ar gyfer y sefyllfa, gobeithio, annhebygol y byddwn ni'n gadael yr UE heb gytundeb. Felly, mae hi'n hanfodol bwysig, fel yr wyf wedi dweud o'r blaen, bod arweinwyr Cymru yn rhoi eu gwahaniaethau gwleidyddol o'r neilltu a throi pob carreg o ran paratoi Cymru ar gyfer bywyd ar ôl 29 Mawrth, a dyna pam y derbyniais eich gwahoddiad i gyfarfod i drafod goblygiadau Brexit rai wythnosau yn ôl.

Nawr, yn eich datganiad heddiw, Prif Weinidog, rydych chi'n beirniadu aelodau digyfaddawd yn y Blaid Geidwadol. Wel, fyddwch chi ddim yn synnu nad wyf i am gymryd unrhyw wersi gennych chi a'ch plaid ynglŷn ag aelodau digyfaddawd ac anghytundebau, o gofio y gwelsom ni ddoe diwethaf grŵp annibynnol newydd yn cael ei ffurfio gan saith AS Llafur a oedd wedi eu dadrithio, na allen nhw wasanaethu o dan Jeremy Corbyn. Ni allen nhw aros mewn plaid gyda'r fath ansicrwydd ynglŷn â safbwynt y Blaid Lafur ar Brexit, ac, yn wir, ynglŷn â chymaint o faterion eraill. A phrin fod hyn yn dangos plaid unedig. Nawr, hoffwn ailddatgan yr ymrwymiad—[Torri ar draws.] Nawr, hoffwn ailddatgan yr ymrwymiad a wnaed gan Brif Weinidog y DU ynghylch parhau i weithio'n galed gyda phob plaid i geisio sicrhau cytundeb, fel y gallwn ni adael yr UE gyda chytundeb a fydd yn gweithio i bawb. Ac rwyf yn awr yn falch, o'r diwedd, bod arweinydd y Blaid Lafur wedi cyfarfod â Phrif Weinidog y DU ac yn ymgysylltu yn y broses hon.

Nawr, rwy'n gwybod yr hoffech chi weld sefyllfa o ymadael heb gytundeb yn cael ei diystyru, Prif Weinidog. Fel yr wyf i wedi dweud wrthych chi o'r blaen, rwyf hefyd yn awyddus i adael yr UE gyda chytundeb, ond yr unig ffordd y gallwch chi sicrhau cytundeb yw annog eich cydweithwyr i gefnogi cytundeb. Felly, a wnewch chi gadarnhau heddiw, os bydd y Prif Weinidog yn llwyddiannus yn gofyn am newidiadau i'r cytundeb presennol, y byddwch chi felly yn annog eich cyd-Aelodau yn San Steffan i geisio dangos eu cefnogaeth i'r cytundeb hwnnw, er mwyn sicrhau nad ydym ni'n gadael yr UE heb gytundeb?

Wrth gwrs, rwy'n bryderus iawn o glywed fod busnesau yn pryderu am ansicrwydd Brexit. Yn naturiol, fel chi, Prif Weinidog, rwyf wedi fy nigalonni'n arw o glywed y bydd Honda yn cau ei ffatri yn Swindon, ac effaith enfawr hynny ar gyflenwyr o Gymru. Fodd bynnag, mae Honda wedi dweud bod y penderfyniad oherwydd newidiadau byd-eang yn y diwydiant ceir, felly mae'n rhaid inni fod yn ofalus iawn, iawn, pan fyddwn ni'n defnyddio enghreifftiau, yr adroddir yn gywir am benderfyniadau cwmnïau. Nawr, mae pob busnes yr wyf i'n siarad â nhw eisiau cytundeb fel y gallan nhw gynllunio ar gyfer y dyfodol, ac mae gennym ni ddyletswydd i fusnesau i gydweithio a sicrhau cytundeb. Nawr, Prif Weinidog, byddwch yn ymwybodol fod Prif Weinidog y DU wedi negodi cytundeb arbennig gyda'r UE sydd yn cynnwys cyfnod gweithredu 21 mis, lle byddai'r holl reolau masnachu yn parhau mewn grym. Byddai hyn yn rhoi eglurder i fusnesau, ac mae angen i hyn ddigwydd.

Rwy'n gwybod y byddwch chi'n cyfarfod â Phrif Weinidog y DU eto yfory i gynnal trafodaethau pellach. Felly, a allwch chi ein sicrhau ni y byddwch chi'n cynrychioli busnesau yn briodol ac yn gywir, gan fod llawer o fusnesau wedi bod yn gyson gefnogol o gytundeb presennol Prif Weinidog y DU?

Nawr, rwy'n dal yn bryderus ei bod hi'n ymddangos na wnaed fawr ddim cynnydd ers i'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol gyhoeddi ei adroddiad ynghylch paratoi ar gyfer Brexit, flwyddyn yn ôl. Cafwyd arweiniad clir gan y pwyllgor yn ei ganfyddiadau fod angen i Lywodraeth Cymru gyfathrebu'n well gyda sefydliadau unigol, drwy roi mwy o anogaeth i gyrff cynrychioliadol rannu gwybodaeth gyda'r holl sefydliadau cysylltiedig. Ac mae'n eithriadol o bwysig bod gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn cael mwy o wybodaeth i baratoi'n effeithiol ar gyfer Brexit, a, Prif Weinidog, fe wnaethoch chi ddweud wrthyf i'r tro diwethaf imi eich holi am hyn bod llawer o waith wedi'i wneud. Fodd bynnag, mae adroddiad Swyddfa Archwilio Cymru ynglŷn â Brexit, y cyfeirir ato yn y datganiad heddiw, yn cadarnhau mai dim ond lleiafrif o gynghorau sydd â chynlluniau clir i ymdrin â'r peryglon posib a nodwyd ganddynt. Yn yr adroddiad hwn, mynegwyd pryderon mewn gwirionedd ynghylch diffyg capasiti mewn gwasanaethau cyhoeddus i reoli Brexit, sydd hefyd yn cael sgil-effaith sylweddol ar feysydd gwasanaeth eraill. Yn yr amgylchiadau hynny, sut ydych chi fel Llywodraeth yn ymateb i'r pryderon penodol hyn, a pha fesurau ydych chi'n eu rhoi ar waith i gefnogi'r gwasanaethau hanfodol hyn, wrth gamu i'r dyfodol?

Ac felly, i gloi, Llywydd, a gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad heddiw? Mae amser, wrth gwrs, yn y fantol bellach, ac felly a gaf i ailadrodd unwaith eto bod fy nghydweithwyr a minnau wedi ymrwymo i weithio, lle gallwn ni, â Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar ran pobl Cymru?

