Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

15/01/2019

Cyfarfu’r Cynulliad am 12:45 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 12:45 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Teyrngedau i Steffan Lewis AC
1. Tributes to Steffan Lewis AM

Prynhawn da. Ddwy flynedd a hanner yn unig wedi ei ethol yn Aelod Cynulliad dros y de-ddwyrain, ac ond yn 34 oed, mae'n orchwyl trist iawn imi orfod datgan yn y Senedd inni golli ein cyd-Aelod a'n ffrind, Steffan Lewis, dros y penwythnos. Mae ei deulu annwyl a'i ffrindiau yn ymuno â ni heddiw yn yr oriel, wrth inni dalu teyrnged iddo. A gawn ni godi gyda'n gilydd yma yn y Siambr a thrwy ein hystâd yn gyfan i gofio Steffan Lewis?

Good afternoon. Just two and a half years after his election as an Assembly Member for the south-east of Wales and at just 34 years of age, it’s my sad duty today to state in the Senedd that we have lost our fellow Member and friend, Steffan Lewis, over the weekend. His dear family and friends have joined us today in the gallery as we pay tribute to him. May we all rise here in the Chamber and across our whole estate to commemorate Steffan Lewis?

Safodd Aelodau’r Cynulliad am funud o dawelwch.

Assembly Members stood for a minute’s silence.

I agor y teyrngedau y prynhawn yma, Adam Price, arweinydd Plaid Cymru.

To begin the tributes this afternoon, Adam Price, the leader of Plaid Cymru.

Diolch, Llywydd. Cenedl fach ydy Cymru, ond bob rhyw hyn, rŷm ni'n magu cawr. Des i nabod Steffan Lewis gyntaf, mae'n rhaid, dros 20 mlynedd yn ôl, yn sgil isetholiad Islwyn. Clywon ni sôn am y bachgen anhygoel yma o gymoedd Gwent a oedd nid yn unig yn aelod o Blaid Cymru, ond o'r SNP a Mebyon Kernow, ac wedi llwyddo i gael Undeb Rygbi Cymru i nodi hyn yn y rhaglen ar gyfer gêm Cymru-Lloegr pan oedd Steffan yn fascot i dîm Cymru. Doedd Steffan byth yn gwneud unrhyw beth ar ei hanner.

O fewn cwpl o flynyddoedd, roedd Steffan yn annerch cynhadledd y Blaid am y tro cyntaf, yn 14 oed—ddwy flynedd yn iau na William Hague ac, fel roedd e'n hoff o bwyntio mas, yn llawer mwy effeithiol. Hyd yn oed bryd hynny, nid Steffan bach mohono; yr oedd hwn am fod yn fawr. Mi oedd yna ddyfnder rhyfeddol yno o'r cychwyn. Ei fam, Gail, wrth y bwrdd smwddio, ac yntau'n naw a'r cwestiynau'n tasgu fel dŵr o ffynnon. Pryd a ble a pham—ac yn amlach na dim, y 'pam', fel rhyw fath o Vincent Kane o dan brentisiaeth. Gwelwyd y potensial a dyfrwyd y gwreiddiau, â Gail yn uwcholeuo erthyglau'r Western Mail ac yn prynu llyfrau hanes Cymru. Ond nid ysgrifennu straeon na llyfrau hanes oedd tynged hwn, ond ei greu.    

Thank you Llywydd. Wales is a small nation, but every now and then we breed giants. I got to know Steffan Lewis first over 20 years ago in light of the Islwyn by-election. We heard talk of this incredible young boy from the Gwent valleys who was not only a member of Plaid Cymru, but of the SNP and Mebyon Kernow too, and had managed to get the WRU to note this in the programme for the Wales-England game when Steffan was a mascot for the Wales team. Steffan never did things by halves.

Within a few years, Steffan was addressing the Plaid conference for the first time, at 14 years of age—two years younger than William Hague and, as he was keen to point out, he was far more effective. And, even at that time, he wasn’t little Steffan—Steffan was to be great. There was incredible depth to his character from the outset. His mother, Gail, at the ironing board, and him as a nine-year-old asking all sorts of questions, flowing like water from a well. Where, why and when—and most often, the 'why', like some sort of apprentice Vincent Kane. The potential was spotted and the roots were nurtured and took hold. Gail would highlight articles in the Western Mail and would buy him books on Welsh history. But writing stories or history books wasn’t his destiny; he was to make history.

Steffan was every bit the definition of a passionate Welshman. But he was also a man of Gwent, and he saw in the triumphs and tragedies of that great county the key to understanding the problems and possibilities of the nation as a whole. It was Gwent who brought the first blossoming of Welsh nationalism in the form of Cymru Fydd to a shuddering halt in a stormy meeting in Newport in 1896. But it also produced, in Steffan and, before him, Phil Williams, two of the most cerebral and creative minds in 100 years of the modern national movement. If our task was to forge a new Wales, then the die would be cast in Gwent—the social laboratory that gave the world socialised medicine. His county was not just the gateway to Wales but the key to its future.

Steffan was obsessed by history, as his sister Nia soon discovered—whose summer holidays growing up were a Wales-wide odyssey of castles, battles and the birthplaces of famous Welsh heroes. But whilst Steffan wanted us to learn, he didn't want us imprisoned by it. He tried in vain to get a party that, up until recently, still had Lewis Valentine's lyrics to Sibelius's Finlandia as its official party anthem, to adopt instead Fleetwood Mac's 'Don't Stop Thinking about Tomorrow', famously used, of course, by Bill Clinton in his 1992 presidential campaign. For Steffan, it was the mirror of our past that often offered the vision of our future. A speech he made to our conference after being selected as a candidate for the 2016 election sums this up best, and I'd like to read the closing section now. Here is Steffan in his own words:

'You know I'm a historian myself by training, and I take a great deal of pleasure looking and learning about our past but, in a few months, I am due to become a father for the first time. That's made me think an awful lot more about our future, rather than our past. What inheritance will there be for the next generation? What accomplishments will that generation look back upon and mark out as decisive points in the course of our country? Friends, all of that is in our hands now'.

He went on to talk about the great inspiration he had drawn from the referendum in Scotland, but the point for Steffan is the choices we made here in Wales. Here's Steffan again:

'As much as we take inspiration from others, we will thrive as a movement and as a nation only when we find our own path, when we inspire one another, when we come together to resolve to build a new society and a new state. We are going to walk that path together, north and south, local and newcomer, together as one Wales towards the free Wales.'

Steffan, sadly, will not see the Wales of which he dreamed. But for his son, Celyn, and his generation, he has laid the foundation, and it's we now who must build the road. He understood, like that other Welsh giant, Brân, that the essence of leadership is to take people with you, to build bridges. In the words of one of his favourite poets, Harri Webb, if we Welsh could only be inseparable, we would be insuperable.

Steffan ended that speech by saying that he wasn't going to be the typical politician and reel off a long list of promises to the electorate. Instead, he was going to make just one promise: he was going to make us proud. Well, you made us all proud, Steffan—proud of you, proud to have known you, to have called you a friend and colleague. You made us proud to be Welsh by your example, that will endure. You may not get there with us, Steffan, but we will get there because of you. Steffan had all the qualities to become, one day, the father of the nation. That, sadly, cannot be, but he was the nation's perfect son.  

Roedd Steffan o'i gorun i'w sawdl yn Gymro tanbaid o'r iawn ryw. Ond roedd hefyd yn ŵr o Went, a gwelodd yr allwedd ar gyfer deall problemau a phosibiliadau'r genedl gyfan yn llwyddiannau a thrasiedïau'r sir arbennig honno. Yng Ngwent y gwelwyd datblygiad cyntaf cenedlaetholdeb Cymreig ar ffurf Cymru Fydd yn cael ei ddarostwng mewn cyfarfod stormus yng Nghasnewydd ym 1896. Ond fe fagodd y sir, yn Steffan ac yn Phil Williams o'i flaen ef, ddau o'r meddyliau mwyaf doeth a chreadigol yn ystod 100 mlynedd y mudiad cenedlaethol cyfoes. Os mai ein tasg ni oedd llunio Cymru newydd, yna yng Ngwent y dechreuodd hynny—y labordy cymdeithasol a roddodd feddygaeth sosialaidd i'r byd. Roedd ei sir ef nid yn unig yn borth i Gymru ond yn allwedd i'w dyfodol hi.

Roedd gan Steffan obsesiwn gyda hanes, fel y sylweddolodd Nia ei chwaer yn fuan iawn—roedd gwyliau'r haf iddyn nhw wrth dyfu i fyny yn daith drwy Gymru benbaladr yn canfod cestyll, brwydrau a mannau geni arwyr ac enwogion. Ond er bod Steffan yn awyddus i ni ddysgu, nid oedd yn dymuno inni gael ein caethiwo gan y gorffennol. Ceisiodd yn ofer berswadio plaid a oedd, hyd nes yn ddiweddar, wedi cadw geiriau Lewis Valentine ar dôn Finlandia gan Sibelius yn anthem swyddogol iddi ei hun, i fabwysiadu cân Fleetwood Mac 'Don't stop thinking about tomorrow', yn ei lle, a ddefnyddiwyd yn gofiadwy iawn, wrth gwrs, gan Bill Clinton yn ei ymgyrch arlywyddol ym 1992. I Steffan, drych ein gorffennol yn aml fyddai'n cynnig gweledigaeth ar gyfer ein dyfodol. Yr araith a draddododd i'n cynhadledd ar ôl cael ei ethol yn ymgeisydd ar gyfer etholiad 2016 sy'n crynhoi hyn orau, ac fe hoffwn i ddarllen ei diweddglo nawr. Dyma Steffan yn ei eiriau ef ei hun:

Rydych chi'n gwybod fy mod i fy hunan wedi fy hyfforddi'n hanesydd, a'm bod yn cael llawer iawn o bleser wrth ystyried a dysgu am ein gorffennol ond, mewn ychydig fisoedd, byddaf yn dad am y tro cyntaf. Mae hynny wedi gwneud imi feddwl llawer iawn mwy am ein dyfodol ni, yn hytrach na'r gorffennol. Beth fydd yn etifeddiaeth i'r genhedlaeth nesaf? Pa lwyddiannau y bydd y genhedlaeth honno'n edrych 'nôl arnyn nhw ac yn eu nodi nhw'n bwyntiau pendant yn hynt ein gwlad? Gyfeillion, mae hyn i gyd nawr yn ein dwylo ni.

Aeth ymlaen i sôn am yr ysbrydoliaeth fawr a gafodd yn sgil y refferendwm yn yr Alban, ond y pwynt i Steffan yw'r dewisiadau a wnaethom ni yma yng Nghymru. Dyma Steffan unwaith eto:

Ac er ein bod ni wedi cael ein hysbrydoli gan eraill i ryw raddau, byddwn yn ffynnu fel mudiad ac fel cenedl dim ond pan gerddwn ein llwybr ni ein hunain, pan fyddwn yn ysbrydoli ein gilydd, pan fyddwn yn dod at ein gilydd i benderfynu ar yn y gogledd a'r de, yn bobl leol a newydd-ddyfodiaid, gyda'n gilydd yn un Gymru tuag at y Gymru rydd.

Ni fydd Steffan, yn anffodus, yn gweld y Gymru honno y bu ef yn breuddwydio amdani. Ond i'w fab, Celyn, a'i genhedlaeth ef, fe osododd y sylfaen, ac yn awr bydd yn rhaid i ni adeiladu'r ffordd. Roedd ef yn deall, fel y cawr arall hwnnw o Gymro, Brân, mai hanfod arweinyddiaeth yw mynd â'r bobl gyda chi, er mwyn codi pontydd. Yng ngeiriau un o'i hoff feirdd, Harri Webb, pe byddem ni'r Cymry ond yn gallu cydsefyll, ni fyddai modd ein gorchfygu ni.

Daeth Steffan â'r araith honno i ben drwy ddweud nad oedd ef am fod yn wleidydd nodweddiadol a rhaffu rhestr hir o addewidion i'r etholwyr. Yn hytrach, roedd ef yn addo un peth yn unig: roedd yn mynd i'n gwneud ni'n falch ohono. Wel, fe wnaethost bawb ohonom ni'n falch, Steffan—yn falch ohonot ti, yn falch o'th adnabod di, a'th alw'n gyfaill a chydweithiwr. Fe wnaethost ti ni'n falch o fod yn Gymry drwy dy esiampl di, a bydd hynny'n parhau. Efallai na fyddi di dy hun yn cyrraedd y fan honno gyda ni, Steffan, ond fe fyddwn ni'n cyrraedd o'th herwydd di. Roedd gan Steffan yr holl gyneddfau i fod, un diwrnod, yn dad i'r genedl. Yn anffodus, ni ddaw hynny i fod, ond bu'n fab perffaith i'r genedl.  

Mae'n diolch ni i gyd yn ddiderfyn i ti, Steffan, i'th fam am dy roi di i ni, ac i Shona am dy rannu di gyda ni oll. 

Our thanks is unending to you, Steffan, to your mother for giving you to us, and to Shona for sharing you with us all. 

12:50

Galwaf yn awr ar y Prif Weinidog, Mark Drakeford. 

I now call on the First Minister, Mark Drakeford. 

Diolch, Llywydd. 

The sense of sadness and of loss is profound in the Assembly this afternoon, as we think first of Steffan's family and his friends, but we think as well of the loss to this Assembly and to the future of our nation. I'm very conscious that, unlike other Members—unlike Adam, who has just spoken—that I didn't know Steffan at all until I met him here after his election. And in the way that chance has it, Llywydd, the responsibilities that he discharged over that brief period for Plaid Cymru in the Chamber, speaking on Brexit, speaking on finance, happened to be the responsibilities that I held in the Welsh Government at the same time. And as a result, and much more than would normally be the case, I found myself in his company. And he was, without any shadow of a doubt, one of the most decent and able politicians of his generation; somebody who, as Adam Price has just said, when he came through the door to discuss something that mattered passionately to him, his ambition always seemed to me to be to see where common ground could be forged and where we could agree together on the important responsibilities that fall to us all. That's how I ended up working with him on 'Securing Wales' Future', a document that has served us so well in the past two years and will go on, I know, being a touchstone of the sort of nation that we want to be in the context we find ourselves in today, and beyond that as well, conversations about finance, about tax, about Gwent and the things that mattered to him there.

Inevitably, like all of us, when something awful like this happens, you find yourself remembering and you think of conversations that you've had. I thought over the weekend of an occasion where we had talked together about the importance of us jointly being able to present a copy of 'Securing Wales' Future' to the UK Government. It was a product of both our parties, we both had a lot to do with its production and we wanted to go together and make sure that we presented it to the UK Government, and, lo and behold, a senior Secretary of State in the UK Government was visiting Cardiff and we were able to go and present the document to him. Steffan introduced the document in the way exactly as you would expect—articulate and to the point. We received a reply from the Secretary of State and, as we left the room, Steffan said to me, 'Well, if I wasn't a nationalist before I came in this room, I'm definitely one as I leave it'. [Laughter.]

He was, as you all know, a thoughtful, sensitive and committed individual, but he was a funny person, somebody whose company you wanted to be in, somebody who you learnt a lot from, even in those more casual moments. It's very difficult, isn't it, to remember that it is barely six weeks since he last spoke in this Chamber, and difficult to remember that it's only six months ago since many of us here in south Wales and in the north, where a number of us were, across parties in the Chamber, set off to walk together across the front in Llandudno. It was a beautiful day; it was one of those high summer's days when the sun shone and you couldn't but be optimistic about the future. And here we are, barely six months later, in the dark winter days. A day when

'The sun, for sorrow, will not show his head.'

And neither, for a long time, Llywydd, will we. 

Diolch, Llywydd.

Mae'r ymdeimlad o dristwch a cholled yn ddwys yn y Cynulliad y prynhawn yma, wrth inni feddwl yn bennaf am deulu a chyfeillion Steffan, ond rydym hefyd yn meddwl am y golled i'r Cynulliad hwn a dyfodol ein cenedl. Rwy'n ymwybodol iawn nad oeddwn i, yn wahanol i Aelodau eraill—yn wahanol i Adam, sydd newydd siarad—yn adnabod Steffan o gwbl nes i mi gyfarfod ag ef yma ar ôl iddo gael ei ethol. Ac fel mae'n digwydd, Llywydd, roeddwn i'n rhannu'r un cyfrifoldebau yn Llywodraeth Cymru ar y pryd ag yr oedd ef ar ran Plaid Cymru yn y Siambr, sef siarad ar Brexit a siarad ar gyllid. O ganlyniad, ac yn llawer mwy nag a fyddai wedi digwydd yn gyffredin, cefais fy hun yn ei gwmni. Ac roedd ef, heb rithyn o amheuaeth, yn un o wleidyddion mwyaf graslon a galluog ei genhedlaeth; yn rhywun, fel y mae Adam Price newydd ei ddweud, pan fyddai'n dod i mewn trwy'r drws i drafod rhywbeth a oedd o bwys angerddol iddo ef, ei uchelgais bob amser fyddai ceisio'r fan lle gellid cael tir yn gyffredin a lle gellid cytuno â'n gilydd ar yr hyn sy'n gyfrifoldebau pwysig i ni i gyd. Dyna sut y cefais fy hun yn y diwedd yn gweithio gydag ef ar 'Ddiogelu dyfodol Cymru', dogfen sydd wedi ein gwasanaethu'n dda iawn yn y ddwy flynedd diwethaf ac a fydd yn parhau, fe wn, yn faen prawf i'r math o wlad yr ydym yn dymuno ei gweld yn y cyd-destun y cawn ni ein hunain ynddo heddiw, a thu hwnt i hynny hefyd, a chawsom sgyrsiau ynghylch cyllid, a threth, a Gwent a'r pethau oedd o bwys iddo yno.

Mae'n anochel, wrth i rywbeth ofnadwy fel hyn ddigwydd, eich bod yn eich cael eich hunan yn cofio ac yn meddwl am y sgyrsiau a gawsoch chi. Roeddwn yn meddwl dros y penwythnos am achlysur pan fuom ni'n siarad gyda'n gilydd am bwysigrwydd gallu cyflwyno ar y cyd gopi o 'Ddiogelu dyfodol Cymru' i Lywodraeth y DU. Roedd yn gynnyrch ein dwy blaid, roedd y ddau ohonom wedi cymryd rhan fawr yn ei gynhyrchu ac roeddem yn dymuno mynd gyda'n gilydd a gwneud yn siŵr ein bod ni'n ei chyflwyno i Lywodraeth y DU. Ac wele, roedd uwch Ysgrifennydd Gwladol yn Llywodraeth y DU yn ymweld â Chaerdydd ac roeddem yn gallu mynd a chyflwyno'r ddogfen iddo. Cyflwynodd Steffan y ddogfen yn yr union ffordd y byddech chi'n ei disgwyl—yn eglur ac yn gryno. Fe gawsom ni ateb gan yr Ysgrifennydd Gwladol ac, wrth inni adael yr ystafell, dywedodd Steffan wrthyf, 'Wel, os nad oeddwn yn genedlaetholwr cyn i mi ddod i mewn i'r ystafell hon, yn sicr rwyf yn genedlaetholwr wrth imi adael.' [Chwerthin.]

Fel y gwyddoch, roedd Steffan yn unigolyn meddylgar, sensitif ac ymroddedig. Ond roedd yn ddoniol hefyd, yn rhywun y byddech yn mwynhau bod yn ei gwmni, yn rhywun y byddech chi'n dysgu llawer ganddo, hyd yn oed yn yr eiliadau llai ffurfiol hynny. Mae'n anodd iawn meddwl, onid yw, mai chwe wythnos yn unig sydd ers iddo siarad am y tro diwethaf yn y Siambr hon. Ac mae'n galed cofio mai dim ond chwe mis yn ôl sydd ers i nifer ohonom yma yn y de ac yn y gogledd, ar draws y pleidiau yn y Siambr, ymgynnull i gerdded gyda'n gilydd ar hyd y ffrynt yn Llandudno. Roedd hi'n ddiwrnod braf iawn; yn un o'r dyddiau hirfelyn o haf hynny pan ddisgleiria'r haul ac ni allech chi ond bod yn obeithiol ynglŷn â'r dyfodol. A dyma ni, brin chwe mis wedi hynny, yn nyddiau tywyll y gaeaf. Ar ddiwrnod pan

Wyneb yr haul, ar draul galar, na welwn.

Ac, am amser go hir, Llywydd, ni wnawn ninnau godi ein pennau ychwaith.

12:55

Arweinydd y Ceidwadwyr, Paul Davies. 

The leader of the Conservatives, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd.

I, too, rise with a heavy heart to pay tribute to Steffan this afternoon, and, on behalf of the Welsh Conservatives, I'd like to extend our sincere condolences to his wife Shona, son Celyn and to all his family and close friends. Nothing can prepare you for losing someone at such a tender age. 

Even though he was only elected to the Assembly in 2016, I was very much aware that he was a rising star within his party, well before being elected, from the conversations I'd had with some of my colleagues in Plaid Cymru. Steffan described being elected to this place as his dream job, and he fulfilled the role with distinction right up until the end; always ensuring the voices of his constituents were heard. As the First Minister said, it was clear to everyone that he was a very able, talented and committed politician, with so much more to give.

He was never known to raise his voice when he delivered a contribution, as the Chamber always fell silent when he spoke, as people genuinely wanted to hear what he had to say. Perhaps sometimes I didn't want to hear what he had to say, because he always had something powerful and intelligent to say, which sometimes countered strongly the arguments we were putting forward on this side of the Chamber. But not only did he put forward powerful and intelligent arguments, he also had always something new to add to the debate, something that none of us had thought about. He would always approach a debate from a different angle. This, I believe, was one of his greatest strengths. Even though we were on different sides of the political spectrum, I had enormous respect for his principled stance on the issues that really mattered. He will be remembered as a politician who was always true to his principles. It was absolutely clear to me how dedicated and committed he was to his constituents in the way he never allowed his illness to prevent him from coming here to represent his constituents. The bravery and courage he demonstrated throughout his illness will be an example to us all.

I am sure that Steffan's legacy will live on through his family and, indeed, through this Assembly, and I hope that more people like Steffan will enter politics to make a real difference to the people of Wales. It was a privilege and an honour to have known Steffan, and my thoughts and prayers are with Shona, Celyn and his family at this very, very difficult time. Llywydd, every Parliament should have a Steffan. We're just very sad that we've lost ours. He will be sorely missed on all sides of this Chamber.

Diolch, Llywydd.

Rwyf innau hefyd yn codi gyda chalon drom i roi teyrnged i Steffan y prynhawn yma ac, ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, hoffwn fynegi ein cydymdeimlad diffuant â Shona ei wraig a Celyn ei fab ac â'i deulu a'i gyfeillion agos. Ni all dim eich paratoi chi ar gyfer colli rhywun mor ifanc.

Er mai dim ond yn 2016 y cafodd ei ethol i'r Cynulliad, roeddwn i'n ymwybodol iawn ei fod yn disgleirio'n gynyddol fel un o sêr ei blaid, ymhell cyn ei ethol, o'r sgyrsiau a gefais gyda rhai o'm cyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru. Dywedodd Steffan fod cael ei ethol i'r lle hwn yn swydd ddelfrydol yn ei olwg, ac fe lenwodd ei swydd gydag anrhydedd hyd y diwedd un; gan sicrhau bob amser fod lleisiau ei etholwyr yn cael eu clywed. Fel y dywedodd y Prif Weinidog, roedd yn amlwg i bawb ei fod yn wleidydd galluog, dawnus ac ymrwymedig iawn, gyda llawer iawn i'w gyfrannu eto.

Ni chofir iddo godi ei lais erioed pan gyflwynai ei gyfraniad, gan fod y Siambr bob amser yn ymdawelu pan siaradai ef, oherwydd roedd pobl yn wirioneddol awyddus i glywed beth oedd ganddo i'w ddweud. Weithiau, efallai, nid oeddwn yn rhy eiddgar i glywed yr hyn oedd ganddo i'w ddweud, gan ei fod bob amser â rhywbeth grymus a deallus i'w ddweud, a oedd weithiau'n  gwrthbrofi'n gryf y dadleuon yr oeddem yn eu cyflwyno o'r ochr hon i'r Siambr. Nid yn unig ei fod yn cyflwyno dadleuon grymus a deallus, roedd hefyd bob amser â rhywbeth newydd i'w ychwanegu at y ddadl, rhywbeth nad oedd yr un ohonom ni wedi meddwl amdano. Byddai bob amser yn ymdrin â'r ddadl o wahanol gyfeiriad. Dyna un o'i gryfderau mwyaf yn fy marn i. Er ein bod ni ar wahanol ochrau i'r sbectrwm gwleidyddol, roedd gennyf barch mawr i'w safiad egwyddorol ar faterion a oedd o bwys gwirioneddol. Cofir amdano fel gwleidydd a oedd bob amser yn cadw at ei egwyddorion. Roedd hi'n gwbl eglur i mi pa mor ymroddedig ac ymrwymedig oedd ef i'w etholwyr ac ni fyddai byth yn caniatáu i'w salwch ei rwystro rhag dod yma i gynrychioli ei etholwyr. Bydd y dewrder a ddangosodd drwy gydol ei salwch yn esiampl i ni i gyd.

Rwy'n siŵr y bydd etifeddiaeth Steffan yn parhau drwy ei deulu ac, yn wir, drwy'r Cynulliad hwn, ac rwy'n gobeithio y bydd mwy fel Steffan yn ymuno â'r byd gwleidyddol i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl Cymru. Roedd yn fraint ac yn anrhydedd cael adnabod Steffan, ac mae fy meddyliau a'm gweddïau gyda Shona, Celyn a'i deulu ar yr adeg anodd iawn, iawn hon. Llywydd, dylai pob Senedd gael rhywun fel Steffan. Ond rydym ni'n drist iawn nawr ein bod wedi colli ein Steffan ni. Bydd colled enfawr ar ei ôl ym mhob cwr o'r Siambr hon.

13:00

Galwaf nawr at David Rowlands ar ran UKIP.

I now call David Rowlands on behalf of UKIP.

Diolch, Llywydd. I first met Steffan at a hustings in Blaenau Gwent during the last Assembly elections, but it was obvious to me at that time that he was an exceptionally gifted person. Over his two and a half years in the Assembly, I believe we have all witnessed his special capabilities, and I know that all in this Chamber will agree with me that we have lost one of our most able AMs.

On a personal level, although we of course disagreed politically, he was always polite and friendly whenever we crossed paths on the Assembly estate. I, for one, am deeply saddened by Steffan's passing, and my thoughts go out to his family at this very distressing time. But I hope that they shall find solace in his very considerable achievements.

Diolch, Llywydd. Ar lwyfan etholiad ym Mlaenau Gwent y cwrddais i â Steffan am y tro cyntaf yn ystod etholiadau diwethaf y Cynulliad, ond roedd hi'n amlwg i mi ar y pryd ei fod yn unigolyn eithriadol o ddawnus. Yn ystod ei ddwy flynedd a hanner yn y Cynulliad, rwy'n credu i bawb ohonom weld ei alluoedd arbennig, a gwn y bydd pob un yn y Siambr hon yn cytuno â mi ein bod wedi colli un o'n haelodau mwyaf galluog.

Ar lefel bersonol, er ein bod wrth gwrs yn anghytuno'n wleidyddol, roedd bob amser yn gwrtais a chyfeillgar pryd bynnag y byddem ni'n croesi llwybrau yn adeiladau'r Cynulliad. Rwyf innau'n un sydd yn drist iawn oherwydd ymadawiad Steffan â'r bywyd hwn, ac mae ei deulu yn fy meddyliau ar hyn o bryd yn eu profedigaeth fawr. Ond gobeithio y byddan nhw'n cael rhywfaint o gysur yn ei gyflawniadau sylweddol iawn.

This is possibly the most difficult contribution I've ever had to make in this Senedd in the 15 years that I've been an Assembly Member. All of us in the Plaid Cymru family are beyond devastated that we've lost our friend and colleague, and our hearts go out to his family, who I know are in incredible pain at his loss. But Steffan is a loss to our nation too, to our democracy—he's a loss to our future.

Steffan had one of the sharpest political brains in Welsh politics. He was incredibly well read, and he had an international understanding, which meant that he was always able to draw on examples—sometimes pretty obscure examples—to highlight or prove his point. As others have said, his contributions, especially on Brexit but on other matters too, were always considered, measured, well informed, and more often than not—not always, but more often than not—Steffan would end up being proved right.

Plenty of people have paid tribute to Steff's public political contribution, and many of you here will be well aware of that, but I'd like to focus my brief remarks on Steffan as the person. We worked very closely together for around three years before he was elected as an Assembly Member. He was thorough, he could think outside the box, and he could think strategically. He was incredibly loyal and honest, and he was very prepared to say when he disagreed with something or he didn't like something. But he was also a team player, prepared to work extremely hard for the success of all of our shared goals. With Steff, no matter how difficult or insurmountable a problem might seem, he just would not accept that there was no solution. We tackled many tricky problems together, we made some fabulous political interventions together, and I've got some amazing memories of my work and friendship with Steffan, which I will now be able to keep forever.

All of us are privileged to have memories, we're all privileged to have been part of his life, and we all want to pull together now to support his family and each other through the difficult weeks and months ahead.

Nos da, Steffan. Sleep well, my friend.

Hwn, o bosib, yw'r cyfraniad anoddaf y bu'n rhaid i mi ei wneud yn y Senedd hon erioed yn y 15 mlynedd yr wyf wedi bod yn Aelod Cynulliad. Mae pob un ohonom ni yn nheulu Plaid Cymru mewn galar eithafol o golli ein cyfaill a'n cydweithiwr, ac mae ein cydymdeimlad o waelod ein calonnau â'i deulu, y gwn eu bod ym mhoen eu hiraeth ar ôl ei golli ef. Ond mae Steffan yn golled i'n cenedl ni hefyd, i'n democratiaeth ni—mae'n golled i'n dyfodol ni.

Roedd gan Steffan un o'r ymenyddiau gwleidyddol gorau yng ngwleidyddiaeth Cymru. Roedd wedi darllen yn anhygoel o eang, ac roedd ganddo ddealltwriaeth ryngwladol, a oedd yn golygu ei fod yn gallu tynnu ar enghreifftiau bob amser—enghreifftiau eithaf astrus weithiau—i dynnu sylw at neu brofi ei bwynt. Fel y soniodd eraill, roedd ei gyfraniadau, yn enwedig ar Brexit ond ar faterion eraill hefyd, bob amser yn ystyrlon, yn bwyllog, yn wybodus, ac yn amlach na pheidio—nid bob amser, ond yn amlach na pheidio—byddai Steffan yn cael ei brofi'n iawn yn y pen draw.

Mae digonedd o bobl wedi rhoi teyrnged i gyfraniad gwleidyddol cyhoeddus Steff, a bydd llawer ohonoch chi yma yn ymwybodol iawn o hynny, ond hoffwn ganolbwyntio fy sylwadau i'n fyr ar Steffan fel person. Buom ni'n gweithio'n agos iawn gyda'n gilydd am tua thair blynedd cyn iddo gael ei ethol yn Aelod Cynulliad. Roedd yn drylwyr, gallai feddwl yn greadigol, a gallai feddwl yn strategol. Roedd yn hynod o deyrngar a gonest, ac roedd yn barod iawn i ddweud pan fyddai'n anghytuno â rhywbeth neu pan na fyddai'n hoffi rhywbeth. Ond roedd hefyd yn chwarae i'w dîm, yn barod i weithio'n galed iawn i sicrhau llwyddiant pob un o'n hamcanion cyffredin. Gyda Steff, ni waeth pa mor anodd neu anorchfygol y gallai'r broblem ymddangos, ni fyddai byth yn derbyn nad oedd unrhyw ateb i'w gael. Fe aethom ni i''r afael â llawer o broblemau anodd gyda'n gilydd, fe wnaethom ni rai ymyriadau gwleidyddol gwych gyda'n gilydd ac mae gennyf i atgofion rhyfeddol o'm gwaith a'm cyfeillgarwch gyda Steffan, y byddaf i nawr yn gallu eu trysori am byth.

Mae pob un ohonom wedi ein breintio o gael atgofion, a bod yn rhan o'i fywyd, ac rydym ni i gyd yn awyddus i dynnu gyda'n gilydd nawr i gefnogi ei deulu a chefnogi ein gilydd drwy'r wythnosau a'r misoedd anodd nesaf.

Nos da, Steffan. Cwsg yn dawel, fy ffrind.

13:05

I only knew Steffan, like many others in this Chamber, since he was elected in 2016 to join us here, and in that short time, his decency and his intellect have made their mark on myself and many others, as we are hearing across the Chamber today. My colleague Jack Sargeant came into this Chamber with the thought of a kinder politics. Steffan embodied that kinder politics he wanted to do. He was decent, he was well thought of, he considered his arguments and he put forward a strong case, as has been highlighted already.

Llywydd, Steffan's contribution to the Assembly has been recognised by all Members, but his contribution to the external affairs committee on which he sat was enormous. He brought to us the thoughtful consideration of the arguments and he put that thoughtful consideration not with an agenda of anything else other than the best for the people of Wales. That was his contribution.

Now, we all know his political thinking and what was paramount to him was the existence of an independent Welsh national state. But more important to him was the actual improvement of the lives of people in Wales, and that's what he chose to achieve and work towards, and everything he did was for that. He brought to us cutting ideas, and scrutiny of Ministers, which sometimes they didn't enjoy either, because they were sometimes very wary of Steffan when he was in the committee because they knew what was coming. He went everywhere to try and get that information. I remember him telling me he went to London to go all round the embassies and the consulates to get information about what a future Europe would look like. I even remember him telling me that he was planning a trip to Norway with his family with the real intention of going to the Sweden-Norway border to see what went on on that border.

Whilst we will miss his intellect and sharpness here in this Assembly, that is nothing compared to the loss that his family will be experiencing at this difficult time. My thoughts and prayers are with his family now and in the future, but one thing I do know is that his son will grow up to see his ambition realised at one point; I do believe that. Steffan's time might have been short, but his legacy will live on.

Fel llawer o rai eraill yn y Siambr hon, dim ond ers iddo gael ei ethol yn 2016 i ymuno â ni yma yr oeddwn i'n adnabod Steffan, ac yn y cyfnod byr hwnnw, mae ei gwrteisi a'i ddeallusrwydd wedi gadael eu hôl arnaf i a llawer un arall, fel y clywn ni o bob rhan o'r Siambr heddiw. Daeth fy nghyd-Aelod Jack Sargeant i'r Siambr hon gyda'r syniad o wleidyddiaeth fwy caredig. Roedd Steffan yn ymgorfforiad o'r wleidyddiaeth fwy caredig honno yr oedd yn dymuno ei weld. Roedd yn gwrtais, roedd gan bobl feddwl uchel ohono, byddai'n ystyried ei ddadleuon a chyflwynai achos cryf, fel y nodwyd eisoes.

Llywydd, mae cyfraniad Steffan i'r Cynulliad wedi cael ei gydnabod gan yr holl Aelodau, ond roedd ei gyfraniad i'r pwyllgor materion allanol yr oedd yn eistedd arno yn enfawr.  Deuai ag ystyriaeth feddylgar i'r dadleuon ac fe ddefnyddiai'r ystyriaeth feddylgar honno gydag agenda am yr hyn a fyddai orau i bobl Cymru. Dyna oedd ei gyfraniad ef.

Nawr, fe wyddom i gyd beth oedd ei safbwynt gwleidyddol a'r hyn a oedd o'r pwys mwyaf iddo ef, sef bodolaeth gwladwriaeth genedlaethol annibynnol i Gymru. Ond yn bwysicach yn ei olwg oedd gwelliant gwirioneddol ym mywydau pobl yng Nghymru, a dyna'r hyn a dewisodd ei gyflawni a gweithio ar ei gyfer, ac roedd popeth a wnâi i'r perwyl hwnnw. Daeth â syniadau trawsbynciol ger ein bron, a chraffu ar Weinidogion, nad oedden nhw'n ei fwynhau bob amser chwaith, oherwydd roedden nhw ddrwgdybus iawn o Steffan weithiau pan oedd ef yn y pwyllgor oherwydd roedden nhw'n gwybod beth oedd ar ddod. Fe aeth i bobman i geisio'r wybodaeth honno. Rwy'n cofio iddo ddweud wrthyf i ei fod wedi mynd i Lundain er mwyn mynd o amgylch yr holl lysgenadaethau a swyddfeydd yr is-genhadon i gael gwybod sut beth fyddai Ewrop y dyfodol. Rwy'n cofio iddo ddweud wrthyf hyd yn oed ei fod eisiau trefnu taith i Norwy gyda'i deulu gyda'r bwriad gwirioneddol o fynd at y ffin rhwng Sweden a Norwy i weld beth oedd yn digwydd ar y ffin honno.

Er y byddwn ni'n gweld eisiau ei ddeallusrwydd a'i ffraethineb yma yn y Cynulliad hwn, nid yw hynny'n ddim o'i gymharu â cholled ei deulu yn ystod y cyfnod anodd hwn. Mae fy meddyliau a'm gweddïau gyda'i deulu nawr ac i'r dyfodol, ond un peth a wn yw y bydd ei fab yn tyfu i fyny i weld ei uchelgais yn cael ei gwireddu ryw bryd; rwy'n credu hynny. Efallai mai amser byr a gafodd Steffan, ond bydd ei etifeddiaeth yn parhau.

I raise to speak with a heavy heart on behalf of the Labour group. First, I'd like to extend all of our condolences to Steffan's wife, Shona, his son, Celyn, and the rest of his family and friends. Steffan was so widely respected by Members of all parties across this Chamber and held in really great esteem. His razor-sharp intellect was clear to see, as was his grasp of the key issues and his genuine passion to make Wales a better place. And in the work that he did on first proposing the EU continuity Bill, and his work thereafter on 'Securing Wales' Future', he will undoubtedly leave a strong legacy here in Wales.

I'd also like to say a few points personally as well, because I arrived in this Chamber in May 2016, at exactly the same time as Steffan, and I was struck very quickly by how non-partisan a place this Chamber is. It was actually Steffan who played a key role in first showing me that, as we both served on BIPA together—the British-Irish Parliamentary Assembly. I remember meeting with him and the other representatives prior to our first trip and feeling somewhat trepidatious about how I would get on with Members of other parties during that trip. But Steffan actually jumped over the security barriers in Tŷ Hywel, such was his enthusiasm for the work we were about to undergo, and that certainly did break down any barriers that there were.

From then on, I found that there was nothing that he could not talk about and show a huge amount of knowledge on, as other colleagues have said, from international examples to national and to local. The depth of knowledge and passion he had across all different areas of politics was really quite incredible. But virtually every conversation that I had with him would always come back to his family, and that was something that really struck me. He was, clearly, very much a family man, a very proud father, and spoke with great affection of his wife and his parents too, and how they had shaped his politics.

His talent will undoubtedly be a great loss to the party, Plaid Cymru, and a great loss to Wales as a nation as well, but of course, more importantly, a loss that is felt by his family and his friends too. Like Steffan, I too am a historian at heart, and I am confident that, when the history of this fifth Assembly is written and this chapter of the history of Plaid Cymru, Steffan's role will be a shining light.

Rwy'n codi i siarad gyda chalon drom ar ran y grŵp Llafur. Yn gyntaf, hoffwn fynegi ein cydymdeimlad ni i gyd â gwraig Steffan, Shona, ei fab, Celyn, a'i holl deulu a'i ffrindiau. Roedd Steffan mor fawr ei barch yng ngolwg Aelodau o bob plaid ar draws y Siambr hon ac roedd llawer o edmygedd ohono. Roedd ei ddeallusrwydd craff yn glir, fel yr oedd ei afael ar y materion allweddol a'i angerdd gwirioneddol i wella cyflwr Cymru. Ac yn y gwaith a wnaeth, yn gyntaf ar gynnig Bil parhad UE, a'i waith ar 'Ddiogelu dyfodol Cymru' wedi hynny, bydd yn sicr o adael etifeddiaeth rymus yma yng Nghymru.

Hoffwn sôn hefyd am ychydig o bwyntiau personol, gan i mi gyrraedd yn y Siambr hon ym mis Mai 2016, yr un pryd yn union â Steffan, ac fe'm trawyd i'n gyflym iawn pa mor amhleidiol mewn gwirionedd yw natur y Siambr hon hefyd. Steffan wnaeth chwarae'r rhan allweddol wrth dangos hyn i mi yn y lle cyntaf, gan fod y ddau ohonom ni'n gwasanaethu ar BIPA gyda'n gilydd—y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig. Rwy'n cofio cyfarfod gydag ef a chynrychiolwyr eraill cyn ein taith gyntaf a theimlo braidd yn anniddig o ran sut y byddwn yn gallu dod ymlaen gydag Aelodau o bleidiau eraill yn ystod y daith honno. Ond neidiodd Steffan dros ben y rhwystrau diogelwch yn Nhŷ Hywel, cymaint oedd ei frwdfrydedd am y gwaith yr oeddem ni ar fin ei wneud, ac yn sicr fe chwalwyd unrhyw rwystrau a oedd yn bodoli.

O hynny ymlaen, fe ddysgais nad oedd dim na allai ef ei drafod a dangos gwybodaeth eang iawn amdano, fel y soniodd yr Aelodau eraill, yn enghreifftiau rhyngwladol, cenedlaethol a lleol. Roedd dyfnder yr wybodaeth a feddai arno ym mhob maes o wleidyddiaeth a'i angerdd yn gwbl ryfeddol. Ond byddai bron pob sgwrs a gefais gydag ef yn troi'n ôl bob amser at ei deulu, ac roedd hynny'n rhywbeth a wnaeth argraff wirioneddol arnaf i. Roedd yn amlwg yn ddyn teulu i raddau helaeth iawn, yn dad balch iawn, a siaradai'n annwyl iawn am ei wraig a'i rieni hefyd, a sut yr oedden nhw wedi dylanwadu ar ei wleidyddiaeth.

Bydd ei dalent, yn ddi-os, yn golled enfawr i'w blaid, Plaid Cymru, ac yn golled enfawr i genedl y Cymry hefyd, ond wrth gwrs, yn bwysicach, yn golled i'w deulu a'i gyfeillion. Fel Steffan, rwyf innau hefyd yn hanesydd yn y bôn, ac rwy'n hyderus, pan gaiff hanes y pumed Cynulliad hwn ei ysgrifennu a'r bennod hon yn hanes Plaid Cymru, bydd gwaith Steffan yn llusern olau.

13:10

Mae yna gadair wag y tu cefn i mi. Mae'n gadair sydd wedi bod yn cael ei chadw yn gynnes i Steff fyth ers iddo ddechrau ar ei frwydr yn erbyn canser ychydig dros flwyddyn yn ôl. Mae'n teimlo fel ddoe. Roeddwn i'n edrych ar ei decst o y diwrnod o'r blaen: 'Fedri di ddod allan o'r pwyllgor i siarad efo fi?', meddai fo. Ac mi oedd hwnnw'n ddiwrnod tywyll.

Ond mi oedd Steff yn benderfynol o barhau i fwrw ei oleuni arnon ni. Mi fyddai'n dal i ddod yma, fel rydyn ni wedi clywed, yn enwedig ar gyfer trafodaethau ar faterion Ewropeaidd, neu i fynnu chwarae teg dros ryw achos neu'i gilydd yng Ngwent a'r de-ddwyrain, bro ei febyd oedd mor annwyl iddo fo.

Yn ei ugeiniau cynnar oedd o pan greodd o argraff arnaf i'n gyntaf. Roeddwn i'n cyflwyno rhaglen hystings deledu o Lynebwy yn ystod isetholiad ym Mlaenau Gwent, a Steff oedd ymgeisydd Plaid Cymru—ymgeisydd ifanc iawn, rhyw 21 oed, dwi'n meddwl oedd o. Dwi'n cofio meddwl ar y pryd, 'Waw, mae hwn yn dda', ac mi oedd o'n dda iawn. Roedd o'n arbennig iawn.

Pleser pur wedyn oedd cael dod yn gydweithiwr iddo fo maes o law, ac i'w alw fo'n ffrind—fi yn etholedig yn gyntaf, er ei fod o ym Mhlaid Cymru ymhell o'm blaen i, yntau yn aelod cwbl allweddol o'r tîm, ac yna mi gafodd o ei ethol. Ac mi oedd cael dod yn Aelod o'n Senedd genedlaethol ni yn golygu popeth iddo fo. I Steff, braint oedd bod yma, yn gwasanaethu ei gymuned, yn gwasanaethu Cymru, ond braint y gymuned honno, braint Cymru a'n braint ninnau i gyd oedd bod Steff wedi penderfynu ymroi i wasanaethu'r genedl yn ei Senedd.

Dyn addfwyn, dyn teg, gwleidydd teg. Dyn anhunanol. Mi welon ni hynny yn y ffordd yr oedd o mor eiddgar i helpu cleifion eraill drwy siarad yn agored am ei ganser. Dyn meddylgar, yn dewis ei eiriau'n ofalus. Roedd o'n atgoffa fi am fy niweddar fam yn hynny o beth, a hithau wedi rhoi cymaint dros Gymru mewn llawer ffordd. A minnau'n clywed mewn teyrngedau iddi hi, 'Byddai dy fam yn dal yn ôl, wedyn pan fyddai hi'n siarad, mi oedden ni'n gwybod bod ganddi hi rywbeth i'w ddweud, ac mi fyddai pawb yn gwrando'. Ac felly oedd Steff. Steff, allaf i ddim rhoi llawer mwy o deyrnged i ti na drwy ddweud dy fod ti'n atgoffa fi o mam. Mi oedd cyfraniad Steff bob amser yn werthfawr.

There is an empty chair behind me. It’s a chair that’s been kept warm for Steff ever since he started his battle with cancer a little over a year ago. It feels like yesterday. I was looking at his text the other day: ‘Can you come out of committee to speak to me?’ he said, and that was a dark day.

But Steff was determined to continue to cast his light upon us. He would still come here, as we’ve heard, particularly for discussions on European matters or to demand fair play for some cause or another in Gwent and the south-east, the area where he was raised, which was so dear to him.

In his early 20s, he made an impression on me for the first time. I was introducing a television hustings programme from Ebbw Vale during the Blaenau Gwent by-election, and Steff was a very young Plaid Cymru candidate at that election—I think he was just 21. I remember thinking at the time, ‘Wow, he’s good.’ And he was very good. He was very special.

It was a huge pleasure then to become a colleague of his in due time and to call him a friend. I was an elected member first of all, although he was in Plaid Cymru way before I was, where he was a key member of the team, and then he too was elected. Becoming a Member of our national Senedd meant everything to him. For Steff, it was a privilege to be here, serving his community and serving Wales. But it was that community's privilege, Wales’s privilege and all of our privilege that Steff had decided to commit to serve the nation in its Parliament.

He was a dear man, a fair man, a fair politician. He was unselfish. We saw that in the way in which he was so eager to help other patients in speaking openly of his cancer. He was a mindful individual, choosing his words carefully. It reminded me of my late mother in that regard. She had given so much to Wales in so many ways. I heard in tributes to her that my mother would hold back, but when she spoke, we would know that she had something to say, and everyone would listen. And that’s how it was with Steff. Steff, I cannot pay you much greater tribute than to say that you remind me of my mother. Steff’s contribution was always valuable.

Steff's role in public life in Wales has been cut way, way too short. In a few short years, he made a contribution that made him stand out as a politician with rare ability, with real clarity and vision for his community and his nation, and as a man of integrity, fairness, sincerity, determination and total selflessness. He brought people together, and in that, he's an example to all of us.

Daeth gwaith Steff ym mywyd cyhoeddus Cymru i ben yn llawer, llawer rhy gynnar. Mewn ychydig flynyddoedd, gwnaeth gyfraniad a oedd yn gwneud iddo sefyll allan fel gwleidydd â gallu prin ganddo, gydag eglurder gwirioneddol a gweledigaeth ar gyfer ei gymuned a'i wlad, ac fel dyn gonest, cyfiawn, didwyll, penderfynol a chwbl anhunanol. Daeth â phobl at ei gilydd, ac yn hynny o beth, mae'n esiampl i bob un ohonom ni.

Heddiw, rydyn ni'n dweud, 'Diolch, Steff'. Rydyn ni'n dy golli di ac yn colli'r hyn y byddet ti wedi ei wneud droson ni, ond yn diolch am bopeth a wnest ti, am osod y sylfaeni ar gyfer Cymru annibynnol. Rydyn ni'n diolch am dy weledigaeth a dy arweiniad mewn bywyd mor fyr. Do, mi gadwon ni dy gadair yn gynnes, ond nid felly yr oedd hi am fod. Rŵan, mi wnawn ni bopeth i gadw dy fflam ynghyn. Heddwch iti, Steff.

Today, we say, ‘Thank you, Steff'. We miss you and miss what you would have done for us. But we give thanks for everything that you did and for laying the foundations for an independent Wales. We thank you for your vision and your leadership in such a brief life. Yes, we kept your seat warm, but that wasn't to be. Now, we will do everything to keep your flame alight. Rest in peace, Steff.

13:15

I'd always heard about Steffan Lewis from my former ministerial colleague and fellow Assembly Member, Jocelyn Davies, who was so proud of this young political activist who volunteered in her office. And when she told me she was standing down at the 2016 election, she actually said she was glad that this would provide an opportunity for Steffan to take his place in the Assembly as her successor Plaid Cymru Assembly Member for the South Wales East region. 

Of course, Steffan was known by many of us for his work behind the scenes before 2016, working for Leanne as her speech writer, and we knew—we knew—he would be formidable when the time came for him to enter the public world of politics as an Assembly Member. And, of course, he made his mark from day one as the youngest Member elected in 2016. I recall, as many will as well, Steffan taking his seat here in the Chamber with great confidence, clarity, but also humble about his role and the opportunity he'd had—clear about his politics, of course. I remember he said—and you can recall that, and his colleagues—that he wouldn't be using his computer, because he wanted to be fully engaged in debates. He didn't want to have that charge we often get: 'What are you doing staring at your computer all day?' And I think he stuck to that promise. So, if we wanted him, we had to get him out of the Chamber or text him.

