Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
22/01/2019Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Dirprwy Lywydd (Ann Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Deputy Presiding Officer (Ann Jones) in the Chair.
Can we call the Senedd to order please?
A gawn ni alw'r Senedd i drefn os gwelwch yn dda?
I have accepted an emergency question under Standing Order 12.67, and I call on Rhun ap Iorwerth to ask the emergency question. Rhun ap Iorwerth.
Rwyf i wedi derbyn cwestiwn brys o dan Reol Sefydlog 12.67, a galwaf ar Rhun ap Iorwerth i ofyn y cwestiwn brys. Rhun ap Iorwerth.
A wnaiff y Gweinidog ddatganiad brys am y cyhoeddiad ynglŷn ag Wylfa Newydd? (EAQ0004)
Will the Minister make a statement in response to the announcement regarding Wylfa Newydd? (EAQ0004)
Diolch. I issued a written statement in response to the announcement on 17 January, and I've since been speaking with Hitachi, with Horizon Nuclear Power, the UK Government, local stakeholders, and I also attended an emergency meeting of the North Wales Economic Ambition Board yesterday, and I can assure the Member that we are doing everything possible as this developing situation unfolds.
Diolch. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig mewn ymateb i'r cyhoeddiad ar 17 Ionawr, ac ers hynny rwyf i wedi bod yn siarad â Hitachi, â Horizon Nuclear Power, Llywodraeth y DU, rhanddeiliaid lleol, ac roeddwn i hefyd yn bresennol yng nghyfarfod brys Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru ddoe, a gallaf sicrhau'r Aelod ein bod ni'n gwneud popeth posibl wrth i'r sefyllfa hon sy'n datblygu fynd rhagddi.
Diolch yn fawr iawn. Mi oeddem ni, dwi'n meddwl, yn disgwyl y cyhoeddiad yma ers rhai misoedd. Dwi'n meddwl y gallem ni ofyn cwestiynau ynglŷn â beth wnaeth Llywodraeth Prydain yn yr amser yna i geisio achub y cytundeb, ond, o ran Llywodraeth Cymru, mae'n werth gofyn heddiw, o bosib, pa gamau, o ystyried ein bod ni'n disgwyl y cyhoeddiad, fu Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i lunio camau gweithredu, cynllun gweithredu, ar gyfer cyhoeddiad o'r math yma. Tybed a allwch chi amlinellu y cynlluniau hynny.
O ran y camau nesaf, mae gweld beth all gael ei wneud i gadw'r cynllun presennol yn fyw yn rhan amlwg o'r hyn sy'n digwydd ar hyn o bryd. Mae'n rhaid i fi ddweud fy mod i'n ofni bod Ysgrifennydd Cymru yn Llywodraeth Prydain yn bod yn anghyfrifol yn sôn am y posibilrwydd o adfer y prosiect o fewn blwyddyn neu ddwy, neu dair. Ond os mai'r bwriad ydy trio creu model ariannu newydd, a gaf i ofyn pa rôl mae Llywodraeth Cymru yn cynnig ei chwarae yn y rôl honno, ar y cyd â phartneriaid eraill yn lleol?
Ond, beth bynnag sy'n gallu cael ei wneud o ran adfer y cynllun penodol yma, mae'n amlwg bod angen buddsoddiad rŵan, yn ychwanegol, i wneud i fyny am yr hyn sy'n cael ei golli, o leiaf yn y tymor byr. Mae gwleidyddiaeth niwclear yn un peth—rwy'n deall y dadleuon o blaid ac yn erbyn niwclear—ond fel cyfle economaidd, wrth gwrs, mae'r cyhoeddiad yma wedi bod yn ergyd i genedlaethau o bobl ifanc yn Ynys Môn, ac maen nhw angen gweld rŵan bod popeth yn cael ei wneud i fuddsoddi yn eu dyfodol nhw. Felly, a wnaiff y Gweinidog, sydd wedi rhoi arwyddion o hyn yn barod, wneud ymrwymiad i fuddsoddi rhagor rŵan yng nghynllun twf y gogledd? Mae £120 o filiynau wedi'i glustnodi yn barod, yn ogystal â £120 o filiynau gan Lywodraeth Prydain. Mi fydd angen cynyddu y swm hwnnw yn sylweddol rŵan er mwyn buddsoddi mewn cynlluniau adfywio a datblygu economaidd ym Môn, yn enwedig yng ngogledd yr ynys ac ardal Amlwch. Mae angen symud i agor lein Amlwch. Mae angen sicrhau cyllid i wneud y cyswllt trydan i gynllun parth ynni Morlais. Mae angen cefnogi buddsoddiad Minesto. Felly, mi fyddwn i'n gwerthfawrogi sicrwydd yn hynny o beth gan Lywodraeth Cymru.
Ac ymhellach, a gawn ni sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn gwthio ar Lywodraeth Prydain i gynyddu eu cyfraniad nhw at fargen twf y gogledd? Dyma brosiect arall i Gymru sydd wedi methu â chael ei ddelifro ganddyn nhw. Mae'n rhaid iddyn nhw ddangos ymrwymiad drwy fuddsoddi pellach, yn cynnwys, o bosib, drwy gyfeirio arian ymchwil sylweddol addysg uwch i Brifysgol Bangor. Mae Cymru yn methu a chael ei siâr o arian cyllid ymchwil fel ag y mae.
Ac yn olaf, a gaf i sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn rhoi pob cymorth i'r staff, y rheini sy'n gweithio efo Horizon yn Wylfa ar hyn o bryd, sydd, wrth gwrs, wedi cael llythyrau rhybuddio am ddiswyddo yr wythnos diwethaf? Pobl dda o'r gweithlu lleol fydd angen cefnogaeth rŵan.
Thank you very much. I think we had expected this announcement for some months. We could ask some questions about what the UK Government did during that time to try and save the agreement, but, from the point of view of the Welsh Government, it is worth asking today, given that we had expected this announcement, what steps the Welsh Government took to draw up an action plan for such an announcement. I wonder whether you could outline those plans.
In terms of the next steps, seeing what can be done in order to keep the current scheme viable is clearly a part of what’s happening at the moment. I have to say that I do fear that the Secretary of State for Wales, within the UK Government, is being irresponsible in talking about the possibility of reviving the project within a year or two, or possibly three. But, if the intention is to try and create a new funding model, can I ask what role the Welsh Government proposes to play in that scenario, along with other partners locally?
But, whatever can be done in terms of restoring this particular scheme, clearly we need investment now—additional investment—to make up for what is being lost, at least in the short term. The politics of nuclear is one thing—I understand the arguments for and against nuclear energy—but as an economic opportunity, of course, this announcement will be a blow to generations of young people in Anglesey, and they now need to see that everything is being done to invest in their futures. So, will the Minister, who has given some signals of this already, make a commitment to invest more in the north Wales growth deal? One hundred and twenty million pounds has been allocated already, as well as £120 million from the UK Government? We will need to increase that significantly now in order to invest in regeneration and economic development plans in Anglesey. particularly in the north of the island, in the Amlwch area. We need to move towards opening the Amlwch line. We need to secure funding to make the electricity link to the Morlais energy project, and we need to support the Minesto investment. So, I would appreciate an assurance in that regard from the Welsh Government.
Further, can we have an assurance that the Welsh Government will urge the UK Government to increase its contribution to the north Wales growth deal? This is another project that has failed to be delivered by them in Wales. They must now show a commitment through further investment, including, perhaps, by directing substantial HE research funds to Bangor University. Wales fails to receive its share of research funding as things currently stand.
And finally, could I have an assurance that the Welsh Government will provide all possible assistance to the staff working with Horizon at Wylfa at the moment, who, of course, have received letters warning of redundancy over the last week? Good people from the local workforce will now need your support.
Can I thank the local Member for the very important points that he made and the questions that he raised?
In terms of planning for this eventuality, well, of course, I'd already given the go-ahead to the development of a regional plan for north Wales, alongside the development of regional plans for the other two regions. That plan is in development as we meet here today, and will, of course, take account of the situation that we're in and the various scenarios that could be played out in the months and years to come. But, alongside the regional plan, of course, is the north Wales growth deal, with the 16 projects that are contained in it. Some are sensitive to the Wylfa Newydd project, but, of course, others are not. Yesterday, during the meeting of the North Wales Economic Ambition Board, we discussed how prioritisation could be given to a number of the projects, and those projects that are potentially the most transformational for the region, and, indeed, how they could potentially be accelerated and scaled up. If I can just identify one as an example, I think the digital project has huge potential and could be scaled up and delivered at great pace.
A gaf i ddiolch i'r Aelod lleol am y pwyntiau pwysig iawn a wnaeth a'r cwestiynau a godwyd ganddo?
O ran cynllunio ar gyfer y posibilrwydd hwn, wel, wrth gwrs, roeddwn i eisoes wedi rhoi caniatâd i ddatblygu cynllun rhanbarthol ar gyfer y gogledd, ochr yn ochr â datblygu cynlluniau rhanbarthol ar gyfer y ddau ranbarth arall. Mae'r cynllun hwnnw wrthi'n cael ei ddatblygu wrth i ni gyfarfod yma heddiw, a bydd, wrth gwrs, yn cymryd y sefyllfa yr ydym ni ynddi i ystyriaeth a'r gwahanol sefyllfaoedd a allai ddod i'r amlwg yn y misoedd a'r blynyddoedd i ddod. Ond, ochr yn ochr â'r cynllun rhanbarthol, wrth gwrs, mae bargen twf gogledd Cymru, â'r 16 o brosiectau sydd wedi eu cynnwys ynddo. Mae rhai yn sensitif i brosiect Wylfa Newydd, ond, wrth gwrs, mae eraill nad ydynt. Ddoe, yn ystod cyfarfod Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru, trafodwyd gennym sut y gellid rhoi blaenoriaeth i nifer o'r prosiectau, a'r prosiectau hynny sydd o bosibl y mwyaf gweddnewidiol i'r rhanbarth, ac, yn wir, sut y gellid eu cyflymu a'u hehangu o bosibl. Os caf i ddim ond nodi un fel enghraifft, rwy'n credu bod gan y prosiect digidol botensial enfawr ac y gellid ei ehangu a'i ddarparu yn gyflym iawn.
Rhun also raised the important point about the work that will be undertaken in the coming months, insofar as a potential new funding model is concerned. I think it's fair to say that we must do all we can collectively—here, in north Wales, and the UK Government, working with Horizon, to ensure that the project, if it can go forward, does go forward with the minimum pause. In terms of the new funding model and the work that's under way, we've been assured that the review and the report will be completed by this summer. The regulated asset base model has been utilised in other major infrastructure programmes. One that I would point to as probably the best example of its utilisation recently in this sort of field is the Thames Tideway. We need to be fully involved in any conversations, discussions and deliberations over that potential funding model, and I've asked officials to engage fully with the Department for Business, Energy and Industrial Strategy.
In terms of support for the north Wales economy and, more generally, the marine energy sector of Wales, we believe as a Government that the UK Government should look to develop a new tariff regime that assists the development of the sector in the same way that, for example, wind was assisted in its formative years. That would enable Wales to lead the field in the deployment of marine energy technology, and it would ensure that, as we seek energy security, we are able to rely more heavily on renewable forms of energy. And of course, in and around Anglesey there are already existing centres of excellence and research facilities concerning marine energy.
In terms of the quantum that we have allocated to the north Wales growth deal, I was always very clear that, in supporting the growth deal to the tune of £120 million, we were matching the UK Government. But I was also very clear in statements made before Christmas that we believe that the UK Government should increase its contribution, and, if it so does, so will we. And I do await positive news from the UK Government concerning the sum of money that it is willing to contribute to this important deal. And it's also worth bearing in mind that, in addition to our contribution to the north Wales growth deal, we are also planning £600 million of infrastructure programmes across the region in the coming years. And on top of that, a huge amount of money will be invested in our social infrastructure—in new schools, health centres, hospital facilities, again making sure that we contribute to the regional economy and its economic resilience.
What I would say is that, in considering any additional resource for new projects, we should not tolerate an unco-ordinated call for support for programmes in north Wales. It's absolutely essential that the regional plan, and the north Wales growth deal bid, take centre stage in developing the economic footprint and interventions of north Wales. And so, I would call on any interested parties to ensure that their work, their proposals, are aligned with the growth deal bid and our emerging regional plan.
I think the Member is absolutely right as well to call for an increase in research and development spend in the region, and I would widen that to say we should have an increased spend in Wales as a whole. Of course, within the growth deal, there is a £20 million project for access to smart energy, relating to the development of Trawsfynydd as a centre for the deployment of small modular reactors. I'd like the UK Government now to examine the potential to ring-fence sums within the sector deals for nuclear and aerospace for the region and for Wales, to ensure that we are at the forefront of technological development in two areas of expertise that I think we are renowned for around the globe.
And finally, in terms of employees, my heart goes out to those people who have worked so diligently over a significant period of time. We are in talks with Horizon about the numbers that will be retained, but we have a proven track record of being able to assist people who are affected by such decisions, through ReAct and through a co-ordinated response across a number of Government agencies. Of course, we will support anyone affected in the same way. But I can also assure the Member that we are looking to go beyond this, by engaging intensively with businesses across the region who were scaling up and skilling up in order to take advantage of this once-in-a-generation opportunity. We are examining every possible means of providing opportunities for work and for businesses to take advantage of during the period that this project is paused.
Cododd Rhun y pwynt pwysig hefyd am y gwaith a fydd yn cael ei wneud yn y misoedd nesaf, cyn belled ag y mae model ariannu newydd posibl yn y cwestiwn. Rwy'n credu ei bod hi'n deg i ddweud bod yn rhaid i ni wneud popeth a allwn ar y cyd—yma, yn y gogledd, a Llywodraeth y DU, gan weithio gyda Horizon, i sicrhau bod y prosiect, os gall fynd rhagddo, yn mynd rhagddo gyda chyn lleied o oedi â phosibl. O ran y model ariannu newydd a'r gwaith sydd ar y gweill, rydym ni wedi cael ein sicrhau y bydd yr adolygiad a'r adroddiad yn cael eu cwblhau erbyn yr haf hwn. Defnyddiwyd y model sylfaen asedau rheoleiddiedig mewn rhaglenni seilwaith mawr eraill. Un y byddwn yn cyfeirio ato fel yr enghraifft orau efallai o'i ddefnydd yn ddiweddar yn y math hwn o faes yw'r Thames Tideway. Mae angen i ni gymryd rhan lawn mewn unrhyw sgyrsiau, trafodaethau ac ystyriaethau ynghylch y model ariannu posibl hwnnw, ac rwyf i wedi gofyn i swyddogion ymgysylltu'n llawn â'r Adran Busnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol.
O ran cefnogaeth i economi'r gogledd ac, yn fwy cyffredinol, sector ynni morol Cymru, rydym ni'n credu fel Llywodraeth y dylai Llywodraeth y DU geisio datblygu trefn dariffau newydd sy'n cynorthwyo datblygiad y sector yn yr un ffordd, er enghraifft, ag y cynorthwywyd gwynt yn ei flynyddoedd ffurfiannol. Byddai hynny'n galluogi Cymru i arwain y maes o ran defnyddio technoleg ynni'r môr, a byddai'n sicrhau, wrth i ni geisio sicrhau diogelwch ynni, ein bod ni'n gallu dibynnu mwy ar ynni adnewyddadwy. Ac wrth gwrs, ar Ynys Môn ac yn y cyffiniau, ceir canolfannau rhagoriaeth presennol eisoes a chyfleusterau ymchwil yn ymwneud ag ynni'r môr.
O ran y swm a ddyrannwyd gennym i fargen twf gogledd Cymru, roeddwn i'n eglur iawn erioed ein bod ni, trwy gynorthwyo'r fargen twf drwy swm o £120 miliwn, ein bod ni'n darparu'r un faint o arian â Llywodraeth y DU. Ond roeddwn i hefyd yn eglur iawn mewn datganiadau a wnaed cyn y Nadolig ein bod ni'n credu y dylai Llywodraeth y DU gynyddu ei chyfraniad, ac, os gwnaiff hynny, y byddwn ninnau'n gwneud yr un fath. Ac rwy'n disgwyl am newyddion cadarnhaol gan Lywodraeth y DU ynghylch y swm o arian y mae'n barod i'w gyfrannu at y cytundeb pwysig hwn. Ac mae hefyd yn werth cofio, yn ychwanegol at ein cyfraniad i fargen twf gogledd Cymru, ein bod ni hefyd yn cynllunio gwerth £600 miliwn o raglenni seilwaith ar draws y rhanbarth yn y blynyddoedd i ddod. Ac yn ogystal â hynny, bydd swm enfawr o arian yn cael ei fuddsoddi yn ein seilwaith cymdeithasol—mewn ysgolion newydd, canolfannau iechyd, cyfleusterau ysbyty, gan wneud yn siŵr unwaith eto ein bod ni'n cyfrannu at yr economi ranbarthol a'i chydnerthedd economaidd.
Yr hyn y byddwn i'n ei ddweud, wrth ystyried unrhyw adnoddau ychwanegol ar gyfer prosiectau newydd, yw na ddylem ni oddef galwad anghyd-drefnus am gymorth i raglenni yn y gogledd. Mae'n gwbl hanfodol bod y cynllun rhanbarthol, a bargen twf gogledd Cymru, yn ganolog o ran datblygu ôl troed ac ymyraethau economaidd y gogledd. Ac felly, byddwn ni'n galw ar unrhyw bartïon â diddordeb i sicrhau bod eu gwaith, eu cynigion, yn gydnaws â chais y fargen twf a'n cynllun rhanbarthol sy'n dod i'r amlwg.
Rwy'n credu bod yr Aelod yn llygad ei le hefyd i alw am gynnydd i wariant ymchwil a datblygu yn y rhanbarth, a byddwn yn ehangu hynny i ddweud y dylem ni gael mwy o wariant yng Nghymru yn ei chyfanrwydd. Wrth gwrs, o fewn y fargen twf, ceir prosiect gwerth £20 miliwn ar gyfer mynediad at ynni clyfar, sy'n gysylltiedig â datblygiad Trawsfynydd fel canolfan ar gyfer defnyddio adweithyddion modiwlaidd bach. Hoffwn i Lywodraeth y DU archwilio nawr y potensial i neilltuo symiau yn y cytundebau sector ar gyfer niwclear ac awyrofod yn y rhanbarth ac yng Nghymru, i sicrhau ein bod ni ar flaen y gad o ran datblygiadau technolegol mewn dau faes arbenigedd y credaf ein bod ni'n enwog amdanynt ar draws y byd.
Ac yn olaf, o ran cyflogeion, rwy'n cydymdeimlo'n fawr â'r bobl hynny sydd wedi gweithio mor ddiwyd dros gyfnod sylweddol o amser. Rydym ni mewn trafodaethau gyda Horizon am y niferoedd a fydd yn cael eu cadw, ond mae gennym ni hanes cadarn o allu cynorthwyo pobl sy'n cael eu heffeithio gan benderfyniadau o'r fath, drwy ReAct a thrwy ymateb cydgysylltiedig ar draws nifer o asiantaethau'r Llywodraeth. Wrth gwrs, byddwn yn cynorthwyo unrhyw un sy'n cael ei effeithio yn yr un modd. Ond gallaf hefyd sicrhau'r Aelod ein bod ni'n ceisio mynd y tu hwnt i hyn, trwy ymgysylltu'n ddwys â busnesau ar draws y rhanbarth a oedd yn ehangu ac yn gwella sgiliau er mwyn manteisio ar y cyfle unwaith mewn cenhedlaeth hwn. Rydym ni'n ystyried pob ffordd bosibl o gynnig cyfleoedd ar gyfer gwaith ac i fusnesau fanteisio arnynt yn ystod y cyfnod y mae'r prosiect hwn wedi'i oedi.
Can I begin by thanking the Member for Ynys Môn for raising this very important emergency question, and also the Minister for his response? May I also add that my thoughts are with everyone who's been affected by this recent announcement?
I really hope that we can come to a solution on this issue, because the local people and the local communities on the island, but also the communities right across north Wales, have been working extremely hard to support and plan for this project for the best part of 10 years, and that's because it has clear benefits: the thousands of construction jobs, the hundreds of operational and engineering jobs and the opportunities for high-quality, skilled apprenticeships. So, I welcome the Minister's offer of support to those families who have been affected by this announcement.
Deputy Llywydd, I have three points for the Minister. Firstly, it's clear to me that following this announcement, and the past announcement surrounding the tidal lagoon, we need a better mechanism in place for financing major construction projects. Secondly, would the Minister agree with me that we also need to learn from the lessons and put our full weight behind other projects in north Wales, just like the Heathrow logistics expansion hub, which is an ongoing project? Now, securing these investments would bring jobs and prosperity to my constituents but also those people right across the north Wales coast? And finally, Minister, people in north Wales and across the country are losing faith in major projects not being delivered, and, as it stands, we are being let down by the UK Conservative Government. Would the Minister agree with me that it's time to get projects like these delivered so that the people of Wales can see real change in their communities and clear opportunities for our future generations?
A gaf i ddechrau trwy ddiolch i'r Aelod dros Ynys Môn am godi'r cwestiwn brys pwysig iawn hwn, a hefyd i'r Gweinidog am ei ymateb? A gaf i hefyd ychwanegu bod fy nghydymdeimlad gyda phawb sydd wedi cael eu heffeithio gan y cyhoeddiad diweddar hwn?
Rwyf wir yn gobeithio y gallwn ni ddod o hyd i ateb o ran y mater hwn, oherwydd mae'r bobl leol a'r cymunedau lleol ar yr ynys, ond hefyd y cymunedau ar draws y gogledd i gyd, wedi bod yn gweithio'n arbennig o galed i gefnogi a chynllunio ar gyfer y prosiect hwn ers bron i 10 mlynedd, ac mae hynny oherwydd bod manteision eglur iddo: y miloedd o swyddi adeiladu, y cannoedd o swyddi gweithredol a pheirianyddol a'r cyfleoedd ar gyfer prentisiaethau medrus o ansawdd uchel. Felly, rwy'n croesawu cynnig y Gweinidog o gymorth i'r teuluoedd hynny sydd wedi cael eu heffeithio gan y cyhoeddiad hwn.
Dirprwy Lywydd, mae gen i dri phwynt i'r Gweinidog. Yn gyntaf, mae'n amlwg i mi yn dilyn y cyhoeddiad hwn, a'r cyhoeddiad blaenorol ynghylch y morlyn llanw, bod angen gwell mecanwaith ar waith arnom ar gyfer ariannu prosiectau adeiladu mawr. Yn ail, a yw'r Gweinidog yn cytuno â mi bod angen i ninnau hefyd ddysgu o'r gwersi a rhoi ein cefnogaeth lawn i brosiectau eraill yn y gogledd, yn union fel canolfan ehangu logisteg Heathrow, sy'n brosiect parhaus? Nawr, byddai sicrhau'r buddsoddiadau hyn yn dod â swyddi a ffyniant i'm hetholwyr i, ond hefyd i'r bobl hynny ar draws arfordir y gogledd. Ac yn olaf, Gweinidog, mae pobl yn y gogledd ac ar draws y wlad yn colli ffydd mewn prosiectau mawr nad ydynt yn cael eu cyflawni, ac, fel y saif pethau, mae Llywodraeth Geidwadol y DU yn ein siomi. A fyddai'r Gweinidog yn cytuno â mi ei bod hi'n bryd i brosiectau fel hyn gael eu cyflawni fel y gall pobl Cymru weld newid gwirioneddol yn eu cymunedau a chyfleoedd eglur i genedlaethau'r dyfodol?
Can I thank the Member for Alyn and Deeside for his important points and the questions that he has raised? Of course, he represents an area of Wales that is integral to the nuclear arc that stretches from the north-west of Wales right through to the north-west of England, and whilst the centre of activity will, of course, be focused on Anglesey, I am conscious that many people who work on the Wylfa Newydd programme are from other parts of north Wales. This really is a project of regional and, indeed, national significance in terms of the employment base. Indeed, within the nuclear sector as a whole, such is the demand for skilled people that employees are willing to travel far and wide for work. One of my best friends, who lives just outside Mold, actually travels on a daily basis to Trawsfynydd for the decommissioning project there. So, nuclear-related activities in the region are of huge benefit to the whole of Wales.
I think it is essential that work on the alternative funding model is taken forward at speed and, with the collaboration of Welsh Government officials, I've also pledged to provide a briefing note and regular updates for colleagues in local government in north Wales. I think the Member also raises the important point of seeking out other opportunities for employment in the region and across Wales. I think the Heathrow logisitcs hub that the Member points to could be a transformational project at the Tata plant, and I look forward to receiving an update on the work that has taken place in recent times in determining where the hub should be located.
And, finally, insofar as major infrastructure projects are concerned and major investments are concerned, I won't rehearse the points that Members have already made so far concerning let-downs for Wales and failures for Wales, but I would say that, in contrast, the Welsh Government continues to deliver. It was perhaps a very sad irony that, on the day that we heard about the failure to take forward Wylfa Newydd on the current funding model, I was actually in north Wales launching the start of work on a £135 million Caernarfon-to-Bontnewydd bypass. In addition, we're delivering the £5 billion franchise, and the international convention centre is reaching completion. We have a record spend in terms of infrastructure in the region where Wylfa Newydd was due to be located, and where I hope still will be built.
A gaf i ddiolch i'r Aelod dros Alun a Glannau Dyfrdwy am ei bwyntiau pwysig a'r cwestiynau y mae wedi eu codi? Wrth gwrs, mae'n cynrychioli ardal o Gymru sy'n rhan annatod o'r arc niwclear sy'n ymestyn o ogledd-orllewin Cymru yr holl ffordd i ogledd-orllewin Lloegr, ac er y bydd pwyslais y gweithgarwch wedi ei ganolbwyntio, wrth gwrs, yn Ynys Môn, rwy'n ymwybodol bod llawer o bobl sy'n gweithio ar raglen Wylfa Newydd yn dod o rannau eraill o ogledd Cymru. Mae hwn wir yn brosiect o arwyddocâd rhanbarthol ac, yn wir, cenedlaethol o ran y sylfaen gyflogaeth. Yn wir, yn y sector niwclear yn ei chyfanrwydd, mae cymaint o alw am bobl fedrus fel bod cyflogeion yn fodlon teithio yn eang i gael gwaith. A dweud y gwir, mae un o'm ffrindiau gorau, sy'n byw ar gyrion yr Wyddgrug, yn teithio i Drawsfynydd bob dydd ar gyfer y prosiect datgomisiynu yno. Felly, mae gweithgareddau cysylltiedig â niwclear yn y rhanbarth o fudd enfawr i Gymru gyfan.
Credaf ei bod yn hanfodol bod gwaith ar y model ariannu amgen yn cael ei ddatblygu yn gyflym a, chyda chydweithrediad swyddogion Llywodraeth Cymru, rwyf i hefyd wedi addo i ddarparu nodyn briffio a diweddariadau rheolaidd i gydweithwyr mewn llywodraeth leol yn y gogledd. Rwy'n credu bod yr Aelod hefyd yn codi'r pwynt pwysig o chwilio am gyfleoedd eraill ar gyfer cyflogaeth yn y rhanbarth a ledled Cymru. Rwy'n credu y gallai'r ganolfan logisteg yn Heathrow y mae'r Aelod yn cyfeirio ati fod yn brosiect gweddnewidiol yng ngwaith Tata, ac edrychaf ymlaen at gael diweddariad ar y gwaith a wnaed yn ddiweddar i benderfynu lle y dylid lleoli'r ganolfan.
Ac, yn olaf, cyn belled ag y mae prosiectau seilwaith mawr yn y cwestiwn a buddsoddiadau mawr yn y cwestiwn, ni wnaf ailadrodd y pwyntiau y mae Aelodau eisoes wedi eu gwneud hyd yn hyn ynghylch siomiant i Gymru a methiannau i Gymru, ond byddwn yn dweud, mewn gwrthgyferbyniad, bod Llywodraeth Cymru yn parhau i gyflawni. Efallai ei fod yn eironi trist iawn, ar y diwrnod y clywsom ni am y methiant i fwrw ymlaen â Wylfa Newydd ar sail y model ariannu presennol, fy mod i yn y gogledd yn lansio dechrau'r gwaith ar ffordd osgoi newydd gwerth £135 miliwn Caernarfon i Bontnewydd. Hefyd, rydym ni'n darparu'r fasnachfraint gwerth £5 biliwn, ac mae'r ganolfan gonfensiwn ryngwladol ar fin cael ei chwblhau. Rydym ni wedi gwario mwy nag erioed o ran seilwaith yn y rhanbarth lle disgwyliwyd i Wylfa Newydd gael ei leoli, a lle rwy'n gobeithio y bydd yn dal i gael ei adeiladu.
Minister, thank you for your comments this afternoon, and also last Wednesday, and in particular last Wednesday where you fully endorsed the Welsh Government's support for nuclear energy, which obviously was a concern for some people given the recent leadership race that was undertaken within the Labour Party. But what is important to understand is, as Horizon and Hitachi have pointed out, this boils down to the funding model that's available to build this project. We are led to believe that the UK Government offered a strike price of £75 per megawatt. That clearly doesn't seem to have been in the ballpark so that Hitachi could press the 'go' button on this particular project. What is your assessment of what strike price is required to let this project go forward? And, ultimately, what's really important for the communities in north Wales, and in particular on Anglesey, is that the negotiations do not continue indefinitely but that a conclusion is brought about to those negotiations.
When do you think that the Governments at both ends of the M4 will be in a position to make a reasonable call on the development of this site so that, if Hitachi are unable to develop this site, other partners can be secured? Because this is the best site to develop a nuclear opportunity in Europe, not just in the UK, and it is vitally important that Hitachi as a company, if they feel they can't continue with this project, are replaced with an alternative vision that can develop the opportunities that very many Members around this Chamber have identified for jobs and prosperity on the Isle of Anglesey.
Gweinidog, diolch am eich sylwadau y prynhawn yma, a dydd Mercher diwethaf hefyd, ac yn enwedig dydd Mercher diwethaf pryd y gwnaethoch chi gymeradwyo'n llawn cefnogaeth Llywodraeth Cymru i ynni niwclear, a oedd yn amlwg yn bryder i rai pobl o ystyried y gystadleuaeth arweinyddiaeth ddiweddar a gynhaliwyd o fewn y Blaid Lafur. Ond yr hyn y mae'n bwysig ei ddeall, fel y mae Horizon a Hitachi wedi ei nodi, yw bod hyn yn fater o'r model ariannu sydd ar gael i adeiladu'r prosiect hwn yn y pen draw. Rydym ni'n cael ein harwain i gredu bod Llywodraeth y DU wedi cynnig pris taro o £75 y megawat. Mae'n amlwg nad yw'n ymddangos bod hynny wedi bod yn ddigon fel y gallai Hitachi bwyso'r botwm gwyrdd ar gyfer y prosiect penodol hwn. Beth yw eich asesiad chi o ba bris taro sydd ei angen i ganiatáu i'r prosiect hwn fynd rhagddo? Ac, yn y pen draw, yr hyn sy'n bwysig iawn i'r cymunedau yn y gogledd, ac yn enwedig ar Ynys Môn, yw nad yw trafodaethau yn parhau am gyfnod amhenodol ond bod y trafodaethau hynny yn cael eu cwblhau.
Pryd ydych chi'n credu y bydd y Llywodraethau ar ddau ben yr M4 mewn sefyllfa i wneud penderfyniad rhesymol ar ddatblygiad y safle hwn fel y gellir sicrhau partneriaid eraill os nad yw Hitachi yn gallu datblygu'r safle hwn? Oherwydd dyma'r safle gorau i ddatblygu cyfle niwclear yn Ewrop, nid yn unig yn y DU, ac mae'n hanfodol bwysig bod Hitachi fel cwmni, os bydd yn teimlo na all barhau gyda'r prosiect hwn, yn cael ei ddisodli gyda gweledigaeth amgen sy'n gallu datblygu'r cyfleoedd y mae llawer iawn o Aelodau o gwmpas y Siambr hon wedi eu nodi ar gyfer swyddi a ffyniant ar Ynys Môn.
Can I thank the Member for his question? And, of course, it's the funding model that is broken. I don't think it would be for me to judge the strike price that would be needed to take this forward, because negotiations have taken place in confidence, although the figures, I understand, are now out there in the open. What is required is an appraisal of an alternative funding model to be carried out as soon as possible, and I think the Member makes a very important point, in that the patience of individuals and the faith that individuals have in the region will be tested if this situation is not resolved either way as soon as possible.
And I think it's also important to say that there can be no more false hopes, false starts, because it takes a huge amount of will and investment by businesses and people to ramp up for activity on the sort of scale that we've seen in recent months and years. If and when—. And I hope that the project will go ahead. When it goes ahead, I would hope that businesses and individuals across the region will take full advantage of it. But, in order to do so, we have to maintain the momentum and the traction that's been developed in recent times, and so it does require further intervention by Government in terms of the Government being able to guarantee that it's doing everything possible to bring this project to Anglesey, that it clarifies very publicly the funding model and how it will work and whether it is feasible as soon as possible. We also would like wider assurances about wider implications for the regional economy of north Wales and how, in light of the decision, support could be turned to other areas of economic activity, for example, as I've already mentioned, the SMRs and digital infrastructure.
I think it's also important that we know what the UK Government will do to support skills development and the supply chain during the pause period. It's not just important for north Wales—it's important for the whole of Wales and, indeed, it spreads further: it's important for the whole of the nuclear arc and for Britain's energy security.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn? Ac, wrth gwrs, y model ariannu sydd wedi torri. Nid wyf i'n meddwl mai fy lle i fyddai nodi'r pris taro y byddai ei angen i fwrw ymlaen â hyn, gan fod trafodaethau wedi eu cynnal yn gyfrinachol, er bod y ffigurau, rwy'n deall, allan yn gyhoeddus erbyn hyn. Yr hyn sydd ei angen yw gwerthusiad o fodel ariannu amgen i gael ei gynnal cyn gynted â phosibl, ac rwy'n credu bod yr Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn, o'r safbwynt y bydd amynedd unigolion a'r ffydd sydd gan unigolion yn y rhanbarth yn cael eu herio os na chaiff y sefyllfa hon ei datrys y naill ffordd neu'r llall cyn gynted â phosibl.
Ac rwy'n credu ei bod hi hefyd yn bwysig dweud na ellir cael dim mwy o obeithion gwag, camgychwyniadau, oherwydd mae'n cymryd llawer iawn o ewyllys a buddsoddiad gan fusnesau a phobl i baratoi ar gyfer gweithgarwch ar y math o raddfa a welsom ni yn y misoedd a'r blynyddoedd diwethaf. Os a phan—. Ac rwy'n gobeithio y bydd y prosiect yn mynd rhagddo. Pan fydd yn mynd rhagddo, rwyf yn gobeithio y bydd busnesau ac unigolion ar draws y rhanbarth yn manteisio'n llawn arno. Ond, er mwyn gwneud hynny, mae'n rhaid i ni gynnal y momentwm a'r tyniant a ddatblygwyd yn ddiweddar, ac felly mae angen ymyrraeth bellach gan Lywodraeth o ran y Llywodraeth yn gallu sicrhau ei bod yn gwneud popeth posibl i ddod â'r prosiect hwn i Ynys Môn, ei bod yn egluro yn gyhoeddus iawn y model ariannu a sut y bydd yn gweithio a pha un a yw'n ymarferol cyn gynted â phosibl. Hoffem gael sicrwydd ehangach hefyd ynghylch goblygiadau ehangach i economi ranbarthol y gogledd a sut, yng ngoleuni'r penderfyniad, y gellid cyfeirio cymorth at feysydd eraill o weithgarwch economaidd, er enghraifft, fel yr wyf i wedi sôn eisoes, yr adweithyddion modiwlar bach a seilwaith digidol.
Credaf ei bod hi'n bwysig hefyd ein bod ni'n gwybod beth fydd Llywodraeth y DU yn ei wneud i gynorthwyo datblygiad sgiliau a'r gadwyn gyflenwi yn ystod y cyfnod oedi. Yn ogystal â bod yn bwysig i'r gogledd—mae'n bwysig i Gymru gyfan ac, yn wir, mae'n lledaenu ymhellach: mae'n bwysig i'r arc niwclear gyfan ac i ddiogelwch ynni Prydain.
Thank you. I have two more speakers, and if they promise me they will just ask questions I will call them both. Mark Isherwood.
Diolch. Mae gen i ddau siaradwr arall, ac os y gwnân nhw addo i mi mai dim ond gofyn cwestiynau y byddan nhw, byddaf yn galw ar y ddau ohonyn nhw. Mark Isherwood.