15:35

Llywydd, diolch yn fawr i'r Aelod am y sylwadau yna, ac am y cwestiynau.

Llywydd, I thank the Member for those comments, and for the questions.

The reason why we decided to bring forward this statement today was because we didn't want the Assembly not to have an opportunity to discuss these vitally important matters in advance of the recess. And I acknowledge what the Member said in opening about the need to make sure that there is full engagement here in this Parliament. I disagree with the Member on a number of points, and I'll deal with those briefly, before going on to deal with some of the things where I think there is agreement between us.

First of all, I think the time has long gone when keeping a 'no deal' outcome on the table was of any use to the Prime Minister in her negotiations with the European Union. Maybe—I doubted it then, but I would at least have been prepared to accept the theoretical possibility early on that keeping that on the table might have been useful. But, as the weeks have seeped by, the idea that that gives the Prime Minister any leverage at all in her discussions elsewhere has long, long evaporated. Instead, it is now an inhibition to getting the sort of agreement that we rely upon our European partners to come to the table and help us to agree. It would help the Prime Minister to secure the majority she needs on the floor of the House of Commons if she were simply to take that possibility away. And the leader of the opposition met the Prime Minister because the House of Commons had passed a resolution ruling out 'no deal', and he had said to her all along that that was one of the conditions on which he would meet her. When the House of Commons voted in favour of that proposition, he immediately agreed to meet, and the sort of arrangements for Brexit that were set out in his letter, as I said earlier, were widely welcomed in the European Union as forming the basis for the sort of deal that could command a majority in the House of Commons and would be able to be negotiated with them.

Now, Llywydd, I don't doubt for a single moment the sincerity of the leader of the opposition when he expresses his concerns for the economic consequences of decisions that are being made that affect the lives of people here in Wales. I don't believe that Brexit played no part in Honda's decision. I agree that it was a background rather than a foreground decision, and the foreground decisions are the ones that the company has pointed to in relation to international changes in the automotive industry. But, when I met Ford with Ken Skates last week, what they said to us was that the challenges that face them are not caused primarily by Brexit, but they are compounded by Brexit. Brexit is there in the background and is making life for all these major manufacturers more difficult than it otherwise would be. Of course, I welcome the fact that the Prime Minister has agreed to an extension, a transition period, if her deal can be secured, because we argued for that from the very first meeting we held with members of the UK Government after the referendum of June 2016. And I will certainly represent the views of Welsh businesses. It's amongst the most powerful things that I'm able to do in meetings with UK Ministers: to pass on to them the views that Welsh businesses have directly passed to us.   

In relation to the final questions the Member raised arising from the auditor general's report, well, he will have seen the report that said that the Welsh Government has taken positive steps to engage public service leaders through the partnership council. We had a special meeting of it on Brexit in January. We continue to engage with local government leaders and others. I have some sympathy for them, Llywydd. Here they are, hard-pressed, as we hear around this Chamber week after week, with Members here wanting more to be spent on front-line services, as do we, and now being asked to take money away from those services to prepare for an eventuality that they bitterly hope will not take place, and that's an invidious position for any local authority leader to be in. Nevertheless, we go on working with them, providing funding to them as well, in order to assist them in the work that we will need them to undertake should a 'no deal' Brexit actually take place.

Y rheswm pam y gwnaethom ni benderfynu cyflwyno'r datganiad hwn heddiw oedd nad oedden ni eisiau i'r Cynulliad beidio â chael y cyfle i drafod y materion hanfodol bwysig hyn cyn y toriad. Ac rwy'n cydnabod yr hyn a ddywedodd yr Aelod yn ei sylwadau agoriadol am yr angen i wneud yn siŵr bod ymgysylltu'n llawn yn digwydd yma yn y Senedd hon. Rwy'n anghytuno â'r Aelod ar nifer o bwyntiau, ac fe wnaf i ymdrin â'r rhai hynny yn fyr, cyn mynd ymlaen i ymdrin â rhai o'r pethau lle rwy'n credu ein bod ni'n gytûn yn eu cylch. 

Yn gyntaf oll, rwy'n credu bod yr amser wedi hen fynd pan fyddai ystyried y posibilrwydd o ymadael heb gytundeb o unrhyw ddefnydd i Brif Weinidog y DU yn ei negodiadau gyda'r Undeb Ewropeaidd. Efallai—roeddwn yn amheus o'r peth bryd hynny, ond o leiaf byddwn wedi bod yn barod i dderbyn y posibilrwydd damcaniaethol cynnar y byddai ystyried hynny efallai wedi bod yn ddefnyddiol. Ond, wrth i'r wythnosau dreiglo heibio, mae'r syniad bod hynny'n rhoi unrhyw fantais o gwbl i Brif Weinidog y DU yn ei thrafodaethau mewn mannau eraill wedi hen chwythu ei blwc. Yn hytrach, mae bellach yn rhwystr i gael y math o gytundeb yr ydym ni'n dibynnu ar ein partneriaid yn Ewrop i ddod ynghyd â'n helpu i gytuno arno. Byddai o gymorth i Brif Weinidog y DU i sicrhau'r mwyafrif sydd ei angen arni ar lawr Tŷ'r Cyffredin pe bai hi ond yn cael gwared â'r posibilrwydd hwnnw. Ac fe wnaeth arweinydd yr wrthblaid gyfarfod â Phrif Weinidog y DU oherwydd bod Tŷ'r Cyffredin wedi pasio cynnig yn diystyru 'dim cytundeb', ac roedd wedi dweud wrthi erioed mai dyna oedd un o'r amodau y byddai angen eu bodloni cyn iddo gyfarfod â hi. Pan bleidleisiodd Tŷ'r Cyffredin o blaid y cynnig hwnnw, cytunodd i gyfarfod ar unwaith, ac roedd y math o drefniadau ar gyfer Brexit a nodwyd yn ei lythyr, fel y dywedais yn gynharach, yn rhai yr oedd croeso cyffredinol iddyn nhw yn yr Undeb Ewropeaidd o ran ffurfio sail ar gyfer y math o gytundeb a allai ennill mwyafrif yn Nhŷ'r Cyffredin ac y byddid yn gallu ei drafod â nhw.