He was ready from the start to work outside the party confines to achieve shared goals and aims, and he took the lead as we quickly moved into the pre-imposed referendum world as the party spokesperson, working with Labour on 'Securing Wales' Future', and of course that has stood the test of time today, as the First Minister said today, and indeed last week. But he was also expert and steadfast as finance spokesperson. He sat on both finance and the external affairs committees, as I did, and when I joined those committees last November, I enjoyed them so much more when he was able to join us, as Dai Rees has said, despite his advancing illness and arduous treatment, which he faced with such courage, which all of us will have learnt from. But he did, as has been said, never let any Labour Minister or colleague off the hook in terms of his scrutiny, but was always supportive when he saw common cause. 

I also want to pay tribute to the role Steffan played in promoting the importance of Wales in the world, and the importance of external affairs. So, he handed over to me the rapporteur role he'd played with Jeremy Miles, when he was on the committee, looking at the opportunities for Wales in the world as part of our responsibilities towards international development—and I know Eluned Morgan will be taking this forward—but also post Brexit, determined to ensure that Wales was not bypassed and was recognised diplomatically, culturally, socially and economically.

The walk with Steff has been mentioned, organised by Nia last July. I remember walking with Dai Lloyd and Jeff Cuthbert along the canal to Blackwood. It will be a lasting memory for all of us, and I remember that hug with Steffan on that walk. For Steffan, it was so important that he was raising those funds for Velindre. And of course, with that, my heartfelt thoughts and sympathies are with his family today, and in the weeks and months and years ahead.

Steffan, you've left a great legacy as a passionate Welsh European, an international citizen of the world, and we'll continue to help pursue those goals in your memory, because you were far-sighted in your political vision as a proud and outstanding person and politician of Wales.

Roeddwn wedi clywed ers amser am Steffan Lewis gan fy nghyn gyd-Aelod a chyd-Weinidog yn y Cynulliad, Jocelyn Davies, a oedd mor falch o'r ymgyrchydd gwleidyddol ifanc hwn a oedd wedi gwirfoddoli yn ei swyddfa hi. A phan ddywedodd hi wrthyf ei bod yn bwriadu ymddiswyddo cyn etholiad 2016, dywedodd ei bod yn falch y byddai hwnnw'n gyfle i Steffan gymryd ei le yn y Cynulliad fel olynydd iddi hi yn Aelod Cynulliad Plaid Cymru dros ranbarth y de ddwyrain.

Wrth gwrs, roedd llawer ohonom ni'n adnabod Steffan yn sgil ei waith y tu ôl i'r llenni cyn 2016, yn gweithio fel awdur areithiau i Leanne, ac roeddem yn gwybod—roeddem yn gwybod—y byddai ef yn unigolyn aruthrol pan ddeuai'r amser iddo ef ymuno â byd gwleidyddiaeth cyhoeddus fel Aelod Cynulliad. Ac, wrth gwrs, fe adawodd ei farc o'r diwrnod cyntaf y daeth yn Aelod, yr ieuengaf a etholwyd yn 2016. Rwy'n cofio, fel y bydd llawer hefyd, i Steffan gymryd ei sedd yma yn y Siambr gyda hyder ac eglurder, ond hefyd yn wylaidd o ran ei swydd a'r cyfle yr oedd wedi ei gael—yn glir o ran ei wleidyddiaeth, wrth gwrs. Cofiaf iddo ddweud—a gallwch chi gofio hynny, a'i gydweithwyr hefyd—na fyddai ef yn defnyddio ei gyfrifiadur, oherwydd ei fod yn awyddus i gymryd rhan lawn yn y dadleuon. Nid oedd ef am gael ei gyhuddo fel y cawn ni'n aml: 'Beth ydych chi'n ei wneud yn rhythu ar eich cyfrifiadur o fore gwyn tan nos?' A chredaf iddo gadw at yr addewid honno. Felly, os oedd angen cael gafael arno, roedd yn rhaid ei gael allan o'r Siambr neu anfon neges destun ato.

O'r cychwyn roedd yn barod i weithio y tu hwnt i ffiniau'r pleidiau i gyflawni nodau ac amcanion cyffredin, ac fe gymerodd ef yr awenau yn llefarydd ei blaid wrth inni symud yn fuan tuag at fyd y refferendwm a orfodwyd arnom, gan weithio gyda Llafur ar 'Ddiogelu dyfodol Cymru'. Ac wrth gwrs mae hynny wedi sefyll prawf amser heddiw, fel y dywedodd y Prif Weinidog heddiw, ac yn wir yr wythnos diwethaf. Ond roedd hefyd yn llefarydd cyllid cadarn ac yn arbenigwr yn y maes. Eisteddai ar y pwyllgorau cyllid a'r pwyllgorau materion allanol, fel y gwnawn innau, a phan ymunais â'r pwyllgorau hynny fis Tachwedd diwethaf, roeddwn i'n eu mwynhau nhw gymaint yn fwy pan oedd ef yn gallu ymuno â ni, fel y soniodd Dai Rees, er gwaethaf ei salwch cynyddol a'i driniaethau blin, yr oedd yn eu hwynebu gyda'r fath ddewrder, a bydd pob un ohonom wedi dysgu oddi wrtho. Ond ni fyddai byth, fel y dywedais, yn gadael unrhyw Weinidog Llafur neu gydweithiwr oddi ar y bachyn o ran ei waith craffu, ond roedd bob amser yn gefnogol pan welai achos cyffredin.

Hoffwn dalu teyrnged hefyd i waith Steffan yn hyrwyddo pwysigrwydd Cymru yn y byd, a phwysigrwydd materion allanol. Felly, fe drosglwyddodd yr awenau i mi o ran swyddogaeth y rapporteur yr oedd ef wedi ei wneud gyda Jeremy Miles, pan oedd ef ar y pwyllgor, yn edrych ar gyfleoedd i Gymru yn y byd fel rhan o'n cyfrifoldebau tuag at ddatblygiad rhyngwladol—a gwn y bydd Eluned Morgan yn dwyn hyn yn ei flaen—ond hefyd ar ôl Brexit, yn benderfynol o sicrhau nad oedd Cymru yn cael ei hanwybyddu ac yn cael ei chydnabod o ran diplomyddiaeth, yn ddiwylliannol, yn gymdeithasol ac yn economaidd.

Soniwyd eisoes am y daith gerdded gyda Steff, a drefnwyd gan Nia fis Gorffennaf diwethaf. Rwy'n cofio cerdded gyda Dai Lloyd a Jeff Cuthbert ar hyd y gamlas i'r Coed Duon. Bydd yn atgof parhaol i bob un ohonom, a chofiaf y cwtsh gyda Steffan ar y daith honno. I Steffan, roedd mor bwysig ei fod yn codi'r arian hwnnw at Felindre. Ac wrth gwrs, gyda hynny, rwy'n meddwl am ei deulu ac yn cydymdeimlo o'r galon â nhw heddiw, a hefyd yn yr wythnosau a'r misoedd a'r blynyddoedd i ddod.

Steffan, rydych chi wedi gadael etifeddiaeth fawr ar eich ôl yn Gymro Ewropeaidd angerddol, ac yn ddinesydd byd rhyngwladol. Byddwn yn parhau i helpu i fynd ar drywydd yr amcanion hynny er cof amdanoch, oherwydd roeddech chi'n graff iawn yn eich gweledigaeth wleidyddol ac fel unigolyn a gwleidydd balch a neilltuol o Gymru.

Gaf i ddechrau wrth dalu teyrnged, wrth gwrs, i Steffan a'r teulu, ac i gydymdeimlo â'r teulu yn eu profedigaeth? Er, wrth gwrs, efallai fod pobl yn erfyn rhywbeth i ddigwydd, mae'r golled yn dal i fod yn un trwm.

May I begin by paying tribute to Steffan and his family, and to extend my sympathies to the family in their loss? Although, of course, you might be expecting something to happen, the loss is still a bitter blow.

It's difficult to conceive that Steffan was a Member of the Assembly for such a short time, so great was his contribution. We sat here in this Chamber and in committees and we saw how considerable his knowledge was and, of course, his desire to service his country. He quite quickly became respected by so many around this Chamber in all parties, and when he spoke, what he said was always incisive and thought-provoking. Steffan was always worth listening to.

He offered so much to the debate on Brexit through his work on developing a vision from how Brexit should work to the suggestion of a continuity Bill. And I believe he was the first Member in this Chamber to suggest a continuity Bill and he deserves the credit for that.

On a personal level, I think it's entirely right to say that Steffan was well liked by all. He was a proud member of Plaid Cymru. We've all seen, of course, the photograph of him addressing the Plaid Cymru conference in 1987 when he was, I think, 14. That would have taken a considerable feat of confidence to be able to do that. But despite, of course, his strongly held principles, he was always ready to work with other parties when he felt it was for the good of the nation. We often aspire, don't we, as politicians, to work with others? But Steffan didn't just aspire to do that; he practised it as well.

I, for one, found his contribution to the debate on Brexit to be invaluable, and some of you will know that I was asked before Christmas in a tv interview to name those I respected in other parties. Without disrespect to others in the Chamber, Steffan was one of those names that I mentioned.

The news that Steffan had been diagnosed, of course, with cancer, was a great shock to him and to his family. There's no doubt about that. He shared his diagnosis with me. He knew that my wife, Lisa, worked for Macmillan. He knew that it was a very difficult prognosis, but, despite that, he carried on with his work and worked hard to raise money for those who are living with cancer, and those memories, of course, will be there amongst so many Members who remember the work that he did to raise money for Velindre. There would of course have been low moments in his fight against cancer, but one thing we do know is that he found the resolve and the strength to inspire others. There are very few people with those qualities. Steffan was one of them.

We have lost a future star of Welsh politics, but his family have lost a son, a brother, a husband and father, and today we stand with them and remember Steffan.

Mae'n anodd i ni amgyffred mai dim ond am amser byr iawn y bu Steffan yn aelod o'r Cynulliad, cymaint oedd ei gyfraniad. Roeddem ni'n eistedd yma yn y Siambr hon ac mewn pwyllgorau, a gwelsom pa mor helaeth oedd ei wybodaeth ac, wrth gwrs, ei awydd i wasanaethu ei wlad. Fe ddaeth yn gyflym iawn yn uchel ei barch yng ngolwg cynifer o amgylch y Siambr hon o bob plaid, a phan siaradai, roedd yr hyn a ddywedai yn dreiddgar ac yn ysgogi'r meddwl bob amser. Roedd hi'n werth gwrando ar Steffan bob amser.

Roedd ganddo gymaint i'w gynnig i'r ddadl ar Brexit drwy ei waith ar ddatblygu gweledigaeth o'r ffordd y dylai Brexit weithio hyd at awgrymu Bil parhad. Ac rwy'n credu mai ef yr oedd yr Aelod cyntaf yn y Siambr hon i awgrymu Bil parhad ac mae'n deilwng o'r clod am hynny.

Ar lefel bersonol, credaf ei bod yn gwbl gywir i ddweud bod pawb yn hoffi Steffan. Roedd yn aelod balch o Blaid Cymru. Rydym i gyd wedi gweld y llun ohono, wrth gwrs, yn annerch cynhadledd Plaid Cymru ym 1987 pan oedd yn 14 oed, rwy'n credu. Byddai hynny wedi gofyn am gryn hyder i allu gwneud hynny. Ond er gwaethaf yr egwyddorion a ddaliai mor gryf, roedd bob amser, wrth gwrs, yn barod i weithio gyda phleidiau eraill pan deimlai fod hynny er lles y genedl. Rydym ni'r gwleidyddion yn aml ag uchelgais o weithio gydag eraill, onid ydym? Ond nid uchelgais yn unig oedd hynny gan Steffan; byddai'n gweithredu hynny hefyd.

Roeddwn i, yn un, a oedd yn cael ei gyfraniad i'r ddadl ar Brexit yn amhrisiadwy, a bydd rhai ohonoch yn gwybod y gofynnwyd i mi mewn cyfweliad teledu cyn y Nadolig i enwi rhai unigolion o bleidiau eraill yr oeddwn i â pharch tuag atynt. Heb amharchu eraill yn y Siambr, Steffan oedd un o'r rheini a enwais.

Roedd y newyddion am y diagnosis o ganser a gafodd Steffan, wrth gwrs, yn achos siom enfawr iddo ef a'i deulu. Nid oes amheuaeth o hynny. Fe soniodd am ei ddiagnosis gyda mi. Gwyddai fod fy ngwraig, Lisa, yn gweithio i Macmillan. Gwyddai mai prognosis anodd iawn oedd hwn, ond, er hynny, fe barhaodd â'i waith a gweithiodd yn galed i godi arian i'r rhai sy'n byw gyda chanser, ac wrth gwrs, bydd yr atgofion hynny yn aros gyda chynifer o'r Aelodau sy'n cofio'r gwaith a wnaeth i godi arian i Felindre. Byddai adegau o deimlo'n isel, wrth gwrs, yn ei frwydr yn erbyn canser, ond gwyddom yn sicr ei fod wedi cael y penderfyniad a'r nerth i ysbrydoli eraill. Ychydig iawn o bobl sydd â'r cyneddfau hynny. Roedd Steffan yn un ohonyn nhw.

Rydym ni wedi colli un o sêr y dyfodol yng ngwleidyddiaeth Cymru, ond mae ei deulu wedi colli mab, brawd, gŵr a thad, a heddiw rydym yn cydsefyll â nhw ac yn cofio Steffan.

13:20

Fel pawb yn y Siambr heddiw, dwi hefyd, wrth gwrs, yn anfon fy nghydymdeimlad dwysaf at Shona, Celyn, Gail, Nia a'r teulu i gyd, a dwi am ddiolch i chi am rannu Steffan efo ni. Cafodd ei gipio i ffwrdd yn llawer rhy gynnar, ac mae ei golled yn un drom i'w deulu, yn anad neb, ond hefyd i Blaid Cymru, i bobl y de-ddwyrain, i'r Cynulliad ac i Gymru. Fe gyfrannodd cymaint, ac fe fydd ei ddisgleirdeb yn goleuo'r ffordd i ni. Fe fydd yn ysbrydoliaeth ac fe fydd yn cerdded efo ni ar y daith tuag at y Gymru rydd.

Gwnes i ddod ar draws Steff am y tro cyntaf mewn cyfarfod cyhoeddus ym Mhen-y-groes yn etholaeth Arfon. Roedd Alun Ffred wedi mynnu bod yr hogyn ifanc, disglair yma o Went yn dod atom ni i rannu ei weledigaeth, a dyna a wnaeth, mewn ffordd feddylgar, fanwl, dawel, ond mewn ffordd hollol argyhoeddedig a chredadwy. Roedd ganddo freuddwyd, ac roedd yn credu y byddai'r freuddwyd yn cael ei gwireddu. Dros y blynyddoedd wedyn, byddwn yn cwrdd â Steff mewn cynadleddau a digwyddiadau'r blaid, ac yn 2016, fe ddaeth y ddau ohonnon ni'n Aelodau Cynulliad am y tro cyntaf, a chefais y fraint o eistedd drws nesa iddo fo tan yn weddol ddiweddar. 

Fel y clywsom ni yn barod, doedd o ddim yn licio'r sgrin gyfrifiadurol, ac felly, os oedd o eisiau anfon neges at y Llywydd, yn aml byddai'n rhaid mynd drwy fy sgrin i, a finnau wedyn yn tynnu ei goes, 'Nid fi yw dy ysgrifennydd personol di, Steff', ac mi fyddai yntau yn tynnu fy nghoes innau hefyd. Er enghraifft, pan oeddwn i'n defnyddio pob cyfle posibl i wthio am ysgol feddygol i Fangor, mi fyddwn i'n cael, 'Chi gogs yn rhy swnllyd o lawer.' Dyna un ymadrodd y byddai o'n hoff o ddefnyddio. Mi oeddwn i wrth fy modd efo'i ymadroddion bachog. Roeddwn i wrth fy modd yn clywed ei areithiau gofalus, grymus, ond byddai'r asides bach bachog pan fyddai Aelod arall yn siarad yn rhoi gwen ar fy wyneb i. 'Mae hyn yn ofnadwy', pan oedd Gweinidog yn gwrthod ateb cwestiwn neu'n traethu'n ddiflas, a bydda o'n casáu clywed Aelodau'n cyfeirio at y Deyrnas Unedig fel 'our nation', 'our country'. Fe fyddai o bob tro yn cywiro hynny o dan ei wynt—'Cymru ydy'n cenedl ni. Cymru ydy'n gwlad ni.' A pheth arall oedd yn ei gorddi fo oedd cyfeirio at Gymru fel 'cenedl fechan'. 'Ni ddim yn fach', byddai o'n mynnu, 'Ni'n genedl fwy na nifer o wledydd annibynnol eraill.'

Wrth gerdded i'r Siambr neu wrth aros cyn areithio tu ôl i lwyfan, fe fyddai Steff yn dweud hyn wrthyf i, 'Dyma ni, Siân Gwenllian'—'Siân Gwenllian', byth 'Siân'; wastad fy enw llawn—'Dyma ni, Siân Gwenllian, y fenyw o Wynedd, a'r bachan o Went. Awn amdani. Let's go, let's show 'em how it's done.' Gwnaf i fyth anghofio'r geiriau hynny. Roedden ni'n cynrychioli ardaloedd gwahanol iawn i'w gilydd, ond fe wnaeth y bachan o Went gryn argraff arnaf i. A bydd y bachan hynaws, disglair, egwyddorol wastad efo ni yn y Senedd, yn ein cynadleddau ni, yn fy mywyd pob dydd, achos bydd y bachan o Went wastad yn fy nghalon, yn ein calonnau. Steff, mae dy freuddwyd yn fyw, ac fe fydd y freuddwyd yn dod yn wir. Cwsg mewn hedd, gyfaill annwyl.

Like everyone in the Chamber today, I too send my deepest condolences to Shona, Celyn, Gail, Nia and the whole family, and I wish to thank you for sharing Steffan with us. He was taken away far too soon and his loss is great to his family more than anyone, of course, but also to Plaid Cymru, the people of the south-east of Wales, this Assembly and to Wales. He contributed so much, and his intellect will light the way for us. He will be an inspiration and he will walk with us on the journey towards a free Wales.

I first came across Steff at a public meeting in Pen-y-groes in the Arfon constituency. Alun Ffred had insisted that this bright young boy from Gwent should join us to share his vision, and that is what he did, in a thoughtful, detailed, intelligent and quiet way, but in an entirely convincing and credible way. He had a dream and he believed that that dream would be realised. Over ensuing years, I would meet Steff at conferences and Plaid events, and in 2016 both of us were elected Assembly Members for the first time, and I had the privilege of sitting next to him until quite recently.

As we’ve already heard, he didn’t like the computer screen, and therefore, if he wanted to send a message to the Llywydd, very often he would have to go through my computer screen, and then I would pull his leg and say, ‘Well, I’m not your personal secretary, Steff’, and he would tease me too. For example, when I took every possible opportunity to press for a medical school for Bangor, I would hear, ‘You gogs are far too noisy.’ And that was one of his favourite phrases. I delighted in those phrases. I loved to hear his powerful, carefully constructed speeches, but those asides when another Member was speaking would always put a smile on my face. ‘This is terrible’, when a Minister was refusing to answer a question or was rambling on, and he would hate to hear Members referring to the UK as ‘our nation’ or ‘our country’. He would always correct that—'Wales is our nation. Wales is our country.’ And another thing that wound him up was references to Wales as a 'small nation'. ‘We’re not a small nation’, he would insist, ‘We are a bigger nation than many other independent nations.’

In walking to the Chamber or whilst waiting to deliver a speech backstage, Steff would say this to me, ‘Here we are, Siân Gwenllian’—he’d never call me ‘Siân’; he’d always call me by my full name—‘Here we are, Siân Gwenllian, the woman from Gwynedd and the boy from Gwent. We’ll go for it. Let’s go, let’s show them how it’s done.’ I will never forget those words. We represented very different areas, but the boy from Gwent made quite an impression on me, and that bright, principled boy will always be with me in our Senedd, in our conferences and in my daily life, because that boy from Gwent will always be in my heart, in all of our hearts. Steff, your dream lives on and that dream will be realised. Rest in peace, dear friend.

13:25

Like everybody else in the Chamber, I'll miss Steffan. I sat on the Finance Committee with him and we had some interesting times—I'm not sure that others would think it—when we were discussing land transaction tax and cross-border matters. I'm sure that Steffan and I engaged in very much a dialogue on this, much to the chagrin of other people sat in the Chamber. His encyclopaedic knowledge of other borders—when I said about 'cross border', we eventually ended up with a 1,000 pieces of land crossing the England-Wales border, he said, 'That's nothing—how do you think they manage in Portugal and Spain, or the Walloons and the Flemish? How do think it works in the rest—?' I said, 'I don't know', and he said, 'Well, I've been there. I went on holiday to visit it to see.' I said, 'Well, I don't think I'd convince my wife to go on holiday to see borders but—.'

The other thing about him was his refusal to use his computer in the Chamber, which I found incredibly infuriating—not as infuriating as Siân Gwenllian did, because the only way you could contact him was by sending Siân a message: 'Siân, can you ask Steffan if I can talk to him about land transaction tax outside?' She would say, 'I am not his secretary.' In fact, that must be one of the things she said most to him during her time here—'Steffan, I'm not your secretary.' But you did a fine job as his secretary. He had that belief that you should not use a computer in the Chamber. He had that belief and he stuck to it. However annoying it was for the rest of us, he stuck to it. 

I knew Steffan when he was working in the Plaid Cymru office. I shared a kitchen with him. It's amazing how you know people from the strangest of things within the Assembly. I use the same kitchen as Plaid Cymru do and what I remember of Steffan is he was always pleasant, always polite and always had a smile on his face. I'll miss him, but not half as much as his family. 

Fel pawb arall yn y Siambr, bydd hiraeth arnaf am Steffan. Roeddwn yn eistedd ar y Pwyllgor Cyllid gydag ef ac fe gawsom ni sbort—nid wyf yn siŵr y byddai neb arall yn credu hynny—pan oeddem ni'n trafod y dreth trafodiadau tir a materion traws-ffiniol. Rwy'n siŵr i Steffan a minnau ymdrin â hynny drwy ddeialog rhyngom ni'n dau, er mawr siom i eraill a oedd yn eistedd yn y Siambr. Ei wybodaeth ddi-ben-draw am ffiniau eraill—pan grybwyllais y 'traws-ffiniol', fe orffennom ni yn y diwedd gyda 1,000 o ddarnau o dir yn croesi'r ffin rhwng Cymru a Lloegr, a dywedodd ef, 'Dyw hynny'n ddim—sut ydych chi'n meddwl y mae Portiwgal a Sbaen yn ymdopi, neu'r Walwniaid a'r Fflemiaid? Sut ydych chi'n credu y mae'n gweithio yn y gweddill—? Dywedais i, 'Nid wyf i'n gwybod', a dywedodd ef, 'Wel, rwyf i wedi bod yno. Es yno ar fy ngwyliau i ymweld â'r ffin a'i gweld.' Dywedais i, 'Wel, nid wyf i'n credu y gallwn i ddarbwyllo fy ngwraig i fynd ar wyliau i weld ffiniau ond—.'

Y peth arall a'i gwnâi yn hynod oedd ei fod yn gwrthod defnyddio ei gyfrifiadur yn y Siambr, rhywbeth a oedd yn fy ngwylltio i'n gacwn—ond nid fel yr oedd yn gwylltio Siân Gwenllian, oherwydd yr unig ffordd y gallech chi gysylltu ag ef oedd drwy anfon neges at Siân: 'Siân, a wnewch chi ofyn i Steffan a gaf i siarad ag ef am y dreth trafodiad tir y tu allan?' A byddai hithau'n dweud, 'Nid fi yw ei ysgrifenyddes.' Yn wir, mae'n rhaid mai dyna un o'r pethau a ddywedodd hi wrtho'n fwy aml na dim arall yn ystod ei hamser yma—'Steffan, nid fi yw dy ysgrifenyddes di.' Ond fe wnaethoch chi waith da fel ysgrifenyddes iddo. Credai na ddylid defnyddio cyfrifiadur yn y Siambr. Roedd yn credu hynny a glynodd ato. Ni waeth pa mor drafferthus oedd hynny i'r gweddill ohonom, roedd yn glynu ato.

Roeddwn i'n adnabod Steffan pan oedd yn gweithio yn swyddfa Plaid Cymru. Roeddwn i'n defnyddio'r un gegin ag ef. Mae'n syndod sut y dewch chi i adnabod pobl oherwydd y pethau rhyfeddaf o fewn y Cynulliad. Rwy'n defnyddio'r un gegin â Phlaid Cymru a'r hyn a gofiaf am Steffan yw ei fod bob amser yn serchog, bob amser yn gwrtais a phob amser â gwên ar ei wyneb. Bydd gennyf i hiraeth amdano, ond nid hanner cymaint â'i deulu.

I didn't know Steffan very well, but I just wanted to rise very briefly to say what a wonderful man he was. My enduring memory of Steffan is meeting him just by chance out walking with his family on the Cardiff barrage one balmy October day during that Indian summer that we had. And it was one happy family, out with Shona and their son, enjoying the sunshine. But, for me, it was such a poignant moment, for me, because I wondered how many more of these happy memories they were going to be able to share together. I just—. I think it's an absolute tragedy for his parents that they're having to bury their son before their time; that is just not the normal order of things, and that is, obviously, unbelievably painful. But, obviously, for Shona and Celyn, it leaves a huge gap in their lives. And I just wanted to say to Celyn that he was a truly amazing politician, as, hopefully, he will appreciate when he is a little bit older, and that he was such a courageous man and really did practice the kind of politics that Jack Sargeant promotes so regularly. 76

And I just want to say that it was such a privilege to know him, and I hope that he will inspire us all to up our game and to improve the level of debate that he showed us was perfectly possible without being cantankerous and party political. So, thank you so much, Steffan, and our condolences—I'm sure all of us—to his family. 

Nid oeddwn i'n adnabod Steffan yn dda iawn, ond roeddwn yn awyddus i godi i ddweud yn fyr iawn ei fod yn ddigon o ryfeddod o ddyn. Yr atgof parhaol sydd gennyf i o Steffan yw digwydd dod ar ei draws yn mynd am dro gyda'i deulu dros forglawdd Caerdydd ryw brynhawn braf ym mis Hydref yn ystod y tywydd twym hwnnw a gawsom. Ac roedd yn deulu hapus, allan gyda Shona a'u mab, yn mwynhau'r heulwen. Ond, i mi, roedd yn foment ingol oherwydd meddyliais tybed faint mwy o atgofion hapus fel hyn y cânt i'w rhannu. Dim ond—. Mae'n golled ddirdynnol i rieni gladdu eu mab cyn ei amser; nid honno yw'r drefn arferol, ac mae hynny, yn amlwg, yn ddychrynllyd o boenus. Ond, yn amlwg, i Shona a Celyn, mae'n agor bwlch enfawr yn eu bywydau nhw. Ac roeddwn i eisiau dweud wrth Celyn fod ei dad yn wleidydd wirioneddol anhygoel, fel y bydd yn sylweddoli pan fydd ychydig yn hŷn, gobeithio, a'i fod yn ddyn dewr, a oedd yn ymarfer y fath o wleidyddiaeth y mae Jack Sargeant yn ei hyrwyddo mor aml.

Rwy'n awyddus i ddweud ei bod wedi bod yn fraint o'r mwyaf cael ei adnabod ef. Ac rwy'n gobeithio y bydd yn ein hysbrydoli ni i wella ein perfformiad a gwella safon y dadlau y dangosodd ef ei bod yn gwbl bosibl ei wneud heb fod yn gwerylgar nac yn or-bleidiol. Felly, diolch yn fawr iawn, Steffan, ac mae ein cydymdeimlad ni—bawb ohonom ni, rwy'n siŵr—â'i deulu.

13:30

I was about to enter the Newbridge memorial hall on Friday evening when the news broke that my political opponent in Islwyn, and my also dear colleague, Steffan Lewis AM, had passed away. So, as many have said, my heart does go out to Steffan's wife, Shona, and son, Celyn. At our Islwyn Labour Party meeting of members, there was a genuine sadness at this tragic news, and that is because of the personality who Steffan is. The Islwyn Labour Party held a minute's silence for Steffan and tributes were paid to our countryman. He was highly proud of hailing from Islwyn, as we've already heard, having grown up in Cross Keys, and I know he is fondly remembered from his time as a child in Ysgol Gynradd Cwm Gwyddon in Abercarn, where my daughter also attended. And, today, we mark our respect for this true son of Wales and a true son of Islwyn, who I also respected greatly as a colleague in the Welsh Parliament, even though, as I said, we were ultimately political opponents. But there was much that we also agreed upon, and, as a sentiment in today's speeches, I think that we hear that loudly and clearly. 

But, ultimately, Steffan was a kind and sensitive human being, with a razor-sharp intellect. We were both elected to the National Assembly for Wales, as many have said, for the first time in 2016, and, as a member of the class, I also vouch loudly that Steffan was an energetic and principled politician who had so much more to give to Welsh public life. And we've already mentioned a kinder politics, which Jack Sargeant has already talked about at great length, and Steffan was the embodiment of that kinder politics. In the all too short time that he was able to serve as an Assembly Member, he demonstrated this with everything that he said and everything that he did—his ability and his calm manner. He used his considerable intellectual powers to make the case, as we've heard earlier in this Chamber, for the Assembly for Wales's rights to be respected following the Brexit negotiations. And it is probably Steffan's work on Brexit, in his capacity as party spokesman on the subject, where he had his biggest impact. But I will personally always remember him as a principled and decent politician and a decent human being—a sincere and dedicated servant to the people of Islwyn, and I believe we will all miss you. God rest you, Steffan. 

Roeddwn i ar fin mynd i mewn i Neuadd Goffa Trecelyn nos Wener pan ddaeth y newyddion bod fy ngwrthwynebydd gwleidyddol yn Islwyn, a'm cyd-Aelod annwyl, Steffan Lewis AC, wedi ein gadael ni. Felly, fel mae nifer wedi'i ddweud, rwyf yn cydymdeimlo'n ddwys â gwraig Steffan, Shona, a'i fab, Celyn. Yn ein cyfarfod o aelodau Plaid Lafur Islwyn, roedd tristwch gwirioneddol o glywed y newyddion trasig hyn, a hynny oherwydd personoliaeth Steffan. Cynhaliodd Plaid Lafur Islwyn funud o dawelwch i gofio am Steffan a thalwyd teyrnged i'n cydwladwr. Roedd e'n hynod falch ei fod yn hanu o Islwyn, fel rydym ni eisoes wedi clywed, ac yntau wedi'i fagu yn Cross Keys, ceir atgofion annwyl am ei gyfnod fel plentyn yn Ysgol Gynradd Cwm Gwyddon yn Abercarn, lle'r oedd fy merch innau hefyd yn ddisgybl. A heddiw, rydym ni'n mynegi ein parch at y gwir fab Cymru a gwir fab Islwyn hwn, yr oeddwn i hefyd yn ei barchu'n fawr fel cyd-Aelod o Senedd Cymru, er, fel y dywedais i, yn y pen draw, roedden ni'n wrthwynebwyr gwleidyddol. Er hynny, roedd llawer yr oeddem ni'n cytuno arno, a chredaf inni glywed y teimladau hynny'n glir ac yn groyw yn areithiau heddiw.

Ond, yn y pen draw, roedd Steffan yn unigolyn caredig a sensitif, a oedd yn meddu ar deallusrwydd miniog. Fel mae sawl un wedi'i ddweud, cafodd y ddau ohonom ni ein hethol i Gynulliad Cenedlaethol Cymru am y tro cyntaf yn 2016, ac, fel aelod o'r dosbarth, rwyf innau hefyd yn tystio'n frwd bod Steffan yn wleidydd egnïol ac egwyddorol a oedd â chymaint mwy i'w gyfrannu at fywyd cyhoeddus Cymru. Ac rydym ni eisoes wedi sôn am wleidyddiaeth fwy caredig, y mae Jack Sargeant eisoes wedi sôn yn hirfaith amdano, ac roedd Steffan yn ymgorffori'r wleidyddiaeth fwy caredig honno. Yn yr amser rhy fyr o lawer yr oedd wedi gallu gwasanaethu fel Aelod o'r Cynulliad, dangosodd hyn drwy bopeth a ddywedodd a phopeth a wnaeth—ei allu a'i natur pwyllog. Defnyddiodd ei bwerau deallusol helaeth i ddadlau'r achos o blaid, fel rydym ni wedi clywed yn gynharach yn y Siambr hon, hawl Cynulliad Cymru i gael ei barchu ar ôl trafodaethau Brexit. Ac mae'n debyg mai gwaith Steffan ar Brexit, yn rhinwedd ei swydd fel llefarydd ei blaid ar y pwnc, a gafodd yr effaith fwyaf. Ond, yn bersonol, byddaf bob amser yn ei gofio fel gwleidydd egwyddorol a dyn da—gwas didwyll ac ymroddedig dros bobl Islwyn, a chredaf y bydd pob un ohonom ni yn gweld ei eisiau. Bydded i ti orffwys mewn heddwch, Steffan.

I remember hearing Steffan on the radio for the 2006 by-election in Blaenau Gwent—his speech for the declaration. I was in bed and I sat up in bed because his words were electrifying—really, really inspirational. I worked with Steffan in 2008, in the Caerphilly council elections, and we got to know each other better when we were first elected for the first time in 2016. And, some afternoons, we'd just pop over the road and have a quick drink and a quick chat and just talk about all kinds of things, especially politics and how things could be done better, and football—Celtic, Cardiff City. I'm really grateful to Steffan for those conversations. He was a really good man, who showed so much courage and dignity in the way that he came here, and in the way that he did things his way. His far too early passing is a real loss to our country, and I really hope that his family can take some comfort in the fact that so many people—every one of us who knew Steffan—thought so highly of him.

Cofiaf glywed Steffan ar y radio ar gyfer is-etholiad 2006 ym Mlaenau Gwent—ei araith am y datganiad. Roeddwn i yn fy ngwely ac eisteddais i fyny yn y gwely oherwydd bod ei eiriau'n wefreiddiol—yn hynod, hynod ysbrydoledig. Gweithiais gyda Steffan yn 2008, yn etholiadau cyngor Caerffili, a daethon ni i adnabod ein gilydd yn well pan gawson ni ein hethol am y tro cyntaf yn 2016. Ac, ambell brynhawn, byddem ni'n mynd dros y ffordd am ddiod gyflym a sgwrs fach ac yn trafod pob math o bethau, yn enwedig gwleidyddiaeth a sut y byddai modd gwneud pethau yn well, a phêl-droed—Celtic, Dinas Caerdydd. Rwyf yn ddiolchgar iawn i Steffan am y sgyrsiau hynny. Roedd e'n ddyn da iawn, a ddangosodd gymaint o ddewrder ac urddas yn y ffordd y daeth ef yma, ac yn y ffordd yr oedd yn torri ei gŵys ei hun. Mae ei farwolaeth gynamserol yn golled wirioneddol i'n gwlad, a gwir obeithiaf y gall ei deulu gymryd rhywfaint o gysur o'r ffaith fod gan gynifer o bobl—pawb ohonom ni a oedd yn adnabod Steffan—feddwl mor uchel ohono.

13:35

Llywydd, Steffan's voice was a strong voice on the constitution. He had a depth of understanding that allowed him to soar to the heights of political thought. Llywydd, we were both elected in 1999, and I don't think I've ever heard a more generous voice on fundamental matters. His knowledge and use of the parliamentary process allowed him to promote the concept of the continuity Act, as we've heard, something that put pressure on the Welsh and the UK Governments at a key moment in our history as an institution.

Steffan's authority, however, on constitutional matters was no dry or abstract thing; he spoke with energy and passion. But he also respected the views of others, like myself, who often reached different conclusions. What I found most noble and convincing in Steffan's constitutional insights was the need for a deliberative parliamentary democracy. That is what has been forged by the home nations of the United Kingdom. It is our taproot—something we should all cherish, whether our ultimate goal is an independent Wales or a rejuvenated devolved UK. How we need such wisdom today of all days, as Brexit arrives at a decision point in Parliament.

One of the last conversations I had with Steffan was about Alan Watkins's funny and irreverent account of the fall of Mrs Thatcher, A Conservative Coup. And Steffan had that mischievous humour too, seeing the foolishness of politics when it drifts from its firm foundations, as that book masterfully describes.

I extend my heartfelt condolences to Steffan's family and friends. Please be comforted by the knowledge that Steffan's was such a true voice it will never be lost to our memory.

Llywydd, roedd llais Steffan yn llais cryf ar y cyfansoddiad. Roedd ganddo ddealltwriaeth ddofn a oedd yn caniatáu iddo droedio uchelfannau syniadaeth wleidyddol. Llywydd, cafodd y ddau ohonon ni ein hethol yn 1999, ac nid wyf yn meddwl i mi erioed glywed rhywun yn traethu mor hael ar faterion sylfaenol. Roedd ei wybodaeth am y broses seneddol a'i ddefnydd ohoni yn caniatáu iddo hyrwyddo cysyniad y Ddeddf parhad, fel rydym ni wedi'i glywed, rhywbeth a roddodd bwysau ar Lywodraethau Cymru a'r DU ar adeg allweddol yn ein hanes fel sefydliad.

Fodd bynnag, nid oedd awdurdod Steffan ar faterion cyfansoddiadol, yn rhywbeth sych na haniaethol; roedd yn siarad gydag egni ac angerdd. Ond, roedd hefyd yn parchu barn pobl eraill, fel fi, a oedd yn aml yn dod i gasgliadau gwahanol. Yr hyn a welais yn fwyaf urddasol ac argyhoeddiadol yn syniadau cyfansoddiadol Steffan oedd yr angen am ddemocratiaeth seneddol ystyriol. Dyna'r hyn sydd wedi cael ei ffurfio gan wledydd cartref y Deyrnas Unedig. Dyma yw ein prif wreiddyn— rhywbeth y dylen ni i gyd ei drysori, pa un ai Cymru annibynnol neu DU ddatganoledig ar ei newydd wedd yw ein nod yn y pen draw. Ac mae angen doethineb o'r fath arnom ni heddiw o bob dydd, wrth i Brexit gyrraedd adeg penderfyniad yn y Senedd.

Un o'r sgyrsiau diwethaf a gefais â Steffan oedd ynghylch hanes doniol ac amharchus Alan Watkins am gwymp  Mrs Thatcher, A Conservative Coup. Ac roedd Steffan yn berchen ar yr hiwmor direidus hwnnw hefyd, gan weld ffolineb gwleidyddiaeth sy'n ymbellhau o'i sylfeini cadarn, fel y mae'r llyfr hwnnw yn ei ddisgrifio'n grefftus.

Estynnaf fy nghydymdeimlad diffuant i deulu a ffrindiau Steffan. Gobeithio y byddwch yn cael eich cysuro o wybod na fydd llais diffuant Steffan byth yn mynd yn anghof i ni. 

To lose Steffan at such a tender age is obviously a tragic blow to his family and friends, to his party, Plaid Cymru, to the Assembly as a whole, and to Wales, given the significance of Steffan Lewis as a political figure and the ability that he had, the commitment that he had, which we've heard about across the Chamber today.

For me, Llywydd, my first memory of speaking to Steffan after he became an Assembly Member was when he brought those qualities to the fore, and that great concern that he had for Gwent, as we heard from Adam and others, when Steffan came up to me early on and said how committed he was to working across the political parties and how committed he was to understanding Gwent, representing the interests of Gwent, and being a champion for that geographical part of Wales. And it subsequently became very clear that he was absolutely genuine about that, as he was about everything else as well. So, I know that I speak for all of my Labour Gwent AM colleagues—Rhianon Passmore has spoken for herself, as it were—but all of us recognise that, that Steffan was so committed and genuine in that concern for Gwent and that determination to do all that he could for Gwent, but to work across the parties, and indeed with a variety of organisations, to that end.

As with others, I remember the walk to raise money for Velindre, where it was so clear what widespread support, and what important support, Steffan had from his family and friends, the political parties—again, across the Chamber—different organisations that he'd worked with over the years, and many others. It was also clear what a comfort that was to Steffan, how important it was to him to draw strength from that support, evidenced on the walk, but evidenced much more widely and generally as well. 

Also, Llywydd, I just wanted to echo what others said in terms of how brave Steffan was in using that horrible experience of suffering from cancer for a greater good—to be so willing to talk about the experience, to do interviews, to make public statements, to take part in debates, knowing how important it was for other people suffering from cancer and their families and their friends. He went into detail, which I think must be so important, significant and beneficial for other people suffering from cancer and their families and friends.

Obviously, it was very, very moving as well to read about the memoir that he was preparing for his son, his young son, who could read that when he was older and understand his father better and understand his father's beliefs and values and principles and draw from those in living his own life and making his own contribution. 

So, I just wanted to echo, on behalf of my local Labour colleagues, Llywydd, what so many others have said: what a nice, genuine, committed, able, talented human being Steffan Lewis was and how significant he was to his country. I, as others have said, hope that's some comfort to his family and friends at such an incredibly difficult time. 

Wrth reswm, mae colli Steffan mor ifanc yn ergyd drychinebus i'w deulu a'i ffrindiau, i'w blaid, Plaid Cymru, i'r Cynulliad yn ei gyfanrwydd, ac i Gymru, o gofio pwysigrwydd Steffan Lewis fel ffigur gwleidyddol a'r gallu oedd ganddo, yr ymrwymiad oedd ganddo, yr ydym wedi clywed sôn amdano ar draws y Siambr heddiw.

O'm rhan i, Llywydd, y tro cyntaf yr wyf i'n cofio siarad â Steffan ar ôl iddo ddod yn Aelod o'r Cynulliad, oedd pan ddaeth ef â'r rhinweddau hynny i'r amlwg, a'r teimlad dwys a oedd ganddo dros Went, fel y clywsom gan Adam ac eraill, pan ddaeth Steffan ataf yn gynnar iawn a dweud cymaint oedd ei ymrwymiad i weithio ar draws y pleidiau gwleidyddol a chymaint oedd ei ymrwymiad i ddeall Gwent, cynrychioli buddiannau Gwent, ac i fod yn hyrwyddwr ar gyfer y rhan honno o Gymru. Maes o law, daeth yn amlwg iawn ei fod yn hollol ddiffuant am hynny, fel yr oedd am bopeth arall hefyd. Felly, rwy'n gwybod fy mod i'n siarad ar ran pob un o fy nghyd-Aelodau AC Llafur Gwent— mae Rhianon Passmore wedi siarad drosti hi ei hun, fel petai—ond mae pob un ohonom ni yn cydnabod bod Steffan mor ymroddedig a diffuant yn yr ymdeimlad hwnnw dros Went ac mor benderfynol o wneud popeth a allai ar ran Gwent, ond i weithio ar draws y pleidiau, ac yn wir gydag amrywiaeth o sefydliadau, i'r perwyl hwnnw.

Fel y mae eraill, rwyf innau'n cofio'r daith gerdded i godi arian dros Felindre, pryd yr oedd hi mor amlwg beth oedd hyd a lled a phwysigrwydd y gefnogaeth a oedd i Steffan gan deulu a ffrindiau, y pleidiau gwleidyddol—unwaith eto, ar draws y Siambr—gwahanol sefydliadau y bu ef yn gweithio gyda nhw dros y blynyddoedd, a sawl un arall. Roedd hefyd yn amlwg gymaint o gysur oedd hynny i Steffan, pa mor bwysig oedd tynnu nerth o'r gefnogaeth honno iddo, a oedd i'w gweld ar y daith gerdded, ond a oedd i'w gweld yn eangach o lawer ac yn fwy cyffredinol hefyd.

Hefyd, Llywydd, hoffwn innau adleisio yr hyn y mae eraill wedi'i ddweud ynghylch pa mor ddewr oedd Steffan wrth ddefnyddio'r profiad ofnadwy hwnnw o ddioddef o ganser er lles cyffredinol—i fod mor barod i siarad am y profiad, i wneud cyfweliadau, i wneud datganiadau cyhoeddus, i gymryd rhan mewn trafodaethau, gan wybod pa mor bwysig oedd hynny i bobl eraill sy'n dioddef o ganser a'u teuluoedd a'u ffrindiau. Aeth i gryn fanylder, sydd yn amlwg bwysig, arwyddocaol a llesol i bobl eraill sy'n dioddef o ganser, eu teuluoedd a'u ffrindiau.

Wrth reswm, yr oedd yn hynod emosiynol hefyd ddarllen am yr hunangofiant yr oedd yn ei baratoi ar gyfer ei fab, ei fab ifanc, a fyddai'n gallu ei ddarllen pan fydd yn hŷn ac yn gallu deall ei dad yn well a deall daliadau a gwerthoedd ac egwyddorion ei dad a'u defnyddio i gyfrannu at ei fywyd ei hun a gwneud ei gyfraniad ei hun.

Felly, Llywydd, dymunaf adleisio, ar ran fy nghyd-Aelodau Llafur lleol yr hyn a ddywedodd cynifer o bobl eraill: dyn pa mor hoffus, diffuant, ymrwymedig, dawnus, talentog oedd Steffan Lewis a pha mor bwysig oedd i'w wlad. Rwyf innau, fel y mae eraill wedi ei ddweud, yn gobeithio bod hynny'n rhywfaint o gysur i'w deulu a'i ffrindiau ar adeg mor anhygoel o anodd.

13:40

I last spoke with Steffan on his last visit to the Assembly before Christmas, when I remember speaking to him outside the Chamber here in a break in debate. It was clear at that point how ill he was. I told him that we were—all of us, every one of us in the Chamber—rooting for him. He thanked me for that and he said it was the work as an Assembly Member that was keeping him going, that was inspiring him, and the affection, the love, that he felt from all of us Assembly Members was making that difference to him.

As has been said by his own party, who he loved dearly, and other Members in this Chamber, he was a boy of Gwent. He used to call me 'the boy of Monmouthshire'. I did point out that I was from Cwmbran originally and I could see his little eyes light up as he could think of all sorts of new insults or expressions that he could use in debate across the Chamber. [Laughter.] Sadly, those debates are not to be. But the legacy he leaves, and the feeling that he inspired all of us to feel, from whatever part of Wales that was, is something that will live with me forever.

Mike Hedges mentioned the Finance Committee. I had the privilege of sitting next to Steffan—it seems for a very long time, but, of course, it was only a couple of years since 2016 that we were on that committee together. And you're right, Mike, he used to love talking about the border, or, really, attacking people who wanted to talk about the border, and he would point out there were borders all across the world that didn't cause any problems at all in terms of trade and in terms of countries being separate. He was right there. Also, whenever there were discussions about Brexit or austerity, I'd hear this little voice in my ear, which was his voice, and he'd be prodding me, and he'd say, 'That's your lot, again, that is, isn't it? That's your lot in Westminster. How can you live with yourself?' Eventually, I just used to move the chair slightly to the right so he couldn't quite reach any more.

But it was a privilege to know Steffan since he got elected in 2016. I think it is very easy to say that people leave a legacy, but I think, as the former First Minister, Carwyn Jones, said earlier, his legacy is an immense one. I think, in his own way, he has had an effect on everyone in Wales, and, whether you agreed in the nationalist policy, or whatever party political view you aspire from, I think that he sold the message of his party so well that he drew everyone else in Wales a little nearer to his dreams, and I think, whatever happens down the road for this great country of ours that he was so proud of, he brought his dream a little closer to everyone's reality. 

Siaradais ddiwethaf â Steffan yn ystod ei ymweliad olaf â'r Cynulliad cyn y Nadolig, pryd yr wyf yn cofio sgwrsio ag ef y tu allan i'r Siambr hon mewn toriad yn y ddadl. Roedd yn amlwg y pryd hwnnw pa mor sâl yr ydoedd. Dywedais i wrtho ein bod ni i gyd—pob un ohonon ni yn y Siambr—yn ei gefnogi. Diolchodd i mi am hynny a dweud mai ei waith fel Aelod Cynulliad a oedd yn ei gynnal, a oedd yn ei ysbrydoli, ac roedd yr anwyldeb, y cariad, yr oedd e'n ei deimlo gan bob un ohonom ni Aelodau'r Cynulliad yn gwneud y gwahaniaeth hwnnw iddo.

Fel y mae ei blaid ei hun, yr oedd ef yn meddwl y byd ohoni, ac Aelodau eraill yn y Siambr hon wedi ei ddweud, bachgen Gwent oedd ef. Roedd e'n arfer fy ngalw i yn 'bachgen Mynwy'. Fe wnes i dynnu sylw at y ffaith mai o Gwmbrân oeddwn i'n dod yn wreiddiol a gwelais ei lygaid bach yn goleuo wrth feddwl am bob math o bethau sarhaus neu ymadroddion newydd y byddai'n gallu eu defnyddio mewn dadleuon ar draws y Siambr. [Chwerthin.] Yn anffodus, ni fydd y dadleuon hynny'n digwydd. Ond bydd ei etifeddiaeth, a'r teimladau y gwnaeth ef annog pob un ohonom ni i'w teimlo, o ba ran bynnag o Gymru fyddai hynny, yn rhywbeth a fydd yn aros gyda fi am byth.

Soniodd Mike Hedges am y Pwyllgor Cyllid. Ces i'r fraint o eistedd wrth ochr Steffan—sydd i'w weld yn amser hir iawn, ond, wrth gwrs, dim ond cwpl o flynyddoedd, ers 2016, yr oeddem ni ar y pwyllgor hwnnw gyda'n gilydd. Ac rydych chi'n iawn, Mike, roedd ef wrth ei fodd yn sôn am y ffin, neu, mewn gwirionedd, ymosod ar bobl a oedd yn dymuno siarad am y ffin, a byddai'n tynnu sylw at y ffaith fod yna ffiniau ledled y byd nad ydyn nhw'n achosi unrhyw broblemau o gwbl o ran masnachu ac o ran gwledydd yn bodoli ar wahân. Roedd e'n iawn yn hynny o beth. Hefyd, pryd bynnag y byddai trafodaethau ynghylch Brexit neu gyni, byddwn i'n clywed y llais bach hwn yn fy nghlust, ei lais ef ydoedd, a byddai ef yn fy mhrocio i, a byddai'n dweud, 'Dy griw di yw hyn eto, yntê? Dyna dy griw di yn San Steffan. Sut galli di fyw 'da dy hunan?' Yn y pen draw, byddwn i'n symud y gadair ychydig i'r dde fel nad oedd yn bosibl iddo gyrraedd mwyach.