Diolch. [Laughter.] Thank you. Question: what will you now say to retract your statement last week that the Prime Minister had been in Japan the previous week and hadn't raised this, when the Prime Minister of Japan was actually in London, and she confirmed in the House of Commons that she had, as did the Secretary of State for Wales, who confirmed that he'd also met her in the House of Commons? She answered a question to Ian Lucas confirming she had. And, given that this increases the need for the growth deal, what dialogue have you had, or will you have, with UK Research and Innovation, the body that has £7 billion funding for a combined budget for purposes such as this, which I understand might be accessible to support the small modular reactors and advanced modular reactors to help fill any gap that's created and drive Trawsfynydd and north-west Wales as a European centre, and potentially as one of the global centres, for SMR and AMR development?
Diolch. [Chwerthin.] Diolch. Cwestiwn: beth wnewch chi ei ddweud nawr i dynnu yn ôl eich datganiad yr wythnos diwethaf bod Prif Weinidog y DU wedi bod yn Japan yr wythnos flaenorol a ddim wedi codi hyn, pryd yr oedd Prif Weinidog Japan yn Llundain mewn gwirionedd, ac y cadarnhawyd ganddi yn Nhŷ'r Cyffredin ei bod hi wedi, fel y gwnaeth Ysgrifennydd Gwladol Cymru, a gadarnhaodd ei fod yntau hefyd wedi cyfarfod â hi yn Nhŷ'r Cyffredin? Atebodd gwestiwn i Ian Lucas yn cadarnhau ei bod hi wedi. Ac, o ystyried bod hyn yn cynyddu'r angen am fargen twf, pa drafodaethau ydych chi wedi eu cael, neu y byddwch chi'n eu cael, gydag Ymchwil ac Arloesi yn y DU, y corff sydd â chyllid o £7 biliwn ar gyfer cyllideb gyfunol at ddibenion fel hyn, yr wyf i'n deall y gallai fod yn hygyrch i gynorthwyo'r adweithyddion modiwlaidd bach ac adweithyddion modiwlaidd uwch i helpu i lenwi unrhyw fwlch sy'n cael ei greu ac i ysgogi Trawsfynydd a gogledd-orllewin Cymru fel canolfan Ewropeaidd, ac o bosibl fel un o ganolfannau blaenllaw'r byd, ar gyfer datblygu adweithyddion modiwlar bach ac adweithyddion modiwlar uwch?
Look, I should just say at the outset that the development of SMRs will not make up for the potential loss of 9,000 jobs across north Wales and the rest of Wales. It simply will not. It will contribute to filling the gap, but one project alone, I'm afraid, is not the silver bullet. Of course, Innovate UK has been heavily involved of late in activities here in Wales. We look for every and all opportunity to draw down competitive funding for research and development and innovation in Wales, and, as the Member, I'm sure, is fully aware, we are now using the Government offices in London as a showcase for Welsh innovation in order to draw attention to what's taking place within our research institutions.
And with regard to the discussions that did or did not happen between the Prime Minister of Japan and the Prime Minister of the UK, it seems that conflicting statements are being made. In order to clarify exactly what was said, it may be useful to know what the response of the Japanese Prime Minister was to the supposed raising of queries by Theresa May.
Edrychwch, dylwn i ddweud ar y cychwyn na fydd datblygu adweithyddion modiwlar bach yn gwneud iawn am y golled bosibl o 9,000 o swyddi ar draws y gogledd a gweddill Cymru. Yn syml, ni fydd yn gwneud hynny. Bydd yn cyfrannu at lenwi'r bwlch, ond nid yw un prosiect yn unig, mae arnaf i ofn, yn fwled arian. Wrth gwrs, mae Innovate UK wedi chwarae rhan fawr mewn gweithgareddau yma yng Nghymru yn ddiweddar. Rydym ni'n chwilio am bob un cyfle i gael gafael ar gyllid cystadleuol ar gyfer ymchwil a datblygu ac arloesi yng Nghymru, ac, fel y mae'r Aelod yn gwbl ymwybodol, rwy'n siŵr, rydym ni'n defnyddio swyddfeydd y Llywodraeth yn Llundain erbyn hyn fel yn ffenestr siop ar gyfer arloesedd Cymru er mwyn tynnu sylw at yr hyn sy'n digwydd yn ein sefydliadau ymchwil.
Ac o ran y trafodaethau a gynhaliwyd neu na chynhaliwyd rhwng Prif Weinidog Japan a Phrif Weinidog y DU, mae'n ymddangos bod datganiadau croes i'w gilydd yn cael eu gwneud. Er mwyn egluro'n union yr hyn a ddywedwyd, efallai y byddai'n ddefnyddiol gwybod beth oedd ymateb Prif Weinidog Japan i ymholiadau tybiedig gan Theresa May.
Can I ask what light this might shed on the opportunities for other energy developments in north Wales, and in particular the north Wales tidal lagoon, a project that, of course, could create up to 20,000 jobs, has the potential to deliver significant contribution to the energy needs of Wales and the wider UK, and which, according to the firm that has put this project forward, has significant interest from investors around the world and can provide this energy at an affordable price? It seems to me that there's an opportunity here that we could potentially pursue as an alternative to Wylfa, given that it's been shelved for the time being, and I was wondering what work the Welsh Government might be able to do with the UK Government in order to make progress on this alternative scheme, which, of course, would also bring added benefits in terms of flood protection for the north Wales coast.
A gaf i ofyn pa oleuni y gallai hyn ei daflu ar y cyfleoedd ar gyfer datblygiadau ynni eraill yn y gogledd, a morlyn llanw Gogledd Cymru yn arbennig, prosiect a allai, wrth gwrs, greu hyd at 20,000 o swyddi, sydd â'r potensial i wneud cyfraniad sylweddol at anghenion ynni Cymru a'r DU ehangach, ac sydd, yn ôl y cwmni sydd wedi cynnig y prosiect hwn, â diddordeb sylweddol gan fuddsoddwyr ledled y byd ac a all ddarparu'r ynni hwn am bris fforddiadwy? Mae'n ymddangos i mi fod cyfle yma y gallem ni o bosibl ei ystyried fel dewis arall yn hytrach na Wylfa, o gofio iddo gael ei roi o'r neilltu am y tro, ac roeddwn i'n meddwl tybed pa waith y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud gyda Llywodraeth y DU er mwyn gwneud cynnydd ar y cynllun amgen hwn, a fyddai, wrth gwrs, hefyd yn dod â manteision ychwanegol o ran diogelwch rhag llifogydd ar gyfer arfordir y gogledd.
Yes. I recognise the points made by the Member for Clywd West. I think it's just important to restate the importance of finding a favourable funding model for the marine energy sector if we're going to take forward any of the proposals that have been put on the table, whether that's in the Swansea bay area or north Wales. I am aware of a number of proposals for tidal lagoons around Wales. I hope that these will be further explored at the marine energy summit that's taking place in Swansea next week, which, in light of the decision by Hitachi, I think has taken on additional significance.
I think what's also important to state about tidal lagoons is that we must examine not just their potential to create jobs and create economic development and not only consider their role in providing clean, renewable energy but also their role in potentially building places and defining places. I think all of us in this Chamber—well, certainly most of us in this Chamber—would like Wales to be recognised as the renewables nation. In order to reach that point, I don't think we should play off—and there's always a risk of this happening—one region against another region in Wales or one project against another. I think it's fair to say that most people in this Chamber would like to see multiple tidal lagoons around Wales, and most people in this Chamber would like to see a variety of renewable energy sources being deployed as wide and far as possible.
Ie. Rwy'n cydnabod y pwyntiau a wnaed gan yr Aelod dros Orllewin Clwyd. Rwy'n credu ei bod hi yr un mor bwysig i ailddatgan pwysigrwydd dod o hyd i fodel ariannu ffafriol ar gyfer sector ynni'r môr os ydym ni'n mynd i fwrw ymlaen ag unrhyw un o'r cynigion a roddwyd ar y bwrdd, boed hynny yn ardal bae Abertawe neu yn y gogledd. Rwy'n ymwybodol o nifer o gynigion ar gyfer morlynnoedd llanw ledled Cymru. Rwy'n gobeithio y caiff y rhain eu hymchwilio ymhellach yn yr uwchgynhadledd ynni'r môr sy'n cael ei chynnal yn Abertawe yr wythnos nesaf, sydd, yng ngoleuni'r penderfyniad gan Hitachi, ag arwyddocâd ychwanegol erbyn hyn rwy'n credu.
Rwy'n credu mai'r hyn y mae hefyd yn bwysig ei ddweud am forlynnoedd llanw yw bod yn rhaid i ni archwilio nid yn unig eu potensial i greu swyddi a chreu datblygiad economaidd ac nid yn unig ystyried eu swyddogaeth o ran darparu ynni glân, adnewyddadwy, ond hefyd eu swyddogaeth o ran adeiladu lleoedd a diffinio lleoedd, o bosibl. Rwy'n credu yr hoffai pob un ohonom ni yn y Siambr hon—wel, y rhan fwyaf ohonom ni yn y Siambr hon, yn sicr—yn hoffi i Gymru gael ei chydnabod fel y wlad ynni adnewyddadwy. Er mwyn cyrraedd y pwynt hwnnw, nid wyf i'n credu y dylem ni—ac mae risg bob amser y bydd hyn yn digwydd—roi un rhanbarth mewn cystadleuaeth yn erbyn rhanbarth arall yng Nghymru neu un prosiect yn erbyn y llall. Credaf ei bod hi'n deg i ddweud yr hoffai'r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr hon weld sawl morlyn llanw ledled Cymru, ac yr hoffai'r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr hon weld amrywiaeth o ffynonellau ynni adnewyddadwy yn cael eu defnyddio mor eang a chyn belled â phosibl.
Thank you very much, Minister. Thank you.
Diolch yn fawr iawn, Gweinidog. Diolch.
We go to item 1 on the agenda, then, and questions to the First Minister. The first question this afternoon is from Michelle Brown.
Awn i eitem 1 ar yr agenda, felly, a chwestiynau i'r Prif Weinidog. Daw'r cwestiwn cyntaf y prynhawn yma gan Michelle Brown.
1. Pa asesiad y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud o'r rheswm pam mae'r gyfradd ymosodiadau rhyw yn uwch yng Nghymru na'r nifer cyfartalog ar gyfer y DU? OAQ53273
1. What assessment has the Welsh Government made of why the rate of sex attacks in Wales is higher than the UK average? OAQ53273
Assessing the rate of sex attacks is complex, and reporting rates are affected by a wide range of factors. The Welsh Government regularly discusses the contribution that devolved public services can make in this area with police and crime commissioners and others.
Mae asesu'r gyfradd ymosodiadau rhyw yn gymhleth, a chaiff cyfraddau adrodd eu heffeithio gan amrywiaeth eang o ffactorau. Mae Llywodraeth Cymru yn trafod yn rheolaidd y cyfraniad y gall gwasanaethau cyhoeddus datganoledig ei wneud yn y maes hwn gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu ac eraill.
Thank you for that answer, First Minister. A woman who has conceived via rape faces a set of decisions that most people would find incomprehensibly difficult to make. She ought to be able to be certain that having to see or have her rapist be part of her child's future life is not a factor that needs considering when making any of those decisions. Recently, Sammy Woodhouse, a rape and child grooming ring survivor, who is bringing up the son she conceived through rape, has urged the UK Government to change the law to ensure that rapist fathers do not gain rights over their victims' children. She was 15 when she was raped and got pregnant.
My office has been in contact with Sammy, who is now bravely using her experiences to fight for change for women like her across the UK, including Wales, and she wants me to ask you if your Government would support such a law change. I appreciate that family law is reserved, but I'm sure that Welsh Government's moral support on the issue would mean much to Sammy and the women for whom she speaks. So, First Minister, will you add your voice to mine and Sammy's to make sure that fathers of children born from rape or abuse can never gain access to their children against the consent of the raped mother?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Mae menyw sydd wedi mynd yn feichiog yn sgil treisiad yn wynebu cyfres o benderfyniadau y byddai'r rhan fwyaf o bobl yn ei chael yn annealladwy o anodd eu gwneud. Dylai allu fod yn sicr nad yw gorfod gweld y sawl a wnaeth ei threisio nac iddo fod yn rhan o fywyd ei phlentyn yn y dyfodol yn ffactor y mae angen ei ystyried wrth wneud unrhyw un o'r penderfyniadau hynny. Yn ddiweddar, mae Sammy Woodhouse, rhywun sydd wedi goroesi trais a chylch paratoi plant i bwrpas rhyw, sy'n magu'r mab y gwnaeth hi feichiogi ag ef yn sgil trais, wedi annog Llywodraeth y DU i newid y gyfraith er mwyn sicrhau nad yw tadau sy'n dreiswyr yn ennill hawliau dros blant eu dioddefwyr. Roedd yn 15 oed pan gafodd ei threisio a dod yn feichiog.
Mae fy swyddfa i wedi bod mewn cysylltiad â Sammy, sydd erbyn hyn yn defnyddio ei phrofiadau yn ddewr i ymladd dros newid i fenywod fel hi ar draws y DU, gan gynnwys Cymru, ac mae hi eisiau i mi ofyn i chi a fyddai eich Llywodraeth yn cefnogi newid cyfraith o'r fath. Rwy'n sylweddoli bod cyfraith teulu wedi ei chadw yn ôl, ond rwy'n siŵr y byddai cefnogaeth foesol Llywodraeth Cymru ar y mater yn golygu llawer i Sammy a'r menywod y mae hi'n siarad ar eu rhan. Felly, Prif Weinidog, a wnewch chi ychwanegu eich llais at fy llais i ac at lais Sammy i wneud yn siŵr na chaiff tadau plant sy'n cael eu geni yn sgil trais neu gam-drin byth gael mynediad at eu plant yn groes i ewyllys y fam a dreisiwyd?
Well, Dirprwy Lywydd, it is almost impossible to imagine the distress that is caused to any individual in the circumstances that the Member has just outlined. She is right, course, that the change in the law that is being sought is something that only the UK Government has the authority to bring about. If the Member did have information that it was possible to share with my office to provide some further background to the case that she has raised on the floor this afternoon, I'd be very happy to consider that in the context that she's raised.
Wel, Dirprwy Lywydd, mae bron yn amhosibl dychmygu'r trallod a achosir i unrhyw unigolyn o dan yr amgylchiadau y mae'r Aelod newydd eu hamlinellu. Mae hi'n iawn, wrth gwrs, bod y newid i'r gyfraith a geisir yn rhywbeth mai dim ond Llywodraeth y DU sydd â'r awdurdod i'w wneud. Pe byddai gan yr Aelod wybodaeth y byddai'n bosibl ei rhannu â'm swyddfa i er mwyn darparu rhywfaint o gefndir ychwanegol i'r achos a godwyd ganddi ar y llawr y prynhawn yma, byddwn yn fodlon iawn i ystyried hynny yn y cyd-destun a godwyd ganddi.
First Minister, sex attacks and other similar offences against an individual are horrific examples of the darkest and most disturbed corners of our society, be the victim a man, a woman or a child. Such treatment is abhorrent, illegal and most certainly immoral. In addition to sex attacks, though, we have a worryingly high known rate of domestic abuse and sexual violence across England and Wales. Indeed, in the year ending March 2018, an estimated 2 million adults aged 16 to 59 years experienced domestic abuse in the last year. That is 695,000 men and 1.3 million women. Now, with regard to the latter, Baroness Hale, the president of the Supreme Court, recently commented that:
'Domestic violence and abuse is still all too common and, according to a recent study, a frequent reason why women now lose their children into the care system.'
First Minister, will you clarify what further steps can be taken? I do appreciate that a lot of work had gone on by your Welsh Government previously, but there needs to be more. So, what steps will you take to ensure that there is a reduction of sex attacks in Wales and domestic abuse and sexual violence, and that, where there is proven abuse to victims, they don't then see their children being lost to the care system across Wales?
Prif Weinidog, mae ymosodiadau rhyw a throseddau tebyg eraill yn erbyn unigolyn yn enghreifftiau erchyll o gorneli tywyllaf a mwyaf cythryblus ein cymdeithas, pa un a yw'r dioddefwr yn ddyn, yn fenyw neu'n blentyn. Mae triniaeth o'r fath yn wrthun, yn anghyfreithlon ac yn sicr yn anfoesol. Yn ogystal ag ymosodiadau rhyw, fodd bynnag, mae gennym ni gyfradd hysbys sy'n bryderus o uchel o gam-drin domestig a thrais rhywiol ledled Cymru a Lloegr. Yn wir, yn y flwyddyn a ddaeth i ben ym mis Mawrth 2018, dioddefodd tua 2 filiwn o oedolion 16 i 59 oed gam-drin domestig yn ystod y flwyddyn ddiwethaf. Mae hynny'n 695,000 o ddynion ac 1.3 miliwn o fenywod. Nawr, o ran yr olaf, dywedodd y Farwnes Hale, llywydd y Goruchaf Lys, yn ddiweddar:
Mae trais a cham-drin domestig yn dal i fod yn rhy gyffredin o lawer ac, yn ôl astudiaeth ddiweddar, yn rheswm mynych pam mae menywod yn colli eu plant i'r system ofal erbyn hyn.
Prif Weinidog, a wnewch chi egluro pa gamau eraill y gellir eu cymryd? Rwy'n sylweddoli bod wedi llawer o waith wedi ei wneud gan eich Llywodraeth Cymru yn flaenorol, ond mae angen gwneud mwy. Felly, pa gamau wnewch chi eu cymryd i sicrhau bod gostyngiad i nifer yr ymosodiadau rhyw yng Nghymru a cham-drin domestig a thrais rhywiol, a, lle ceir prawf o gam-drin dioddefwyr, nad ydyn nhw wedyn yn gweld eu plant yn cael eu colli i'r system ofal ledled Cymru?
I thank the Member for that important supplementary question. She is quite right that a great deal of work has gone on across this Chamber, including putting on the statute book the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015. It has been followed up. We have trained 135,000 professionals to recognise the signs of domestic violence here in Wales so that it doesn't go unreported or unattended, and we are investing £5 million in this financial year in grants under that Act to local authorities and third sector organisations to be able to make sure that we are able to follow through on the issues that the Member has raised.
She will know that I have previously referred to the rates at which children are taken away from families here in Wales, and circumstances in which women lose their children as a result of abuse that they have suffered is clearly unacceptable as a course of action and will be part of a new focus that I want the Government to place on making sure that we do everything we can to help families through difficult periods and to help families to stay together, rather than thinking that removing children from families is always the best way of responding to difficulty and distress.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol pwysig yna. Mae yn llygad ei lle bod llawer iawn o waith wedi ei wneud ar draws y Siambr hon, gan gynnwys rhoi Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 ar y llyfr statud. Fe ddilynwyd hynny. Rydym ni wedi hyfforddi 135,000 o weithwyr proffesiynol i adnabod arwyddion trais domestig yma yng Nghymru fel nad yw'n mynd heb ei adrodd neu heb gael sylw, ac rydym ni'n buddsoddi £5 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon mewn grantiau o dan y Ddeddf honno i awdurdodau lleol a sefydliadau trydydd sector i allu gwneud yn siŵr ein bod ni'n gallu gwneud gwaith dilynol ar y materion y mae'r Aelod wedi eu codi.
Bydd hi'n gwybod fy mod i wedi cyfeirio yn y gorffennol at y cyfraddau y mae plant yn cael eu cymryd oddi wrth eu teuluoedd yma yng Nghymru, ac mae amgylchiadau pan fo menywod yn colli eu plant o ganlyniad i gam-drin y maen nhw wedi ei ddioddef yn amlwg yn annerbyniol fel cam gweithredu a bydd yn rhan o bwyslais newydd yr wyf i eisiau i'r Llywodraeth ei roi ar wneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud popeth o fewn ein gallu i helpu teuluoedd trwy gyfnodau anodd ac i helpu teuluoedd i aros gyda'i gilydd, yn hytrach na meddwl mai cymryd plant oddi wrth deuluoedd yw'r ffordd orau bob amser o ymateb i anhawster a thrallod.
Thank you. Question 2—I've agreed that question 2 and question 7 will be grouped, so question 2, Leanne Wood.
Diolch. Cwestiwn 2—rwyf i wedi cytuno y bydd cwestiwn 2 a chwestiwn 7 yn cael eu grwpio, felly cwestiwn 2, Leanne Wood.
2. Sut y mae Llywodraeth Cymru wedi ymateb i ffigurau sy'n dangos mai yng Nghymru y mae'r gyfradd garcharu uchaf yng ngorllewin Ewrop? OAQ53272
2. How has the Welsh Government responded to figures showing that Wales has the highest incarceration rate in western Europe? OAQ53272
7. Pa drafodaethau y mae'r Prif Weinidog wedi eu cael yng ngoleuni ffigurau sy'n dangos mai yng Nghymru y mae'r gyfradd garcharu uchaf yng ngorllewin Ewrop? OAQ53267
7. What discussions has the First Minister had in light of figures showing that Wales has the highest imprisonment rate in western Europe? OAQ53267
I thank the Member for that question. Deputy Minister Jane Hutt met with Dr Robert Jones, author of the factfile report to which Leanne Wood refers, on 17 January to discuss its key findings. We will continue to work closely with the Ministry of Justice to explore the report fully and understand what this means for Wales.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Dirprwy Weinidog, cafodd Jane Hutt gyfarfod â Dr Robert Jones, awdur yr adroddiad ffeil ffeithiau y mae Leanne Wood yn cyfeirio ato, ar 17 Ionawr i drafod ei ganfyddiadau allweddol. Byddwn yn parhau i weithio'n agos â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder i ystyried yr adroddiad yn llawn a deall beth y mae hyn yn ei olygu i Gymru.
The report produced last week by the Wales Governance Centre shows that we have the highest incarceration rate in Europe, and it's, in fact, double that of the north of Ireland. Also contained in the report is the fact that this high incarceration rate is despite the fact that Wales has a lower crime rate than England every year between 2013 and 2017. From my background as a former probation officer, I know first hand the devastation that custodial sentences can bring to people. It can end careers, it can end marriages, it can result in homelessness. The Westminster criminal justice system is clearly not working for Wales. In fact, it seems to be punishing Wales. Will you make a push to devolve the criminal justice system as a key priority for your Government, in order to prevent more lives being ruined in Wales? And will you agree to push for the reunification of the whole of the probation service back within the public sector, as, without safe community sentence options, the incarceration rate is going to keep going up?
Mae'r adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru yn dangos bod gennym ni'r gyfradd garcharu uchaf yn Ewrop, ac mae, mewn gwirionedd, ddwywaith yn fwy na chyfradd ardal ogleddol Iwerddon. Hefyd wedi ei chynnwys yn yr adroddiad mae'r ffaith bod y gyfradd garcharu uchel hon er gwaethaf y ffaith bod gan Gymru gyfradd droseddu is na Lloegr bob blwyddyn rhwng 2013 a 2017. O fy nghefndir fel cyn swyddog prawf, gwn yn uniongyrchol y dinistr y gall dedfrydau o garchar ei achosi i bobl. Gall roi terfyn ar yrfaoedd, gall chwalu priodasau, gall arwain at ddigartrefedd. Mae'n amlwg nad yw system cyfiawnder troseddol San Steffan yn gweithio i Gymru. Yn wir, mae'n ymddangos ei bod yn cosbi Cymru. A wnewch chi wthio i gael datganoli'r system cyfiawnder troseddol fel blaenoriaeth allweddol i'ch Llywodraeth, er mwyn atal mwy o fywydau rhag cael eu difetha yng Nghymru? Ac a wnewch chi gytuno i wthio am i'r gwasanaeth prawf cyfan gael ei ailuno o fewn y sector cyhoeddus, oherwydd, heb ddewisiadau dedfrydau cymunedol diogel, mae'r gyfradd garcharu yn siŵr o godi?
I thank the Member for that important supplementary question, and agree with a great deal of what she said in introducing the question. The big picture in criminal justice in England and Wales has been the same for nearly a quarter of a century. Recorded crime rates are falling, fewer people are appearing before the courts, yet more people are being sent to prison and for longer. That is not an acceptable set of circumstances to the Welsh Government, and it's particularly unacceptable in the circumstances that Leanne Wood referred to, where, for example, as the fact file tells us, a quarter of the women who are sent to prison in Wales are sent to prison for less than a month. And yet, in a month, you can lose your home, you can lose your job, you can lose your children—in the way that Janet Finch-Saunders identified—and these are for non-violent offences and, in some cases, for offences that are being committed for the very first time. That serves nobody. It serves neither the individual, the victims, nor society as a whole.
I want, Dirprwy Lywydd, to take a practical approach to devolution of the criminal justice system. I don't want us to miss out on practical actions that we could achieve by searching for something that is beyond our ability to deliver. So, I believe that there are three areas with which we should begin as a focus. We should seek the devolution of the youth justice system, we should seek the devolution of the probation service to Wales, and we should seek new powers in relation to women offenders. Those are the areas of the criminal justice system that sit closest to the responsibilities that are already devolved and where we could make the most immediate difference. I think, in a practical way, we should focus on those aspects first, and if we can secure their devolution to Wales, then we will be able to move on from there into the other aspects that would follow.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol pwysig yna, ac rwy'n cytuno â llawer iawn o'r hyn a ddywedodd wrth gyflwyno'r cwestiwn. Mae'r darlun cyffredinol o ran cyfiawnder troseddol yng Nghymru a Lloegr wedi bod yr un fath ers bron i chwarter canrif. Mae cyfraddau troseddau a gofnodir yn gostwng, mae llai o bobl yn ymddangos gerbron y llysoedd, ac eto mae mwy o bobl yn cael eu hanfon i'r carchar ac am fwy o amser. Nid yw honno'n gyfres dderbyniol o amgylchiadau i Lywodraeth Cymru, ac mae'n arbennig o annerbyniol yn yr amgylchiadau y cyfeiriodd Leanne Wood atyn nhw, pan, er enghraifft, fel y mae'r ffeil ffeithiau yn ei ddweud wrthym ni, fod chwarter y menywod sy'n cael eu hanfon i'r carchar yng Nghymru yn cael eu hanfon i'r carchar am lai na mis. Ac eto, mewn mis, gallwch golli eich cartref, gallwch golli eich swydd, gallwch golli eich plant—yn y modd y nododd Janet Finch-Saunders—ac mae'r rhain am droseddau di-drais ac, mewn rhai achosion, am droseddau sy'n cael eu cyflawni am y tro cyntaf. Nid yw hynny o fudd i neb. Nid yw o fudd i'r unigolyn, y dioddefwyr, na'r gymdeithas yn gyffredinol.
Hoffwn, Dirprwy Lywydd, fabwysiadu dull ymarferol o ddatganoli'r system cyfiawnder troseddol. Nid wyf eisiau i ni beidio â chael y camau ymarferol y gallem ni eu cymryd drwy chwilio am rywbeth sydd y tu hwnt i'n gallu i'w gyflawni. Felly, rwy'n credu bod tri maes y dylem ni ddechrau â nhw fel pwyslais. Dylem ni geisio datganoli'r system cyfiawnder ieuenctid, dylem ni geisio datganoli'r gwasanaeth prawf i Gymru, a dylem ni geisio pwerau newydd o ran troseddwyr benywaidd. Dyna'r rhannau o'r system cyfiawnder troseddol sydd agosaf at y cyfrifoldebau sydd wedi'u datganoli eisoes a lle y gallem ni wneud y gwahaniaeth mwyaf uniongyrchol. Rwy'n credu, mewn ffordd ymarferol, y dylem ni ganolbwyntio ar yr agweddau hynny yn gyntaf, ac os gallwn ni sicrhau eu bod yn cael eu datganoli i Gymru, yna byddwn yn gallu symud ymlaen o'r fan honno i'r agweddau eraill a fyddai'n dilyn.
I thank the First Minister for his responses to Leanne Wood. I feel, Deputy Llywydd, I have to convey that we need a bit more ambition. I fully understand what the First Minister is saying, in that if we can get youth justice devolved very quickly, if we can get the probation service devolved very quickly, and if we can get additional powers on women offenders, that would be welcome. But that still leaves—. The majority of people going into the prison system are actually adult men, and we know the devastating effect that that can have on them and on, of course, their families, as he rightly points out.
With regard to the probation service, I'm sure the First Minister is aware that the rates of sickness for probation officers in the privatised elements of the service are three times higher than those in the National Probation Service. It's clearly not a system that is working, and while we very much welcome the steps that are being taken towards creating a Welsh probation service, it's my understanding that, at the moment, that would only include one-to-one work with offenders. Now, if we are to reduce, as the First Minister has identified he wishes to do, the rate of custodial sentences in Wales, we have to have stronger and more credible rehabilitative community penalties. So, as part of his work to seek the devolution of the probation service, will he seek as a matter of urgency to ensure that responsibilities for group work and for what was called community service for unpaid work—which is, of course, seen as a credible sentence by the community, because they can see the element of punishment there—are included in any developments of a Welsh probation service, because otherwise we'll have a split system and won't be able to be consistent?
Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ymatebion i Leanne Wood. Rwy'n teimlo, Dirprwy Lywydd, bod yn rhaid i mi gyfleu bod angen ychydig mwy o uchelgais arnom. Rwy'n deall yn llwyr yr hyn y mae'r Prif Weinidog yn ei ddweud, o'r safbwynt os gallwn ni gael cyfiawnder ieuenctid wedi'i ddatganoli yn gyflym iawn, ac os gallwn ni gael pwerau ychwanegol o ran troseddwyr benywaidd, byddai hynny i'w groesawu. Ond mae hynny'n dal i adael—. Dynion sy'n oedolion yw mwyafrif y bobl sy'n mynd i mewn i'r system carchardai mewn gwirionedd, ac rydym ni'n ymwybodol o'r effaith ddinistriol y gall hynny ei chael arnyn nhw ac ar eu teuluoedd, wrth gwrs, fel y mae e'n ei ddweud yn briodol.
O ran y gwasanaeth prawf, rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn ymwybodol bod cyfraddau salwch swyddogion prawf yn yr elfennau o'r gwasanaeth sydd wedi eu preifateiddio dair gwaith yn uwch na'r rhai yn y Gwasanaeth Prawf Cenedlaethol. Mae'n amlwg nad yw'n system sy'n gweithio, ac er fy mod i'n croesawu'n fawr y camau sy'n cael eu cymryd tuag at greu gwasanaeth prawf Cymru, fy nealltwriaeth i yw, ar hyn o bryd, y byddai hwnnw'n cynnwys gwaith un i un gyda throseddwyr yn unig. Nawr, os ydym ni'n mynd i leihau, fel y mae'r Prif Weinidog wedi nodi y mae'n dymuno ei wneud, cyfradd y dedfrydau o garchar yng Nghymru, mae'n rhaid i ni gael cosbau cymunedol adsefydlu cryfach a mwy credadwy. Felly, yn rhan o'i waith i geisio datganoli'r gwasanaeth prawf, a wnaiff ef geisio fel mater o frys sicrhau bod cyfrifoldebau am waith grŵp a'r hyn a alwyd yn wasanaeth cymunedol am waith di-dâl — sydd, wrth gwrs, yn cael ei ystyried fel dedfryd gredadwy gan y gymuned, gan eu bod yn gallu gweld yr elfen o gosb yn hynny o beth—yn cael eu cynnwys mewn unrhyw ddatblygiadau o wasanaeth prawf Cymru, oherwydd fel arall bydd gennym ni system ranedig ac ni fyddwn yn gallu bod yn gyson?
I thank Helen Mary Jones for that follow-up question. I should have said in my answer to Leanne Wood that, of course, I do completely support the reunification of the two severed parts of the probation service. While I welcome the steps that are being taken in relation to the probation service in Wales already, there is more that we need to do, and to go beyond that prospectus. And we know, Dirprwy Lywydd—the frustrating thing is that we know what works: we know that a system in which we have maximum diversion away from the system to early intervention and prevention; when it is necessary to intervene, we intervene in the minimum necessary way; and we manage the whole system. Changing the way the system works will always be quicker than trying to change individuals within it. And we know that works, because the figures in the fact file demonstrate that—whereas in other areas, including young men, we are not doing as well as elsewhere—in youth justice, the achievements in Wales outstrip those beyond our border. So, we know that we have a prescription that works; we know that we have a prescription that protects victims and promotes community safety.
I want to be ambitious, Diprwy Lywydd, in this field, too, but I want particularly to be achieving. I want us to do those things that we know will make a difference and make that difference most immediately, and focusing on those aspects of the criminal justice system that are closest to the responsibilities we already hold, I think, is the way that we will see progress in this area.
Diolchaf i Helen Mary Jones am y cwestiwn dilynol yna. Dylwn fod wedi dweud yn fy ateb i Leanne Wood fy mod i, wrth gwrs, yn cefnogi'n llwyr ailuno'r ddwy ran a wahanwyd o'r gwasanaeth prawf. Er fy mod i'n croesawu'r camau sydd eisoes yn cael eu cymryd o ran y gwasanaeth prawf yng Nghymru, mae mwy y mae angen i ni ei wneud, a mynd y tu hwnt i'r prosbectws hwnnw. Ac rydym ni'n gwybod, Dirprwy Lywydd—yr hyn sy'n achosi rhwystredigaeth yw ein bod ni'n gwybod beth sy'n gweithio: rydym ni'n gwybod bod system lle mae gennym ni'r arallgyfeiriad mwyaf posibl o'r system i ymyrraeth gynnar ac atal; pan fydd angen ymyrryd, rydym ni'n ymyrryd ddim ond mewn modd cwbl angenrheidiol; ac rydym ni'n rheoli'r system gyfan. Bydd newid y ffordd y mae'r system yn gweithio bob amser yn gynt na cheisio newid unigolion y tu mewn iddi. Ac rydym ni'n gwybod bod hynny'n gweithio, oherwydd mae'r ffigurau yn y ffeil ffeithiau yn dangos hynny—ond mewn meysydd eraill, gan gynnwys dynion ifanc, nid ydym yn gwneud cystal ag mewn meysydd eraill—ym maes cyfiawnder ieuenctid, mae'r cyflawniadau yng Nghymru yn fwy na'r rhai y tu hwnt i'n ffiniau. Felly, rydym ni'n gwybod bod gennym ni bresgripsiwn sy'n gweithio; rydym ni'n gwybod bod gennym ni bresgripsiwn sy'n diogelu dioddefwyr ac yn hyrwyddo diogelwch cymunedol.
Rwyf i eisiau bod yn uchelgeisiol, Dirprwy Lywydd, yn y maes hwn, hefyd, ond yn arbennig, rwyf i eisiau bod yn cyflawni . Rwyf i eisiau i ni wneud y pethau hynny yr ydym ni'n gwybod fydd yn gwneud gwahaniaeth ac yn gwneud y gwahaniaeth hwnnw yn y modd mwyaf uniongyrchol, a chanolbwyntio ar yr agweddau hynny ar y system cyfiawnder troseddol sydd agosaf at y cyfrifoldebau sydd gennym ni eisoes, rwy'n credu, yw'r modd y byddwn ni'n gweld cynnydd yn y maes hwn.
First Minister, you've already mentioned that one in four women have sentences of less than one month, but the report also highlighted that more than 68 per cent of those sentences were for 12 months or less—very small sentences—and, as such, we need to look at the guidelines for that. Now, yesterday, I was welcoming the decision and the announcement by the business Minister in London to actually say that the superprison in Port Talbot was no longer viable, it was scrap, effectively, but then dismayed to hear that he was still looking at superprisons elsewhere in south Wales.
Superprisons are just warehousing mechanisms. They're not actually helping individuals stop reoffending. So, if we want to take some action in the Welsh Government, there's an easy way: don't work with the UK Government for more superprisons. Will you convey to the Ministry of Justice how the Welsh Government does not agree with superprisons as a solution, has different approaches, and, in fact, that we need to look at reducing these sentencing guidelines so that not so many people have to go there in the first place?
Prif Weinidog, rydych chi eisoes wedi sôn bod un o bob pedair o fenywod yn derbyn dedfrydau o lai na mis, ond amlygodd yr adroddiad hefyd bod mwy na 68 y cant o'r dedfrydau hynny am flwyddyn neu lai—dedfrydau byr iawn—ac, fel y cyfryw, mae angen i ni edrych ar y canllawiau ar gyfer hynny. Nawr, ddoe, roeddwn i'n croesawu'r penderfyniad a'r cyhoeddiad gan y Gweinidog yn Llundain i ddweud mewn gwirionedd nad oedd y carchar mawr ym Mhort Talbot yn ddichonadwy mwyach, ei fod yn sgrap i bob pwrpas, ond yn siomedig dros ben wedyn i glywed ei fod yn dal i ystyried carchardai mawr mewn mannau eraill yn ne Cymru.