Nawr, Llywydd, nid wyf yn amau am eiliad ddiffuantrwydd arweinydd yr wrthblaid pan fo'n mynegi ei bryderon am ganlyniadau economaidd y penderfyniadau sy'n cael eu gwneud sy'n effeithio ar fywydau pobl yma yng Nghymru. Nid wyf yn credu nad oedd gan Brexit unrhyw ran ym mhenderfyniad Honda. Rwy'n cytuno fod hwnnw'n benderfyniad cefndirol yn hytrach nag un uniongyrchol, a phenderfyniadau uniongyrchol yw'r rhai y mae'r cwmni wedi cyfeirio atyn nhw mewn cysylltiad â newidiadau rhyngwladol yn y diwydiant modurol. Ond, pan es i gyfarfod â Ford gyda Ken Skates yr wythnos diwethaf, yr hyn a ddywedwyd wrthym ni oedd nad yw'r heriau sy'n eu hwynebu wedi eu hachosi gan Brexit yn bennaf, ond bod Brexit yn eu dwysáu. Mae Brexit yno yn y cefndir ac yn gwneud bywyd i'r holl gynhyrchwyr mawr hyn yn fwy anodd nag y byddai fel arall. Wrth gwrs, rwy'n croesawu'r ffaith bod Prif Weinidog y DU wedi cytuno i estyniad, i gyfnod pontio, os gellir sicrhau ei chytundeb, oherwydd buom ni'n dadlau am hynny o'r cyfarfod cyntaf a gynhaliwyd gennym ni gydag aelodau o Lywodraeth y DU ar ôl refferendwm mis Mehefin 2016. A byddaf yn sicr yn cyflwyno barn busnesau Cymru. Mae ymysg y pethau mwyaf grymus y gallaf eu gwneud mewn cyfarfodydd gyda Gweinidogion y DU: i drosglwyddo iddyn nhw'r farn y mae busnesau Cymru wedi ei throsglwyddo'n uniongyrchol i ni.   

O ran y cwestiynau terfynol a holodd yr Aelod sy'n deillio o adroddiad yr archwilydd cyffredinol, wel, bydd wedi gweld yr adroddiad sy'n dweud bod Llywodraeth Cymru wedi mynd ati mewn modd cadarnhaol i ymgysylltu ag arweinwyr gwasanaethau cyhoeddus drwy'r cyngor partneriaeth. Fe gawsom ni gyfarfod arbennig ohono ynglŷn â Brexit ym mis Ionawr. Rydym ni'n parhau i ymgysylltu ag arweinwyr llywodraeth leol ac eraill. Mae gennyf rywfaint o gydymdeimlad â nhw, Llywydd. Dyma nhw, o dan bwysau, fel y clywn ni o amgylch y Siambr hon wythnos ar ôl wythnos, gydag Aelodau yma eisiau i fwy gael ei wario ar wasanaethau rheng flaen, fel yr ydym ninnau hefyd, ac y gofynnir iddyn nhw yn awr gymryd arian oddi ar y gwasanaethau hynny i baratoi ar gyfer posibilrwydd y maen nhw'n gobeithio'n fawr na fydd yn digwydd, ac mae hynny'n sefyllfa annheg i unrhyw arweinydd awdurdod lleol fod ynddi. Serch hynny, rydym ni'n parhau i weithio gyda nhw, gan ddarparu cyllid iddyn nhw hefyd, er mwyn eu cynorthwyo yn y gwaith y bydd angen iddyn nhw ei wneud petai Brexit heb gytundeb mewn gwirionedd yn digwydd.

15:40

I'm grateful to the First Minister for seeing his statement in advance. You state in the statement that the proposals set out in 'Securing Wales' Future' were reflected in Jeremy Corbyn's letter to Theresa May last week. But that isn't exactly the case, is it? I quote 'Securing Wales' Future':

'The EU Customs Union delivers benefits for Welsh business.... We believe at this stage that remaining part of the EU Customs Union, including for primary agricultural and fisheries products, remains the best position for Welsh and UK business.'

What Jeremy Corbyn calls for is a permanent and comprehensive UK-wide customs union that would include alignment with the union customs code, a common external tariff and agreement on commercial policy that includes a UK say on future EU trade deals. Now, that's not the EU customs union as we understand it, certainly, and, indeed, that proposal is currently impossible legally under EU treaty law. So, would he accept—? On the single market as well, the agreement that we negotiated between our two parties was—. We preferred membership, you preferred participation, but, essentially, it was remaining part of the single market, whereas only this afternoon Jeremy Corbyn, asked specifically about that, said that he rejects that idea and what he wants is a tariff-free trade arrangement. So, would he at least accept that actually what Jeremy Corbyn is advancing is not the same as we negotiated between our two parties? 

On the question of the backstop, it remains to me one of the more curious elements of the Labour Party frontbench position in Westminster that they continue to express their concerns about the backstop, despite different comments that have been made by Labour Party representatives here. The shadow Brexit Secretary still says there are difficulties with it and there are echoes here of what the DUP and some of the wider fringes of the Conservative Party are saying. 

Finally, to focus on the core issue really, 38 days away from crashing out, as you said, we're clear that there is only one means possible now realistically of avoiding this and that's the people's vote. I was going to castigate you for actually leaving that out completely of your statement. I re-read it. It wasn't in the written statement, was it? It was added in in response to First Minister's questions. So, it's true, they aren't a complete waste of time. You're almost like Jeremy Corbyn in reverse. He had a reference to the people's vote in the first draft of the letter and it was taken out. You didn't have a reference to the people's vote in your written draft and you put it in. But I rejoice at that. There was a rowing back, and, suddenly, a small step in the right direction.

But, you know, when are we going to have progress? You talk about the importance of 'no deal', but no progress is at least as toxic to where we are. So, when will we finally have an unequivocal statement from you, First Minister, in favour of calling for a people’s vote now?

Jeremy Corbyn actually said this afternoon that he supported a popular decision at the end of the process. I’ve no idea what that means. Perhaps you can elucidate further. Does it mean a final-say referendum at the end of the transition period—a position that’s been advanced previously by Mick Antoniw? Does it mean that the Labour frontbench are going to support the Kyle-Wilson amendment? Apparently, John McDonnell says they’re going to make a decision this week on that, on a confirmatory referendum. Did you discuss that in Cabinet this morning? Are you able to tell us what the position is?

You referred, finally, to your meeting that you had with the leader of the opposition. Well, here’s a genuine offer: why don’t we meet together to start the preparations—the immediate preparations that we’ve called for—for the people’s vote? Why don’t you and I meet together to start the preparations, not just for calling for that referendum, but holding it and winning it here in Wales?

Rwy'n ddiolchgar i'r Prif Weinidog am gael gweld ei ddatganiad ymlaen llaw. Rydych chi'n nodi yn y datganiad y cafodd y cynigion a nodir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' eu hadlewyrchu yn llythyr Jeremy Corbyn i Theresa May yr wythnos diwethaf. Ond nid yw hynny'n hollol wir, nac ydi? Rwy'n dyfynnu o 'Diogelu Dyfodol Cymru':

'Mae Undeb Tollau’r UE yn cynnig manteision i fusnesau Cymru.... Rydym o’r farn ar hyn o bryd mai parhau i fod yn aelod o Undeb Tollau’r UE, gan gynnwys cynhyrchion sylfaenol amaethyddiaeth a physgodfeydd, yw’r sefyllfa orau i fusnesau Cymru a’r DU.'