Ond roedd yn fraint adnabod Steffan ers iddo gael ei ethol yn 2016. Rwy'n credu ei bod yn hawdd iawn dweud bod pobl yn gadael etifeddiaeth, ond, yn fy marn i, fel y dywedodd y cyn Brif Weinidog, Carwyn Jones gynnau, mae ei etifeddiaeth ef yn un enfawr. Rwy'n credu, yn ei ffordd ei hun, ei fod wedi effeithio ar bawb yng Nghymru, a pha un a ydych chi'n cytuno â'r polisi cenedlaetholaidd ai peidio, neu o ba blaid wleidyddol bynnag yr ydych chi wedi dod, rwy'n credu iddo fe werthu neges ei blaid mor dda fel ei fod wedi denu pawb arall yng Nghymru ychydig yn nes at ei freuddwyd, ac rwy'n credu, beth bynnag fydd yn digwydd yn y dyfodol i'n gwlad odidog yr oedd ef mor falch ohoni, daeth ef â'i freuddwyd ychydig yn nes at realiti pawb.

Dyma ddiwrnod du iawn. Mae'n anrhydedd i fi allu sefyll yn fan hyn i dalu teyrnged i ti, Steffan. Dŷn ni, yn naturiol, yn cydymdeimlo'n ddwys iawn gyda dy deulu, gyda dy ffrindiau, ac mae yna fwlch yn y sedd nesaf ataf i. Dydy'r sgrin dal ddim ymlaen. Ond mae yna fwlch enfawr yn ein grŵp ni, yn ein calonnau, yn ein bywydau—bwlch lle bu Steffan. Steffan oedd Aelod ieuengaf grŵp Plaid Cymru; babi ein grŵp ni, gyda theulu ifanc, ac mae'n calonnau ni yn torri.

Roeddet ti'n ysbrydoliaeth i ni i gyd, gweithiwr dygn ac ymroddedig, yn byw bob munud dros Gymru, dros ddyfodol cenedlaethol ein gwlad. Byddaf yn cofio'r trafodaethau di-rif dros y blynyddoedd lawer dwi wedi dy nabod di, ers yr isetholiad nôl yn y 1990au—roeddwn i yna yn Islwyn hefyd—y trafodaethau droeon am hanes Cymru, hanes anrhydeddus ein gwlad, fel ffordd i ysbrydoli cenedl nad yw'n gwybod ei hanes.

This is a very dark day. It is an honour for me to be able to stand here to pay tribute to you, Steffan. Naturally, we sympathise deeply with your friends and your family, and there is an empty space in the chair next to me. The screen is still black. But there's a huge gap in our group, in our hears, in our lives—a gap where Steffan used to be. Steffan was the youngest Member of the Plaid Cymru group. He was the baby of the group, with a young family, and we are heartbroken.

You were an inspiration to us all, a hard and committed worker, living every minute for Wales and for the future of our nation. I will remember the endless discussions and debates over the very many years that I knew you, since the by-election back in the 1990s—I was there in Islwyn too—the discussions, many a time, about the history of Wales, the honourable history of our country, as a way of inspiring a nation. And how do you inspire a nation that knows not its history?

And a man of detail, too, of exquisite legislative detail, and creator of Wales's continuity Bill. Steffan was very conscious of the threat of Brexit to the very existence of Wales, and worked tirelessly to construct a protective legislative shield for our people. Steffan was a total inspiration to me personally, to this party of ours, to this Senedd and to Wales; a shining star, as many have said, with a huge talent and courage, especially these last months, as well as resilience of spirit, a resilience that we all need now. Our prayers are with Steffan's family, yes. Our loss is as nothing compared to their loss.

We often say on these Plaid benches, chairs, that we stand on the shoulders of the heroes of Welsh history longing for national freedom, the noblest of causes. Steffan is one of those heroes now.

Ac roedd yn ddyn manylder, hefyd, manylion cywrain deddfwriaethol, ac ef oedd crëwr Bil parhad Cymru. Roedd Steffan yn ymwybodol iawn o fygythiad Brexit i fodolaeth gwirioneddol Cymru, a gweithiodd yn ddiflino i adeiladu tarian ddeddfwriaethol amddiffynnol ar gyfer ein pobl. Roedd Steffan yn ysbrydoliaeth lwyr i mi yn bersonol, i'r  blaid hon sydd gennym, i'r Senedd hon ac i Gymru; seren ddisglair, fel y dywedodd llawer, gyda thalent  a dewrder enfawr, yn enwedig yn ystod y misoedd diwethaf, yn ogystal ag ysbryd cydnerth, cydnerthedd y mae ei angen arnom ni i gyd nawr. Rydym ni'n gweddïo dros deulu Steffan, ydym. Nid yw ein colled ni yn ddim o'i gymharu â'u colled nhw.

Rydym ni'n dweud yn aml ar y meinciau, cadeiriau, hyn y Blaid, ein bod yn sefyll ar ysgwyddau arwyr hanes Cymru a oedd yn dyheu am ryddid cenedlaethol, y mwyaf urddasol o achosion. Mae Steffan yw un o'r arwyr hynny erbyn hyn.

Cwsg mewn hedd, Steffan bach.

Rest in peace, young Steffan.

13:45

Thank you to all Members for your tributes. It's clear that in his too short a time here, Steffan made an impression across this Chamber. Sitting here as I do, I watch many of you typing away as debates carry on around you. Steffan, as we've heard, didn't type. He had his computer disabled when he took his seat so he could listen to debates and take part in debate. Of course, he learnt there was a downside to that, as he then couldn't message me to ask to be called in a debate. However, he quickly learnt that a cheeky smile or a phone text, or Siân Gwenllian, were just as persuasive to get himself called to speak.

And who wouldn't call Steffan Lewis? What he had to say was worth hearing. I'd watch you all, First Ministers past and present, Ministers, backbenchers—you all listened to what Steffan had to say. He spoke with a quiet authority, a clarity of thought, always with something original to say. Steffan was the one to challenge the orthodoxy of the day, and that happened as much within Plaid Cymru as it did within this Chamber.

Diolch i bob Aelod am eich teyrngedau. Mae'n amlwg bod Steffan, yn ei amser rhy fyr o lawer yma, wedi gwneud argraff ar draws y Siambr. Wrth eistedd yn y fan yma, fel yr wyf, rwy'n sylwi ar lawer ohonoch chi'n teipio tra bod dadleuon yn digwydd o'ch cwmpas. Nid oedd Steffan, fel yr ydym wedi clywed, yn teipio. Trefnodd i'w gyfrifiadur gael ei analluogi pan ddaeth i'w sedd fel ei fod yn gallu gwrando ar ddadleuon a chymryd rhan mewn dadleuon. Wrth gwrs, dysgodd fod anfantais i hynny, gan nad oedd modd iddo anfon neges ataf i ofyn am gael ei alw mewn dadl. Er hynny, dysgodd yn gyflym fod gwên fach ddireidus neu neges destun, neu Siân Gwenllian, yn un mor berswadiol ar gyfer cael ei alw i siarad.

A phwy na fyddai'n galw Steffan Lewis? Roedd yr hyn yr oedd ganddo i'w ddweud yn werth ei glywed. Byddwn i yn eich gwylio chi i gyd, Prif Weinidogion ddoe a heddiw, Gweinidogion, Aelodau'r meinciau cefn—roedd pob un ohonoch chi'n gwrando ar yr hyn oedd gan Steffan i'w ddweud. Roedd yn siarad ag awdurdod tawel, syniadaeth glir, rhywbeth gwreiddiol i'w ddweud bob amser. Steffan oedd yr un i herio uniongrededd y dydd, a digwyddodd hynny mor aml o fewn Plaid Cymru ag o fewn y Siambr hon.

Mi gwrddais i â Steffan yn gyntaf yn ystod y Cynulliad cyntaf, pan oedd e'n gwneud profiad gwaith gyda Jocelyn Davies yn ei arddegau cynnar. Dechreuodd Steffan ei fywyd gwleidyddol yn ifanc iawn. Mi oedd e'n angerddol yn ei wleidyddiaeth bryd hynny, ac mi wireddodd ei freuddwyd yn 2016 i gael ei ethol i'w Senedd genedlaethol ac i olynu Jocelyn Davies. Er i'w fywyd fod yn fyr, fe baciodd Steffan lot fawr mewn i'w fywyd, ac ein hatgoffa taw nid wrth hyd fywyd mae gwir fesur gwerth y bywyd hwnnw.

Yn wahanol i nifer ohonon ni, mi oedd Steffan yn gwybod pob manylyn o hanes ei wlad, a sawl gwlad arall, nid er mwyn rhamantu'r hanes hwnnw, ond yn hytrach i ddeall yr hanes er mwyn cynllunio'r dyfodol, lle'r oedd popeth yn bosib i'w wlad. Ac, er yn llefarydd cryf dros Gymoedd y de-ddwyrain, dros Went, bro ei febyd, lle'r oedd treftadaeth ei ddwy iaith—y Saesneg a'r Gymraeg—yn bwysig iddo fe, uno Cymru oedd un o'r negeseuon parhaol gan Steffan. Mi oedd e'n gwylltio os oedd e'n clywed gormod o sôn am y gogledd neu'r gorllewin. Iddo fe, roedd Cymru'n un.

Dyn oedd Steffan â'r cyffredin a'r anghyffredin yn perthyn iddo—yn garedig ac yn ddidwyll a chwbl o ddifri am ei uchelgais i'w wlad. Mi fydd ei esiampl ef yn gyrru nifer ohonom ni i weithio'n galetach i wireddu ei freuddwydion i'w wlad a'i gymuned, ac yn ei enw e.

Wrth inni gloi'r cyfarfod teyrnged yma, dwi'n cymryd y cyfle eto i gydymdeimlo ar ein rhan ni oll gyda theulu Steffan: ei wraig, Shona, a'i fab bach, Celyn; ei fam, Gail; ei chwaer, Nia; a Neil, sydd yma hefyd heddiw. Mi fyddwn ni'n meddwl amdanoch chi yn y dyddiau a'r misoedd anodd i ddod. Mi fyddwn ni'n cofio'n annwyl iawn am ein ffrind Steffan Lewis, ac yn diolch i chi'r teulu am ei rannu gyda ni. Yng ngeiriau'r bardd Annest Glyn yn ystod y dyddiau diwethaf yma:

'Enaid yw sy'n dal ar dân,

Nid diffodd a wna Steffan.'

Diolch, Steffan. Diolch, bawb.

I first met Steffan during the first Assembly, when he was on work experience with Jocelyn Davies in his early teens. Steffan started his political life at a very young age. He was passionate about his politics then, and he realised his dream in 2016 when he was elected to his national Senedd as successor to Jocelyn Davies. Although his life was brief, Steffan packed a great deal into it, and he reminded us that we don't really measure the value of a life by its length.

Unlike a number of us, Steffan knew every detail of the history of his country, and a number of other countries too, not in order to romanticise that history, but rather to understand the history in order to plan the future, where everything would be possible for that country. And, although he was a very strong advocate for Gwent and the eastern Valleys where he had been brought up, and where the heritage of both languages—English and Welsh—were important to him, one of his continuous messages was the unity of Wales. He used to get annoyed if he heard too much talk about the north or the west. To him, Wales was one.

Steffan was both ordinary and extraordinary—he was kind and sincere and completely serious about his ambition for his country. His example will drive a number of us to work harder to realise his dreams for his nation and his community in his name.

In closing this meeting of tribute, I take this opportunity once again to sympathise on behalf of all of us with his family: his wife, Shona, and his young son, Celyn; his mother, Gail; his sister, Nia; and Neil, who are with us today. We will be thinking of you in the very difficult days and months to come. We will remember most dearly our friend Steffan, and thank the family for sharing him with us. To paraphrase Annest Glyn, the poet, from the past few days:

A soul who will shine forever bright,

And never shall be dimmed his light. 

Thank you, Steffan, and thank you all. 

13:50

Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 13:51.

Ailymgynullodd y Cynulliad am 14:00, gyda'r Llywydd yn y Gadair.

Plenary was suspended at 13:51.

The Assembly reconvened at 14:00, with the Presiding Officer in the Chair.

14:00
Cwestiwn Brys: Y Ffatri Beiriannau ym Mhen-y-bont ar Ogwr
Emergency Question: Bridgend Engine Plant

Galw'r Aelodau i drefn. Cwestiwn brys fydd yr eitem gyntaf. Rwyf i wedi derbyn y cwestiwn yna o dan Reol Sefydlog 12.67, a dwi'n galw ar Carwyn Jones i ofyn y cwestiwn, plis. 

I call Members to order. The first item will be an emergency question. I've accepted that question under Standing Order 12.67, and I call on Carwyn Jones to ask that emergency question. 

Pa asesiad mae’r Gweinidog wedi ei wneud o’r sefyllfa bresennol yn Ford Europe a’i heffaith bosibl ar y Ffatri Beiriannau ym Mhen-y-bont ar Ogwr? (EAQ0003)

What assessment has the Minister made of the current situation in Ford Europe and its potential effect on the Bridgend Engine Plant? (EAQ0003)

Thank you. I've spoken with Ford UK and also with UK Government Ministers, pressing the case for the Bridgend plant. We'll continue to work closely with Ford to protect the highly skilled jobs and supply chain, as well as look for other high-tech opportunities for the Bridgend site. 

Diolch. Rwyf i wedi siarad gyda Ford UK a chyda Gweinidogion Llywodraeth y DU hefyd, gan ddadlau'r achos dros waith Pen-y-bont ar Ogwr. Byddwn yn parhau i weithio'n agos gyda Ford i warchod y swyddi medrus iawn a'r gadwyn gyflenwi, yn ogystal â chwilio am gyfleoedd uwch-dechnoleg eraill ar gyfer safle Pen-y-bont ar Ogwr.

Could I thank the Minister for his answer? He will understand, of course, that the announcement has caused great uncertainty amongst workers at the Ford plant and their families. Minister, will you commit to monitoring the situation closely, and to work with Ford Europe, with the management and unions at the Bridgend plant, and also with those who represent Bridgend to secure the future of the plant and, of course, its dedicated workforce? 

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb? Bydd yn deall, wrth gwrs, bod y cyhoeddiad wedi achosi ansicrwydd mawr ymhlith gweithwyr yng ngwaith Ford a'u teuluoedd. Gweinidog, a wnewch chi ymrwymo i fonitro'r sefyllfa yn ofalus, ac i weithio gyda Ford Ewrop, gyda'r rheolwyr a'r undebau yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr a hefyd gyda'r rhai sy'n cynrychioli Pen-y-bont ar Ogwr i sicrhau dyfodol y gwaith ac, wrth gwrs, ei weithlu ymroddedig?

Yes, indeed. Can I thank the Member for his question and for his keen interest in this matter, and for the dedication that he's shown to the Bridgend Ford plant? I do commit to monitoring the situation across Europe, but particularly in the UK and at Bridgend. The First Minister will be joining unions tomorrow morning at the Bridgend plant, and following my discussion today with Ford UK, I'm arranging to meet with Graham Hoare, the director of global vehicle evaluation and verification for Ford, to discuss the situation at the Bridgend plant. 

I think what is clear is that the automotive sector is undergoing dramatic and rapid change, and, in the last week, we've seen the impact of that on Ford's decisions in terms of a Europe-wide review, with various decisions to be made over whether to reduce lines in Germany, whether to close a plant in Bordeaux, whether to cease the joint venture agreement in Russia. What makes the Bridgend plant strong in regards to future considerations is that the productivity levels have been improving. There are now very, very good industrial relations at the site and, of course, a new Dragon engine has begun being manufactured. 

As we look to the future and the dramatic change in the automotive sector, I'm confident that as Ford considers hybridising powertrains, the Dragon engine being built new at Bridgend will place that particular site and the loyal, committed, dedicated workers at the forefront of considerations for Ford Europe, as it determines where is most suitable to hybridise future powertrains. 

Gwnaf, yn wir. A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn ac am ei ddiddordeb brwd yn y mater hwn, ac am yr ymroddiad y mae wedi ei ddangos i waith Ford Pen-y-bont ar Ogwr? Ymrwymaf i fonitro'r sefyllfa ledled Ewrop, ond yn y DU ac ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn arbennig. Bydd y Prif Weinidog yn ymuno ag undebau bore yfory yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr, ac ar ôl fy nhrafodaeth heddiw gyda Ford UK, rwy'n trefnu i gyfarfod gyda Graham Hoare, cyfarwyddwr gwerthuso a dilysu cerbydau byd-eang Ford, i drafod y sefyllfa yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr.

Credaf mai'r hyn sy'n eglur yw bod y sector modurol yn mynd trwy newid sylweddol a sydyn, ac, yn yr wythnos ddiwethaf, rwyf i wedi gweld effaith hynny ar benderfyniadau Ford o ran adolygiad Ewrop gyfan, gyda gwahanol benderfyniadau i'w gwneud ynghylch pa un a ddylid lleihau llinellau yn yr Almaen, pa un a ddylid cau gwaith yn Bordeaux, pa un a ddylid dod â'r cytundeb menter ar y cyd yn Rwsia i ben. Yr hyn sy'n gwneud gwaith Pen-y-bont ar Ogwr yn gryf o ran ystyriaethau yn y dyfodol yw bod lefelau cynhyrchiant wedi bod yn gwella. Ceir cysylltiadau diwydiannol da dros ben ar y safle nawr ac, wrth gwrs, dechreuwyd gweithgynhyrchu injan Dragon newydd.

Wrth i ni edrych tuag at y dyfodol a'r newid sylweddol yn y sector modurol, rwy'n ffyddiog wrth i Ford ystyried cynhyrchu trenau pŵer ar sail hybrid, y bydd yr injan Dragon sy'n cael ei hadeiladu o'r newydd ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn rhoi'r safle penodol hwnnw a'r gweithwyr teyrngar, ymroddedig a brwdfrydig yn flaenllaw yn ystyriaethau Ford Ewrop, wrth iddo benderfynu lle sydd fwyaf addas ar gyfer cynhyrchu trenau pŵer ar sail hybrid yn y dyfodol.

Thank you for the response to the question on this. Just a couple of questions from me, based on promises that you made back in 2016. At that point, when Ford was potentially in trouble at that stage, you said that Welsh Government would be prepared to invest in the plant, and I'm glad to hear you praise it yet again for the high level of commitment of the workforce there, but that you would be expecting a minimum of five years of sustainable and secure employment for a specific number of workers there. So, perhaps you can just fill us in a little bit on what support, financially in particular, you have given them in the interim, and whether you're confident that the promises they will have given you—obviously, that finance would have been conditional—whether those promises have been fulfilled. 

You've mentioned that you've been talking about new technology since then, and you've mentioned the Dragon engine; obviously, there's a question mark about the long-term sustainability of that work because of Jaguar Land Rover's announcement—but what other technology, apart from electric cars, have you been talking about? Because one of the considerations I'm sure you've thought of is, of course, that Ford globally is now working in partnership with Volkswagen, and Volkswagen itself already has the infrastructure available to produce electric cars, which, for me, places a question mark over the possibility of Bridgend being used for that. But there are other options; you've probably come across Projekt Grenadier and the potential for off-road vehicle development. Obviously, Jaguar Land Rover has had its problems, but there were huge pre-sales for the Suzuki Jimny announced relatively recently. So, I wonder what kinds of conversations you've had about that, alongside anything to do with electric cars.

And then, finally, from me, when Tata was in trouble, Welsh Government was very keen to talk about the new opportunities it would offer anybody who was made redundant on the back of Tata changes, particularly in retraining. We've already had, for some months now, criticism of Welsh Government because it doesn't have a skills strategy, but I'm hoping that this may have concentrated the mind and that you have some idea of what you might tell Ford plant workers, should they be made redundant, about the training opportunities that they can be offered at this stage. Thank you.

    

Diolch am yr ymateb i'r cwestiwn ar hyn. Dim ond un neu ddau o gwestiynau gennyf fi, yn seiliedig ar addewidion a wnaethoch yn ôl yn 2016. Bryd hynny, pan roedd Ford o bosibl mewn helynt ar y pryd, dywedasoch y byddai Llywodraeth Cymru yn barod i fuddsoddi yn y gwaith, ac rwy'n falch o'ch clywed yn ei ganmol unwaith eto am lefel uchel ymroddiad y gweithlu yno, ond y byddwch chi'n disgwyl o leiaf bum mlynedd o gyflogaeth cynaliadwy a diogel ar gyfer nifer penodol o weithwyr yno. Felly, efallai y gallwch chi roi rhywfaint o wybodaeth i ni am ba gymorth, yn ariannol yn arbennig, yr ydych chi wedi ei roi iddyn nhw yn y cyfamser, a pha un a ydych chi'n ffyddiog bod yr addewidion y byddan nhw wedi eu gwneud i chi—yn amlwg, byddai'r cyllid hwnnw wedi bod yn amodol—pa un a yw'r addewidion hynny wedi eu cadw.

Rydych chi wedi sôn eich bod chi wedi bod yn siarad am dechnoleg newydd ers hynny, ac rydych chi wedi sôn am yr injan Dragon; yn amlwg, mae marc cwestiwn ynghylch cynaliadwyedd hirdymor y gwaith hwnnw oherwydd cyhoeddiad Jaguar Land Rover—ond pa dechnoleg arall, ac eithrio ceir trydan, ydych chi wedi bod yn eu trafod? Oherwydd un o'r ystyriaethau yr wyf i'n siŵr eich bod chi wedi meddwl amdano, wrth gwrs, yw bod Ford yn fyd-eang yn gweithio mewn partneriaeth â Volkswagen erbyn hyn, ac mae gan Volkswagen ei hun eisoes y seilwaith ar gael i gynhyrchu ceir trydan, sydd, i mi, yn codi marc cwestiwn ynghylch y posibilrwydd o ddefnyddio Pen-y-bont ar Ogwr ar gyfer hynny. Ond ceir dewisiadau eraill; mae'n debyg eich bod chi'n gyfarwydd â'r Projekt Grenadier a'r potensial ar gyfer datblygu cerbydau oddi ar y ffordd. Yn amlwg, mae Jaguar Land Rover wedi dioddef problemau, ond roedd gwerthiannau ymlaen llaw enfawr o'r Suzuki Jimny a gyhoeddwyd yn gymharol ddiweddar. Felly, tybed pa fathau o sgyrsiau ydych chi wedi eu cael am hynny, ynghyd ag unrhyw beth i'w wneud â cheir trydan.

Ac yna, yn olaf, gennyf i, pan oedd Tata mewn trafferthion, roedd Llywodraeth Cymru yn awyddus iawn i siarad am y cyfleoedd newydd y byddai'n eu cynnig i unrhyw un a fyddai'n cael ei ddiswyddo yn sgil newidiadau Tata, yn enwedig o ran ailhyfforddi. Rydym ni eisoes wedi cael beirniadaeth, ers rhai misoedd bellach, o Lywodraeth Cymru gan nad oes ganddi strategaeth sgiliau, ond rwy'n gobeithio efallai fod hyn wedi canolbwyntio'r meddwl a bod gennych chi ryw syniad o'r hyn y gallwch chi ei ddweud wrth weithwyr gwaith Ford, pe bydden nhw'n cael eu diswyddo, am y cyfleoedd hyfforddi y gellir eu cynnig iddyn nhw ar hyn o bryd. Diolch.

14:05

Can I thank Suzy Davies for her questions? There are a number of important points and potential products, particularly powertrains, that could be considered in the years to come for the Bridgend site. First of all, in terms of conditions that are attached to support from Welsh Government, of course, the Dragon engine was brought to Bridgend as a consequence of support offered by the Welsh Government, and conditions attached to that support in terms of the security of work for five years minimum will stand. The Dragon engine actually is a safe and secure engine because it can be hybridised. Within the new product cycle that Ford are looking at, it's hybridisation rather than a complete move immediately to full electrification of powertrains that would be their priority. That's why I think the Dragon engine actually is probably one of the most attractive products that they currently produce, to hybridise for a global market.

What we want to do is ensure that hybridisation of the Dragon engine comes first, before other powertrains, and that that work is carried out in Bridgend. There is, of course, potential for increasing capacity with regard to the Dragon engine. At the moment, about 125,000 units are being manufactured. It could increase to 250,000 units. There is a question mark over Ford's operations in Russia. If Russia were to be taken out of the equation, then that would clearly give a huge opportunity to increase production of the Dragon engine at the Bridgend plant. These are all factors that are currently in motion that we are monitoring and that we are clearly trying to influence with a view to making sure that we get the best outcome for Bridgend.

The Member rightly raised the question of what support can be given to workers affected by any decision by a company to reduce head-count numbers. In terms of the support that we can offer, clearly we would seek to deploy the same sort of support that was offered to Tata workers, primarily through our employability plan and with a special regard to the new Working Wales suite of interventions to make sure that people can be trained up with new skills if necessary to get them straight back into work or signposted to immediate opportunities already within the sector that they are specialists in.

The Member also raised perhaps the most important potential project for the site—it's actually project Seagull. 'Grenadier' is the product name that has been attached to the rugged 4x4 off-roader. This is a potential investment by Ineos. Welsh Government has worked tirelessly in collaboration with Ford and Ineos to ensure that we are best placed to secure that investment. If we bring production of that vehicle to Bridgend, it will provide work for hundreds upon hundreds of people and potentially thousands in the supply chain. A decision will be made next month. The big question is whether Wales can win that contract ahead of one other site in Europe as we leave the EU. It will perhaps be the biggest test of whether the Welsh economy can withstand the challenge of Brexit that we will face in the coming months ahead. 

A gaf i ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau? Ceir nifer o bwyntiau pwysig a chynhyrchion posibl, yn enwedig trenau pŵer, y gellid eu hystyried yn y blynyddoedd i ddod ar gyfer safle Pen-y-bont ar Ogwr. Yn gyntaf oll, o ran amodau sydd ynghlwm wrth gymorth gan Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, daethpwyd ag injan Dragon i Ben-y-bont ar Ogwr o ganlyniad i'r cymorth a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru, a bydd yr amodau sydd ynghlwm wrth y cymorth hwnnw o ran diogelwch gwaith am o leiaf pum mlynedd yn sefyll. Mae injan Dragon yn injan ddiogel mewn gwirionedd gan fod modd ei chynhyrchu ar sail hybrid. O fewn y cylch cynhyrchion newydd y mae Ford yn eu hystyried, cynhyrchu ar sail hybrid yn hytrach na symud yn llwyr at drydaneiddio trenau pŵer yn llawn ar unwaith fyddai eu blaenoriaeth. Dyna pam rwy'n credu ei bod hi'n debyg mai injan Dragon yw un o'r cynhyrchion mwyaf deniadol y maen nhw'n eu cynhyrchu ar hyn o bryd mewn gwirionedd, i'w chynhyrchu ar sail hybrid ar gyfer marchnad fyd-eang.

Yr hyn yr ydym ni eisiau ei wneud yw sicrhau bod cynhyrchu'r injan Dragon ar sail hybrid yn dod gyntaf, cyn trenau pŵer eraill, a bod y gwaith hwnnw yn cael ei wneud ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae potensial, wrth gwrs, i gynyddu capasiti o ran yr injan Dragon. Mae oddeutu 125,000 yn cael eu gweithgynhyrchu ar hyn o bryd. Gallai hyn gynyddu i 250,000 o unedau. Ceir marc cwestiwn ynghylch gweithrediadau Ford yn Rwsia. Pe byddai Rwsia yn cael ei chymryd allan o'r drafodaeth, yna byddai hynny'n amlwg yn rhoi cyfle enfawr i gynyddu cynhyrchiant injan Dragon yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr. Mae'r rhain i gyd yn ffactorau sydd ar y gweill ar hyn o bryd yr ydym ni'n eu monitro, ac yr ydym ni'n amlwg yn ceisio dylanwadu arnyn nhw gyda'r bwriad o wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y canlyniad gorau i Ben-y-bont ar Ogwr.

Cododd yr Aelod, a hynny'n gwbl briodol, y cwestiwn o ba gymorth y gellir ei roi i weithwyr sy'n cael eu heffeithio gan unrhyw benderfyniad gan gwmni i leihau nifer y gweithwyr. O ran y cymorth y gallwn ni ei gynnig, yn amlwg byddem ni'n ceisio defnyddio'r un math o gymorth a gynigiwyd i weithwyr Tata, yn bennaf drwy ein cynllun cyflogadwyedd a chyda sylw arbennig i gyfres newydd Cymru'n Gweithio o ymyraethau i wneud yn siŵr y gellir hyfforddi pobl mewn sgiliau newydd os oes angen i'w cael yn syth yn ôl i mewn i waith neu eu cyfeirio at gyfleoedd uniongyrchol sydd eisoes yn y sector y maen nhw'n arbenigwyr ynddo.

Cododd yr Aelod hefyd y prosiect posibl pwysicaf efallai ar gyfer y safle—prosiect Seagull yw hwn mewn gwirionedd. 'Grenadier' yw enw'r cynnyrch a roddwyd i'r cerbyd oddi ar y ffordd 4x4 gerwin. Buddsoddiad posibl gan Ineos yw hwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n ddiflino ar y cyd â Ford ac Ineos i sicrhau ein bod ni yn y sefyllfa orau i sicrhau'r buddsoddiad hwnnw. Os byddwn ni'n dod â chynhyrchiant y cerbyd hwnnw i Ben-y-bont ar Ogwr, bydd yn cynnig gwaith i gannoedd ar gannoedd o bobl a miloedd yn y gadwyn gyflenwi o bosibl. Bydd penderfyniad yn cael ei wneud y mis nesaf. Y cwestiwn mawr yw a all Cymru ennill y contract hwnnw o flaen un safle arall yn Ewrop wrth i ni adael yr UE. Efallai mai hwn fydd y prawf mwyaf o ba un a all economi Cymru wrthsefyll yr her Brexit y byddwn yn ei wynebu yn ystod y misoedd sydd i ddod.

Can I also express my deep concern at this announcement and what it means for both the workforce at Bridgend and also the wider Welsh economy? Can I also seek assurances from Welsh Government that you will leave no stone unturned in seeking a new future for the plant at Bridgend? Can I also seek assurances about the use of public funds—both money that has already been invested at Ford Bridgend and also public funds that may need to be invested in future, considering the uncertainty that has surrounded the Ford Bridgend plant at various points over the past few years? And also, can I suggest that is it perhaps not time, considering the seriousness of the situation we face at Bridgend and elsewhere, that a major summit is convened to look at some of the threats that we face in the Welsh economy, not just the announcement at Ford Bridgend but also the deep uncertainty surrounding Wylfa, an issue I hope to be able to raise with the Minister later today or this week, plus the threats in the longer term, perhaps, to Airbus at Broughton, due to Brexit, and indeed the wider issues linked to our planned departure from the European Union?

A gaf innau hefyd fynegi fy mhryder dwys ynghylch y cyhoeddiad hwn a'r hyn y mae'n ei olygu i'r gweithlu ym Mhen-y-bont ar Ogwr a hefyd i economi ehangach Cymru? A gaf i hefyd ofyn am sicrwydd gan Lywodraeth Cymru y byddwch chi'n troi pob carreg bosibl wrth geisio sicrhau dyfodol newydd i'r gwaith ym Mhen-y-bont ar Ogwr? A gaf i hefyd ofyn am sicrwydd ynghylch y defnydd o arian cyhoeddus—arian a fuddsoddwyd eisoes yn Ford Pen-y-bont ar Ogwr yn ogystal ag arian cyhoeddus y gallai fod angen ei fuddsoddi yn y dyfodol, o ystyried yr ansicrwydd sydd wedi bod yn gysylltiedig â gwaith Ford Pen-y-bont ar Ogwr ar wahanol adegau dros y blynyddoedd diwethaf? A hefyd, a gaf i awgrymu ei bod hi efallai'n amser, o ystyried difrifoldeb y sefyllfa yr ydym ni'n ei hwynebu ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac mewn mannau eraill, i drefnu uwchgynhadledd fawr i ystyried rhai o'r bygythiadau yr ydym ni'n eu hwynebu yn economi Cymru, nid yn unig y cyhoeddiad yn Ford Pen-y-bont ar Ogwr ond hefyd yr ansicrwydd mawr ynghylch Wylfa, mater yr wyf i'n gobeithio gallu ei godi gyda'r Gweinidog yn ddiweddarach heddiw neu yr wythnos hon, yn ogystal â'r bygythiadau yn y tymor hwy, efallai, i Airbus ym Mrychdyn, oherwydd Brexit, ac yn wir y materion ehangach sy'n gysylltiedig â'n hymadawiad arfaethedig o'r Undeb Ewropeaidd?

14:10

Well, can I thank the Member for his questions and say that it's largely as a consequence of the support that the Welsh Government has been able to provide over many years and the public-private collaboration that we've seen between Ford and the Welsh Government that the site is still in Bridgend, alive and well, producing some of the world's most cutting-edge engines? And we stand ready to support further production at the Bridgend plant, and we are certainly keen to ensure that further investment is secured for the area. Indeed, the investment that we could be looking at from Ineos amounts to many hundreds of millions of pounds, and that would be a huge win for the Welsh economy if we can secure it next month.

The Welsh Automotive Forum acts as a very important forum for horizon-scanning of trends and emerging technologies and for advising Government on the situation that the sector is currently positioned in and also the potential challenges and opportunities that are coming down the line. The forum continues to do excellent work in advising Ministers, both here in the Welsh Government and in the UK Government. And in terms of working together—if you like, a summit to assess future trends and opportunities and challenges—well, I can tell Members that a working group had already been established prior to this week's news to look at what the potential opportunities are, particularly for Ford in Bridgend in the context of a rapidly changing automotive sector.

I can also assure the Member that, with regard to other major projects that there is considerable speculation over at the moment, I have asked for the North Wales Economic Ambition Board to convene urgently, and I'm keen to meet with the ambition board to discuss the decision that Hitachi is due to make on Thursday. It's my intention to be in north Wales on Thursday, ready to meet with the economic ambition board, if all stakeholders and local authority leaders are available. If that can't take place immediately after the decision taken by Hitachi, then I will be asking for that board to be convened at the earliest opportunity.

I spoke with UK Government Ministers today about the situation at Wylfa. I also spoke with Horizon. I think that what's pretty clear is that the Prime Minister let Wales down, I'm afraid, last week in failing to raise this crucially important matter with the Japanese Prime Minister and with key stakeholders in Japan. The Prime Minister said that this was solely a commercial matter for Hitachi. That is not true—that is not true. This project is something that the UK Government is willing to take a £5 billion-stake in. It could provide up to 10 per cent of the UK's energy. It could provide hundreds upon hundreds of incredibly valuable jobs for generations to come. It is not purely a commercial matter for Hitachi. This is about securing our security over energy, and it's about securing the economy of north Wales, Wales and beyond.

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau a dweud mai o ganlyniad i raddau helaeth i'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu ei ddarparu dros flynyddoedd lawer a'r cydweithrediad cyhoeddus-preifat yr ydym ni wedi ei weld rhwng Ford a Llywodraeth Cymru y mae'r safle yn dal i fodoli ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yn fyw ac yn iach, yn cynhyrchu rhai o injans mwyaf arloesol y byd? Ac rydym ni'n sefyll yn barod i gefnogi mwy o gynhyrchu yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr, ac rydym ni'n sicr yn awyddus i sicrhau bod buddsoddiad pellach yn cael ei sicrhau ar gyfer yr ardal. Mewn gwirionedd, mae'r buddsoddiad y gallem ni fod yn edrych arno gan Ineos yn swm o gannoedd o filiynau o bunnoedd, a byddai honno'n fuddugoliaeth enfawr i economi Cymru os gallwn ni ei sicrhau fis nesaf.

Mae Fforwm Modurol Cymru yn gweithredu fel fforwm pwysig iawn ar gyfer sganio'r gorwel ar gyfer tueddiadau a thechnolegau sy'n dod i'r amlwg ac i gynghori'r Llywodraeth ar y sefyllfa y mae'r sector ynddi ar hyn o bryd a hefyd yr heriau a'r cyfleoedd posibl sy'n dod yn ddiweddarach. Mae'r fforwm yn parhau i wneud gwaith rhagorol o ran cynghori Gweinidogion, yma yn Llywodraeth Cymru ac yn Llywodraeth y DU. Ac o ran cydweithio—os hoffech chi, uwchgynhadledd i asesu tueddiadau yn y dyfodol a chyfleoedd a heriau—wel, gallaf ddweud wrth yr Aelodau bod gweithgor eisoes wedi ei sefydlu cyn newyddion yr wythnos hon i ystyried beth yw'r cyfleoedd posibl, yn enwedig ar gyfer Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr yng nghyd-destun sector modurol sy'n newid yn gyflym.

Gallaf hefyd sicrhau'r Aelod, o ran prosiectau mawr bod cryn ddyfalu yn eu cylch ar hyn o bryd, fy mod i wedi gofyn i Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru ymgynnull ar frys, ac rwy'n awyddus i gyfarfod â'r bwrdd uchelgais i drafod y penderfyniad y disgwylir i Hitachi ei wneud ddydd Iau. Rwy'n bwriadu bod yn y gogledd ddydd Iau, yn barod i gyfarfod â'r bwrdd uchelgais economaidd, os yw'r holl randdeiliaid ac arweinwyr awdurdodau lleol ar gael. Os na all hynny ddigwydd yn syth ar ôl y penderfyniad a wneir gan Hitachi, yna byddaf yn gofyn i'r bwrdd hwnnw gael ei ymgynnull ar y cyfle cyntaf.

Cefais sgwrs gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU heddiw am y sefyllfa yn Wylfa. Siaradais â Horizon hefyd. Credaf mai'r hyn sy'n weddol eglur yw bod Prif Weinidog y DU wedi gwneud tro gwael â Chymru, mae gen i ofn, yr wythnos diwethaf trwy fethu â chodi'r mater hollbwysig hwn gyda Phrif Weinidog Japan a chyda rhanddeiliaid allweddol yn Japan. Dywedodd y Prif Weinidog mai mater masnachol i Hitachi yn unig oedd hwn. Nid yw hynny'n wir—nid yw hynny'n wir. Mae'r prosiect hwn yn rhywbeth y mae Llywodraeth y DU yn barod i gymryd cyfran gwerth £5 biliwn ynddo. Gallai ddarparu hyd at 10 y cant o ynni y DU. Gallai ddarparu cannoedd ar gannoedd o swyddi hynod werthfawr am genedlaethau i ddod. Nid mater cwbl fasnachol i Hitachi yw hyn. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau ein sicrwydd o ran ynni, ac mae'n ymwneud â sicrhau economi gogledd Cymru, Cymru a thu hwnt.

The Minister has given us some degree of optimism, certainly in the respect that, again, the Welsh Government is making sure that it stands by Ford Bridgend, which it has done over many, many years. As to why Ford has been a success, its two biggest strengths are (1) the Welsh Government standing with it, but paramount the skilled, committed, highly motivated workforce, which have adapted previously to challenging circumstances and to change, and they've come through in difficult times and have put this company, year after year, back on its feet and doing very well. And it's doing well at the moment, even though it has declines in some production lines.

Much of this does rely on Ford Europe and their decisions, but I think it's helpful that the Welsh Government is signalling that it is there to help in any way it possibly can. Could I ask what role, if any, there is for the UK Government as well? Because the worry would always be that we'd want the UK Government to be here, equally standing as strong as the Welsh Government is, knowing the regional importance of this not only in the constituency of Bridgend and Ogmore, but in the wider supply chain throughout south Wales and, indeed, up into the Midlands as well, and into north Wales. So, we want to know that the UK Government can also play a role and doesn't see this in any way as a threat to other parts of the UK. It is of paramount importance to the regional economy in south Wales.

Mae'r Gweinidog wedi rhoi rhywfaint o galondid i ni, yn sicr o'r safbwynt bod Llywodraeth Cymru, unwaith eto, yw gwneud yn siŵr ei bod y sefyll yn gadarn y tu ôl i Ford Pen-y-bont ar Ogwr, fel y mae wedi ei wneud ers blynyddoedd lawer iawn. O ran pam mae Ford wedi bod yn llwyddiant, ei ddau gryfder mwyaf yw (1) Llywodraeth Cymru yn sefyll ochr yn ochr ag ef, ond yn bennaf y gweithlu medrus, ymroddedig, hynod frwdfrydig, sydd wedi addasu o'r blaen i amgylchiadau anodd ac i newid, ac maen nhw wedi dod drwy gyfnodau anodd ac wedi rhoi'r cwmni hwn, flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn ôl ar ei draed a gwneud yn dda iawn. Ac mae'n gwneud yn dda ar hyn o bryd, er bod ganddo ddirywiad mewn rhai llinellau cynhyrchu.

Mae llawer o hyn yn dibynnu ar Ford Ewrop a'u penderfyniadau nhw, ond rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol bod Llywodraeth Cymru yn nodi ei bod yno i helpu mewn unrhyw ffordd bosibl. A gaf i ofyn pa swyddogaeth, os o gwbl, sydd i Lywodraeth y DU hefyd? Oherwydd y pryder bob amser fyddai y byddem ni eisiau i Lywodraeth y DU fod yma, yn sefyll yr un mor gadarn ag y mae Llywodraeth Cymru, gan wybod pwysigrwydd rhanbarthol hyn nid yn unig yn etholaeth Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr, ond yn y gadwyn gyflenwi ehangach ar draws de Cymru ac, yn wir, i fyny i ganolbarth Lloegr hefyd, ac i ogledd Cymru. Felly, rydym ni eisiau gwybod y gall Llywodraeth y DU chwarae rhan hefyd ac nad yw'n gweld hyn mewn unrhyw ffordd fel bygythiad i rannau eraill o'r DU. Mae'n hollbwysig i'r economi ranbarthol yn ne Cymru.

14:15

Well, can I thank Huw Irranca-Davies for his question? There are, of course, a number of areas that the UK Government could be of great assistance in right now. First of all, Brexit is a factor that needs to be considered. Because of sterling weakness, there's been impact to the tune of £600 million on Ford UK's turnover. That, in turn, of course, has affected profitability. Secondly, there is a role that the UK Government can play in ensuring that Ineos decides to invest in the UK rather than continental Europe, thereby providing a huge number of highly paid jobs for well-skilled people. And thirdly, there is a role for the UK Government, and in particular the UK industrial strategy, in promoting opportunities for Welsh research institutions and, crucially, Welsh businesses to take full advantage of some of the grand challenges. I'm thinking, in particular, of the Faraday challenge. I know that the Member has shown a great interest in the potential production of batteries for vehicles at the Ford Bridgend site. At the moment, what is quite clear from industry is that the production of batteries within the UK for the automotive sector could only take place if there is collaboration between manufacturers and with a significant degree of assistance from UK Government. I know that this is an area of work that the Secretary of State for Business, Energy and Industrial Strategy, Greg Clark, is very interested in and very committed to, and my call on UK Government would be to engage as much as possible for Welsh companies and Welsh research institutions to make sure that we get maximum benefit from the Faraday challenge and the industrial strategy as a whole.

Wel, a gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am ei gwestiwn? Mae nifer o feysydd, wrth gwrs, y gallai Llywodraeth y DU fod o gymorth mawr ynddyn nhw ar hyn o bryd. Yn gyntaf oll, mae Brexit yn ffactor y mae angen ei ystyried. Oherwydd gwendid sterling, bu effaith o £600 miliwn ar drosiant Ford UK. Mae hynny, yn ei dro, wrth gwrs, wedi effeithio ar broffidioldeb. Yn ail, mae rhan y gall Llywodraeth y DU ei chwarae o ran sicrhau bod Ineos yn penderfynu buddsoddi yn y DU yn hytrach nag yn Ewrop gyfandirol, gan ddarparu drwy hynny nifer enfawr o swyddi â chyflogau da i bobl fedrus. Ac yn drydydd, mae rhan i Lywodraeth y DU, a strategaeth ddiwydiannol y DU yn benodol, ei chwarae o ran hybu cyfleoedd i sefydliadau ymchwil Cymru ac, yn hollbwysig, i fusnesau Cymru fanteisio i'r eithaf ar rai o'r heriau mawr. Rwy'n meddwl, yn arbennig, am her Faraday. Gwn fod yr Aelod wedi dangos diddordeb mawr ym mhotensial cynhyrchu batris ar gyfer cerbydau ar safle Ford Pen-y-bont ar Ogwr. Ar hyn o bryd, yr hyn sy'n gwbl eglur gan ddiwydiant yw na allai cynhyrchu batris yn y DU ar gyfer y sector modurol ddigwydd oni bai bod cydweithrediad rhwng gweithgynhyrchwyr a chyda chryn dipyn o gymorth gan Lywodraeth y DU. Gwn fod hwn yn un maes gwaith y mae gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, Greg Clark, ddiddordeb mawr ynddo ac y mae'n ymroddedig iawn iddo, ac rwyf yn galw ar Lywodraeth y DU i ymgysylltu cymaint â phosibl dros gwmnïau Cymru a sefydliadau ymchwil Cymru i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y budd mwyaf posibl o her Faraday a'r strategaeth ddiwydiannol yn ei chyfanrwydd.

2. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
2. Questions to the First Minister

Yr eitem nesaf yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, a'r cwestiwn cyntaf, Lynne Neagle.

The next item is questions to the First Minister, and the first question is from Lynne Neagle.

Iechyd Emosiynol a Meddyliol Plant a Phobl Ifanc
The Emotional and Mental Health of Children and Young People

1. Sut y bydd y Prif Weinidog yn sicrhau y rhoddir blaenoriaeth i iechyd emosiynol a meddyliol plant a phobl ifanc drwy gydol tymor y Cynulliad hwn? OAQ53224

1. How will the First Minister ensure that the emotional and mental health of children and young people is prioritised for the duration of this Assembly term? OAQ53224

Llywydd, the Government announced yesterday that a further £7.1 million will be invested from April of this year to support the emotional and mental health of our children and young people. This commitment underpins our response to the recommendations contained in the 'Mind over Matter' report.

Llywydd, cyhoeddodd y Llywodraeth ddoe y byddai £7.1 miliwn arall yn cael ei fuddsoddi o fis Ebrill eleni i gynorthwyo iechyd emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc. Mae'r ymrwymiad hwn yn sail i'n hymateb i'r argymhellion a geir yn yr adroddiad 'Cadernid Meddwl'.

Thank you, First Minister, and I was delighted to hear about that extra £7.1 million that was announced yesterday. As you'll be aware, 'Mind over Matter' enjoys strong cross-party support, and I believe that it sets out a clear road map for transforming the emotional and mental health of our children and young people. That said, I'm under no illusions about the scale of the challenge we face, and a particular concern is the rise in the number of young people dying by suicide in Wales and an overall rise in the suicide rate of 12 per cent that goes against the trend of a reduction in the number of suicides in the rest of the UK.

Would the First Minister agree with me that if we are to stem that trend, investing in the emotional and mental health of our children and young people is absolutely crucial? And what assurances can you give that some of this extra money—a good chunk of this extra money—will be directed at the early intervention and prevention that is advocated by 'Mind over Matter'?

Diolch, Prif Weinidog, ac roeddwn i'n falch iawn o glywed am y £7.1 miliwn ychwanegol hwnnw a gyhoeddwyd ddoe. Fel y byddwch chi'n ymwybodol, mae cefnogaeth drawsbleidiol gref i 'Cadernid Meddwl', ac rwy'n credu ei fod yn cyflwyno map ffordd eglur ar gyfer gweddnewid iechyd emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc. Wedi dweud hynny, nid wyf i o dan unrhyw gamargraff ynghylch maint yr her a wynebwn, ac un pryder arbennig yw'r cynnydd i nifer y bobl ifanc sy'n marw drwy hunanladdiad yng Nghymru a chynnydd cyffredinol i'r gyfradd hunanladdiad o 12 y cant sy'n mynd yn groes i'r tueddiad o ostyngiad i nifer yr achosion o hunanladdiad yng ngweddill y DU.

A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod buddsoddi yn iechyd emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc yn hollbwysig os ydym ni'n mynd i atal y duedd honno? A pha sicrwydd allwch chi ei roi y bydd rhywfaint o'r arian ychwanegol hwn—cyfran sylweddol o'r arian ychwanegol hwn—yn cael ei chyfeirio at y camau ymyrraeth gynnar ac atal a argymhellir gan 'Cadernid Meddwl'?

I thank Lynne Neagle for that supplementary question and thank her for the work that she has led, through the committee, which has been so widely supported across the Assembly Chamber. She will know that a whole series of actions are being taken forward, in which she herself is playing a direct part, for example, through the ministerial task and finish group on the report, and further actions that will happen through others, including young people themselves, who we want to make sure we involve directly in the way that these services are developed in the future, because those young people make exactly the point that Lynne Neagle made in closing there—that when they are going through the tough times that are often involved in growing up, what they want is a response that recognises that. They don't want a mental health response; they want a response that any young person would be able to use. It's why we've provided, as we'll hear later on this afternoon, an extra £2.5 million next year for the youth service, so that it can play its part as a universal service, making sure that there are adults available that young people facing difficult times in their lives can meet and can explore and be provided with the help that they need.

As far as suicide is concerned, of course we are right to be concerned when there is any adverse change in the numbers of suicides, particularly amongst young people here in Wales. The numbers do fluctuate from year to year. This year's fluctuation was small numerically and not statistically significant, but 'Talk to me 2' and the other actions we are taking in this field remain central to making sure that we have a response that matches the challenge that young people face in their lives.