Mecanweithiau warysu yn unig yw carchardai mawr. Nid ydyn nhw'n helpu unigolion i roi'r gorau i aildroseddu. Felly, os ydym eisiau cymryd camau yn Llywodraeth Cymru, mae ffordd hawdd o wneud hynny: peidiwch â gweithio gyda Llywodraeth y DU ar fwy o garchardai mawr. A wnewch chi gyfleu i'r Weinyddiaeth Gyfiawnder nad yw Llywodraeth Cymru yn cytuno â charchardai mawr fel ateb, bod ganddi wahanol ddulliau, ac, yn wir, bod angen i ni geisio lleihau'r canllawiau dedfrydu hyn fel nad oes yn rhaid i gymaint o bobl fynd yno yn y lle cyntaf?
Well, let me agree with what David Rees has said. We want fewer people to go to prison in the first place. I do not believe that building more prison places is the right way to solve the crisis in our criminal justice system. I do absolutely recognise that people are held in conditions in Wales and in England that are not acceptable in the twenty-first century. Swansea is the tenth most overcrowded prison in England and Wales, and the Victorian conditions in which people are held in parts of the prison estate are not acceptable and there is a need to make sure that those are replaced, but building more prison places is not the answer. I was reminded of what Alexander Paterson—a prison commissioner in the 1920s—said when he said,
'Wherever prisons are built, Courts will make use of them. If no prison is handy, some other way of dealing with the offender will possibly be discovered.'
That was true 100 years ago, and it's true again today. We made clear last year in April and November our view as a Welsh Government about developing superprisons here in south Wales. We've had no further discussion with the Ministry of Justice on this matter since. My colleague Jane Hutt is seeking a meeting with the Minister for justice and Ministers in the Home Office to discuss the fact file report, and it'll be an opportunity to restate our position face to face.
Wel, gadewch i mi gytuno â'r hyn y mae David Rees wedi ei ddweud. Rydym ni eisiau i lai o bobl fynd i'r carchar yn y lle cyntaf. Nid wyf i'n credu mai adeiladu mwy o garchardai yw'r ffordd iawn o ddatrys yr argyfwng yn ein system cyfiawnder troseddol. Rwy'n cydnabod yn llwyr fod pobl yn cael eu cadw mewn amodau yng Nghymru ac yn Lloegr nad ydyn nhw'n dderbyniol yn yr unfed ganrif ar hugain. Abertawe yw'r degfed carchar mwyaf gorlawn yng Nghymru a Lloegr, ac nid yw'r amodau Fictoraidd y mae pobl yn cael eu cadw ynddynt mewn rhannau o'r ystâd carchardai yn dderbyniol ac mae angen gwneud yn siŵr bod y rheini'n cael eu disodli, ond nid adeiladu mwy o garchardai yw'r ateb. Cefais fy atgoffa o'r hyn a ddywedodd Alexander Paterson—comisiynydd carchardai yn y 1920au—pan ddywedodd:
Lle bynnag y bydd carchardai yn cael eu hadeiladu, bydd Llysoedd yn gwneud defnydd ohonynt. Os nad oes carchar ar gael, mae'n bosibl y bydd rhyw ffordd arall o ymdrin â'r troseddwr yn cael ei darganfod.
Roedd hynny'n wir 100 mlynedd yn ôl, ac mae'n wir eto heddiw. Fe wnaed yn eglur ein barn ni fel Llywodraeth Cymru ar ddatblygu carchardai mawr yma yn ne Cymru y llynedd ym mis Ebrill a mis Tachwedd. Nid ydym ni wedi cael unrhyw drafodaeth bellach gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar y mater hwn ers hynny. Mae fy nghyd-Aelod Jane Hutt yn ceisio cael cyfarfod â'r Gweinidog dros gyfiawnder a Gweinidogion yn y Swyddfa Gartref i drafod yr adroddiad ffeil ffeithiau, a bydd yn gyfle i ailddatgan ein safbwynt wyneb yn wyneb.
Of course, we already know that the prison and probation service in Wales will be responsible for probation again from 2020 in Wales, with a focus on communities, community sentencing and rehabilitation. But, given that the Wales Governance Centre analysis that this question originally related to found that under the Westminster criminal justice system, as it was earlier termed, the total number of prison sentences in England between 2010-17 dropped 16 per cent but went up 0.3 per cent, and that custodial sentences imposed by magistrates in Wales went up 12 per cent, what dialogue will you endeavour to have, perhaps, with the judiciary, with the magistracy, to establish their reasons within Wales for this, when I know, many years ago, in taking evidence in Assembly committee, when similar geographical differences were found, they put a case to us that we were able to consider?
Rydym ni eisoes yn gwybod, wrth gwrs, y bydd y gwasanaeth carchardai a'r gwasanaeth prawf yng Nghymru yn gyfrifol am y system brawf eto o 2020 yng Nghymru, gyda phwyslais ar gymunedau, dedfrydu cymunedol ac adsefydlu. Ond, o ystyried bod y dadansoddiad gan Ganolfan Llywodraethiant Cymru yr oedd y cwestiwn hwn yn ymwneud ag ef yn wreiddiol wedi canfod bod cyfanswm y dedfrydau o garchar yn Lloegr rhwng 2010-17 o dan system cyfiawnder troseddol San Steffan, fel y'i galwyd yn gynharach, wedi gostwng gan 16 y cant, ond wedi cynyddu gan 0.3 y cant, a bod y dedfrydau o garchar a orfodwyd gan ynadon yng Nghymru wedi cynyddu gan 12 y cant, pa ddeialog wnewch chi geisio ei gael, efallai, gyda'r farnwriaeth, gyda'r ynadaeth, i ddarganfod eu rhesymau am hyn yng Nghymru, pan fy mod yn gwybod, flynyddoedd lawer ôl, wrth dderbyn tystiolaeth mewn pwyllgor Cynulliad, pan ganfuwyd gwahaniaethau daearyddol tebyg, y cyflwynwyd achos ganddynt i ni yr oeddem yn gallu ei ystyried?
Well, Dirprwy Lywydd, I had an opportunity to discuss the report briefly with Lord Thomas, who is leading the commission on justice that has been established here in Wales, a former senior judge, and he offers us a direct line of insight into the thinking of sentencers in this area. Why rates have risen in the way they have in Wales is a complex matter. There is an increasingly punitive climate of opinion that some analysts point to. There are certainly changes to legislation. There were over 3,000 new offences put on the statute book in 10 years from 1997 to 2007. We in this Assembly have put fresh offences on the statute book in the work that we do. There are the impacts of sentencing guidelines and guideline judgments that have had the effect of increasing length of sentences, quite certainly, and there is the issue of, as some sentencers put it, a collapse in confidence in the probation service. I said in answer to Leanne Wood that we welcomed strengthening probation, building confidence, in the consultation with the Ministry of Justice last summer. We'll do what we can within that, but want to go further.
Wel, Dirprwy Lywydd, rwyf i wedi cael cyfle i drafod yr adroddiad yn gryno gyda'r Arglwydd Thomas, sy'n arwain y comisiwn ar gyfiawnder a sefydlwyd yma yng Nghymru, cyn-uwch farnwr, ac mae'n cynnig llinell uniongyrchol o wybodaeth i ni am feddylfryd dedfrydwyr yn y maes hwn. Mae'r rheswm pam y mae cyfraddau wedi cynyddu yn y ffordd y maen nhw yng Nghymru yn fater cymhleth. Mae hinsawdd o farn fwyfwy cosbol y mae rhai dadansoddwyr yn cyfeirio ato. Mae newidiadau i ddeddfwriaeth, yn sicr. Rhoddwyd dros 3,000 o droseddau newydd ar y llyfr statud mewn 10 mlynedd rhwng 1997 a 2007. Rydym ni yn y Cynulliad hwn wedi rhoi troseddau newydd ar y llyfr statud yn y gwaith yr ydym ni'n ei wneud. Mae effeithiau canllawiau dedfrydu a dyfarniadau canllaw sydd wedi cael yr effaith o gynyddu hyd dedfrydau, yn bendant, ac mae mater, fel y mae rhai dedfrydwyr wedi cyfeirio ato, y dirywiad mewn ffydd yn y gwasanaeth prawf. Dywedais yn fy ateb i Leanne Wood ein bod ni wedi croesawu cryfhau'r gwasanaeth prawf, magu hyder, mewn ymgynghoriad â'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yr haf diwethaf. Byddwn yn gwneud yr hyn a allwn o fewn hynny, ond rydym ni eisiau mynd ymhellach.
I feel I have to rise in defence of the magistrates. Whilst we acknowledge that the Welsh Government has little power to influence such statistics, does the First Minister agree with me that there are strict guidelines laid down for sitting magistrates and judges as to the sentencing options? Incidentally, magistrates deal with 95 per cent of all criminal cases. Magistrates also have to refer to the recommendations outlined by probation reports. My experience as a magistrate for over 13 years was that no-one was sent to prison unless all other options were fully explored or instigated. Only when an individual refused to engage or co-operate in the alternatives to incarceration, or where there were multiple crimes, or the crimes were of such a serious nature was a prison sentence considered. There are, however, many being dealt with in the criminal justice system who would never be there if there were sufficient alternative interventions in place, particularly with regard to mental health issues. Is it not here that the Welsh Government must acknowledge its responsibilities and make sure there are agencies in place to prevent people being involved in the criminal justice system in the first place?
Teimlaf fod yn rhaid i mi godi i amddiffyn yr ynadon. Er ein bod ni'n cydnabod mai prin yw'r grym sydd gan Lywodraeth Cymru i ddylanwadu ar ystadegau o'r fath, a yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod canllawiau llym wedi eu pennu ar gyfer ynadon a barnwyr sy'n eistedd ynghylch y dewisiadau dedfrydu? Gyda llaw, ynadon sy'n ymdrin â 95 y cant o'r holl achosion troseddol. Mae'n rhaid i ynadon gyfeirio hefyd at yr argymhellion a amlinellir gan adroddiadau prawf. Fy mhrofiad i fel ynad am dros 13 mlynedd oedd nad oedd neb yn cael eu hanfon i'r carchar oni bai fod pob dewis arall wedi ei archwilio'n llawn neu ei roi ar waith. Dim ond pan oedd unigolyn yn gwrthod ymgysylltu neu gydweithredu o ran y dewisiadau yn hytrach na charchariad, neu pan oedd troseddau lluosog, neu pan oedd y troseddau o natur ddifrifol iawn yr oedd dedfryd o garchar yn cael ei ystyried. Fodd bynnag, mae llawer y mae'r system cyfiawnder troseddol yn ymdrin â nhw na fyddai fyth yno pe byddai digon o ymyraethau eraill ar waith, yn enwedig o ran problemau iechyd meddwl. Onid yn y fan yma y mae'n rhaid i Lywodraeth Cymru gydnabod ei chyfrifoldebau a gwneud yn siŵr bod asiantaethau ar waith i atal pobl rhag dod yn rhan o'r system cyfiawnder troseddol yn y lle cyntaf?
I certainly echo the final point the Member has made. Of course, our success in the youth justice field has been achieved by making sure that there are strong diversionary services to which magistrates can direct young people, and those services are very, very largely provided through devolved bodies. The Member is right when he points to the impact of sentencing guidelines that magistrates have to work within, but I think he would have to recognise that the phenomenon of justice by geography is a real one. In the opening pages of the fact file, the author points to the fact that there are greater variations in sentencing within England than there are between England and Wales. Those of us who have worked in the field know perfectly well that here in Wales the culture of a particular court will mean that someone is sentenced differently than they would be had they appeared before a different bench of magistrates with a different history and culture behind them. That's what we have to try to address, to make sure that when we are talking with sentencers about the difficult job that they do, we manage to make sure that the best practice, which we know exists, is followed by all.
Rwy'n sicr yn ategu'r pwynt olaf a wnaeth yr Aelod. Wrth gwrs, sicrhawyd ein llwyddiant ym maes cyfiawnder ieuenctid drwy wneud yn siŵr bod gwasanaethau dargyfeiriol cryf ar gael y gall ynadon gyfeirio pobl ifanc atynt, a darperir y gwasanaethau hynny i raddau helaeth iawn trwy gyrff datganoledig. Mae'r Aelod yn iawn wrth gyfeirio at effaith canllawiau dedfrydu y mae'n rhaid i ynadon weithio yn unol â nhw, ond rwy'n credu y byddai'n rhaid iddo gydnabod bod y ffenomen o gyfiawnder yn ôl daearyddiaeth yn un real. Yn nhudalennau agoriadol y ffeil ffeithiau, mae'r awdur yn cyfeirio at y ffaith bod amrywiadau mwy mewn dedfrydau yn Lloegr nag sydd rhwng Cymru a Lloegr. Mae'r rhai hynny ohonom sydd wedi gweithio yn y maes yn gwybod yn iawn yma yng Nghymru y bydd diwylliant llys arbennig yn golygu bod rhywun yn cael ei ddedfrydu yn wahanol i'r modd y byddai wedi cael ei ddedfrydu pe byddai wedi ymddangos gerbron gwahanol fainc o ynadon â gwahanol hanes a diwylliant y tu ôl iddyn nhw. Dyna'r hyn y mae'n rhaid i ni geisio mynd i'r afael ag ef, i wneud yn siŵr pan fyddwn ni'n siarad â dedfrydwyr am y gwaith anodd y maen nhw'n ei wneud, ein bod ni'n llwyddo i wneud yn siŵr bod yr arfer gorau, yr ydym ni'n gwybod sy'n bodoli, yn cael ei ddilyn gan bawb.
Thank you. We now move to leaders' questions. The first party leader this afternoon is the leader of the opposition, Paul Davies.
Diolch. Symudwn nawr at gwestiynau gan yr arweinwyr. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies, sydd gyntaf y prynhawn yma.
Thank you, Deputy Presiding Officer. First Minister, do you agree with me that this Assembly works at its best when parties come together to collectively improve the lives of all people in Wales?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â mi bod y Cynulliad hwn yn gweithio ar ei orau pan fo pleidiau yn dod at ei gilydd i wella bywydau holl bobl Cymru ar y cyd?
Dirprwy Lywydd, I'm always heartened by those occasions where we are able to work across party lines here. There are very good examples where we have achieved that, but we recognise as well that all parties in this Assembly have strong views on issues and they will not always coincide.
Dirprwy Lywydd, rwy'n cael fy nghalonogi bob amser gan yr achlysuron hynny pan ein bod ni'n gallu gweithio ar draws y pleidiau yn y fan yma. Ceir enghreifftiau da iawn lle'r ydym ni wedi gwneud hynny, ond rydym ni'n cydnabod hefyd bod gan bob plaid yn y Cynulliad hwn safbwyntiau cryf ar faterion ac na fyddan nhw bob amser yn cyfateb.
Well, I'm afraid actions speak louder than words, First Minister, because your leader, Jeremy Corbyn, refuses to sit around the table with the Prime Minister to discuss the implications of Brexit, and, last week, we saw tribalism from your party and your Government for tribalism's sake in this place, when you voted against the autism Bill. Having failed—[Interruption.] Having failed to work with me—having failed to work with me or to—
Wel, mae gen i ofn bod gweithredoedd yn well na geiriau, Prif Weinidog, oherwydd mae eich arweinydd, Jeremy Corbyn, yn gwrthod eistedd wrth y bwrdd gyda Phrif Weinidog y DU i drafod goblygiadau Brexit, ac, yr wythnos diwethaf, gwelsom lwythgarwch dim ond er mwyn llwythgarwch gan eich plaid a'ch Llywodraeth yn y lle hwn, pan wnaethoch chi bleidleisio yn erbyn y Bil awtistiaeth. Ar ôl methu—[Torri ar draws.] Ar ôl methu â gweithio gyda mi—ar ôl methu â gweithio gyda mi na—
Can I—?
A gaf i—?
—your party voted down a vital piece of legislation that would have delivered real improvements to the lives of people with autism. Your Minister for health interpreted the findings of the committee reports, and the views of other stakeholders, in a particular way in order to make a case for voting it down, and we all know that one of the reasons that the Finance Committee could make neither a positive nor negative recommendation on this Bill is because the Welsh Government did not provide the relevant and essential information. [Interruption.] Therefore—
—pleidleisiodd eich plaid yn erbyn darn hanfodol o ddeddfwriaeth a fyddai wedi sicrhau gwelliannau gwirioneddol i fywydau pobl ag awtistiaeth. Dehonglwyd canfyddiadau'r adroddiadau pwyllgor, a safbwyntiau rhanddeiliaid eraill, mewn ffordd benodol gan eich Gweinidog iechyd er mwyn gwneud achos dros bleidleisio yn ei erbyn, ac rydym ni i gyd yn gwybod mai un o'r rhesymau pam na allai'r Pwyllgor Cyllid wneud argymhelliad cadarnhaol na negyddol ar y Bil hwn yw oherwydd na wnaeth Llywodraeth Cymru ddarparu'r wybodaeth berthnasol a hanfodol. [Torri ar draws.] Felly—
Right. Thank you. [Interruption.] Excuse me. I won't have people pointing across the Chamber at anybody, wherever it comes from, and neither will I have any help from people about what is acceptable or not. I will make a ruling on what's acceptable. I appealed last week for us to do a kinder politics. That applies to everybody. Carry on.
Iawn. Diolch. [Torri ar draws.] Esgusodwch fi. Ni wnaf i dderbyn pobl yn pwyntio ar draws y Siambr at unrhyw un, o ble bynnag y daw, ac ni wnaf i dderbyn unrhyw gymorth gan bobl am yr hyn sy'n dderbyniol neu beidio. Fi fydd yn gwneud dyfarniad ar yr hyn sy'n dderbyniol. Apeliais yr wythnos diwethaf i ni ymgymryd â gwleidyddiaeth fwy caredig. Mae hynny'n berthnasol i bawb. Ewch ymlaen.
Thank you, Deputy Presiding Officer.
Can you therefore give a commitment today, First Minister, that if the code of practice that you are bringing forward does not meet the needs of people with autism, then your Government will bring forward the necessary legislation?
Diolch, Dirprwy Lywydd.
A allwch chi, felly, Prif Weinidog, wneud ymrwymiad heddiw os nad yw'r cod ymarfer yr ydych chi'n ei gyflwyno yn bodloni anghenion pobl ag awtistiaeth, yna bydd eich Llywodraeth yn cyflwyno'r ddeddfwriaeth angenrheidiol?
Dirprwy Lywydd, I think this Government has a creditable record of working with Members in other parties where there are proposals that we are able to support. Indeed, I was responsible for responding to the safe nurse staffing Bill in the last Assembly, a backbench Bill with widespread support across the Assembly, where a great deal of work went on between the Government and Members in different parties here to get that piece of legislation safely onto the statute book. The position last week was different. The Government's position was clear. There are a series of actions that we are taking that we believe will have a far more significant impact on improving services for people with autism and their families than would have been secured had that Bill moved forward. The Minister outlined those carefully during that debate—the fact that we are to have a statutory code of practice, that the integrated autism service will be available in all parts of Wales, that we have to allow the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018 passed by this Assembly to have its impact. The Minister made a series of undertakings to continue to report to committee and on the floor of the Assembly in the progress of that legislation, and he said—I heard him say on this floor during that debate—that, when those aspects have had a chance to be bedded in, to mature, if at the end of that there are things that can be done through legislation, our minds are not closed to that. If we do that in the way that the Member first mentioned in his initial question, I think there is a better chance that families across Wales will get the sort of service they want, and we will be better off if we continue to try to work on that shared agenda, rather than using this forum as a way simply to try to allocate blame.
Dirprwy Lywydd, rwy'n credu bod gan y Llywodraeth hon hanes canmoladwy o weithio gydag Aelodau mewn pleidiau eraill pan geir cynigion y gallwn ni eu cefnogi. Yn wir, roeddwn i'n gyfrifol am ymateb i'r Bil lefelau diogel staff nyrsio yn y Cynulliad diwethaf, Bil meinciau cefn â chefnogaeth eang ar draws y Cynulliad, pryd y gwnaed llawer iawn o waith rhwng y Llywodraeth ac Aelodau mewn gwahanol bleidiau yn y fan yma i gael y darn hwnnw o ddeddfwriaeth ar y llyfr statud yn ddiogel. Roedd y sefyllfa yr wythnos diwethaf yn wahanol. Roedd safbwynt y Llywodraeth yn eglur. Mae cyfres o gamau yr ydym ni'n eu cymryd yr ydym ni'n credu y byddant yn cael effaith lawer mwy sylweddol ar wella gwasanaethau i bobl ag awtistiaeth a'u teuluoedd nag y byddai wedi cael ei sicrhau pe byddai'r Bil wedi symud yn ei flaen. Amlinellodd y Gweinidog y rheini'n ofalus yn ystod y ddadl honno—y ffaith ein bod ni'n mynd i gael cod ymarfer statudol, y bydd y gwasanaeth awtistiaeth integredig ar gael ym mhob rhan o Gymru, bod yn rhaid i ni ganiatáu i Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol a'r Tribiwnlys Addysg (Cymru) 2018 a basiwyd gan y Cynulliad hwn gael ei heffaith. Gwnaeth y Gweinidog gyfres o ymrwymiadau i barhau i adrodd i'r pwyllgor ac ar lawr y Cynulliad o ran hynt y ddeddfwriaeth honno, a dywedodd—fe'i clywais yn dweud ar y llawr hwn yn ystod y ddadl honno—pan fydd yr agweddau hynny wedi cael cyfle i ymsefydlu, i aeddfedu, os ar ddiwedd hynny bod pethau y gellir eu gwneud drwy ddeddfwriaeth, nid yw ein meddyliau wedi eu cau i hynny. Os byddwn yn gwneud hynny yn y modd y soniodd yr Aelod amdano gyntaf yn ei gwestiwn cychwynnol, credaf fod gwell siawns y bydd teuluoedd ledled Cymru yn cael y math o wasanaeth y maen nhw ei eisiau, a byddwn yn well ein byd os byddwn yn parhau i geisio gweithio ar yr agenda gyffredin honno, yn hytrach na defnyddio'r fforwm hwn fel ffordd o daflu bai.
Well, I'm pleased that the First Minister has confirmed today that, obviously, if the code of practice does not work and is not effective, then his Government will bring forward legislation. But there is a wider issue at play here, First Minister—a growing culture within your ranks not to engage with proposals that come from opposite benches. Your Government did not provide essential information to the committee, and you have not set out specific details relating to your code of practice. This is despite your Government having a duty to be open and transparent about how decisions are actually made. In my view, considering your failure to provide this information, it is neither clear nor transparent to me as to why you voted down this piece of legislation in the first place.
Now, tomorrow, my colleague Darren Millar is bringing forward proposals to introduce an older people's rights Bill that has overwhelming support from stakeholders and professionals to put older people's rights at the heart of our public services. Will you now learn lessons from your poor handling of the autism Bill and vote in favour of the proposal tomorrow and work constructively with us to scrutinise this legislation in a fair and open manner?
Wel, rwy'n falch bod y Prif Weinidog wedi cadarnhau heddiw, yn amlwg, os nad yw'r cod ymarfer yn gweithio ac nad yw'n effeithiol, yna bydd ei Lywodraeth yn cyflwyno deddfwriaeth. Ond mae mater ehangach ar waith yn y fan yma, Prif Weinidog—diwylliant cynyddol o fewn eich rhengoedd i beidio ag ymgysylltu â chynigion a ddaw o'r meinciau gyferbyn. Ni ddarparodd eich Llywodraeth wybodaeth hanfodol i'r pwyllgor, ac nid ydych chi wedi nodi manylion penodol yn ymwneud â'ch cod ymarfer. Mae hyn er gwaethaf y ffaith ei bod yn ddyletswydd ar eich Llywodraeth i fod yn agored ac yn dryloyw ynghylch sut y gwneir penderfyniadau mewn gwirionedd. Yn fy marn i, o ystyried eich methiant i ddarparu'r wybodaeth hon, nid yw'n eglur nac yn dryloyw i mi pam y gwnaethoch chi bleidleisio yn erbyn y darn hwn o ddeddfwriaeth yn y lle cyntaf.
Nawr, yfory, mae fy nghyd-Aelod Darren Millar yn cyflwyno cynigion i gyflwyno Bil hawliau pobl hŷn sydd â chefnogaeth sylweddol gan randdeiliaid a gweithwyr proffesiynol i wneud hawliau pobl hŷn yn ganolog i'n gwasanaethau cyhoeddus. A wnewch chi ddysgu gwersi nawr o'ch triniaeth wael o'r Bil awtistiaeth a phleidleisio o blaid y cynnig yfory a gweithio'n adeiladol gyda ni i graffu ar y ddeddfwriaeth hon mewn modd teg ac agored?
Dirprwy Lywydd, I think that Members of this Assembly have unrivalled access to Ministers who are in the Government. The size of our institution, the number of opportunities that Members have to engage with Ministers both in the formal processes we have and in the many meetings that members of the Government agree to hold with Members right across this Chamber—I absolutely refute the suggestion that the Member makes that we do not respond, and respond positively, to ideas that other Members of this Assembly bring forward for examination. But I will say this, and I'll put it on the record again: when a Member—a backbench Member of this Assembly—succeeds in a ballot and brings forward a Bill, it is for that Member to provide the information necessary for the Assembly to scrutinise those proposals. It is not the job of the Government to provide information that that Member has accepted responsibility for providing by the act of bringing that Bill forward. Just as Members of this Assembly quite rightly expect the Government to provide full information alongside Bills that we provide, and criticise the Government from time to time when you believe that we've not done that satisfactorily, so the rules of engagement here are clear: when a backbench Member brings forward a Bill, it is for that Member to bring forward the supporting information, in a way that allows other Members of the Assembly to scrutinise that Bill in full—[Interruption.]
Dirprwy Lywydd, rwy'n credu bod gan Aelodau'r Cynulliad hwn fynediad heb ei ail at Weinidogion sydd yn y Llywodraeth. Mae maint ein sefydliad, nifer y cyfleoedd sydd gan Aelodau i ymgysylltu â Gweinidogion yn y prosesau ffurfiol sydd gennym ni ac yn y cyfarfodydd niferus y mae aelodau'r Llywodraeth yn cytuno eu cynnal gydag Aelodau ar draws y Siambr gyfan hon—rwy'n gwrthod yn llwyr yr awgrym y mae'r Aelod yn ei wneud nad ydym ni'n ymateb, ac ymateb yn gadarnhaol, i syniadau y mae Aelodau eraill o'r Cynulliad hwn yn eu cyflwyno i'w harchwilio. Ond dywedaf hyn, a byddaf yn ei roi ar y cofnod eto: pan fo Aelod—Aelod o feinciau cefn y Cynulliad hwn—yn llwyddo mewn pleidlais ac yn cyflwyno Bil, cyfrifoldeb yr Aelod hwnnw yw darparu'r wybodaeth sy'n angenrheidiol i'r Cynulliad graffu ar y cynigion hynny. Nid cyfrifoldeb y Llywodraeth yw darparu gwybodaeth y mae'r Aelod hwnnw wedi derbyn cyfrifoldeb am ei darparu drwy'r weithred o gyflwyno'r Bil hwnnw. Yn union fel y mae Aelodau o'r Cynulliad hwn yn disgwyl yn gwbl briodol i'r Llywodraeth ddarparu gwybodaeth lawn ochr yn ochr â Biliau yr ydym ni'n eu darparu, a beirniadu'r Llywodraeth o bryd i'w gilydd pan fyddwch chi'n credu nad ydym ni wedi gwneud hynny'n foddhaol, mae'r rheolau yn y fan yma yn eglur: pan fydd Aelod o'r meinciau cefn yn cyflwyno Bil, cyfrifoldeb yr Aelod hwnnw yw cyflwyno'r wybodaeth ategol, mewn ffordd sy'n caniatáu i Aelodau eraill y Cynulliad graffu ar y Bil hwnnw yn llawn—[Torri ar draws.]
Can I just once again say—? We've asked for a kinder politics. Can I just ask you to reflect on how we will get that kinder politics? It's not by shouting at each other. This is going to be my new year's resolution, so you'll learn very quickly—that's my new year's resolution—or we will just keep going on and repeating the same thing. But I am getting slightly tired of people shouting across the Chamber.
The leader of Plaid Cymru, Adam Price.
A gaf i ddweud unwaith eto—? Rydym ni wedi gofyn am wleidyddiaeth fwy caredig. A gaf i ofyn i chi fyfyrio ar sut y byddwn ni'n cael y wleidyddiaeth fwy caredig honno? Nid drwy weiddi ar ein gilydd. Dyma fydd fy adduned blwyddyn newydd, felly byddwch chi'n dysgu yn gyflym iawn—dyna fy adduned blwyddyn newydd—neu'r cwbl y byddwn ni'n ei wneud yw parhau i ailadrodd yr un peth. Ond rwy'n dechrau blino braidd ar bobl yn gweiddi ar draws y Siambr.
Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Can I ask the First Minister: what is the Welsh Government's strategy for capital investment in our economy, when the three biggest projects set out originally in 'Prosperity for All' are now unlikely to proceed? The tidal lagoon in Swansea has been rejected by the UK Government. Wylfa Newydd, as we heard earlier, in Ynys Môn has been suspended by the Japanese. The third—the M4 relief road—is, according to most seasoned observers, likely to be cancelled by you. It was clear from last night that Mrs May doesn't have a plan B. The question as far as the Welsh economic strategy is concerned is: do you? Is there a pipeline, full to bursting, with alternative economic projects that will have major impact on the Welsh economy, there, ready to go? Or is there a vacuum at the heart, now, of your investment plans, as well as at your thinking?
Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ofyn i'r Prif Weinidog: beth yw strategaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer buddsoddi cyfalaf yn ein heconomi, pan fo'r tri phrif brosiect a nodwyd yn wreiddiol yn 'Ffyniant i Bawb' yn annhebygol o ddigwydd erbyn hyn? Gwrthodwyd y morlyn llanw yn Abertawe gan Lywodraeth y DU. Mae Wylfa Newydd ar Ynys Môn, fel y clywsom yn gynharach, wedi cael ei ohirio gan y Japaneaid. Mae'r trydydd—ffordd liniaru'r M4—yn ôl y rhan fwyaf o sylwedyddion profiadol, yn debygol o gael ei ganslo gennych chi. Roedd yn eglur o neithiwr nad oes gan Mrs May gynllun wrth gefn. Y cwestiwn cyn belled ag y mae strategaeth economaidd Cymru yn y cwestiwn yw: a oes gennych chi? A oes piblinell sy'n llawn i'r ymylon o brosiectau economaidd eraill a fydd yn cael effaith fawr ar economi Cymru, yno, yn barod i fynd? Neu a oes gwagle wrth wraidd eich cynlluniau buddsoddi erbyn hyn, yn ogystal ag wrth wraidd eich syniadau?
Dirprwy Lywydd, we do indeed, of course, have a capital investment strategy. It was refreshed last year, and I came on the floor of the Assembly, as Finance Minister, to set out the additional investments that we were making as part of the Wales infrastructure investment programme. The single biggest investment that we will make as a Government over the course of this Assembly term is the £1.4 billion that we will invest in our housing programme, to deliver 20,000 affordable homes additionally here in Wales. Beyond that, we have the south Wales metro, a major capital investment programme here in south-east Wales; we have the twenty-first century schools programme, putting more money than ever before in schools and colleges, to make sure that they are fit for the twenty-first century; we have the single biggest ever investment in a single health project at the Grange university hospital; and we have a pipeline far beyond that.
I've set out in front of the Finance Committee many times the strategy that I followed in capital investment, always using the cheapest form of capital available to the public purse here in Wales first, but going beyond that in a series of ways, through innovative investments in capital, including the mutual investment model. I wish that there was more capital available to this Welsh Government, because we have ambitions that we would be allowed to bring forward if the UK Government was prepared to invest in Wales, instead of continuously falling back on programmes that it has announced and then letting Wales down.
Dirprwy Lywydd, mae gennym ni, wrth gwrs, strategaeth buddsoddi cyfalaf. Fe'i hadnewyddwyd y llynedd, a deuthum ar lawr y Cynulliad, fel y Gweinidog Cyllid, i gyflwyno'r buddsoddiadau ychwanegol yr ydym ni'n eu gwneud yn rhan o raglen buddsoddi yn seilwaith Cymru. Yr un buddsoddiad mwyaf y byddwn ni'n ei wneud fel Llywodraeth yn ystod tymor y Cynulliad hwn yw'r £1.4 biliwn y byddwn ni'n ei fuddsoddi yn ein rhaglen tai, i ddarparu 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol yma yng Nghymru. Y tu hwnt i hynny, mae gennym ni metro de Cymru, rhaglen buddsoddi cyfalaf mawr yma yn y de-ddwyrain; mae gennym ni raglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, sy'n cyfrannu mwy o arian nag erioed o'r blaen i ysgolion a cholegau, i wneud yn siŵr eu bod yn addas ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain; mae gennym ni'r un buddsoddiad mwyaf erioed mewn prosiect iechyd unigol yn ysbyty athrofaol Grange; ac mae gennym ni biblinell ar gyfer ymhell y tu hwnt i hynny.
Rwyf i wedi cyflwyno gerbron y Pwyllgor Cyllid droeon y strategaeth a ddilynais o ran buddsoddiad cyfalaf, gan ddefnyddio bob amser y math rhataf o gyfalaf sydd ar gael i bwrs y wlad yma yng Nghymru yn gyntaf, ond yn mynd y tu hwnt i hynny mewn cyfres o ffyrdd, trwy fuddsoddiadau arloesol mewn cyfalaf, gan gynnwys y model buddsoddi cydfuddiannol. Trueni nad oes mwy o gyfalaf ar gael i'r Llywodraeth Cymru hon, oherwydd mae gennym ni uchelgeisiau y byddai caniatâd i ni eu cyflwyno pa byddai Llywodraeth y DU yn fodlon buddsoddi yng Nghymru, yn hytrach na syrthio'n ôl ar raglenni y mae wedi eu cyhoeddi ac yna siomi Cymru.
I didn't hear any recognition there in the First Minister's response to much of the analysis that we saw from the media in response to the latest announcement, that Wales has a reputation, doesn't it, as the country where major projects go to die? There’s a seeming inability to actually bring forward major transformational projects. We heard the language of transformation again from the economic Minister, but where is the implementation of that? We had the fiasco of the Circuit of Wales, but that’s just one example over many, many years.
Isn’t part of the problem, in relation to the three specific projects that I referred to, in part or in totality, that we are often relying on decisions made by others? If you like, we put our eggs in someone else’s basket. And so, our economic strategy is being constantly driven by forces from outside Wales. Now, I know your own view is that the ultimate answer to Wales’s problems is the election of a different government at Westminster, but that isn’t what devolution was meant to be about. So, when are we going to see, First Minister, an autonomous, ambitious, home-grown economic strategy that isn’t dependent on what others decide for us, but is built instead around what we are determined to do for ourselves?
Chlywais i ddim cydnabyddiaeth yn y fan yna yn ymateb y Prif Weinidog i lawer o'r gwaith dadansoddi a welsom gan y cyfryngau mewn ymateb i'r cyhoeddiad diweddaraf, bod gan Gymru enw, onid oes, fel y wlad lle mae prosiectau mawr yn mynd i farw? Mae'n ymddangos bod anallu i fwrw ymlaen â phrosiectau gweddnewidiol mawr. Clywsom iaith gweddnewid unwaith eto gan Weinidog yr economi, ond lle mae gweithrediad hynny? Cawsom ffiasgo Cylchffordd Cymru, ond dim ond un enghraifft yw honno dros lawer iawn o flynyddoedd.
Onid rhan o'r broblem, o ran y tri phrosiect penodol y cyfeiriais atynt, yn rhannol neu'n llwyr, yw ein bod ni'n aml yn dibynnu ar benderfyniadau a wneir gan eraill? Os hoffech chi, rydym ni'n rhoi ein hwyau ym masged rhywun arall. Ac felly, mae ein strategaeth economaidd yn cael ei hysgogi'n gyson gan rymoedd o'r tu allan i Gymru. Nawr, gwn mai eich safbwynt chi eich hun yw mai'r ateb i broblemau Cymru yn y pen draw yw ethol gwahanol lywodraeth yn San Steffan, ond dyna oedd diben datganoli i fod. Felly, pryd ydym ni'n mynd i weld, Prif Weinidog, strategaeth economaidd ymreolus, uchelgeisiol, gynhenid nad yw'n ddibynnol ar yr hyn y mae pobl eraill yn ei benderfynu ar ein cyfer, ond yn seiliedig yn hytrach ar yr hyn yr ydym ni'n benderfynol o'i wneud drosom ein hunain?