Yr hyn y mae Jeremy Corbyn yn galw amdano yw undeb tollau parhaol a chynhwysfawr ar gyfer y DU yn ei chyfanrwydd a fyddai'n cynnwys alinio gyda chod tollau'r undeb, tariff allanol cyffredin a chytundeb ynglŷn â pholisi masnachol sy'n cynnwys hawl i'r DU leisio ei barn ar gytundebau masnach yr UE yn y dyfodol. Nawr, nid dyna yw undeb tollau'r UE fel y deallwn ni hynny, yn sicr, ac, yn wir, mae'r cynnig hwnnw'n amhosib ar hyn o bryd yn gyfreithiol o dan gyfraith cytuniad yr UE. Felly, a fyddai'n derbyn—? O ran y farchnad sengl hefyd, roedd y cytundeb y buom yn ei drafod rhwng ein dwy blaid—. Roedd yn well gennym ni aelodaeth, roedd yn well gennych chithau gymryd rhan, ond, yn y bôn, roedd ynglŷn â pharhau i fod yn rhan o'r farchnad sengl, ond dim ond y prynhawn yma dywedodd Jeremy Corbyn, pan holwyd ef yn benodol am hynny, ei fod yn gwrthod y syniad hwnnw ac mai'r hyn y mae yntau ei eisiau yw cytundeb masnach di-dariff. Felly, a yw o leiaf yn derbyn mewn gwirionedd nad yw'r hyn y mae Jeremy Corbyn yn ei hyrwyddo yr un peth â'r hyn y gwnaethom ni ei drafod rhwng ein dwy blaid?

O ran y trefniant wrth gefn, i mi mae'n parhau i fod yn un o'r elfennau mwy rhyfedd o safbwynt meinciau blaen y Blaid Lafur yn San Steffan eu bod yn parhau i fynegi eu pryderon am y trefniant wrth gefn, er gwaethaf sylwadau gwahanol y mae cynrychiolwyr y Blaid Lafur wedi eu gwneud yn y fan yma. Mae Ysgrifennydd yr wrthblaid ar Brexit yn dal i ddweud bod anawsterau gyda hynny ac mae'n adleisio'r hyn y mae'r DUP a rhai pobl ar gyrion eithaf y Blaid Geidwadol yn ei ddweud.

Yn olaf, i ganolbwyntio ar y mater creiddiol mewn gwirionedd, 38 o ddiwrnodau nes y byddwn ni'n ymadael yn ddisymwth, fel y gwnaethoch chi ei ddweud, rydym ni'n glir nad oes ond un ffordd ymarferol yn bosib bellach o osgoi hyn sef pleidlais y bobl. Roeddwn yn mynd i'ch cystwyo mewn gwirionedd am ei hepgor yn llwyr o'ch datganiad. Ail-ddarllenais ef. Nid oedd yn y datganiad ysgrifenedig, nac oedd? Cafodd ei ychwanegu mewn ymateb i'r cwestiynau i'r Prif Weinidog. Felly, mae'n wir, nid ydyn nhw'n wastraff llwyr ar amser. Rydych chi bron fel Jeremy Corbyn o chwith. Roedd ganddo yntau gyfeiriad at bleidlais y bobl yn y drafft cyntaf o'r llythyr ac fe gafodd hynny ei ddileu. Doeddech chi ddim yn cyfeirio at bleidlais y bobl yn eich drafft ysgrifenedig ond rhoesoch ef i mewn. Ond rwy'n llawenhau am hynny. Roeddech yn rhwyfo'n ôl, ac, yn sydyn, cam bach i'r cyfeiriad cywir.

Ond, wyddoch chi, pryd ydym ni'n mynd i gael cynnydd? Rydych chi'n siarad am bwysigrwydd 'dim cytundeb', ond mae dim cynnydd o leiaf mor niweidiol o ran y sefyllfa yr ydym ni ynddi. Felly, pryd mewn difrif gawn ni ddatganiad diamwys gennych chi, Prif Weinidog, o blaid galw am bleidlais y bobl nawr?

Dywedodd Jeremy Corbyn mewn gwirionedd y prynhawn yma ei fod yn cefnogi penderfyniad poblogaidd ar ddiwedd y broses. Does gen i ddim syniad beth yw ystyr hynny. Efallai y gallwch chi egluro ymhellach. A yw'n golygu refferendwm terfynol ar ddiwedd y cyfnod pontio—posibilrwydd sydd wedi ei gyflwyno o'r blaen gan Mick Antoniw? A yw'n golygu bod mainc flaen Llafur yn mynd i gefnogi gwelliant Kyle-Wilson? Yn ôl pob golwg, mae John McDonnell yn dweud eu bod yn mynd i wneud penderfyniad yr wythnos hon ynglŷn â hynny, o ran refferendwm cadarnhau. Wnaethoch chi drafod hynny yn y Cabinet y bore yma? Ydych chi'n gallu dweud beth yw'r sefyllfa?

Fe wnaethoch chi gyfeirio, yn olaf, at eich cyfarfod a gawsoch chi ag arweinydd yr wrthblaid. Wel, dyma gynnig diffuant: pam na wnawn ni ddim cydgyfarfod i ddechrau paratoadau—y paratoadau diymdroi yr ydym ni wedi galw amdanyn nhw—ar gyfer pleidlais y bobl? Beth am i chi a minnau gyfarfod i ddechrau'r paratoadau, nid yn unig o ran galw am y refferendwm hwnnw, ond i'w chynnal a'i hennill yma yng Nghymru?

15:45

Well, Llywydd, I always try to be careful in what I say on the floor of the Assembly, and what I said was that the document that was drawn up between Plaid Cymru and the Labour Party here was reflected in the letter sent by the leader of the opposition. I didn’t say that it was replicated. I said that it was reflected. And I chose that word deliberately, because I think—[Interruption.] No, I understand that Members would rather not have precision in the way we talk about things, but when I used the word ‘reflected’, I used it because the broad thrust of the things that we discussed here I think are reflected in that letter. It’s not a replication; it doesn’t cover it in every detail, but we said here that membership of a customs union was vital to Welsh businesses, and a customs union is confirmed in the letter that was sent by the leader of the opposition. We have said that full and unfettered access to the single market is important. I believe that that is reflected in the letter sent by the leader of the opposition as well.