Diolchaf i Lynne Neagle am y cwestiwn atodol yna a diolchaf iddi am y gwaith y mae hi wedi ei arwain, drwy'r pwyllgor, a gefnogwyd mor eang ar draws Siambr y Cynulliad. Bydd yn gwybod bod cyfres gynhwysfawr o gamau gweithredu yn cael eu cymryd, y mae hi ei hun yn chwarae rhan uniongyrchol ynddynt, er enghraifft, drwy'r grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol ar yr adroddiad, a chamau gweithredu pellach a fydd yn digwydd drwy eraill, gan gynnwys pobl ifanc eu hunain, yr ydym ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod yn cael eu cynnwys yn uniongyrchol yn y ffordd y caiff y gwasanaethau hyn eu datblygu yn y dyfodol, oherwydd mae'r bobl ifanc hyn yn gwneud yr union bwynt a wnaeth Lynne Neagle wrth gloi yn y fan yna—sef mae'r hyn y maen nhw ei eisiau pan fyddan nhw'n mynd drwy'r cyfnodau anodd sy'n aml yn codi wrth dyfu i fyny, yw ymateb sy'n cydnabod hynny. Nid ydyn nhw eisiau ymateb iechyd meddwl; maen nhw eisiau ymateb y byddai unrhyw berson ifanc yn gallu ei ddefnyddio. Dyna pam yr ydym ni wedi darparu, fel y byddwn yn clywed yn ddiweddarach y prynhawn yma, £2.5 miliwn ychwanegol y flwyddyn nesaf ar gyfer y gwasanaeth ieuenctid, fel y gall chwarae ei ran fel gwasanaeth cyffredinol, gan wneud yn siŵr bod oedolion ar gael y gall pobl ifanc sy'n wynebu cyfnodau anodd yn eu bywydau gyfarfod â nhw ac archwilio a chael y cymorth sydd ei angen arnynt.

Cyn belled ag y mae hunanladdiad yn y cwestiwn, rydym ni'n iawn i fod yn bryderus, wrth gwrs, pan fydd unrhyw newid andwyol i nifer yr achosion o hunanladdiad, yn enwedig ymhlith pobl ifanc yma yng Nghymru. Mae'r niferoedd yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn. Roedd amrywiad eleni yn fach o ran niferoedd ac nid yw'n arwyddocaol yn ystadegol, ond mae 'Siarad â fi 2' a'r camau eraill yr ydym ni'n eu cymryd yn y maes hwn yn parhau i fod yn ganolog i wneud yn siŵr bod gennym ni ymateb sy'n cyfateb i'r her y mae  pobl ifanc yn ei hwynebu yn eu bywydau.

14:20

First Minister, I join you in commending the work of Lynne Neagle and her committee, which I think has been key in this area. Can I highlight the increasing pressures caused by internet use, particularly social media? Children in the UK now spend more time on the internet than any other country apart from Chile in the Organisation for Economic Co-operation and Development, and we are way above the average of the OECD. I think these are causing pressures that a lot of other people, like parents and teachers, are possibly unaware of. And I'm afraid we are now seeing some extreme events as well as a result of this, sometimes. So, we really need to ensure that we have a good policy in giving our young people the sort of assistance they need to use these wonderful new tools responsibly.

Prif Weinidog, ymunaf â chi i ganmol gwaith Lynne Neagle a'i phwyllgor, sydd wedi bod yn allweddol yn y maes hwn. A gaf i dynnu sylw at y pwysau cynyddol a achosir gan ddefnyddio'r rhyngrwyd, yn enwedig y cyfryngau cymdeithasol? Mae plant yn y DU yn treulio mwy o amser ar y rhyngrwyd erbyn hyn nag unrhyw wlad arall ar wahân i Chile yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac rydym ni ymhell uwchlaw cyfartaledd y Sefydliad. Rwy'n credu bod y rhain yn achosi pwysau nad oes llawer o bobl eraill, fel rhieni ac athrawon, yn ymwybodol ohonynt o bosibl. Ac mae gen i ofn ein bod ni'n gweld rhai digwyddiadau eithafol hefyd erbyn hyn, o ganlyniad i hyn, weithiau. Felly, mae wir angen i ni sicrhau bod gennym ni bolisi da ar gyfer rhoi'r math o gymorth i'n pobl ifanc sydd ei angen arnynt i ddefnyddio'r teclynnau newydd ardderchog hyn mewn modd cyfrifol.

I thank the Member for that additional question, because he's right that we need to think about how we explain the surge of mental health concerns amongst young people that are reported in Wales, but also across the United Kingdom as a whole, and to try to identify those factors in contemporary circumstances that might help us to explain that phenomenon. Every age faces new challenges of a sort that young people have to absorb. You can go back 150 years to find newspaper accounts of how penny dreadfuls made available to children through circulating libraries were making a difference in the lives of young people, and you see that right through the ages, whether it's the onset of cinema or radio or television or, in our own time, as the Member has said, the internet. But the internet is a different phenomenon in many ways. When used badly, it has an insidious ability to enter the lives of young people and to cause them anxiety and distress. So, of course, we have to make sure that the way in which we shape our policies takes account of new factors and new phenomena of the sort the Member pointed to. 

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ychwanegol yna, oherwydd mae e'n iawn bod angen i ni feddwl am sut yr ydym ni'n esbonio'r ymchwydd o bryderon iechyd meddwl ymhlith pobl ifanc yr adroddir amdanynt yng Nghymru, ond hefyd ar draws y Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd, ac i geisio nodi'r ffactorau hynny mewn amgylchiadau cyfoes a allai ein helpu ni i esbonio'r ffenomen honno. Mae bob oed yn wynebu heriau newydd o'r fath y mae'n rhaid i bobl ifanc ymdrin â nhw. Gallwch fynd yn ôl 150 o flynyddoedd a dod o hyd i adroddiadau papur newydd ar sut yr oedd penny dreadfuls a oedd ar gael i blant trwy lyfrgelloedd symudol yn gwneud gwahaniaeth ym mywydau pobl ifanc, ac rydych chi'n gweld hynny ar hyd yr oesoedd, pa un a yw'n ddyfodiad sinema neu radio neu deledu neu, yn ein hamser ein hunain, fel y dywedodd yr Aelod, y rhyngrwyd. Ond mae'r rhyngrwyd yn ffenomen wahanol mewn sawl ffordd. Pan fydd yn cael ei defnyddio'n wael, mae ganddi allu llechwraidd i ddod i mewn i fywydau pobl ifanc ac i beri gorbryder a gofid iddyn nhw. Felly, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y ffordd yr ydym ni'n llunio ein polisïau yn cymryd i ystyriaeth ffactorau newydd a ffenomena newydd o'r math y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw .

Trefniadau Diogelwch ym Maes Awyr Caerdydd
Security Arrangements at Cardiff Airport

2. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am drefniadau diogelwch ym Maes Awyr Caerdydd? OAQ53165

2. Will the First Minister make a statement on security arrangements at Cardiff Airport? OAQ53165

I thank the Member for the question. The management team at Cardiff Airport monitors security arrangements actively and regularly. They work with local residents and South Wales Police, as well as promoting safety campaigns with airport passengers. Vigilance and awareness in and around the airfield is a shared responsibility amongst all connected to it.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae'r tîm rheoli ym Maes Awyr Caerdydd yn monitro trefniadau diogelwch yn weithredol ac yn rheolaidd. Maen nhw'n gweithio gyda thrigolion lleol a Heddlu De Cymru, yn ogystal â hyrwyddo ymgyrchoedd diogelwch ymhlith teithwyr yn y maes awyr. Mae gwyliadwriaeth ac ymwybyddiaeth yn y maes awyr a'r cyffiniau yn gyfrifoldeb a rennir ymhlith pawb sy'n gysylltiedig ag ef.

Can I thank the First Minister for his answer? Following the recent drone-related disruption at both Gatwick and Heathrow airports, and, of course, the incident on the Severn crossing bridge, will the First Minister outline what measures he has taken to ensure that Wales has a strategy in place to minimise the disruption caused to vital Welsh infrastructure in the event of future inappropriate drone use?

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb? Yn dilyn y tarfu diweddar yn gysylltiedig â dronau ym meysydd awyr Gatwick a Heathrow, ac, wrth gwrs, y digwyddiad ar bont croesfan Hafren, a wnaiff y Prif Weinidog amlinellu pa fesurau y mae wedi eu cymryd i sicrhau bod gan Gymru strategaeth ar waith i sicrhau bod y tarfu a achosir i seilwaith hanfodol Cymru cyn lleied â phosibl mewn achos o ddefnydd amhriodol o ddrôn yn y dyfodol?

I thank the Member for that supplementary question. Specifically at Cardiff Airport, there is an airport watch group. It involves local residents, but also those people with a particular interest in aviation who are regular visitors to the airport. They are part of a group that the police work with in order to make sure that there is good intelligence available and easily collected about activity at the airport. And there is a drone code campaign—again, specifically at Cardiff Airport. It provides a 24-hour dedicated help telephone number for members of the public, who are able to report any suspicious drone activity. So, Cardiff Airport is well aware of the issues and it has measures already in place. Of course, we work closely with the UK Government as well. We responded to its 'Taking flight' consultation, and we hope that the promised Bill, which is due to be published in February and that will put into place new measures on a UK-wide basis—we hope that that Bill will be produced and that it will take the necessary measures to assist in addressing this phenomenon. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Yn benodol ym Maes Awyr Caerdydd, ceir grŵp gwylio maes awyr. Mae'n cynnwys trigolion lleol, ond hefyd y bobl hynny sydd â diddordeb arbennig mewn awyrennau sy'n ymwelwyr rheolaidd â'r maes awyr. Maen nhw'n rhan o grŵp y mae'r heddlu'n gweithio ag ef i wneud yn siŵr bod gwybodaeth dda ar gael ac yn hawdd ei chasglu am weithgarwch yn y maes awyr. A cheir ymgyrch cod dronau—unwaith eto, yn benodol ym Maes Awyr Caerdydd. Mae'n darparu rhif ffôn cymorth 24-awr penodedig ar gyfer aelodau'r cyhoedd, sy'n gallu hysbysu am unrhyw weithgarwch dronau amheus. Felly, mae Maes Awyr Caerdydd yn ymwybodol iawn o'r problemau ac mae ganddo fesurau ar waith eisoes. Wrth gwrs, rydym ni'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU hefyd. Darparwyd ymateb gennym i'w hymgynghoriad 'Taking flight', ac rydym ni'n gobeithio y bydd y Bil a addawyd, y disgwylir iddo gael ei gyhoeddi ym mis Chwefror ac a fydd yn rhoi mesurau newydd ar waith ar sail y DU gyfan—rydym ni'n gobeithio y bydd y Bil hwnnw'n cael ei lunio ac y bydd yn cymryd y mesurau angenrheidiol i gynorthwyo i fynd i'r afael â'r ffenomen hon.

14:25
Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd yr wrthblaid, Paul Davies.

Questions now from the party leaders. Leader of the opposition, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. First Minister, will you now take the opportunity today to publicly apologise to those farmers whose confidential details were released last year by the Welsh Government to animal rights activist groups?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a wnewch chi nawr achub ar y cyfle heddiw i ymddiheuro'n gyhoeddus i'r ffermwyr hynny y cyhoeddwyd eu manylion cyfrinachol y llynedd gan Lywodraeth Cymru i grwpiau actifyddion hawliau anifeiliaid?

This has been well rehearsed as an issue. I don't think there's anything further that I need to add to what has already been put on the record many times in relation to it.

Rhoddwyd sylw i hyn droeon fel problem. Nid wyf i'n credu bod unrhyw beth arall y mae angen i mi ei ychwanegu at yr hyn a roddwyd ar y cofnod lawer gwaith eisoes ynglŷn ag ef.

Well, I'm extremely disappointed that the First Minister can't say 'sorry', even though this was an administrative error by your Government. The buck stops with your Government, and it's not difficult to say 'sorry', First Minister, so I would expect you to say 'sorry' on behalf of the Welsh Government. Let's not forget; the farmers whose details that were revealed by the Welsh Government were acting completely within the law here in Wales, in an attempt to protect their livelihoods from the spread of TB.

Now, in the 12 months to September 2018—these are the latest figures—Wales has seen an increase in the number of cattle slaughtered because of suspected TB, with 9,700 cattle lost. This has had a devastating impact on farmers, their livelihoods and the localised economy, and is costing the taxpayer huge amounts of money. You are clearly not doing enough to tackle this problem, given that the number of cattle being slaughtered is increasing. Therefore, under the circumstances, do you accept there is absolutely no prospect of bovine TB being eradicated in Wales by your target date of 2041? Surely we should be tackling this awful disease well before then.

Wel, rwy'n hynod siomedig na all y Prif Weinidog ddweud 'mae'n ddrwg gen i', er mai camgymeriad gweinyddol gan eich Llywodraeth oed hwn. Eich Llywodraeth chi sydd â'r cyfrifoldeb terfynol, ac nid yw'n anodd dweud 'mae'n ddrwg gen i', Prif Weinidog, felly byddwn yn disgwyl i chi ddweud 'mae'n ddrwg gen i' ar ran Llywodraeth Cymru. Mae'n rhaid i ni gofio; roedd y ffermwyr y datgelwyd eu manylion gan Lywodraeth Cymru yn gweithredu yn unol â'r gyfraith yma yng Nghymru yn llwyr, mewn ymgais i ddiogelu eu bywoliaeth rhag ymlediad TB.

Nawr, yn ystod y flwyddyn hyd at fis Medi 2018—dyma'r ffigurau diweddaraf—bu cynnydd yng Nghymru i nifer y gwartheg a laddwyd oherwydd TB tybiedig, a chollwyd 9,700 o wartheg. Mae hyn wedi cael effaith drychinebus ar ffermwyr, eu bywoliaeth a'r economi leol, ac mae'n costio symiau enfawr o arian i'r trethdalwr. Mae'n amlwg nad ydych chi'n gwneud digon i fynd i'r afael â'r broblem hon, o gofio bod nifer y gwartheg sy'n cael eu lladd yn cynyddu. Felly, o dan yr amgylchiadau, a ydych chi'n derbyn nad oes unrhyw obaith o gwbl y bydd TB mewn gwartheg yn cael ei ddileu yng Nghymru erbyn eich dyddiad targed, sef 2041? Does bosib na ddylem ni fod yn mynd i'r afael â'r clefyd erchyll hwn ymhell cyn hynny.

Well, Llywydd, let me respond again to the opening part of Paul Davies's second question by saying that, of course, when things go wrong, we recognise them, as we did at the time, and said the necessary things then. In his general point, of course, I agree with much of what he has to say; bovine TB is an awful experience for farmers who have to encounter it, and the Welsh Government works really closely with the industry to make sure that we are able to do all the things that we can put in place that we think are effective in tackling the disease. There are many good things that have happened as a result of all those endeavours, including better biosecurity at farms, including better traceability and better testing as well, which partly explains some of the ways in which the numbers that he referred to rise. Because if you have a better understanding of the disease, know its prevalence, know where it is to be found, then—hugely difficult as I understand it is for farmers involved—dealing with cattle who are infected has to be part of the way in which the long-term eradication of the disease is brought about.

Wel, Llywydd, gadewch i mi ymateb eto i ran agoriadol ail gwestiwn Paul Davies trwy ddweud, wrth gwrs, pan fydd pethau'n mynd o chwith, ein bod ni'n eu cydnabod, fel y gwnaethom ar y pryd, gan ddweud y pethau angenrheidiol bryd hynny. O ran ei bwynt cyffredinol, wrth gwrs, rwy'n cytuno â llawer o'r hyn sydd ganddo i'w ddweud; mae TB mewn gwartheg yn brofiad ofnadwy i ffermwyr y mae'n rhaid iddyn nhw ei wynebu, ac mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda'r diwydiant i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu gwneud popeth y gallwn ni eu rhoi ar waith yr ydym ni'n credu sy'n effeithiol i fynd i'r afael â'r clefyd. Ceir llawer o bethau da sydd wedi digwydd o ganlyniad i'r holl ymdrechion hynny, gan gynnwys gwell bioddiogelwch ar ffermydd, gan gynnwys gallu olrhain gwell a phrofi gwell hefyd, sy'n esbonio'n rhannol rhai o'r ffyrdd y mae'r niferoedd y cyfeiriodd atyn nhw yn cynyddu. Oherwydd os oes gennych chi well dealltwriaeth o'r clefyd, eich bod chi'n ymwybodol o ba mor gyffredin ydyw, yn gwybod lle gellir dod o hyd iddo, yna—ac mor aruthrol o anodd yr wyf i'n ei ddeall yw hynny i'r ffermwyr dan sylw—mae'n rhaid i ymdrin â gwartheg sydd wedi'u heintio fod yn rhan o'r ffordd y bydd dileu'r clefyd yn y tymor hir yn cael ei wireddu.

Well, clearly, your Government policy is not being effective; otherwise we wouldn't be slaughtering the number of cattle that we're actually slaughtering. Let me highlight the situation to you in the south-west of England. In Gloucester and Somerset, there has been a 50 per cent reduction in the number of TB incidences in the last four years, which is in stark contrast to south-west Wales, where, despite having strict biosecurity measures in place, prevalence of TB in herds has not changed. In fact, we have seen the number of cattle slaughtered increase due to bovine TB. Now, in light of the growing body of evidence, will you now reconsider your Government's position on a TB eradication strategy and support a strategy that both protects our wildlife and cattle populations from this dreadful disease in an urgent manner?

Wel, yn amlwg, nid yw polisi eich Llywodraeth yn gweithio'n effeithiol; fel arall ni fyddem ni'n lladd y nifer o wartheg yr ydym ni'n eu lladd mewn gwirionedd. Gadewch i mi dynnu eich sylw at y sefyllfa yn ne-orllewin Lloegr. Yn Swydd Gaerloyw a Gwlad yr Haf, bu gostyngiad o 50 y cant i nifer yr achosion o TB yn y pedair blynedd diwethaf, sy'n gwrthgyferbynnu'n llwyr â de-orllewin Cymru, lle, er gwaethaf y ffaith bod mesurau bioddiogelwch llym ar waith, nad yw nifer yr achosion o TB mewn buchesi wedi newid. Yn wir, rydym ni wedi gweld nifer y gwartheg a laddwyd oherwydd TB buchol yn cynyddu. Nawr, yng ngoleuni'r corff cynyddol o dystiolaeth, a wnewch chi ailystyried safbwynt eich Llywodraeth nawr ar strategaeth dileu TB a chefnogi strategaeth sy'n diogelu ein poblogaethau bywyd gwyllt a gwartheg rhag y clefyd ofnadwy hwn ar frys?

14:30

Well, I agree with him again, Llywydd, about the awful nature of the disease and the impact that it has in the farming community. I think he implies in his question that there is some sort of straightforward and easy answer waiting on a shelf simply to be deployed here. He knows, doesn't he, that that is not the case. Where there are lessons from elsewhere, then of course we want to learn them, just as others learn from some of the experience that we have had in working successfully with the industry here in Wales. My colleague Lesley Griffiths will report on the current regime we have for testing and eradicating the disease in Wales, and where we can do better, then of course, we all have a shared ambition to do just that. 

Wel, rwy'n cytuno ag ef eto, Llywydd, am natur ofnadwy y clefyd a'r effaith y mae'n ei chael yn y gymuned ffermio. Rwy'n credu ei fod yn awgrymu yn ei gwestiwn bod rhyw fath o ateb syml a hawdd yn aros ar silff dim ond i gael ei ddefnyddio yn y fan yma. Mae'n gwybod, onid yw, nad yw hynny'n wir. Lle ceir gwersi o fannau eraill, yna wrth gwrs rydym ni eisiau eu dysgu nhw, yn union fel y mae eraill yn dysgu o rywfaint o'r profiad yr ydym ni wedi ei gael o weithio'n llwyddiannus gyda'r diwydiant yma yng Nghymru. Bydd fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths yn adrodd ar y drefn bresennol sydd gennym ni ar gyfer profi a dileu'r clefyd yng Nghymru, a lle gallwn ni wneud yn well, yna wrth gwrs, mae gennym ni i gyd uchelgais cyffredin i wneud hynny.

Arweinydd Plaid Cymru, Adam Price. 

Plaid Cymru leader, Adam Price. 

Diolch, Llywydd. Hoffwn achub ar y cyfle hwn i gofnodi ymhellach gyfraniad aruthrol ein cyfaill a'n cydweithiwr Steffan Lewis i fywyd cenedlaethol drwy holi ynghylch tri o'r achosion oedd yn agos at ei galon. 

Thank you, Presiding Officer. I'd like to take this opportunity to further put on record the huge contribution made by our friend and colleague Steffan Lewis to our national life by asking about three of those issues that were very close to his heart. 

Steffan Lewis's first contribution in this Parliament was in support of mining communities across Wales and, in particular, the injustice of the Mineworkers' Pension Scheme. As the First Minister will no doubt be aware, a deal in the 1990s saw the UK Government agree to underwrite mineworkers' pensions, but in exchange it can receive 50 per cent of the surplus each year. Over the decades, the UK Government has benefited from £8 billion from this surplus, at a rate of £1 million a day. Steffan was a champion of the cause of mineworkers, supporting their petition and making countless representations to the UK Government. The Minister of State for Business, Energy and Industrial Strategy said in July last year that she would explore options for the future of the scheme, with little progress being made to date, it seems. So, is the First Minister able to commit today to supporting the endeavours of former mineworkers, and will he meet with a delegation of the campaign to map out how we can achieve a fairer settlement, giving miners a greater share of the surplus the scheme generates?

Cyfraniad cyntaf Steffan Lewis yn y Senedd hon oedd cefnogi cymunedau mwyngloddio ledled Cymru ac, yn arbennig, anghyfiawnder Cynllun Pensiwn y Glowyr. Fel y bydd y Prif Weinidog yn sicr yn ymwybodol, arweiniodd cytundeb yn y 1990au i Lywodraeth y DU gytuno i warantu pensiynau glowyr, ond yn gyfnewid gall gael 50 y cant o'r gwarged bob blwyddyn. Dros y degawdau, mae Llywodraeth y DU wedi elwa o £8 biliwn o'r gwarged hwn, ar gyfradd o £1 filiwn y dydd. Roedd Steffan yn hyrwyddwr achos y glowyr, gan gefnogi eu deiseb a gwneud sylwadau dirifedi i Lywodraeth y DU. Dywedodd y Gweinidog Gwladol dros Fusnes, Ynni, a Strategaeth Ddiwydiannol ym mis Gorffennaf y llynedd y byddai'n archwilio dewisiadau ar gyfer dyfodol y cynllun, gan wneud ychydig iawn o gynnydd hyd yma, mae'n ymddangos. Felly, a all y Prif Weinidog ymrwymo heddiw i gefnogi ymdrechion y cyn-lowyr, ac a wnaiff ef gyfarfod â dirprwyaeth o'r ymgyrch i fapio sut y gallwn ni sicrhau cytundeb tecach, gan roi cyfran fwy o'r gwarged y mae'r cynllun yn ei gynhyrchu i'r glowyr?

Diolch i Adam Price am y cwestiwn, Llywydd. Wrth gwrs, dwi'n cydnabod ei bod hi'n addas i ganolbwyntio y prynhawn yma ar bethau roedd Steffan Lewis wedi'u cefnogi yma yn y Siambr. 

I thank Adam Price for that question. Of course, I recognise that it is appropriate to focus this afternoon on those issues that Steffan Lewis had supported here in this Chamber. 

I do remember, Llywydd, not long after Steffan had arrived in the Assembly, I was responding to a short debate here in the Assembly, and for reasons I cannot now recall, I made a reference to Mabon's Monday. And I thought when I did it, 'Well, whoever else will know here?' And I looked up, and there were Steffan and Dai Lloyd sitting in the back row, both nodding, and I thought, 'Well, what other democratic forum are you likely to come across where you can make a reference to something steeped deep in our history and know that there will be people elsewhere in the Chamber who are as familiar with it as you'd hope people would be?'

So, specifically in relation to his question, then, of course, this Government wants to support the endeavours of former mineworkers, and I'm very happy to make a commitment to meet with the delegation of that campaign to map out ways in which we can work together in the future. 

Rwyf yn cofio, Llywydd, nid yn hir ar ôl i Steffan gyrraedd yn y Cynulliad, roeddwn i'n ymateb i ddadl fer yma yn y Cynulliad, ac am resymau nad wyf i'n gallu eu cofio erbyn hyn, cyfeiriais at Ddydd Llun Mabon. A meddyliais pan y'i dywedais, 'Wel, pwy ar y ddaear arall fydd yn gwybod yma?' Ac edrychais i fyny, a dyna lle'r oedd Steffan a Dai Lloyd yn eistedd yn y rhes gefn, y ddau'n amneidio, a meddyliais, 'Wel, pa fforwm democrataidd eraill ydych chi'n debygol o'i ganfod lle gallwch chi wneud cyfeiriad at rywbeth sy'n ddwfn yn ein hanes a gwybod y bydd pobl mewn rhannau eraill o'r Siambr sydd mor gyfarwydd ag ef ag y byddech chi'n gobeithio y byddai pobl?'

Felly, yn benodol o ran ei gwestiwn, yna, wrth gwrs, mae'r Llywodraeth hon eisiau cefnogi ymdrechion cyn-lowyr, ac rwy'n hapus iawn i wneud ymrwymiad i gyfarfod â dirprwyaeth yr ymgyrch honno i fapio ffyrdd y gallwn ni gydweithio yn y dyfodol.

I'm very grateful to the First Minister. As part of the 2018-19 budget, Plaid Cymru, at Steffan's behest, negotiated and secured a commitment from the Welsh Government to reinstate an in-patient perinatal mental health ward in Wales. Steffan was so passionate about perinatal mental health services that the First Minister, during his time as finance Minister, included funding for the re-establishment of the service. Can the First Minister today confirm that, in response to Steffan's efforts, his Government will do everything necessary to ensure that all expectant or new mothers in Wales will have the perinatal mental health treatment they require in Wales, and that no-one will be put in the tragic position of having to potentially be separated from their baby and families for treatment? 

Would he also consider exploring Steffan's idea for creating a centre of excellence for healthcare innovation in Tredegar, celebrating its past, of course, as the NHS birthplace, and making it a base also for shaping its future?

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Prif Weinidog. Yn rhan o gyllideb 2018-19, trafododd a sicrhaodd Plaid Cymru, ar gais Steffan, ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i ailgyflwyno ward iechyd meddwl amenedigol cleifion mewnol yng Nghymru. Roedd Steffan mor angerddol ynghylch gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol fel bod y Prif Weinidog, yn ystod ei gyfnod fel Gweinidog cyllid, wedi cynnwys cyllid ar gyfer ailsefydlu'r gwasanaeth. A all y Prif Weinidog gadarnhau heddiw, mewn ymateb i ymdrechion Steffan, y bydd ei Lywodraeth yn gwneud popeth sy'n angenrheidiol i sicrhau y bydd yr holl famau beichiog neu newydd yng Nghymru yn cael y driniaeth iechyd meddwl amenedigol sydd ei hangen arnyn nhw yng Nghymru, ac na fydd neb yn cael ei roi yn y sefyllfa drist o orfod cael eu gwahanu o bosibl oddi wrth eu baban a'u teulu i gael triniaeth?

A wnaiff ef hefyd ystyried ymchwilio i syniad Steffan ar gyfer creu canolfan ragoriaeth ar gyfer arloesedd gofal iechyd yn Nhredegar, gan ddathlu ei orffennol, wrth gwrs, fel man geni'r GIG, a'i wneud yn sail hefyd i lunio ei ddyfodol?

Well, Llywydd, I'm probably more familiar with the first of those two propositions than the second. A lot has been done in Wales to improve perinatal mental health, concentrating, in the first instance, on improving community services. Because most of all, we wouldn't want women and their babies to have to be looked after away from their own homes when they are going through those sorts of experiences. But the discussions we had—and I remember having them with Steffan Lewis as well—was that, where in-patient treatment is needed, then of course we want that to be as close to people's homes as it can. I know that Siân Gwenllian has this week raised concerns about those services in north Wales, and that the Minister was answering questions in front of committee on these services as well. So, we have an ongoing and shared commitment to the improvement of perinatal mental health treatment, both in the community, and in those rarer occasions when women and their babies need more intensive and in-patient care, and to try to make sure that that is properly available for them as close to their homes, wherever that might be in Wales.

Wel, Llywydd, mae'n debyg fy mod i'n fwy cyfarwydd â'r cyntaf o'r ddau osodiad hynny na'r ail. Gwnaed llawer yng Nghymru i wella iechyd meddwl amenedigol, gan ganolbwyntio, yn y lle cyntaf, ar wella gwasanaethau cymunedol. Oherwydd yn anad dim, ni fyddem ni eisiau i fenywod a'u babanod orfod cael gofal i ffwrdd o'u cartrefi eu hunain pan eu bod yn mynd drwy'r mathau hynny o brofiadau. Ond y trafodaethau a gawsom—ac rwy'n cofio eu cael gyda Steffan Lewis hefyd—oedd, pan fo angen triniaeth fel cleifion mewnol, yna wrth gwrs rydym ni eisiau i honno fod mor agos at gartrefi pobl ag y gall fod. Gwn fod Siân Gwenllian yr wythnos hon wedi mynegi pryderon am y gwasanaethau hynny yn y gogledd, ac y bu'r Gweinidog yn ateb cwestiynau gerbron y pwyllgor ar y gwasanaethau hyn hefyd. Felly, mae gennym ni ymrwymiad parhaus a rennir i wella triniaeth iechyd meddwl amenedigol, yn y gymuned, ac yn yr achosion mwy prin hynny pan fydd menywod a'u babanod angen gofal mwy dwys ac fel cleifion mewnol, ac i geisio gwneud yn siŵr bod honno ar gael yn briodol iddyn nhw mor agos â phosib at eu cartrefi, lle bynnag y gallai hynny fod yng Nghymru.

14:35

Wel, yn sicr, ar ein hochr ni, bydden ni'n falch o gael y cyfle, efallai, i eistedd lawr gyda'r Prif Weinidog a'r Ysgrifennydd iechyd i barhau â'r drafodaeth yna.

Dŷn ni wedi clywed, wrth gwrs, yn gynharach gymaint o ddylanwad roedd Steffan wedi ei gael o ran siapio a llunio ymateb y lle hwn, y Llywodraeth, a Chymru, a dweud y gwir, i Brexit. Ac mi oedd yn llais awdurdodol, wrth gwrs, a oedd yn ennyn parch a hygrededd y tu hwnt i ffiniau pleidiol. Roedd yn amlwg ar fy ymweliad i a Rhun ap Iorwerth ag Iwerddon yr wythnos diwethaf fod Steffan wedi gwneud cryn argraff, ac ennyn parch, ar lwyfan rhyngwladol hefyd. Ac roedd Iwerddon, wrth gwrs, yn wlad mor arbennig iddo fe.

Ac yn ei ddatganiad i'r wasg olaf, fe alwodd Steffan am gynnull uwch-gynhadledd y cenhedloedd yn yr ynysoedd hyn i ganfod ffordd ymlaen o ran Brexit. A fyddai'r Prif Weinidog yn fodlon ystyried estyn gwahoddiad i'r Prif Weinidogion eraill, ar lun galwad Steffan, pe bai angen, dros y dyddiau nesaf?

Well, certainly, from our side, we would be grateful for opportunities, perhaps, to sit down with the First Minister and the health Minister to continue this discussion.

We’ve heard earlier, of course, just how much influence Steffan had in terms of shaping this place’s response, the Government’s response, and Wales’s response to Brexit. He was a voice of great authority, of course, who had respect and credibility beyond party lines. It was clear from my visit, along with Rhun ap Iorwerth, to Ireland last week that Steffan had made quite an impression, and had gained respect, on the international stage too. And Ireland was, of course, a nation that was so dear to him.

And in his final press release, Steffan called for a summit of the nations to be brought forward within these isles in order to find a way forward in terms of Brexit. Would the First Minister be willing to consider extending an invitation to the other Prime Ministers and First Ministers, making right Steffan’s calls, if that proved necessary, over the next few days?

Diolch, wrth gwrs, i Adam Price. Rŷm ni wedi clywed fwy nag unwaith yn y Siambr y prynhawn yma am y gwaith roedd Steffan wedi ei wneud dramor, a dwi yn cofio sgwrsio ag e pan oedd e'n dod nôl o'r Iwerddon am y bobl roedd e wedi siarad â nhw yna, am y syniadau roedd e wedi eu codi gyda nhw, ac am y gwaith roedd e'n gwneud i drio cryfhau'r berthynas rhyngom ni a'r Llywodraeth yn Iwerddon hefyd. A dwi wedi cael, yn bersonol, lythyr cynnes oddi wrth y Taoiseach, ac, wrth gwrs, dwi wedi ymateb yn yr un modd.

Mae fy swyddfa i wedi bod yn gweithio yn agos â swyddfa Prif Weinidog yr Alban dros y dyddiau diwethaf, yn siarad am beth y gallwn ni ei wneud gyda'n gilydd ar ôl y bleidlais yn Nhŷ'r Cyffredin heddiw. Ac, wrth gwrs, dwi'n fodlon ystyried beth y mae Adam Price wedi ei awgrymu y prynhawn yma, ac i'w wneud e yn y cyd-destun y gwaith rŷm ni'n ei wneud yn barod gyda'r bobl eraill yn y Deyrnas Unedig a thramor hefyd.

Thanks, of course, to Adam Price. We’ve heard more than once in this Chamber this afternoon about the work that Steffan did abroad, and I remember speaking to him when he returned from Ireland about the people he’d been speaking to over there, and the ideas that he had raised with them, and about the work that he was doing to try and strengthen the relationship between ourselves and the Government in Ireland too. And, personally, I have received a very warm letter from the Taoiseach, and, of course, I have responded in similar terms.

My office has been working very closely with the office of the First Minister of Scotland over the past few days, discussing what we can do jointly following the vote in the House of Commons today. And I am of course willing to consider Adam Price’s suggestion, and that we should do that in the context of the work that we’re already doing with others in the United Kingdom and abroad too.

Arweinydd grŵp UKIP, Gareth Bennett.

The leader of the UKIP group, Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. And can I also take the opportunity to add my condolences to the family of Steffan Lewis?

First Minister, this is the time of year when many people have to complete their tax returns, and, therefore, the subject of taxation is in their minds. Of course, we know that governments wouldn't function if we didn't have taxation, but I would add, from my own observation, that most ordinary people are rarely enthusiastic about the prospect of taxes, and particularly of new or additional taxation. I did notice, in your previous role as the Finance Minister, you did seem to get quite excited about the Welsh Government's new tax powers. I quote what you said at one point:

'It's what devolution was always meant to be: a living laboratory in which different parts of the United Kingdom are able to try out new ideas, to learn from one another, to see what is effective.'

Do you still believe that here in Wales we are all part of a living laboratory? And do you think, First Minister, that all Welsh residents should happily accept new taxes and tax increases from your Welsh Government because we are all part of some exciting experiment?

Diolch, Llywydd. Ac a gaf innau hefyd achub ar y cyfle i ychwanegu fy nghydymdeimlad â theulu Steffan Lewis?

Prif Weinidog, hon yw'r adeg o'r flwyddyn pan fo'n rhaid i lawer o bobl lenwi eu ffurflenni treth, ac, felly, mae'r mater o drethiant yn eu meddyliau. Wrth gwrs, rydym ni'n gwybod na fyddai llywodraethau yn gweithredu pe na byddai gennym ni drethiant, ond byddwn yn ychwanegu, o'm harsylwadau fy hun, mai anaml y mae'r rhan fwyaf o bobl gyffredin yn frwdfrydig ynghylch y posibilrwydd o drethi, ac yn enwedig trethi newydd neu ychwanegol. Fe wnes i sylwi, yn eich swydd flaenorol fel y Gweinidog Cyllid, ei bod hi'n ymddangos eich bod wedi gyffroi cryn dipyn am bwerau trethu newydd Llywodraeth Cymru. Dyfynnaf yr hyn a ddywedasoch ar un adeg:

Dyna oedd datganoli i fod bob amser: labordy byw lle y gall gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig roi cynnig ar syniadau newydd, dysgu oddi wrth ei gilydd, gweld beth sy'n effeithiol.

A ydych chi'n dal i gredu bod ein bod ni i gyd yma yng Nghymru yn rhan o labordy byw? Ac a ydych chi'n credu, Prif Weinidog, y dylai holl drigolion Cymru dderbyn yn fodlon trethi newydd a chynnydd i drethi gan eich Llywodraeth Cymru oherwydd ein bod ni i gyd yn rhan o ryw arbrawf cyffrous?

14:40

Wel, Llywydd, I definitely do believe that one of the great advantages of devolution is that it does provide a living laboratory inside the United Kingdom and an opportunity to try different ideas in different places and to learn from one another in doing so. And I also completely stand by what I said previously, that the process of the maturing of devolution is assisted by the changes in which this Assembly becomes not simply a spending body, but a body that has to take responsibility for raising some of the funds that it disperses. 

Wel, Llywydd, rwy'n sicr yn credu mai un o fanteision mawr datganoli yw ei fod yn darparu labordy byw y tu mewn i'r Deyrnas Unedig a chyfle i roi cynnig ar wahanol syniadau mewn gwahanol leoedd a dysgu oddi wrth ein gilydd wrth wneud hynny. Ac rwyf i hefyd yn glynu'n llwyr at yr hyn a ddywedais yn y gorffennol, bod y broses o aeddfedu datganoli yn cael ei chynorthwyo gan y newidiadau lle nad yw'r Cynulliad hwn yn dod yn gorff gwario yn unig, ond yn gorff y mae'n rhaid iddo gymryd cyfrifoldeb am godi rhywfaint o'r cyllid y mae'n ei ddosbarthu.

I thank you for clarifying your position on that. Now, on the issue of income tax variation, that's something that's coming up later on today—it does sound as if your long-term view may be that a variation of the income tax rate in Wales may be a lever that you can legitimately use, and which you may be enthusiastic about using in the future. 

Diolch i chi am egluro eich safbwynt ar hynny. Nawr, ar y mater o amrywio treth incwm, mae hynny'n rhywbeth sydd i ddod yn ddiweddarach heddiw—mae'n swnio efallai mai eich safbwynt hirdymor yw y gallai amrywio'r gyfradd treth incwm yng Nghymru fod yn ysgogiad y gallwch chi ei ddefnyddio'n gyfreithlon, ac y gallech chi fod yn frwdfrydig ynghylch ei ddefnyddio yn y dyfodol.

Well, I've never said that, Llywydd, to my recollection. I've said that it's my intention to stick to the manifesto commitment that our party provided at the last election—that we wouldn't use the power to vary income tax during this Assembly term. I'm sure I remember debating in this Chamber with the Member's colleague in UKIP that growing the economy is a better strategy for collecting more money in to provide for public services than obsessing about whether we can use the incremental powers we have in relation to varying income tax. If we had a stronger economy, with more money coming in, the debate would be different. 

Wel, nid wyf i erioed wedi dweud hynny, Llywydd, hyd y cofiaf. Rwyf i wedi dweud mai fy mwriad yw cadw at yr ymrwymiad maniffesto a wnaed gan ein plaid yn yr etholiad diwethaf—na fyddem ni'n defnyddio'r grym i amrywio treth incwm yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Rwy'n siŵr fy mod i'n cofio dadlau yn y Siambr hon gyda chydweithiwr yr Aelod yn UKIP bod tyfu'r economi yn well strategaeth ar gyfer casglu mwy o arian i ddarparu ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus na datblygu obsesiwn ynghylch pa un a allwn ni ddefnyddio'r pwerau cynyddol sydd gennym ni o ran amrywio treth incwm. Pe byddai gennym ni economi gryfach, gyda mwy o arian yn dod i mewn, byddai'r ddadl yn wahanol.

I think that's an excellent point, First Minister. However, we do have the evidence of 20 years of a devolved Wales in which the economic performance of the region has signally failed to improve. [Interruption.] The region, the country—call it what you will. Call it what you will. The economic performance of Wales has not signally improved over the past 20 years. The latest gross value added figures show that, once again, Wales is bottom of the four nations of the UK, by doing even worse than we were before we had your Labour Party running Wales through the Assembly. So, given that, do you conceive that under your leadership over the next few years we are going to get a quick turnaround and these figures are going to change, and at some point we are going to get some improving statistics regarding the economic performance? 

Rwy'n credu bod hwnna'n bwynt ardderchog, Prif Weinidog. Fodd bynnag, mae gennym ni dystiolaeth o 20 mlynedd o Gymru ddatganoledig lle mae perfformiad economaidd y rhanbarth wedi methu'n lân â gwella. [Torri ar draws.] Y rhanbarth, y wlad—beth bynnag yr hoffech chi ei galw. Beth bynnag yr hoffech chi ei galw. Mae perfformiad economaidd Cymru wedi methu'n lân â gwella dros yr 20 mlynedd diwethaf. Mae'r ffigurau gwerth ychwanegol gros diweddaraf yn dangos bod Cymru, unwaith eto, yr isaf o bedair gwlad y DU, trwy wneud hyd yn oed yn waeth nag yr oeddem ni cyn i ni gael eich Plaid Lafur chi yn rhedeg Cymru drwy'r Cynulliad. Felly, o ystyried hynny, a ydych chi'n dychmygu o dan eich arweiniad chi dros yr ychydig flynyddoedd nesaf ein bod ni'n mynd i gael ymateb cyflym a bod y ffigurau hyn yn mynd i newid, ac ar ryw adeg ein bod ni'n mynd i gael ystadegau sy'n gwella o ran y perfformiad economaidd?

Well, I'm afraid, Llywydd, that the greatest threat to the Welsh economy is the policy that has been so much promoted by his own party. If there is to be a quick impact on the Welsh economy, it will be if we were to leave the European Union, and to leave it on the terms that his party has so long advocated. In fact, the Welsh economy is robust, it has withstood the difficulties of the period of austerity, it goes into the next few years with levels of employment higher than for many years past, and with levels of unemployment that are lower for many years past. We will do everything we can, but we will be doing it in the teeth of the policies that his party advocates, rather than being assisted by them. 

Wel, mae gen i ofn, Llywydd, mai'r bygythiad mwyaf i economi Cymru yw'r polisi a hyrwyddwyd gymaint gan ei blaid ei hun. Os ydym ni am gael effaith gyflym ar economi Cymru, bydd yn digwydd pe byddem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac yn ei adael ar y telerau y mae ei blaid wedi ei hyrwyddo ers cyhyd. Mewn gwirionedd, mae economi Cymru yn gadarn, mae wedi gwrthsefyll anawsterau'r cyfnod o gyni cyllidol, mae'n mynd i'r ychydig flynyddoedd nesaf â lefelau cyflogaeth yn uwch nag ers llawer o flynyddoedd a fu, a chyda lefelau diweithdra sy'n is na llawer o flynyddoedd a fu. Byddwn yn gwneud popeth y gallwn, ond byddwn yn ei wneud yn nannedd y polisïau y mae ei blaid ef yn eu hargymell, yn hytrach na chael ein cynorthwyo ganddynt.

Cefnogaeth ar gyfer Addysg Uwch
Support for Higher Education

3. Pa drafodaethau diweddar y mae'r Prif Weinidog wedi'u cael gyda'r Gweinidog Addysg ynghylch cefnogaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer addysg uwch yng Nghymru? OAQ53202

3. What recent discussions has the First Minister had with the Minister for Education about Welsh Government support for higher education in Wales? OAQ53202

I thank the Member for the question. I hold regular meetings with the Minister for Education, including discussions on key issues relating to higher education. We continue to provide support to the sector through the Higher Education Funding Council for Wales, which, together with our student support reforms, will create a stronger and more sustainable higher education sector in Wales. 

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Rwy'n cynnal cyfarfodydd rheolaidd gyda'r Gweinidog Addysg, gan gynnwys trafodaethau ar faterion allweddol yn ymwneud ag addysg uwch. Rydym ni'n parhau i ddarparu cymorth i'r sector trwy Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, a fydd, ynghyd â'n diwygiadau cymorth myfyrwyr, yn creu sector addysg uwch cryfach a mwy cynaliadwy yng Nghymru.

I thank the First Minister for his answer. You'll be aware that I have on a number of occasions raised concerns about the current situation with regard to governance at Swansea University. Now, obviously, as the education Minister has rightly said, our universities are independent bodies, but it is also true that they are in receipt of very substantial public funds in Wales, and that they are very important national institutions. Can I ask you today, First Minister, to have some private discussions with the education Minister about this issue, to reassure yourself that the higher education funding council, HEFCW, are applying the appropriate level of challenge and support to the university at this difficult time? It is, of course, of strategic importance, and longer term, will you undertake to look with the Minister for Education at whether or not, when this current situation is resolved, there are lessons that need to be learned about the robustness of the governance arrangements at our higher education institutions?

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Byddwch yn ymwybodol fy mod i wedi codi pryderon ar nifer o achlysuron ynghylch y sefyllfa bresennol o ran llywodraethu ym Mhrifysgol Abertawe. Nawr, yn amlwg, fel y mae'r Gweinidog Addysg wedi ei ddweud yn briodol, mae ein prifysgolion yn gyrff annibynnol, ond mae hefyd yn wir eu bod yn cael arian cyhoeddus sylweddol iawn yng Nghymru, a'u bod yn sefydliadau cenedlaethol pwysig iawn. A gaf i ofyn i chi heddiw, Prif Weinidog, gynnal trafodaethau preifat gyda'r Gweinidog Addysg ynghylch y mater hwn, i sicrhau eich hun bod y cyngor cyllido addysg uwch, CCAUC, yn defnyddio'r lefel briodol o her a chymorth i'r brifysgol yn ystod y cyfnod anodd hwn? Mae o bwysigrwydd strategol, wrth gwrs, ac a wnewch chi ymrwymo yn y tymor hwy i ystyried gyda'r Gweinidog Addysg, pan fydd y sefyllfa bresennol hon yn cael ei datrys, pa un a oes gwersi y mae angen eu dysgu am gadernid y trefniadau llywodraethu yn ein sefydliadau addysg uwch?

14:45

Well, I thank the Member for that supplementary question. I absolutely recognise her own commitment to that institution and the part that she's played in it in the recent past and the concern that leads her to the questions that she has raised with me and with the education Minister. I know that she met with Kirsty Williams prior to the Christmas break. I can give her an assurance that HEFCW, as the regulator in this field, is taking a very close and direct interest in the developing story at the university in Swansea. While those matters are unfolding and being investigated, there's inevitably nothing that I can say or the Minister can say directly on the floor of the Assembly, which I know Helen Mary Jones understands. But I give her the assurance that we continue to be closely involved through the regulator in the unfolding story, and that when the point comes at which lessons about what has happened are there to be drawn, we will work with the regulator to make sure that that happens. 

Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Rwy'n cydnabod yn llwyr ei hymrwymiad ei hun i'r sefydliad hwnnw a'r rhan y mae wedi ei chwarae ynddo yn y gorffennol diweddar a'r pryder sy'n ei harwain at y cwestiynau y mae hi wedi eu codi gyda mi a chyda'r Gweinidog addysg. Gwn ei bod wedi cyfarfod â Kirsty Williams cyn toriad y Nadolig. Gallaf roi sicrwydd iddi bod CCAUC, fel y rheoleiddiwr yn y maes hwn, yn cymryd diddordeb agos ac uniongyrchol iawn yn y stori sy'n datblygu yn y brifysgol yn Abertawe. Er bod y materion hyn yn datblygu ac yn cael eu hymchwilio, mae'n anochel nad oes dim y gallaf i ei ddweud nac y gall y Gweinidog ei ddweud yn uniongyrchol ar lawr y Cynulliad, a gwn fod Helen Mary Jones yn deall hynny yn iawn. Ond rhoddaf y sicrwydd iddi ein bod ni'n parhau i chwarae rhan agos drwy'r rheoleiddiwr yn y stori sy'n datblygu, a phan ddaw'r adeg pan fo gwersi ynghylch yr hyn sydd wedi digwydd yno i'w dysgu, byddwn yn gweithio gyda'r rheoleiddiwr i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd.

Actually, I share Helen Mary's concerns about this, about the invisibility of things that might be being investigated there. So, time is marching on, so thank you for your answer on that. 

Since scrapping the cap on the number of Welsh students going to Welsh universities, do you know whether we have seen more Welsh students with the top grades now entering Welsh universities, or applying for them and getting those places, particularly in STEM—science, technology, engineering and mathematics—subjects and in medicine? And do you think that committing now to the recommendations of the Reid review would actually help those premium Welsh students stay in this country rather than going over the border? Thank you. 

A dweud y gwir, rwy'n rhannu pryderon Helen Mary am hyn, am natur anweledig pethau a allai fod yn cael eu hymchwilio yno. Felly, mae amser yn symud yn gyflym, felly diolch am eich ateb ar hynna.

Ers cael gwared ar y cap ar nifer y myfyrwyr o Gymru sy'n mynd i brifysgolion yng Nghymru, a ydych chi'n gwybod pa un a ydym ni wedi gweld mwy o fyfyrwyr o Gymru â'r graddau uchaf yn mynd i brifysgolion Cymru erbyn hyn, neu'n gwneud cais am le ynddyn nhw ac yn cael y lleoedd hynny, yn enwedig mewn pynciau STEM—gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg—ac mewn meddygaeth? Ac a ydych chi'n meddwl y byddai ymrwymo nawr i argymhellion adolygiad Reid yn helpu'r myfyrwyr gorau hynny o Gymru i aros yn y wlad hon yn hytrach na mynd dros y ffin? Diolch.

Well, Llywydd, the number of 18-year-olds in the Welsh population is going to be at its all-time low in modern times in the year 2020. It's gone from 40,000 to down close to 30,000, but the percentage of 18-year-olds who go to university from Wales continues to be at the top end of historic levels, and we're very glad to see that. As far as the Reid review is concerned, we're already committed to one of its key recommendations, in making sure that we strengthen our position in London through our office that we have there, and that's a necessary thing to do because the future for research income for Welsh universities the other side of Brexit depends upon our ability to help them and them to help themselves in competing for other strands of research income, including new strands, for example, through the industrial strategy. 

Wel, Llywydd, mae nifer y bobl ifanc 18 oed ym mhoblogaeth Cymru yn mynd i fod ar ei isaf erioed yn yr oes fodern yn y flwyddyn 2020. Mae wedi mynd o 40,000 i lawr at ffigur sy'n agos at 30,000, ond mae canran y bobl ifanc 18 oed sy'n mynd i'r brifysgol o Gymru yn parhau i fod ar ben uchaf lefelau hanesyddol, ac rydym ni'n falch iawn o weld hynny. Cyn belled ag y mae adolygiad Reid yn y cwestiwn, rydym ni wedi ymrwymo eisoes i un o'i argymhellion allweddol, trwy wneud yn siŵr ein bod ni'n atgyfnerthu ein sefyllfa yn Llundain drwy ein swyddfa sydd gennym ni yno, ac mae hynny'n rhywbeth angenrheidiol i'w wneud oherwydd mae'r dyfodol ar gyfer incwm ymchwil i brifysgolion Cymru ar ôl Brexit yn dibynnu ar ein gallu i'w helpu nhw ac iddyn nhw helpu eu hunain i gystadlu am ffrydiau eraill o incwm ymchwil, gan gynnwys ffrydiau newydd, er enghraifft, drwy'r strategaeth ddiwydiannol.