Well, Dirprwy Lywydd, I always have a much more optimistic view of Wales than the Member ever offers us on the Assembly floor, and I don’t for a minute think that it helps Wales to repeat the sort of canards that the right-wing press in London put about, about Wales being somewhere where projects go to die. It’s nonsensical. It’s nonsensical in every part of Wales, where people will see the investments that we are making in public facilities, in transport infrastructure, in a £5 billion rail franchise, in a new convention centre that will bring activity to Wales from other parts of the United Kingdom.
His position always seems curious to me. In a global world, he wants to argue for an autonomous Wales. Somehow, capital decisions and capital flows ended at our border, and if only we were in charge of these things, we would be able to make different decisions by Japanese governments and others who make these decisions in other parts of the world. I take a different view to him; I think we do far better in Wales than he ever seems willing to recognise, and I don’t believe for a moment that his ambitions to cut Wales off from the rest of the United Kingdom and make us, in his terms, ‘autonomous’ would in any way help us to create the sort of future for our country that we would like to see.
Wel, Dirprwy Lywydd, mae gen i olwg llawer mwy gobeithiol o Gymru bob amser nag y bydd yr Aelod byth yn ei gynnig i ni ar lawr y Cynulliad, ac nid wyf i'n meddwl am funud ei bod hi o gymorth i Gymru i ailadrodd y math o chwedlau y mae'r wasg adain dde yn Llundain yn eu lledaenu, am Gymru fel rhywle lle mae prosiectau yn mynd i farw. Mae'n hurt. Mae'n hurt ym mhob rhan o Gymru, lle bydd pobl yn gweld y buddsoddiadau yr ydym ni'n eu gwneud mewn cyfleusterau cyhoeddus, mewn seilwaith trafnidiaeth, mewn masnachfraint rheilffyrdd gwerth £5 biliwn, mewn canolfan gonfensiwn newydd a fydd yn dod â gweithgarwch i Gymru o rannau eraill o'r Deyrnas Unedig.
Mae ei safbwynt yn ymddangos yn rhyfedd i mi bob amser. Mewn byd byd-eang, mae ef eisiau dadlau dros Gymru ymreolaethol. Penderfyniadau cyfalaf a llifoedd cyfalaf yn terfynu, rywsut, ar ein ffin, ond pe byddem ni'n gyfrifol am y pethau hyn, byddem ni'n gallu gwneud gwahanol benderfyniadau gan lywodraethau Japaneaidd ac eraill sy'n gwneud y penderfyniadau hyn mewn rhannau eraill o'r byd. Rwy'n arddel gwahanol farn iddo ef; rwy'n credu ein bod ni'n gwneud yn llawer gwell yng Nghymru nag y mae ef byth yn barod i'w gydnabod, ac nid wyf i'n credu am eiliad y byddai ei uchelgeisiau i wahanu Cymru oddi wrth weddill y Deyrnas Unedig a'n gwneud ni, gan ddefnyddio ei dermau ef, yn 'ymreolaethol' yn ein helpu mewn unrhyw ffordd i greu'r math o ddyfodol i'n gwlad yr hoffem ni ei weld.
Well, in the spirit of a kinder politics, maybe I can help the First Minister. Later this afternoon, we'll have a whole series of statements on planning to mitigate the impact of a ‘no deal’ Brexit. There’s one area that is curiously absent, which is the economy. Now, the Chancellor in Westminster has confirmed that there would be an emergency fiscal stimulus in the event of a ‘no deal’ Brexit, similar to that used by Gordon Brown at the time of the financial crisis. Now, the Welsh Government surely needs a similar plan, and in the wake of the news over Ford and Wylfa, we need it urgently. So, why not ask the newly constituted National Infrastructure Commission for Wales to identify major projects across Wales as part of a multibillion pound programme of capital investment? You could fund it via your own new Welsh Government bond—in the event of a crash-out ‘no deal’, a Brexit bond that Welsh citizens could purchase to do their bit to help rebuild the Welsh economy. This is exactly the kind of creative and collaborative response that led, during the last economic crisis, to ideas like ProAct and ReAct and a series of emergency economic summits in the spirit of team Wales.
But you know, First Minister, team Wales needs a captain, and it needs a game plan. I’ve heard the economy Minister reel off a long list of possibilities for Wales, and among them was us becoming a home of driverless technology. At the moment, we have a driverless Government, and as a result of that, we have a driverless economy as well.
Wel, yn ysbryd gwleidyddiaeth fwy caredig, efallai y gallaf i helpu'r Prif Weinidog. Yn ddiweddarach y prynhawn yma, bydd gennym ni gyfres o ddatganiadau ar gynllunio i liniaru effaith Brexit heb gytundeb. Mae un maes sy'n rhyfedd o absennol, sef yr economi. Nawr, mae'r Canghellor yn San Steffan wedi cadarnhau y byddai ysgogiad cyllidol brys mewn achos o Brexit heb gytundeb, tebyg i'r un a ddefnyddiwyd gan Gordon Brown ar adeg yr argyfwng ariannol. Nawr, does bosib nad oes angen cynllun tebyg ar Lywodraeth Cymru, ac yn sgil y newyddion ynghylch Ford a Wylfa, rydym ni ei angen ar frys. Felly, pam na wnawn ni ofyn i Gomisiwn Seilwaith Cenedlaethol Cymru sydd newydd gael ei sefydlu nodi prosiectau mawr ledled Cymru yn rhan o raglen buddsoddiad cyfalaf gwerth sawl biliwn? Gallech chi ariannu hynny trwy eich bond Llywodraeth Cymru newydd eich hun—mewn achos trychinebus o ddim cytundeb, bond Brexit y gallai dinasyddion Cymru ei brynu i chwarae eu rhan yn y gwaith o helpu i ailadeiladu economi Cymru. Dyma'r union fath o ymateb creadigol a chydweithredol a arweiniodd, yn ystod yr argyfwng economaidd diwethaf, at syniadau fel ProAct a ReAct a chyfres o uwchgynadleddau economaidd brys yn ysbryd tîm Cymru.
Ond wyddoch chi, Prif Weinidog, mae angen capten ar dîm Cymru, ac mae angen cynllun arno. Rwyf i wedi clywed Gweinidog yr economi yn cyflwyno rhestr hirfaith o bosibiliadau ar gyfer Cymru, ac yn eu plith oedd Cymru'n dod yn gartref i dechnoleg heb yrrwr. Ar hyn o bryd, mae gennym ni Lywodraeth heb yrrwr, ac o ganlyniad i hynny, mae gennym ni economi heb yrrwr hefyd.
Well, as soundbites go, it didn’t go very far, Dirprwy Lywydd, did it?
Of course we have a plan, and of course we have a pipeline of projects. We set them out in front of the Assembly last year, we refresh it all the time, and we certainly look at it in the context of decisions made at Wylfa and in the context of Brexit. But, Dirprwy Lywydd, Wales needs a captain, but Wales needs a captain that at least understands the rules, because I’ve heard the Member offer us his bond idea many times on the floor of this Assembly, and as he knows perfectly well, Welsh bonds do not add a single pound to our capacity to invest in capital projects. He knows perfectly well that the rules are that that would count against all our other capital investments and would simply substitute for other and cheaper money than we currently enjoy. It's not an idea that gets off the ground for an instant.
Now, that there are some things that the Member has said this afternoon that I don't disagree with. I think it's very important that we plan ahead. I think it's very important that we have a pipeline, which he refers to, but it doesn't help anybody to pluck out of the air, and parade it as though it were a solution to our problem, an idea that makes no contribution at all.
Wel, cyn belled ag y mae datganiadau bachog yn y cwestiwn, ni aeth yn bell iawn, Dirprwy Lywydd, naddo?
Wrth gwrs bod gennym ni gynllun, ac wrth gwrs bod gennym ni biblinell o brosiectau. Fe'u cyflwynwyd gerbron y Cynulliad gennym y llynedd, rydym ni'n ei adnewyddu drwy'r amser, ac rydym ni'n sicr yn ei ystyried yng nghyd-destun penderfyniadau a wneir yn Wylfa ac yng nghyd-destun Brexit. Ond, Dirprwy Lywydd, mae Cymru angen capten, ond mae Cymru angen capten sydd o leiaf yn deall y rheolau, oherwydd rwyf i wedi clywed yr Aelod yn cynnig ei syniad bond i ni lawer gwaith ar lawr y Cynulliad hwn, ac fel y gŵyr yn iawn, nid yw bondiau Cymru yn ychwanegu yr un bunt at ein gallu i fuddsoddi mewn prosiectau cyfalaf. Mae'n gwybod yn iawn mai'r rheolau yw y byddai hynny'n cyfrif yn erbyn ein holl fuddsoddiadau cyfalaf eraill a'r cwbl y byddai'n ei wneud fyddai cymryd lle arian arall, rhatach yr ydym ni eisoes yn ei fwynhau. Nid yw'n syniad sy'n ymarferol am eiliad.
Nawr, mae rhai pethau y mae'r Aelod wedi eu dweud y prynhawn yma nad wyf i'n anghytuno â nhw. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn i ni gynllunio ymlaen llaw. Rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn bod gennym ni biblinell, y mae'n cyfeirio ati, ond nid yw'n helpu neb i dynnu allan o'r awyr, a'i gyflwyno fel pe byddai'n ateb i'n problem, syniad nad yw'n gwneud unrhyw gyfraniad o gwbl.
The leader of the UKIP group, Gareth Bennett.
Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.
Diolch, Dirprwy Lywydd. First Minister, Adam Price touched briefly on the issue of Brexit in his questions. As we both know, there are 66 days to go before the UK is due to depart the European Union. Theresa May has ruled out delaying the date of departure. She has also ruled out a second referendum, so the default position is that we leave the EU on 29 March. Given that, First Minister, would it be a good idea if the Welsh Government now simply accepted this outcome and focused on preparing for the 'no deal' Brexit instead of trying to stop Brexit from happening?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Prif Weinidog, cyfeiriodd Adam Price yn gryno at fater Brexit yn ei gwestiynau. Fel y mae'r ddau ohonom ni'n ei wybod, mae 66 diwrnod ar ôl cyn y disgwylir i'r DU ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Mae Theresa May wedi diystyru gohirio'r dyddiad ymadael. Mae hi hefyd wedi diystyru ail refferendwm, felly y sefyllfa fel y mae hi yw ein bod ni'n gadael yr UE ar 29 Mawrth. O ystyried hynny Prif Weinidog, a fyddai'n syniad da pe byddai Llywodraeth Cymru yn derbyn y canlyniad hwn erbyn hyn a chanolbwyntio ar baratoi ar gyfer y Brexit heb gytundeb yn hytrach na cheisio atal Brexit rhag digwydd?
Well, Dirprwy Lywydd, the rest of the afternoon will help to provide the answer to the Member's question. Of course, the Welsh Government does not accept, and will not accept, that we are simply on an inevitable path to the disaster that a 'no deal' Brexit would be for Wales. As a responsible Government, we do the things that Members around this Chamber have asked us to do, and that is to prepare against the worst, and you will hear this afternoon the many things that we are doing as a Government. But do we accept that we are all somehow tied to a train that the Prime Minister has set off and that there's no alternative for us but to career off the edge with her? Well, of course we don't.
Wel, Dirprwy Lywydd, bydd gweddill y prynhawn yn helpu i roi ateb i gwestiwn yr Aelod. Wrth gwrs, nid yw Llywodraeth Cymru yn derbyn, ac ni fydd yn derbyn, ein bod ni ar lwybr anochel i'r drychineb y byddai Brexit heb gytundeb i Gymru. Fel Llywodraeth gyfrifol, rydym ni'n gwneud y pethau y mae'r aelodau o gwmpas y Siambr hon wedi gofyn i ni ei wneud, sef paratoi ar gyfer y gwaethaf, a byddwch yn clywed y prynhawn yma y llawer o bethau yr ydym ni'n eu gwneud fel Llywodraeth. Ond nid ydym ni'n derbyn ein bod ni i gyd rywsut wedi ein clymu i drên y mae'r Prif Weinidog wedi ei gychwyn ac nad oes unrhyw ddewis arall i ni ond rhuthro dros yr ymyl gyda hi? Wel, wrth gwrs nad ydym ni.
I know that there are many statements this afternoon, and I'm actually glad that there are statements coming out in a sense, because there is an element in what the Welsh Government is saying, in that you are making preparations for Brexit, which we very much welcome on this side of the Chamber. But, at the same time, you are still clinging to this idea that you've just articulated once again, that you can somehow help to force a second referendum and thwart Brexit from happening. Now, why would you want to do that when you have a clear democratic mandate from the majority of Welsh voters, who voted to leave the EU? In short, why are you so set on going against what the people of Wales voted for? And why have you scrapped a whole day's business here today, largely to indulge in a day of project fear?
Gwn fod llawer o ddatganiadau y prynhawn yma, ac rwy'n falch mewn gwirionedd bod datganiadau yn cael eu gwneud mewn ffordd, oherwydd mae elfen yn yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddweud, o'r safbwynt eich bod chi'n gwneud paratoadau ar gyfer Brexit, yr ydym ni'n ei groesawu'n fawr iawn ar yr ochr hon i'r Siambr. Ond, ar yr un pryd, rydych chi'n dal i lynu at y syniad hwn yr ydych chi newydd ei fynegi unwaith eto, y gallwch chi helpu rywsut i orfodi ail refferendwm ac atal Brexit rhag digwydd. Nawr, pam fyddech chi eisiau gwneud hynny pan fo gennych chi fandad democrataidd eglur gan y rhan fwyaf o bleidleiswyr Cymru, a bleidleisiodd i adael yr UE? Yn gryno, pam ydych chi mor benderfynol o fynd yn groes i'r hyn y pleidleisiodd pobl Cymru drosto? A pham ydych chi wedi cael gwared ar fusnes diwrnod cyfan yma heddiw, er mwyn ymroi i raddau helaeth i ddiwrnod o brosiect ofn?
Well, Dirprwy Lywydd, I think the Member's contribution began by welcoming the statements that are in front of the Assembly this afternoon and the fact that we are preparing against an eventuality that we absolutely do not want to see, and then described the same thing in alarmist terms. Dirprwy Lywydd, let me be clear: from the day of the referendum, the previous First Minister said—and I often had the opportunity to echo him—that the Welsh Government was focused not on the fact of Brexit, but on the form of Brexit. The fact of Brexit had been put to people in a referendum, but the way you leave the European Union has many different possibilities and is on a very wide spectrum. We continue to believe that it is possible that the House of Commons may find a centre of gravity that would support a form of Brexit that will be aligned with the one that we set out together with Plaid Cymru in 'Securing Wales' Future'. We've also said that if the House of Commons is deadlocked and cannot deliver an orderly way of leaving the European Union, then putting that decision back to people for them to have the final word would have to be the way in which that would be resolved.
Wel, Dirprwy Lywydd, rwy'n credu bod cyfraniad yr Aelod wedi dechrau trwy groesawu'r datganiadau sydd gerbron y Cynulliad y prynhawn yma a'r ffaith ein bod ni'n paratoi ar gyfer sefyllfa derfynol yr ydym ni'n sicr ddim eisiau ei gweld, ac yna wedi disgrifio'r un peth mewn termau codi bwganod. Dirprwy Lywydd, gadewch i mi fod yn eglur: o ddiwrnod y refferendwm, dywedodd y Prif Weinidog blaenorol—a chefais innau'r cyfle i'w ategu yn aml—bod Llywodraeth Cymru yn canolbwyntio nid ar ffaith Brexit, ond ar ffurf Brexit. Roedd ffaith Brexit wedi cael ei rhoi gerbron y bobl mewn refferendwm, ond ceir llawer o wahanol bosibiliadau o ran y ffordd yr ydych chi'n gadael yr Undeb Ewropeaidd ac mae ar sbectrwm eang iawn. Rydym ni'n parhau i gredu ei bod hi'n bosibl y gallai Tŷ'r Cyffredin ddod o hyd i dir cyffredin a fyddai'n cefnogi math o Brexit a fydd yn cyd-fynd â'r un a nodwyd gennym ni ynghyd â Phlaid Cymru yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Rydym ni hefyd wedi dweud os bydd Tŷ'r Cyffredin yn methu â gwneud penderfyniad ac na all sicrhau ffordd drefnus o adael yr Undeb Ewropeaidd, yna mae'n rhaid mai trosglwyddo'r penderfyniad yn ôl i'r bobl iddyn nhw gael y gair olaf fyddai'r ffordd y byddai hynny'n cael ei ddatrys.
Well, I do really question whether the will of the people who are sitting in the House of Commons overrules the people of the United Kingdom, who have already had their say on this matter. And as was made clear by David Cameron when he gave us this referendum in the first place, it was supposed to be a vote that was going to be binding on the House of Commons. Constitutionally perhaps impossible, but you should at least engage with what the majority of the people of the UK, and indeed, the people of Wales, have voted for. So, I would ask you again: I do like an element of these statements—we do have to make contingency plans for leaving, and I'm glad you're doing that—but can I please ask you, going forward, if we're going to have 12 weeks of this, can you focus on the actual contingencies and not on trying to thwart Brexit, and trying to thwart what the people of Wales voted for?
Wel, rwyf i wir yn cwestiynu pa un a yw ewyllys y bobl sy'n eistedd yn Nhŷ'r Cyffredin yn drech na phobl y Deyrnas Unedig, sydd eisoes wedi mynegi eu barn ar y mater hwn. Ac fel y gwnaethpwyd yn eglur gan David Cameron pan roddodd y refferendwm hwn i ni yn y lle cyntaf, roedd i fod yn bleidlais a oedd yn mynd i rwymo Tŷ'r Cyffredin. Amhosibl yn gyfansoddiadol efallai, ond dylech chi o leiaf ymgysylltu â'r hyn y mae mwyafrif pobl y DU, ac yn wir, pobl Cymru, wedi pleidleisio drosto. Felly, gofynnaf i chi eto: rwyf i yn hoffi elfen o'r datganiadau hyn—mae'n rhaid i ni wneud cynlluniau wrth gefn ar gyfer gadael, ac rwy'n falch eich bod chi'n gwneud hynny—ond a gaf i ofyn i chi os gwelwch yn dda, wrth symud ymlaen, os ydym ni'n mynd i gael 12 wythnos o hyn, a allwch chi ganolbwyntio ar y cynlluniau wrth gefn eu hunain ac nid ar geisio atal Brexit, a cheisio atal yr hyn y pleidleisiodd pobl Cymru drosto?
Well, as I've said, Llywydd, I don't believe for a moment that the actions of this Welsh Government have been about thwarting the referendum; it has all been about how we leave the European Union, and the way in which we leave the European Union, the conditions under which we leave the European Union. We may have different views around the Chamber as to the best way in which Brexit can be made to happen, but that's what we've been talking about all the time. Now, there are many people who, as the realities of what that will mean dawn upon them, come to see the sense of what this Government said to people in Wales in the run-up to the referendum—that Wales's future was best secured through continued membership of the European Union. And if it proves impossible for the House of Commons to agree on an orderly way in which Brexit can happen, I do not see how it is in any way not a democratic course of action to go back to the people of the United Kingdom and to get their view on how that might best be resolved.
Wel, fel yr wyf i wedi ei ddweud, Llywydd, nid wyf i'n meddwl am eiliad mai bwriad gweithredoedd y Llywodraeth Cymru hon oedd atal canlyniad y refferendwm; bu'r holl drafodaethau ynghylch sut yr ydym ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, a'r ffordd y byddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, yr amodau y byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd yn unol â nhw. Efallai fod gennym ni wahanol safbwyntiau o gwmpas y Siambr hon ynghylch y ffordd orau y gellir gwneud i Brexit ddigwydd, ond dyna yr ydym ni wedi bod yn ei drafod yr holl amser. Nawr, ceir llawer o bobl sydd, wrth i realiti'r hyn y bydd hynny'n ei olygu yn eu taro, yn dod i weld synnwyr yr hyn a ddywedodd y Llywodraeth hon wrth bobl yng Nghymru yn y cyfnod cyn y refferendwm—bod dyfodol Cymru yn cael ei sicrhau orau trwy aelodaeth barhaus o'r Undeb Ewropeaidd. Ac os bydd yn amhosibl i Dŷ'r Cyffredin gytuno ar ffordd drefnus y gall Brexit ddigwydd, nid wyf i'n gweld sut mewn unrhyw ffordd nad yw'n weithred ddemocrataidd mynd yn ôl at bobl y Deyrnas Unedig a chael eu barn ar y ffordd orau o ddatrys hynny.
3. Pa drafodaethau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cael gyda Llywodraeth y DU ynghylch y gyfradd o droseddwyr yng Nghymru? OAQ53276
3. What discussions has the Welsh Government had with the UK Government on offender rates in Wales? OAQ53276
I thank the Member for the question. In the most recent year for which figures are available, recorded crime rose, but self-reported crime continued to fall. Responsibility for data on offending rates lies with the UK Government, while we continue to work with UK Ministers to ensure that Welsh interests in this area are properly understood.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Yn y flwyddyn ddiweddaraf y mae ffigurau ar gael ar ei chyfer, cynyddodd troseddau a gofnodwyd, ond parhaodd troseddau hunan-adroddedig i ostwng. Llywodraeth y DU sy'n gyfrifol am ddata ar gyfraddau troseddu, ac rydym ni'n parhau i weithio gyda Gweinidogion y DU i sicrhau bod dealltwriaeth briodol o fuddiannau Cymru yn y maes hwn.
Thank you for that answer, First Minister. As Leanne Wood said earlier, the recent report on custodial numbers in Wales is especially shocking, given that the crime rate here is lower than in England. The National Association of Probation Officers in Wales has highlighted that appropriate sentencing and effective rehabilitation is fundamental to resolving the issue. The UK Government's disastrous transforming rehabilitation reforms, disintegrated probation, failed the public, and deprived offenders of rehabilitation opportunities. Will the First Minister challenge the UK Government on this, call for a fully unified, properly resourced, public sector probation service, and what further discussions has the Welsh Government had with the probation service regarding the reducing reoffending strategy and steps that can be taken to support rehabilitation?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Fel y dywedodd Leanne Wood yn gynharach, mae'r adroddiad diweddar ar niferoedd sy'n cael eu dedfrydu yng Nghymru yn arbennig o syfrdanol, o gofio bod y gyfradd droseddu yma yn is nag yn Lloegr. Mae Cymdeithas Genedlaethol y Swyddogion Prawf yng Nghymru wedi amlygu bod dedfrydu priodol ac adsefydlu effeithiol yn hanfodol i ddatrys y broblem. Fe wnaeth diwygiadau gweddnewid adsefydlu trychinebus Llywodraeth y DU, ddifa'r gwasanaeth prawf, methu'r cyhoedd ac amddifadu troseddwyr o gyfleoedd adsefydlu. A wnaiff y Prif Weinidog herio Llywodraeth y DU ar hyn, galw am wasanaeth prawf sector cyhoeddus cwbl unedig, gydag adnoddau priodol, a pha drafodaethau pellach y mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda'r gwasanaeth prawf ynghylch y strategaeth lleihau aildroseddu a'r camau y gellir eu cymryd i gefnogi adsefydlu?
I thank Jayne Bryant for the question. I entirely agree with her that we have to recapture the ground that the probation service traditionally occupied, and occupied with such success. We know that the transforming rehabilitation reforms were brought to us by that well-known emblem of successful administration, Chris Grayling—'failing Grayling' as he's known across the House of Commons—and this is yet another area in which his dead hand hands on difficulties to those who come after him. Now, we have the right prescription, we know what we want to do, and it is the one the Member set out—a reunified, properly resourced, publicly run probation service, in which public service and not private profit is at the heart of what that service does. We continue to have discussions with Welsh interests. The real answer is to put the probation service in Wales under the control of this National Assembly, where we could make sure that it does the job that delivers in the courts and delivers in the community as well.
Diolch i Jayne Bryant am y cwestiwn. Rwy'n cytuno'n llwyr â hi bod yn rhaid i ni adennill y tir yr oedd y gwasanaeth prawf yn ei feddiannu yn draddodiadol, ac yn ei feddiannu mewn modd mor llwyddiannus. Rydym ni'n gwybod y rhoddwyd y diwygiadau gweddnewid adsefydlu i ni gan yr arwyddlun adnabyddus yna o weinyddu llwyddiannus, Chris Grayling—'failing Grayling' fel y'i hadnabyddir ar draws Dŷ'r Cyffredin—ac mae hwn yn faes arall eto pan fo ei law farw yn trosglwyddo anawsterau i'r rhai sy'n dod ar ei ôl. Nawr, mae gennym ni'r presgripsiwn cywir, rydym ni'n gwybod beth yr ydym ni eisiau ei wneud, sef yr hyn a nodwyd gan yr Aelod—gwasanaeth prawf wedi'i ailuno, gydag adnoddau priodol, a redir yn gyhoeddus, lle mae gwasanaeth cyhoeddus ac nid elw preifat yn ganolog i'r hyn y mae'r gwasanaeth hwnnw yn ei wneud. Rydym ni'n parhau i gael trafodaethau â buddiannau yng Nghymru. Y gwir ateb yw rhoi'r gwasanaeth prawf yng Nghymru o dan reolaeth y Cynulliad Cenedlaethol hwn, lle gallem ni wneud yn siŵr ei fod yn gwneud y gwaith y mae'n ei wneud yn y llysoedd ac yn cyflawni yn y gymuned hefyd.
First Minister, Dr Robert Jones's report for the Wales Governance Centre says that more people are being jailed in Wales even though Wales has a lower crime rate than England. And we all understand that we are the worst country in Europe for putting offenders in jail, here. The Ministry of Justice is considering banning prison sentences of less than six months in England and Wales, unless the sentence is for a violent crime or a sexual offence. Short-term sentences provide little opportunity to rehabilitate offenders and lead to high rates of reoffending. First Minister, what discussion has the Welsh Government had with the Ministry of Justice on the potential alternatives to short-term prison sentences in Wales, please?
Prif Weinidog, mae adroddiad Dr Robert Jones i Ganolfan Llywodraethiant Cymru yn dweud bod mwy o bobl yn cael eu carcharu yng Nghymru er bod gan Gymru gyfradd droseddu is na Lloegr. Ac rydym ni i gyd yn deall mai ni yw'r wlad waethaf yn Ewrop am roi troseddwyr yn y carchar, yma. Mae'r Weinyddiaeth Gyfiawnder yn ystyried gwahardd dedfrydau carchar o lai na chwe mis yng Nghymru a Lloegr, oni bai bod y ddedfryd am drosedd dreisgar neu drosedd rywiol. Prin yw'r cyfle y mae dedfrydau tymor byr yn ei gynnig i adsefydlu troseddwyr ac maen nhw'n arwain at gyfraddau uchel o aildroseddu. Prif Weinidog, pa drafodaethau mae Llywodraeth Cymru wedi eu cael gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar ddewisiadau eraill posibl yn hytrach na dedfrydau o garchar tymor byr yng Nghymru, os gwelwch yn dda?
Dirprwy Lywydd, can I agree with what Mohammad Asghar has said, that short prison sentences often do a great deal more harm than they do good, that they disrupt the lives of the individuals concerned and make it more likely that their lives will be prone to reoffending on release than if that sentence hadn't happened? And we will definitely have discussions with the Ministry of Justice on the proposal that was floated—I don't think you can go much further than that—a few days ago.
I do just say, Dirprwy Lywydd, that the field of criminal justice is littered with unintended consequences, and it is not beyond the possibility that some sentencers would react to not being able to pass a sentence of six months by imposing a sentence of nine months instead, and that if this isn't done properly you could actually see longer sentences and more people being dragged up the severity of the system than the intention, and I appreciate that it is the intention of the Ministry of Justice suggestion that fewer people would end up in custody. So, it will need to be thought through carefully. There will need to be defences to make sure that unintended consequences, perverse outcomes, don't follow, but the basic proposition is one that we agree with and we look forward to working with the Ministry of Justice on the detail.
Dirprwy Lywydd, a gaf i gytuno â'r hyn y mae Mohammad Asghar wedi ei ddweud, bod dedfrydau byr o garchar yn aml yn gwneud llawer iawn mwy o niwed nag y maen nhw o ddaioni, eu bod nhw'n amharu ar fywydau'r unigolion dan sylw ac yn ei gwneud yn fwy tebygol y bydd eu bywydau yn arwain at aildroseddu ar ôl cael eu rhyddhau na phe na byddai'r ddedfryd honno wedi digwydd? A byddwn yn sicr yn cael trafodaethau gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar y cynnig a wnaed—nid wyf i'n credu y gallwch chi fynd lawer ymhellach na hynny—ychydig ddiwrnodau yn ôl.
Rwyf i yn dweud, Dirprwy Lywydd, fod maes cyfiawnder troseddol yn frith o ganlyniadau anfwriadol, ac nid yw y tu hwnt i bosibilrwydd y byddai rhai dedfrydwyr yn ymateb i beidio â gallu traddodi dedfryd o chwe mis drwy, yn hytrach, orfodi dedfryd o naw mis, ac os na fydd hyn yn cael ei wneud yn iawn y gallech chi weld dedfrydau hwy a mwy o bobl yn cael eu llusgo drwy lymdra'r system nag a fwriadwyd, ac rwy'n sylweddoli mai bwriad awgrym y Weinyddiaeth Gyfiawnder yw y byddai llai o bobl yn mynd i'r ddalfa yn y pen draw. Felly, bydd angen ei ystyried yn ofalus. Bydd angen amddiffynfeydd i wneud yn siŵr nad oes canlyniadau anfwriadol, canlyniadau croes, yn dilyn, ond mae'r gosodiad sylfaenol yn un yr ydym ni'n cytuno ag ef ac edrychwn ymlaen at weithio gyda'r Weinyddiaeth Gyfiawnder ar y manylion.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ysgafnhau tagfeydd traffig o amgylch Casnewydd? OAQ53269
4. Will the First Minister make a statement on how the Welsh Government plans to relieve traffic congestion around Newport? OAQ53269
I thank the Member for that question. Variable speed limits, junction improvements and a £14 million investment at the Brynglas tunnels are amongst the steps already taken to help relieve traffic congestion around Newport.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna. Mae terfynau cyflymder newidiol, gwelliannau i gyffyrdd a buddsoddiad o £14 miliwn yn nhwneli Brynglas ymhlith y camau a gymerwyd eisoes i helpu i leddfu tagfeydd traffig o amgylch Casnewydd.
The First Minister didn't mention one major commitment from the Labour manifesto, and I quote:
'We will deliver a relief road for the M4'.
When I asked the First Minister last week to make a statement on whether Welsh Government policy on the M4 relief road has changed since he took office, he made no mention of the relief road in his response, instead just saying,
'No change has taken place since the Welsh Government's intention to bring about significant improvements on the M4 around Newport'.
Your commitment was to deliver a relief road for the M4, not merely some vague improvements around Newport. Why have you changed your mind?
Ni wnaeth y Prif Weinidog sôn am un ymrwymiad mawr o faniffesto'r Blaid Lafur, a dyfynnaf:
Byddwn yn darparu ffordd liniaru ar gyfer yr M4.
Pan ofynnais i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf i wneud datganiad ar ba un a yw polisi Llywodraeth Cymru ar ffordd liniaru'r M4 wedi newid ers iddo ddod i rym, ni wnaeth unrhyw gyfeiriad at y ffordd liniaru yn ei ymateb, gan ddim ond ddweud,
Ni fu unrhyw newid ers bwriad Llywodraeth Cymru i wneud gwelliannau sylweddol ar yr M4 o amgylch Casnewydd.
Eich ymrwymiad oedd darparu ffordd liniaru ar gyfer yr M4, nid dim ond rhai gwelliannau amwys o amgylch Casnewydd. Pam ydych chi wedi newid eich meddwl?
Well, Dirprwy Lywydd, the relief road proposal has been subject to an independent local public inquiry, the most comprehensive of its sort into any Welsh road scheme. Senior legal advice from outside the Welsh Government has been secured to ensure that advice that goes to Ministers has been thoroughly tested and that it deals with all the different dimensions of this complex scheme. Once that advice is available, I will consider it carefully and dispassionately.
Wel, Dirprwy Lywydd, mae cynnig y ffordd liniaru wedi bod yn destun ymchwiliad cyhoeddus lleol annibynnol, y mwyaf cynhwysfawr o'i fath ar gyfer unrhyw gynllun ffordd yng Nghymru. Sicrhawyd cyngor cyfreithiol uwch o'r tu allan i Lywodraeth Cymru i sicrhau bod cyngor sy'n mynd i Weinidogion wedi ei brofi'n drylwyr a'i fod yn ymdrin â holl wahanol ddimensiynau y cynllun cymhleth hwn. Pan fydd y cyngor hwnnw ar gael, byddaf yn ei ystyried yn ofalus ac yn ddiduedd.
[Inaudible.]—agreed it will take several years for it to be completed. Will the Welsh Government consider solutions, such as directing traffic from the north and midlands travelling west to use the A465 Heads of the Valleys road, making the outside lane of the M4 between junction 24 to junction 28 for through traffic only, or closing motorway junctions around Newport?
[Anghlywadwy.]—cytuno y bydd yn cymryd nifer o flynyddoedd iddo gael ei gwblhau. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried atebion, fel cyfeirio traffig o'r gogledd a chanolbarth Lloegr sy'n teithio tua'r gorllewin i ddefnyddio ffordd A465 Blaenau'r Cymoedd, gwneud lôn allanol yr M4 rhwng cyffordd 24 a chyffordd 28 ar gyfer traffig trwodd yn unig, neu gau cyffyrdd traffordd o amgylch Casnewydd?
Well, I thank Mike Hedges for those suggestions, and he's absolutely right that the problems that face residents of Newport are problems that are happening in the here and now, and that were there to be a relief road, then it would be a number of years before that solution would be available to them. That does mean that we have to turn our minds actively to those courses of action that are immediately available to us. The improvements to the Heads of the Valleys road—another example of a major capital investment being successfully carried out here in Wales—will allow for traffic that wishes to go to south-west Wales to use that route from the midlands, rather than having to come down to the M4, and there is a series of other ideas, including those that Mike Hedges has identified. I am very clear that, as a Government, we will actively look to implement those things that are immediately available to us in order to address the problems of traffic congestion that are happening in the here and now.
Wel, diolch i Mike Hedges am yr awgrymiadau yna, ac mae e'n hollol iawn bod y problemau sy'n wynebu trigolion Casnewydd yn broblemau sy'n digwydd ar hyn o bryd, a phe byddai ffordd liniaru, yna byddai'n nifer o flynyddoedd cyn y byddai'r ateb hwnnw ar gael iddyn nhw. Mae hynny'n golygu bod yn rhaid i ni droi ein meddyliau yn weithredol at y camau gweithredu hynny sydd ar gael ar unwaith i ni. Bydd y gwelliannau i ffordd Blaenau'r Cymoedd—enghraifft arall o fuddsoddiad cyfalaf mawr yn cael ei gyflawni'n llwyddiannus yma yng Nghymru—yn caniatáu i draffig sy'n dymuno mynd i'r de-orllewin ddefnyddio'r llwybr hwnnw o ganolbarth Lloegr, yn hytrach na gorfod dod i lawr yr M4, a cheir cyfres o syniadau eraill, gan gynnwys y rhai a nodwyd gan Mike Hedges. Rwy'n eglur iawn y byddwn ni, fel Llywodraeth, yn gwneud ymdrech weithredol i weithredu'r pethau hynny sydd ar gael i ni ar unwaith er mwyn mynd i'r afael â'r problemau tagfeydd traffig sy'n digwydd ar hyn o bryd.
5. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru wedi'u cymryd i wella'r sffêr cyhoeddus yng Nghymru? OAQ53227
5. What action has the Welsh Government taken to enhance the public sphere in Wales? OAQ53227
Amongst the actions we are taking will be those provisions to promote diverse engagement and high standards of conduct in the local government and elections Bill, which the Welsh Government will introduce to the floor of the Assembly this year.
Ymhlith y camau yr ydym ni'n eu cymryd fydd y darpariaethau hynny i hyrwyddo ymgysylltu amrywiol a safonau uchel o ymddygiad yn y Bil llywodraeth leol ac etholiadau, y bydd Llywodraeth Cymru yn ei gyflwyno i lawr y Cynulliad eleni.