So, you know, I think it is better that when we see steps being taken in the direction that we would like to see things taken, we welcome those things and we try and find ways of assisting in that process, rather than, as I sometimes think we see, a sort of exegetical fascination with trying to find minor gaps between what is said in one statement and another, what is contained in one letter and a document. It’s completely lost on anybody outside this Chamber, believe me. Absolutely nobody would be interested in the points that the leader of Plaid Cymru made to me this afternoon. Far, far better if we were to continue trying to do what we have been trying to do, which is to agree the broad thrust of the things that we think are important and then putting our shoulders together to that wheel. And that is an effort that I’m certainly prepared to go on making, and I’m prepared to make it with people whenever, in this Chamber, they have an interest in securing an outcome that would be right for Wales.

Wel, Llywydd, rwyf bob amser yn ceisio bod yn ofalus o'r hyn yr wyf yn ei ddweud ar lawr y Cynulliad, a'r hyn a ddywedais oedd yr adlewyrchwyd y ddogfen a luniwyd rhwng Plaid Cymru a'r Blaid Lafur yn y fan yma yn y llythyr a anfonwyd gan arweinydd yr wrthblaid. Ni ddywedais y cafodd ei ailadrodd. Dywedais y cafodd ei adlewyrchu. A dewisais y gair hwnnw yn fwriadol, oherwydd fy mod yn credu—[torri ar draws.] Na, rwy'n deall y byddai'n well gan Aelodau inni beidio â bod yn fanwl-gywir yn y ffordd yr ydym ni'n siarad am bethau, ond pan ddefnyddiais y gair 'adlewyrchu', defnyddiais hynny oherwydd fy mod yn credu y caiff prif fyrdwn yr hyn a drafodwyd gennym ni yma ei adlewyrchu yn y llythyr hwnnw. Nid dyblygiad mohono; ac nid yw'n ymdrin â phob manylyn, ond fe wnaethom ni ddweud yn y fan yma bod aelodaeth o undeb tollau yn hanfodol i fusnesau yng Nghymru, ac mae undeb tollau wedi ei gadarnhau yn y llythyr a anfonwyd gan arweinydd yr wrthblaid. Rydym ni wedi dweud bod mynediad llawn a dilyffethair i farchnad sengl yn bwysig. Rwy'n credu y caiff hynny ei adlewyrchu yn y llythyr a anfonwyd gan arweinydd yr wrthblaid hefyd.

Felly, wyddoch chi, rwy'n credu ei bod hi'n well, pan fyddwn ni'n gweld pethau'n symud i'r cyfeiriad yr hoffem ni weld pethau'n symud iddo, ein bod yn croesawu'r pethau hynny ac yn ceisio dod o hyd i ffyrdd o gynorthwyo yn y broses honno, yn hytrach na, fel y credaf y gwelwn ni weithiau, rhyw fath o ddiddordeb dadansoddol ysol mewn ceisio canfod bylchau mân rhwng yr hyn a ddywedwyd mewn un datganiad ac un arall, beth yw cynnwys un llythyr a dogfen. Nid yw o unrhyw ddiddordeb i unrhyw un y tu allan i'r Siambr hon, credwch fi. Ni fyddai neb o gwbl yn ymddiddori yn y pwyntiau a wnaeth arweinydd Plaid Cymru i mi'r prynhawn yma. Gwell o lawer fyddai inni geisio gwneud yr hyn yr ydym ni wedi bod yn ceisio'i wneud, sef cytuno prif fyrdwn y pethau yr ydym ni'n credu eu bod yn bwysig ac wedyn ceisio dwyn y maen i'r wal gyda'n gilydd. Ac mae hynny'n ymdrech yr wyf yn sicr yn barod i barhau i'w gwneud, ac rwyf yn barod i wneud hynny gyda phobl pryd bynnag, yn y Siambr hon, mae ganddyn nhw ddiddordeb mewn sicrhau canlyniad a fyddai'n briodol i Gymru.

I’m always happy to debate the issues of Brexit in this Chamber, but it would have been quite easy for the First Minister to come today and make a much shorter statement than the one he did. He could simply have said, ‘There have been no developments in the last few months’, and that is because, I agree with him, we’re no closer to a solution, and that’s because the Prime Minister is not asking the right questions. And right from the beginning, she has wanted to cobble together some kind of a deal that has in substance kept us inside the EU whilst nominally looking as though we’ve left it. And that is something that is doomed to failure, because, obviously, the EU are never going to accept that kind of arrangement. For them, you either have to be in or out. So, we’ve wasted the last two and a half years, and we can all criticise the Government for the uncertainty, or extra uncertainty, that this has caused, and it’s a highly justifiable criticism that the United Kingdom Government has not made adequate preparations, or indeed any preparations so far as we can see that are of any great substance, for leaving without a deal. And that, I think, is one of the major problems that we've got to contend with.

Rwyf bob amser yn hapus i drafod materion Brexit yn y Siambr hon, ond byddai wedi bod yn ddigon hawdd i'r Prif Weinidog ddod yma heddiw a gwneud datganiad llawer byrrach na'r un a wnaeth. Gallai fod wedi dweud, 'Ni fu unrhyw ddatblygiadau yn yr ychydig fisoedd diwethaf', ac mae hynny oherwydd fy mod yn cytuno ag ef, nad ydym ni gam yn agosach at ddatrysiad, ac mae hynny oherwydd nad yw Prif Weinidog y DU yn gofyn y cwestiynau cywir. Ac o'r dechrau, roedd arni eisiau llunio rhyw gybolfa o gytundeb sydd yn ei hanfod yn ein cadw yn yr UE er ei fod mewn enw yn edrych fel petaem ni wedi ei adael. Ac mae hynny'n rhywbeth sydd yn sicr o fethu, oherwydd, yn amlwg, nid yw'r UE byth yn mynd i dderbyn y math hwnnw o drefniant. Iddyn nhw, mae'n rhaid i chi naill ai fod i mewn neu allan. Felly, rydym ni wedi gwastraffu'r ddwy flynedd a hanner diwethaf, ac fe allwn ni i gyd feirniadu'r Llywodraeth am yr ansicrwydd, neu'r ansicrwydd ychwanegol, a achosodd hyn, ac mae'n feirniadaeth haeddiannol iawn nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi gwneud paratoadau digonol, neu yn wir, unrhyw baratoadau cyn belled ag y gallwn ni eu gweld sydd o unrhyw sylwedd, ar gyfer ymadael heb gytundeb. Ac mae hynny, rwy'n credu, yn un o'r problemau mawr y mae'n rhaid inni ymdrin â nhw.

The language in the statement doesn't help, of course—

'fanatical insistince of hardline Brexiteers that no deal is an acceptable outcome.'

Of course, there's the fanatical insistence of hardline remainers that we should do everything possible to undermine the referendum result. That sort of language doesn't really get us anywhere, but the reason why we have these fanatical insisters on both sides of the argument is that nobody trusts the Prime Minister. Half the argument is that they fear that she is going to take us out of the European Union without a deal, and the other half is fearful that we're actually going to be kept inside the EU. It's the deliberate, calculated obscurity of the Prime Minister in her language that has produced this outcome, and which is the most toxic element in this mix. So, to that extent, I can accept what the First Minister has said today.