I welcome those comments in response to Professor Graeme Reid's report, which was a little while ago—not too long ago. He said in that report that he encountered

'long-standing structural weaknesses in the research and innovation ecosystem that put Wales at a disadvantage compared with other parts of the UK in funding competitions.'

And he pointed to the fact that that had been somewhat 

'masked by the availability of EU structural funds,'

as he said,

'whose future remains unclear.'

So, I wonder if the First Minister could give us some further reflections of his, now that a little time has passed on Professor Reid's recommendations. He made three recommendations. Is there more, either in response to those recommendations or something separate, that we can do to enhance our ability to access UK Research and Innovation funds or other sources of funding to establish our research base, which, actually, does quite well in what it's done, but, as that point said, it's masked somewhat by accessing European funds? 

Rwy'n croesawu'r sylwadau hynny mewn ymateb i adroddiad yr Athro Graeme Reid, a oedd ychydig amser yn ôl—nid yn rhy bell yn ôl. Dywedodd yn yr adroddiad hwnnw iddo ganfod

gwendidau strwythurol hirsefydlog yn yr ecosystem ymchwil ac arloesi a oedd yn rhoi Cymru o dan anfantais o'i chymharu â rhannau eraill o'r DU mewn cystadlaethau ariannu.

A chyfeiriodd at y ffaith bod hynny wedi cael ei guddio braidd

gan y ffaith bod cronfeydd strwythurol yr UE ar gael,

fel y dywedodd,

y mae eu dyfodol yn dal i fod yn aneglur.

Felly, tybed a allai'r Prif Weinidog roi rhagor o'i fyfyrdodau, nawr bod rhywfaint o amser wedi mynd heibio ers argymhellion yr Athro Reid. Gwnaeth dri argymhelliad. A oes mwy, naill ai mewn ymateb i'r argymhellion hynny neu rywbeth ar wahân, y gallwn ni ei wneud i wella ein gallu i gael gafael ar gyllid Ymchwil ac Arloesi y DU neu ffynonellau eraill o gyllid i sefydlu ein sylfaen ymchwil, sydd, a dweud y gwir, yn gwneud yn eithaf da yn yr hyn y mae wedi ei wneud, ond, fel y dywedodd y pwynt hwnnw, caiff ei guddio braidd drwy gael gafael ar gyllid Ewropeaidd?

Llywydd, I want to congratulate Welsh universities on the way in which they have been able to use those sources of funding from the European Union, both those ones that come direct to Wales, but, for example, through the interterritorial co-operation programme that we have with the Republic of Ireland, where our universities have been doing world-leading research, for example, in the marine environment and marine energy. While those sources of funding have been available to us, I think it is completely understandable that our higher education sector has made best use of the funding that is closest to hand. And we know, through the work of the chief scientific advisor to the Welsh Government, that the impact that Welsh universities make with the funding they have in research puts them at the top of the league in terms of best use of that funding. Now, the other side of Brexit, we have said in response to the Reid review that any further consequentials that come our way will be put directly to the Cabinet to discuss to see whether we can strengthen the position of research and innovation here in Wales through our universities. It is a challenge for them, as it's a challenge for us all, to move into that new world, but through the Reid review we have recommendations that we can use to try and make sure that we position ourselves in the strongest way we can.

Llywydd, hoffwn longyfarch prifysgolion Cymru ar y ffordd y maen nhw wedi gallu defnyddio'r ffynonellau cyllid hynny gan yr Undeb Ewropeaidd, y rhai sy'n dod yn uniongyrchol i Gymru, ond, er enghraifft, drwy'r rhaglen cydweithredu rhyng-diriogaethol sydd gennym ni gyda Gweriniaeth Iwerddon, lle mae ein prifysgolion wedi bod yn gwneud gwaith ymchwil sy'n arwain y byd, er enghraifft, ym meysydd yr amgylchedd morol ac ynni morol. Tra bod y ffynonellau cyllid hynny wedi bod ar gael i ni, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl ddealladwy bod ein sector addysg uwch wedi gwneud y defnydd gorau o'r cyllid sydd agosaf i law. A gwyddom, trwy waith y prif gynghorydd gwyddonol i Lywodraeth Cymru, bod yr effaith y mae prifysgolion Cymru yn ei chael gyda'r cyllid sydd ganddyn nhw o ran ymchwil yn eu rhoi ar frig y gynghrair o ran defnydd gorau o'r cyllid hwnnw. Nawr, ar ôl Brexit, rydym ni wedi dweud mewn ymateb i adolygiad Reid y bydd unrhyw symiau canlyniadol pellach a ddaw yn cael eu rhoi yn uniongyrchol i'r Cabinet i drafod pa un a allwn ni gryfhau sefyllfa ymchwil ac arloesi yma yng Nghymru drwy ein prifysgolion. Mae'n her iddyn nhw, fel y mae'n her i bob un ohonom ni, symud i'r byd newydd hwnnw, ond drwy adolygiad Reid mae gennym ni argymhellion y gallwn ni eu defnyddio i geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n rhoi ein hunain yn y sefyllfa gryfaf y gallwn ni fod ynddi.

14:50
Bodloni'r Angen am Dai Fforddiadwy
Meeting Affordable Housing Need

4. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fodloni'r angen am dai fforddiadwy? OAQ53163

4. What steps is the Welsh Government taking to meet affordable housing need? OAQ53163

I thank the Member for the question. The Welsh Government takes a widening range of actions to help meet housing need across Wales. In this term, we are making a record £1.7 billion-worth of investment in housing.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd ystod fwyfwy eang o gamau er mwyn helpu i ddiwallu'r angen am dai ledled Cymru. Yn y tymor hwn, rydym ni'n gwneud gwerth £1.7 biliwn o fuddsoddiad mewn tai, a dyna'r mwyaf erioed.

Diolch. As you know, 'Planning Policy Wales' requires local planning authorities to set capacity thresholds for residential developments, above which a proportion of affordable housing should be sought from developers. In Flintshire's case, the policy seeks to provide at least 30 per cent affordable housing on sites with a minimum of 25 dwellings. Well, despite evidence of local affordable housing need, the circumstances and apparent contradictory evidence applying to an application in Buckley has led to a site of 28 units going forward without affordable housing inclusion. What consideration will you therefore give to the call from Buckley Town Council for an investigation into the circumstances that allowed this to happen and the precedent this sets if not nipped in the bud? 

Diolch. Fel y gwyddoch, mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau cynllunio lleol bennu trothwyon capasiti ar gyfer datblygiadau preswyl, y dylid gofyn am gyfran o dai fforddiadwy gan ddatblygwyr uwchben hynny. Yn achos sir y Fflint, mae'r polisi yn ceisio darparu o leiaf 30 y cant o dai fforddiadwy ar safleoedd â lleiafrif o 25 o anheddau. Wel, er gwaethaf tystiolaeth o angen lleol am dai fforddiadwy, mae amgylchiadau a'r dystiolaeth sy'n ymddangos yn anghyson sy'n berthnasol i gais ym Mwcle wedi arwain at safle o 28 o unedau yn mynd rhagddo heb gynnwys tai fforddiadwy. Pa ystyriaeth wnewch chi ei rhoi felly i'r alwad gan Gyngor Tref Bwcle am ymchwiliad i'r amgylchiadau a ganiataodd i hyn ddigwydd a'r cynsail y mae hyn yn ei greu os na chaiff ei atal yn gyflym?

I thank the Member for the general point that he made at the outset about the importance of the planning regime in making sure that we are able to maximise the opportunities that there are for additional affordable housing across Wales. He will know that my colleague Lesley Griffiths, then responsible for that matter, published 'Planning Policy Wales: Edition 10' shortly before Christmas, which attempts to draw together some key strands in planning policy and to align them with the purpose that Mark Isherwood outlined. I'm not directly familiar with the call that Buckley Town Council has made in relation to the specific scheme that the Member outlined, but the Minister with responsibility for housing and planning is in her place and we'll make sure that we follow up the specific issue that the Member has raised this afternoon.

Diolchaf i'r Aelod am y pwynt cyffredinol a wnaeth ar y cychwyn ynglŷn â phwysigrwydd y drefn gynllunio o ran gwneud yn siŵr ein bod yn gallu manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd ar gael ar gyfer tai fforddiadwy ychwanegol ledled Cymru. Bydd yn gwybod bod fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, a oedd yn gyfrifol am y mater hwnnw ar y pryd, wedi cyhoeddi 'Polisi Cynllunio Cymru: Argraffiad 10' ychydig cyn y Nadolig, sy'n ceisio tynnu rhai llinynnau allweddol mewn polisi cynllunio ynghyd a'u cyfochri â'r diben a amlinellwyd gan Mark Isherwood. Nid wyf i'n gyfarwydd yn uniongyrchol â'r alwad y mae Cyngor Tref Bwcle wedi ei gwneud o ran y cynllun penodol a amlinellwyd gan yr Aelod, ond mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros dai a chynllunio yn ei lle a byddwn yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud gwaith dilynol ar y mater penodol y mae'r Aelod wedi ei godi y prynhawn yma.

Is it not time for real innovation now—modular homes, container homes, prefabricated homes that are temporary and available to move if, say, land is sold by councils or private land owners? Bristol City Council recently went against its own planning policy for a small development of one-person homes. It was encouraged to set new precedents by the applicants in the interest of dealing with the housing crisis; that is exactly what it did. Similarly, pods for rough-sleepers could go some way to starting to give rough-sleepers shelter and the support they need to move on. Some of these housing solutions are already made in Wales and all of them can be developed into businesses here. Why does your Government not support them?

Onid yw hi'n amser am arloesi gwirioneddol erbyn hyn—cartrefi modiwlaidd, cartrefi cynhwysydd, cartrefi parod sydd dros dro ac ar gael i symud os, dyweder, y bydd tir yn cael ei werthu gan gynghorau neu berchnogion tir preifat? Yn ddiweddar, aeth Cyngor Dinas Bryste yn erbyn ei bolisi cynllunio ei hun ar gyfer datblygiad bach o gartrefi un person. Fe'i hanogwyd i osod cynseiliau newydd gan yr ymgeiswyr er mwyn ymdrin â'r argyfwng tai; dyna'n union yr hyn a wnaeth. Yn yr un modd, gallai podiau ar gyfer pobl sy'n cysgu ar y stryd wneud cryn dipyn i ddechrau rhoi lloches i bobl sy'n cysgu ar y stryd a'r cymorth sydd ei angen arnynt i symud ymlaen. Caiff rhai o'r atebion tai hyn eu gwneud yng Nghymru eisoes a gellir datblygu pob un ohonynt yn fusnesau yma. Pam nad yw eich Llywodraeth yn eu cefnogi nhw?

Well, Llywydd, I think we do support innovation in the housing field. We have a specific funding strand to support innovative ways in which the housing needs and demands here in Wales can be met. In the debate that was held in the Chamber here last week, a number of Members made contributions that talked about the opportunities there are for manufacture off site and new construction methods that we can deploy in that way. I wouldn't be in a position to commit to the specifics that the Member has outlined this afternoon, but the general point that she makes I think is one that is very consistent already with Government policy. 

Wel, Llywydd, rwy'n meddwl ein bod ni'n cefnogi arloesedd ym maes tai. Mae gennym ni ffrwd gyllid benodol i gefnogi ffyrdd arloesol y gellir diwallu anghenion a bodloni gofynion tai yma yng Nghymru. Yn y ddadl a gynhaliwyd yn y Siambr yma yr wythnos diwethaf, gwnaeth nifer o Aelodau gyfraniadau a oedd yn sôn am y cyfleoedd a geir ar gyfer gweithgynhyrchu oddi ar y safle a dulliau adeiladu newydd y gallwn eu defnyddio yn y ffordd honno. Nid wyf mewn sefyllfa i ymrwymo i'r pethau penodol y mae'r Aelod wedi eu hamlinellu y prynhawn yma, ond rwy'n credu bod y pwynt cyffredinol y mae hi'n ei wneud yn un sy'n gyson iawn eisoes â pholisi'r Llywodraeth.

Mynd i'r Afael â Thlodi
Tackling Poverty

5. A wnaiff y Prif Weinidog nodi blaenoriaethau cychwynnol Llywodraeth Cymru ar gyfer mynd i'r afael â thlodi? OAQ53173

5. Will the First Minister set out the Welsh Government's initial priorities for tackling poverty? OAQ53173

Thank you. Llywydd, our immediate priorities focus on those mitigating measures directly available to the Welsh Government that have a practical impact on the lives of children and families experiencing poverty in Wales. 

Diolch. Llywydd, mae ein blaenoriaethau cyntaf yn canolbwyntio ar y mesurau lliniaru hynny sydd ar gael yn uniongyrchol i Lywodraeth Cymru sy'n cael effaith ymarferol ar fywydau plant a theuluoedd sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru.

First Minister, universal credit is too often a cruel and inhumane system in practice that causes misery for families and communities, whether it's the waiting times for initial payment and the loan system that accompanies that, or the lack of ability for direct payment to landlords in terms of housing benefit, or conditionality and sanctioning, which is often draconian. It often leads to debt, homelessness, queues at food banks, and weeks if not months spent without any income at all. Will Welsh Government consider the devolution of the administration of universal credit for a more humane system in Wales?

Prif Weinidog, mae credyd cynhwysol yn rhy aml yn system greulon ac annynol yn ymarferol sy'n achosi trallod i deuluoedd a chymunedau, boed hynny oherwydd yr amseroedd aros am daliad cychwynnol a'r system fenthyciadau sy'n cyd-fynd â hynny, neu'r diffyg gallu i wneud taliad uniongyrchol i landlordiaid o ran budd-dal tai, neu amodoldeb a chosbau, sy'n aml yn llym. Mae'n aml yn arwain at ddyled, digartrefedd, ciwiau mewn banciau bwyd, ac wythnosau os nad misoedd yn cael eu treulio heb unrhyw incwm o gwbl. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried datganoli gweinyddiad credyd cynhwysol ar gyfer system fwy trugarog yng Nghymru?

14:55

I thank John Griffiths for that, and of course he points very vividly to the history of universal credit implementation to date. I'm aware, of course, of the work that his committee has done and the reports that have been produced suggesting that we should explore the devolution of administration of benefits here in Wales. I've heard as well, in this Chamber, other Members point quite rightly to the difficulties that might lie in its path, and there is a history, isn't there, that we're all familiar with—for example, in the forced devolution of council tax benefit, where we took on the administration, but the UK Government badly short-changed us in terms of the amount of money required for the benefit itself, and nothing at all to pay for administration. But, having pointed to those warnings, then my view is that we ought to explore the devolution of administration. We want to do it carefully, but I think the case is made for exploration, and I'm happy to give him that assurance this afternoon.

Diolchaf i John Griffiths am hynna, ac wrth gwrs mae'n cyfeirio'n eglur iawn at hanes gweithrediad credyd cynhwysol hyd yn hyn. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r gwaith y mae ei bwyllgor wedi ei wneud a'r adroddiadau a luniwyd sy'n awgrymu y dylem ni ystyried datganoli gweinyddiad budd-daliadau yma yng Nghymru. Rwyf i wedi clywed hefyd, yn y Siambr hon, Aelodau eraill yn cyfeirio'n gwbl briodol at yr anawsterau a allai ei rwystro, ac mae hanes, onid oes, yr ydym ni i gyd yn gyfarwydd ag ef—er enghraifft, o ran gorfodi datganoli budd-dal y dreth gyngor, pan wnaethom ni gymryd cyfrifoldeb dros y gweinyddiad, ond gwnaeth Llywodraeth y DU dro gwael iawn â ni o ran y swm o arian sydd ei angen ar gyfer y budd-dal ei hun, a dim byd o gwbl i dalu am ei weinyddu. Ond, ar ôl tynnu sylw at y rhybuddion hynny, yna fy marn i yw y dylem ni ystyried datganoli gweinyddiad. Rydym ni eisiau ei wneud yn ofalus, ond rwy'n credu bod yr achos wedi ei wneud dros ei archwilio, ac rwy'n hapus i roi'r sicrwydd hwnnw iddo fe y prynhawn yma.

What consideration has the First Minister given to appointing a Minister for poverty who would set clear and measurable targets to address poverty and deprivation in Wales and who would be accountable for the Welsh Government's anti-poverty strategy, please?

Pa ystyriaeth y mae'r Prif Weinidog wedi ei rhoi i benodi Gweinidog tlodi a fyddai'n pennu targedau eglur a mesuradwy i fynd i'r afael â thlodi ac amddifadedd yng Nghymru ac a fyddai'n atebol am strategaeth gwrth-dlodi Llywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda?

Well, accountability for anti-poverty measures in the Welsh Government has been allocated to the Minister for housing, planning and local government, and she will be able to answer questions and be held accountable in the way that the Member suggests.

Wel, mae atebolrwydd am fesurau gwrth-dlodi yn Llywodraeth Cymru wedi ei neilltuo i'r Gweinidog tai, cynllunio a llywodraeth leol, a bydd hi'n gallu ateb cwestiynau a chael ei dwyn i gyfrif yn y modd y mae'r Aelod yn ei awgrymu.

First Minister, I was interested to hear all the things that you listed happening in and around Ebbw Vale during last week's First Minister's questions. You mentioned the starter units at Lime Avenue in Ebbw Vale, planning consent having been secured for a 50,000 sq ft advanced manufacturing facility at Rhyd-y-Blew in the town, and the refurbished 174,000 sq ft derelict building at Rassau in Ebbw Vale for the private sector. Your economy Minister has previously said that £100 million will be allocated to the Tech Valleys in the area over the next 10 years, with the aim of creating 1,500 jobs.

Now, what I, and probably many other Assembly Members representing communities in the former coalfield area, would like to know, is: what about my constituency? The Rhondda is in a similar position to Blaenau Gwent in terms of unemployment statistics and deprivation levels, yet we have been largely ignored by successive Governments, and that's a fact that is confirmed by the Valleys delivery plan. So, what are your plans to make sure that employment opportunities and income generation are spread equitably, and when can we expect to hear an announcement about investment in job creation for the Rhondda?

Prif Weinidog, roedd gen i ddiddordeb mewn clywed popeth a restrwyd gennych chi sy'n digwydd yng Nglynebwy a'r cyffiniau yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf. Soniasoch am yr unedau dechreuol yn Lime Avenue yng Nglynebwy, ar ôl sicrhau caniatâd cynllunio ar gyfer cyfleuster gweithgynhyrchu uwch 50,000 troedfedd sgwâr yn Rhyd-y-blew yn y dref, a'r adeilad adfeiliedig 174,000 troedfedd sgwâr a ailwampiwyd yn Rassau yng Nglynebwy ar gyfer y sector preifat. Mae eich Gweinidog yr economi wedi dweud yn y gorffennol y bydd £100 miliwn yn cael ei ddyrannu i'r Tech Valleys yn yr ardal dros y 10 mlynedd nesaf, gyda'r nod o greu 1,500 o swyddi.

Nawr, yr hyn yr hoffwn i, a llawer o Aelodau Cynulliad eraill sy'n cynrychioli cymunedau yn ardal yr hen feysydd glo, ei wybod yw: beth am fy etholaeth i? Mae'r Rhondda mewn sefyllfa debyg i Flaenau Gwent o ran ystadegau diweithdra a lefelau amddifadedd, ac eto rydym ni wedi cael ein hanwybyddu i raddau helaeth gan Lywodraethau olynol, ac mae hynny'n ffaith a gadarnheir gan gynllun cyflawni'r Cymoedd. Felly, beth yw eich cynlluniau i wneud yn siŵr bod cyfleoedd cyflogaeth a chamau cynhyrchu incwm yn cael eu rhannu'n gyfartal, a phryd allwn ni ddisgwyl clywed cyhoeddiad am y buddsoddiad mewn creu swyddi ar gyfer y Rhondda?

I thank the Member for that question, which no doubt does have a relevance to tackling poverty in the way that she put it. Thank you for—[Interruption.] I thank her for the careful attention she paid to what was said in questions last week, and she will have noticed that further announcements have been made this week of investments in Ebbw Vale. It's not a competition, Llywydd, is it, and I know the Member didn't suggest that it was. Of course there are things that we want to do in other parts of Wales. That's why the Valleys taskforce was set up, to take that pan-Valleys look at the different things that we can do in different parts of Wales, and the Rhondda and the needs of that community are certainly not forgotten in those considerations.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, sy'n sicr yn berthnasol i fynd i'r afael â thlodi yn y ffordd y gwnaeth hi ei fynegi. Diolch am—[Torri ar draws.] Diolchaf iddi am y sylw gofalus a roddodd i'r hyn a ddywedwyd yn ystod cwestiynau yr wythnos diwethaf, a bydd wedi sylwi bod cyhoeddiadau pellach wedi eu gwneud yr wythnos hon am fuddsoddiadau yng Nglynebwy. Nid cystadleuaeth yw hon, Llywydd, a gwn na wnaeth yr Aelod awgrymu ei bod yn hynny. Wrth gwrs, mae pethau yr ydym ni eisiau eu gwneud mewn rhannau eraill o Gymru. Dyna pam y sefydlwyd tasglu'r Cymoedd, i gymryd yr olwg Cymoedd gyfan honno ar y gwahanol bethau y gallwn ni eu gwneud mewn gwahanol rannau o Gymru, ac yn sicr nid yw'r Rhondda ac anghenion y gymuned honno wedi eu hanghofio yn yr ystyriaethau hynny.

15:00
Blaenoriaethau Economaidd ar gyfer Canol De Cymru
Economic Priorities for South Wales Central

6. A wnaiff y Prif Weinidog amlinellu blaenoriaethau economaidd Llywodraeth Cymru ar gyfer Canol De Cymru? OAQ53167

6. Will the First Minister outline the Welsh Government's economic priorities for South Wales Central? OAQ53167

I thank the Member for the question. Our economic priorities are set out in the Welsh Government's economic action plan. These include investing in people, places and businesses through skills, infrastructure and business support.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae ein blaenoriaethau economaidd wedi eu nodi yng nghynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru. Mae'r rhain yn cynnwys buddsoddi mewn pobl, lleoedd a busnesau trwy gymorth sgiliau, seilwaith a busnes.

Thank you, First Minister, for that answer. Obviously, people, places, require good transport links. We know much about the metro system that is promised over the coming years. But a decision that was in your predecessor's inbox and is now in your inbox, the M4 relief road, is desperately required. It will dramatically improve the fortunes of the area that I represent, South Wales Central. Because, time and time again, when I talk to business, the logjam around Newport seems to be stopping goods and people moving around the south Wales economy. Can you give any indication on the timeline when your Government will be making a decision on this important infrastructure—and, if it is to be a negative decision, allow the Government to bring forward other proposals so that people can have confidence that the car park that is the M4 today will be relieved and businesses can get on with investing in their businesses and creating job opportunities in South Wales Central?

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Yn amlwg, mae pobl, lleoedd, angen cysylltiadau trafnidiaeth da. Rydym ni'n gwybod llawer am y system fetro sy'n cael ei haddo yn ystod y blynyddoedd nesaf. Ond mae angen taer am benderfyniad a oedd ym mewnflwch eich rhagflaenydd ac sydd yn eich mewnflwch chi erbyn hyn, sef ffordd liniaru'r M4. Bydd yn gwella ffyniant yr ardal yr wyf i'n ei chynrychioli, Canol De Cymru, yn sylweddol iawn. Oherwydd, dro ar ôl tro, pan fyddaf i'n siarad â busnesau, mae'n ymddangos bod y dagfa o amgylch Casnewydd yn atal nwyddau a phobl rhag symud o amgylch economi'r de. A allwch chi roi unrhyw arwydd o'r amserlen pan fydd eich Llywodraeth yn gwneud penderfyniad ar y seilwaith pwysig hwn—ac, os yw'n mynd i fod yn benderfyniad negyddol, caniatáu i'r Llywodraeth gyflwyno cynigion eraill fel y gall pobl fod yn ffyddiog y bydd y maes parcio sy'n cynrychioli'r M4 heddiw yn gallu cael ei leddfu ac y gall busnesau fwrw ymlaen â buddsoddi yn eu busnesau a chreu cyfleoedd ar gyfer swyddi yng Nghanol De Cymru?

Well, Llywydd, I entirely recognise the challenge that is faced in that part of the south-east Wales infrastructure. I remain in the position that I explained the last time I was asked here in the Assembly. There is advice that needs to come to me as First Minister, following receipt of the independent local inquiry inspector's report. That advice is yet to be concluded. When it is received, I will approach it in an entirely open-minded way, relying on the report itself and all the other considerations on which advice will come to me. 

Wel, Llywydd, rwy'n llwyr gydnabod yr her a wynebir yn y rhan honno o seilwaith y de-ddwyrain. Rwy'n dal i fod o'r un safbwynt ag yr esboniais y tro diwethaf y gofynnwyd i mi yma yn y Cynulliad. Ceir cyngor y mae angen iddo ddod i mi fel Prif Weinidog, ar ôl cael adroddiad arolygydd yr ymchwiliad lleol annibynnol. Nid yw'r cyngor hwnnw wedi ei gwblhau eto. Pan ddaw i law, byddaf yn rhoi sylw iddo gyda meddwl cwbl agored, gan ddibynnu ar yr adroddiad ei hun a'r holl ystyriaethau eraill y bydd cyngor yn dod i mi ar eu sail.

Tai Cymdeithasol Newydd
New Social Housing

7. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i helpu landlordiaid cymdeithasol i fuddsoddi mewn tai cymdeithasol newydd yn Islwyn? OAQ53225

7. What is the Welsh Government doing to aid social landlords to invest in new social housing in Islwyn? OAQ53225

Llywydd, thank you. Amongst the policy measures that the Welsh Government deploys in Islwyn is the provision of social housing grant to social landlords. This measure alone produced over 50 new affordable homes in the area in the last financial year, with more than 50 more to be completed in 2018-19. 

Llywydd, diolch. Ymhlith y mesurau polisi y mae Llywodraeth Cymru yn eu defnyddio yn Islwyn y mae'r ddarpariaeth o grant tai cymdeithasol i landlordiaid cymdeithasol. Cynhyrchodd y mesur hwn ar ei ben ei hun dros 50 o gartrefi fforddiadwy newydd yn yr ardal yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gyda mwy na 50 arall i'w cwblhau yn 2018-19.

Diolch. First Minister, the right to buy and associated rights will finally be abolished throughout Wales on 26 January 2019, thanks to the Welsh Labour Government. Between 1981 and 2016, over 139,000 local authority and housing association homes were sold under the right to buy, with no ability or capacity for replenishing the social housing stocks to the same levels. This has severely depleted council and social housing stock. First Minister, I tell my constituents in Islwyn that their Welsh Labour Government is committed to creating 20,000 more affordable homes by 2021. What is the Welsh Government doing in Islwyn to support social landlords further, and the local authority, to help us achieve this highly ambitious goal?     

Diolch. Prif Weinidog, bydd yr hawl i brynu a hawliau cysylltiedig yn cael eu diddymu o'r diwedd ledled Cymru ar 26 Ionawr 2019, diolch i Lywodraeth Llafur Cymru. Rhwng 1981 a 2016, gwerthwyd dros 139,000 o gartrefi awdurdodau lleol a chymdeithasau tai o dan yr hawl i brynu, heb ddim gallu na chapasiti i ailgyflenwi'r stoc tai cymdeithasol i'r un lefelau. Mae hyn wedi disbyddu stoc tai cyngor a chymdeithasol yn ddifrifol. Prif Weinidog, rwy'n dweud wrth fy etholwyr yn Islwyn bod eu Llywodraeth Llafur Cymru wedi ymrwymo i greu 20,000 o gartrefi fforddiadwy arall erbyn 2021. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn Islwyn i gefnogi landlordiaid cymdeithasol ymhellach, a'r awdurdod lleol, i'n helpu i gyflawni'r nod uchelgeisiol iawn hwn?

I thank Rhianon Passmore for that. She's absolutely right to point to the depreciation in the number of houses available for social renting as a result of the right-to-buy scheme, and I'm glad that she tells her constituents about our 20,000 more affordable homes, because we are confident that we are well on track to providing that number. In her constituency, she will know—and she will be able to relay to her constituents—the investments that the Welsh Government is making through the social housing grant, through the affordable housing grant, and through our land for housing scheme, which we are confident will help in her constituency to bring more land—we talked here last week about the importance of land in housing—to the market in order to support our ambitions in this area.

Diolchaf i Rhianon Passmore am hynna. Mae hi'n hollol iawn i dynnu sylw at y gostyngiad i nifer y tai sydd ar gael ar gyfer rhentu cymdeithasol o ganlyniad i'r cynllun hawl i brynu, ac rwy'n falch ei bod hi'n dweud wrth ei hetholwyr am ein 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol, oherwydd rydym ni'n hyderus ein bod ni ar y trywydd iawn i ddarparu'r nifer hwnnw. Yn ei hetholaeth hi, bydd yn gwybod—a bydd yn gallu cyfleu i'w hetholwyr—y buddsoddiadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud drwy'r grant tai cymdeithasol, drwy'r grant tai fforddiadwy, a thrwy ein cynllun tir ar gyfer tai, yr ydym ni'n hyderus fydd yn helpu yn ei hetholaeth hi i ddod â mwy o dir—cawsom drafodaethau yma yr wythnos diwethaf am bwysigrwydd tir ym maes tai—i'r farchnad er mwyn cefnogi ein huchelgeisiau yn yr ardal hon.

And, finally, question 8, Jack Sargeant.

Ac, yn olaf, cwestiwn 8, Jack Sargeant.

Hyrwyddo Gwleidyddiaeth Fwy Caredig
Promoting a Kinder Politics

8. Beth y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i hyrwyddo gwleidyddiaeth fwy caredig? OAQ53166

8. What is the Welsh Government doing to promote a kinder politics? OAQ53166

I thank Jack Sargeant. The Welsh Government will take measures in our forthcoming local government and elections Bill to promote a more diverse, inclusive and respectful politics in Wales. At the same time, we will stand alongside others to resist the tide of intimidation and bigotry that threatens to disfigure parts of public life in the United Kingdom.  

Diolch i Jack Sargeant. Bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd camau yn ein Bil llywodraeth ac etholiadau lleol sydd ar ddod i hyrwyddo gwleidyddiaeth fwy amrywiol, cynhwysol a pharchus yng Nghymru. Ar yr un pryd, byddwn yn sefyll ochr yn ochr ag eraill i wrthsefyll y llif o fygythiadau a rhagfarn sy'n bygwth difetha rhannau o fywyd cyhoeddus yn y Deyrnas Unedig.

Can I thank the First Minister for his reply and say that I was very pleased to see him refer to a kinder approach to politics in his first speech as First Minister? He will know that I've been working hard to see a positive change in our politics, and I agree with him completely that the way in which we conduct ourselves makes a difference in a fractured and uneasy world. Now, Llywydd, we all have a part to play to promote a kinder style of politics, and I feel it's only appropriate that I do mention, as so many have today, the impact our late friend and colleague Steffan Lewis had on this topic. And Llywydd, again, we would go a long way if we were a little bit more like Steffan. Now, the Welsh Government, of course, has an important part to play in such change, including the culture and the way in which we bring kindness into public policy making. Would the First Minister agree with me that, in order to reach this ambition, we must all work together, including Members from across the Chamber, Ministers, the civil service and others? 

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb a dweud fy mod i'n falch iawn o'i weld yn cyfeirio at agwedd fwy garedig at wleidyddiaeth yn ei araith gyntaf fel Prif Weinidog? Bydd yn gwybod fy mod i wedi bod yn gweithio'n galed i weld newid cadarnhaol yn ein gwleidyddiaeth, ac rwy'n cytuno'n llwyr bod y ffordd yr ydym ni'n ymddwyn yn gwneud gwahaniaeth mewn byd toredig ac anniddig. Nawr, Llywydd, mae gennym ni i gyd ran i'w chwarae i hyrwyddo gwleidyddiaeth fwy caredig, ac rwy'n teimlo ei bod hi'n gwbl briodol fy mod i'n sôn, fel y mae cynifer wedi ei wneud heddiw, yr effaith a gafodd ein diweddar gyfaill a chyd-Aelod Steffan Lewis ar y pwnc hwn. A Llywydd, unwaith eto, byddem ni'n mynd ymhell iawn pe byddem ni ychydig bach yn debycach i Steffan. Nawr, mae gan Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, ran bwysig i'w chwarae mewn newid o'r fath, gan gynnwys y diwylliant a'r ffordd yr ydym ni'n dod â charedigrwydd i'r gwaith o lunio polisi cyhoeddus. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi, er mwyn cyflawni'r uchelgais hwn, bod yn rhaid i ni i gyd weithio gyda'n gilydd, gan gynnwys Aelodau o bob rhan o'r Siambr, Gweinidogion, y gwasanaeth sifil ac eraill?

15:05

Llywydd, I absolutely agree that it is the job of us all to do what we can to promote the sort of kinder, more respectful politics that Jack Sargeant has spoken about this afternoon and, of course, has promoted during the whole time that he has been an Assembly Member. I was able to be in the Chamber during the first short debate that Jack held on a kinder politics here in Wales and, indeed, in the very sad context of today, I revisited that debate over the weekend and read again the contributions that Jack made, primarily, but there were contributions from across the Chamber. Julie Morgan spoke about the importance of a politics that has passion without poison. Adam Price drew attention to the work of that great black gay American novelist James Baldwin, and what we can learn from his experience. And Darren Millar said in his contribution that, challenging as it can be in the cut and thrust of debate here in the Assembly, our ambition as Assembly Members should be to be people who disagree well. And in the context of today, I think that ambition that we should be people who disagree when we do, but we do it in that spirit, is a good thought to leave with us this afternoon. 

Llywydd, rwyf yn cytuno'n llwyr fod gwneud ein gorau glas i hyrwyddo gwleidyddiaeth sy'n fwy caredig ac yn fwy parchus o'r math yr oedd Jack Sargeant yn sôn amdano y prynhawn yma ac sydd, wrth gwrs, wedi cael ei hyrwyddo ganddo yn ystod ei holl amser yn Aelod Cynulliad, yn waith i bob un ohonom. Roeddwn i'n gallu bod yn y Siambr yn ystod y ddadl fer gyntaf a gynhaliodd Jack ar wleidyddiaeth fwy caredig yma yng Nghymru ac, yn wir, yng nghyd-destun trist iawn heddiw, ailymwelais â'r ddadl honno yn ystod y penwythnos ac ailddarllen y cyfraniadau a wnaed gan Jack, yn bennaf, ond cafwyd cyfraniadau ar draws y Siambr. Siaradodd Julie Morgan am bwysigrwydd gwleidyddiaeth ag angerdd ond heb wenwyn. Tynnodd Adam Price sylw at y gwaith a wnaed gan y nofelydd Americanaidd mawr du a hoyw, James Baldwin, a'r hyn y gallwn ei ddysgu o'i brofiad ef. A dywedodd Darren Millar yn ei gyfraniad ef, er mor heriol y mae'r awyrgylch cystadleuol a bywiog yn ystod dadleuon yma yn y Cynulliad yn gallu bod, dylai fod yn uchelgais i ni fel Aelodau Cynulliad fod yn bobl sy'n anghytuno'n dda. Ac yng nghyd-destun heddiw, credaf fod yr uchelgais hwnnw, sef y dylem fod yn bobl sy'n anghytuno, ond yn ei wneud yn yr ysbryd hwnnw, yn rhywbeth inni feddwl amdano a'i ystyried yn sgil y prynhawn yma.

3. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
3. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf felly yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, a dwi'n galw ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd, Rebecca Evans. 

The next item therefore is the business statement and announcement, and I call the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans.  

Diolch. There's one change to this week's business. The Counsel General and Brexit Minister will make a statement shortly on the UK Government's current proposals for EU withdrawal. Draft business for the next three weeks is set out on the business statement and announcement, which can be found amongst the meeting papers available to Members electronically. 

Diolch. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Gweinidog Brexit a'r Cwnsler Cyffredinol yn gwneud datganiad cyn hir ar gynigion presennol Llywodraeth y DU ar gyfer ymadael â'r UE. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei gynnwys yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes y gellir ei weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

During the recess, on 27 December, the UK Government launched a consultation proposing that the carrier bag levy should be doubled from 5p to 10p and extended to all shops. Given that Wales originally took the lead on this and the collective wish to drive against plastic waste, can we have a statement from the Welsh Government in response to this, and how it might independently, or in parallel with the consultation in England, propose to go forward on this matter itself? 

Similarly, during recess, there was news from the UK Government that cardiopulmonary resuscitation and first aid training are to be included as part of the school curriculum in England. Could I call therefore for a statement from the Welsh Government in that context where, in February 2017, our colleague Suzy Davies held a debate to propose that all children and young people should receive age-appropriate life-saving skills as part of the school curriculum in Wales, backed by Members of all parties but, thus far, the Welsh Government hasn't delivered on that proposal? Again, we hope that we are not going to have a differentiation across the border, particularly given some of the comments made about borders in a different context earlier. 

Finally, we've heard reference to Wylfa Newydd. Could we have an oral statement, preferably involving the First Minister in the statement, regarding the concerns over Wylfa Newydd if the speculation is borne out later this week, in a decision by Hitachi either to not go ahead, or simply to put proposals on hold? We've had a written statement in which the Minister for Economy and Transport rightly says that Wylfa Newydd is a major project with potentially significant benefits to Anglesey, north Wales and the UK. But we know that, in the past, the new First Minister has himself personally opposed nuclear power, and we know that shortly after he took on his new role, the Welsh Government called in plans to prepare the 740 acre area in Anglesey to build Wylfa Newydd, about which Hitachi's subsidiary, Horizon, said it disagreed with the Welsh Government's reasoning. I am very well advised that that is one of the factors that have led to Hitachi considering the situation currently. This is too important to north Wales, Wales and the UK to simply be dealt with by a written statement, and I call for a proper oral statement in Assembly time, here, so the full Assembly can contribute. Thank you. 

Yn ystod y toriad, ar 27 Rhagfyr, lansiodd Llywodraeth y DU ymgynghoriad a oedd yn cynnig y dylid dyblu’r ardoll ar fagiau siopa o 5c i 10c gan ei hymestyn i gynnwys pob siop. O gofio bod Cymru wedi arwain ar hyn yn wreiddiol, a’r dymuniad torfol yn yr ymgyrch yn erbyn gwastraff plastig, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru mewn ymateb i hyn, a sut y gallai, yn annibynnol neu ochr yn ochr â'r ymgynghoriad yn Lloegr, gynnig bwrw ymlaen ar y mater hwn ei hun? 

Yn yr un modd, yn ystod y toriad, cafwyd newyddion gan Lywodraeth y DU bod hyfforddiant cymorth cyntaf ac adfywio cardio-pwlmonaidd yn mynd i gael eu cynnwys yn rhan o'r cwricwlwm ysgol yn Lloegr. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn y cyd-destun hwnnw, felly, lle cynhaliodd ein cyd-Aelod, Suzy Davies, ddadl ym mis Chwefror 2017 i gynnig y dylai pob plentyn a pherson ifanc gael sgiliau achub bywyd sy’n briodol i’w hoedran yn rhan o gwricwlwm yr ysgol yng Nghymru, a gefnogwyd gan Aelodau o bob plaid? Hyd yn hyn, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu'r cynnig hwnnw. Eto, rydym yn gobeithio na chawn wahaniaethu ar draws y ffin, yn enwedig o gofio rhai o'r sylwadau a wnaed am ffiniau mewn cyd-destun gwahanol yn gynharach. 

Yn olaf, rydym wedi clywed cyfeiriad at Wylfa Newydd. A gawn ni ddatganiad llafar, sy'n cynnwys y Prif Weinidog yn y datganiad os oes modd, ynghylch y pryderon dros Wylfa Newydd os cadarnheir y ddamcaniaeth yn ddiweddarach yr wythnos hon, mewn penderfyniad gan Hitachi naill ai i beidio â bwrw ymlaen, neu i ohirio’r cynigion? Rydym wedi cael datganiad ysgrifenedig y dywed Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynddo fod Wylfa Newydd yn brosiect mawr gyda manteision sylweddol posib i Ynys Môn, gogledd Cymru a’r DU. Ond rydym yn gwybod, yn y gorffennol, fod y Prif Weinidog newydd ei hun, wedi gwrthwynebu ynni niwclear yn bersonol. Gwyddom, yn fuan ar ôl iddo dderbyn ei swydd newydd, fod Llywodraeth Cymru wedi tynnu'n ôl gynlluniau i baratoi ardal 740 erw yn Ynys Môn i adeiladu Wylfa Newydd, ac roedd is-gwmni Hitachi, Horizon, yn dweud eu bod yn anghytuno â rhesymeg Llywodraeth Cymru. Dywedwyd wrthyf fod hynny'n un o'r ffactorau sydd wedi arwain at Hitachi yn ystyried y sefyllfa ar hyn o bryd. Mae hwn yn fater rhy bwysig i ogledd Cymru, Cymru a'r DU i ymdrin ag ef drwy ddatganiad ysgrifenedig, a galwaf am ddatganiad llafar priodol yma yn amser y Cynulliad, fel y gall y Cynulliad llawn gyfrannu iddo. Diolch.

15:10

Thank you very much for raising those issues and, in the first part of your contribution, for recognising the leading role that Wales has played in terms of reducing the plastic that we use through the carrier bag levy, which we introduced. I know that the Deputy Minister is now exploring where we do take this next, because, clearly, having led the way, we want to certainly be maintaining the momentum that we have started in this particular area. But not just with plastic carrier bags, of course, but looking at reducing plastic in many other walks of life and aspects of life as well.

In terms of CPR, I know that there are many opportunities currently within the existing curriculum for CPR to be taught to pupils and it's making good progress in terms of the work that's being undertaken for curriculum reform. I know that the Minister is keen to ensure that schools have the flexibility they need to deliver a programme of education to the pupils that's appropriate for them and that will give them the best possible support, and without seeking to overcrowd the curriculum as well. So, there's certainly a balance to be struck there, but the point you make about the importance of CPR is well made.

On the issue of Wylfa Newydd, I know that a written statement has just gone out from the Minister for the economy. There'll be important decisions to be made later this week, as the Minister said in his response to the question on Ford, but he did refer to Hitachi there. So, I'm sure that the Government will explore how best and most appropriately to respond to those decisions that are made later this week.  

Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hynny ac, yn rhan gyntaf eich cyfraniad, am gydnabod y rhan arweiniol y mae Cymru wedi ei chwarae o ran lleihau’r plastig yr ydym yn ei ddefnyddio drwy ardoll ar fagiau siopa, a gyflwynwyd gennym ni. Gwn fod y Dirprwy Weinidog bellach yn ystyried i ble yr ydym yn mynd â hyn nesaf, oherwydd, yn amlwg, ar ôl arwain y ffordd, rydym yn sicr yn dymuno cynnal y momentwm a ddechreuwyd gennym yn y maes penodol hwn. Nid gyda bagiau siopa plastig yn unig, wrth gwrs, ond byddwn yn edrych ar leihau plastig mewn llawer o feysydd ac agweddau eraill ar fywyd hefyd.

O ran adfywio cardio-pwlmonaidd, gwn fod llawer o gyfleoedd ar hyn o bryd o fewn y cwricwlwm presennol ar gyfer addysgu adfywio cardio-pwlmonaidd i ddisgyblion ac mae’n gwneud cynnydd da o ran y gwaith a wneir ar gyfer diwygio'r cwricwlwm. Gwn fod y Gweinidog yn awyddus i sicrhau bod gan ysgolion yr hyblygrwydd sydd ei angen arnyn nhw i ddarparu rhaglen addysg i'r disgyblion sy'n briodol ac yn rhoi’r cymorth gorau posibl iddyn nhw, a heb geisio gorlenwi’r cwricwlwm chwaith. Felly, yn sicr, mae angen cydbwysedd arnom yn y fan honno, ond mae’r pwynt a wnaethoch am bwysigrwydd adfywio cardio-pwlmonaidd yn un da.

O ran y mater ynghylch Wylfa Newydd, gwn fod datganiad ysgrifenedig newydd fynd allan gan y Gweinidog dros yr economi. Mae penderfyniadau pwysig i’w gwneud yn ddiweddarach yr wythnos hon, fel y dywedodd y Gweinidog yn ei ymateb i'r cwestiwn ar Ford, ond fe wnaeth gyfeirio at Hitachi bryd hynny. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Llywodraeth yn edrych ar sut i ymateb i'r penderfyniadau hynny a gaiff eu gwneud yn ddiweddarach yr wythnos hon yn y modd gorau a mwyaf priodol.

Trefnydd, can I support, first of all, the concerns raised earlier about Ford in Bridgend, and I also look forward to further ministerial statements on work done and progress made, because it's a huge issue locally?

My second point is, you will be, Trefnydd, no doubt aware that the Auditor General for Wales has today published a report calling for urgent action following financial and governance concerns within the town and community councils sector in Wales. The report shows that the number of qualified audit opinions has doubled in the past financial year to 340 councils, nearly half of all councils. We also know that the auditor general had to issue reports in the public interest or make formal recommendations to eight councils in 2018. Now, in a sense, this shouldn't come as a huge surprise. We have heard of concerns over a number of years around lack of governance, bullying and of community councils being disbanded due to local in-fighting. The Welsh Government have known of these issues for quite some time. Now, the report by the independent review panel on community and town councils, which reported in October 2018, shows that there are options available to Welsh Government in terms of trying to reform the sector. It is vitally important that the Welsh Government now gets on with that task and gets a grip on this important sector. With that as a backdrop, will the Minister for local government agree to bring forward a statement on the Wales Audit Office findings and use that statement to set out how the Welsh Government intends to ensure that this important tier of democracy is put on a sustainable footing, going forward?

Trefnydd, yn gyntaf oll, a gaf i gefnogi’r pryderon a godwyd ynghylch Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac rwyf i hefyd yn edrych ymlaen at ddatganiadau gweinidogol pellach ar y gwaith a'r cynnydd a wnaed, gan ei fod yn broblem enfawr yn lleol?

Fy ail bwynt, fel y byddwch yn ddiau yn ymwybodol ohono, Trefnydd, yw hyn. Mae Archwilydd Cyffredinol Cymru wedi cyhoeddi adroddiad heddiw sy’n galw am weithredu brys yn dilyn pryderon ariannol a llywodraethu yn sector y cynghorau tref a chymuned yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn dangos bod nifer y barnau archwilio amodol wedi dyblu yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf i 340 o gynghorau, bron hanner yr holl gynghorau. Gwyddom hefyd fod yr Archwilydd Cyffredinol wedi gorfod cyhoeddi adroddiadau er budd y cyhoedd neu wneud argymhellion ffurfiol i wyth cyngor yn 2018. Nawr, mewn ffordd, ni ddylai hyn beri syndod mawr. Rydym wedi clywed pryderon am nifer o flynyddoedd ynghylch diffyg llywodraethu, bwlio a chynghorau cymuned yn cael eu chwalu oherwydd ymladd lleol ymysg ei gilydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwybodol o'r materion hyn ers cryn amser. Bellach, mae’r adroddiad gan y panel adolygu annibynnol ar gynghorau cymuned a thref a adroddwyd ym mis Hydref 2018, yn dangos bod dewisiadau ar gael i Lywodraeth Cymru o ran ceisio gwella'r sector. Mae'n hanfodol bwysig fod Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen gyda'r dasg honno yn awr ac yn mynd i'r afael â'r sector pwysig hwn. Gyda'r cefndir hwnnw, a wnaiff y Gweinidog llywodraeth leol gytuno i gyflwyno datganiad ar ganfyddiadau Swyddfa Archwilio Cymru a defnyddio'r datganiad hwnnw i nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau bod yr haen bwysig hon o ddemocratiaeth yn cael ei rhoi ar sylfaen gynaliadwy, wrth symud ymlaen?

Thank you very much for those issues and for putting on record your concern regarding the announcement relating to Ford. I know that the economy Minister is very much engaged in this issue and will certainly be bringing forward the appropriate updates to Assembly Members as and when that would be useful.

In terms of the report that has been published today regarding town and community councils, I know that the Minister clearly will be considering that report. Members will have the opportunity to question her on that in her question time next week. 

Diolch yn fawr iawn am y materion hynny ac am gofnodi eich pryder ynghylch y cyhoeddiad sy'n ymwneud â Ford. Gwn fod Gweinidog yr economi yn ymwneud â'r mater hwn i raddau helaeth ac yn sicr bydd yn cyflwyno'r diweddariadau priodol i Aelodau'r Cynulliad pan fyddai'n ddefnyddiol.

O ran yr adroddiad a gyhoeddwyd heddiw ynghylch cynghorau tref a chymuned, gwn y bydd y Gweinidog, yn amlwg, yn ystyried yr adroddiad hwnnw. Caiff yr Aelodau gyfle i'w holi hi ar hynny yn ystod ei sesiwn gwestiynau yr wythnos nesaf.

Could I ask for time for one debate and one statement? I wonder if there'll be time for a debate on the importance of grass-roots community groups to regeneration. I attended a meeting last night of the Ogmore valley community forum, which brings together clubs and organisations and residents from all parts of the valley, from Evanstown to Lewistown, Blackmill to Nantymoel and all points in between to develop a shared vision for the valley, based on the priorities they themselves develop. At the next meeting, they're going to work their ideas up, and they're going to bring more young people in to help shape these ideas as well, organised by the very able Councillors Dhanisha Patel and Lee-Anne Hill, the community council chair. A debate will allow us to celebrate the role of these community groups and fora right across the country in regenerating our communities.