Many Members will be aware of the Policy Forum for Wales, who hold one-day conferences in Cardiff and around Wales on issues of interest in the public sphere. They charge public sector attendees £230 per person plus VAT to attend one-day events. They are headlined, free of charge, by key stakeholders, who many of us will be familiar with, and also chaired by Members in this Chamber including, in the past, myself. The Policy Forum for Wales is not based in Wales and is part of a company trading as Westminster Forum Projects Ltd, and they're headquartered in Bracknell. I've looked into their published accounts, and their two directors, C.J. Whitehouse and P.S. Van Gelder, received dividends from the company of, respectively, £250,000 in 2017, £550,000 in 2016, £350,000 in 2017 and £642,335 in 2016 respectively.
So, while I understand the draw of these events, having attended them, I would strongly question their value for money. Westminster Forum Projects Ltd make no original contribution, relying entirely on those volunteers, and there are more cost-effective ways of enhancing the public sphere in Wales. Does the First Minister agree with this view, and does he or do any Welsh Government Ministers plan to attend any of the Policy Forum for Wales events held in this Assembly term?
Bydd llawer o Aelodau yn ymwybodol o Fforwm Polisi Cymru, sy'n cynnal cynadleddau undydd yng Nghaerdydd a ledled Cymru ar faterion o ddiddordeb yn y maes cyhoeddus. Maen nhw'n codi tâl o £230 y person a TAW ar gynrychiolwyr o'r sector cyhoeddus sy'n mynychu digwyddiadau undydd. Fe'u harweinir, yn rhad ac am ddim, gan randdeiliaid allweddol, y bydd llawer ohonom yn gyfarwydd â nhw, ac fe'u cadeirir hefyd gan Aelodau yn y Siambr hon, gan gynnwys fi fy hun, yn y gorffennol. Nid yw Fforwm Polisi Cymru wedi ei leoli yng Nghymru ac mae'n rhan o gwmni sy'n masnachu fel Westminster Forum Projects Ltd, sydd â'i bencadlys yn Bracknell. Rwyf i wedi ymchwilio i'w cyfrifon cyhoeddedig a derbyniodd eu dau gyfarwyddwr, C.J. Whitehouse a P.S. Van Gelder, yn eu trefn, ddifidendau gan y cwmni o £250,000 yn 2017, £550,000 yn 2016, £350,000 yn 2017 a £642,335 yn 2016 yn eu trefn.
Felly, er fy mod i'n deall atyniad y digwyddiadau hyn, wedi bod ynddyn nhw, byddwn yn cwestiynu'n gryf eu gwerth am arian. Nid yw Westminster Forum Projects Ltd yn gwneud unrhyw gyfraniad gwreiddiol, gan ddibynnu'n llwyr ar y gwirfoddolwyr hynny, a cheir ffyrdd mwy cost-effeithiol o wella'r maes cyhoeddus yng Nghymru. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â'r farn hon, ac a yw ef neu a oes unrhyw un o Weinidogion Llywodraeth Cymru yn bwriadu mynd i unrhyw un o'r digwyddiadau Fforwm Polisi Cymru a gynhelir yn ystod y tymor Cynulliad hwn?
Dirprwy Lywydd, can I thank the Member for that important question? It's important for me to begin by saying that I welcome all forms of debate and discussion of public policy matters here in Wales, and I've no objection of principle to commercial organisations wanting to be part of that landscape. The question that the Member raises I think, though, is whether participation by Welsh Ministers, or, indeed, other Members of the Assembly, should be part of the business model of a private profit-making venture. Now, there are Members around the Chamber in different parties who are patrons, I believe, of the organisation, and many Members here will have taken part in its events. Personally, from early on in my period as health Minister and ever since, I decided that my default position would be not to accept invitations to speak at such events, preferring to use my time to contribute at events where Welsh citizens did not need to pay to hear what I have to say.
I think the Member recognised in his supplementary questions that there may be some occasions where the importance of a topic, or the opportunity to address a particular audience, may lead others to a different conclusion. In the end, I think that such invitations have to be resolved on a case-by-case basis. My basic position is that I do not accept such invitations unless there is a compelling reason to do so and, so far, no such compelling set of circumstances has arisen.
Dirprwy Lywydd, a gaf i ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn pwysig yna? Mae'n bwysig i mi ddechrau drwy ddweud fy mod i'n croesawu pob math o ddadl a thrafodaeth ar faterion polisi cyhoeddus yma yng Nghymru, ac nid oes gen i unrhyw wrthwynebiad mewn egwyddor i sefydliadau masnachol sydd eisiau bod yn rhan o'r dirwedd honno. Fodd bynnag, y cwestiwn y mae'r Aelod yn ei godi rwy'n credu yw pa un a ddylai cyfranogiad gan Weinidogion Cymru, neu, yn wir, Aelodau eraill o'r Cynulliad, fod yn rhan o fodel busnes preifat menter breifat sy'n gwneud elw. Nawr, ceir aelodau o gwmpas y Siambr mewn gwahanol bleidiau sy'n noddwyr, rwy'n credu, o'r sefydliad, a bydd llawer o Aelodau yn y fan yma wedi cymryd rhan yn ei ddigwyddiadau. Yn bersonol, o adeg gynnar yn fy nghyfnod fel Gweinidog iechyd, a byth ers hynny, penderfynais mai fy safbwynt diofyn fyddai peidio â derbyn gwahoddiadau i siarad mewn digwyddiadau o'r fath, gan ffafrio defnyddio fy amser i gyfrannu mewn digwyddiadau lle nad oedd angen i ddinasyddion Cymru dalu i glywed yr hyn sydd gennyf i'w ddweud.
Rwy'n credu bod yr Aelod wedi cydnabod yn ei gwestiynau atodol y gallai fod rhai achlysuron pan allai pwysigrwydd pwnc, neu'r cyfle i annerch cynulleidfa benodol, arwain pobl eraill i wahanol gasgliad. Yn y pen draw, rwy'n credu bod yn rhaid penderfynu ar wahoddiadau o'r fath ar sail achosion unigol. Fy safbwynt sylfaenol i yw nad wyf i'n derbyn gwahoddiadau o'r fath oni bai fod rheswm cymhellol i wneud hynny a, hyd yn hyn, nid oes amgylchiadau cymhellol o'r fath wedi codi.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda Llywodraeth y DU ac eraill o ran datblygu cynlluniau ar gyfer ffordd osgoi Cas-gwent? OAQ53239
6. How is the Welsh Government working with the UK Government and others in progressing plans for a Chepstow bypass? OAQ53239
I thank the Member for the question. We continue to work with Monmouthshire County Council on an assessment of options to improve the flow of traffic along the A48 and A466 through Chepstow. As this is a key cross-border route, a number of stakeholders are involved in these discussions, including Gloucestershire County Council.
Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Rydym ni'n parhau i weithio gyda Chyngor Sir Fynwy ar asesiad o ddewisiadau i wella llif y traffig ar hyd yr A48 a'r A466 drwy Gas-gwent. Gan fod hwn yn llwybr trawsffiniol allweddol, mae nifer o randdeiliaid yn rhan o'r trafodaethau hyn, gan gynnwys Cyngor Sir Swydd Gaerloyw.
Thank you for that answer, First Minister. I've asked this question a number of times to your predecessor and, indeed, to the Minister for Economy and Transport. The abolition of the Severn tolls was a very welcome decision in south-east Wales and, indeed, the wider south Wales M4 corridor, improving connectivity with the south-west of England, but there's already evidence that it's impacting on traffic levels in and around Chepstow, as was predicted. You'll be aware that Chepstow already exceeds World Health Organization limits for air pollution due to chronic congestion. So, can I ask you—I welcome what you've said so far about ongoing collaboration and discussion with the UK Government—could you ensure that those discussions do continue and that, indeed, we do develop a real plan to make sure that in the not-so-distant future we do see that much-needed bypass built south of Chepstow, so that the people of Chepstow can enjoy the sort of standard of living that they deserve and, indeed, commuters and general travellers in Chepstow do not suffer the sort of delays, congestion and pollution that they have to date?
Diolch am yr ateb yna, Prif Weinidog. Rwyf i wedi gofyn y cwestiwn hwn sawl gwaith i'ch rhagflaenydd ac, yn wir, i'r Gweinidog Economi a Thrafnidiaeth. Roedd diddymu tollau pontydd Hafren yn benderfyniad i'w groesawu'n fawr yn y de-ddwyrain ac, yn wir, coridor ehangach yr M4 yn y de, gan wella cysylltedd â de-orllewin Lloegr, ond ceir tystiolaeth ei fod yn effeithio ar lefelau traffig yng Nghas-gwent a'r cyffiniau, fel y rhagwelwyd. Byddwch yn ymwybodol bod llygredd aer yng Nghas-gwent eisoes yn uwch na therfynau Sefydliad Iechyd y Byd oherwydd tagfeydd cronig. Felly, a gaf i ofyn i chi—rwy'n croesawu'r hyn yr ydych chi wedi ei ddweud hyd yma ynghylch cydweithredu a thrafodaethau parhaus gyda Llywodraeth y DU—a allech chi sicrhau bod y trafodaethau hynny yn parhau a'n bod ni, mewn gwirionedd, yn datblygu cynllun gwirioneddol i wneud yn siŵr ein bod ni'n gweld y ffordd osgoi honno y mae wir ei hangen yn cael ei hadeiladu i'r de o Gas-gwent yn y dyfodol agos, fel y gall pobl Cas-gwent fwynhau'r math o safon byw y maen nhw'n ei haeddu ac, yn wir, nad yw cymudwyr a theithwyr cyffredinol yng Nghas-gwent yn dioddef y math o oediadau, tagfeydd a llygredd y maen nhw wedi eu dioddef hyd yma?
Dirprwy Lywydd, I thank the Member for that supplementary question and recognise the assiduous way in which he makes sure that these proposals are kept in front of Ministers and of the Assembly. My colleague Ken Skates met with the leader and the chief executive of Monmouthshire County Council yesterday and this was amongst the issues discussed there. The stage 1 assessment of options will include actions to reduce traffic volumes. It will examine the case for a bypass. It will look at improvements to existing routes and it will look at measures that can improve air quality. We recognise that those solutions can only be successfully delivered in consultation with cross-border organisations, such as Gloucestershire County Council and the Forest of Dean District Council, as well as Welsh interests, and we will continue to make sure that that work is taken forward.
Dirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i'r Aelod am y cwestiwn atodol hwnnw a chydnabod y ffordd ddiwyd y mae'n sicrhau bod Gweinidogion a'r Cynulliad yn cael eu diweddaru ynghylch y cynigion hyn. Fe gyfarfu fy nghyd-Aelod, Ken Skates, ag arweinydd a phrif weithredwr Cyngor Sir Fynwy ddoe ac roedd hyn ymysg y materion a drafodwyd yno. Bydd asesiad dewisiadau cam 1 yn cynnwys camau gweithredu i leihau lefelau traffig. Bydd yn archwilio'r achos o blaid ffordd osgoi. Bydd yn ystyried gwelliannau i ffyrdd presennol a bydd yn ystyried mesurau a all wella ansawdd yr aer. Rydym ni'n cydnabod mai dim ond mewn ymgynghoriad â sefydliadau trawsffiniol, megis Cyngor Swydd Gaerloyw a Chyngor Dosbarth Fforest y Ddena, yn ogystal â buddiannau Cymru, y gellir cyflawni'r atebion hynny a byddwn yn parhau i wneud yn siŵr bod y gwaith hwnnw'n mynd rhagddo.
Thank you very much, First Minister.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog.
Item 2 on our agenda this afternoon is the business statement and announcement, and I call on the Minister for Finance and the Trefnydd, Rebecca Evans.
Eitem 2 ar ein hagenda y prynhawn yma yw'r datganiad a'r cyhoeddiad busnes, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans.
Members will have seen from the revised agenda published last week that the Government has replaced the majority of its programme of business today with a series of statements outlining the impact of and our planning for a potential 'no deal' Brexit. Draft business for the next three weeks is set out in the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Bydd yr Aelodau wedi gweld o'r agenda ddiwygiedig a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf bod y Llywodraeth wedi disodli'r rhan fwyaf o'i rhaglen fusnes heddiw gyda chyfres o ddatganiadau sy'n amlinellu sut yr ydym ni'n cynllunio ar gyfer y posibilrwydd o Brexit heb gytundeb, a beth fydd effaith hynny. Caiff y busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf ei gynnwys yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes, sydd i'w weld ymysg y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Can I ask the Trefnydd for two Government statements today, the first in relation to Transport for Wales plans to improve access to Liverpool from the north Wales line? Arriva Trains Wales were planning to introduce direct services to Liverpool from north Wales in December of last year along the Halton curve, which, of course, has been improved to accommodate these, yet there's no news at all from Transport for Wales as to when those services will be re-established. The last time they ran was back in the 1960s and, of course, these are extremely important for the north Wales economy. So, I would appreciate a statement on that and perhaps also in that statement there could be some reference to any promotions that might be available as well. This time of the year it's usually the Club 55 promotion, which many of my constituents and others in Wales like to take advantage of—cheap return tickets to anywhere in Wales for £27. That is what has traditionally been run at this time of year by Arriva Trains Wales. Is there a similar proposal for a similar promotion from Transport for Wales? It would be good to hear from the Government on that.
And, secondly, can I call for a statement in respect of timber felling licences? It may not have escaped Members' attention that yesterday was Red Squirrel Appreciation Day across the world, and I am the red squirrel species champion here in the National Assembly for Wales. You'll know that the red squirrel is a near-threatened species here in the UK and one of the things that is contributing to their decline is inappropriate timber licence granting. According to the 1967 Forestry Act, timber felling licences cannot currently be refused for, and I quote, 'the purpose of conserving or enhancing' the flora or fauna. Now, that obviously is a concern to many people who appreciate red squirrels and other wildlife in wooded and forestry areas, and I think it's about time that we put that right here in Wales. We have the opportunity, we have the powers, to able to do so. So, I would like a statement to be brought forward. I know that a woodland management statement has been postponed from today, but I do think it's important that we hear about what the Welsh Government is doing to address this concern that wildlife enthusiasts have with timber felling licences in particular.
A gaf i ofyn i'r Trefnydd am ddau ddatganiad gan y Llywodraeth heddiw, y cyntaf mewn cysylltiad â chynlluniau Trafnidiaeth Cymru i'w gwneud hi'n haws cyrraedd Lerpwl o linell rheilffordd y gogledd? Roedd Trenau Arriva Cymru yn cynllunio i gyflwyno gwasanaethau uniongyrchol i Lerpwl o ogledd Cymru ar hyd Tro Halton ym mis Rhagfyr y llynedd, sydd, wrth gwrs, wedi ei wella er mwyn ymdopi â hyn, ond eto nid oes unrhyw newyddion o gwbl gan Drafnidiaeth Cymru ynghylch pryd y bydd y gwasanaethau hynny yn cael eu hailsefydlu. Yn ôl yn y 1960au yr oedden nhw’n rhedeg y tro diwethaf ac, wrth gwrs, mae'r rhain yn eithriadol o bwysig i economi'r gogledd. Felly, byddwn yn gwerthfawrogi datganiad ynglŷn â hynny, ac efallai hefyd y gallai’r datganiad hwnnw gyfeirio at unrhyw ostyngiadau a allai fod ar gael. Yr adeg hon o'r flwyddyn, mae llawer o'm hetholwyr ac eraill yng Nghymru yn hoffi manteisio ar ostyngiadau Clwb 55—tocynnau dychwelyd rhad i unrhyw le yng Nghymru am £27. Dyna sydd wedi ei gynnig yn draddodiadol yn ystod yr adeg hon o'r flwyddyn gan Drenau Arriva Cymru. A oes cynnig tebyg am ostyngiadau tebyg gan Drafnidiaeth Cymru? Byddai'n dda clywed gan y Llywodraeth ynglŷn â hynny.
Ac yn ail, a gaf i alw am ddatganiad mewn cysylltiad â thrwyddedau torri coed? Efallai i Aelodau sylwi mai ddoe oedd Diwrnod Gwerthfawrogi’r Wiwer Goch ledled y byd, ac rwyf yn hyrwyddwr rhywogaeth y wiwer goch yma yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Byddwch yn gwybod bod y wiwer goch yn rhywogaeth sydd bron o dan fygythiad yma yn y DU, ac un o'r pethau sy'n cyfrannu at eu lleihad yw nifer amhriodol y trwyddedau torri coed sy’n cael eu caniatáu. Yn ôl Deddf Coedwigaeth 1967, ni ellir gwrthod trwyddedau torri coed ar gyfer, ac rwy'n dyfynnu, 'y diben o warchod neu gyfoethogi' fflora neu ffawna. Nawr, mae hynny’n amlwg yn peri pryder i lawer o bobl sy'n gwerthfawrogi gwiwerod coch ac unrhyw fywyd gwyllt arall mewn ardaloedd coediog a choedwigaeth, ac rwy'n credu ei bod hi’n bryd inni unioni hynny yma yng Nghymru. Mae'r cyfle gennym ni, mae’r pwerau gennym ni, rydym ni’n gallu gwneud hynny. Felly, fe hoffwn i weld datganiad yn cael ei gyflwyno. Fe wn i fod datganiad rheoli coetiroedd wedi ei ohirio o heddiw ymlaen, ond rwyf yn credu ei bod hi’n bwysig inni glywed am yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i fynd i'r afael â’r pryder hwn sydd gan y rhai sy’n frwdfrydig dros fywyd gwyllt ynglŷn â thrwyddedau torri coed yn benodol.
Thank you very much for raising both of those issues. With regard to Transport for Wales plans to improve services cross-border to Liverpool, I can confirm that those improvements should be in place by May. I understand that there was a delay as a result of some scheduling changes. On the issue of the discounts, I know that there will be some cross-border services that will offer reduced fares. I will ask the Minister to write to you with greater detail on that.
Regarding timber felling licences and the impact on the red squirrel population, the Minister will be bringing forward a statement on forestry. As you say, it has been deferred from today, but we will bring it forward as soon as possible.
Diolch yn fawr iawn am godi'r ddau fater hynny. O ran cynlluniau Trafnidiaeth Cymru i wella gwasanaethau trawsffiniol i Lerpwl, gallaf gadarnhau y dylai'r gwelliannau hynny fod ar waith erbyn mis Mai. Rwy'n deall y bu oedi oherwydd newidiadau amserlennu. O ran y gostyngiadau, rwy'n gwybod y bydd rhai gwasanaethau trawsffiniol a fydd yn cynnig tocynnau teithio rhatach. Fe wnaf i ofyn i'r Gweinidog ysgrifennu atoch chi gyda mwy o fanylion ynglŷn â hynny.
O ran trwyddedau torri coed ac effaith hynny ar nifer y gwiwerod coch, bydd y Gweinidog yn cyflwyno datganiad ar goedwigaeth. Fel yr ydych chi'n dweud, mae wedi ei ohirio o heddiw, ond byddwn yn ei gyflwyno cyn gynted â phosib.
Trefnydd, mis diwethaf, datgelwyd bod tair ardal yn Llundain wedi derbyn mwy o arian Loteri Genedlaethol nac unrhyw ran arall o’r Deyrnas Unedig dros yr 20 mlynedd diwethaf. Mae ardaloedd San Steffan, Holborn a St Pancras, a De Islington a Finsbury wedi derbyn mwy nag £1.8 biliwn dros y cyfnod hwnnw, ar gyfradd o £4,640 y pen. Mae hyn yn fwy na 10 gwaith yr hyn a dderbyniwyd gan Gymru dros yr un cyfnod. Gyda phoblogaeth o 3.1 miliwn, gwnaeth Gymru dderbyn tua £450 yn unig y pen. Yn ddiweddar, dwi wedi derbyn pryderon gan grwpiau yn ne-orllewin Cymru—cymdeithas y pensiynwyr yng Nghraig-cefn-parc, er enghraifft—sydd wedi gweld eu ceisiadau cymharol fach am arian loteri’n cael eu gwrthod. Mae’r anghydraddoldeb yma mewn cyllid rhwng Llundain a Chymru yn amlwg yn annheg, a hoffwn, felly, ofyn i'r Dirprwy Weinidog dros ddiwylliant gyflwyno datganiad ar y mater yma o gyllid y loteri yng Nghymru. Byddai’n braf clywed pa gamau y mae’n eu cymryd a thrafodaeth mae’n eu cael gyda Llywodraeth San Steffan a’r Loteri Genedlaethol i sicrhau bod arian ar gyfer prosiectau loteri’n cael ei ddosbarthu’n fwy cyfartal ar draws y Deyrnas Unedig. Diolch yn fawr.
Trefnydd, last month, it was revealed that three areas of London had received more National Lottery funding than any other part of the UK over the past 20 years. The areas of Westminster, Holborn and St Pancras, and Islington South and Finsbury have received more than £1.8 billion over that period, at a rate of £4,640 per capita. This is more than 10 times as much as has been received by Wales in the same period. With a population of 3.1 million, Wales received some £450 per capita. Only recently I've received concerns from groups in South Wales West—the pensioners' association in Craig-cefn-parc, for example—who have seen their relatively small bids for lottery funding being rejected. This inequality in funding between London and Wales is clearly unfair, and I would therefore want to ask the Deputy Minister for culture to bring a statement forward on this issue of lottery funding in Wales. It would be good to hear what steps he is taking and any discussions he's having with the Westminster Government and the National Lottery in order to ensure that funds for lottery projects are distributed more equally across the UK. Thank you.
Thank you very much for bringing this issue to our attention, and I also received those representations from the Craig-cefn-parc pensioners' association, which has benefited over a number of years from funding to enable them to hire transport to take members of the group out on day trips and so forth. And I know through correspondence with the Big Lottery Fund that they are receiving some advice as to how to better tailor their future applications to meet the criteria, which have changed in recent times, to try and create schemes that are more outward looking to other, neighbouring communities. But I will certainly speak to the Deputy Minister to explore what is the best way to update Members on the discussions that Welsh Government is having with the Big Lottery Fund.
Diolch yn fawr am ddod â'r mater hwn i'n sylw, ac fe dderbyniais y sylwadau hynny hefyd gan gymdeithas pensiynwyr Craig-cefn-parc, sydd wedi elwa dros nifer o flynyddoedd ar gyllid i'w galluogi nhw i logi trafnidiaeth i fynd ag aelodau o'r grŵp allan ar deithiau ac ati. Ac rwy'n gwybod o ohebu â'r Gronfa Loteri Fawr eu bod yn cael rhywfaint o gyngor ynghylch sut i addasu eu ceisiadau yn y dyfodol i fodloni'r meini prawf, sydd wedi newid yn ddiweddar, i geisio creu cynlluniau sy'n fwy cynhwysol o gymunedau eraill, cyfagos. Ond byddaf yn sicr yn siarad â'r Dirprwy Weinidog i ystyried y ffordd orau i roi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau am y trafodaethau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cael gyda'r Gronfa Loteri Fawr.
The Welsh Government has got a great record in bringing in progressive housing legislation over the last several years. Unfortunately, the law relating to no-fault evictions has not yet been changed. Will the Government make a statement outlining its proposed policy on no-fault evictions?
Mae gan Lywodraeth Cymru enw rhagorol am gyflwyno deddfwriaeth flaengar ar dai yn ystod y blynyddoedd diwethaf. Yn anffodus, nid yw'r gyfraith o ran troi tenantiaid allan heb fai wedi ei newid eto. A wnaiff y Llywodraeth ddatganiad sy'n amlinellu ei pholisi arfaethedig ar droi allan heb fai?
Thank you, Mike, for raising this particular issue. Welsh Government's been very clear that the way in which some landlords use no-fault evictions is very much of concern to us, because those relatively short periods of notice do make some households more at risk of facing homelessness. We're currently considering how this issue should be taken forward, and I know that there have been some good discussions already with organisations such as Shelter, for example, and the Residential Landlords Association. But, alongside that piece of work, we are also developing some really exciting proposals that seek to remove the barriers that some people face when seeking to enter the private rented sector, with a view to opening up the sector to people but also to allowing them to access longer term tenancies. I know that the Minister with responsibility for homelessness will be bringing forward a statement on homelessness and rough-sleeping in due course, once the rough-sleeping figures for this year have been published.
Diolch, Mike, am godi'r mater penodol hwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn glir iawn bod y ffordd y mae rhai landlordiaid yn defnyddio troi allan heb fai yn achosi llawer iawn o bryder inni, oherwydd bod y cyfnodau rhybudd cymharol fyr hynny yn cynyddu'r perygl y bydd rhai aelwydydd yn wynebu digartrefedd. Ar hyn o bryd, rydym ni'n ystyried sut y dylid cyflwyno'r mater hwn, ac rwy'n gwybod fod trafodaethau da eisoes wedi eu cynnal gyda sefydliadau megis Shelter, er enghraifft, a'r Gymdeithas Landlordiaid Preswyl. Ond, ochr yn ochr â'r darn hwnnw o waith, rydym ni hefyd yn datblygu cynigion cyffrous iawn sy'n ceisio cael gwared â'r rhwystrau sy'n wynebu rhai pobl wrth iddyn nhw geisio ymuno â'r sector rhentu preifat, gyda'r bwriad o agor y sector i bobl, ond hefyd i'w galluogi nhw i gael tenantiaethau mwy tymor hir. Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros ddigartrefedd yn cyflwyno datganiad ar ddigartrefedd a chysgu ar y stryd maes o law, pan fydd y ffigurau cysgu ar y stryd wedi eu cyhoeddi ar gyfer eleni.
Minister, may I ask for a question from the Minister for Environment, Energy and Rural Affairs, following the publication by the Department for Environment, Food and Rural Affairs last month of an update on its bovine TB eradication strategy? Statistics within the update show that badger culling in the areas of England where the disease is endemic has significantly reduced the level of bovine TB. This is in contrast to the areas of Wales with high TB levels, where incidences in cattle are at best static. Given that nearly 10,000 cattle were slaughtered between January and September last year, does the Minister have any plans to review her TB eradication programme in the light of the evidence coming from England, please?
Gweinidog, a gaf i ofyn am gwestiwn gan Weinidog yr Amgylchedd, Ynni a Materion Gwledig, yn dilyn y cyhoeddiad ar yr wybodaeth ddiweddaraf gan Adran yr Amgylchedd, Bwyd a Materion Gwledig fis diwethaf ynglŷn â'i strategaeth i ddileu TB buchol? Mae ystadegau yn yr wybodaeth ddiweddaraf yn dangos bod difa moch daear mewn ardaloedd o Loegr lle bo'r clefyd yn endemig wedi lleihau lefel TB buchol yn sylweddol. Mae hyn yn wahanol i ardaloedd yng Nghymru sydd â lefelau TB uchel, lle bo nifer yr achosion mewn gwartheg yn sefydlog ar y gorau. O gofio bod bron i 10,000 o wartheg wedi eu difa rhwng mis Ionawr a mis Medi y llynedd, a oes gan y Gweinidog unrhyw gynlluniau i adolygu ei rhaglen i ddileu TB yng ngoleuni'r dystiolaeth sy'n dod o Loegr, os gwelwch yn dda?
Thank you very much. You'll remember, of course, that your party leader had the opportunity to raise his particular concerns about this issue with the First Minister during First Minister's questions very recently, but I can confirm that the Minister will be bringing forward a statement on our approach to tackling bovine TB in April.
Diolch yn fawr iawn. Fe fyddwch chi'n cofio, wrth gwrs, bod arweinydd eich plaid wedi cael y cyfle i sôn am ei bryderon penodol am y mater hwn wrth y Prif Weinidog yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog yn ddiweddar iawn, ond gallaf gadarnhau y bydd y Gweinidog yn cyflwyno datganiad ar ein dull o fynd i'r afael â TB buchol ym mis Ebrill.
I was wanting to request a statement on the Government's position with regard to criminal justice. I heard what the First Minister said earlier in relation to the three priority areas, and, while I welcome that, I am concerned that that has somewhat pre-empted the role of the Commission on Justice in Wales, who are currently looking at all options in relation to the devolution of criminal justice, and the comments made by the former Cabinet Secretary Alun Davies, who said that we need to devolve criminal justice so that we can do things differently here in Wales.
I, of course, welcome the decision by the UK Government not to pursue the superprison in Port Talbot, but that does not keep Wales out of the woods entirely in relation to other plans the MoJ may have for Wales. So, we need assurances, I think, in a separate statement from Welsh Government that you are mindful of this and that you can be assured that the justice commission will be looked at seriously and you will consider all options with regard to the potential for the devolution of criminal justice.
My second request would be for an update on the Welsh Government's involvement in the current situation that now arises from the sale of the Banksy art in Port Talbot. I've been contacted by the former security guard of the site, who tells me that the new owner has contacted him, asking for advice as to who can move the current piece of street art because he has told him that he hasn't had support from the Welsh Government in that regard. I'd like to clarify if that is the case or not because my relationship with seeking a meeting with the Deputy Minister hasn't been as fruitful as I would have liked to ensure that we can have a positive dialogue as to understanding what the Welsh Government are doing, because we know that the arts council, the museum, have expertise in this area. And what I don't want to see is us trying to move the Banksy and things falling apart. That wouldn't benefit anybody. So, I would urge you to contact the new owner and for us, somehow, as AMs, to be kept updated, or those of us with an interest, anyway.
Roeddwn i’n bwriadu gofyn am ddatganiad ynglŷn â safbwynt y Llywodraeth ar gyfiawnder troseddol. Fe glywais yr hyn a ddywedodd y Prif Weinidog yn gynharach mewn cysylltiad â’r tri maes blaenoriaeth, ac, er fy mod i'n croesawu hynny, rwyf yn bryderus bod hynny wedi achub y blaen braidd ar swyddogaeth y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru, sy’n edrych ar hyn o bryd ar yr holl ddewisiadau sy’n ymwneud â datganoli cyfiawnder troseddol, a’r sylwadau a wnaed gan y cyn-Ysgrifennydd Cabinet Alun Davies, a ddywedodd fod angen inni ddatganoli cyfiawnder troseddol fel y gallwn ni wneud pethau'n wahanol yma yng Nghymru.
Rwyf innau, wrth gwrs, yn croesawu penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio â bwrw ymlaen â’r carchar mawr ym Mhort Talbot, ond nid yw hynny’n diogelu Cymru rhag pob perygl mewn cysylltiad â chynlluniau eraill sydd gan y Weinyddiaeth Gyfiawnder o bosib ar gyfer Cymru. Felly, mae angen sicrwydd arnom ni, rwy'n credu, mewn datganiad ar wahân gan Lywodraeth Cymru eich bod yn ymwybodol o hyn ac y gallwch chi fod yn ffyddiog y bydd y comisiwn cyfiawnder yn cael ei ystyried o ddifrif ac y byddwch chi'n ystyried yr holl ddewisiadau o ran y posibilrwydd o ddatganoli cyfiawnder troseddol.
Fy ail gais yw am ddiweddariad ynglŷn â rhan Llywodraeth Cymru yn y sefyllfa bresennol sydd bellach yn deillio o werthu'r darn yna o waith celf Banksy ym Mhort Talbot. Mae cyn-swyddog diogelwch y safle wedi cysylltu â mi, sy’n dweud wrthyf fod y perchennog newydd wedi cysylltu ag ef i ofyn am gyngor ynghylch pwy sy'n gallu symud y darn celf stryd presennol, oherwydd mae yntau wedi dweud wrtho nad yw wedi cael cefnogaeth gan Lywodraeth Cymru yn hynny o beth. Hoffwn gael eglurhad ynghylch a yw hynny’n wir ai peidio gan nad yw fy mherthynas â’r Dirprwy Weinidog o ran ceisio cael cyfarfod wedi bod mor ffrwythlon ag y byddwn wedi ei hoffi er mwyn sicrhau ein bod ni’n gallu cael trafodaeth gadarnhaol er mwyn deall beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, oherwydd fe wyddom ni fod gan gyngor y celfyddydau, yr amgueddfa, arbenigedd yn y maes hwn. A’r hyn nad wyf yn dymuno ei weld yw ninnau’n ceisio symud y darn yma o waith Banksy a phethau’n syrthio'n ddarnau. Ni fyddai hynny o fudd i neb. Felly, rwy'n eich annog chi i gysylltu â’r perchennog newydd ac i ninnau, rywsut, yr Aelodau Cynulliad, gael y newyddion diweddaraf, neu’r rhai ohonom ni sydd â diddordeb, beth bynnag.
Thank you very much for bringing forward both of those issues. On the justice issue, we do understand that the Ministry of Justice might be pursuing, or seeking to pursue, sites for a new male prison in south Wales. However, we have written to the Ministry of Justice to inform them that we will not facilitate any further prison development without meaningful and thorough discussion about the future estate as part of a much more holistic approach to penal policy in Wales. And you will have heard the First Minister say that our colleague Jane Hutt will be meeting with her counterparts, and I will ask her to write to Members following that meeting to provide an update as to where things are after that.
With regard to the Banksy work in Port Talbot, I am aware, as you say, that it's now in the hands of a private buyer, and it's very much hoped, I think, that the work will be displayed in Port Talbot for people to carry on enjoying. As you know, Cadw is currently handling the security arrangements at the site. I will speak to the Deputy Minister to see what further insights he's able to give.
Diolch yn fawr iawn am gyflwyno'r ddau fater hynny. O ran y mater cyfiawnder, rydym ni yn deall y gallai'r Weinyddiaeth Gyfiawnder fod yn ystyried, neu'n bwriadu ystyried, safleoedd ar gyfer carchar newydd i ddynion yn y de. Fodd bynnag, rydym ni wedi ysgrifennu at y Weinyddiaeth Gyfiawnder i roi gwybod iddyn nhw na fyddwn ni'n hwyluso datblygu rhagor o garchardai heb drafodaeth ystyrlon a thrylwyr am ddyfodol yr ystâd fel rhan o ymagwedd llawer mwy cyfannol i bolisi cosb yng Nghymru. A byddwch wedi clywed y Prif Weinidog yn dweud y bydd ein cyd-Aelod, Jane Hutt, yn cyfarfod â'r Aelodau hynny sy'n gwneud gwaith cyfatebol iddi, a byddaf yn gofyn iddi ysgrifennu at Aelodau yn dilyn y cyfarfod hwnnw i roi'r wybodaeth ddiweddaraf o ran lle mae pethau arni ar ôl hynny.
O ran gwaith Banksy ym Mhort Talbot, rwyf yn ymwybodol, fel yr ydych chi'n dweud, ei fod bellach yn nwylo prynwr preifat, a gobeithir yn fawr iawn, rwy'n credu, y bydd y gwaith yn cael ei arddangos ym Mhort Talbot fel y gall pobl barhau i'w fwynhau. Fel y gwyddoch chi, mae Cadw yn ymdrin â threfniadau diogelwch ar y safle ar hyn o bryd. Byddaf yn siarad â'r Dirprwy Weinidog i weld pa oleuni pellach sydd ganddo ynglŷn â hyn.
Daeth y Llywydd (Elin Jones) i’r Gadair.
The Llywydd (Elin Jones) took the Chair.
Trefnydd, could I ask for a statement on the Newtown bypass, please? People are understandably eager to know when traffic will get the green light, and I'm also keen to know what the official plans are for the opening ceremony. The £90 million project—and I repeat that, £90 million project—has been a huge success and it represents a massive investment by the Welsh Government, Labour Government, in Mid and West Wales, bigger than any other Government in my time representing this area. And it would be right and fitting to reflect that in the arrangements for the big unveil. And I ask when we have this big unveil whether we could highlight the work that has been done on apprenticeship and training—because that's the legacy that we will leave behind for the young people and the future of that area—and also, how we connect that to the investment that we're going to make and the training that will happen on the Dyfi bridge.
I know that the transport Minister will know that there have been a few campaigns about naming parts of the scheme, for example, bridges, et cetera, as a way of marketing Newtown more widely. So, it would be really good to hear more about that and maybe to invite cross-party representation so they actually do see that we do have a plan for investing in all parts of Wales, including this massive investment in mid Wales.
Trefnydd, a gaf i ofyn am ddatganiad ynglŷn â ffordd osgoi'r Drenewydd, os gwelwch yn dda? Yn ddealladwy, mae pobl yn awyddus i wybod pryd fydd traffig yn cael ei defnyddio, ac rwyf innau’n awyddus i wybod beth yw’r cynlluniau swyddogol ar gyfer y seremoni agoriadol. Mae’r prosiect £90 miliwn—ac rwy'n ailadrodd hynny, y prosiect £90 miliwn—wedi bod yn llwyddiant ysggubol ac mae'n ffrwyth buddsoddiad enfawr gan Lywodraeth Cymru, Llywodraeth Lafur, yn y canolbarth a'r gorllewin, yn fwy nag a wnaeth unrhyw Lywodraeth arall yn fy nghyfnod i yn cynrychioli’r ardal hon. A byddai'n briodol ac yn addas pe byddai hynny’n cael ei adlewyrchu yn y trefniadau ar gyfer y dadorchuddiad mawr. Ac rwy'n gofyn, pan fyddwn yn cael y dadorchuddiad mawr hwn, a allem ni dynnu sylw at y gwaith sydd wedi ei wneud ar brentisiaethau a hyfforddiant—oherwydd dyna’r gwaddol y byddwn yn ei adael i’r bobl ifanc a dyfodol yr ardal honno—a hefyd, sut yr ydym ni'n cysylltu hynny â’r buddsoddiad yr ydym ni'n mynd i’w wneud a’r hyfforddiant a fydd yn digwydd ar bont Dyfi.
Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog trafnidiaeth yn gwybod y bu rhai ymgyrchoedd ynghylch enwi rhannau o'r cynllun, er enghraifft, pontydd, ac yn y blaen, fel ffordd o farchnata'r Drenewydd yn fwy eang. Felly, byddai'n dda iawn clywed mwy am hynny gan wahodd pob plaid i gyfrannu efallai fel eu bod nhw’n gweld mewn gwirionedd bod gennym ni gynllun i fuddsoddi ym mhob rhan o Gymru, gan gynnwys y buddsoddiad enfawr hwn yn y canolbarth.
Thank you very much to Joyce Watson. I'm pleased to say that we are confident that the Newtown bypass will be open to traffic within the next two months, providing, of course, there is no unforeseen issue that arises between now and then. This £95 million project has made excellent progress, and as Joyce Watson quite rightly points out, it does demonstrate real investment by Welsh Government in mid Wales. The ongoing legacy of that with regard to the importance of apprenticeships and training, I think, is really important, and we need to be considering how we use that investment in people now to take forward other important projects in the area.
We have asked Powys County Council and the town council to consult with local people on the proposals for naming those structures along the route, and once there are some preferred options for that, there will be some further consultation that does take place on that. With regard to the specific details of the opening ceremony, they will be announced nearer to the completion date.
Diolch yn fawr iawn i Joyce Watson. Rwyf yn falch o ddweud ein bod ni'n hyderus y bydd ffordd osgoi Y Drenewydd yn agored i draffig o fewn y ddau fis nesaf, ar yr amod, wrth gwrs, nad oes problem annisgwyl rhwng nawr a phryd hynny. Mae'r prosiect £95 miliwn hwn wedi gwneud cynnydd rhagorol, ac fel y mae Joyce Watson yn dweud yn gwbl briodol, mae'n dangos buddsoddiad gwirioneddol yn y canolbarth gan Lywodraeth Cymru. Rwy'n credu bod gwaddol parhaus hynny o ran pwysigrwydd prentisiaethau a hyfforddiant, yn bwysig iawn, ac mae angen inni ystyried sut y byddwn ni'n defnyddio'r buddsoddiad hwnnw mewn pobl yn awr i ddatblygu prosiectau pwysig eraill yn yr ardal.
Rydym ni wedi gofyn i Gyngor Sir Powys a chyngor y dref i ymgynghori â phobl leol ar y cynigion i enwi'r strwythurau hynny ar hyd y ffordd, a phan fydd ychydig o hoff ddewisiadau ar gyfer hynny, bydd rhywfaint o ymgynghori pellach yn ei gylch. O ran manylion penodol y seremoni agoriadol, byddan nhw'n cael eu cyhoeddi yn nes at y dyddiad cwblhau.
Could I call, please, for a single oral statement—not now, but hopefully within a very short period of time—on the Welsh independent living grant? Eleven days ago, I chaired a meeting of the Cross-Party Group on Disability, the Assembly group, in north Wales. It was packed, and I was asked by attendees to raise this issue again in the Senedd, and, quote:
to try to get some answers, because time is running out.
We know that when the independent living fund was devolved by the UK Government in England to local authorities, and in Wales and Scotland and Northern Ireland to the respective Governments, that Scotland launched ILF Scotland to ensure recipients have choice and control. Northern Ireland chose to join the Scottish scheme, and disabled people and disabled groups in Wales said they wanted to join it too, but instead the Welsh Government gave the money to local authorities. In May last year, we were told in a written statement by the Welsh Government that local authorities were reporting that most people were receiving similar support to that they'd had with their ILF payments, with no significant issues being raised, but we know, since, there has been extensive coverage of disabled people suffering because of the decisions made.
A particular point I was asked to raise at the meeting in Wrexham by a packed room of people, most of whom were disabled themselves, was to emphasise this is about the difference between staying in bed or getting out of bed, about having dinner or not having dinner, about having control or being controlled. They said, 'They just don't understand the importance of one word to disabled people, "independence", and the impact on mental health and well-being', and the ability for them to interact with society. That's lived experience, articulated again by Nathan Davies at the meeting in north Wales, who has led the Welsh independent living grant campaign on behalf of recipients of the grant—including himself, but also very many others.
As we approach the final point on this, when nobody will be left in receipt of an independent living grant, will you as a Government, for once, in this case, deliver an oral statement and answer the questions that disabled people across Wales who were in receipt of the ILF are increasingly asking?
A gaf i ofyn, os gwelwch yn dda, am un datganiad llafar—nid yn awr, ond cyn pen fawr o dro, gobeithio—ynghylch Grant Byw'n Annibynnol Cymru? Ddiwrnod ar ddeg yn ôl, roeddwn i’n cadeirio cyfarfod y Grŵp Trawsbleidiol ar Anabledd, y grŵp Cynulliad, yn y gogledd. Roedd y lle yn orlawn, a gofynnwyd imi gan bobl a ddaeth i’r cyfarfod a fyddwn i’n sôn am y mater hwn eto yn y Senedd, ac, rwy'n dyfynnu:
i geisio cael atebion, oherwydd bod amser yn brin.
Rydym ni'n gwybod, pan gafodd y Gronfa Byw'n Annibynnol ei datganoli gan Lywodraeth y DU yn Lloegr i awdurdodau lleol, ac yng Nghymru, yr Alban a Gogledd Iwerddon i’r llywodraethau perthnasol, bod yr Alban wedi lansio Independent Living Fund Scotland i sicrhau bod gan y sawl fydd yn elwa o'r cynllun ddewis a rheolaeth. Penderfynodd Gogledd Iwerddon ymuno â chynllun yr Alban, a dywedodd pobl anabl a grwpiau anabl yng Nghymru eu bod nhw’n dymuno bod yn rhan hefyd, ond yn lle hynny, rhoddodd Llywodraeth Cymru yr arian i’r awdurdodau lleol. Ym mis Mai y llynedd, dywedwyd wrthym ni mewn datganiad ysgrifenedig gan Lywodraeth Cymru bod awdurdodau lleol yn dweud bod y rhan fwyaf o bobl yn derbyn cymorth tebyg i’r hyn yr oedden nhw'n ei gael gyda’u taliadau Cronfa Byw’n Annibynnol, gyda dim materion sylweddol wedi eu crybwyll, ond rydym ni'n gwybod, ers hynny, y bu cryn sôn am bobl anabl yn dioddef oherwydd y penderfyniadau a wnaed.
Pwynt penodol y gofynnwyd imi sôn amdano yn y cyfarfod yn Wrecsam gan ystafell orlawn o bobl yr oedd y rhan fwyaf ohonyn nhw’n anabl eu hunain, oedd pwysleisio bod a wnelo hyn â’r gwahaniaeth rhwng aros mewn gwely a chodi o'r gwely, rhwng cael swper a pheidio â chael swper, rhwng bod â rheolaeth a chael eich rheoli. Roedden nhw’n dweud, 'Dydyn nhw ddim yn deall pwysigrwydd un gair i bobl anabl, “annibyniaeth”, a'r effaith ar iechyd meddwl a lles', a'u gallu i ryngweithio â'r gymdeithas. Profiad o fyw yw hynny, a fynegwyd eto gan Nathan Davies yn y cyfarfod yn y gogledd, sydd wedi arwain ymgyrch Grant Byw'n Annibynnol Cymru ar ran y rhai sy'n derbyn y grant—gan gynnwys ef ei hun, ond llawer iawn o bobl eraill hefyd.
Wrth inni nesáu at y pwynt terfynol ar hyn, pan na fydd neb yn cael Grant Byw'n Annibynnol, a wnewch chi fel Llywodraeth, am unwaith, yn yr achos hwn, wneud datganiad llafar ac ateb y cwestiynau y mae pobl anabl ledled Cymru a oedd yn elwa o'r Gronfa Byw’n Annibynnol yn eu gofyn yn gynyddol?
Thank you for the question, and, of course, it is paramount that people's ability to live independently isn't compromised by the changes to the way that their care and support is arranged locally, and particularly so for people who were previously in receipt of the Wales independent living grant. I know that the First Minister has asked the Deputy Minister for Health and Social Services to review the progress that there's been to date in terms of moving across to the new system of receiving care and support, and that's very much to decide what further action might be necessary to ensure that there is a fair outcome for everybody concerned. I know the Deputy Minister for Health and Social Services will be meeting the leader of that campaign later this week to discuss his concerns face to face. You'll be aware, of course, of the deep-dive review, which took place to ensure that where there were changes to people's support it was appropriate and not compromising, in any way, that person's ability to live independently. I understand that work has been completed, and the review will be shared with the Petitions Committee, and I know that there'll be opportunities to question the Deputy Minister for Health and Social Services on her approach in due course.
Diolch am y cwestiwn, ac, wrth gwrs, mae'n hollbwysig nad yw gallu pobl i fyw'n annibynnol yn cael ei beryglu gan y newidiadau i'r ffordd y mae eu gofal a'u cymorth yn cael eu trefnu yn lleol, ac yn arbennig felly ar gyfer pobl a oedd yn arfer cael Grant Byw'n Annibynnol Cymru. Rwy'n gwybod bod y Prif Weinidog wedi gofyn i'r Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol adolygu'r cynnydd a fu hyd yma o ran trosglwyddo i'r system newydd o gael gofal a chymorth, a bydd hynny'n penderfynu i raddau helaeth pa gamau pellach fydd yn angenrheidiol i sicrhau bod canlyniad teg i bawb dan sylw. Rwy'n gwybod y bydd y Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn cwrdd ag arweinydd yr ymgyrch honno yn ddiweddarach yr wythnos hon i drafod ei bryderon wyneb yn wyneb. Byddwch yn ymwybodol, wrth gwrs, o'r adolygiad trylwyr, a gynhaliwyd er mwyn sicrhau, lle bu newidiadau i gefnogaeth pobl, eu bod nhw'n briodol ac nad oedden nhw'n cyfaddawdu mewn unrhyw ffordd ar allu'r person hwnnw i fyw'n annibynnol. Caf ar ddeall bod gwaith wedi ei gwblhau ac y caiff yr adolygiad ei rannu gyda'r Pwyllgor Deisebau, ac rwy'n gwybod y bydd cyfleoedd i holi'r Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ynglŷn â'i dull o weithredu maes o law.
The leader of the house will no doubt be aware of the accumulative impact of bank branch closures on our communities. Barclays announced the closure of the Ferndale and Tonypandy branches late last week, and I know that other branches are closing throughout Wales as well. Of course, internet banking and the decline of our traditional town centres are, in part, driving these changes, but there are many people in our communities who are never going to use online banking, people like the elderly woman I spoke to in Ferndale this week who uses her trip to the local bank every week as a way to get out and about to avoid the problems associated with loneliness. Now, most banking can be done through the post office, but that relies on all of our town centres maintaining their post office, and I'm seeking assurances directly from the Post Office about services in the Rhondda, but only yesterday, it came to my attention that the Department for Work and Pensions are discouraging claimants from accessing benefits via the post office, advising them to use a bank instead, and I've got evidence in this letter, which I'm prepared to share with the leader of the house. It says,
'We currently pay your pension into a post office card account. We want to pay your money into a bank, building society or credit union account instead.'
Now, given what I've just said about the banks and the increased importance of the post office in some of our most neglected communities, will you agree to look at this advice being issued by the DWP and tell them to change it so that people are encouraged to use their post office for banking and benefits transactions? Will you also bring a debate about in Government time outlining what support you can provide and what additional support you're able to provide in the future to ensure a sustainable and accessible post office network for everyone and all communities?
I'd also like a statement from the Cabinet Secretary for health on the future of accident and emergency services at the Royal Glamorgan Hospital. Conversations with staff there about a shortage of permanent doctors and nurses and the impact that this is having cause me grave concern. I and my constituents are seeking reassurances about the long-term future of our A&E department at the Royal Glamorgan Hospital. There are genuine fears among the staff there that the hospital is being wound down, and I'm told that doctors are leaving because of the loss of consultant services. We have lost so many services from this relatively new hospital in recent years because of the centralisation agenda that has been pushed by this Labour Government. This agenda has led to the decision to remove consultants from three key departments: A&E, maternity and paediatrics. People are concerned about the loss of even more services. So, can the Cabinet Secretary address our concerns on the floor of this Senedd at the earliest opportunity, please?
Heb unrhyw amheuaeth, bydd arweinydd y tŷ yn ymwybodol o effaith gynyddol cau canghennau banc ar ein cymunedau. Yn hwyr yr wythnos diwethaf, fe gyhoeddodd Barclays eu bod nhw’n cau canghennau Glynrhedynog a Thonypandy, ac rwy'n gwybod bod canghennau eraill yn cau ledled Cymru hefyd. Wrth gwrs, mae bancio ar y rhyngrwyd a dirywiad ein canol trefi traddodiadol yn sbarduno’r newidiadau hyn yn rhannol, ond mae llawer o bobl yn ein cymunedau nad ydyn nhw byth yn mynd i ddefnyddio bancio ar-lein, pobl fel y fenyw oedrannus y siaradais â hi yng Nglynrhedynog yr wythnos hon sy'n defnyddio ei thaith i'r banc lleol bob wythnos fel ffordd o adael y tŷ er mwyn osgoi problemau sy'n gysylltiedig ag unigrwydd. Nawr, gall mwyafrif y bancio gael ei wneud drwy Swyddfa'r Post, ond mae hynny’n dibynnu ar ganol bob un o'n trefi yn cynnal eu swyddfeydd post, ac rwy'n ceisio cael sicrwydd uniongyrchol gan Swyddfa'r Post ynghylch gwasanaethau yn y Rhondda, ond dim ond ddoe, daeth i'm sylw bod yr Adran Gwaith a Phensiynau yn annog hawlwyr i beidio â chael budd-daliadau drwy Swyddfa'r Post, gan eu cynghori yn hytrach i ddefnyddio banc, ac mae’r dystiolaeth gennyf i yn y llythyr hwn yr wyf yn barod i’w rannu gydag arweinydd y tŷ. Mae'n dweud,
Ar hyn o bryd, rydym yn talu eich pensiwn i gyfrif cerdyn swyddfa'r post. Rydym yn dymuno talu eich arian i mewn i gyfrif banc, cymdeithas adeiladu neu undeb credyd yn lle hynny.
Nawr, o ystyried yr hyn yr wyf newydd ei ddweud ynghylch banciau a phwysigrwydd cynyddol Swyddfa’r Post yn rhai o'n cymunedau mwyaf anghofiedig, a wnewch chi gytuno i edrych ar y cyngor hwn sy’n cael ei gyhoeddi gan yr Adran Gwaith a Phensiynau a dweud wrthyn nhw am ei newid fel y caiff bod pobl eu hannog i ddefnyddio eu swyddfeydd post ar gyfer bancio a thrafodion budd-daliadau? A wnewch chi hefyd gyflwyno dadl yn amser y Llywodraeth yn amlinellu pa gefnogaeth y gallwch chi ei rhoi a pha gymorth ychwanegol y gallwch chi ei ddarparu yn y dyfodol i sicrhau bod rhwydwaith o swyddfeydd post cynaliadwy a hygyrch ar gyfer pawb a phob cymuned?
Hoffwn gael datganiad hefyd gan Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ynglŷn â dyfodol gwasanaethau damweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae sgyrsiau â staff yno ynghylch prinder meddygon a nyrsys parhaol a'r effaith y mae hyn yn ei chael yn achosi pryder mawr imi. Rwyf i a'm hetholwyr yn ceisio cael sicrwydd ynghylch dyfodol hirdymor ein hadran ddamweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg. Mae'r staff yno yn wirioneddol bryderus bod yr ysbyty yn cael ei gau yn ara' deg, a dywedir wrthyf i fod meddygon yn gadael oherwydd bod gwasanaethau ymgynghorol yn cael eu colli. Rydym ni wedi colli cynifer o wasanaethau o'r ysbyty cymharol newydd hwn yn ystod y blynyddoedd diwethaf oherwydd yr agenda ganoli y bu'r Llywodraeth Lafur hon yn ei hyrwyddo. Mae'r agenda hon wedi arwain at y penderfyniad i gael gwared ag ymgynghorwyr o dair adran allweddol: damweiniau ac achosion brys, mamolaeth a phediatreg. Mae pobl yn pryderu y caiff hyd yn oed mwy o wasanaethau eu colli. Felly, a all Ysgrifennydd y Cabinet roi sylw i’n pryderon yn y Senedd hon cyn gynted ag y bo modd, os gwelwch yn dda?
Thank you very much for raising both of those issues. With regard to bank closures, clearly, Welsh Government very much shares your concern about that. I know that we've written on many occasions to the UK Government asking them to take a much more strategic approach to banking in the round, and community banking particularly. And, also, we provide great support to our credit unions across Wales as well because although they are no substitute for banks, actually, they are a really important part of the jigsaw in terms of ensuring that people do have financial inclusion within communities. And, actually, some of those credit unions are coming forward with some good ideas, which are making them much more like banks in terms of having a card that can be used in order to pay for things and so on. So, I think the credit union movement is very much developing in Wales. But, that said, I would certainly be happy to ensure that the appropriate Minister takes forward that particular concern about the DWP encouraging people to use banks rather than post offices. As you say, for many people, it simply won't be possible, but, also, we need to ensure that we do have a vibrant and sustainable post office network right across Wales, for many reasons.
I will speak to the Minister with regard to your concerns about A&E at the Royal Glamorgan Hospital, which you've outlined, and ask him to give you the reassurances that you're looking for.
Diolch yn fawr iawn am godi'r ddau fater hynny. O ran cau banciau, yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru yr un mor bryderus â chithau ynglŷn â hynny. Rwy'n gwybod ein bod ni wedi ysgrifennu at Lywodraeth y DU ar sawl achlysur i ofyn iddyn nhw ystyried bancio yn ei gyfanrwydd mewn modd llawer mwy strategol, a bancio cymunedol yn enwedig. A hefyd, rydym ni'n rhoi llawer iawn o gefnogaeth i'n hundebau credyd ledled Cymru hefyd, oherwydd, er nad ydyn nhw'n gallu disodli banciau, mewn gwirionedd, maen nhw yn rhan bwysig iawn o'r darlun cyfan o ran sicrhau bod gan bobl gynhwysiant ariannol yn eu cymunedau. Ac, mewn gwirionedd, mae rhai o'r undebau credyd hynny yn cyflwyno syniadau da, sy'n eu gwneud nhw yn llawer mwy tebyg i fanciau o ran bod â cherdyn y gellir ei ddefnyddio er mwyn talu am bethau ac ati. Felly, rwy'n credu bod y mudiad undebau credyd yn sicr yn datblygu yng Nghymru. Ond, wedi dweud hynny, byddwn yn hapus i sicrhau bod y Gweinidog priodol yn mynd i'r afael â'r pryder penodol hwnnw am yr Adran Gwaith a Phensiynau yn annog pobl i ddefnyddio banciau yn hytrach na swyddfeydd post. Fel yr ydych chi'n dweud, i lawer o bobl, ni fydd hynny'n bosib, ond hefyd, mae angen inni sicrhau bod gennym ni rwydwaith o swyddfeydd post bywiog a chynaliadwy ledled Cymru, am sawl rheswm.
Fe wnaf i siarad â'r Gweinidog ynghylch eich pryderon am yr adran ddamweiniau ac achosion brys yn Ysbyty Brenhinol Morgannwg, yr ydych chi wedi eu hamlinellu, a gofyn iddo roi'r sicrwydd ichi yr ydych chi'n chwilio amdano.
Trefnydd, I raised earlier with the First Minister the issue about the superprison in Baglan and how the UK Government had confirmed it would not be going ahead and was no longer viable, but also in that evidence, the prisons Minister highlighted that the Welsh Government had sold the land. Now, the strong campaign that was put forward by people in my constituency would need reassurances, because one of the arguments was that the land was for 'industrial purposes'—that was what it was for—and the covenant on the land highlighted that. Can you ask the Minister for the economy to, perhaps, update Members as to what the land was sold for—the purposes? Does it fit in with the ambitions of the enterprise zone in Port Talbot, perhaps—to reassure my constituents who bought that land so that we can be comfortable that we know its purpose?
On a second point that's already been raised by Bethan Sayed about the Banksy, can I add to the point that the new owner highlighted the fact that he wanted to move it to a part of Port Talbot to ensure the people of Port Talbot would still be able to see and benefit from that and bring other items of Banksy artwork down? That clearly indicates a need to have a proper building to secure that type of display and gallery. Perhaps the Deputy Minister for Culture, Sport and Tourism, when he responds to the request, might want to highlight the introduction of a national gallery for contemporary art and how Port Talbot would be an ideal place for that, because it seems that we were originally considered and this highlights the benefits Port Talbot brings to that concept. The introduction of a national gallery of contemporary art would fit into this agenda very nicely.
Trefnydd, fe godais i fater yn gynharach gyda'r Prif Weinidog ynghylch y carchar mawr ym Maglan a sut yr oedd Llywodraeth y DU wedi cadarnhau na fyddai’n cael ei adeiladu ac nad oedd yn ymarferol mwyach, ond hefyd yn y dystiolaeth honno, fe amlygodd y Gweinidog dros garchardai fod Llywodraeth Cymru wedi gwerthu’r tir. Nawr, byddai’r ymgyrch gref a gyflwynwyd gan bobl yn fy etholaeth i angen sicrwydd, oherwydd un o'r dadleuon oedd bod y tir at 'ddibenion diwydiannol'—mai dyna beth yr oedd ar ei gyfer—ac roedd y cyfamod ar y tir yn amlygu hynny. A wnewch chi ofyn i Weinidog yr economi, efallai, i roi’r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau ynghylch beth y gwerthwyd y tir ar ei gyfer—hynny yw, y dibenion? A yw’n cyd-fynd ag uchelgeisiau’r ardal fenter ym Mhort Talbot, efallai—i dawelu meddyliau fy etholwyr ynghylch pwy brynodd y tir hwnnw fel y gallwn ni fod yn ffyddiog ein bod yn gwybod beth yw ei ddiben?
O ran ail bwynt sydd eisoes wedi ei godi gan Bethan Sayed am y darn hwnnw o waith Banksy, a gaf i ychwanegu at y pwynt bod y perchennog newydd wedi amlygu’r ffaith ei fod yn dymuno ei symud i ran o Bort Talbot i sicrhau y byddai pobl Port Talbot yn gallu parhau i weld ac elwa ar hynny a dod ag eitemau eraill o waith celf Banksy i lawr? Mae hynny’n dangos yn glir yr angen am adeilad priodol i sicrhau'r math hwnnw o arddangosfa ac oriel. Efallai yr hoffai'r Dirprwy Weinidog Diwylliant, Chwaraeon a Thwristiaeth, pan fydd yn ymateb i’r cais, dynnu sylw at sefydlu oriel genedlaethol ar gyfer celfyddyd gyfoes a sut y byddai Port Talbot yn lle delfrydol ar gyfer hynny, oherwydd mae'n ymddangos ein bod ni wedi ein hystyried yn wreiddiol, ac mae hyn yn amlygu'r manteision sydd gan Bort Talbot i'w gynnig i'r cysyniad hwnnw. Byddai sefydlu oriel genedlaethol ar gyfer celfyddyd gyfoes yn addas iawn ar gyfer yr agenda hon.
Thank you very much for raising that and your argument was well made. I know that the Deputy Minister, sitting next to you, heard those arguments. As I say, I will have some further discussion with the Deputy Minister on the issues that both Members have raised this afternoon in terms of ensuring that the Banksy artwork is preserved in a way that is sustainable but also in a way that hopefully can be enjoyed by people in Port Talbot for a long time to come.
On the issue of the Port Talbot site, I know that contracts have been exchanged on a conditional basis for 5 acres of the land for industrial development. We're also in discussions with another company for the remainder of the land for another industrial development. At the moment, these discussions do remain commercial and in confidence. However, as soon as the Minister is able to say more, I know that he will.
Diolch yn fawr am sôn am hynny ac fe gyflwynwyd eich dadl yn wych. Rwy'n gwybod fod y Dirprwy Weinidog, sy'n eistedd wrth eich ymyl, wedi clywed y dadleuon hynny. Fel rwy'n dweud, byddaf yn cael trafodaeth bellach gyda'r Dirprwy Weinidog ar y materion y mae'r ddau Aelod wedi eu codi y prynhawn yma o ran sicrhau bod gwaith celf Banksy yn cael ei ddiogelu mewn ffordd sy'n gynaliadwy ond hefyd, rwy'n gobeithio, mewn ffordd y gall pobl Port Talbot ei fwynhau am amser hir i ddod.
O ran y safle ym Mhort Talbot, rwy'n gwybod fod y contractau wedi eu cyfnewid ar sail amodol ar gyfer datblygu diwydiannol ar 5 erw o'r tir. Rydym ni hefyd yn cynnal trafodaethau gyda chwmni arall o ran cael datblygiad diwydiannol arall ar weddill y tir. Ar hyn o bryd, mae'r trafodaethau hyn yn parhau'n fasnachol ac yn gyfrinachol. Fodd bynnag, cyn gynted ag y bydd y Gweinidog yn gallu dweud mwy, rwy'n gwybod y bydd yn gwneud hynny.
Can I welcome you to your post, Trefnydd? Can I first of all ask you to use your influence to obtain an answer to an e-mail I sent to the Minister for Economy and Transport five weeks ago with regard to the Newtown bypass, where I asked all the questions that Joyce Watson raised today? I would be grateful for that answer, because there is huge amount of interest in this project, and certainly my constituents would like to be kept updated on this fantastic project. So, I'd be grateful if you could facilitate that reply.
Also, can I ask whether or not you will ensure that statements that are made to this Assembly are made here first, before details of any significant contracts are released to the press? I say this with regard to lot 2 of phase 2 of the Superfast Cymru project, which was awarded and announced on 11 January, but the written statement in this regard to Members was released on 18 January. Can I request that you make time available for the new Minister responsible for broadband to provide an oral statement to this Assembly so that we can scrutinise phase 2 of the project further?
No details have been released on what the difficulties that have prevented the Welsh Government from awarding this contract earlier or were included in the written statement. There are no details about why there wasn't a seamless transition between phase 1 and phase 2 of the scheme, which has resulted in standstill for nearly a year, leaving many of my constituents left in the lurch and seeing broadband infrastructure hanging off poles at the end of their drives and being unable to use it.
There is a series of other questions that I won't read out now, but I would like to be able to have the opportunity to ask the Minister those questions at an appropriate time, if time could be permitted for that.
A gaf i eich croesawu i'ch swydd, Trefnydd? A gaf i ofyn yn gyntaf oll ichi ddefnyddio eich dylanwad i gael ateb i e-bost a anfonais at Weinidog yr Economi a Thrafnidiaeth bum wythnos yn ôl ynghylch ffordd osgoi'r Drenewydd, pan ofynnais yr holl gwestiynau a holodd Joyce Watson heddiw? Byddwn yn ddiolchgar o gael yr ateb hwnnw, oherwydd mae llawer iawn o ddiddordeb yn y prosiect hwn, ac yn sicr, byddai fy etholwyr yn hoffi cael yr wybodaeth ddiweddaraf ynglŷn â'r prosiect gwych hwn. Felly, byddwn yn ddiolchgar pe gallech chi hwyluso’r ateb hwnnw.
Hefyd, a gaf i ofyn a wnewch chi sicrhau ai peidio y caiff datganiadau eu gwneud i’r Cynulliad hwn yn gyntaf, cyn y caiff manylion unrhyw gontractau sylweddol eu rhyddhau i'r wasg? Rwy'n dweud hyn mewn cysylltiad â lot 2 ail gam prosiect Cyflymu Cymru, a ddyfarnwyd ar 11 Ionawr, ond rhyddhawyd datganiad ysgrifenedig ar hyn i'r Aelodau ar 18 Ionawr. A gaf i ofyn eich bod chi’n neilltuo amser fel y gall y Gweinidog newydd sy'n gyfrifol am fand eang roi datganiad llafar i'r Cynulliad hwn fel y gallwn ni graffu'n fanylach ar ail gam y prosiect?
Nid oes unrhyw fanylion wedi eu rhyddhau ynghylch pa anawsterau sydd wedi atal Llywodraeth Cymru rhag dyfarnu’r contract hwn yn gynharach ac nid ydyn nhw wedi eu cynnwys yn y datganiad ysgrifenedig ychwaith. Nid oes unrhyw fanylion ynghylch pam nad oedd cyfnod pontio di-dor rhwng cam 1 a cham 2 y cynllun, sy'n golygu na fu unrhyw ddatblygiad ers bron i flwyddyn, gan adael llawer o fy etholwyr yn y niwl wrth iddyn nhw weld seilwaith band eang yn hongian oddi ar bolion ar ddiwedd eu rhodfeydd ac yn methu â’i ddefnyddio.
Ceir cyfres o gwestiynau eraill na fyddaf yn eu darllen yn awr, ond fe hoffwn i'r cyfle i ofyn y cwestiynau hynny i'r Gweinidog ar adeg briodol, os gellid caniatáu amser ar gyfer hynny.
Thank you very much. On the first issue of the Newtown bypass letter, I'll ensure that a response is forthcoming to you as soon as possible.
On the issue of broadband, I know that the Chamber is frequently updated in terms of oral statements on progress with broadband, and it is worth remembering of course that, before the Welsh Government took action on this agenda, just 45 per cent of premises had access to superfast broadband. Coverage now is up to 95 per cent across Wales and we have the highest availability of superfast broadband amongst the devolved nations. This has been a huge undertaking, totalling £200 million of investment, but we do appreciate that there are still some properties that haven't been reached, and I think that we'll all be aware of those properties through our casework. Nonetheless, work does go on through phase 2 and I'm sure that there will be a suitable opportunity very soon to question the Minister.
Diolch yn fawr iawn. O ran y mater cyntaf ynglŷn â'r llythyr ynghylch ffordd osgoi'r Drenewydd, fe wnaf i sicrhau eich bod chi'n cael ymateb cyn gynted â phosib.
Ynghylch y mater band eang, rwy'n gwybod bod y Siambr yn cael ei diweddaru'n aml ar ffurf datganiadau llafar ynglŷn â'r cynnydd gyda band eang, ac mae'n werth cofio wrth gwrs, cyn i Lywodraeth Cymru fynd i'r afael â'r agenda hon, mai dim ond 45 y cant o gartrefi ac adeiladau a oedd yn gallu defnyddio band eang cyflym iawn. Bellach, mae darpariaeth ar gael ar gyfer hyd at 95 y cant ledled Cymru, a gennym ni y mae'r ddarpariaeth orau o ran band eang cyflym iawn o blith y gwledydd datganoledig. Bu hyn yn ymdrech enfawr, gyda buddsoddiad gwerth cyfanswm o £200 miliwn, ond rydym ni yn sylweddoli bod ambell i eiddo o hyd lle nad yw'r ddarpariaeth ar gael, ac rwy'n credu ein bod ni i gyd yn ymwybodol o'r eiddo hynny drwy ein gwaith achos. Serch hynny, mae'r gwaith yn mynd rhagddo drwy gam 2 ac rwy'n siŵr y bydd cyfle addas i ofyn cwestiynau i'r Gweinidog yn fuan iawn.
Hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Llywodraeth am y canllawiau rydych chi'n disgwyl i fyrddau iechyd eu dilyn o ran eu dyletswydd i gyfathrebu newidiadau, sy'n gallu bod yn bellgyrhaeddol, i wasanaethau efo'r cyhoedd ac, a dweud y gwir, efo'r holl randdeiliaid perthnasol. Mae diffyg tryloywder bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr o ran newidiadau i'r gwasanaethau fasgiwlar yn Ysbyty Gwynedd yn fy mhryderu i'n fawr. Mi oedd fy etholwyr i'n meddwl bod y gwasanaethau fasgiwlar brys yn saff, ond mae wedi dod yn amlwg yn ddiweddar nad dyna ydy'r achos, ac, a dweud y gwir, y bydd y gwasanaethau brys yn mynd o Fangor.
Dwi wedi deall hefyd fod yna newidiadau pellach ar y gweill i newid gwasanaethau wroleg a gofal strôc yn y gogledd. Ond, eto, mae yna ddiffyg gwybodaeth, sydd yn creu pryder ac ansicrwydd yn lleol. Mae yna sôn am newidiadau, ond does yna ddim sôn am ba safleoedd a allai fod yn colli gwasanaethau. Felly, mae pobl yn dechrau meddwl pob math o bethau, wrth gwrs, ac efallai yn hollol ddiangen.
Felly, mi hoffwn i ddatganiad gan y Llywodraeth neu gan y Gweinidog ynglŷn â pha mor dryloyw ydych chi'n disgwyl i'r byrddau iechyd fod pan maen nhw wrthi yn creu newidiadau pellgyrhaeddol i wasanaethau craidd. Diolch.
I'd like to ask for a statement from Government on the guidance that you expect health boards to follow in terms of their duty to communicate changes, which can be far-reaching, in terms of services with the public, and, indeed, with all the relevant stakeholders too. The lack of transparency within the Betsi Cadwaladr health board in terms of changes to the vascular services at Ysbyty Gwynedd concern me greatly. My constituents had thought that the emergency vascular services were safe, but it has become apparent recently that that isn’t the case, and, indeed, the emergency services will leave Bangor.
I’ve also been given to understand that there are to be further changes in the pipeline to change urology services and stroke care in north Wales. But, again, there is a shortage of information, which creates concern and anxiety locally. There is talk of change, but there is no mention of which sites could lose services, and therefore people are starting to have all sorts of thoughts, perhaps entirely unnecessarily.
So, I would like a statement from Government or from the Minister as to just how transparent you expect health boards to be when they are making far-reaching changes to core services. Thank you.
Thank you very much for the question. Of course, we would expect health boards to be very open and transparent in terms of the way in which they go about putting in place plans for service change. We would expect consultation to take place and so on. I hear what you say about the experiences that you've had with potential changes within your constituency. I'll certainly ask the health Minister to write to you with some details as to what exactly he would expect from health boards, but it should be, certainly, good communication based on openness and changes in a co-productive way.
Diolch yn fawr iawn am y cwestiwn. Wrth gwrs, byddem yn disgwyl i fyrddau iechyd fod yn agored ac yn dryloyw iawn o ran y ffordd y maen nhw'n mynd ati i roi eu cynlluniau i newid gwasanaethau ar waith. Byddem yn disgwyl i ymgynghoriad gael ei gynnal ac ati. Rwy'n clywed yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud am y profiadau yr ydych chi wedi eu cael gyda newidiadau posibl yn eich etholaeth chi. Yn sicr, fe ofynnaf i'r Gweinidog iechyd ysgrifennu atoch gyda rhai manylion ynghylch beth yn union y byddai'n ei ddisgwyl gan fyrddau iechyd, ond yr hyn y dylai fod, yn sicr, yw cyfathrebu da yn seiliedig ar fod yn agored a newidiadau mewn modd cydgynhyrchiol.
Minister, I'd like to ask for two statements. Last year, one of my constituents started a petition calling for women in Wales to have access to an improved service for women going through the menopause. This is in conjunction with the national Make Menopause Matter campaign, which focuses on many of the difficulties women with often severe symptoms face in the workplace and socially, and the impact this has on their quality of life. Aneurin Bevan university health board has one of only two specialist menopause clinics in Wales, and I'd be grateful for a statement on how the Welsh Government is ensuring that women have access to these services, and what is being done to improve the support provided by GPs, pharmacists and other health practitioners.
Secondly, I'd like a statement on bone marrow donation in Wales. A campaign is currently under way to enable my constituent Marley Nicholls, age 6, from Bettws, to have a life-saving bone marrow transplant. Marley suffers from a rare blood condition but a match is yet to be found. Over 10,000 people have so far joined the bone marrow register as a result of the campaign run by Marley's friends and family, and nationally donation rates are very low. I'd like an update on what Welsh Government is doing to encourage more people to sign up to the bone marrow register.