But continued access to 40 trade deals is not going to be vital to our future as a nation. What are these trade deals that the EU has managed in its 50-odd year history to negotiate? San Marino, Andorra, the Bailiwick of Guernsey, the Isle of Man, the Bailiwick of Jersey, Monaco, and now we've got Serbia, Montenegro and Albania, Moldova, Georgia. Well, these are all worthy deals that could be done, but apart from Mexico, with whom the EU agreed a deal some years ago, and most recently Japan only this year, Canada and so on, then the EU—[Interruption.] It'll be far easier for us than for the EU, because the EU is a protectionist conspiracy, whereas we are not.

And free trade deals are actually a dart that is aimed right at the heart of the EU, as the decision of Japanese car companies recently proved, because one of the elements in Honda's decision has been that with a free trade deal with the EU, they can now have tariff-free access to the EU markets, but they don't actually need to produce inside the EU. So, that's shut them all up a bit over there, hasn't it? So, yes, free trade deals are an important part of Britain's future outside the EU, which is why membership of the customs union is incompatible with it. 

Now, from the First Minister's statement today, you would think that the whole British economy is, to use his phrase, going over a cliff. But latest Office for National Statistics market data published this week show that in the last quarter of 2018, 167,000 more people have been employed; that's 440,000 more people in work in the United Kingdom in the course of the calendar year 2018. The employment rate is therefore the highest ever—60,000 fewer people in zero-hours contracts, the lowest unemployment since 1974—unemployment fell 100,000 in 2018. Wages have gone up by 3.4 per cent, 1.3 per cent in real terms, and yet when the referendum result was announced and, indeed, before it, the predictions were that the whole economy was going into a black pit. And the predictions of the Treasury at the time were that unemployment in Britain would be 500,000 to 800,000 higher than it was in May 2018. So much for the Treasury forecasts, which are no more than political propaganda by our arch-remainer Chancellor of the Exchequer.

Another interesting development in the last few days is that Italy is now seeking a separate Brexit deal with Britain, because they recognise the importance to them of a 'no deal' Brexit from the EU. FoodDrinkEurope have said that

'The exit of the UK from the EU without a deal will constitute a lose-lose situation for the entire agri-food chain.'

The impact will be immediate and harsh. There are two sides to this argument, of course—the EU and the UK. The UK has said right at the start and, indeed, Mr Tusk said right at the start that he wanted to offer a free trade deal with the UK. The Prime Minister has refused to take up that option, and the intransigence of Juncker and Barnier on the other hand has kept this solution away from the negotiating table. That is the way forward for Britain. 

There is a world outside the EU. The EU is only 15 per cent of the world economy compared with 30 per cent 30 years ago, and it will be half that again in 30 years' time. The growth in the world is occurring in those parts of the world to which the car companies are now relocating, and not only from Britain, because Honda is closing its Honda Civic production line in Turkey, and may actually close its entire operations there. And Turkey is inside the customs union. Donald Trump is talking about imposing a 25 per cent tariff on EU exporters of cars to the United States because we insist on having a 10 per cent tariff against American cars, whereas they have only a 2.5 per cent tariff in return. The German car industry will certainly feel the wind of change if that happens, and as Britain buys one in seven of every vehicle that is made in Germany, a 'no deal' Brexit will also be a severe difficulty for them as the German economy has now been in recession for two quarters—something that they've not experienced for a great many years—whereas Britain remains open for business to the growth industries of the future. A £400 million tech fund was established this week in London by the Abu Dhabi state investor Mubadala Investment Company and Softbank, because the UK is the global capital of technical innovation. These are the industries of the future that we should be concentrating on. These are the opportunities that open up to us after Brexit. I don't want a 'no deal' Brexit—I want to have a free trade agreement with the European Union, I always have—but the failure to talk turkey about these issues is now something which is going to be a big problem for us.

The other big problem for the car industry, of course, is diesel. And it's the EU's and the United Kingdom and the Welsh Government's policy on emissions that is one of the biggest problems for the European car manufacturers. That's one of the major reasons behind Nissan's reason for abandoning production in Sunderland—because nobody is going to want diesel cars in a very short time, and yet these are the current production lines.

So, I do wish that the First Minister would be more balanced in his statements. Yes, there are going to be problems of transition from leaving the EU. Even more so with a 'no deal'—the fault for which, I believe, lies first and foremost in 10 Downing Street. But there are opportunities there as well, and continually talking down the British economy is not the way forward, and certainly not the way forward if you have an interest in the well-being of the Welsh people.

Nid yw'r iaith yn y datganiad yn helpu, wrth gwrs—

taerineb penboeth Brexitwyr digyfaddawd fod dim cytundeb yn ganlyniad derbyniol.

Wrth gwrs, dyna ichi daerineb penboeth arhoswyr digyfaddawd y dylem ni wneud popeth posib i danseilio canlyniad y refferendwm. Nid yw'r math hwnnw o iaith mewn gwirionedd yn fodd inni gyflawni unrhyw beth, ond y rheswm pam fod gennym ni'r taerineb penboeth hyn ar ddwy ochr y ddadl yw nad oes neb yn ymddiried ym Mhrif Weinidog y DU. Hanner y ddadl yw bod arnyn nhw ofn ei bod hi'n mynd i'n tynnu ni allan o'r Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, ac mae'r hanner arall yn ofni y cawn ni mewn gwirionedd ein cadw yn yr UE. Iaith fwriadol aneglur a gofalus Prif Weinidog y DU sydd wedi esgor ar y canlyniad hwn, ac a yw'r elfen fwyaf gwenwynig yn y cymysgedd hwn. Felly, i'r graddau hynny, gallaf dderbyn yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog heddiw.

Ond nid yw mynediad parhaus i 40 cytundeb masnach yn mynd i fod yn hollbwysig i'n dyfodol fel cenedl. Beth yw'r cytundebau masnach hyn y mae'r UE wedi llwyddo i'w cyflawni yn ei hanes o ryw hanner canrif? San Marino, Andorra, Beilïaeth Guernsey, Ynys Manaw, Beilïaeth Jersey, Monaco, a bellach mae gennym ni Serbia, Montenegro ac Albania, Moldofa, Georgia. Wel, mae'r rhain i gyd gytundebau cwbl deilwng y gellid eu gwneud, ond ar wahân i Mecsico, y daeth yr UE i gytundeb â hi rai blynyddoedd yn ôl, ac yn fwyaf diweddar Japan dim ond eleni, Canada ac ati, yna mae'r UE—[Torri ar draws.] Bydd hi'n llawer haws i ni nag i'r UE, oherwydd bod yr UE yn gynllwyn diffyndollol, lle nad ydym ni.