Could I also ask for a statement or debate on the importance of culture and traditions to Wales? On Sunday, on Nos Galan, the Mari Lwyd made an appearance at the Corner House pub and restaurant in Llangynwyd. It terrified and delighted the children, who were out way beyond their bedtime, in equal measure, as well as the adults, by the way, who packed this hilltop hostelry out, myself included. Now, the sight of a dancing horse's skull, draped in white sheets and bawdy decorations being led by a singing Gwyn Evans in top hat and tails is part of what makes us very Welsh—it's the uniqueness that draws visitors and tourists to stay with us and spend their money, and it's what reminds us of the Celtic roots, which go deep in our pre-Christian culture. So, I'd like to pay tribute to those who continue these remarkable traditions, sometimes passed down, as in this instance, through generations. And a statement or a debate would allow us to celebrate this and encourage the sustaining of these traditions for many generations to come.

A gaf i ofyn am amser ar gyfer un ddadl ac un datganiad? Tybed a fydd amser am ddadl ar bwysigrwydd grwpiau cymunedol ar lawr gwlad i adfywio. Roeddwn i yng nghyfarfod fforwm cymunedol Ogwr neithiwr, sy'n dwyn ynghyd glybiau a sefydliadau a thrigolion o bob rhan o'r cwm, rhwng Evanstown a Lewistown, a rhwng Melin Ifan Ddu a Nant-y-moel a’r holl bwyntiau sydd rhyngddyn nhw i ddatblygu gweledigaeth a rennir ar gyfer y cwm, yn seiliedig ar y blaenoriaethau y maen nhw eu hunain yn eu datblygu. Yn y cyfarfod nesaf, maen nhw'n mynd i ddatblygu eu syniadau, ac maen nhw’n mynd i ddod â mwy o bobl ifanc i mewn i helpu i lunio'r syniadau hyn hefyd, a drefnwyd gan y Cynghorwyr galluog iawn Dhanisha Patel a Lee-Anne Hill, cadeirydd cyngor y gymuned. Bydd dadl yn caniatáu inni ddathlu swyddogaeth y grwpiau cymunedol hyn a fforymau ar draws y wlad wrth adfywio ein cymunedau.

A gaf i ofyn hefyd am ddatganiad neu ddadl ar bwysigrwydd diwylliant a thraddodiadau i Gymru? Ddydd Sul, ar Nos Galan, fe wnaeth y Fari Lwyd ymddangosiad yn nhafarn a bwyty'r Corner House yn Llangynwyd. Dychrynodd y plant a'u plesio'n fawr ac roeddent allan ymhell y tu hwnt i’w hamseroedd gwely, yn ogystal â’r oedolion, gyda llaw, a lenwodd y gwesty hwn ar ben bryn, a minnau yn eu plith nhw. Nawr, mae gweld penglog ceffyl wedi ei orchuddio â chynfas wen ac addurniadau anweddus yn dawnsio, dan arweiniad Gwyn Evans sy’n canu mewn het silc a chynffonnau yn rhan o'r hyn sy'n ein gwneud ni’n Gymreig iawn—y pethau unigryw hyn sy'n denu ymwelwyr a thwristiaid i aros gyda ni a gwario eu harian, a hynny sy’n ein hatgoffa ni o'n gwreiddiau Celtaidd, sy'n mynd yn ddwfn i’n diwylliant cyn-Gristnogol. Felly, hoffwn dalu teyrnged i'r rhai sy’n cynnal y traddodiadau rhyfeddol hyn, sydd weithiau, fel yn yr achos hwn, wedi eu pasio i lawr drwy'r cenedlaethau. Byddai datganiad neu ddadl yn caniatáu inni ddathlu hyn ac yn annog y traddodiadau hyn i gael eu cynnal am nifer o genedlaethau i ddod.

15:15

I thank Huw Irranca-Davies for raising both of these important issues and giving us a sense of the vibrancy that's going on every day within our own communities. I'm really delighted to hear particularly about the grass-roots regeneration conversations that are going on at a local level, because this level of engagement is exactly what we envisaged when we set up the Valleys taskforce. It really is a ground-up piece of work, and so what we've heard really describes that kind of ethos.

I'm aware that Councillor Patel has had some very good discussions around the work of the taskforce, and she did speak at length to the former Minister with responsibility for the taskforce. The community hub approach, which you describe, is very much a priority under theme 2 of the taskforce delivery plan, and we know that those community hubs are very much a key asset to us when we're seeking to improve public service delivery. So, following a networking event last year, a community hub working group has been set up to map those existing hubs that already exist across the Valleys, highlighting good practice where it exists, and I think that we've heard of some of that there, and also exploring what communities and organisations need to do to develop a sustainable hub model. So, we're working with the Wales Council for Voluntary Action, county voluntary councils, the Welsh Local Government Association, Interlink RCT, local health boards, the Building Communities Trust, the Learning and Work Institute and others in order to take that piece of work forward, but always with local residents and tenants being at the heart of that.

On the second part of the statement, I absolutely agree that the importance of our culture and traditions is very much what makes us very Welsh, as Huw Irranca-Davies said in his contribution, and we do have a wealth of poetry and prose, and our National Museum of History at St Fagans and the National Library of Wales both have collected this through the years to ensure that this wealth is not lost on us.

Diolch i Huw Irranca-Davies am godi'r ddau fater pwysig hyn ac am roi ymdeimlad inni o’r bywiogrwydd sy'n digwydd bob dydd yn ein cymunedau ein hunain. Rwyf yn wirioneddol falch o glywed am y sgyrsiau adfywio ar lawr gwlad sy'n cael eu cynnal ar lefel leol, oherwydd y lefel hon o ymgysylltiad oedd yr union beth yr oeddem yn ei ragweld pan sefydlwyd tasglu’r Cymoedd. Mae'n ddarn o waith sy’n cael ei adeiladu o'r gwaelod i fyny yn wir, ac felly mae'r hyn a glywsom yn disgrifio'r math hwnnw o ethos yn dda iawn.

Rwyf yn ymwybodol bod y Cynghorydd Patel wedi cael trafodaethau da iawn ynghylch gwaith y tasglu, ac fe siaradodd yn hir â'r cyn-Weinidog yr oedd cyfrifoldeb am y tasglu ganddo. Mae’r dull hyb cymunedol yr ydych yn ei ddisgrifio, yn flaenoriaeth fawr o dan thema 2 y cynllun cyflenwi tasglu, a gwyddom fod yr hybiau cymunedol hynny yn asedau mawr inni pan rydym yn ceisio gwella darpariaeth gwasanaethau cyhoeddus. Felly, yn dilyn digwyddiad rhwydweithio y llynedd, cafodd gweithgor hyb cymunedol ei sefydlu i fapio’r hybiau sydd eisoes yn bodoli ledled y Cymoedd, gan dynnu sylw at arferion da lle bo hynny'n bodoli, a chredaf ein bod ni wedi clywed rhywfaint o hynny yn y fan yna, a hefyd i edrych ar yr hyn y mae angen i gymunedau a sefydliadau ei wneud i ddatblygu model o hyb sy’n gynaliadwy. Felly, rydym yn gweithio gyda Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, cynghorau gwirfoddol sirol, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Interlink RhCT, byrddau iechyd lleol, yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, y Sefydliad Dysgu a Gwaith ac eraill er mwyn mynd â’r darn hwnnw o waith yn ei flaen, ond gyda thrigolion lleol a thenantiaid wrth wraidd hynny bob amser.

O ran ail ran y datganiad, cytunaf yn llwyr mai pwysigrwydd ein diwylliant a'n traddodiadau yw’r hyn sy'n ein gwneud ni’n Gymreig iawn, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies yn ei gyfraniad ef. Mae gennym gyfoeth o farddoniaeth a rhyddiaith, ac mae’n Hamgueddfa Werin yn Sain Ffagan a Llyfrgell Genedlaethol Cymru wedi casglu'r rhain dros y blynyddoedd i sicrhau nad yw’r cyfoeth hwn yn cael ei golli.

May I ask for a statement from the Minister for Housing and Local Government on a matter of great concern to local residents living in Caerphilly County Borough Council? The council plans to increase council tax in the borough by nearly 7 per cent and cut its spending by £50 million. However, last month, the Labour administration voted to spend £242,000 on an investigation into pay rises for senior officers in the borough. This investigation began in 2013 and will have cost the taxpayer over £4 million this year. Please could we have a statement from the Minister on what action she intends to take to protect taxpayers from the consequences of the Labour Party's mismanagement of Caerphilly council?

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar fater sydd o bryder mawr i drigolion lleol sy'n byw yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili? Mae'r cyngor yn bwriadu cynyddu'r dreth gyngor yn y fwrdeistref bron 7 y cant ac mae wedi torri £50 miliwn ar ei wariant. Fodd bynnag, y mis diwethaf, pleidleisiodd y weinyddiaeth Lafur i wario £242,000 ar gynnal ymchwiliad i godiadau cyflog ar gyfer uwch-swyddogion yn y fwrdeistref. Dechreuodd yr ymchwiliad hwn yn 2013 a bydd wedi costio dros £4 miliwn i'r trethdalwr eleni. Os gwelwch yn dda, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar  y camau y mae hi'n bwriadu eu cymryd i amddiffyn y trethdalwyr rhag canlyniadau camreoli'r Blaid Lafur yng Nghyngor Caerffili?

Thank you for the question. There'll be two opportunities open to you to raise this directly with the Minister for local government. There'll be a statement later this afternoon on the local government settlement and, obviously, opportunities to table questions to the Minister for answer in next week's session.

Diolch am y cwestiwn. Bydd dau gyfle i chi godi hyn yn uniongyrchol gyda'r Gweinidog dros lywodraeth leol. Bydd datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma ar y setliad llywodraeth leol ac, yn amlwg, ceir cyfleoedd i gyflwyno cwestiynau i'r Gweinidog i'w hateb yn sesiwn yr wythnos nesaf.

I'd just like to begin my brief comments by saying how pleased I think Steffan would be to see us just all getting on with things after a very emotional start this afternoon.

Hoffwn ddechrau fy sylwadau byr drwy ddweud pa mor falch y credaf y byddai Steffan o'n gweld ni'n bwrw ymlaen â phethau ar ôl dechrau emosiynol iawn y prynhawn yma.

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

I'd like to request consideration for two statements, please, Trefnydd. One is with regard to the ongoing problems with Powys County Council's children's services. Now, I'm very grateful for the written statement that we have all received from the Deputy Minister for Health and Social Services and, though she's not here, I'd like to put on record my congratulations to her in her new post and welcome somebody with the level of expertise that she has to this role, where I'm sure she'll make an invaluable contribution. But I'm sure that there are many Members in this Chamber who represent Powys, as I do, who will be very concerned at the lack of progress after a whole 12 months of intervention. I wonder, Trefnydd, if you could ask the Deputy Minister whether she'd consider making a statement, perhaps in about eight weeks' time, when the administration at Powys County Council will have had an opportunity to respond to the inspectorate, to respond to concerns that she and her officials are raising, and I'm sure the correspondence that she will have received from me and, I'm sure, other elected Members. Because I suppose my concern is that, after all this time, we have not seen progress and, in the meantime, the childhoods of these children in Powys are passing by without the support to which we would all believe they are entitled, despite, in fairness, the support that I know they have received from the Welsh Government to enable them to address these issues.

The other issue that I would like to ask you to raise with one of your colleagues is that I would like you to ask the health Minister himself if he will make a statement following the press coverage today of the aftermath of the issues in Tawel Fan. Members will have seen the correspondence released under freedom of information with Donna Ockenden, who, of course, conducted the original, very critical report. Now, in that exchange of correspondence with the Minister, Ms Ockenden says, for example,

'My concern is that the BCUHB board and senior management team within mental health at BCUHB do not currently have the capability and capacity to deliver upon the root and branch systemic review that is needed'

to make the changes for older people's mental health services. She further then reports a nurse telling her of a recent visit to an elderly persons mental health ward, during which the senior member of staff did not speak at all. The senior member of management did not speak at all, either to a single member of staff or to a patient, though that will be reported as them having actively engaged with the service.

The response from the health board to these concerns in that article—and, of course, it is only a press article—are beyond concerning in their complacency. I believe we need to hear from the Minister about how he responds to those criticisms. Essentially, Ms Ockenden is telling him that no progress has been made in the last six months. How does he respond to those concerns and what steps is he taking to ensure that the health board does have the capacity to address these very serious issues?

Hoffwn ofyn am ystyriaeth i ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd. Mae un yn ymwneud â phroblemau parhaus gyda gwasanaethau plant Cyngor Sir Powys. Nawr, rwy'n ddiolchgar iawn am y datganiad ysgrifenedig yr ydym i gyd wedi ei dderbyn gan y Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithas. Ac er nad yw hi yma, hoffwn gofnodi fy llongyfarchiadau iddi yn ei swydd newydd a chroesawu rhywun â'r lefel o arbenigedd sydd ganddi hi i'r swyddogaeth hon, ac rwyf yn siŵr y bydd yn gwneud cyfraniad amhrisiadwy. Ond rwy'n siŵr bod llawer o'r Aelodau yn y Siambr hon sy'n cynrychioli Powys, fel minnau, a fydd yn bryderus iawn ynghylch y diffyg cynnydd a wnaed ar ôl 12 mis cyfan o ymyrraeth. Tybed, Trefnydd, a allech chi ofyn i'r Dirprwy Weinidog a wnaiff hi ystyried gwneud datganiad, ymhen tuag wyth wythnos efallai, pan fydd y weinyddiaeth yng Nghyngor Sir Powys wedi cael cyfle i ymateb i'r arolygiaeth, i ymateb i’r pryderon a godir ganddi hi a'i swyddogion, ac rwyf yn siŵr yr ohebiaeth y bydd hi wedi ei chael gennyf i ac, rwyf yn siŵr, Aelodau etholedig eraill. Oherwydd, mae'n debyg mai fy mhryder i yw hyn. Ar ôl yr holl amser hwn, nid ydym wedi gweld cynnydd ac, yn y cyfamser, mae plentyndod y plant hyn ym Mhowys yn mynd heibio heb y cymorth y credwn i gyd sydd ganddynt yr hawl iddo, er gwaethaf, a bod yn deg, y cymorth y gwn iddynt ei gael gan Lywodraeth Cymru i'w galluogi nhw i fynd i'r afael â’r materion hyn.

Y mater arall yr hoffwn ofyn i chi ei godi gydag un o'ch cyd-Aelodau yw hyn. Byddwn yn hoffi ichi ofyn i’r Gweinidog iechyd ei hun a yw'n mynd i wneud datganiad yn dilyn y sylw yn y wasg heddiw i ganlyniadau'r materion yn Nhawel Fan. Bydd yr Aelodau wedi gweld yr ohebiaeth a ryddhawyd o dan y ddeddf ryddid gwybodaeth rhwng y Gweinidog a Donna Ockenden, wrth gwrs, a gynhaliodd yr adroddiad gwreiddiol beirniadol iawn. Nawr, wrth gyfnewid gohebiaeth â'r Gweinidog, mae Ms Ockenden yn dweud, er enghraifft,

Fy mhryder i yw nad oes gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr na'r uwch dîm rheoli ym maes iechyd meddwl ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr y gallu na'r capasiti ar hyn o bryd i gyflawni’r hyn sydd angen ei wneud yn unol â’r adolygiad systemig gwraidd a brig

i wneud y newidiadau i wasanaethau iechyd meddwl pobl hŷn. Mae hi wedyn yn adrodd ymhellach bod nyrs wedi dweud wrthi am ymweliad diweddar â ward iechyd meddwl pobl hŷn pan na siaradodd yr uwch aelod o staff o gwbl. Ni siaradodd yr uwch aelod rheoli chwaith ag unrhyw aelod o’r staff na chlaf, er y bydd hynny'n cael ei nodi fel chwarae rhan weithredol yn y gwasanaeth.

Mae ymateb y bwrdd iechyd i'r pryderon hyn yn yr erthygl honno—ac, wrth gwrs, erthygl yn y wasg yn unig ydyw—y tu hwnt i fod yn bryderus ynghylch eu hunanfoddhad. Credaf fod angen inni glywed gan y Gweinidog sut y mae ef yn ymateb i'r beirniadaethau hynny. Yn y bôn, mae Ms Ockenden yn dweud wrtho nad oes unrhyw gynnydd wedi ei wneud yn y chwe mis diwethaf. Sut y mae'n ymateb i'r pryderon hynny a pha gamau y mae'n eu cymryd i sicrhau bod gan y bwrdd iechyd y gallu i fynd i'r afael â materion difrifol iawn hyn?

15:20

Thank you for raising both of those issues, and I can give you my commitment that I will speak to both the Deputy Minister and the Minister in terms of what would be the most appropriate way and the most appropriate time to update on both the issues of the Ockenden review and the issues that Powys County Council have been facing in their children's services.

Diolch am godi'r ddau fater hynny, a gallaf roi fy ymrwymiad y byddaf yn siarad â'r Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog o ran beth fyddai'r ffordd fwyaf priodol a'r adeg fwyaf priodol o roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch materion adolygiad Ockenden a'r materion y mae Cyngor Sir Powys wedi bod yn eu hwynebu yn eu gwasanaethau plant.

Trefnydd, I listened with interest yesterday to the statement by the UK environment Minister on measures to improve air quality across the UK, and whilst the measures to clean up wood and coal in open fires and stoves, as well as polluting substances in scented candles, carpets and paint, may be laudable, the major challenge in my constituency is pollutants from vehicles. So, I was disappointed that the UK Government is not planning to do anything further beyond the ban on diesel vehicles by 2040. So, I wondered if we could have a statement from the Welsh Government on how Welsh Government policy relates to this new statement from the UK Government, which also includes measures to reduce ammonia emissions from agriculture, which may be of interest. But I'm just concerned about the very slow pace of reform, given what we now know about the impact of air pollutants on really important issues like miscarriages, heart disease and dementia. Therefore, there seems to be a lack of urgency about what the UK Government is doing. So, I'd be very keen to understand the Welsh Government's response so that we can then scrutinise that. So, I wonder if we can have a statement on that.

Trefnydd, gwrandewais â diddordeb ddoe ar y datganiad gan y Gweinidog dros yr Amgylchedd yn y DU ar fesurau i wella ansawdd yr aer ar draws y DU. Ac er bod y mesurau i lanhau coed a glo mewn tanau agored a stofiau, yn ogystal â sylweddau sy'n llygru mewn canhwyllau persawrus, carpedi a phaent, yn ganmoladwy, yr her fawr yn fy etholaeth i yw llygryddion o gerbydau. Felly, roeddwn yn siomedig nad yw Llywodraeth y DU yn bwriadu gwneud unrhyw beth pellach y tu hwnt i'r gwaharddiad ar gerbydau diesel erbyn 2040. Tybed a oes modd cael datganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut y mae polisi Llywodraeth Cymru yn gysylltiedig â'r datganiad newydd hwn gan Lywodraeth y DU, sydd hefyd yn cynnwys mesurau i leihau allyriadau amonia mewn amaethyddiaeth, a allai fod o ddiddordeb. Ond rwy'n bryderus ynghylch amser araf iawn y diwygio, o ystyried yr hyn a wyddom bellach am effaith llygryddion aer ar faterion pwysig megis camesgor, clefyd y galon a dementia. Felly, ymddengys fod diffyg brys ynghylch yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud. Byddwn yn awyddus iawn i ddeall ymateb Llywodraeth Cymru fel y gallwn graffu ar hynny wedyn. Felly, tybed a allwn ni gael datganiad ar hynny.

Thank you very much for raising this issue, because clean air clearly has a central role to play in creating the right conditions for better health, for well-being and for greater physical activity across Wales as well. And I think that this is recognised in our commitment to reducing emissions and delivering vital improvements to air quality, but doing it through planning, through infrastructure, through regulation and also through health communication measures.

The Member will be aware that, in summer 2018, the Welsh Government established the clean air programme for Wales to reduce the burden of poor air quality on human health and the natural environment, and that programme is very much considering the evidence and developing and implementing actions right across Government, and across sectors including the environment, health, education, decarbonisation, transport, local government planning, agriculture and industry, to try and achieve clean air for Wales. The work being developed through that programme will inform the development of a clean air plan for Wales, which the Welsh Government intends to consult on and publish during 2019, and I would encourage Members to have an interest in that to engage with that consultation.

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn, oherwydd mae'n amlwg fod gan aer glân swyddogaeth ganolog i'w chwarae er mwyn creu'r amodau cywir ar gyfer gwell iechyd a llesiant ac ar gyfer mwy o weithgarwch corfforol ar draws Cymru hefyd. Ac rwyf yn credu bod hyn yn cael ei gydnabod yn ein hymrwymiad i leihau allyriadau a darparu gwelliannau hanfodol i ansawdd yr aer, ond caiff hynny ei wneud drwy gynllunio, drwy seilwaith, drwy reoleiddio a hefyd drwy fesurau cyfathrebu iechyd.

Bydd yr Aelod yn ymwybodol, yn ystod yr haf yn 2018, fod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu rhaglen aer glân fel y gall Cymru leihau'r baich o ansawdd aer gwael ar iechyd dynol a'r amgylchedd naturiol. Mae'r rhaglen honno'n ystyried y dystiolaeth yn fawr iawn ac yn datblygu ac yn gweithredu camau ar draws y Llywodraeth, ac ar draws sectorau gan gynnwys yr amgylchedd, iechyd, addysg, datgarboneiddio, trafnidiaeth, cynllunio llywodraeth leol, amaethyddiaeth a diwydiant, i geisio sicrhau aer glân yng Nghymru. Bydd y gwaith sy'n cael ei ddatblygu drwy'r rhaglen yn llywio datblygiad cynllun aer glân ar gyfer Cymru y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymgynghori yn ei gylch a'i gyhoeddi yn ystod 2019. Rwy'n annog yr Aelodau i fod â diddordeb yn hynny er mwyn ymwneud â'r ymgynghoriad hwnnw.

15:25

I would like to request a statement from the Minister for Health and Social Services on the case of my constituent, Mr Barry Topping-Morris. Mr Topping-Morris was the head of nursing at the Caswell Clinic in the then Bro Morgannwg NHS Trust when he was removed from post in 2005. He had brought to the attention of senior management what he considered irregularities in the assessment and treatment of a patient. These concerns emerged when Mr Topping-Morris conducted an internal review into a serious case and in preparation for a visit by Health Inspectorate Wales. I am concerned that Mr Topping-Morris's subsequent treatment as an employee might have been adversely affected by the way he sought to exercise his professional judgment in applying constructive challenge in this difficult case.

A number of reviews have been held, but none on the employment practices. The most recent review carried out on behalf of Abertawe Bro Morgannwg University Local Health Board, in March 2015, stated that the employment concerns, and I now quote:

'were not within scope of the review'.

It appears that Mr Topping-Morris's employment concerns have never been properly investigated, and given that these might be relevant to wider issues of public interest, I would urge the Minister to commission a further review so that closure can at last be made to this case.

Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar achos fy etholwr, Mr Barry Topping-Morris. Mr Topping-Morris oedd y pennaeth nyrsio yng Nghlinig Caswell yn Ymddiriedolaeth GIG Bro Morgannwg, fel yr oedd hi bryd hynny, pan gafodd ei ddiswyddo yn 2005. Soniodd wrth uwch-reolwyr am yr hyn a ystyriai yn afreoleidd-dra mewn asesu a thrin claf. Daeth y pryderon hyn i'r amlwg pan oedd Mr Topping-Morris yn cynnal adolygiad mewnol i achos difrifol ac yn paratoi ar gyfer ymweliad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Rwy'n pryderu bod y ffordd y ceisiodd arfer ei farn broffesiynol wrth herio'n adeiladol yn yr achos anodd hwn efallai wedi cael effaith andwyol ar y ffordd y cafodd Mr Topping-Morris ei drin ar ôl hynny fel cyflogai. 

Cynhaliwyd nifer o adolygiadau, ond dim un ynglŷn â'r arferion cyflogaeth. Dywedodd yr adolygiad mwyaf diweddar a gynhaliwyd ar ran Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, ym mis Mawrth 2015, nad oedd pryderon ynglŷn â chyflogaeth, ac rwy'n dyfynnu:

'o fewn cwmpas yr adolygiad'.

Mae'n ymddangos nad yw pryderon cyflogaeth Mr Topping-Morris erioed wedi bod yn destun ymchwil priodol, ac o gofio y gallai'r rhain fod yn berthnasol i faterion ehangach o ddiddordeb i'r cyhoedd, rwy'n annog y Gweinidog i gomisiynu adolygiad pellach fel y gellir cau pen y mwdwl ar yr achos hwn o'r diwedd.

I thank you very much for raising what is a very sensitive issue, and I appreciate the distress that has been caused to your constituent, if he feels that his concerns haven't been fully investigated and addressed. You'll appreciate that the health Minister can't become involved in individual employment matters, but he has indicated to me that he would be prepared to write to the chair of the health board on this matter, specifically on the issue of whether all of the employment issues raised by your constituent about employment practices and so on, as you've described, have been properly considered and effectively addressed. I'll ensure that he shares that response with you when he receives it.

Diolch ichi am grybwyll yr hyn sydd yn fater sensitif iawn, ac rwy'n sylweddoli'r trallod a achoswyd i'ch etholwr, os yw'n teimlo na fu ymchwiliad llawn i'w bryderon ac nad ymdriniwyd â nhw'n llawn. Byddwch yn deall na all y Gweinidog iechyd ymdrin â materion cyflogaeth unigol, ond mae wedi dweud wrthyf y byddai'n barod i ysgrifennu at gadeirydd y bwrdd iechyd ynglŷn â'r mater hwn, yn benodol ynghylch pa un a yw'r holl faterion cyflogaeth a soniodd eich etholwr amdanyn nhw ynglŷn ag arferion cyflogaeth ac ati, fel yr ydych chi wedi eu disgrifio, wedi eu hystyried yn briodol ac a ymdriniwyd â nhw'n effeithiol. Fe wnaf i sicrhau ei fod yn rhannu'r ymateb gyda chi pan gaiff ef hwnnw.

4. Datganiad gan y Darpar Gwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit: Cynigion presennol Llywodraeth y DU ar gyfer Ymadael â’r UE
4. Statement by the Counsel General Designate and Brexit Minister: The UK Government's current proposals for EU Withdrawal

Item 4 on the agenda this afternoon is a statement by the Counsel General and Brexit Minister on the UK Government's current proposals for EU withdrawal, and I call on the Counsel General and Brexit Minister, Jeremy Miles.

Eitem 4 ar yr agenda'r prynhawn yma yw datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit ynglŷn â chynigion presennol Llywodraeth y DU ar gyfer ymadael â’r UE, ac rwy'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit, Jeremy Miles.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Wrth inni eistedd yma, mae ein cydweithwyr yn Senedd y Deyrnas Unedig yn cyrraedd diwedd eu trafodaeth hirfaith am gynnig y Llywodraeth ar gyfer cytundeb i ymadael â’r Undeb Ewropeaidd. Mi fyddan nhw’n pleidleisio yn nes ymlaen ac mae'n debygol iawn y bydd cytundeb y Prif Weinidog yn cael ei drechu, yn drwm iawn, o bosib. Mae disgwyl inni ymadael â'r Undeb Ewropeaidd mewn 73 o ddiwrnodau, a does dim cytundeb yn ei le.

Rydyn ni wedi cael ein harwain at y dibyn gan Lywodraeth hollol ddi-glem sydd â mwy o ddiddordeb mewn ymdrechion byrbwyll i uno'i phlaid ei hun na budd y wlad. Mae'r sefyllfa'n un gwbl warthus. Does gan fewnforwyr ac allforwyr ddim sicrwydd o gwbl o ran sut bydd eu busnesau'n gweithredu mewn ychydig wythnosau. Mae cynnyrch amaethyddol yn wynebu tariffau andwyol, ac fe allai'r peryg o ddryswch yn ein porthladdoedd effeithio ar gyflenwadau o bob math, o rannau ceir i feddyginiaethau neu ffrwythau a llysiau ffres. Gallai hyn effeithio ar bob rhan o'n cymunedau ac mae'n bygwth y rhai mwyaf agored i niwed yn ein cymdeithas. Fe fydd yn gosod pwysau ychwanegol diangen ar ein gwasanaethau cyhoeddus.

Mae dinasyddion Ewropeaidd sydd eisoes yn byw ac yn gweithio yma yn ein cymuned yn teimlo'n ansicr ac yn fregus. Nid oes gan y rhai sydd wedi cael cynigion i lenwi swyddi gwag hanfodol bwysig, er enghraifft yn ein gwasanaeth iechyd neu ein prifysgolion, ar ôl 30 Mawrth, unrhyw syniad ar ba sail y byddant yn cael hawl i weithio yma. Mae buddsoddwyr sydd wedi bod yn edrych ar y Deyrnas Unedig fel y ganolfan orau ar gyfer cyflenwi’r farchnad Ewropeaidd nawr yn ein hosgoi. Mae peryg i swyddi. Yn wir, mae rhai eisoes yn cael eu colli. Mae twf economaidd yn dod i stop a does neb yn gwybod beth a ddigwyddiff nesaf. Dirprwy Lywydd, mae Llywodraeth y Derynas Unedig yn chwarae gyda dyfodol y wlad.

Cymerodd hi ddwy flynedd i lunio cynigion Chequers, sef cynnig cyntaf y Llywodraeth i bob pwrpas ar gynllun ar gyfer perthynas hirdymor, er y dylai hynny fod wedi bod yn ei le pan gafodd erthygl 50 ei danio. Collwyd amser hanfodol yn dadlau dros linellau coch a chwarae i'r gynulleidfa yn nghynadleddau'r blaid. Ac hyd yn oed, dros yr ychydig wythnosau diwethaf, wrth gamu yn ôl, collwyd amser yn pledio am sicrwydd. Digwyddodd hyn i gyd yn hytrach na datblygu strategaeth ymarferol ac adeiladu cynghreiriau o gefnogaeth, gan gynnwys gyda'r rhai a oedd, fel Llywodraeth Cymru a'r Cynulliad Cenedlaethol, yn annog perthynas ar ôl Brexit yn seiliedig ar barch i'r Undeb Ewropeaidd a buddiannau hanfodol y wlad hon.

Thank you, Dirprwy Lywydd. As we sit here, our colleagues in the UK Parliament are reaching the end of their elongated debate on the Government’s proposed EU withdrawal deal. They will vote later and it’s likely the Prime Minister’s deal will be defeated, probably quite heavily. We are scheduled to leave the European Union in 73 days, and there is no kind of deal in place. 

We have been led to this cliff-edge by an inept Government more interested in its increasingly desperate attempts to hold its own party together than the national interest. This situation is truly appalling. Importers and exporters have no assurance at all as regards the basis on which they can conduct their business in just a few weeks' time. Agricultural produce faces crippling tariffs, and the risk of chaos around our ports could impact on supplies of anything from spare parts for cars to medicines to fresh fruit and vegetables. This could affect all parts of our communities. It poses a real threat to the most vulnerable in our society and will place needless additional pressure on our public services.

European citizens already living and working here in our community are inevitably unsettled and vulnerable. Those with job offers to fill much needed vacancies, for example in our health service and universities, after 30 March, have no idea of the basis on which they will be allowed to work here. Investors who have seen the UK as their best base for operations for supplying the European market are now avoiding us. Jobs are at risk. Indeed, some are already being lost. Economic growth is grinding to a halt and nobody knows what will happen next. Deputy Presiding Officer, the UK Government is gambling with this country’s future.

It took two years to come up with the Chequers proposals—effectively, the Government’s opening gambit on the long-term relationship—which should have been in place at the point at which we triggered article 50. This was time lost posturing over red lines and playing to the gallery at party conferences, and even in the last few weeks, in retreat, time was lost in pleading for assurances. All of this instead of developing a viable strategy and building coalitions of support, including those, like the Welsh Government and this National Assembly, who advocated a post-Brexit relationship based both on respect for the European Union and the vital interests of this country.

The result is a deal which represents an obvious retreat from the Prime Minister's arrogant red lines and her pretence that we can have the same access to the single market without subscribing to its rule, but which fails in the cobbled-together political declaration to secure firm guarantees over this country's economic future. The deal does not remove the threat of a perilous cliff edge; it simply postpones it. The Prime Minister's deal creates ambiguity in trading relationships, and excludes services where the UK actually enjoys a trade surplus with Europe. It fails to guarantee alignment with future EU social workplace and environmental protections. It fosters uncertainty for citizens, both Europeans living here and UK citizens living in Europe. And when taken together with the wholly misconceived proposals in the White Paper on immigration, it positively inhibits the ability of employers to recruit workers in shortage areas in both the public and private sectors. As a result of this incoherence, the UK Government has been forced to accept the convoluted Northern Ireland backstop arrangement. The UK Government's own analysis, and those of independent institutions, including the National Institute for Economic and Social Research and the London School of Economics, shows the UK Government's approach will damage the economy. No-one voted in the referendum to be poorer.

Now, if we're criticising the UK Government position, it's entirely reasonable to ask what we propose instead. On that, we can be very clear. Almost exactly two years ago, we, jointly with Plaid Cymru, published our proposals in our White Paper 'Securing Wales' Future'. And I'll associate myself, if I may, with the comments the First Minister made in tributes earlier to Steffan Lewis, in particular his integral role in developing those proposals jointly. But if the Welsh Government was able to publish a comprehensive, strategic position for EU exit two years ago, why was the UK Government unable to do the same? We had to wait until the summer of 2018 before we had any serious inkling of where the UK really stood. 'Securing Wales' Future' represented as well an effort to reach out beyond the confines of one party to seek a broader consensus, an approach that the Prime Minister has rejected in formulating her own position.

We believe Wales's vital interests are best preserved through participation in the single market across the whole economy, including services. That's what business wants and that's what investors need. We should remain in a customs union, which is essential to avoid increased friction at the border and which delivers free trade with so many countries. We should preserve social protections and mutual rights for UK and EU citizens living in each other's countries, and continue to match environmental standards and social and labour rights as they develop across our continent. Fair movement should clearly link migration from the EU to work opportunities and should be accompanied by vigorous measures to prevent the exploitation of workers. If we follow these measures, as we outlined in our White Paper, the need for a Northern Ireland backstop simply melts away, and the integrity of the UK, which has been taken for granted in the UK Government's negotiating position, is protected.

Llywydd, I have no idea if the Prime Minister has a plan B. In the national interest, I hope she has—it is essential. We urge her now to commit to a new approach, based on working with the devolved administrations, and on a cross-party basis, and, at the same time, to ask the European Union for an extension to the article 50 deadline of 29 March. This country is in deep turmoil, and it cannot be right that fundamentally important decisions about our collective future be taken in these circumstances. The clock needs to be put on pause while Parliament regroups, while we all regroup, and think carefully about the best way forward for our country.

And I say this with great respect to all shades of opinion. Wherever people stand on Brexit, it cannot be right for the country if we simply fall out of the EU without any sort of deal, based on a random date at the end of March. That is the first choice of hardly anyone, and would be a travesty. But the stark reality is this: we face leaving without a deal on 29 March, and we must prepare for that. As the First Minister outlined last week, most of the key levers for 'no deal' Brexit preparation are in the hands of the UK Government. In spite of our policy disagreements, we are committed to working closely with them, and with the other devolved administrations, and other partners, to make preparations.

We have consistently said it would be extremely difficult to mitigate the effects of a 'no deal', but we have a responsibility to prepare for such a bleak situation. We are working with other organisations across Wales to do all in our power to prepare. To inform citizens and organisations, we have created a Preparing Wales website, bringing together the latest advice and information. We anticipate launching that in the coming days, taking into account developments in what is a very fluid situation.  

Members will know that we are working hard to make sure that our statute book is up to date. An enormous amount of work is being done, here and in collaboration with the UK Government, to ensure that legislation necessary to function outside the European Union is in place before 29 March. The work is being tackled in extraordinary and unique circumstances, and we look to colleagues here in the National Assembly to play a part alongside us as a Government. We have activated the well-established networks for civil contingencies management in Wales, and we are linked in to the wider UK contingencies network. We are also working with local resilience fora across Wales. NHS Wales is working with the Department of Health and Social Care to facilitate their necessary preparations. Information useful to business is posted to our Business Wales Brexit portal, and further information will be provided as it becomes available.

Llywydd, there is no avoiding the serious reality of the difficult position we now face. 'No deal' is a very possible outcome, and, as a responsible Government, we must do all we can to work with others to prepare and mitigate where possible. But this is not the outcome we want. Even now, we remain ready to work with the UK Government, and others, to secure a sensible deal with the EU. We will find out soon how the UK Government and Parliament intend to resolve the position. We have already called for the article 50 deadline to be extended.

The UK Government has perplexed its friends, undermined our country’s interests, caused anxiety to Europeans in our community, and exacerbated deep division amongst its own citizens. If the UK Government can't bring forward a deal that commands strong support, then it should stand aside. The current chaos cannot continue.

Y canlyniad yw cytundeb sy'n cynrychioli cyfaddawdu amlwg ar safbwynt trahaus Prif Weinidog y DU a'i hesgus y gallwn ni gael yr un mynediad i'r farchnad sengl heb ymostwng i'w rheolau, ond sy'n ddiffygiol yn y datganiad gwleidyddol a daflwyd at ei gilydd ar frys i roi sicrwydd cadarn ynghylch dyfodol economaidd y wlad hon. Nid yw'r cytundeb yn cael gwared ar y bygythiad o'r ymyl dibyn peryglus; dim ond yn ei ohirio. Mae cytundeb y Prif Weinidog yn creu amwyster yn y berthynas fasnachu, ac yn eithrio gwasanaethau lle mae'r DU mewn gwirionedd yn mwynhau gwarged masnach ag Ewrop. Mae'n methu â sicrhau cydymffurfiaeth ag amddiffyniadau cymdeithasol, amgylcheddol ac yn ymwneud â'r gweithle y bydd yr UE yn eu cyflwyno yn y dyfodol. Mae'n meithrin ansicrwydd ar gyfer dinasyddion, Ewropeaid sy'n byw yma a dinasyddion y DU sy'n byw yn Ewrop. Ac o'i ystyried gyda'r cynigion cwbl gyfeiliornus yn y Papur Gwyn ar fewnfudo, mae'n bendant yn llesteirio gallu cyflogwyr i recriwtio gweithwyr yn y meysydd hynny lle mae prinder, a hynny yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat. O ganlyniad i'r diffyg cydlyniad hwn, mae Llywodraeth y DU wedi gorfod derbyn yr ôl-stop astrus ar gyfer Gogledd Iwerddon. Mae dadansoddiad Llywodraeth y DU ei hun, a rhai sefydliadau annibynnol, gan gynnwys y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol ac Ysgol Economeg Llundain, yn dangos y bydd dull gweithredu Llywodraeth y DU yn niweidio'r economi. Ni phleidleisiodd neb yn y refferendwm dros fod yn dlotach.

Nawr, os ydym ni'n beirniadu safbwynt Llywodraeth y DU, mae'n gwbl resymol i ofyn beth ydym ni'n ei gynnig yn lle hynny. Yn hynny o beth, fe allwn ni fod yn glir iawn. Bron yn union ddwy flynedd yn ôl, fe wnaethom ni, ar y cyd â Phlaid Cymru, gyhoeddi ein cynigion yn ein Papur Gwyn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Ac fe wnaf i, os caf i, ategu'r sylwadau a wnaeth y Prif Weinidog yn y teyrngedau yn gynharach i Steffan Lewis, yn arbennig ei swyddogaeth annatod wrth ddatblygu'r cynigion ar y cyd hynny. Ond os oedd Llywodraeth Cymru yn gallu cyhoeddi safbwynt cynhwysfawr, strategol ar gyfer gadael yr UE ddwy flynedd yn ôl, pam na allai Llywodraeth y DU wneud yr un peth? Bu'n rhaid inni aros tan haf 2018 cyn inni gael unrhyw awgrym difrifol o safbwynt y DU mewn gwirionedd. Roedd 'Diogelu Dyfodol Cymru' yn ymdrechu hefyd i ymestyn y tu hwnt i gyfyngiadau un blaid i geisio consensws ehangach, rhywbeth y mae Prif Weinidog y DU wedi gwrthod ei wneud wrth lunio ei safbwynt ei hun.

Rydym ni'n credu y caiff buddiannau hanfodol Cymru eu diogelu orau drwy sicrhau bod yr holl economi yn elwa ar y farchnad sengl, gan gynnwys gwasanaethau. Dyna ddymuniad byd busnes a dyna beth sydd ei angen ar fuddsoddwyr. Fe ddylem ni aros mewn undeb tollau, sy'n hanfodol er mwyn osgoi mwy o rwystrau ar y ffin ac sy'n fodd o fasnachu'n rhydd gyda chynifer o wledydd. Dylem gadw amddiffyniadau cymdeithasol a hawliau cydfuddiannol i ddinasyddion y DU a'r UE sy'n byw yng ngwledydd ei gilydd, a pharhau i gydymffurfio â safonau amgylcheddol a hawliau cymdeithasol a llafur wrth iddyn nhw ddatblygu ar draws ein cyfandir. Dylai tegwch o ran symudiad fod â chysylltiad clir rhwng ymfudo o'r UE a chyfleoedd gwaith a dylid ychwanegu mesurau llym i atal camfanteisio ar weithwyr. Os dilynwn y mesurau hyn, fel yr amlinellwyd yn ein Papur Gwyn, fe fydd yr angen am drefniant ôl-stop ar gyfer Gogledd Iwerddon yn diflanu, ac mae uniondeb y DU, sydd wedi'i gymryd yn ganiataol yn sefyllfa negodi Llywodraeth y DU, yn cael ei amddiffyn.

Llywydd, nid oes gennyf y syniad lleiaf pa un a oes gan Brif Weinidog y DU gynllun wrth gefn. Er budd cenedlaethol, rwy'n gobeithio bod ganddi un—mae'n hanfodol. Rydym ni'n ei hannog yn awr i ymrwymo i fynd ati mewn ffordd newydd, yn seiliedig ar weithio gyda'r gweinyddiaethau datganoledig, ac ar sail drawsbleidiol, ac, ar yr un pryd, i ofyn i'r Undeb Ewropeaidd am estyniad i ddyddiad terfynol erthygl 50, sef 29 Mawrth. Mae'r wlad hon mewn cythrwfl dwfn, ac nid yw hi'n iawn fod penderfyniadau pwysig sylfaenol am ein dyfodol ni i gyd yn cael eu gwneud o dan yr amgylchiadau hyn. Mae angen oedi'r cloc wrth i'r Senedd ailymgynull, wrth inni i gyd ailymgynull, a meddwl yn ofalus ynghylch y ffordd orau ymlaen ar gyfer ein gwlad.

Ac rwy'n dweud hyn gyda phob parch i bob arlliw o farn. Beth bynnag yw barn pobl ynglŷn â Brexit, ni all fod yn iawn i'r wlad os wnawn ni adael yr UE heb unrhyw fath o gytundeb, yn seiliedig ar ddyddiad ar hap ar ddiwedd mis Mawrth. Ni fyddai hynny'n ddewis cyntaf i neb bron, a byddai'n warth. Ond y gwir plaen amdani yw hyn: rydym ni'n wynebu gadael heb gytundeb ar 29 Mawrth, ac mae'n rhaid inni baratoi ar gyfer hynny. Fel yr amlinellodd Prif Weinidog Cymru yr wythnos diwethaf, mae'r rhan fwyaf o'r elfennau allweddol o ran paratoi ar gyfer Brexit 'dim cytundeb' yn nwylo Llywodraeth y DU. Er gwaethaf ein hanghytuno ynglŷn â pholisi, rydym ni wedi ymrwymo i weithio'n agos â nhw, a chyda'r gweinyddiaethau datganoledig eraill, a phartneriaid eraill, i baratoi.

Rydym ni wedi dweud yn gyson y byddai hi'n eithriadol o anodd lliniaru effeithiau 'dim cytundeb', ond mae gennym ni gyfrifoldeb i baratoi ar gyfer sefyllfa dywyll o'r fath. Rydym ni'n gweithio gyda sefydliadau eraill ledled Cymru i wneud popeth yn ein gallu i baratoi. Er mwyn hysbysu dinasyddion a sefydliadau, rydym ni wedi creu gwefan Paratoi Cymru, gan ddwyn ynghyd y cyngor a'r wybodaeth ddiweddaraf. Rydym ni'n rhagweld lansio'r wefan honno yn y dyddiau nesaf, gan ystyried sut bydd y sefyllfa gyfnewidiol iawn yma yn datblygu

Bydd Aelodau'n gwybod ein bod ni'n gweithio'n galed i wneud yn siŵr bod ein llyfr statud yn gyfredol. Mae gwaith mawr yn cael ei wneud, yma ac mewn cydweithrediad â Llywodraeth y DU, i sicrhau bod deddfwriaeth sy'n angenrheidiol i weithredu y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd ar waith cyn Mawrth 29. Mae'r gwaith hwnnw'n cael ei wneud mewn amgylchiadau eithriadol ac unigryw, ac rydym ni'n gobeithio y bydd cyd-Aelodau yma yn y Cynulliad Cenedlaethol yn gweithio ochr yn ochr â ni fel Llywodraeth. Rydym ni wedi gweithredu'r rhwydweithiau sefydledig ar gyfer rheoli argyfyngau sifil posibl yng Nghymru, ac rydym ni'n gysylltiedig â rhwydwaith argyfyngau ehangach y DU. Rydym ni hefyd yn gweithio gyda fforymau cydnerthedd lleol ledled Cymru. Mae GIG Cymru yn gweithio gyda'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol i hwyluso eu paratoadau angenrheidiol. Caiff gwybodaeth ddefnyddiol i fusnesau ei chynnwys ar borth Brexit Busnes Cymru, ac fe gaiff rhagor o wybodaeth ei chynnwys pan fydd ar gael.

Llywydd, does dim osgoi realiti difrifol y sefyllfa anodd yr ydym ni'n ei hwynebu yn awr. Mae 'dim cytundeb' yn ganlyniad posib iawn, ac, yn Llywodraeth gyfrifol, mae'n rhaid inni wneud popeth a allwn ni i weithio gydag eraill i baratoi a lliniaru lle bo'n bosib. Ond nid dyma'r canlyniad yr ydym ni'n dymuno ei weld. Hyd yn oed nawr, rydym ni'n dal yn barod i weithio gyda Llywodraeth y DU, ac eraill, i sicrhau cytundeb synhwyrol gyda'r UE. Cawn wybod cyn bo hir sut y mae Llywodraeth y DU a'r Senedd yn bwriadu datrys y sefyllfa. Rydym ni eisoes wedi galw am ymestyn dyddiad terfyn erthygl 50.

Mae Llywodraeth y DU wedi peri dryswch i'w ffrindiau, tanseilio buddiannau ein gwlad, wedi achosi pryder i bobl Ewrop yn ein cymunedau ni, a gwaethygu rhaniadau dwfn ymhlith ei dinasyddion ei hun. Os na all Llywodraeth y DU gyflwyno cytundeb y mae cefnogaeth gref iddo, yna dylai sefyll o'r neilltu. Ni all yr anhrefn presennol barhau.

15:35

Can I thank the Counsel General, or Brexit Minister—whichever role he's making the statement today in—for making a copy of the statement available to me? I have to say, I'm a little bit disappointed at the tone of the statement that's just been delivered, because of course we all know that Theresa May has been working incredibly hard to be able to build a consensus of support in the UK Parliament—[Interruption.]—in the UK Parliament, in order to deliver a Brexit that realises the outcome of the referendum back in June 2016. And yet it appears that we have a Labour Party, both in Westminster and here in Wales, that looks set to try to frustrate Brexit and to frustrate the will of the people. And let's not forget; the people of Wales voted to leave the EU. I know that that's an inconvenient truth for some people in this Chamber, but it is a statement of fact. And, of course, in your own constituency, Counsel General, it was very clear that there was a margin of almost 14 per cent of people voting in favour of leaving the EU. 

A gaf i ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol, neu'r Gweinidog Brexit—yn rhinwedd pa bynnag swyddogaeth y mae'n gwneud y datganiad heddiw—am sicrhau bod copi o'r datganiad ar gael i mi? Mae'n rhaid imi ddweud, rwyf ychydig yn siomedig ynglŷn â naws y datganiad sydd newydd ei draddodi, oherwydd wrth gwrs rydym ni i gyd yn gwybod bod Theresa May wedi bod yn gweithio'n anhygoel o galed i allu meithrin consensws o gefnogaeth yn Senedd y DU—[Torri ar draws.]—yn Senedd y DU, er mwyn sicrhau Brexit sy'n anrhydeddu canlyniad y refferendwm yn ôl ym mis Mehefin 2016. Ac eto ymddengys fod gennym ni Blaid Lafur, yn San Steffan ac yma yng Nghymru, sydd fel petai ei bod yn ceisio rhwystro Brexit a rhwystro ewyllys y bobl. Ac ni ddylem ni anghofio; pleidleisiodd pobl Cymru i adael yr UE. Rwy'n gwybod mai dyna'r gwir anghyfleus i rai pobl yn y Siambr yma, ond datganiad o ffaith ydyw. Ac, wrth gwrs, yn eich etholaeth chi, Cwnsler Cyffredinol, roedd hi'n glir iawn bod mwyafrif o bron 14 y cant o'r bobl wedi pleidleisio o blaid gadael yr Undeb Ewropeaidd.

Now, we can't ignore those facts. We have to deliver on the outcome of the referendum whether people voted to leave or to remain. What the Prime Minister has done is she's gone to Brussels, she's engaged with stakeholders, she's listened to people's concerns and she's come back with a deal that is a compromise deal, that not everybody is happy with. But it's a deal nevertheless that will avoid the sort of turbulence that you have described that could happen if we leave the EU without a deal on 29 March. [Interruption.] 

It's all very well of you to be crowing and criticising the fact that article 50 was triggered, but let's not forget that article 50 was triggered with the support of the Labour Party and, in fact, it would have been triggered even sooner had Jeremy Corbyn had his way, because it was the day of the referendum he wanted to hand our notice in. So, what we have is a Prime Minister who's trying to steer and steady the ship at a difficult time in British politics and we ought to be working collaboratively on a cross-party basis—this is where I do agree with the Counsel General—in order to deliver a Brexit that will work in the interest of everybody here in Wales.

We need some mutual respect, and I don't feel that the tone of the statement that you made is giving that mutual respect in terms of the UK Government, because we know that, of course, the UK Government is trying to include the Welsh Government in taking the situation forward. I know, for example—and you could have given us an update on this, but you didn't, and I would appreciate it if you could tell us what the outcome of the meeting was that you had on 19 December, when you attended the national security council meeting.