Gweinidog, hoffwn ofyn am ddau ddatganiad. Y llynedd, dechreuodd un o'm hetholwyr ddeiseb yn galw ar i fenywod yng Nghymru allu cael gafael ar wasanaeth gwell ar gyfer menywod sy'n mynd drwy'r menopos. Mae hyn ar y cyd â'r ymgyrch genedlaethol Make Menopause Matter, sy'n canolbwyntio ar lawer o'r anawsterau y mae menywod, sydd yn aml â symptomau difrifol, yn eu hwynebu yn y gweithle ac yn gymdeithasol, ac effaith hyn ar ansawdd eu bywydau. Ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Aneurin Bevan y mae un o ddim ond dau glinig menopos arbenigol yng Nghymru, a byddwn yn ddiolchgar am ddatganiad ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau bod y gwasanaethau hyn ar gael i fenywod, a beth sy'n cael ei wneud i wella'r cymorth a ddarperir gan feddygon teulu, fferyllwyr ac ymarferwyr iechyd eraill.
Yn ail, hoffwn gael datganiad ar roi mêr esgyrn yng Nghymru. Mae ymgyrch ar waith ar hyn o bryd i alluogi fy etholwr Marley Nicholls, sy'n 6 oed, o'r Betws, i gael trawsblaniad mêr esgyrn i achub ei fywyd. Mae Marley yn dioddef o gyflwr gwaed anghyffredin ond nid oes rhoddwr cyfatebol wedi ei ganfod hyd yn hyn. Hyd yma, mae dros 10,000 o bobl wedi ymuno â'r gofrestr mêr esgyrn o ganlyniad i'r ymgyrch sy'n cael ei chynnal gan ffrindiau a theulu Marley, ac mae cyfraddau rhoi organau yn genedlaethol yn isel iawn. Hoffwn gael diweddariad ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i annog mwy o bobl i ymuno â'r gofrestr mêr esgyrn.
Thank you very much for raising both of those issues. With regard to the first issue that you raised about support for women who are going through the menopause, Welsh Government obviously takes this issue very seriously, and I'm pleased to inform you that officials are already working with Public Health Wales as they develop the sexual health service specification for 2018. That will set out a menopause care pathway for use by all health boards in Wales. And this will be—we hope that the pathway will be signed off at the next meeting of the sexual health programme board, which is due to take place very soon.
Of course, you mentioned the importance of the roles that general practitioners can play, and pharmacists, because the entry point, really, for many women for menopause care is through the GP. So, in accordance with individual clinical needs and National Institute for Health and Care Excellence guidance, women might then be referred on from the GP into other services, but it is important that GPs do understand the issue and the importance of the issue, and how the menopause can affect women in all aspects of their life. You mentioned the workplace, and of course it goes on into all other aspects.
On bone marrow donation, if a person in Wales needs a stem cell transplant, then the Welsh Blood Service can interrogate registries right across the world at the moment in order to identify potential donors. I think that's really positive. However, clearly we still need more people to come forward in order to make that offer of a donation, and one of the ways in which we're trying to increase the number is through the work that the Welsh Blood Service do. So, they actively encourage donors to join the panel, and they specifically ask those donors who are between the age of 17 and 30 if they'd like to register, because this group does very much offer transplant patients the best chances of survival. So, we would encourage everybody to consider whether or not they would be able to make what is a life-changing and life-saving gift to another person.
Diolch yn fawr iawn am godi'r ddau fater yna. O ran y mater cyntaf a godwyd gennych chi am y cymorth i fenywod sy'n mynd drwy'r menopos, mae Llywodraeth Cymru yn amlwg yn rhoi ystyriaeth ddifrifol iawn i'r mater hwn, ac rwy'n falch o roi gwybod i chi bod swyddogion eisoes yn gweithio gyda Iechyd Cyhoeddus Cymru wrth iddo ddatblygu'r fanyleb gwasanaeth iechyd rhywiol ar gyfer 2018. Bydd hwnnw'n nodi llwybr gofal menopos i'w ddefnyddio gan yr holl fyrddau iechyd yng Nghymru. A bydd hwn—rydym yn gobeithio y bydd y llwybr yn cael ei gymeradwyo yng nghyfarfod nesaf bwrdd y rhaglen iechyd rhywiol, sydd i'w gynnal yn fuan iawn.
Wrth gwrs, fe wnaethoch chi sôn am bwysigrwydd rhan meddygon teulu yn hyn, a fferyllwyr, oherwydd y man cychwyn, mewn gwirionedd, i lawer o fenywod ar gyfer gofal menopos yw drwy'r meddyg teulu. Felly, yn unol ag anghenion clinigol unigol a chanllawiau'r Sefydliad Cenedlaethol dros Ragoriaeth mewn Iechyd a Gofal, gallai menywod gael eu hatgyfeirio wedyn gan y meddyg teulu at wasanaethau eraill, ond mae'n bwysig bod meddygon teulu yn deall y broblem a phwysigrwydd y mater, a sut y gall y menopos effeithio ar fenywod ym mhob agwedd ar eu bywydau. Fe wnaethoch chi sôn am y gweithle, ac wrth gwrs mae'n mynd ymlaen i bob agwedd arall.
O ran rhoi mêr esgyrn, os oes angen trawsblaniad bôn-gelloedd ar unigolyn yng Nghymru, yna gall Gwasanaeth Gwaed Cymru chwilio ar gofrestrfeydd ledled y byd ar hyn o bryd i nodi rhoddwyr posibl. Rwy'n credu bod hynny'n gadarnhaol iawn. Fodd bynnag, yn amlwg mae angen o hyd i fwy o bobl ddod ymlaen i gynnig rhoi, ac un o'r ffyrdd yr ydym ni'n ceisio cynyddu'r niferoedd yw drwy'r gwaith y mae Gwasanaeth Gwaed Cymru yn ei wneud. Felly, maen nhw'n mynd ati i annog rhoddwyr i ymuno â'r panel, ac yn gofyn yn benodol i'r rhoddwyr hynny sydd rhwng 17 a 30 oed a fydden nhw'n hoffi cofrestru, oherwydd hwn yn sicr yw'r grŵp sy'n cynnig y siawns orau o oroesi i gleifion trawsblaniad. Felly, byddem yn annog pawb i ystyried pa un a fyddent yn gallu rhoi rhodd a fyddai'n newid bywyd ac yn achub bywyd unigolyn arall.
May I ask the organiser for two statements? The first is in respect of the possibly tragic news regarding the 28-year-old Argentine striker, Emiliano Sala, who was in Wales on Saturday to announce his record signing for Cardiff City. After returning to Nantes, where he was previously playing, it has been confirmed that he was on a plane travelling from Nantes to Cardiff yesterday evening, which lost touch with air traffic control. The Channel Islands have had a force of five planes and two boats out searching for him, but so far without any news. Clearly, we would all like to extend our wishes to the family and to everyone concerned. But does the organiser have any news with respect to this, and does the Welsh Government have any facilities that may assist in the search?
Secondly, could I ask for a statement on the Commission on Justice in Wales? Tomorrow, as chair of the law cross-party group, I am welcoming Rick Rawlings, one of the commissioners, and the secretariat to dining room 1 at 12.45 p.m., for any Members who may be interested in hearing the commission's perspective on how its work is going. I do, though, note from the comments earlier—. Can I first clarify that, rather than being an initiative just of the previous First Minister, this commission is fully supported by Welsh Government and by the new First Minister?
Secondly, the First Minister emphasised, I think, that the Welsh Government now supports devolution in three areas: youth justice, probation and, at least in some respects, regarding women offenders. Is this an evolution of the Welsh Government policy position, or was that included in the remit and terms of reference of the commission? The emphasis of devolving areas where we are already doing relatively well within criminal justice: is that the right way to do it, rather than looking at areas where there are particular problems as perhaps having more urgency for devolution?
Finally in this area, is the commission and Welsh Government working sufficiently closely with the justice in Wales working group that the UK Government set up? I see that the Ministry of Justice has shared research data for the excellent report from Dr Robert Jones and the Welsh Governance Centre, including the addresses of every single offender and cross-referencing those. It's a very substantial piece of work, and this commission gives us as real chance to get the research basis to look at this issue properly, and I'd just like to clarify that the Welsh Government and the UK Government are working closely to support that.
A gaf i ofyn i'r trefnydd am ddau ddatganiad? Mae'r cyntaf ynghylch y newyddion trasig posibl am y peldroediwr 28 mlwydd oed o'r Ariannin, Emiliano Sala, a oedd yng Nghymru ddydd Sadwrn i gyhoeddi llofnodi ei gontract am y swm uchaf yn hanes clwb Dinas Caerdydd. Ar ôl dychwelyd i Nantes, lle'r oedd yn arfer chwarae, cadarnhawyd ei fod ar awyren a oedd yn teithio o Nantes i Gaerdydd neithiwr, a gollodd gysylltiad â'r gwasanaeth rheoli traffig awyr. Mae pum awyren a dau gwch wedi bod allan yn chwilio amdano o amgylch Ynysoedd y Sianel, ond hyd yma nid oes unrhyw newyddion. Yn amlwg, hoffem ni i gyd estyn ein dymuniadau i'r teulu ac i bawb dan sylw. Ond a oes gan y trefnydd unrhyw newyddion ynghylch hyn, ac a oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw gyfleusterau a allai helpu yn yr ymdrech i chwilio amdano? Yn ail, a gaf i ofyn am ddatganiad ar y Comisiwn ar Gyfiawnder yng Nghymru?
Yfory, fel cadeirydd grŵp trawsbleidiol y gyfraith, byddaf yn croesawu Rick Rawlings, un o'r comisiynwyr, a'r ysgrifenyddiaeth i ystafell giniawa 1 am 12.45 p.m., ar gyfer unrhyw Aelodau sydd â diddordeb mewn clywed safbwynt y comisiwn ar sut y mae ei waith yn mynd rhagddo. Rwy'n sylwi, er hyn, o'r sylwadau yn gynharach—. A gaf i gael fy sicrhau yn gyntaf, yn hytrach na bod yn fenter gan y Prif Weinidog blaenorol yn unig, bod gan y comisiwn hwn gefnogaeth lawn Llywodraeth Cymru a'r Prif Weinidog newydd?
Yn ail, pwysleisiodd y Prif Weinidog, rwy'n credu, bod Llywodraeth Cymru bellach yn cefnogi datganoli mewn tri maes: cyfiawnder ieuenctid, y gwasanaeth prawf ac, o leiaf mewn rhai ffyrdd, materion yn ymwneud â throseddwyr sy'n ferched. A yw safbwynt polisi Llywodraeth Cymru yn esblygu, neu a oedd hynny wedi'i gynnwys yng nghylch gwaith a chylch gorchwyl y comisiwn? Rhoi pwyslais ar ddatganoli meysydd lle'r ydym eisoes yn gwneud yn gymharol dda o fewn cyfiawnder troseddol: ai dyna'r ffordd iawn o wneud hynny, yn hytrach nag ystyried bod meysydd lle ceir problemau penodol efallai yn rhai i'w datganoli ar fwy o frys?
Yn olaf yn y maes hwn, a yw'r comisiwn a Llywodraeth Cymru yn gweithio'n ddigon agos â'r gweithgor cyfiawnder yng Nghymru a sefydlwyd gan Lywodraeth y DU? Rwy'n gweld bod y Weinyddiaeth Gyfiawnder wedi rhannu data ymchwil ar gyfer yr adroddiad rhagorol gan Dr Robert Jones a Chanolfan Llywodraethiant Cymru, gan gynnwys cyfeiriadau pob troseddwr unigol a chroes-gyfeirio'r rheini. Mae'n ddarn sylweddol iawn o waith, ac mae'r comisiwn hwn yn rhoi cyfle gwirioneddol inni gael sylfaen ymchwil er mwyn ystyried y mater hwn yn briodol, a hoffwn i gael fy sicrhau bod Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn cydweithio'n agos i gefnogi hynny.
Thank you very much for raising both of those issues. With regard to the first issue that you raised, about the flight that lost contact yesterday evening, clearly, as you say, all of our thoughts are very much with everybody who is concerned with, and affected by, that. I can confirm that Cardiff Airport is in close contact with the air accident investigation branch, and will continue to assist with its inquiries in any way in which it can, although it is very much the French planes that are leading the search in this instance.
On your questions about justice, I can confirm that the interest in, and commitment to, the commission is fully supported by our new First Minister and by Welsh Government. Indeed, the First Minister met the chair just last week to discuss the work programme going forward. I know that there'll be opportunities again to discuss these issues in due course.
Diolch yn fawr iawn am godi'r ddau fater yna. O ran y mater cyntaf a godwyd gennych, am yr awyren a gollodd gyswllt neithiwr, yn amlwg, fel yr ydych yn ei ddweud, mae ein meddyliau ni i gyd yn sicr gyda phawb sy'n ymwneud â hyn, ac sydd wedi'u heffeithio gan hyn. Gallaf gadarnhau bod maes awyr Caerdydd mewn cysylltiad agos â'r gangen ymchwilio i ddamweiniau awyr, a bydd yn parhau i gynorthwyo gyda'i hymchwiliadau mewn unrhyw ffordd bosibl, ond awyrennau o Ffrainc i raddau helaeth sy'n arwain y chwilio yn yr achos hwn.
O ran eich cwestiynau am gyfiawnder, gallaf gadarnhau bod ein Prif Weinidog newydd a Llywodraeth Cymru yn cefnogi'n llwyr y diddordeb yn y comisiwn a'r ymrwymiad iddo. Mewn gwirionedd, cyfarfu'r Prif Weinidog â'r cadeirydd yr wythnos diwethaf i drafod y rhaglen waith ar gyfer y dyfodol. Gwn y bydd cyfleoedd eto i drafod y materion hyn maes o law.
Finally, Nick Ramsay.
Yn olaf, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, I'm sure you'll agree with me that Mike Hedges always has interesting things to say. I listened closely to your question to the First Minister in questions earlier, Mike, where you suggested that congestion on the M4 could be relieved by utilising the A465 and the A40, the Heads of the Valleys link, for traffic entering Wales and heading to south-west Wales from the midlands. That's not a bad idea at all. I wonder if we could have a couple of statements, actually, from the Welsh Government. If that suggestion was to go ahead, it would have implications for two issues close to my heart in my constituency: first of all, pedestrian access to Raglan castle, which I've raised with the Deputy Minister for culture on previous occasions. We desperately need a footbridge there, so I wonder if we could have a statement from the Deputy Minister—an update on access issues to Welsh monuments in general, but particularly in those areas where busy roads affect that access. And, secondly, another issue close to my heart—you'll get used to this, Trefnydd, I often raise these issues; I raised them with your predecessor, and I can see the First Minister is amused I've raised them again—secondly, the worn-out concrete road surface on the A40 between Raglan and Abergavenny. I know that would be costly to renew, but, if we are going to go down the route of increasing traffic on that stretch of road, I think the current road surface does become untenable. So, if the M4 doesn't proceed, as looks like becoming increasingly likely, then perhaps we could have statements from the Welsh Government on where resource could be used to improve aspects of people's lives across my constituency and further afield.
Diolch, Llywydd. Trefnydd, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno â mi fod gan Mike Hedges bethau diddorol i'w dweud bob amser. Gwrandewais yn ofalus ar eich cwestiwn i'r Prif Weinidog yn ystod y cwestiynau yn gynharach, Mike, pan wnaethoch chi awgrymu y gellid lleddfu'r tagfeydd ar yr M4 drwy ddefnyddio'r A465 a'r A40, cysylltiad Blaenau'r Cymoedd, ar gyfer traffig sy'n dod i Gymru ac sy'n mynd i dde-orllewin Cymru o ganolbarth Lloegr. Nid yw hynny'n syniad gwael o gwbl. Tybed a allem ni gael ychydig o ddatganiadau, mewn gwirionedd, gan Lywodraeth Cymru. Pe byddai'r awgrym hwnnw yn mynd rhagddo, byddai ganddo oblygiadau ar gyfer dau fater sy'n agos i'm calon yn fy etholaeth i: yn gyntaf oll, mynediad i gerddwyr i Gastell Rhaglan, ac rwyf wedi codi hyn gyda'r Dirprwy Weinidog diwylliant sawl gwaith o'r blaen. Mae angen taer am bont droed yno, felly tybed a allem ni gael datganiad gan y Dirprwy Weinidog—diweddariad ar broblemau mynediad at henebion Cymru yn gyffredinol, ond yn enwedig yn yr ardaloedd hynny lle mae'r ffyrdd prysur yn effeithio ar y mynediad hwnnw. Ac, yn ail, mater arall sy'n agos i'm calon—byddwch chi'n dod i arfer â hyn, Trefnydd, rwyf yn aml yn codi'r materion hyn; codais i nhw gyda'ch rhagflaenydd, a gallaf weld y Prif Weinidog yn gwenu fy mod wedi eu codi unwaith eto—yn ail, mae wyneb concrit y ffordd ar yr A40 rhwng Rhaglan a'r Fenni wedi treulio. Rwy'n gwybod y byddai hwnnw'n gostus i'w adnewyddu, ond, os ydym ni'n mynd i fynd ar drywydd cynyddu traffig ar y rhan honno o'r ffordd, rwy'n credu bod wyneb y ffordd ar hyn o bryd yn anghynaladwy. Felly, os na fydd yr M4 yn mynd rhagddi, ac mae'n ymddangos bod hynny'n dod yn fwyfwy tebygol, yna efallai y gallem ni gael datganiadau gan Lywodraeth Cymru ar ble y gellid defnyddio adnoddau i wella agweddau ar fywydau pobl ar draws fy etholaeth ac ymhellach i ffwrdd.
Thank you for those questions. I should be very clear that the First Minister has not seen the inspector's report, so no decision has been made as yet. We expect the Orders to be presented to the First Minister for his consideration shortly. Welsh Government, clearly, as you know, is making a great deal of investment in our road surfaces, and you'll have been aware of the announcements that have been made with regard to investment there. But I'm sure that the Minister will write to you suggesting how, perhaps, best to take forward your particular interest, and I know that the Deputy Minister heard your points about the importance of access to our Welsh monuments.
Diolch am y cwestiynau yna. Dylwn fod yn glir iawn nad yw'r Prif Weinidog wedi gweld adroddiad yr arolygydd, felly nid oes unrhyw benderfyniad wedi'i wneud eto. Rydym yn disgwyl i'r Gorchmynion gael eu cyflwyno i'r Prif Weinidog cyn bo hir er mwyn iddo eu hystyried. Yn amlwg, mae Llywodraeth Cymru, fel y gwyddoch, yn buddsoddi llawer iawn yn wynebau ein ffyrdd, a byddwch chi wedi bod yn ymwybodol o'r cyhoeddiadau a wnaed o ran buddsoddi yn hynny o beth. Ond rwy'n siŵr y gwnaiff y Gweinidog ysgrifennu atoch chi i awgrymu beth, efallai, fyddai'r ffordd orau o fwrw ymlaen â'ch diddordeb arbennig, ac rwy'n gwybod bod y Dirprwy Weinidog wedi clywed eich pwyntiau ynghylch pwysigrwydd mynediad at ein henebion yng Nghymru.
Diolch i'r Trefnydd.
I thank the Trefnydd.
Mae'r eitemau canlynol—3, 4, 5, 6, 7 ac 8—wedi eu gohirio, sydd yn dod â ni felly at eitem 9 ar yr agenda, sef y datganiad gan y Prif Weinidog ar y diweddaraf am gynnig Llywodraeth y Deyrnas Unedig ar gyfer ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Dwi'n galw ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford.
Items 3, 4, 5, 6, 7 and 8 have been postponed, and that brings us therefore to item 9 on our agenda, which is a statement by the First Minister—an update on the UK Government's proposals for EU withdrawal. And I call on the First Minister, Mark Drakeford.
Llywydd, diolch yn fawr. The Welsh Government will bring forward a series of statements this afternoon responding to the threat of a 'no deal' Brexit. We do so because events at Westminster last week demonstrate that the UK Government is moving yet further into crisis. We have a Government in London that has suffered the largest defeat of any on record on the single most important responsibility it has to discharge. That defeat had become increasingly inevitable and the scale of that defeat provided the clearest of all messages that the Prime Minister’s deal is over. Mrs May said following the defeat that she will listen to Parliament, but that commitment has come two and a half years too late. From the referendum to the meaningful vote defeat, the Prime Minister has followed a 'winner takes all' strategy, entrenching herself in unworkable red-line positions when she should have been reaching out to secure a broad-based strategy and building support for it. Now, that belated process must begin with a single and immediate action—ruling out 'no deal' and the harm that the UK Government's own analysis shows would follow from leaving the European Union without agreement. Here in this Chamber, Ministers have said time and time again that a crash-out Brexit would be catastrophic to the economy, public services and our citizens in Wales.
Now, of course, Llywydd, we understand, and, unlike the Westminster Government, have always been clear, that we in the United Kingdom do not hold all the cards in the Brexit negotiation. Even with a Government determined not to allow such an outcome, we cannot be absolutely sure that it will not happen, and that's why we bring today's statements before the Assembly. Nevertheless, the UK Government can and must take 'no deal' off the table as an outcome it is prepared to preside over or even tolerate. And when that happens, Llywydd, I believe that a clear parliamentary majority will rule out leaving the EU without a deal. Last week, the National Assembly rejected leaving the European Union without a deal, and now Parliament must find the opportunity to do the same. And it seems very likely that Parliament will indeed have to take back control over these matters in order to be able to do that, because, once again, the Prime Minister is boxed in by the divisions inside her own party and in her Cabinet, where some are actively seeking a 'no deal' outcome.
Yesterday, Llywydd, the Prime Minister said that she would be more flexible, open and inclusive— those were her words—in finding a way forward. The problem is that her actions seem so far adrift from her words. To quote that leading Conservative Party Member of Parliament Sarah Wollaston, the Prime Minister's statement yesterday was
'like last week's vote had never happened'.
Indeed, plan B turns out to be simply plan A with a new helping of pious hopes.
Lywydd, diolch yn fawr. Bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno cyfres o ddatganiadau y prynhawn yma mewn ymateb i'r bygythiad o Brexit heb gytundeb. Rydym yn gwneud hyn oherwydd bod digwyddiadau yn San Steffan yr wythnos diwethaf yn dangos bod Llywodraeth y DU yn symud ymhellach fyth tuag at argyfwng. Mae gennym ni Lywodraeth yn Llundain sydd wedi colli pleidlais, y gorchfygiad mwyaf ar gofnod, a hynny ar y cyfrifoldeb pwysicaf un sydd ganddi i'w chyflawni. Daeth yn gynyddol anochel ei bod am golli'r bleidlais honno ac roedd maint y gorchfygiad yn rhoi neges glir iawn fod y cytundeb hwn gan Brif Weinidog y DU ar ben. Yn dilyn colli'r bleidlais, dywedodd Mrs May y byddai'n gwrando ar y Senedd, ond mae'r ymrwymiad hwn ganddi wedi ei wneud dwy flynedd a hanner yn rhy hwyr. O ddyddiad y refferendwm hyd at golli'r bleidlais ystyrlon, mae'r Prif Weinidog wedi dilyn y strategaeth mai'r enillydd sy'n cario'r dydd, gan gadw'n ddisymud at safbwynt anymarferol y llinellau coch, pryd y dylai hi fod wedi bod yn ymestyn at eraill i geisio sicrhau strategaeth ehangach a chynyddu'r gefnogaeth i hynny. Nawr, er ei bod hi'n hwyr yn y dydd, mae'n rhaid dechrau'r broses honno ar unwaith gydag un weithred yn unig—sef diystyru 'gadael heb gytundeb' a'r niwed a amlygir yn nadansoddiad Llywodraeth y DU ei hun am ganlyniadau gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Yn y Siambr hon, mae Gweinidogion wedi dweud dro ar ôl tro y byddai Brexit heb gytundeb yn drychinebus i'r economi, i wasanaethau cyhoeddus ac i'n dinasyddion yng Nghymru.
Wrth gwrs, Llywydd, rydym ni'n deall, ac wedi bod yn glir bob amser, yn wahanol i Lywodraeth San Steffan, nad ni yn y Deyrnas Unedig yn unig sy'n rheoli trafodaeth Brexit. Hyd yn oed pan fo gennym Lywodraeth sy'n benderfynol o beidio â chaniatáu canlyniad o'r fath, ni allwn fod yn gwbl sicr na fydd hyn yn digwydd, a dyna pam yr ydym yn dod â datganiadau heddiw gerbron y Cynulliad. Er hynny, fe all, ac y mae'n rhaid i Lywodraeth y DU, gael gwared ar y syniad y maen nhw'n fodlon arwain arno a'i ystyried ar hyn o bryd sef gadael yr UE heb gytundeb. A phan fydd hynny'n digwydd, Llywydd, credaf y bydd mwyafrif clir yn y senedd yn diystyru gadael yr UE heb gytundeb. Yr wythnos diwethaf, gwrthododd y Cynulliad Cenedlaethol y syniad o adael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb, ac yn awr mae'n rhaid i'r Senedd chwilio am y cyfle i wneud hynny hefyd. Ac ymddengys y bydd yn rhaid i'r Senedd gymryd rheolaeth yn ôl dros y materion hyn er mwyn gallu cyflawni hynny, gan fod y Prif Weinidog, unwaith eto, yng nghanol cymaint o raniadau o fewn ei phlaid ei hun ac o fewn ei chabinet, lle y mae rhai yn ymarferol yn ceisio cael canlyniad gadael heb gytundeb.
Ddoe, Llywydd, dywedodd y Prif Weinidog y byddai hi'n fwy hyblyg, agored a chynhwysol—dyna oedd ei geiriau—wrth geisio dod o hyd i ffordd ymlaen. Y broblem yw bod ei gweithredoedd yn bell iawn o efelychu ei geiriau. Gan ddyfynnu geiriau'r Aelod Seneddol Ceidwadol blaenllaw, Sarah Wollaston, roedd datganiad y Prif Weinidog ddoe:
fel na fyddai pleidlais yr wythnos diwethaf wedi digwydd o gwbl.
Mewn gwirionedd, mae cynllun B yn union fel cynllun A gyda dogn newydd o ofynion duwiolfrydig.
It's clear, Llywydd, that Mrs May continues to focus on trying to do the impossible—deliver a deal that is simultaneously acceptable to the EU-27 and to the DUP and the hard-line Brexiteers—rather than genuinely seeking a new consensus across Parliament. How can the Prime Minister expect that MPs would suddenly support a tweaked version of her deal, when it was so comprehensively rejected? It simply will not happen. So, the second thing that does need to happen is that, once the threat of 'no deal' has been removed, the Prime Minister must seek an extension of the article 50 process. We cannot afford to gamble with the future of our country with self-imposed deadlines and the self-harm of a cliff-edge approach to negotiations. The UK Government must then gather around a proposal that has the support of Parliament, whether that be an alternative deal that reflects 'Securing Wales’ Future', or by moving to a second public vote—the position, in fact, endorsed by this National Assembly on 4 December.
From the start, Llywydd, the Welsh Government was clear that we respected the result of the 2016 referendum, and our focus has always been on the form and not the fact of Brexit. That is why, even at this late hour, Parliament needs to explore every way of delivering an outcome to the Brexit process that simultaneously respects the referendum and protects us from damage to our economy and the fabric of our society. But the debate in Parliament over the next week is the last opportunity to rally around that form of Brexit, one which has at its heart a future relationship based around continued participation in the single market and a customs union. Llywydd, if that cannot be done, the severity of a 'no deal' Brexit is such that, if Parliament cannot agree on a majority position that secures our long-term interests, the only option that then remains is a single public vote to break the deadlock.
And, for the avoidance of doubt, let me say this: in 2016, the advice of the Welsh Government was unambiguous—that our future was best secured through continued membership of the European Union. Nothing in more than two years of detailed work on Brexit has led us to change that view. In the meantime, because a 'no deal' Brexit remains a very high risk, as a responsible Government, we have a duty to set out the consequences of that outcome for Wales and to demonstrate how we are seeking to mitigate those consequences.
In a series of statements, Ministers will outline the risks we face for public services, the economy and across society. The impacts are potentially far ranging and will be felt by everyone. These are not theoretical or hypothetical concerns, but the reality of where we may now find ourselves. Today's series of statements is part of our determination to ensure that Assembly Members are kept updated on all this work. For now, Llywydd, the truth is that nobody really knows what will happen in the event of a 'no deal' Brexit. It follows that neither Wales nor the United Kingdom as a whole can be truly prepared for all the possible eventualities. This Welsh Government will do everything we can and use every opportunity to join with others to persuade the Prime Minister to turn away from this disastrous course, to halt the damage it would cause to our country, and to find a better way forward.
Mae'n glir, Lywydd, bod Mrs May yn parhau i ganolbwyntio ar geisio cyflawni'r amhosibl—darparu cytundeb sy'n dderbyniol i'r 27 o aelodau'r UE ac i'r DUP ac i gefnogwyr Brexit caled—yn hytrach na cheisio sicrhau consensws newydd ar draws y Senedd. Sut gallai'r Prif Weinidog ddisgwyl y byddai ASau dros nos yn cefnogi fersiwn o'i chytundeb gyda mân addasiadau iddo, pan gafodd ei wrthod mor bendant? Yn syml, ni fydd hyn yn digwydd. Felly, yr ail beth a ddylai ddigwydd, pan fydd y bygythiad o adael yr UE heb gytundeb wedi'i ddileu, yw bod yn rhaid i'r Prif Weinidog wneud cais am estyniad i broses erthygl 50. Ni allwn ni fentro gyda dyfodol ein gwlad gyda therfynau amser a osodwyd arnom ein hunain a'r perygl o hunan-niweidio y mae'r trafodaethau munud olaf hyn yn ei achosi. Mae'n rhaid i Lywodraeth y DU ddod at ei gilydd a chytuno ar gynnig sydd â chefnogaeth y Senedd, boed hynny'n gytundeb gwahanol sy'n adlewyrchu 'Sicrhau Dyfodol Cymru', neu drwy drefnu ail bleidlais gyhoeddus—y safbwynt, mewn gwirionedd, a gafodd ei gymeradwyo gan y Cynulliad Cenedlaethol hwn ar 4 Rhagfyr.
O'r cychwyn, Llywydd, roedd Llywodraeth Cymru yn dangos yn glir ei bod yn parchu canlyniad refferendwm 2016, ac rydym wedi canolbwyntio bob amser ar ffurf Brexit yn hytrach na'i ffaith. Am y rheswm hwnnw, hyd yn oed ar yr awr hwyr hon, fe ddylai'r Senedd chwilio am bob ffordd i sicrhau canlyniad i'r broses Brexit a fydd yn parchu'r refferendwm ac ar yr un pryd yn ein hamddiffyn rhag difrod i'r economi ac i wead ein cymdeithas. Ond y ddadl yn y Senedd dros yr wythnos nesaf yw'r cyfle olaf i gefnogi'r ffurf honno ar Brexit, ffurf sy'n seiliedig yn y bôn ar barhau i gymryd rhan yn y farchnad sengl a'r undeb tollau. Llywydd, os na ellir gwneud hynny, mae Brexit lle y gallem adael yr UE heb gytundeb yn sefyllfa mor ddifrifol fel ei bod yn golygu, os na all y Senedd gytuno gyda mwyafrif i sicrhau ein buddiannau tymor hir, yr unig ddewis sydd ar ôl wedyn yw pleidlais gyhoeddus unigol er mwyn datrys yr anghytundeb llwyr.
Hefyd, i osgoi unrhyw amheuaeth, gadewch imi ddweud hyn: yn 2016, roedd cyngor Llywodraeth Cymru yn ddiamwys—bod ein dyfodol yn fwy diogel drwy barhau i fod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd. Nid oes dim, dros gyfnod o fwy na dwy flynedd o waith manwl ar Brexit, wedi ein hargyhoeddi i newid y farn honno. Yn y cyfamser, gan fod Brexit heb gytundeb yn parhau i fod yn risg uchel iawn, fel Llywodraeth gyfrifol, mae gennym ni ddyletswydd i nodi canlyniadau hynny i Gymru ac i ddangos sut yr ydym yn ceisio lliniaru'r canlyniadau hynny.
Mewn cyfres o ddatganiadau, bydd Gweinidogion yn amlinellu'r peryglon a wynebwn ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, yr economi ac yn y gymdeithas yn ehangach. Mae'r effeithiau o bosibl yn rhai eang iawn ac fe fyddan nhw'n effeithio ar bawb. Nid pryderon rhagdybiaethol na damcaniaethol yw'r rhain, ond realiti'r sefyllfa y gallem ganfod ein hunain ynddi nawr. Mae'r gyfres o ddatganiadau heddiw yn rhan o'n penderfyniad i sicrhau bod Aelodau'r Cynulliad yn cael yr wybodaeth ddiweddaraf am yr holl waith hwn. Ar hyn o bryd, Llywydd, y gwir amdani yw nad oes neb yn gwybod mewn gwirionedd beth fydd yn digwydd pe byddai Brexit heb gytundeb. Mae'n dilyn felly na fedr Cymru na'r Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd fod yn gwbl barod am bob posibilrwydd. Bydd Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth y gallwn gan ddefnyddio pob cyfle i ymuno ag eraill i ddwyn perswâd ar y Prif Weinidog i gefnu ar y llwybr trychinebus hwn, i atal y niwed y byddai'n ei achosi i'n gwlad, ac i ddod o hyd i ffordd well ymlaen.
Can I thank the First Minister for his statement this afternoon? The UK is now weeks away from leaving the European Union, and so I share the First Minister's view that it's crucial that constructive engagement takes place to immediately prepare Wales in the event that we leave the EU without a deal. Therefore, it's vitally important that Wales's leaders set aside their political differences and leave no stone unturned when it comes to preparing Wales for life after 29 March. That's why I accepted his invitation last week to meet with him to discuss the implications of Brexit.
Now the First Minister, in his statement, says that there is now only a week to seek agreement on Brexit. I'm sure he would agree with me that it's crucial that politicians talk and work together, where they can, in the interests of the people they represent. However, does he agree with me that it is extremely disappointing and, indeed, worrying that the leader of the Labour Party is refusing to sit around the table with the Prime Minister to discuss Brexit, given that leaders here in Wales have been mature enough to meet? Will he now, therefore, put pressure on his own leader to do the same at a UK level?
I understand why the Welsh Government is making a series of statements here this afternoon, but we have to accept, whether we like it or not, that people did vote to leave the European Union in 2016. Now that he has confirmed in his statement today that he will now push for a second referendum, could he explain to this Chamber how he will ensure that he and his Government respect the original referendum result, because up until now—up until now—he has made it clear that this is of paramount importance to him?
The Prime Minister has made it abundantly clear that it's not the intention of the UK Government to simply run down the clock until 29 March, and so we have a vital opportunity to work together to deliver on behalf of the people of Wales. In that spirit, I want to make it absolutely clear that my colleagues and I are willing to work, where we can, with the Welsh Government to ensure that the priorities of communities across Wales are communicated to the UK Government, and I sincerely hope the First Minister will use this invitation in the coming weeks.
Now, as the clock ticks, it's crucial that all stakeholders across Wales are preparing for the possibility of a 'no deal' Brexit, and I'd be grateful if the First Minister could update us on how the Welsh Government has been working with its stakeholders in general terms to ensure that they are as prepared as possible for that scenario.
Now, as I mentioned earlier, I appreciate that Ministers will be making specific statements later on today, where they will be going into detail in respect of their own portfolios. Members will be very much aware of important Assembly committee reports on preparing for Brexit over the last 18 months. Now, one of those reports was published by the External Affairs and Additional Legislation Committee almost a year ago. That report recommended that the Welsh Government improved its communication with individual organisations through greater encouragement of representative bodies to cascade information to those organisations. That report also made it absolutely clear that public services in Wales lacked the information they needed to adequately prepare for Brexit. Therefore, I'd be grateful if the First Minister could detail what additional work the Welsh Government has undertaken since that particular report to better support public service operators as they prepare for Britain to leave the European Union.
Now, there are, of course, a number of questions around Wales's constitutional relationship with other parts of the UK going forwards. So, perhaps, in responding to my questions, the First Minister could give us his view on the impact that a 'no deal' Brexit, should it come to that, could have for the future of the United Kingdom as a whole, and Wales's place in that future United Kingdom.
Finally, Llywydd, the legislative workload of this Assembly will significantly increase if Britain leaves the European Union on 29 March without a formal deal and a transition period. Indeed, the lack of a transition period could put huge pressure on this institution and indeed on the Welsh Government. So, perhaps the First Minister could tell us what assessment the Welsh Government has made of the impact of a 'no deal Brexit' on its operations and indeed on the Assembly's operations.