Ac mae cytundebau masnach rydd mewn gwirionedd yn saeth wedi ei hanelu'n syth at galon yr UE, fel mae penderfyniad cwmnïau ceir Japan wedi profi yn ddiweddar, oherwydd mai un o'r elfennau ym mhenderfyniad Honda yn ymwneud â chytundeb masnach rydd gyda'r UE, yw fe allan nhw bellach gael mynediad di-dariff i farchnadoedd yr Undeb Ewropeaidd, ond mewn gwirionedd dydyn nhw ddim angen cynhyrchu yn yr UE. Felly, mae hynny wedi cau eu cegau nhw ychydig draw yn y fan yna, onid yw e? Felly, ydynt, mae cytundebau masnach rydd yn rhan bwysig o ddyfodol Prydain y tu allan i'r UE, a dyna pam mae aelodaeth o'r undeb tollau yn anghydnaws â hynny. 

Nawr, o ddatganiad Prif Weinidog Cymru heddiw, byddech yn credu bod economi cyfan Prydain, i ddefnyddio ei ymadrodd, yn mynd dros y dibyn. Ond mae data diweddaraf y Swyddfa Ystadegau Gwladol am y farchnad, a gyhoeddwyd yr wythnos hon, yn dangos yn chwarter diwethaf 2018 y cafodd 167,000 yn fwy o bobl eu cyflogi; mae hynny'n 440,000 yn fwy o bobl mewn gwaith yn y Deyrnas Unedig yn ystod blwyddyn galendr 2018. Mae'r gyfradd gyflogaeth felly'r uchaf erioed—60,000 yn llai o bobl mewn contractau dim oriau, y diweithdra isaf ers 1974—roedd 100,000 yn llai yn ddiwaith yn 2018. Mae cyflogau wedi cynyddu 3.4 y cant, 1.3 y cant mewn termau real, ac eto pan gyhoeddwyd canlyniad y refferendwm ac, yn wir, cyn hynny, y rhagolygon oedd y byddai'r economi gyfan yn mynd i mewn i bwll du. A rhagfynegiadau'r Trysorlys ar y pryd oedd y byddai diweithdra ym Mhrydain 500,000 i 800,000 yn uwch nag yr oedd ym mis Mai 2018. Dyna ragolygon y Trysorlys ichi, sydd yn ddim mwy na phropaganda gwleidyddol gan Ganghellor y Trysorlys sydd ar dân dros aros. 

Datblygiad diddorol arall yn ystod y dyddiau diwethaf yw bod yr Eidal bellach yn ceisio cytundeb Brexit ar wahân gyda Phrydain, oherwydd eu bod nhw'n cydnabod pwysigrwydd Brexit heb gytundeb o'r UE iddyn nhw. Mae FoodDrinkEurope wedi dweud

Bydd ymadawiad y DU o'r UE heb gytundeb yn gyfystyr â sefyllfa lle na fydd neb yn elwa o ran y gadwyn fwyd-amaeth gyfan.

Bydd yr effaith yn uniongyrchol ac yn ddidrugaredd. Ceir dwy ochr i'r ddadl hon, wrth gwrs—yr UE a'r DU. Mae'r DU wedi dweud o'r cychwyn cyntaf ac, yn wir, dywedodd Mr Tusk ar y dechrau fod arno eisiau cynnig cytundeb masnach rydd i'r DU. Mae Prif Weinidog y DU wedi gwrthod manteisio ar y cynnig hwnnw, ac mae anhyblygrwydd Juncker a Barnier ar y llaw arall wedi cadw'r ateb hwn o'r trafodaethau negodi. Dyna'r ffordd ymlaen i Brydain.

Mae byd y tu allan i'r UE. Dim ond 15 y cant o economi'r byd yw'r UE o'i gymharu â 30 y cant 30 mlynedd yn ôl, a bydd yn hanner hynny eto ymhen 30 mlynedd. Mae'r twf yn y byd yn digwydd yn y rhannau hynny o'r byd y mae cwmnïau ceir yn awr yn adleoli iddyn nhw, ac nid yn unig o Brydain, oherwydd mae Honda yn cau ei linell gynhyrchu Honda Civic yn Nhwrci, ac efallai mewn gwirionedd yn cau ei holl weithrediadau yn y fan yna. Ac mae Twrci yn yr undeb tollau. Mae Donald Trump yn sôn am osod tariff o 25 y cant ar allforwyr ceir o'r UE i'r Unol Daleithiau oherwydd ein bod yn mynnu cael tariff o 10 y cant ar geir Americanaidd, tra bo ganddyn nhw dariff o 2.5 y cant yn unig yn gyfnewid. Bydd diwydiant ceir yr Almaen yn sicr yn gweld newid byd os bydd hynny'n digwydd, a gan mai Prydain sy'n prynu un o bob saith cerbyd a gaiff ei wneud yn yr Almaen, bydd Brexit heb gytundeb hefyd yn anhawster difrifol iddyn nhw gan fod economi'r Almaen wedi bod yn gwanhau ers dau chwarter—rhywbeth nad ydyn nhw wedi ei weld ers blynyddoedd lawer—tra bo Prydain yn parhau i gynnig cyfleoedd busnes i ddiwydiannau twf y dyfodol. Sefydlwyd cronfa dechnoleg £400 miliwn yr wythnos hon yn Llundain gan fuddsoddwr gwladwriaethol Abu Dhabi, cwmni buddsoddi Mubadala a Softbank, gan mai'r DU sy'n arwain y byd o ran arloesedd technegol. Rhain yw diwydiannau'r dyfodol y dylem ni fod yn canolbwyntio arnyn nhw. Mae'r rhain yn gyfleoedd sy'n agored i ni ar ôl Brexit. Nid wyf eisiau Brexit heb gytundeb—rwyf eisiau cytundeb masnach rydd gyda'r Undeb Ewropeaidd, dyna fu fy nymuniad erioed—ond mae'r anallu i siarad yn blaen am y materion hyn yn rhywbeth fydd yn broblem fawr i ni.

Y broblem fawr arall i'r diwydiant ceir, wrth gwrs, yw disel. A pholisi'r UE a'r Deyrnas Unedig a Llywodraeth Cymru ar allyriadau yw un o'r problemau mwyaf i weithgynhyrchwyr ceir Ewropeaidd. Dyna un o'r rhesymau mawr pam mae Nissan wedi penderfynu rhoi'r gorau i gynhyrchu yn Sunderland—oherwydd ni fydd neb eisiau car disel cyn bo hir, ac eto'r rhain yw'r llinellau cynhyrchu presennol.