Perhaps you could have given us an update on the weekly meetings that the First Minister and the Welsh Government have been invited to participate in in terms of the new EU exit preparedness arrangements. You could have told us about the numerous statutory instruments that have been passed with the agreement of the UK and the Welsh Governments—75 of them in all, which have been laid before the UK Parliament. You could have decided to inform us about the arrangements that you have in place, under the contingency plans, for Holyhead and Pembrokeshire ports. You could have told us about the daily communication that's taking place between the Welsh Government and the UK Government in terms of your communications teams, which I understand is working very well. But instead what you've done is you've simply repeated the same old, same old claptrap, frankly, that we've heard time and time again from the Welsh Government, without adding anything new to the mix today. 

So, what I would like to know is: how are you working with the UK Government? Where are you collaborating? What can you give in terms of assurances that you will continue to engage with the UK Government to deliver a successful Brexit? How is the Welsh Government going to deliver on the outcome of the referendum in a different way than that which has been described by the Prime Minister's deal? Because we know that the Prime Minister's deal will enable us to take control of our own borders and it will end free movement. Your arrangements, as set out in 'Securing Wales' Future', will not be able to do that.

We know that the Prime Minister's deal will protect jobs. We know that there will be no rolling back of environmental protections or employment protections. You've suggested we ought to continue to be wedded to the EU in terms of their environmental and employment protections, even if they are eroded in the future. Well, the Prime Minister's given an even better guarantee: she said there will be no erosion, and I think that it would be good to know that you would also like to make that statement too. In addition, of course, the Prime Minister's deal will enable us to strike free trade agreements around the world. Your proposals wouldn't enable us to do that by tying us to a future customs agreement in the way that's set out in 'Securing Wales' Future'. And, of course, the Prime Minister's deal protects the integrity of the United Kingdom. That's why I'm supporting the Prime Minister, and I think that the UK ought to be working on a cross-party basis to deliver the Brexit that the people of Wales and the rest of the UK voted for. 

Nawr, allwn ni ddim anwybyddu'r ffeithiau hynny. Mae'n rhaid inni anrhydeddu canlyniad y refferendwm pa un a bleidleisiodd pobl i adael neu i aros. Beth mae'r Prif Weinidog wedi ei wneud yw ei bod hi wedi mynd i Frwsel, mae hi wedi trafod â rhanddeiliaid, mae hi wedi gwrando ar bryderon pobl ac wedi dychwelyd gyda chytundeb sy'n gytundeb cyfaddawd, nad yw pawb yn hapus ag ef. Ond mae'n gytundeb serch hynny a fydd yn osgoi'r math o anhrefn a ddisgrifiwyd gennych chi a allai ddigwydd os ydym ni'n gadael yr UE heb gytundeb ar 29 Mawrth. [Torri ar draws.]

Mae'n hi'n ddigon hawdd i chi fod yn clochdar a beirniadu'r ffaith bod erthygl 50 wedi ei sbarduno, ond gadewch inni beidio ag anghofio y sbardunwyd erthygl 50 gyda chefnogaeth y Blaid Lafur ac, yn wir, byddai wedi cael ei sbarduno hyd yn oed ynghynt pe byddai Jeremy Corbyn wedi cael ei ffordd, oherwydd ar ddiwrnod y refferendwm roedd yntau eisiau cyflwyno'n hysbysiad. Felly, yr hyn sydd gennym ni yw Prif Weinidog sy'n ceisio llywio a sefydlogi'r llong ar adeg anodd yng ngwleidyddiaeth Prydain ac fe ddylem ni fod yn gweithio ar y cyd ar sail traws-bleidiol—dyma lle rwyf yn cytuno â'r Cwnsler Cyffredinol—er mwyn cyflawni Brexit a fydd er lles pawb yma yng Nghymru.

Mae angen inni barchu ein gilydd, ac nid wyf i'n teimlo bod naws y datganiad a wnaethoch chi yn rhoi'r parch yna i Lywodraeth y DU, oherwydd fe wyddom ni, wrth gwrs, bod Llywodraeth y DU yn ceisio cynnwys Llywodraeth Cymru wrth ddatblygu'r sefyllfa. Rwy'n gwybod, er enghraifft—ac fe allech fod wedi ein diweddaru ynghylch hyn, ond wnaethoch chi ddim, a byddwn yn gwerthfawrogi pe gallech chi ddweud wrthym ni beth oedd canlyniad y cyfarfod a gawsoch chi ar 19 Rhagfyr, pan aethoch chi i gyfarfod y cyngor diogelwch cenedlaethol.

Efallai y gallech chi fod wedi rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn â'r cyfarfodydd wythnosol y gwahoddwyd Prif Weinidog Cymru a Llywodraeth Cymru i gymryd rhan ynddyn nhw o ran y trefniadau newydd ynghylch pa mor barod yw'r DU i ymadael â'r UE. Fe allech chi fod wedi dweud wrthym ni am y nifer o offerynnau statudol a basiwyd gyda chytundeb y DU a Llywodraeth Cymru—75 ohonyn nhw i gyd, sydd wedi eu cyflwyno gerbron Senedd y DU. Fe allech chi fod wedi penderfynu ein hysbysu ni am y trefniadau sydd gennych chi ar waith, o dan y cynlluniau wrth gefn, ar gyfer porthladdoedd Caergybi a sir Benfro. Fe allech chi fod wedi dweud wrthym ni am y cyfathrebu beunyddiol sy'n digwydd rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU o ran eich timau cyfathrebu, y deallaf sy'n gweithio'n dda iawn. Ond yn hytrach yr hyn yr ydych chi wedi'i wneud yw ailadrodd yr un hen rwtsh tragwyddol, a dweud y gwir, yr ydym ni wedi ei glywed dro ar ôl tro gan Lywodraeth Cymru, heb ychwanegu unrhyw beth newydd at hynny heddiw.

Felly, yr hyn yr hoffwn i ei wybod yw: sut ydych chi'n gweithio gyda Llywodraeth y DU? Ar ba agweddau ydych chi'n cydweithio? Pa sicrwydd allwch chi ei roi y byddwch chi'n parhau i drafod â Llywodraeth y DU i sicrhau Brexit llwyddiannus? Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i anrhydeddu canlyniad y refferendwm mewn ffordd wahanol i'r un sydd wedi ei disgrifio gan gytundeb Prif Weinidog y DU? Oherwydd rydym ni'n gwybod y bydd cytundeb y Prif Weinidog yn ein galluogi i adfer rheolaeth dros ein ffiniau ein hunain ac yn rhoi terfyn ar ryddid i symud.  Ni fydd eich trefniadau, fel y nodir nhw yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', yn gallu gwneud hynny.

Rydym ni'n gwybod y bydd cytundeb y Prif Weinidog yn diogelu swyddi. Rydym ni'n gwybod na fydd unrhyw lastwreiddio ar amddiffyniadau amgylcheddol neu amddiffyniadau cyflogaeth. Rydych chi wedi awgrymu y dylem ni barhau i fod yn gaeth i'r UE o ran eu hamddiffyniadau amgylcheddol a chyflogaeth, hyd yn oed os cawn nhw eu gwanhau yn y dyfodol. Wel, mae'r Prif Weinidog wedi rhoi gwarant hyd yn oed yn well: dywedodd na fydd unrhyw wanhau, ac rwy'n credu y byddai'n dda cael gwybod yr hoffech chi wneud y datganiad hwnnw hefyd. At hyn, wrth gwrs, bydd cytundeb y Prif Weinidog yn ein galluogi i lunio cytundebau masnach rydd o amgylch y byd. Ni fyddai eich cynigion yn ein galluogi ni i wneud hynny drwy ein clymu i gytundeb tollau yn y dyfodol yn y ffordd y mae wedi'i nodi yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Ac, wrth gwrs, mae cytundeb Prif Weinidog y DU yn diogelu didwylledd y Deyrnas Unedig. Dyna pam fy mod i'n cefnogi Prif Weinidog y DU, ac rwy'n credu y dylai'r DU fod yn gweithio ar sail drawsbleidiol i sicrhau'r Brexit y pleidleisiodd pobl Cymru a gweddill y DU drosto.

15:45

The Member talks about the inconvenient truth. I'm afraid the inconvenient truth is this: that people in Wales were promised there would be no damage to their job prospects as a consequence of leaving the European Union; they were promised there would be not a penny less coming into Wales from European funding sources; they were promised sunny, sunlit uplands by those campaigning to leave the European Union—and the Prime Minister's deal offers none of that. It offers none of it. It offers two years of seeking to stick to red lines, which were never going to be defendable, and spending the time that could have been spent in the kind of cross-party initiatives that the Member has been describing, to reach across to other parts of the House of Commons to seek to build, in admittedly difficult circumstances, a consensus around the kind of Brexit that people in the UK have voted for—that is not what the Prime Minister did. She focused her efforts on managing her own party and managing the tensions in her party, rather than seeking to build that expansive consensus in admittedly difficult times. It's no good, at the eleventh hour, calling up union leaders to give the impression that she is seeking to reach out; it is not credible at this point. The work should have been being done for the last two years. The eleventh hour is not the time at which to be doing that.

The Member talks about working together. As a constructive partner, we do work together with the UK Government in terms of preparedness and in terms of many other things. He mentioned the legislative programme; there has been a high degree of co-operation in parts of that. We have had to press for an awful lot of that co-operation, and I have to say, where it has been delivered, it has delivered progress for us. You will know about the inter-governmental agreement, which we worked together on. The point I'm making is this: in putting together the vision—not simply the way it happens, but the vision—for the future of the UK's relationship in the European Union, the Prime Minister had it open to her to reach a broad consensus, and she chose not to follow that path. We have been clear. He asks what we would do if we were in her situation. We have been very clear about this. The time now has come to extend article 50 and create space to enable that kind of discussion to take place, which reflects the principles that this Assembly have supported, to reflect the principles in 'Securing Wales' Future'. Also, we know that senior leaders in the EU will be happy to negotiate on that sort of basis. She has missed that opportunity so far. It is not too late to take that opportunity, and we encourage her to do that.

Mae'r Aelod yn sôn am y gwir anghyfleus. Mae arnaf ofn mai'r gwir anghyfleus yw hyn: cafodd pobl yng Nghymru addewid na fyddai unrhyw effaith niweidiol ar eu rhagolygon swyddi o ganlyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd; cawsant addewid na fyddai ceiniog yn llai yn dod i Gymru o ffynonellau arian Ewropeaidd; cawsant addewid o ucheldiroedd heulog gan y rhai sy'n ymgyrchu i adael yr Undeb Ewropeaidd—ac nid yw cytundeb y Prif Weinidog yn cynnig dim o hynny. Nid yw'n cynnig dim o hynny. Mae'n cynnig dwy flynedd o geisio cadw at safbwyntiau digyfaddawd, na ellid byth mo'u hamddiffyn, a threulio'r amser y gellid ei ddefnyddio yn y math o fentrau trawsbleidiol y mae'r Aelod wedi eu disgrifio, i estyn at rannau eraill o Dŷ'r Cyffredin i geisio meithrin, mewn amgylchiadau anodd mae'n rhaid cyfaddef, consensws ynghylch y math o Brexit y mae pobl yn y DU wedi pleidleisio drosto—nid dyna'r hyn a wnaeth y Prif Weinidog. Canolbwyntiodd ei hymdrechion ar reoli ei phlaid ei hun a rheoli'r tensiynau yn ei phlaid, yn hytrach na cheisio meithrin y consensws eang hwnnw mewn cyfnod anodd rhaid cyfaddef. Nid yw'n dda i ddim, ar yr unfed awr ar ddeg, i alw ar arweinwyr yr undebau i roi'r argraff ei bod yn ceisio estyn allan; nid yw'n gredadwy ar hyn o bryd. Dylai'r gwaith hwn fod wedi cael ei wneud dros y ddwy flynedd diwethaf. Nid yr unfed awr ar ddeg yw'r adeg i wneud hynny.

Mae'r Aelod yn sôn am gydweithio. Fel partner adeiladol, rydym ni yn gweithio gyda Llywodraeth y DU o ran y gwaith paratoi ac o ran llawer o bethau eraill. Soniodd am y rhaglen ddeddfwriaethol; bu llawer iawn o gydweithredu ar agweddau o honno. Bu'n rhaid inni bwyso am lawer iawn o'r cydweithredu hwnnw, ac mae'n rhaid imi ddweud, pan wnaed hynny, arweiniodd at gynnydd i ni. Byddwch yn gwybod am y cytundeb rhynglywodraethol, y buom ni'n cydweithio arno. Y pwynt yr wyf yn ei wneud yw hyn: wrth lunio'r weledigaeth—nid dim ond y ffordd y mae'n digwydd, ond y weledigaeth—ar gyfer dyfodol perthynas y DU yn yr Undeb Ewropeaidd, roedd cyfle gan y Prif Weinidog i ffurfio consensws eang, a dewisodd beidio â dilyn y llwybr hwnnw. Rydym ni wedi bod yn glir. Mae'n gofyn beth fyddem ni yn ei wneud pe byddem ni yn ei sefyllfa hi. Rydym ni wedi bod yn glir iawn ynglŷn â hyn. Daeth yn bryd bellach i ymestyn erthygl 50 a chreu'r amgylchiadau i alluogi'r math ar drafodaeth sy'n adlewyrchu'r egwyddorion a gefnogwyd gan y Cynulliad hwn, i adlewyrchu'r egwyddorion yn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Hefyd, rydym ni'n gwybod y bydd uwch arweinwyr yn yr UE yn fodlon negodi ar sail o'r fath. Mae hi wedi colli'r cyfle hwnnw hyd yma. Nid yw hi'n rhy hwyr i achub ar y cyfle hwnnw, ac rydym ni'n ei hannog hi i wneud hynny.

Rwy'n ddiolchgar i'r Cwnsler Cyffredinol am y datganiad, a hefyd yn croesawu'r Llywodraeth yn fy ategu i, wrth gwrs, gyda'i apêl i Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol ymestyn erthygl 50 ar sail y cynnig a basiwyd cyn y Nadolig.

Jest ar hwnna, wrth gwrs, un peth ydy apelio i Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol, er bod yna ddim gwrandawiad ar hynny ar hyn o bryd, ond mae'n bwysig hefyd, wrth gwrs, ein bod ni'n ymestyn mas i weddill yr aelod-wladwriaethau yn yr Undeb Ewropeaidd a fyddai'n gorfod ymateb i unrhyw gais. A ydy Llywodraeth Cymru yn bwriadu cysylltu gydag aelod-wladwriaethau—megis, wrth gwrs, Gweriniaeth Iwerddon—i wneud yn siŵr eu bod nhw'n ymwybodol bod yna rai yn y Deyrnas Gyfunol yn pwyso'n galed nawr i ymestyn yr amserlen?

Un peth sydd ar goll ychydig yn y datganiad, er bod y Cwnsler Cyffredinol yn dechrau cyffwrdd ag e nawr, yw: ymestyn i ba bwrpas? Mi oedd y Cwnsler Cyffredinol newydd, wrth gwrs, efallai wedi adlewyrchu peth o'r ieithwedd rydym ni wedi'i chlywed, wrth gwrs, gan ei gyd-aelodau o'r Blaid Lafur yn San Steffan—hynny yw, ymestyn er mwyn canfod cyfle i gael ailnegodi a chael dêl well. Y gwir amdani—ac roedd hwnna yn sicr yn cael ei ategu yn y trafodaethau gaethon ni gyda Llywodraeth Gweriniaeth Iwerddon—yw dyw hwnna ddim yn opsiwn. Hynny yw, mae'r amser wedi mynd ar gyfer hwnna. Felly dim ond, a dweud y gwir, ymestyn er mwyn rhywbeth sylfaenol wahanol fel aelodaeth o'r farchnad sengl, neu, wrth gwrs, bleidlais y bobl.

Ac ar hyn, wrth gwrs, rydyn ni rhyw bedair awr i ffwrdd nawr o'r bleidlais heno. Bydd pethau'n cyflymu. Dwi'n deall pam mae'r Blaid Lafur wedi ceisio cadw'r opsiynau i gyd ar y ford, ond yn ystod y dyddiau nesaf rydyn ni'n debyg o gael pleidlais diffyg hyder. Y tebygrwydd yw y bydd hwnna'n cael ei golli. Yn y sefyllfa yna, fyddai Llywodraeth Cymru'n symud yn gyflym i wneud penderfyniad a gwneud datganiad ynghylch beth ddylai ddigwydd wedyn? Gallen ni fod yn sôn am ddatblygiadau erbyn diwedd yr wythnos, hynny yw nid rhywbeth yn ystod yr wythnosau nesaf—does dim llawer o wythnosau ar ôl. Felly, ydy'r Cwnsler Cyffredinol yn gallu ein cerdded ni trwy'r camau yn ystod yr wythnos nesaf fydd yn debyg o ddigwydd yn sgil colli'r bleidlais heno?

Ac, yn olaf, hefyd, un o'r pethau trafodon ni yn Nulyn oedd yr angen—beth bynnag sy'n digwydd gyda Brexit, a dweud y gwir—i ddwysáu a chryfhau'r cysylltiadau sydd gyda ni ar draws y môr Celtaidd yn y gwledydd Celtaidd, wrth gwrs, lle mae yna gymaint gyda ni yn gyffredin, cymaint o fuddiannau ar y cyd, ac efallai i ddefnyddio'r capasiti sydd yna o dan y Good Friday Agreement, o dan edefyn 3, i greu perthynas multilateral rhwng Iwerddon, yr Alban a Chymru, fel ein bod ni, beth bynnag yw'r llanast sydd yn digwydd yn San Steffan ar hyn o bryd—ein bod ni, o leiaf, gyda'n gilydd, yn gallu cydweithio i'r dyfodol, er budd, wrth gwrs, y cenhedloedd i gyd. 

I’m very grateful to the Counsel General for the statement, and I welcome also the Government’s endorsement, and its appeal to the Government of the United Kingdom to extend article 50 on the basis of the motion passed before Christmas.

Just on that point, it’s one thing to appeal to the United Kingdom Government, even though there’s been no hearing given to that at present, but it’s important also that we reach out to other member states of the European Union that will have to respond to any proposals. Is the Welsh Government considering forging those relationships with member states—such as the Republic of Ireland—to ensure that they’re aware that there are some in the United Kingdom who are pressing for the timelines to be extended?

One thing that is missing in the statement, even though the Counsel General did start touching on it, was: an extension to what end? Of course, the Counsel General has just reflected perhaps some of the language that we’ve heard from his fellow members of the Labour Party in Westminster—namely to extend it, to find an opportunity to have renegotiation and a better deal. The truth is—and that was endorsed, certainly, in the discussions that we had with the Government of the Republic of Ireland—that isn’t an option. The time has passed for that. So, it’s only to extend for something fundamentally different, such as membership of the single market, or, of course, a people's vote.

And on this, of course, we are some four hours away from the vote this evening. Things will accelerate, and I understand why the Labour Party has tried to keep all options on the table, but over the coming days we are likely to have a vote of no confidence, and the likelihood is that that will be lost. In that particular situation, would the Welsh Government move swiftly to make a decision and a statement with regard to what should then happen? We could be talking about developments by the end of this week, that is not something that will happen over the coming weeks—there aren’t many weeks left. So, can the Counsel General  walk us through the steps to be taken over the coming weeks with regard to the loss of this evening’s vote, or the failure of it?

And finally, one of the things that we also discussed in Dublin was the need, regardless of what happens with Brexit, to intensify and to strengthen the links that we do have across the Irish sea in the Celtic nations where we have so much in common, so many joint interests, and to use the capacity that is there under the Good Friday Agreement, under strand 3, to create a multilateral relationship between Ireland, Scotland and Wales, so that, whatever the mess that should enfold in Westminster, we at least, together, can collaborate for the future, for the benefit, of course, of all those nations.

15:50

Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Ar y pwnc o ymestyn erthygl 50, rŷn ni wedi bod yn galw am hyn oherwydd ei fod e'n amlwg bod angen mwy o ofod ar gyfer cyrraedd y man iawn o ran dêl sydd yn gweithio i Gymru ac i'r Deyrnas Unedig. Buasai cyfle i gael y trafodaethau hynny'n wobr i bawb yn y sefyllfa yma, a bod gyda ni gynllun sydd yn caniatáu i fuddiannau Cymru a'r Deyrnas Unedig gael eu parchu a'u cefnogi, a hefyd berthynas sydd yn cydnabod rôl elfennol bwysig yr Undeb Ewropeaidd fel partner masnachol ac ati i ni fel gwlad. A buasai ymestyn erthygl 50 yn caniatáu inni ddatblygu'r math yna o ymateb, a fuasai lot fwy tebygol o ennill cefnogaeth ehangach na'r ddêl sydd gan y Prif Weinidog yn San Steffan ar y bwrdd ar hyn o bryd.

Yn nhermau'r camau nesaf, rŷn ni'n darogan, wrth gwrs, y bydd y Prif Weinidog yn colli'r bleidlais heno a bydd motion of no confidence yn dod ymlaen o fewn cyfnod i hynny. Cwestiwn o ba bryd ddaw e, nid os daw e, yw hynny, ac rŷn ni'n gwybod, wrth gwrs, yn sgil gwelliant Dominic Grieve i'r motion diweddar fod yn rhaid i'r Prif Weinidog ddod yn ôl i San Steffan o fewn tridiau â datganiad pellach. Felly, bydd hwnna'n rhoi moment o eglurder pellach i ni.

O ran cydweithio ag Iwerddon, er enghraifft, fel y gwnaeth e sôn yn gynharach, mae'r Prif Weinidog wedi cael cysylltiad eisoes gyda'r Taoiseach. Rwyf wedi ysgrifennu at y person sydd yn fy swydd i yn Llywodraeth Iwerddon hefyd. Mae'r cysylltiadau yma yn gysylltiadau pwysig o fewn yr Undeb Ewropeaidd a thu hwnt i aelodaeth yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'n rhaid inni edrych ar bob cyfle gallwn ni i gryfhau'r rheini. Bues i gyda'r cyn-Brif Weinidog yn y British-Irish Council yn trafod yr union fath yma o beth ar ddiwedd llynedd, ac mae'n beth calonogol iawn, rydw i'n credu, yng nghyd-destun y cwestiwn mae'r Aelod wedi codi, fod nawr bortffolio wedi'i glustnodi ar gyfer y math yma o waith o fewn y Cabinet, o dan y Prif Weinidog. 

I thank the Member for his question. On the point of extending article 50, we have been calling for this because it is evident that we need more space in order to arrive at the right point with regard to a deal that works for Wales and for the United Kingdom. Having an opportunity to have those discussions would be a prize worth winning for all, and that we have a plan that gives the interests of Wales and the UK an opportunity to be respected and supported, and also a relationship that recognises the crucially important role of the European Union as a trading partner and so on for us as a nation. And having an extension of article 50 would give us an opportunity to try and attract more support than what the deal that the Prime Minister in Westminster has on the table has at the present time.

With regard to the next steps, we anticipate, of course, that the Prime Minister will lose the vote this evening and that a motion of no confidence will be tabled within a period of time of that. It’s a question of when not if, and we know, of course, that in the light of the Dominic Grieve amendment to the recent motion that the Prime Minister has to come back to Westminster within three days with a further statement. So, that will give a moment of further clarity to us. 

With regard to collaboration and joint working with Ireland, for example, as he mentioned in his question, the First Minister has already been in contact with the Taoiseach. I have written to my opposite number in the Irish Government too. These links are important ones within the European Union and beyond the membership of the European Union, and we must take every opportunity possible to strengthen those links. I attended, with the former First Minister, the British-Irish Council to discuss this issue at the tail end of last year, and it’s very encouraging, I think, in the context of the question that the Member has raised, that there is now a portfolio allocated for this kind of work within the Cabinet, under the First Minister.

These are deeply concerning times for the communities we represent, for businesses, for the country as a whole, and they're looking for this Government and other governments to plan our way through it. Now, in the welcome statement this afternoon, you've made—the Counsel General and Brexit Minister has made—very clear that should there be a defeat in the vote tonight, as most commentators, most politicians, most of the public, and old Uncle Tom Cobley and all are expecting, then depending on the scale of that defeat, depending on what the outcome of that defeat will be—and there are a number of different scenarios—the Welsh Government would hold a hand out for further discussions amongst other devolved administrations, on a cross-party basis, which would look at discussions based on the idea of a customs union, of a fair movement of workforce, on fair immigration and so on. But there are other possible scenarios as well, and depending on the scale of defeat tonight—if there is a defeat tonight, because we can't forecast it, but most are thinking that this is what's going to happen—we could be in negotiation again, we could be in a situation where we have Government collapse, we could be in a situation where we have a Prime Minister removed or a Government stepping down, it could be a general election, and we could be looking at scenarios including that of a further public vote.

Most people in this Chamber—not all, I appreciate that—but most people in this Chamber would want to avoid the situation of simply stepping out of the EU, whichever way you would call it, a hard Brexit, a 'no deal', crashing out of the EU—not a managed transition. But I'm struggling to see a way now in which we can avoid that in any of those scenarios without actually an extension of the article 50 deadline. Any of those discussions, negotiations, general election, public vote et cetera, et cetera, et cetera all seem to require an extension to article 50. So, I'd ask the Brexit Minister and Counsel General: am I missing something, or isn't that now an absolute prerogative, unless we accept that we are going to step right off that cliff edge?

But it is right that, meanwhile, we do continue planning in detail here in Wales and at a UK level for that 'no deal'. So, could I ask the Counsel General and Brexit Minister to expand on the work that he is doing in different ways, and fellow Ministers are doing in different ways, on those 'no deal' preparations right across the business of Government, but also with businesses and other stakeholders, on civil contingency planning and also on communications? Because the concern that the business community, residents and the people of Wales have at this moment—they need reassurance that that proper 'no deal' planning is taking place.

Finally, could I ask if he has more up-to-date detail for us on the use of the European transition fund to address pressing priorities in the case of a 'no deal' scenario? I know the Government has been thinking though this. He and other Ministers have been keen to address the top priorities in the case of a 'no deal' scenario. How is that European transition fund being used? It is right that we plan for a 'no deal', but I'm struggling to see a way now, frankly, in any managed transition or any eventuality that doesn't simply step off the cliff that does not need an extension of the article 50 deadline. 

Mae'r rhain yn amseroedd llawn pryder i'r cymunedau yr ydym ni'n eu cynrychioli, i fusnesau, ar gyfer y wlad gyfan, ac maen nhw'n disgwyl i'r Llywodraeth hon a llywodraethau eraill gynllunio ein ffordd drwy hynny. Nawr, yn natganiad prynhawn yma rwy'n ei groesawu, rydych chi wedi—mae'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit wedi—ei gwneud hi'n glir iawn os caiff pleidlais heno ei threchu, fel y mae'r rhan fwyaf o sylwebwyr, y rhan fwyaf o wleidyddion, y rhan fwyaf o'r cyhoedd, a phawb a phopeth bron iawn yn ei ddisgwyl, wedyn gan ddibynnu ar raddfa'r methiant hwnnw, gan ddibynnu ar beth fydd canlyniad y methiant hwnnw—ac mae nifer o wahanol bosibiliadau—byddai Llywodraeth Cymru yn estyn ei llaw ar gyfer trafodaethau pellach ymhlith y gweinyddiaethau datganoledig eraill, ar sail drawsbleidiol, gyda'r gobaith o gael trafodaethau yn seiliedig ar y syniad o undeb tollau, tegwch o ran symudiad gweithlu, ar fewnfudo teg ac ati. Ond mae sefyllfaoedd posib eraill hefyd, ac yn dibynnu ar raddfa methiant heno—pe bai methiant heno, oherwydd ni allwn ni ei ragweld, ond mae'r rhan fwyaf yn credu mai dyma fydd yn digwydd—fe allem ni fod yn negodi eto, fe allem ni fod mewn sefyllfa lle mae gennym ni Lywodraeth yn cwympo, fe allem ni fod mewn sefyllfa lle mae gennym ni Brif Weinidog yn cael ei diswyddo neu Lywodraeth yn camu o'r neilltu, gallai fod yn etholiad cyffredinol, ac fe allem ni fod yn edrych ar bosibiliadau gan gynnwys pleidlais gyhoeddus.

Byddai'r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr hon—nid pob un, rwy'n sylweddoli hynny—ond byddai'r rhan fwyaf o bobl yn y Siambr hon eisiau osgoi'r sefyllfa o gamu allan o'r UE, beth bynnag yr ydych chi'n ei alw, Brexit caled, 'dim cytundeb', disgyn yn bendramwnwgl o'r UE—cyfnod pontio heb ei reoli. Ond rwy'n ei chael hi'n anodd gweld sut bellach y gallwn ni osgoi hynny mewn unrhyw un o'r sefyllfaoedd hynny heb ymestyn dyddiad terfyn erthygl 50 mewn gwirionedd. Mae hi'n ymddangos bod pob un o'r trafodaethau hynny, y negodiadau hynny, etholiad cyffredinol, pleidlais gyhoeddus ac ati, ac ati, ac ati i gyd angen estyniad i erthygl 50. Felly, rwy'n gofyn i'r Gweinidog Brexit a'r Cwnsler Cyffredinol: a oes rhywbeth nad wyf i wedi sylwi arno, neu onid yw hynny'n hollol angenrheidiol, oni bai ein bod yn derbyn ein bod ni'n mynd i gamu'n syth dros ymyl y dibyn hwnnw?

Ond mae hi yn briodol, yn y cyfamser, ein bod ni'n parhau i gynllunio yn fanwl yma yng Nghymru ac ar lefel y DU am y 'dim cytundeb' hwnnw. Felly, a gaf i ofyn i'r Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit ymhelaethu ar y gwaith y mae'n ei wneud mewn gwahanol ffyrdd, ac y mae cyd-Weinidogion yn ei wneud mewn gwahanol ffyrdd, ynglŷn â'r paratoadau 'dim cytundeb' hynny ym mhob agwedd ar waith y Llywodraeth, ond hefyd â busnesau a rhanddeiliaid eraill, ar gynllunio wrth gefn sifil a hefyd ar gyfathrebu? Oherwydd y pryder sydd gan fyd busnes, trigolion a phobl Cymru ar hyn o bryd—mae angen sicrwydd arnyn nhw fod cynllunio priodol yn mynd rhagddo ar gyfer 'dim cytundeb'.

Yn olaf, a gaf i ofyn a oes ganddo newyddion mwy diweddar a manwl inni ynghylch y defnydd o'r gronfa bontio Ewropeaidd i fynd i'r afael â blaenoriaethau pwysig pe byddai achos o 'dim cytundeb'? Rwy'n gwybod y bu'r Llywodraeth yn ystyried hyn. Mae yntau a Gweinidogion eraill wedi bod yn awyddus i fynd i'r afael â'r blaenoriaethau pwysicaf yn achos sefyllfa o 'dim cytundeb'. Sut mae'r Gronfa Bontio Ewropeaidd honno'n cael ei defnyddio? Mae hi yn briodol ein bod ni'n cynllunio ar gyfer 'dim cytundeb', ond rwy'n ei chael hi'n anodd gweld ffordd yn awr, a dweud y gwir, mewn unrhyw broses bontio wedi ei rheoli neu unrhyw bosibilrwydd nad yw'n golygu camu dros y dibyn, nad oes angen ymestyn dyddiad terfyn erthygl 50.

15:55

I thank the Member for that question. Firstly, with regard to the extension of article 50, I think he's right to say that. I think that finding a resolution to this is going to need an extension to article 50. That's certainly what we've been calling on the Government in Westminster to seek from the other European Union members.

In relation to the work of preparation, he's absolutely right to identify this as a cross-Government responsibility. There isn't really a part of Government that this doesn't touch, and all Members of the Government are responsible for ensuring that we are looking at the various consequences of different scenarios and preparing as best we can for those. Preparedness work comes in four strands, if I can summarise it in this way. Firstly, the sort of work where, as I mentioned in my statement, the UK Government is leading on aspects of it because the levers are in their control, for example, but we have a strong interest in some of those areas and therefore we're participating with them—supplies of medicines and so on would be an example of that. There's the work we've been doing on the legislative programme. We've consented in this place to around half of the volume that will need to be passed through Westminster, and we've begun, over the last few weeks, to lay Welsh-specific regulations here in the Assembly as well, as he knows. Work on that is on track. Obviously there is some work here that is dependent on work that is happening at Westminster, but providing that continues to happen to the current timetable, then we are reasonably well placed to make sure that that's done in time. There is civil contingencies work that he refers to there. Those are very established structures, as he will know, and they engage the UK Government and all devolved administrations and local government and other partners as well. Clearly it's incumbent on all the Governments in the UK to look at different scenarios and to ensure that those civil contingency arrangements, in ways that may be familiar, are able to be activated should they need to happen. Clearly, the objective is that that should never be the case, and the preparedness in other areas means that the risk of those procedures needing to be activated is minimised.

That takes me to the fourth area in which preparedness is under way: projects that are specific to Wales that perhaps reflect characteristics specific to Wales—the nature of our economy, the fact that we have a high number of small and medium-sized enterprises, for example. So, those projects are the sorts of things that have been supported by the Welsh Government through the European Union transition fund, and that's touched all sectors of the economy, private, public and third sector as well. He may have seen the announcement today of further support for police liaison for social services and for the future planning of regional investment, in which he will have an interest given his new responsibilities. We're also discussing with the Welsh Local Government Association what further support we can give to local government, and there'll be announcements about that in due course.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn yna. Yn gyntaf, o ran yr estyniad i erthygl 50, rwy'n credu ei fod yn gywir i ddweud hynny. Er mwyn dod o hyd i ddatrysiad i hyn rwy'n credu y bydd angen estyniad i erthygl 50. Dyna'n sicr yr hyn yr ydym ni wedi bod yn galw ar y Llywodraeth yn San Steffan i'w geisio gan aelodau eraill o'r Undeb Ewropeaidd.

O ran y gwaith paratoi, mae yn llygad ei le yn dweud bod hyn yn gyfrifoldeb i'r Llywodraeth i gyd. Nid oes, mewn gwirionedd, ran o'r Llywodraeth nad yw hyn yn effeithio arni, ac mae pob Aelod o'r Llywodraeth yn gyfrifol am sicrhau ein bod ni'n edrych ar oblygiadau amrywiol sefyllfaoedd gwahanol ac yn paratoi'r gorau gallwn ni ar gyfer y rheini. Mae pedair elfen i'r gwaith paratoi, os gallaf ei grynhoi fel hyn. Yn gyntaf, y math o waith lle, fel y soniais yn fy natganiad, mae Llywodraeth y DU yn arwain ar agweddau arno oherwydd mai hi sydd â'r grymoedd perthnasol, er enghraifft, ond mae gennym ni ddiddordeb mawr mewn rhai o'r agweddau hynny ac felly rydym ni'n cydweithio â nhw—mae cyflenwadau meddyginiaethau ac ati yn un enghraifft o hynny. Dyna'r gwaith y buom ni'n ei wneud ar y rhaglen ddeddfwriaethol. Rydym ni wedi cydsynio yn y fan yma i oddeutu hanner y swmp y bydd angen ei basio drwy San Steffan, ac rydym ni wedi dechrau, dros yr ychydig wythnosau diwethaf, i gyflwyno rheoliadau penodol i Gymru yma yn y Cynulliad hefyd, fel y mae'n gwybod. Mae'r gwaith ar hynny yn mynd rhagddo yn ôl y disgwyl. Yn amlwg, ceir rhywfaint o waith yma sy'n dibynnu ar y gwaith sy'n mynd rhagddo yn San Steffan, ond cyn belled ag y bo hynny'n parhau i ddigwydd yn ôl yr amserlen bresennol, yna rydym ni mewn sefyllfa weddol dda i wneud yn siŵr y gwneir hynny mewn pryd. Ceir gwaith argyfyngau sifil posibl y mae'n cyfeirio ato. Mae'r rheini'n strwythurau sydd wedi hen ymsefydlu, fel y bydd yn gwybod, ac maen hynny'n ymwneud â Llywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau datganoledig i gyd a llywodraeth leol a phartneriaid eraill hefyd. Mae'n amlwg ei bod hi'n ddyletswydd ar bob Llywodraeth yn y DU i edrych ar y gwahanol bosibiliadau ac i sicrhau bod modd gweithredu'r trefniadau argyfyngau sifil posibl hynny, mewn ffyrdd a allai fod yn gyfarwydd, pe byddai angen gwneud hynny. Yn amlwg, yr amcan yw na ddylid byth fod angen gwneud hynny, ac mae'r gwaith paratoi mewn meysydd eraill yn golygu bod y posibilrwydd o orfod gweithredu'r gweithdrefnau hynny yn cael ei leihau.

Mae hyn yn fy arwain at y pedwerydd maes lle mae gwaith paratoi yn digwydd: prosiectau sy'n benodol i Gymru sydd efallai'n adlewyrchu nodweddion sy'n benodol i Gymru—natur ein heconomi, y ffaith bod gennym ni nifer fawr o fentrau bach a chanolig, er enghraifft. Felly, y prosiectau hynny yw'r math o bethau a gefnogwyd gan Lywodraeth Cymru drwy gronfa bontio'r Undeb Ewropeaidd, ac y mae wedi cael effaith ar bob sector yr economi, preifat, cyhoeddus a'r trydydd sector hefyd. Efallai ei fod wedi gweld y cyhoeddiad heddiw o gymorth pellach ar gyfer cyswllt yr heddlu i wasanaethau cymdeithasol ac ar gyfer cynllunio buddsoddi rhanbarthol yn y dyfodol, y bydd ganddo ddiddordeb ynddyn nhw o ystyried ei gyfrifoldebau newydd. Rydym ni hefyd yn trafod gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru pa gymorth ychwanegol y gallwn ni ei roi i lywodraeth leol, a bydd cyhoeddiadau ynghylch hynny maes o law.

16:00

Thanks to the Brexit Minister for his statement today. To quote from page 3 of your statement:

'we face leaving without a deal on 29 March and we must prepare for that.'

I think that's a very sensible approach. I take on board what you say, that many levers, in terms of preparing for Brexit, are in the hands of the UK Government. But I think that there are a lot of contingency plans that you can set in motion now, and I do welcome the fact that you are actually making plans for us to leave the European Union. I think it can be no bad thing if contingency plans are made for the date that we're working with, of 29 March, which is in only nine weeks' time, and hopefully that will be the date when the United Kingdom leaves the European Union. I see that on Sky News they now have a countdown on the screen, which is today showing that there are only 73 days until Brexit. Given the time frame, and given all the plans that you could conceivably make, is it your intention to give us a Brexit update each Tuesday? I think that would be helpful, bearing in mind the comments that Darren Millar made about all of the meetings that are taking place between different levels of government that we don't always hear about in this place. So, I think it would be a good idea if we did have a weekly update of what your contingency plans are exactly, given that we now know that we do face this prospect of leaving on the correct date of 29 March, and given the fact that you're now accepting that as a very real possibility.

As I say, I think there are things that the Welsh Government can do to plan. For instance, you've set up the website. I think that's a good idea. Working with the ports authorities is very important, so it would be good if you could give us some updates on that as we go along, if you can't add anything to what you've said this afternoon on that issue.

As I say, on this side of the Chamber we are very much committed to leaving on the date of 29 March. I'm glad that you've now put in your statement that that is a possibility you are countenancing. I hope that your efforts are now going to be concentrated on making these contingency plans and giving advice to people and to businesses, rather than on lobbying the UK Government not to leave the EU or to delay the leaving date, which is what you've been doing for the last two and a half years. The best thing is to focus your efforts on making your contingency plans, accept firmly that 29 March is the date that the UK will leave the EU, because, as you've said yourself today, that is now a very real possibility. Diolch yn fawr iawn.

Diolch i'r Gweinidog Brexit am ei ddatganiad heddiw. Dyfynnaf o dudalen 3 eich datganiad:

rydym ni'n wynebu gadael heb gytundeb ar 29 Mawrth ac mae'n rhaid inni baratoi ar gyfer hynny.

Rwy'n credu bod hynny'n ymagwedd synhwyrol iawn. Rwy'n derbyn yr hyn yr ydych chi'n ei ddweud, bod sawl agwedd, o ran paratoi ar gyfer Brexit, yn nwylo Llywodraeth y DU. Ond rwy'n credu bod llawer o gynlluniau wrth gefn y gallwch eu gweithredu nawr, ac rwyf i yn croesawu'r ffaith eich bod chi mewn gwirionedd yn gwneud cynlluniau er mwyn i ni adael yr Undeb Ewropeaidd. Nid wyf i'n credu ei fod yn beth drwg o gwbl os gwneir cynlluniau wrth gefn ar gyfer y dyddiad yr ydym ni'n gweithio ag ef, Mawrth 29, sef ymhen dim ond naw wythnos, a gobeithio mai dyna fydd y dyddiad pan fydd y Deyrnas Unedig yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Gwelaf ar Sky News eu bod nhw bellach yn cyfri'r dyddiau ar y sgrin, sydd heddiw yn dangos nad oes dim ond 73 diwrnod tan Brexit. O ystyried yr amserlen, ac o ystyried yr holl gynlluniau y gallech eu gwneud o bosib, ai eich bwriad yw rhoi'r newyddion diweddaraf inni am Brexit bob dydd Mawrth? Rwy'n credu y byddai hynny'n ddefnyddiol, gan gadw mewn cof y sylwadau a wnaeth Darren Millar am yr holl gyfarfodydd sy'n digwydd rhwng gwahanol haenau o lywodraeth nad ydym ni bob amser yn clywed amdanyn nhw yn y lle hwn. Felly, rwy'n credu y byddai hi'n syniad da pe byddem ni'n cael y newyddion diweddaraf yn wythnosol ynghylch beth yn union yw eich cynlluniau wrth gefn, gan ein bod ni'n gwybod erbyn hyn ein bod ni yn wynebu'r posibilrwydd hwn o adael ar y dyddiad cywir, 29 Mawrth, ac o ystyried y ffaith eich bod chi bellach yn derbyn hynny fel posibilrwydd tebygol iawn.

Fel rwy'n dweud, rwy'n credu bod pethau y gall Llywodraeth Cymru eu gwneud i gynllunio. Er enghraifft, rydych chi wedi sefydlu'r wefan. Rwy'n credu bod hynny'n syniad da. Mae gweithio gydag awdurdodau'r porthladdoedd yn bwysig iawn, felly byddai'n dda pe baech chi'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynghylch hynny wrth i amser fynd yn ei flaen, os na allwch chi ychwanegu unrhyw beth at yr hyn yr ydych chi wedi'i ddweud y prynhawn yma ar y mater hwnnw.

Fel rwy'n dweud, ar yr ochr yma i'r Siambr rydym ni'n ymroddedig iawn i adael ar 29 Mawrth. Rwy'n falch eich bod wedi dweud yn eich datganiad bellach bod hynny'n bosibilrwydd yr ydych chi yn ei ystyried. Rwy'n gobeithio y byddwch chi'n canolbwyntio eich ymdrechion ar wneud y cynlluniau wrth gefn hyn a rhoi cyngor i bobl a busnesau, yn hytrach nag ar lobïo Llywodraeth y DU i beidio â gadael yr UE neu i ohirio'r dyddiad ymadael, sef yr hyn yr ydych chi wedi bod yn ei wneud dros y ddwy flynedd a hanner diwethaf. Y peth gorau yw canolbwyntio eich ymdrechion ar wneud eich cynlluniau wrth gefn, derbyn yn gadarn mai 29 Mawrth yw'r dyddiad y bydd y DU yn gadael yr UE, oherwydd, fel yr ydych chi wedi dweud eich hun heddiw, mae hynny'n awr yn bosibilrwydd real iawn. Diolch yn fawr iawn.

Clearly, unless there's an extension to article 50, 29 March has always been the date at which we leave the European Union. The question is on what basis does that happen? I'm afraid that the notion that leaving without a deal is just one scenario that we could just plan for is for the birds. The truth of it is that leaving without a deal is very bad news for Wales and very bad news for the United Kingdom. Even the Government's own economic projections tell you that, and we face an economy that is 10 per cent smaller than it would have been under a 'no deal' scenario. That's not just a statistic. That's people's jobs, people's livelihoods, people's businesses and so on. [Interruption.] It's not scaremongering. The Government's own figures tell us that there will be economic damage as a consequence of that outcome. So, this is not just one modelling scenario where plans will be able to deal with this in its entirety. What we are doing is making sure that the plans that we are able to make—either here in Wales on our own, or working together with the UK Government and other devolved administrations—are being put in place. And, as the likelihood of a 'no deal' Brexit has become more apparent, so our preparations have been intensified to deal with that. But I just want to be absolutely clear: no amount of planning and preparation is going to be able to mitigate the damage that a 'no deal' Brexit would cause to Wales and to the United Kingdom. I'm afraid that's just the reality of it.

On the question of communications, it will be important for us in the weeks ahead to make sure that the Assembly is kept appraised of developments and has the opportunity, obviously, of holding Ministers to account in relation to that. I am afraid that I didn't respond to the point that Huw Irranca-Davies mentioned at the end of his question. So, since it relates to communications, I'll touch on that as well now. I mentioned in my statement the launch in the next few days of the portal, Paratoi Cymru. The objective there is to provide an authoritative, comprehensive and single source of information for people in Wales to understand what actions we are taking as a Welsh Government in relation to preparedness, and it'll contain material from the UK Government where that provides a fuller picture. We want to make sure that that is provided in a way that is both timely, but also contextualised, and in a way that takes into account communications from the UK Government and others as well.

Yn amlwg, oni bai y ceir estyniad i erthygl 50, 29 Mawrth yw'r dyddiad y byddwn ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd a dyna oedd y dyddiad erioed. Y cwestiwn yw ar ba sail y bydd hynny'n digwydd? Rwy'n ofni bod y syniad o adael heb gytundeb dim ond yn un posibilrwydd o nifer y gallem ni gynllunio ar ei gyfer yn lol botes. Y gwir amdani yw bod gadael heb gytundeb yn newyddion drwg iawn i Gymru ac yn newyddion drwg iawn i'r Deyrnas Unedig. Mae hyd yn oed rhagamcanion economaidd y Llywodraeth ei hun yn dweud hynny wrthych chi, ac rydym ni'n wynebu economi sydd 10 y cant yn llai na'r hyn y byddai wedi bod mewn sefyllfa o 'dim cytundeb'. Nid  ystadegyn yn unig mo hynny. Swyddi pobl, bywoliaeth pobl, busnesau pobl ac ati yw hynny. [Torri ar draws.] Nid codi bwganod mo hynny. Mae ffigurau'r Llywodraeth ei hun yn dweud wrthym ni y bydd niwed economaidd yn sgil y canlyniad hwnnw. Felly, nid yw hyn ynglŷn ag un sefyllfa fodelu pryd y bydd cynlluniau yn gallu ymdrin â hi yn ei chyfanrwydd. Yr hyn yr ydym ni'n ei wneud yw gwneud yn siŵr bod y cynlluniau yr ydym ni'n gallu eu gwneud—naill ai yma yng Nghymru ar ein pen ein hunain, neu drwy gydweithio â Llywodraeth y DU a'r gweinyddiaethau datganoledig eraill—yn cael eu rhoi ar waith. Ac, wrth i'r tebygolrwydd o Brexit 'dim cytundeb' ddod yn fwy amlwg, mae ein paratoadau wedi dwysáu i ymdrin â hynny. Ond rwyf eisiau bod yn gwbl glir: nid yw unrhyw faint o gynllunio a pharatoi yn mynd i allu lliniaru'r niwed y byddai Brexit 'dim cytundeb' yn ei achosi i Gymru ac i'r Deyrnas Unedig. Dyna'r gwir amdani mae arna i ofn.

Ynglŷn â'r cwestiwn o gyfathrebu, bydd yn bwysig i ni yn ystod yr wythnosau nesaf i wneud yn siŵr bod y Cynulliad yn cael gwybod am ddatblygiadau ac yn cael y cyfle, yn amlwg, i ddwyn Gweinidogion i gyfrif yn hynny o beth. Mae arnaf i ofn na wnes i ymateb i'r sylw a wnaeth Huw Irranca-Davies ar ddiwedd ei gwestiwn. Felly, oherwydd ei fod yn ymwneud â chyfathrebu, fe hoffwn i gyfeirio at hynny nawr hefyd. Soniais yn fy natganiad am y porth Paratoi Cymru a fydd yn cael ei lansio dros yr ychydig ddyddiau nesaf. Amcan hynny yw darparu un ffynhonnell awdurdodol a chynhwysfawr o wybodaeth fel y gall pobl yng Nghymru ddeall beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud o ran paratoi, a bydd yn cynnwys deunydd gan Lywodraeth y DU pan fydd hynny'n rhoi darlun llawnach. Rydym ni eisiau gwneud yn siŵr y caiff hynny ei ddarparu mewn ffordd amserol, ond sydd hefyd yn ystyried y cyd-destun, ac sydd mewn ffordd yn ystyried gohebiaeth gan Lywodraeth y DU ac eraill hefyd.

16:05

I greatly welcome today's statement by the Counsel General and Brexit Minister. Let us be in no doubt that the Prime Minister of the United Kingdom Government has made an absolute hash of negotiating the UK's exit from the European Union. If it wasn't so dangerous, it would be almost funny, like Boris. But, anyway, irrespective of this dangerous flux caused by the Tory leadership, it is vital for businesses and the economy, and for communities throughout my constituency in Islwyn, that the Welsh Government continue to do all they can within their capacity to safeguard our prosperity.

Two years ago, the Welsh Government, as has been stated, jointly published with Plaid Cymru its proposals in the White Paper, 'Securing Wales' Future', and it is also right to properly mention Steffan Lewis's input into this important document, which has been around for two and a half years. Throughout the tortuous last two and a half years, the Welsh Government, whilst respecting the outcome of the 2016 referendum, continued to strongly stand up for Wales and the best interests of our people. As has been said, and rightly stated, no-one voted in the referendum to be poorer. Equally, as we discussed Ford earlier today, no-one voted to lose their jobs, lose their homes, pay more for food, lose access to essential medicine, or be less secure from the threat of terrorism.