Therefore, in closing, Llywydd, can I thank the First Minister for his statement today? Time, of course, is now of the essence, and so can I reiterate once again that my colleagues and I are committed to working, where we can, with both the UK Government and the Welsh Government on behalf of the people of Wales?
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Mae'r DU yn awr wythnosau'n unig o adael yr Undeb Ewropeaidd ac felly rwy'n cytuno â barn y Prif Weinidog ei bod yn hanfodol fod ymgysylltiad adeiladol yn digwydd ar unwaith i baratoi Cymru pe byddem yn gadael yr UE heb gytundeb. Felly, mae'n hanfodol bwysig bod arweinwyr Cymru yn rhoi eu gwahaniaethau gwleidyddol o'r neilltu ac yn gwneud popeth o fewn ei gallu i baratoi Cymru ar gyfer bywyd ar ôl 29 Mawrth. Dyna pam y derbyniais ei wahoddiad yr wythnos diwethaf i gwrdd ag ef i drafod goblygiadau Brexit.
Nawr fe ddywed y Prif Weinidog, yn ei ddatganiad, mai dim ond wythnos sydd ar gael i geisio cytundeb ar Brexit. Rwyf yn siŵr y byddai'n cytuno â mi ei bod yn hanfodol fod gwleidyddion yn siarad a chyd-weithio gyda'i gilydd, pryd y gallant, er budd y bobl y maen nhw'n eu cynrychioli. Fodd bynnag, a yw'n cytuno â mi ei bod hi'n siomedig dros ben ac, yn wir yn rhywbeth sy'n peri pryder, fod arweinydd y Blaid Lafur yn gwrthod eistedd wrth y Bwrdd gyda Phrif Weinidog y DU i drafod Brexit, o gofio bod arweinwyr yma yng Nghymru wedi bod yn ddigon aeddfed i gyfarfod? A wnaiff ef yn awr, felly, roi pwysau ar ei arweinydd ei hun i wneud hynny hefyd yn y DU?
Rwyf yn deall pam mae Llywodraeth Cymru yn gwneud cyfres o ddatganiadau y prynhawn yma, ond mae'n rhaid i ni dderbyn, pa un a ydym yn hoffi hynny ai peidio, fod pobl wedi pleidleisio i adael yr Undeb Ewropeaidd yn 2016. Gan ei fod nawr wedi cadarnhau yn ei ddatganiad heddiw y bydd yn pwyso am ail refferendwm, a all ef egluro i'r Siambr hon sut y bydd ef a'i Lywodraeth yn parchu canlyniad y refferendwm gwreiddiol, oherwydd hyd yn hyn—hyd yn hyn—mae wedi ei gwneud yn glir fod hyn o'r pwysigrwydd mwyaf iddo?
Mae Prif Weinidog y DU wedi dweud yn gwbl glir nad bwriad Llywodraeth y DU yw gadael i amser lithro hyd at 29 Mawrth, ac felly mae gennym ni gyfle hollbwysig i gydweithio i gyflawni ar ran pobl Cymru. Yn yr ysbryd hwnnw, rwyf eisiau ei gwneud yn gwbl glir bod fy nghydweithwyr a minnau yn barod i gydweithio, pryd y gallwn, gyda Llywodraeth Cymru i sicrhau bod blaenoriaethau cymunedau ar draws Cymru yn cael eu cyfleu i Lywodraeth y DU, a hyderaf y bydd y Prif Weinidog yn manteisio ar y gwahoddiad hwn yn ystod yr wythnosau nesaf.
Nawr, wrth i amser fynd yn ei flaen mae'n hanfodol bod yr holl randdeiliaid ledled Cymru yn paratoi ar gyfer y posibilrwydd o Brexit heb gytundeb, a byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ar y modd y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio gyda'i rhanddeiliaid mewn termau cyffredinol er mwyn sicrhau eu bod mor barod ag sy'n bosibl ar gyfer y sefyllfa honno.
Nawr, fel y soniais yn gynharach, rwyf yn sylweddoli y bydd Gweinidogion yn gwneud datganiadau penodol yn ddiweddarach heddiw, pryd y byddan nhw'n mynd i fanylder ynghylch eu portffolios eu hunain. Mae'r Aelodau yn ymwybodol iawn o adroddiadau Pwyllgor Cynulliad pwysig ar y paratoadau ar gyfer Brexit dros y 18 mis diwethaf. Cyhoeddwyd un o'r adroddiadau hynny gan y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol bron i flwyddyn yn ôl. Argymhellodd yr adroddiad hwnnw fod Llywodraeth Cymru yn gwella ei chyfathrebu â sefydliadau unigol drwy ysgogi mwy ar gyrff cynrychioliadol i raeadru gwybodaeth i'r sefydliadau hynny. Fe nododd yr adroddiad hwnnw hefyd yn gwbl glir nad oedd gan y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yr wybodaeth angenrheidiol i baratoi ar gyfer Brexit yn ddigonol. Felly, byddem yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog roi manylion am y gwaith ychwanegol y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud ers yr adroddiad arbennig hwnnw i gefnogi gweithredwyr gwasanaethau cyhoeddus yn well wrth iddyn nhw baratoi ar gyfer Prydain yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
Nawr, mae, wrth gwrs, nifer o gwestiynau ynghylch perthynas gyfansoddiadol Cymru â rhannau eraill o'r DU wrth symud ymlaen. Felly, wrth ymateb i'm cwestiynau, efallai y gall y Prif Weinidog roi ei farn ar yr effaith y gallai Brexit heb gytundeb, pe byddai'n dod i hynny, ei chael ar ddyfodol y Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd, yn ogystal â lle Cymru yn y dyfodol hwnnw o fewn y Deyrnas Unedig.
Yn olaf, Llywydd, bydd llwyth gwaith deddfwriaethol y Cynulliad hwn yn cynyddu'n sylweddol os bydd Prydain yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ar 29 Mawrth heb gytundeb ffurfiol a chyfnod pontio. Yn wir, gallai diffyg cyfnod pontio roi pwysau enfawr ar y sefydliad hwn ac yn wir ar Lywodraeth Cymru. Felly, efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud wrthym pa asesiad a wnaed gan Lywodraeth Cymru ar effaith Brexit heb gytundeb ar ei weithrediadau ac yn wir ar weithrediadau'r Cynulliad.
Felly, i gloi, Llywydd, hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad heddiw. Mae amser yn hollbwysig yn awr, wrth gwrs, ac felly hoffwn ailadrodd unwaith eto bod fy nghydweithwyr a minnau yn ymrwymedig i gydweithio, pryd y gallwn, gyda Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru ar ran pobl Cymru?
Llywydd, can I thank Paul Davies for the way that he opened his contribution and for returning to that theme at the end? I was grateful to him for accepting the invitation to meet last week, and I note very carefully his offer of continued discussions beyond today. That’s an offer that I will certainly want to take up with him.
Turning to some of the specific questions that he raised, the position set out by the leader of the Labour Party at Westminster is a position that I have set out this afternoon: that the Prime Minister should take ‘no deal’ off the table. That is the way to break the logjam that has developed at Westminster, that is in the Prime Minister’s own gift; she can make it clear that we will leave the European Union, but that we will do so in a way that is planned, that is orderly and that has a deal with the European Union. If she can take ‘no deal’ off the table, it will change the atmosphere, it will allow those discussions to happen, and that is what she should do.
I want to just make clear again the position I set out in relation to a second referendum, because I don’t want that to be misunderstood. What I’ve said is that Parliament should continue to work as hard as possible to find a deal—a deal that respects the referendum and protects our economy. And I think it is still possible that they will find a centre of gravity inside the House of Commons around a particular method in which we both leave the European Union and mitigate the harm that that will cause. What I went on to say is that if that proves impossible, if over the coming days the House of Commons is deadlocked and there is no majority to be found for any form of deal, at that point, the deadlock is best resolved by putting the question back to those people who were asked the question in the first place. And I completely reject the off-microphone accusations that this is somehow an anti-democratic way of doing things. I voted for a Government in 1997. I didn’t expect that the result would last for ever. Indeed, I was asked again in 2001 and gave the same answer. Indeed, I was asked the same again in 2005 and gave the same answer again. So, the idea that it is impossible to return to people who have provided a democratic mandate and a decision, to ask them for a further review, is nonsensical in any democracy. That’s why I have said that if the House of Commons is deadlocked, then returning to the people from which any democratic mandate is derived is the way that that might have to be resolved.
Paul Davies asked me about what we are doing to help stakeholders. He will have seen the Brexit business portal that we have provided. He will have seen the new website Paratoi Cymru, which has had over 2,000 unique visitors since it was launched less than a week ago, and Ministers continue to meet with stakeholders in their portfolio areas on a very regular basis.
He asked about improving communications. He will have seen, I hope, the help that we’ve been able to provide through the £50 million EU transition fund—money to the Welsh Local Government Association, to the health service confederation, to the Association of Directors of Social Services, to the Welsh Council for Voluntary Action. All of those umbrella organisations have received modest—it is modest—help from the fund to enable them to be conduits of improved communication of the things that we are able to tell those organisations direct, but then we rely on them to be able to pass those messages on to their membership, and we’ve done our best to provide some financial assistance to them in doing so.
Paul Davies ended his questions with a very important point about the further strain on the constitutional relationships inside the United Kingdom that a ‘no deal’ Brexit will cause. It’s common currency, isn’t it? It’s the conclusion of committees here, it’s been the conclusion of committees at the House of Commons and the House of Lords, that the current inter-governmental machinery that we have in the United Kingdom cannot bear the weight of Brexit—that we've relied on a common rulebook ever since devolution, a common European Union rulebook, to which we are all bound. When that rulebook disappears, then the machinery that we are left with is not adequate to the task. And we press that point, and, in many ways, Wales has been the leading source of determination to get those issues resolved, and the JMC plenary, while my predecessor, Carwyn Jones, was a member of it, has set work in hand to do just that. But it's urgent, and it is difficult to persuade the UK Government to find the energy, the time and the commitment to make those very important things happen.
That workload that will flow from Brexit will be felt in this institution, Llywydd, and I look forward to further discussions between the parties and with you to make sure that we find the most practical way we can to manage the legislative impact that a 'no deal' Brexit would throw up for the National Assembly itself.
Llywydd, a gaf i ddiolch i Paul Davies am y ffordd yr agorodd ei gyfraniad ac am ddychwelyd at y thema honno ar y diwedd? Yr oeddwn i'n ddiolchgar iddo am dderbyn y gwahoddiad i gyfarfod yr wythnos diwethaf, a nodaf yn ofalus iawn ei gynnig i barhau â'r trafodaethau ar ôl heddiw. Yn sicr, mae hwnnw'n gynnig y byddaf yn manteisio arno.
Gan droi at rai o'r cwestiynau penodol a godwyd ganddo, y safbwynt a nodir gan arweinydd y Blaid Lafur yn San Steffan yw'r safbwynt yr wyf i wedi ei amlinellu y prynhawn yma: y dylai'r Prif Weinidog gymryd 'gadael yr UE heb gytundeb' oddi ar y bwrdd. Dyna'r ffordd i chwalu'r dagfa sydd wedi datblygu yn San Steffan, ac mae hyn yn rhywbeth sydd o fewn gallu'r Prif Weinidog; gall hi ei gwneud yn glir y byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ond y byddwn yn gwneud hynny mewn modd sydd wedi ei gynllunio, yn drefnus ac sydd â chytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd. Os gall hi gymryd 'gadael heb gytundeb' oddi ar y bwrdd, bydd hynny yn newid yr awyrgylch, bydd yn caniatáu i'r trafodaethau hynny ddigwydd, a dyna ddylai hi ei wneud.
Rwyf eisiau gwneud yn glir unwaith eto y safbwynt a nodais ynglŷn ag ail refferendwm, gan nad wyf yn dymuno i hynny gael ei gamddeall. Yr hyn a ddywedais yw y dylai'r Senedd barhau i weithio mor galed â phosibl i ddod o hyd i gytundeb—cytundeb sy'n parchu'r refferendwm ac yn diogelu ein heconomi. Ac rwy'n credu ei bod hi'n parhau i fod yn bosibl y byddan nhw'n canfod cydbwysedd yn Nhŷ'r Cyffredin ynghylch dull penodol lle yr ydym yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ac yn lliniaru'r niwed y bydd hynny'n ei achosi. Yr hyn a ddywedais wedyn oedd, os bydd hynny'n profi i fod yn amhosibl, os bydd Tŷ'r Cyffredin dros y dyddiau nesaf yn methu â dod i benderfyniad ac nad oes mwyafrif o blaid unrhyw fath o gytundeb, yna, y ffordd orau i ddatrys yr anghytundeb llwyr bryd hynny fydd gofyn y cwestiwn i'r bobl y gofynnwyd y cwestiwn iddynt yn y lle cyntaf. Ac rwy'n gwrthod yn llwyr y cyhuddiadau oddi ar y meicroffon fod hyn rywsut yn ffordd gwrth-democrataidd o wneud pethau. Fe bleidleisiais i dros Lywodraeth yn 1997. Nid oeddwn i'n disgwyl y byddai'r canlyniad yn para am byth. Yn wir, gofynnwyd i mi eto yn 2001 a rhoddais yr un ateb. Yn wir, gofynnwyd yr un peth unwaith eto yn 2005 a rhoddais yr un ateb eto. Felly, mae'r syniad ei bod yn amhosibl i fynd yn ôl at y bobl sydd wedi rhoi mandad democrataidd a phenderfyniad, a gofyn iddynt am adolygiad pellach, yn hurt mewn unrhyw ddemocratiaeth. Dyna pam yr wyf i wedi dweud os yw'r Tŷ'r Cyffredin yn methu â dod i benderfyniad, yna efallai mai mynd yn ôl at y bobl y mae unrhyw fandad democrataidd wedi tarddu oddi wrthynt, yw'r ffordd o ddatrys hynny.
Gofynnodd Paul Davies i mi am yr hyn yr ydym ni'n ei wneud i helpu rhanddeiliaid. Bydd wedi gweld y porth busnes Brexit a ddarparwyd gennym. Bydd wedi gweld y wefan newydd Paratoi Cymru, sydd wedi cael dros 2,000 o ymwelwyr gwahanol ers ei lansio lai nag wythnos yn ôl, ac mae Gweinidogion yn parhau i gwrdd â rhanddeiliaid yn eu meysydd portffolio yn rheolaidd iawn.
Gofynnodd am wella cyfathrebu. Bydd wedi gweld, rwy'n gobeithio, y cymorth yr ydym wedi gallu ei ddarparu drwy gronfa pontio £50 miliwn yr UE—arian i Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, i gonffederasiwn y gwasanaeth iechyd, i Gymdeithas Cyfarwyddwyr y Gwasanaethau Cymdeithasol ac i Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru. Mae pob un o'r sefydliadau ymbarél hyn wedi cael cymorth cymhedrol—a chymedrol yn unig ydyw—cymorth o'r Gronfa er mwyn iddyn nhw ddatblygu sianelau cyfathrebu gwell am y pethau yr ydym yn gallu eu dweud yn uniongyrchol wrth y sefydliadau hynny. Ond wedyn rydym yn dibynnu ar iddyn nhw allu trosglwyddo'r negeseuon hynny ymlaen i'w haelodaeth, ac rydym wedi gwneud ein gorau i ddarparu rhywfaint o gymorth ariannol iddyn nhw i wneud hynny.
Terfynodd Paul Davies ei gwestiynau gyda phwynt pwysig iawn am y straen pellach ar y berthynas gyfansoddiadol o fewn y Deyrnas Unedig y byddai Brexit heb gytundeb yn ei achosi. Onid dyna'r farn gyffredin? Dyna gasgliad ein pwyllgorau yn y fan yma, a dyna gasgliad pwyllgorau Tŷ'r Cyffredin a Thŷ’r Arglwyddi, na fedr y prosesau rhynglywodraethol presennol sydd gennym yn y Deyrnas Unedig gynnal pwysau Brexit—ein bod wedi dibynnu ar lyfr rheolau cyffredin ers datganoli, llyfr rheolau cyffredin yr Undeb Ewropeaidd, yr ydym i gyd wedi ymrwymo iddynt. Pan fydd y llyfr rheolau hwnnw yn diflannu, yna ni fydd y mecanwaith fydd ar ôl yn ddigonol ar gyfer y dasg. Ac rydym yn pwysleisio'r pwynt hwnnw, ac mewn sawl ffordd, bu Cymru yn brif ffynhonnell y penderfyniad i ddatrys y problemau hynny, ac mae Cydbwyllgor y Gweinidogion yn ei gyfarfod llawn, pan oedd fy rhagflaenydd, Carwyn Jones yn aelod ohono, wedi rhoi gwaith ar y gweill i wneud yn union hynny. Ond mae'n fater o frys, ac mae'n anodd perswadio Llywodraeth y DU i ddod o hyd i'r egni, yr amser a'r ymrwymiad i wneud i'r pethau pwysig iawn hyn ddigwydd.
Bydd y llwyth gwaith a fydd yn deillio o Brexit yn cael ei deimlo yn y sefydliad hwn, Llywydd, ac edrychaf ymlaen at drafodaethau pellach rhwng y pleidiau a gyda chithau i wneud yn siŵr ein bod yn canfod y ffordd fwyaf ymarferol bosibl o reoli'r effaith ddeddfwriaethol y bydd Brexit heb gytundeb yn sicr o'i chreu ar gyfer y Cynulliad Cenedlaethol ei hun.
While there is some disagreement, clearly, across this Chamber, substantively in relation to Brexit policy, I'm sure that there's wider agreement about the chaos and confusion that currently characterise Westminster, and the monumental failure of politics in that Chamber that is driving us towards the brink of a catastrophic 'no deal', the reality that has made necessary the contingency planning to which the First Minister has referred. The shutdown in Congress and the impasse in Westminster are two bookends of dysfunction across the Atlantic ocean at the moment; they mirror each other almost exactly.
I hope that in this Chamber, it might be possible for us to agree on a constructive response to the crisis that we're facing in politics, so that together in this place across the parties we are able to capture the engagement of a public that must be deeply frustrated and bewildered at what they're seeing. And I'm here talking about the establishment of a citizens' assembly across the nations of these islands, but certainly here in Wales, to take the lead in reaching out across the divide that separates those who voted to leave and remain in 2016, to try and arrive at a greater degree of mutual understanding.
In a recent poll by HOPE not hate, this proposition—the proposition that politicians clearly cannot decide how to resolve the issue of Brexit, and the country's deeply divided and therefore we need a different kind of response—met with strong support from the public. Now, it's not a new proposal, as people will be aware. Indeed, an amendment along these lines will be tabled in the House of Commons this week, but for a citizens' assembly across the whole of the UK. Naturally, we believe that it should be constituted on a four-nation basis.
In an article in The Guardian a few days ago, the former leader of the Labour Party, former Prime Minister Gordon Brown also suggested a series of citizens' assemblies along similar lines, addressing not just the issue of the relationship between the UK and the EU, but part of those deeper questions that possibly fuelled the 'leave' vote in many areas. So, issues about the state of the economy in many parts of the UK, the condition of left-behind communities, the rise in child poverty that austerity has imposed.
Probably the UK Government will reject this new idea next week, as it's so far rejected most of the new ideas that have been tabled in order to try and break the impasse. But we here, First Minister, in the National Assembly, if we will it, have the capacity to show leadership to take action now. We could agree to establish, on a legal basis, a Welsh citizens' assembly. I prefer the term 'convention' or, even better in Welsh, 'cymanfa'r bobl', to engage our own people. It could do so on an entirely different basis to the by now tired and largely discredited conventional political way that the Brexit debate has been conducted.
In putting forward this proposal, we in Plaid are in no way stepping back from our strong support for a people's vote on the final choice between whatever deal the UK Government and the Westminster Parliament arrive at and to remain within the European Union. But a Welsh citizens' convention would be, it seems to us, a beneficial, unifying and constructive precursor to that referendum if it is held. And it could also allow us to address, really, some of the deeper issues, as I said, that Brexit has laid bare, which are not just the relationship between the UK and the EU, but the relationship in these islands, the constitution of these islands and the way in which our politics in general is at the moment broken, and we need to take our own steps here in Wales to remake it. So, could I invite the First Minister to respond positively to that?
On the question of a people's vote, I was glad to see that the First Minister has just reiterated his view that Wales's interest would be best secured through continued membership of the EU. Not only that, he acknowledged that if Parliament cannot agree a deal that is in our economic interest in Wales, one that entails continued participation in the single market and the customs union, the only option remaining will be a people's vote. It seems we are moving closer together on this question of a people's vote.
Can I just ask him to reiterate again, in terms of the timing, because, obviously, we have to have an eye on the clock given the current deadline: does he believe that that decision needs to be made fairly imminently? We're talking about a matter of weeks whereby Parliament needs to vote in favour of a people's vote in order for us to use that last remaining hope to avert what many of us believe would be a disaster?
Er bod rhywfaint o anghytuno, yn amlwg, ar draws y Siambr hon, yn ei hanfod, o ran polisi Brexit, rwy'n siŵr bod cytundeb ehangach am yr anhrefn a dryswch sy'n nodweddu San Steffan ar hyn o bryd, a'r methiant gwleidyddiaeth dybryd yn y Siambr honno sy'n ein gyrru at ymyl trychineb 'dim cytundeb', y realiti sydd wedi creu'r angen am y cynllunio wrth gefn y mae'r Prif Weinidog wedi'i gyfeirio ato. Mae cau'r Gyngres ac impasse San Steffan yn ddau ben ar y trafferthion ar draws Môr yr Iwerydd ar hyn o bryd; maen nhw'n adlewyrchu ei gilydd bron yn union.
Yn y Siambr hon, gobeithiaf y bydd hi'n bosibl inni gytuno ar ymateb adeiladol i'r argyfwng gwleidyddol sy'n ein hwynebu, fel ein bod gyda'n gilydd yn y lle hwn ar draws y pleidiau yn gallu ymgysylltu ag aelodau'r cyhoedd y mae'n rhaid eu bod yn teimlo'n ddryslyd ac yn rhwystredig dros ben gan yr hyn y maen nhw'n ei weld. Ac rwyf i yma yn sôn am sefydlu cynulliad dinasyddion ar draws gwledydd yr ynysoedd hyn, ond yn sicr yma yng Nghymru, i gymryd yr awenau wrth estyn allan ar draws y gofod rhwng y rhai a bleidleisiodd i adael ac aros yn 2016, er mwyn ceisio cyrraedd mwy o gyd-ddealltwriaeth.
Mewn arolwg diweddar gan Gobaith nid Casineb, cafodd y datganiad hwn—y datganiad nad yw gwleidyddion, yn amlwg, yn gallu penderfynu sut i ddatrys mater Brexit, ac mae'r wlad yn rhanedig iawn ac felly mae angen gwahanol fath o ymateb—gefnogaeth gadarn gan y cyhoedd. Nawr, nid yw'n ddatganiad newydd, fel y bydd pobl yn ymwybodol. Yn wir, bydd gwelliant ar y trywydd hwn yn cael ei gyflwyno yn Nhŷ'r Cyffredin yr wythnos hon, ond ar gyfer cynulliad dinasyddion ar draws y DU. Yn naturiol, rydym ni'n credu y dylai gael ei gyfansoddi ar sail pedair gwlad.
Mewn erthygl yn The Guardian ychydig ddyddiau yn ôl, awgrymodd cyn-arweinydd y Blaid Lafur, y cyn-Brif Weinidog Gordon Brown hefyd gyfres o gynulliadau dinasyddion ar drywydd tebyg, yn mynd i'r afael nid yn unig â'r berthynas rhwng y DU a'r UE, ond o ran y cwestiynau dyfnach a achosodd y bleidlais o blaid gadael, o bosibl, mewn nifer o ardaloedd. Felly, materion am gyflwr yr economi mewn sawl rhan o'r DU, cyflwr cymunedau sydd wedi eu gadael ar ôl, y cynnydd mewn tlodi plant y mae cyni wedi'i greu.
Mae'n debyg y bydd Llywodraeth y DU yn gwrthod y syniad newydd hwn yr wythnos nesaf, fel y mae, hyd yn hyn wedi gwrthod y rhan fwyaf o syniadau newydd sydd wedi cael eu cyflwyno er mwyn ceisio torri'r anghydfod. Ond Brif Weinidog, yma yn y Cynulliad Cenedlaethol, os dymunwn, mae gennym y gallu i ddangos yr arweiniad i weithredu nawr. Gallem ni gytuno i sefydlu, ar sail gyfreithiol, gynulliad dinasyddion Cymru. Mae'n well gennyf y term 'confensiwn' neu'n well byth hyd yn oed, 'cymanfa'r bobl' yn y Gymraeg, i ennyn diddordeb ein pobl ein hunain. Gallai wneud hynny ar sail hollol wahanol i'r ffordd wleidyddol gonfensiynol, sydd bellach yn flinedig ac yn anhygred i raddau helaeth, y cynhaliwyd dadl Brexit,
Wrth gyflwyno'r cynnig hwn, nid ydym ni ym Mhlaid Cymru yn camu'n ôl mewn unrhyw ffordd oddi wrth ein cefnogaeth gadarn i bleidlais y bobl ar ddewis terfynol rhwng pa bynnag gytundeb y mae Llywodraeth y DU a Senedd San Steffan yn ei gyrraedd ac aros o fewn yr Undeb Ewropeaidd. Ond, mae'n ymddangos i ni y byddai confensiwn dinasyddion Cymru, yn rhagflaenydd buddiol, adeiladol a fyddai'n uno'r bobl, i'r refferendwm hwnnw os caiff ei gynnal. A gallai hefyd ganiatáu i ni wir fynd i'r afael â rhai o'r problemau dyfnach, fel y soniais, y mae Brexit wedi eu datgelu, nid yn unig y berthynas rhwng y DU a'r UE, ond y berthynas o fewn yr ynysoedd hyn, cyfansoddiad yr ynysoedd hyn a'r ffordd y mae ein gwleidyddiaeth drwyddi draw ar chwâl, ac mae angen inni gymryd ein camau ein hunain yma yng Nghymru i'w hail-lunio. Felly, a gaf i wahodd y Prif Weinidog i ymateb yn gadarnhaol i hynny?
O ran cwestiwn o bleidlais y bobl, roeddwn yn falch o weld bod y Prif Weinidog newydd ailadrodd ei farn mai'r ffordd orau o sicrhau buddiannau Cymru fyddai drwy aelodaeth barhaus â'r Undeb Ewropeaidd. Nid yn unig hynny, cydnabu hefyd os na all y Senedd gytuno ar fargen sydd er ein budd economaidd ni yng Nghymru, un sy'n golygu ein bod yn parhau i gymryd rhan yn y farchnad sengl a'r undeb tollau, yna pleidlais y bobl fydd yr unig ddewis sydd ar ôl. Ymddengys ein bod yn symud yn nes at ein gilydd o ran y cwestiwn hwn o bleidlais y bobl.
A gaf i ofyn iddo ailadrodd unwaith eto, o ran yr amseru, oherwydd, yn amlwg, mae'n rhaid inni gadw golwg ar y cloc o ran y terfyn amser presennol: a yw e'n credu bod angen gwneud y penderfyniad hwnnw'n eithaf buan? Rydym ni'n sôn am ddim ond ychydig wythnosau pryd y gall y Senedd bleidleisio o blaid pleidlais y bobl er mwyn i ni ddefnyddio'r gobaith olaf hwnnw i osgoi'r hyn a fyddai, yn nhyb llawer ohonom, yn drychineb?
Can I thank Adam Price for his contribution and for the way that he has set it out? And he's absolutely right to point to the fact that on the big-picture issues in relation to Brexit, there has often been significant and substantive agreement between our two parties. Just dealing very briefly with the points he made towards the end, the position I set out today is the position that both our parties voted for here on the floor of the Assembly on 4 December. Now, further weeks have seeped away since then, so, of course, he is right to point to the fact that time is narrowing down and Parliament is, as I said, I think in the final lap of its ability to craft a deal that respects the referendum and mitigates the damage that leaving the European Union will do to our economy.
I listened carefully to what he said. I agree, there is a degree of public bewilderment at how things have reached this point. And sometimes it's more than bewilderment, isn't it—it's a feeling of anger that we have failed to be able to resolve this major issue, and there will be the need for civic reconstruction after this is over, when we are able to get people who have strongly held and differing views able to re-engage with one another in a way that is respectful of those different positions. And shouting from the sidelines is not a model of respectful debate, however strongly a Member might feel about that position. At the end of all of this, no matter how strongly people feel, there will be a job to do of bringing people back together.
Now, a citizens' assembly, a convention, a cymanfa—all of those are possibilities that I'm very happy to engage with positively. They're not the only ideas, Adam, which is why I don't just completely commit to them today. In an earlier life, I once ran a series of local community select committees, which were designed to resolve locally controversial matters, in which a panel of citizens of the area came together, heard evidence from a series of witnesses, and tried at the end, in that deliberative way, to come to a conclusion about the best way forward. So, there are a variety of ways in which that job of civic reconstruction could be brought about. A citizens' assembly is certainly one of them, and I look forward to a continuing dialogue with the Member and others as to the best model that we could adopt for that purpose here in Wales.
A gaf i ddiolch i Adam Price am ei gyfraniad a'r ffordd y mae ef wedi'i gyflwyno? Ac mae e'n hollol iawn i dynnu sylw at y ffaith y bu cytundeb arwyddocaol a sylweddol rhwng ein dwy blaid o ran y materion ehangach yn ymwneud â Brexit. Wrth ymdrin yn fyr iawn â'r pwyntiau a wnaeth tua'r diwedd, y safbwynt yr wyf wedi'i amlinellu heddiw yw'r safbwynt y pleidleisiodd ein dwy blaid drosto yma ar lawr y Cynulliad ar 4 Rhagfyr. Nawr, mae wythnosau eraill wedi llithro ymaith ers hynny, felly, wrth gwrs, mae e'n iawn i dynnu sylw at y ffaith bod amser yn mynd yn brin, ac mae'r Senedd, fel y dywedais, hyd y gwelaf i, yng nghyfnod olaf ei gallu i lunio cytundeb sy'n parchu'r refferendwm ac sy'n lliniaru'r niwed y bydd gadael yr Undeb Ewropeaidd yn ei wneud i'n heconomi.
Gwrandewais yn ofalus ar yr hyn a ddywedodd. Rwy'n cytuno bod rhywfaint o ddryswch ymhlith y cyhoedd ynghylch sut y mae pethau wedi cyrraedd y pwynt hwn. Ac weithiau mae'n fwy na dryswch, onid yw—mae'n ymdeimlad o ddicter ein bod ni wedi methu â datrys y mater pwysig hwn, a bydd angen ailadeiladu dinesig ar ôl i hyn ddod i ben, pan fydd modd i ni gael pobl sydd â gwahanol ddaliadau cryf i ailymgysylltu â'i gilydd mewn modd sy'n parchu'r gwahanol safbwyntiau hynny. Ac nid yw gweiddi o'r cyrion yn fodel da ar gyfer trafodaeth barchus, pa mor gryf bynnag y gallai Aelod fod yn teimlo am y safbwynt hwnnw. Ar ddiwedd hyn i gyd, bydd gwaith i'w wneud o ran dod â phobl yn ôl at ei gilydd.
Nawr, cynulliad dinasyddion, confensiwn, cymanfa—mae pob un o'r rheini'n bosibiliadau yr wyf i'n hapus iawn i ymgysylltu â nhw yn gadarnhaol. Nid dyna'r unig syniadau, Adam, a dyna pam nad wyf i'n llwyr ymrwymo iddyn nhw heddiw. Mewn bywyd blaenorol, fe wnes i unwaith gynnal cyfres o bwyllgorau dethol cymunedol lleol, a gynlluniwyd i ddatrys materion lleol dadleuol, lle'r oedd panel o ddinasyddion yr ardal yn dod at ei gilydd, yn clywed tystiolaeth gan nifer o dystion, ac ar y diwedd, yn y ffordd ystyriol honno, yn ceisio dod i gasgliad am y ffordd orau ymlaen. Felly, ceir amrywiaeth o ffyrdd y gellid mynd i'r afael â'r gwaith ailadeiladu dinesig hwnnw. Yn sicr, mae cynulliad dinasyddion yn un ohonynt, ac edrychaf ymlaen at ddeialog barhaus â'r Aelod ac eraill ynghylch y model gorau y gallem ni ei fabwysiadu at y diben hwnnw yma yng Nghymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thanks, First Minister, for the latest in a series of Brexit-related statements, which began last week. Now, we did have a semi-interesting one last week from your Brexit Minister, in which he was talking about things like your Welsh Government Brexit website, offering advice to businesses and organisations about contingency planning for leaving. And this, as I mentioned to you last week, is all potentially useful stuff, and that's stuff that the Welsh Government should be doing: making contingency plans and offering advice. I don't see much of that nature in this statement of yours today.
I was intrigued by part of your response to what Paul Davies raised when he was mentioning—well, I'm not sure who mentioned it, but the subject of the 1997 Welsh Assembly referendum cropped up, and you made the point that you kept answering the question in the same way. You said you answered it in 2001, you answered it again in 2005—[Interruption.] What you—[Interruption.] What may—[Interruption.] Oh, the general election, okay. The point that you may have omitted to mention is that, in the meantime, in 1999, this place was actually set up. So, actually, the result of the referendum was implemented. So, I fail to see how, by that logic, you are going to thwart the result of this referendum that we had in 2016 on Britain's membership of the European Union.
In terms of this statement today, there is nothing in it that is new. You are relating positions from the UK Government that we already know about. We know that Theresa May has said that she won't delay the leaving date. We know that she won't consider a second referendum. We also know your position on all this, which you're making clearer now, but we've known it for some time—that you want a second referendum. My only real question about today's statement is: why are you wasting the time of this Chamber with this essentially empty nonsense?
Diolch, Prif Weinidog, am y diweddaraf mewn cyfres o ddatganiadau yn ymwneud â Brexit, a ddechreuodd yr wythnos diwethaf. Nawr, cawsom ni un lled ddiddorol yr wythnos diwethaf gan eich Gweinidog Brexit, pryd y soniodd am bethau fel eich gwefan Brexit Llywodraeth Cymru, sy'n cynnig cyngor i fusnesau a sefydliadau ynghylch cynllunio wrth gefn ar gyfer gadael. Ac, fel y soniais wrthych chi yr wythnos diwethaf, mae'r rhain i gyd yn bethau a allai fod yn ddefnyddiol, a dyna'r pethau y dylai Llywodraeth Cymru fod yn eu gwneud: datblygu cynlluniau wrth gefn a chynnig cyngor. Nid wyf i'n gweld rhyw lawer o'r math hwnnw o bethau yn y datganiad hwn gennych chi heddiw.
Roedd yn ddiddorol clywed rhan o'ch ymateb i'r hyn a gododd Paul Davies wrth iddo sôn am—wel, nid wyf i'n siŵr pwy wnaeth ei grybwyll, ond cododd pwnc refferendwm Cynulliad Cymru 1997, a gwnaethoch chi'r pwynt eich bod wedi ateb y cwestiwn yn yr un ffordd o hyd. Dywedasoch chi eich bod wedi ei ateb yn 2001, eich bod wedi ei ateb eto yn 2005—[Torri ar draws.] Beth yr ydych—[Torri ar draws.] Beth allai—[Torri ar draws.] O, yr etholiad cyffredinol, iawn. Y pwynt y gallech chi fod wedi anghofio sôn amdano yw, yn y cyfamser, yn 1999, cafodd y lle hwn ei sefydlu. Felly, mewn gwirionedd, cafodd canlyniad y refferendwm ei weithredu. Felly, alla i ddim gweld, yn ôl y rhesymeg honno, sut yr ydych chi'n mynd i rwystro canlyniad y refferendwm hwn a gawsom yn 2016 ar aelodaeth Prydain o'r Undeb Ewropeaidd.
O ran y datganiad hwn heddiw, nid oes dim byd newydd ynddo. Rydych chi'n cyfleu safbwyntiau Llywodraeth y DU yr ydym eisoes yn ymwybodol ohonynt. Rydym ni'n gwybod bod Theresa May wedi dweud na fydd hi'n gohirio'r dyddiad ymadael. Gwyddom na fydd hi'n ystyried ail refferendwm. Rydym ni hefyd yn ymwybodol o'ch safbwynt ar hyn i gyd, yr ydych yn ei wneud yn gliriach nawr, ond rydym yn gwybod hynny ers peth amser—eich bod eisiau ail refferendwm. Fy unig wir gwestiwn am ddatganiad heddiw yw: pam ydych chi'n gwastraffu amser y Siambr hon gyda'r hyn sy'n lol wag yn y bôn?