Felly, byddai'n dda gennyf pe gallai'r Prif Weinidog fod yn fwy cytbwys yn ei ddatganiadau. Bydd, bydd problemau pontio wrth adael yr UE. Hyd yn oed yn fwy felly heb gytundeb—ac mae'r bai am hynny, rwy'n credu, yn bennaf ar 10 Stryd Downing. Ond mae cyfleoedd hefyd, ac nid bychanu economi Prydain yn barhaus yw'r ffordd ymlaen, ac yn sicr nid y ffordd ymlaen os oes gennych chi ddiddordeb yn lles pobl Cymru.

15:55

The Member said that the Prime Minister's strategy was one of deliberate obscurity. I wish I could believe that it was as planned as that. I think we have the obscurity without the deliberation, really—we just have a movement between factions as she is battered, day by day, by the fissures inside her own party.

The Member read out some of the 40 countries with which we have deals. These are the very deals that he and people like him were lauding to us in the run-up to the referendum. This is Dr Fox's infamous Tipp-Ex solution, you remember, when he said that these would be the easiest deals done in the history of trade. All it required was a bottle of Tipp-Ex in which you would Tipp-Ex out the initials 'EU' and ink in the initials 'UK'. What has he managed so far? Well, we've struck a deal with Switzerland, so our supply of cuckoo clocks is secure after Brexit, and we've done a deal with the Faroe Islands. So, anybody keen on a woolly jumper to keep warm in the Brexit chill will find that they've been looked after as well.

The Member said that free trade deals are incompatible with a customs union. He said that just after he had outlined the free trade deals that the EU have struck in recent weeks, while, as I recall, still being in a customs union. He said as well that everything in the UK economy is going swimmingly, despite the fact that the Bank of England figures suggest that the UK economy is 2 per cent smaller today than it would have been if we hadn't had a referendum, and that families in Wales are each £800 worse off as a result of that decision.

He strikes me, as ever, Llywydd, as the captain of the Titanic. We set sail as fast as we can towards the iceberg, pointing out that there will be some problems on collision, but the iceberg will be jolly sorry—that the European Union will be sorry for the harm that all this is doing to them. We hear we'll be members of Buccaneering Britain, the fantasy land of the Brexiteers, in which, free of the restraints that have caused the European Union economy to be such a success for 40 years, we will be able to go it alone and cut it alone. It simply does not bear any relation to the realities of a globally integrated economy and harks back to a set of circumstances that simply don't pertain today and certainly will not pertain if we crash out of the European Union.

Dywedodd yr Aelod fod strategaeth Prif Weinidog y DU yn un o aneglurder bwriadol. O na allwn i gredu ei fod wedi'i gynllunio i fod felly. Rwy'n credu bod gennym ni'r aneglurder heb y bwriad, mewn gwirionedd—y cwbl sydd gennym ni yw symudiad rhwng carfanau gwahanol wrth iddi gael ei cholbio, ddydd ar ôl dydd, gan yr holltau o fewn ei phlaid ei hun.

Darllenodd yr Aelod enwau rhai o'r 40 o wledydd y mae gennym ni gytundebau â nhw. Dyma'r union gytundebau yr oedd yntau a'i debyg yn eu canmol wrthym yn y cyfnod yn arwain at y refferendwm. Dyma ateb Tipp-Ex drwgenwog Dr Fox, os cofiwch chi, pan ddywedodd mai'r rhain fyddai'r cytundebau hawsaf yn hanes masnach. Y cyfan oedd ei angen oedd potel o Tipp-Ex i allu rhoi Tipp-Ex dros y blaenlythrennau 'EU' ac ysgrifennu'r blaenlythrennau 'UK' yn eu lle. Beth mae wedi llwyddo i'w gyflawni hyd yn hyn? Wel, rydym ni wedi taro bargen â'r Swistir, felly mae ein cyflenwad o glociau cwcw yn ddiogel ar ôl Brexit, ac rydym ni wedi dod i gytundeb ag Ynysoedd Ffaro. Felly, bydd unrhyw un a hoffai siwmper wlanog i gadw'n gynnes yn oerfel Brexit yn gweld bod darpariaeth ar eu cyfer nhw hefyd.

Dywedodd yr Aelod fod cytundebau masnach rydd yn anghydnaws ag undeb tollau. Dywedodd hynny yn syth ar ôl iddo amlinellu'r cytundebau masnach rydd y mae'r UE wedi eu llunio yn ystod yr wythnosau diwethaf, er, fel y cofiaf i, eu bod yn dal i fod mewn undeb tollau. Dywedodd hefyd fod popeth yn economi'r DU yn mynd yn rhwydd, er gwaetha'r ffaith bod ffigurau Banc Lloegr yn awgrymu bod economi'r DU 2 y cant yn llai heddiw nag y byddai pe na baem ni wedi cael refferendwm, a bod pob teulu yng Nghymru £800 yn waeth eu byd o ganlyniad i'r penderfyniad hwnnw.

Mae'n fy nharo i, fel erioed, Llywydd, fel capten y Titanic. Rydym ni'n hwylio mor gyflym ag y gallwn tuag at y mynydd iâ, gan nodi y bydd rhai problemau ar adeg y gwrthdrawiad, ond y bydd yn ddrwg calon gan y mynydd iâ—y bydd yn ddrwg iawn gan yr Undeb Ewropeaidd am y niwed y mae hyn i gyd yn ei wneud iddo yntau. Rydym ni'n clywed y byddwn yn aelodau o Brydain Eofn, gwlad hud a lledrith y Brexitwyr, lle byddwn yn rhydd o'r cyfyngiadau sydd wedi peri i economi'r Undeb Ewropeaidd fod yn gymaint o lwyddiant ers 40 mlynedd, a byddwn yn gallu mentro ar ein pen ein hunain a thorri ein cwys ein hunain. Nid yw hynny'n cyfateb mewn unrhyw fodd â realiti economi fyd-eang integredig ac mae'n dyddio'n ôl i gyfuniad o amgylchiadau nad ydyn nhw'n berthnasol heddiw ac na fyddant yn sicr yn berthnasol os ydym ni'n ymadael yn ddisymwth â'r Undeb Ewropeaidd.

16:00
4. Datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Y Wybodaeth Ddiweddaraf am y Gronfa Trawsnewid
4. Statement by the Minister for Health and Social Services: Update on the Transformation Fund

Yr eitem nesaf yw’r datganiad gan y Gweinidog Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar y wybodaeth ddiweddaraf am y gronfa drawsnewid. Rwy’n galw ar y Gweinidog, felly—Vaughan Gething.

The next item is a statement by the Minister of Health and Social Services: an update on the transformation fund. I call on the Minister, therefore—Vaughan Gething.