Presuming that, as is widely expected, the Prime Minister loses tonight's vote, she has options to do the decent thing. She could recommit to working with the devolved administrations, genuinely and on a cross-party basis, and ask the European Union, as has been stated, for an extension to the article 50 deadline, as we have. But morally, ethically and democratically, with no control of Parliament, will the Minister and Counsel General agree with me that the next thing that the Prime Minister should do, which would aid the people of Wales, would be an audience with Her Majesty and request a swift dissolution of Parliament for a general election to be held? Our people deserve no less, and I believe we deserve much more.   

Rwy'n croesawu'n fawr y datganiad heddiw gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit. Does dim amheuaeth fod Prif Weinidog Llywodraeth y Deyrnas Unedig wedi gwneud smonach lwyr o negodi ymadawiad y DU o'r Undeb Ewropeaidd. Pe na bai mor beryglus, byddai bron yn ddoniol, fel Boris. Ond, beth bynnag, beth bynnag am y diffyg sefydlogrwydd peryglus a achosir gan arweinwyr y Torïaid, mae'n hanfodol i fusnesau ac i'r economi ac i gymunedau ledled fy etholaeth i yn Islwyn, fod Llywodraeth Cymru yn parhau i wneud popeth posib o fewn ei gallu i ddiogelu ein ffyniant.

Ddwy flynedd yn ôl, cyhoeddodd Llywodraeth Cymru, fel y nodwyd, ar y cyd â Phlaid Cymru ei chynigion yn y Papur Gwyn, 'Diogelu Dyfodol Cymru', ac mae hi hefyd yn briodol i sôn am gyfraniad Steffan Lewis at y ddogfen bwysig hon, a luniwyd dwy flynedd a hanner yn ôl. Drwy gydol y ddwy flynedd a hanner trofaus diwethaf, parhaodd Llywodraeth Cymru, gan barchu canlyniad refferendwm 2016, i sefyll yn gadarn dros Gymru a buddiannau gorau ein pobl. Fel y dywedwyd, a hynny’n briodol, ni phleidleisiodd neb yn y refferendwm o blaid bod yn dlotach. Yn yr un modd, pan roeddem ni'n trafod Ford yn gynharach heddiw, ni phleidleisiodd unrhyw un o blaid colli eu swyddi, colli eu cartrefi, talu mwy am fwyd, peidio â gallu cael gafael ar feddyginiaethau hanfodol, neu fod yn llai diogel rhag y bygythiad o derfysgaeth.

O ragdybio, fel y disgwylir yn eang, y bydd y Prif Weinidog yn colli pleidlais heno, mae ganddi'r dewis i wneud y peth iawn. Gallai hi ailymrwymo i weithio gyda'r gweinyddiaethau datganoledig, yng ngwir ystyr y gair ac ar sail draws-bleidiol, a gofyn i'r Undeb Ewropeaidd, fel y nodwyd, am estyniad i ddyddiad terfyn erthygl 50, fel yr ydym ni wedi gofyn amdano. Ond yn foesol, yn foesegol ac yn ddemocrataidd, â dim rheolaeth dros y Senedd, a yw'r Gweinidog a'r Cwnsler Cyffredinol yn cytuno â mi mai'r peth nesaf y dylai Prif Weinidog y DU ei wneud, a fyddai'n helpu pobl Cymru, fyddai cyfarfod Ei Mawrhydi a gofyn am ddiddymu'r Senedd ar fyrder er mwyn cynnal etholiad cyffredinol? Nid yw ein pobl yn haeddu dim llai, ac rwyf innau'n credu ein bod ni'n haeddu llawer mwy.   

I thank Rhianon for her question. The notion that a Government that is unable to take through the House of Commons its policy on the defining issue of the day should not seek a dissolution of Parliament would be very novel in our constitution. It would be exactly what follows, as night follows day, in any circumstance. So, it is right that the Government will face a motion of no confidence. As we have said, and as our colleagues have said in Westminster, it's a question of when, not if, that should happen. And we have said that, even at this late point in time, it is possible for the Prime Minister, should she choose to, to seek a different kind of deal with the European Union for Brexit, one that reflects a much closer relationship with the single market and the customs union, continued commitments of funding, a fair migration policy that works for the whole of the UK—not the principles that are set out in the immigration White Paper, which fundamentally do not work for public services, the private sector, here in Wales or across the UK—and a commitment to secure the rights of people on a progressive basis, keeping pace with developments across Europe, not simply frozen as they are today. It is still open for her to seek that sort of deal from the European Union. 

Diolch i Rhianon am ei chwestiwn. Byddai'r syniad na ddylai Llywodraeth sy'n methu â llywio ei pholisi ar fater diffiniol y dydd drwy Dŷ'r Cyffredin geisio diddymu'r Senedd yn un newydd iawn yn ein cyfansoddiad ni. Dyna'n union fyddai'n dilyn, fel mae nos yn dilyn dydd, o dan unrhyw amgylchiadau. Felly, mae'n briodol y bydd y Llywodraeth yn wynebu cynnig o ddiffyg hyder. Fel yr ydym ni wedi dweud, ac fel y dywedodd ein cyd-Aelodau yn San Steffan, mae'n gwestiwn o bryd, nid os, y dylai hynny ddigwydd. Ac rydym ni wedi dweud, hyd yn oed mor hwyr â hyn yn y dydd, ei bod hi'n bosib i'r Prif Weinidog, os yw hi'n dewis, geisio gwahanol fath o gytundeb gyda'r Undeb Ewropeaidd ar gyfer Brexit, un sy'n adlewyrchu perthynas agosach o lawer â'r farchnad sengl a'r undeb tollau, ymrwymiadau parhaus o ariannu, polisi ymfudo teg sy'n gweithio ar gyfer y DU gyfan—nid yr egwyddorion a nodir yn y Papur Gwyn ar fewnfudo, nad ydyn nhw, yn y bôn, yn gweithio ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus, y sector preifat, yma yng Nghymru na ledled y DU—ac ymrwymiad i sicrhau hawliau pobl mewn modd blaengar, fydd yn cyfateb â datblygiadau ledled Ewrop, nid yn parhau'n ddigyfnewid fel y maen nhw heddiw. Mae hi'n dal yn bosib iddi geisio'r math hwnnw o gytundeb gan yr Undeb Ewropeaidd.

16:10

Diolch, Dirprwy Llywydd. Can I thank the Minister for his statement this afternoon on the future relationships and where we go with EU withdrawal? I've heard voices across the Chamber this afternoon trying to indicate that this Prime Minister has done a wonderful deal. Well, the reality is she hasn't, and the delay she's experienced—in contradiction to what you just said in your answer to Rhianon Passmore, the delay in my view is—. She's created five weeks' delay as a consequence. It's time to go back and renegotiate, but don't forget, when you renegotiate, you have to renegotiate with the 27 members as well, and they'll have to ratify any new deal. So, timescales to actually get something done by 29 March are very, very tight, so an extension is more likely if that's what she wants to do so. That's crucial. 

Minister, I can also assure you that the committee that you used to be a member of will continue to play its part in the process, particularly in regard to legislation, but not at the price of losing any scrutiny of the legislation. We will ensure that that scrutiny does take place. 

Can I ask a couple of questions of the Minister? Perhaps, for yourself, we've submitted reports as a committee on preparedness, which I know went to the First Minister, but perhaps you can ensure that we have those responses to those reports urgently because, clearly, if the vote tonight is to defeat the Prime Minister's deal then, as the First Minister alluded to last week, we are likely to have updates next week on preparedness, and we would like to see what the Government's response to our reports is in that sense. 

Has the Minister had discussions with the other UK nations as to what jointly we can do to actually address a 'no deal' situation and a defeat in Parliament tonight and perhaps, even so, as Adam Price alluded to, with our immediate neighbours, particularly Ireland, to ensure that we are in tune with actions that we can take to mitigate any damage that a 'no deal' will cause? 

Have you had discussions with the Treasury, because, if we do have a 'no deal' situation, they have guaranteed—? The UK Government has guaranteed they will cover the EU funding projects. So, have you had discussions with the Treasury as to how that would happen? What's the process? Are mechanisms in place to ensure that organisations that are currently being funded by Europe and programmes that are currently being funded by Europe will be able to have that money, or have confidence in that money not coming down in two years' time, but be in a position where they can actually pay their bills to ensure that they can be delivering those programmes?

You highlighted medicines and the department of health and social services. Can I highlight also not just medicines but equipment? And I'll give you an example. The recent Gatwick experience delayed Gatwick not because of the EU, but because of a drone, but as a result of that I know of nuclear physics examinations that were cancelled because they didn't have the isotopes in place, because the half life was too short for them to actually get things in place. So, again, there are issues that we have to look at on other aspects. 

And perhaps I can ask one question—

Diolch, Dirprwy Lywydd. A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma ar y berthynas yn y dyfodol a'r datblygiadau o ran ein hymadawiad â'r UE? Rwyf wedi clywed lleisiau o ben arall y Siambr y prynhawn yma yn ceisio dangos fod Prif Weinidog y DU wedi dod i gytundeb gwych. Wel, y gwir amdani yw nad yw hi wedi llwyddo, ac mae'r oedi y mae hi wedi ei greu—yn groes i'r hyn yr ydych chi newydd ei ddweud yn eich ateb i Rhianon Passmore, yr oedi yn fy marn i—. Mae hi wedi creu pum wythnos o oedi o ganlyniad. Mae'n amser dychwelyd ac ail-negodi, ond peidiwch ag anghofio, pan rydych chi'n ailnegodi, rhaid ichi ailnegodi gyda'r 27 aelod hefyd a bydd yn rhaid iddyn nhw gymeradwyo unrhyw gytundeb newydd. Felly, mae'r amserlenni i gyflawni rhywbeth mewn gwirionedd erbyn 29 Mawrth, yn dynn iawn, iawn, felly mae estyniad yn fwy tebygol os mai dyna'r hyn y mae hi eisiau ei wneud. Mae hynny'n hollbwysig.

Gweinidog, gallaf eich sicrhau hefyd y bydd y pwyllgor yr oeddech chi'n arfer bod yn aelod ohono yn parhau i chwarae ei ran yn y broses, yn arbennig o ran deddfwriaeth, ond nid ar draul unrhyw allu i graffu ar y ddeddfwriaeth. Byddwn yn sicrhau bod y craffu hwnnw'n digwydd.

A gaf i ofyn ambell gwestiwn i'r Gweinidog? Efallai, o'ch rhan eich hun, rydym ni wedi cyflwyno adroddiadau fel pwyllgor ar y gwaith paratoi, rwy'n gwybod yr anfonwyd nhw at Brif Weinidog Cymru, ond, efallai y gallwch chi sicrhau y cawn ni'r ymatebion hynny i'r adroddiadau hynny ar fyrder oherwydd, yn amlwg, os yw pleidlais heno yn trechu cytundeb Prif Weinidog y DU yna, fel y crybwyllodd Prif Weinidog Cymru yr wythnos diwethaf, rydym ni'n debygol o gael y newyddion diweddaraf yr wythnos nesaf ynglŷn â'r gwaith paratoi, ac fe hoffem ni weld beth yw ymateb y Llywodraeth i'n hadroddiadau ni yn hynny o beth.

A yw'r Gweinidog wedi trafod gyda gwledydd eraill y DU sut y gallwn ni gydweithio mewn gwirionedd i ymdrin â sefyllfa 'dim cytundeb' a methiant yn y Senedd heno ac efallai, er hynny, fel y crybwyllodd Adam Price, gyda'n cymdogion agosaf, yn enwedig Iwerddon, i sicrhau ein bod ni'n cytuno ar yr hyn y gallwn ni ei wneud i liniaru unrhyw niwed y bydd 'dim cytundeb' yn ei achosi?

Ydych chi wedi cael trafodaethau gyda'r Trysorlys, oherwydd, os oes gennym ni sefyllfa 'dim cytundeb', maen nhw wedi gwarantu—? Mae Llywodraeth y DU wedi gwarantu y bydd hi'n ariannu'r prosiectau hynny sy'n cael cyllid gan yr UE. Felly, a ydych chi wedi cael trafodaethau gyda'r Trysorlys ynghylch sut y byddai hynny'n digwydd? Beth yw'r broses? A yw trefniadau ar waith i sicrhau y bydd sefydliadau sydd ar hyn o bryd yn cael eu hariannu gan Ewrop a rhaglenni sydd ar hyn o bryd yn cael eu hariannu gan Ewrop yn gallu cael yr arian hwnnw, neu fod â hyder, er na fydd yr arian hwnnw ar gael ymhen dwy flynedd, ond y byddan nhw mewn sefyllfa lle mewn gwirionedd y gallan nhw dalu eu biliau i sicrhau y gallan nhw gyflawni'r rhaglenni hynny?

Fe wnaethoch chi gyfeirio at feddyginiaethau a'r adran iechyd a gwasanaethau cymdeithasol. A gaf i dynnu sylw hefyd nid dim ond at feddyginiaethau ond at offer? Ac fe roddaf i enghraifft ichi. Fe wnaeth y digwyddiad diweddar yn Gatwick greu oedi yn Gatwick nid oherwydd yr UE, ond oherwydd drôn, ond o ganlyniad i hynny, rwy'n gwybod am arholiadau ffiseg niwclear a gafodd eu canslo am nad oedd ganddyn nhw'r isotopau, gan fod yr hanner oes yn rhy fyr iddyn nhw baratoi popeth. Felly, unwaith eto, mae materion y mae'n rhaid inni eu hystyried o ran agweddau eraill.

Ac efallai y caf i ofyn un cwestiwn—

—on his other role, which links into this, because you're Counsel General. The Tusk and Juncker letter yesterday, which was displayed and produced by Theresa May in her statement, and she questioned or she indicated the legality aspects of that, have you done an analysis on the legal aspects of that, and what its legal position is in relation to the assurances that were given in that letter? And would those affect Wales?  

—ynglŷn â'i swyddogaeth arall, sy'n cysylltu â hyn, oherwydd rydych chi'n Gwnsler Cyffredinol. Roedd llythyr Tusk a Juncker ddoe, a gafodd ei arddangos ac a ddangoswyd gan Theresa May yn ei datganiad, ac yr oedd hi'n ei gwestiynu neu fe gyfeiriodd at agweddau ar gyfreithlondeb hynny, a ydych chi wedi gwneud dadansoddiad o agweddau cyfreithiol hynny, a beth yw ei sefyllfa gyfreithiol o ran y sicrwydd a roddwyd yn y llythyr hwnnw? Ac a fydden nhw'n effeithio ar Gymru?

On that last point, I am reflecting on the legal context of that discussion. 

Can I firstly say, in relation to the reports that the committee that he chairs has produced on a range of preparedness issues, in particular towards the latter part of last year, that I've found them very beneficial? And I know that colleagues in Government are considering them with a view to issuing, obviously, responses on behalf of the Government. 

He asked about discussions with Ministers in the UK Government about 'no deal' preparedness. Yes, those conversations are ongoing. As I say, in some areas, the information has been flowing perhaps more freely than in other areas. Those departments that have more familiarity with dealing with devolved administrations perhaps have found it easier to be more open in their information sharing, but we have been pressing for that to become a more consistent approach across UK Government. Actually, where that happens, it obviously leads to better outcomes and better processes. 

In relation to funding, well, you know, we miss no opportunity to press the UK Government on its commitment in relation to funding. But, in a 'no deal' scenario, I think we just have to be very clear that significant additional funding would need to be made available from the UK Government, not in the conventional Barnett sense, but entirely outside that, in order to be able to deal with the consequences of that outcome. 

O ran y sylw olaf, rwyf wrthi'n ystyried cyd-destun cyfreithiol y drafodaeth honno.

A gaf i ddweud yn gyntaf, o ran yr adroddiadau y mae'r pwyllgor y mae'n ei gadeirio wedi eu cynhyrchu ar amrywiaeth o faterion ynglŷn â'r gwaith paratoi, yn enwedig yn ystod rhan olaf y flwyddyn ddiwethaf, y cefais i nhw'n fuddiol iawn? Ac rwy'n gwybod fod cyd-Aelodau yn y Llywodraeth yn eu hystyried gyda'r bwriad o gyhoeddi, yn amlwg, ymatebion ar ran y Llywodraeth.

Holodd ynglŷn â thrafodaethau gyda Gweinidogion yn Llywodraeth y DU ynghylch paratoi ar gyfer 'dim cytundeb'. Ydy, mae'r sgyrsiau hynny'n digwydd. Fel rwy'n dweud, mewn rhai meysydd, mae'r wybodaeth yn llifo, efallai'n fwy rhydd nag mewn meysydd eraill. Efallai bod yr adrannau hynny sy'n fwy cyfarwydd ag ymdrin â gweinyddiaethau datganoledig yn ei chael hi'n haws i fod yn fwy agored yn rhannu gwybodaeth, ond buom yn pwyso ar y Llywodraeth i hynny ddigwydd yn fwy cyson ledled Llywodraeth y DU. Mewn gwirionedd, lle bo hynny'n digwydd, mae'n amlwg yn arwain at ganlyniadau gwell a gwell prosesau.

O ran cyllid, wel, wyddoch chi, rydym ni'n achub ar bob cyfle i bwyso ar Lywodraeth y DU ynglŷn â'i hymrwymiad ynghylch ariannu. Ond, mewn sefyllfa 'dim cytundeb', rwy'n credu bod yn rhaid i ni fod yn glir iawn y byddai angen i Lywodraeth y DU sicrhau bod cyllid ychwanegol sylweddol ar gael, nid yn ystyr confensiynol Barnett, ond yn gyfan gwbl ar wahân i hynny, er mwyn gallu ymdrin â goblygiadau'r canlyniad hwnnw.

16:15

Thank you very much, Counsel General.

Diolch yn fawr iawn, Cwnsler Cyffredinol.

5. Dadl: Pennu Cyfraddau Treth Incwm Cymru 2019-20
5. Debate: The Setting of 2019-20 Welsh Rates of Income Tax

Item 5 on the agenda this afternoon is a debate on the setting of the 2019-20 Welsh rates of income tax. I call on the Minister for Finance and Trefnydd to move the motion, Rebecca Evans. 

Eitem 5 ar yr agenda y prynhawn yma yw dadl ar osod cyfraddau treth incwm Cymru ar gyfer 2019-20. Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gynnig y cynnig, Rebecca Evans.

Cynnig NDM6915 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol ag adran 116D o Ddeddf Cymru 2014, yn cytuno ar y penderfyniad ynghylch y cyfraddau Cymreig ar gyfer cyfraddau Cymreig y dreth incwm yn 2019-20 fel a ganlyn:

a) y gyfradd Gymreig a gynigir ar gyfer cyfradd sylfaenol y dreth incwm yw 10c;

b) y gyfradd Gymreig a gynigir ar gyfer cyfradd uwch y dreth incwm yw 10c; ac

c) y gyfradd Gymreig a gynigir ar gyfer cyfradd ychwanegol y dreth incwm yw 10c.

Motion NDM6915 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales in accordance with section 116D of the Wales Act 2014, agrees the Welsh rate resolution for the 2019-20 Welsh rates of income tax as follows:

a) the proposed Welsh rate for the basic rate of income tax is 10p;

b) the proposed Welsh rate for the higher rate of income tax is 10p; and

c) the proposed Welsh rate for the additional rate of income tax is 10p.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you for the opportunity to open the debate on the Welsh rates of income tax, which will be introduced from 6 April 2019 and will apply to income tax payers living in Wales. Welsh income tax payers are defined as people who live in Wales for most of the year, regardless of where they work. The Wales Act 2014 provides a detailed explanation to address the range of possible situations, including AMs, MPs and MEPs representing constituencies in Wales, who will pay also the Welsh rates of income tax no matter where they live. 

While income tax will be partially devolved to Wales from April, it will remain a UK tax. Her Majesty's Revenue and Customs will continue to administer income tax in Wales and the UK Government will continue to retain full responsibility for income from savings and dividends. The Welsh rates of income tax will apply to income earned from employment or self-employment, taxable benefits and pensions. My officials continue to work with HMRC on the detailed arrangements for the administration of Welsh rates of income tax to ensure a smooth and orderly transition to the new arrangements. 

The rates were first announced in the outline draft budget on 2 October. It's not my intention to raise income tax levels in 2019-20. This will mean that Welsh taxpayers will continue to pay the same income tax as their England and Northern Irish counterparts. This will provide stability for taxpayers during a time of economic uncertainty and ongoing austerity. Together with the block grant, Welsh taxes will fund the vital public services that many in society depend on. From April 2019, around £2 billion of the Welsh budget will be funded by Welsh income tax receipts. This should and will change the nature of our debates about revenues and budgets in the future, and I look forward to these discussions. 

The Assembly is asked today to agree the Welsh rate resolution that will set the Welsh rates of income tax for 2019-20, and I ask Members for their support this afternoon. 

Diolch am y cyfle i agor y ddadl ar gyfraddau treth incwm Cymru, a fydd yn cael eu cyflwyno o 6 Ebrill 2019 ac a fydd yn berthnasol i bobl sy'n byw yng Nghymru ac sy'n talu treth incwm. Diffinnir talwyr treth incwm Cymru fel pobl sy'n byw yng Nghymru am y rhan fwyaf o'r flwyddyn, ni waeth ble y maen nhw'n gweithio. Mae Deddf Cymru 2014 yn rhoi esboniad manwl am yr amrywiaeth o sefyllfaoedd posibl, gan gynnwys ACau, ASau ac ASEau sy'n cynrychioli etholaethau yng Nghymru, a fydd hefyd yn talu cyfraddau treth incwm Cymru, ni waeth ble y maen nhw'n byw.

Er y bydd treth incwm yn cael ei datganoli'n rhannol i Gymru o fis Ebrill ymlaen, bydd yn parhau i fod yn dreth y DU. Bydd Cyllid a Thollau ei Mawrhydi yn parhau i weinyddu treth incwm yng Nghymru a bydd Llywodraeth y DU yn parhau i gadw cyfrifoldeb llawn am incwm o gynilion a difidendau. Bydd  cyfraddau treth incwm Cymru yn berthnasol i incwm o gyflogaeth neu hunangyflogaeth, buddiannau trethadwy a phensiynau. Mae fy swyddogion yn parhau i weithio gyda CThEM ar y trefniadau manwl ar gyfer gweinyddu cyfraddau  treth incwm Cymru i wneud yn siŵr y ceir pontio llyfn a threfnus i'r trefniadau newydd.

Cyhoeddwyd y cyfraddau am y tro cyntaf yn y gyllideb ddrafft amlinellol ar 2 Hydref. Nid wyf yn bwriadu codi lefelau treth incwm yn 2019-20. Mae hyn yn golygu y bydd trethdalwyr Cymru yn parhau i dalu yr un treth incwm â'u cymheiriaid yn Lloegr a Gogledd Iwerddon. Bydd hyn yn rhoi sefydlogrwydd i drethdalwyr mewn cyfnod o ansicrwydd economaidd a chyni parhaus. Ar y cyd â'r grant bloc, bydd trethi Cymru yn ariannu'r gwasanaethau cyhoeddus hanfodol y mae llawer yn y gymdeithas yn dibynnu arnynt. O Ebrill 2019, bydd oddeutu £2 biliwn o gyllideb Cymru yn dod o  dderbyniadau treth incwm Cymru. Dylai hyn newid natur ein dadleuon am refeniw a chyllidebau yn y dyfodol, a bydd yn gwneud hynny, ac edrychaf ymlaen at y trafodaethau hyn.

Gofynnir i'r Cynulliad heddiw gytuno ar benderfyniad cyfradd Cymru a fydd yn gosod cyfraddau treth incwm Cymru ar gyfer 2019-20, a gofynnaf i'r Aelodau am eu cefnogaeth y prynhawn yma.

Thank you. Can I call on the Chair of the Finance Committee, Llyr Gruffydd? 

Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Llyr Gruffydd?

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Wel, mae heddiw, wrth gwrs, yn ddiwrnod hanesyddol, achos mi fyddwn ni yn pleidleisio i benderfynu ar y cyfraddau Cymreig ar gyfer treth incwm yng Nghymru, a hynny am y tro cyntaf, wrth gwrs, mewn canrifoedd lawer. Nawr, mae'r pwerau dan sylw yn ymestyn ar y pwerau trethiannol a gafodd eu datganoli yn Ebrill y flwyddyn diwethaf, ac mi ddylai'r pwerau hyn, fel rŷn ni wedi ei glywed, roi'r gallu i Lywodraeth Cymru wneud penderfyniadau pwysig eithriadol a chael tipyn mwy o ddylanwad ar anghenion Cymru a'i phobl. Felly, mae gofyn i ni graffu ar y penderfyniadau yma yn effeithiol. Mi fydd y cyfraddau Cymreig, fel dywedodd y Gweinidog, yn codi tua £2 biliwn, felly dyw craffu effeithiol erioed wedi bod yn bwysicach o safbwynt y sefydliad yma.

Felly, wrth i ni graffu ar y gyllideb ddrafft fel pwyllgor, fe wnaethon ni glywed am y problemau o ran rhagolygon yr Alban ar gyfer ei chyfradd treth incwm. Er ein bod ni yn cydnabod y mesurau diogelu sy'n cael eu rhoi i Gymru yn ei blwyddyn gyntaf o godi cyfraddau Cymreig mewn treth incwm, mae'r pwyllgor yn credu bod rhaid inni ddysgu o'r hyn a ddigwyddodd yn yr Alban. Fe gawson ni sicrwydd gan y cyn-Ysgrifennydd Cabinet ei fod e'n gweithio i ddysgu o'r profiadau rheini. Ond, fel pwyllgor, wrth gwrs, mae hyn yn rhywbeth y byddwn ni yn ei fonitro yn y dyfodol hefyd.

Mae'r gyllideb derfynol yn dangos gostyngiad o £40 miliwn yn rhagolygon y dreth incwm o ganlyniad i newidiadau i'r lwfans personol yng nghyllideb y Deyrnas Unedig. Mae’r mesurau diogelu a roddir i’r grant bloc eleni yn golygu, wrth gwrs, nad yw Llywodraeth Cymru yn wynebu’r gostyngiad hwn, ond mae’n rhaid inni fod yn ymwybodol o newidiadau o’r fath mewn blynyddoedd i ddod. Nawr, un o’r gwahaniaethau rhwng Cymru a’r Alban o ran y dreth incwm, wrth gwrs, yw natur ddeinamig y symud sy’n digwydd dros ffin Cymru a Lloegr, gyda thua 100,000 o bobl yn mudo un ffordd neu’r llall bob blwyddyn. Nawr, mi glywon ni gyfeiriadau at rai sylwadau a oedd gan Steffan Lewis i’w gwneud ar y mater yma yn y teyrngedau blaenorol, ac mae’n berffaith iawn, wrth gwrs, ond mae’r pwyllgor yn credu ei bod hi yn hanfodol ein bod ni’n monitro’n effeithiol faint o bobl Cymru sy’n talu’r dreth incwm yn ystod y flwyddyn. Mae'r pwyllgor yn cydnabod y contractiwyd Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi i sicrhau bod trethdalwyr yn cael eu hadnabod yn gywir, ond rŷn ni yn annog Llywodraeth Cymru i oruchwylio'n barhaus ac yn gadarn i sicrhau bod y system fflagio yn addas at ei diben nawr ac, wrth gwrs, dros y tymor hir, oherwydd nid rhywbeth dros dro yw hwn; bydd hon yn broses barhaol. Yn ôl y ffordd y bydd y system yn gweithredu, wrth gwrs, bydd unrhyw un nad yw'n cael ei adnabod i fod yn drethdalwr yng Nghymru neu'n drethdalwr yn yr Alban yn cael ei adnabod yn ddiofyn fel trethdalwr o Loegr neu Ogledd Iwerddon. Canlyniad hynny, wrth gwrs, fydd y bydd treth incwm y bobl hynny yn cael ei ddyrannu i San Steffan.

Dwi'n croesawu'r penderfyniad ynghylch y gyfradd yng Nghymru sydd ger ein bron heddiw, ac, fel Pwyllgor Cyllid, rŷn ni’n falch bod y cynnig hwn yn cael ei gysylltu â chynnig y gyllideb flynyddol, er mwyn, wrth gwrs, sicrhau atebolrwydd llawn wrth godi refeniw, ond gwneud hynny ochr yn ochr â gwneud cynlluniau gwario.

Thank you very much, and today is a historic day, of course, because we will vote today to set the Welsh rates of income tax in Wales for the first time in many centuries. Now, the powers in question expand on the tax-raising powers devolved in April of last year, and these powers, as we’ve already heard, should provide the Welsh Government with the ability to make important decisions and to have greater influence on the needs of Wales and the Welsh people, and so we need to effectively scrutinise these decisions. And the Welsh rates of income tax, as the Minister has said, will raise around £2 billion, so effective scrutiny has never been more important in terms of this institution.

So, as we scrutinised the draft budget as a committee, we did hear about the forecasting problems in Scotland on the Scottish rate of income tax. Whilst we recognise the protection afforded to Wales in this first year of Welsh rates of income tax, the committee does believe that we must learn from what happened in Scotland. We received assurances from the previous Cabinet Secretary that he was working to learn lessons from those experiences. But, as a committee, this is something that we will be monitoring in future as well.

Now, the final budget shows a reduction of £40 million on the income tax forecasts due to personal allowance changes in the UK budget. And the protection measures afforded to the block grant this year do, of course, protect the Welsh Government from this reduction, but we must be mindful of these types of changes in future years. Now, one of the differences between Wales and Scotland in terms of income tax is the dynamic nature of cross-border movement between Wales and England, with around 100,000 people migrating back and forth each year. Now, we heard references to some comments that Steffan Lewis had to make on this particular issue in the previous tributes, and it's entirely right, of course, but the committee does believe that it is essential to ensure effective monitoring of the number of Welsh income tax payers in-year. The committee recognises that HMRC have been contracted to ensure accurate taxpayer identification, but we would urge the Welsh Government to undertake continual and robust oversight to ensure that the flagging system is fit for purpose on an ongoing and long-term basis, because this isn't a temporary measure. This will be an ongoing process. And the way that the system will work is that anyone who is not identified as a Welsh taxpayer or a Scottish taxpayer will be, by default, an English or Northern Ireland taxpayer, and the result of that, of course, is that income tax from anyone falling between the gaps will be allocated to Westminster.

I welcome the Welsh rate resolution before us today, and, as a committee, we are pleased that this motion links to the annual budget motion, to ensure, of course, full accountability of revenue raising and doing so side-by-side with the spending plans.

16:20

Mi ddechreuaf i sylwadau byr drwy gyfeirio at gomisiwn Holtham a chomisiwn Silk, ac un o’r egwyddorion pwysicaf sy’n cael eu hamlinellu ganddyn nhw, neu a oedd yn cael eu hamlinellu, oedd gwerth a phwysigrwydd cymryd cyfrifoldeb ariannol a phwysigrwydd atebolrwydd. Does yna ddim amheuaeth heddiw ein bod ni gam arall yn nes at yr atebolrwydd a’r cyfrifoldeb hwnnw drwy allu gosod ein cyfraddau treth incwm ein hunain. Dŷn ni ar y meinciau yma, ar y seddi yma, yn edrych ymlaen at weld sut y bydd y Llywodraeth bresennol yn defnyddio’r pwerau yma mewn blynyddoedd i ddod. Mi ydyn ni yn sicr yn edrych ymlaen at gyflwyno ein syniadau ein hunain a chyfrannu at y ddadl honno, a gweithredu mewn llywodraeth mewn blynyddoedd i ddod.

Mae hyn, fel sydd wedi cael ei grybwyll yn barod, yn foment hanesyddol i’n Senedd ni. Mi fydd pobl Cymru rŵan yn gallu gweld mewn termau real ar eu slip cyflog nhw bwysigrwydd y Senedd a Llywodraeth Cymru, a sut mae ein sefydliadau ni yn effeithio’n uniongyrchol ar fywydau pob dydd. Dŷn ni fel Senedd yn cryfhau a, thrwy hynny, rydyn ni fel cenedl yn cryfhau ac yn aeddfedu.

O ran y cyfraddau sy’n cael eu cynnig ger ein bron ni heddiw, dŷn ni’n tueddu i gefnogi’r cyfraddau sy’n cael eu nodi yn y cynnig yma gan mai nhw ydy’r rhai cyntaf i’r Llywodraeth eu gosod. Gosod sylfaen ydyn ni at y dyfodol, a dwi’n siŵr y gwelwn ni lawer o newidiadau yn y dyfodol wrth inni aeddfedu mwy a thyfu mewn hyder ynglŷn â sut i ddefnyddio’r pwerau trethiant er budd pobl Cymru. Achos, efo’r pwerau newydd yma, mae cyfrifoldeb mawr arnon ni i gyd, fel Aelodau ein Senedd genedlaethol ni, fel aelodau o’n pleidiau gwleidyddol ein hunain, nid yn unig i barchu’r cyfrifoldebau yma ond i ymateb i’r ffaith ein bod ni’n cael y cyfrifoldebau yma a’u defnyddio nhw mewn ffordd gyfrifol, ond hefyd i’w defnyddio nhw mewn ffordd a fydd yn greadigol, mewn ffordd a fydd yn datblygu dull Cymreig o osod trethi—ffordd Gymreig a fydd nid yn unig yn ymateb i broblemau sylfaenol yng nghymdeithas Cymru, ond hefyd, dwi’n gobeithio, yn ein galluogi i fod yn flaengar yn ein syniadau ac yn uchelgeisiol wrth inni greu system dreth a fydd yn decach i bobl Cymru na’r un sydd gennym ni ar hyn o bryd.

I will begin my brief comments by alluding to the Holtham commission and the Silk commission. One of the most important recommendations outlined by them is the value and importance of taking financial responsibility and accountability, and, without a doubt, today we are a step closer towards that accountability and responsibility by being able to set our own income tax rates. We on these benches look forward to seeing how the current Government will use these powers in the ensuing years, and we certainly are looking forward to presenting our own ideas and contributing to that debate and actually being in Government in ensuing years.

As has already been mentioned, this is a historic moment for our Senedd. The people of Wales will now be able to see in real terms on their pay slips the importance of the Senedd and the Government of Wales and how our institutions have a direct impact on their everyday lives. We as a Senedd are strengthening and, therefore, as a nation, we are getting stronger and more mature.

As regards the rates that are proposed before us today, we tend to support the rates listed in this motion, as these are the first for the Government to set. We are laying the foundation for the future, and I am certain that we will see many changes in future as we grow in maturity and confidence as regards how to use these tax-raising powers for the benefit of the people of Wales. Because with these new powers, comes great responsibility, and that's a responsibility for us all as Members of our national Senedd and as members of our political parties, not only to respect these responsibilities but also to respond to the fact that we have been given these responsibilities and to use them in a responsible manner but also in a creative manner—in a manner that will develop a Welsh method or means of setting taxes or tax rates not only to respond to the fundamental problems in the society of Wales but also, I hope, to be innovative in our ideas and ambitious in creating a taxation system that will be fairer for the people of Wales than the current one.

This is a historic day for Wales with, for the first time ever, before us, this motion to set income tax rates. If I can ask two quick questions of the Minister—I was about to call you Cabinet Secretary for a moment. First of all, you said in your opening comments that you don't believe that there should be any changes to income tax rates relative to England—I think you said up until 2020. Can you confirm that that is up until the next Assembly election, which I think is what the previous Cabinet Secretary said? And, also, does that continue to apply if there are variations over the next couple of years in the rates of income tax from the UK end—in other words, the base rate, whether that be up or down?

Secondly and finally, the way that this is being presented today in terms of the income tax debate that we're having now and the budget debate that we're about to have—is that how you will continue to proceed in the future? Because I know that in the past, the Finance Committee has looked carefully at the issue of a finance Bill and how you would actually present any possible changes in tax rates vis a vis the budget to the Welsh people.

Mae hwn yn ddiwrnod hanesyddol i Gymru gyda'r cynnig hwn, am y tro cyntaf erioed, ger ein bron, i osod cyfraddau treth incwm. Os caf i ofyn dau gwestiwn cyflym i'r Gweinidog—bu bron i mi eich galw'n Ysgrifennydd y Cabinet am eiliad. Yn gyntaf oll, dywedasoch yn eich sylwadau agoriadol nad ydych chi'n credu y dylid bod unrhyw newidiadau i'r cyfraddau treth incwm o'i gymharu â Lloegr—credaf ichi ddweud hyd at 2020. A allwch chi gadarnhau bod hynny tan etholiad nesaf y Cynulliad, sef yr hyn rwy'n credu a ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet blaenorol?  A, hefyd, a yw hynny'n parhau i fod yn berthnasol os y ceir amrywiadau dros y flwyddyn neu ddwy nesaf yng nghyfraddau treth incwm y DU—mewn geiriau eraill, y gyfradd sylfaenol, boed hynny at i fyny neu i lawr?

Yn ail ac yn olaf, ynglŷn a'r ffordd y cyflwynwyd hyn heddiw o ran y ddadl treth incwm yr ydym yn ei chael yn awr a'r ddadl ar y gyllideb yr ydym ar fin ei chael—ai felly y byddwch chi'n parhau i weithredu yn y dyfodol? Yn y gorffennol, gwn fod y Pwyllgor Cyllid wedi edrych yn ofalus ar y mater o Fil cyllid a sut y byddech chi'n cyflwyno unrhyw newidiadau posibl mewn cyfraddau treth o ran y gyllideb i bobl Cymru.

16:25

Can I now call on the Minister for Finance and Trefnydd to reply?

A gaf i alw nawr ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i ymateb?

Thank you very much for those questions and contributions to the debate. The Chair of the Finance Committee began by recognising how important scrutiny is, and I absolutely recognise that and I welcome that. Then he went on to talk about the experience of Scotland. So, I'll take this opportunity to inform Members that I have met with the heads of devolved taxes at HMRC, who have reassured me that they have learned lessons from the experience in terms of devolving income tax to Scotland, and it will be absolutely essential that HMRC fully recognises the different circumstances that we have here in Wales, such as those cross-border issues and compliance activity in particular.

Full and accurate identification of Welsh taxpayers is understandably critical, so we have sought and obtained those assurances from HMRC that it has learned those lessons from its experience of devolving income tax to Scotland, and, more specifically, on the parameters of initial automated data scan of HMRC systems, which was behind the problem of omitting those 420,000 Scottish taxpayers. So, we have had those conversations and we are reassured that these issues will not apply in Wales, not least because our system collates that information about addresses in a different way. So, in Wales, we will be doing it by postcode, whereas they did it slightly differently in Scotland.

Obviously, that's important for forecasting, as too is good and accurate information more widely. So, HMRC will continue to produce a public version of its key analytical data set: the survey of personal incomes. Welsh Government officials are working with HMRC to ensure this is produced in a timely and useful way, together with the Scottish Government, the Scottish Fiscal Commission and the Office of Budget Responsibility.

HMRC will also provide monthly reports on pay-as-you-earn income tax liabilities via its real-time information system. This will not provide complete coverage of the Welsh rates but it will be a useful and timely indicator of revenue collection. It will also publish audited outturn information on WRIT as part of its annual accounts in July. Welsh Government is currently in discussion with HMRC about the level of detail that it'll be able to provide alongside that document. All of these arrangements and agreements in terms of data will be set out in a service level agreement between the Welsh Government and HMRC.

There were some questions about taxpayer identification. The identification and maintenance of the WRIT taxpaying population will be formalised, again as part of a performance measure, within that joint service level agreement that is being developed by our respective organisations and will certainly be in place in good time for when the taxes start to be collected. I was able, in our committee session just last week, to set out some of the ways in which HMRC is working to ensure that information about individuals is accurate and is collected in a timely basis throughout the year as well.

In terms of setting out those tax rates for the rest of the Assembly term, I would refer Nick Ramsay to the comments made by the First Minister during First Minister's questions today, where he did reiterate again our commitment, which was made in the Welsh Labour manifesto, in terms of not raising income tax levels. And he's been very clear, when he was in this role—through his evidence, which was given to committee—that any decision to change tax rates would clearly be a major decision that should be taken on the basis of evidence and a great deal of thought.

Diolch yn fawr iawn i chi am y cwestiynau yna a'r cyfraniadau i'r ddadl. Dechreuodd Cadeirydd y Pwyllgor Cyllid drwy gydnabod pa mor bwysig yw craffu, ac rwyf yn sicr yn cydnabod ac yn croesawu hynny. Aeth ymlaen wedyn i sôn am brofiad yr Alban. Felly, rwyf am achub ar y cyfle hwn i hysbysu'r Aelodau fy mod wedi cyfarfod â phenaethiaid trethi datganoledig Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi ac maen nhw wedi fy sicrhau eu bod wedi dysgu gwersi o'r profiad o ran datganoli treth incwm i'r Alban, ac mae hi'n mae'n gwbl hanfodol bod CThEM yn cydnabod fod yr amgylchiadau gwahanol sydd gennym yma yng Nghymru, fel y materion trawsffiniol hynny a gweithgarwch cydymffurfio yn arbennig.

Gellir deall bod nodi trethdalwyr Cymru mewn modd llawn a chywir yn gwbl allweddol, ac felly rydym ni wedi gofyn, ac wedi cael y sicrwydd hwnnw gan CThEM eu bod wedi dysgu'r gwersi hynny o'u profiad o ddatganoli treth incwm i'r Alban. Hefyd, yn fwy penodol, ar baramedrau sganio data awtomatig cychwynnol o systemau CThEM a oedd wrth wraidd y broblem o hepgor  420,000 o drethdalwyr yr Alban. Felly, rydym ni wedi cael y sgyrsiau hynny ac wedi cael sicrwydd na fydd y materion hyn yn berthnasol yng Nghymru, yn bennaf oherwydd bod ein system ni yn coladu'r wybodaeth honno am gyfeiriadau mewn modd gwahanol. Felly, yng Nghymru, byddwn yn gwneud hyn yn ôl cod post, tra eu bod wedi gweithredu ychydig yn wahanol yn yr Alban.

Yn amlwg, mae hyn yn bwysig ar gyfer rhagamcanu, yn yr un modd ag y mae cael gwybodaeth gywir a da, yn ehangach. Felly, bydd Cyllid a Thollau Ei Mawrhydi yn parhau i gynhyrchu fersiwn cyhoeddus o'i chyfres data dadansoddol allweddol: yr arolwg o incwm personol. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda CThEM i sicrhau bod hyn yn cael ei gynhyrchu mewn modd amserol a defnyddiol, ynghyd â Llywodraeth yr Alban, Comisiwn Cyllidol yr Alban a'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol.

Bydd CThEM hefyd yn darparu adroddiadau misol ar rwymedigaethau treth incwm talu wrth ennill, drwy ei system gwybodaeth amser real. Ni fydd hyn yn darparu golwg gyflawn o gyfraddau Cymru ond fe fydd yn ddangosydd defnyddiol ac amserol o gasglu refeniw. Bydd hefyd yn cyhoeddi gwybodaeth alldro archwiliedig ar CTIC yn rhan o'i gyfrifon blynyddol ym mis Gorffennaf. Ar hyn o bryd mae Llywodraeth Cymru yn trafod â CThEM am lefel y manylion y bydd yn gallu eu darparu ochr yn ochr â'r ddogfen honno. Bydd yr holl drefniadau a'r cytundebau hyn ynglyn â data yn cael eu hamlinellu mewn cytundeb lefel gwasanaeth rhwng Llywodraeth Cymru a CThEM.

Cafwyd rhai cwestiynau ynglŷn â nodi trethdalwyr. Bydd nodi a chynnal gwybodaeth am y boblogaeth CTIC sy'n drethdalwyr yn cael ei ffurfioli, unwaith eto yn rhan o fesur perfformiad, o fewn y cytundeb lefel gwasanaeth ar y cyd sy'n cael ei ddatblygu gan ein gwahanol sefydliadau, a fydd yn sicr wedi ei sefydlu mewn da bryd ar gyfer yr adeg pan fydd y trethi yn dechrau cael eu casglu. Yn ein pwyllgor yr wythnos diwethaf, llwyddais i nodi rhai o'r ffyrdd y mae CThEM yn gweithio i wneud yn siŵr bod gwybodaeth am unigolion yn gywir ac yn cael ei chasglu mewn modd amserol drwy gydol y flwyddyn hefyd.

O ran nodi'r cyfraddau treth hynny ar gyfer gweddill tymor y Cynulliad, hoffwn gyfeirio Nick Ramsay at y sylwadau a wnaed gan y Prif Weinidog yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog heddiw, pryd yr ailadroddodd unwaith eto ein hymrwymiad, a wnaed ym maniffesto Llafur Cymru, ynglŷn â pheidio â chodi lefelau treth incwm. Mae hefyd wedi bod yn glir iawn, pan oedd yn y swydd hon—drwy ei dystiolaeth, a roddwyd i'r pwyllgor—y byddai unrhyw benderfyniad i newid cyfraddau treth yn amlwg yn benderfyniad pwysig y dylid ei gymryd ar sail tystiolaeth a llawer iawn o feddwl.

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.

Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.

16:30
6. Dadl: Cyllideb Derfynol 2019-20
6. Debate: The Final Budget 2019-20

We now move on to item 6, which is a debate on the final budget, and I call on the Minister for Finance and Trefnydd to move the motion—Rebecca Evans.

Symudwn ymlaen at eitem 6, sydd yn ddadl ar y gyllideb derfynol, a galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i gynnig y cynnig—Rebecca Evans.

Cynnig NDM6902 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheol Sefydlog 20.25, yn cymeradwyo'r Gyllideb Flynyddol ar gyfer y flwyddyn ariannol 2019-20 a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid ar 18 Rhagfyr 2018.

Motion NDM6902 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Order 20.25, approves the Annual Budget for the financial year 2019-20 laid in the Table Office by the Cabinet Secretary for Finance on 18 December 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. It is a privilege to lead the debate on the final budget today, and I pay tribute to and thank my predecessor, Mark Drakeford, for his work on the budget over the last year.

I also thank the Finance Committee for its work in scrutinising the budget and I have responded formally and positively to the recommendations put forward by the committee. I look forward to working with the Finance Committee and with the future generations commissioner, as we develop the budget for 2020-21 and move into a comprehensive spending review.

The context of this budget will be familiar. The budget was crafted in the long shadow cast by nine years of austerity; a political choice by a Conservative UK Government that has caused damage and harm to the fabric of our public services. Wales has £850 million less to spend, in real terms, on public services in 2019-20 than in 2010-11, as a result of UK Government cuts. If spending on public services had kept pace with gross domestic product growth since 2010-11, we would have £4 billion more in 2019-20—that's 20 per cent up on our current budget.

When the draft budget was published in October, the Prime Minister was promising that austerity was over and that a Brexit deal was in reach. Yet, only today, Parliament holds its meaningful vote and the prospect of the UK leaving the EU without a deal is very real. In the UK autumn budget, there was little evidence that austerity was over. Of the additional funding that we received, the majority of the already announced consequential funding was for the NHS. Our capital budget in Wales will increase by just £2.6 million in 2019-20. As a result of austerity, funding per person for day-to-day devolved public services in 2019-20 will be 7 per cent lower in real terms than it was in 2010-11.

In spite of these challenges, we continue to deliver in difficult times. We continue to prioritise investment in the Welsh NHS, education and social care. We are investing in our schools and colleges, creating the health service of the future, building an economy with real social purpose. 

When we published the draft budget, we recognised it represented a challenging settlement for local government. We worked hard and quickly to announce in November an additional package of funding for local authorities worth £141.5 million over three years, including extra funding for education, children's social services and a £100 million increase in capital funding. And we will debate the final local government settlement later today.

The final budget delivers on our commitments. It includes a further £26 million to increase support for high street retailers and other businesses to help them pay their rates bills. Local authorities will receive an extra £7 million to meet our flagship commitment to raise the capital limit to £50,000 two years early. From April, people will be able to keep more of their hard-earned savings before they have to pay for residential care.

I'm also pleased to confirm an extra £6.8 million to support our commitment to create 100,000 all-age apprenticeships over the course of this Assembly. The final budget contains some specific allocations to helping tackle child poverty, above and beyond what was announced in the draft budget. A further £1.6 million will be available in 2019-20 for the pupil development grant access scheme to ensure that parents can meet the everyday costs associated with sending their children to school and wider activities. And, an extra £0.4 million will be used to extend the Fun and Food programme, providing children with a meal and learning opportunities during the school summer holidays.

There are some smaller allocations in this final budget that I would like to put on record this afternoon: an extra £0.5 million to enhance support for music activities for young people; an extra £0.9 million to further reduce food waste, building on the £15 million announced in the draft budget; and an extra £0.8 million revenue and £3 million capital for Natural Resources Wales.

This budget also marks the second year of the two-year budget agreement with Plaid Cymru. I thank Plaid's finance spokesperson, Rhun ap Iorwerth, for the early engagement that we've had about finance matters. In line with our agreement, we have provided additional capital funding to refurbish the Urdd camps at Llangrannog and Glan-llyn. We're also providing £10 million in 2019-20 to take forward the results of the feasibility studies into a national museum and art gallery. 

We continue to develop plans to use financial transaction capital funding, including measures to stimulate our housing and property market. We will provide financial transaction funding this financial year to set up a £40 million Wales self-build fund. The scheme will start in earnest in 2019-20. Further details on our plans will be provided in the second supplementary budget.

This is a budget developed against the uncertainty of Brexit. The chaotic shambles around the Prime Minister's deal has moved us towards the possibility of no deal and the risk of significant disruption, risking jobs and livelihoods. If we leave the European Union on 29 March without a deal, the UK Government must provide us with the resources we will need to respond to this catastrophic scenario.

We have been working hard to prepare for Brexit and to ensure Wales's public services, institutions, businesses and partners are ready for all outcomes. To do this, we're investing up to £50 million in a dedicated EU transition fund. Today, I can announce the next pipeline of projects from this fund to provide support to our key sectors, partners and communities. Projects include funding for the Association of Directors of Social Services Cymru to support our social care sector from the impact of Brexit. We will also provide funding for police partnership resilience, to enable Wales's police services to support Brexit preparations. We will expand preparations for successor arrangements to EU structural funds, building on work to support implementation of a post-EU regional investment model for Wales. We're also in discussions with the WLGA about Brexit support for local government, with further details to follow.

We do not have a budget beyond 2021, and face a comprehensive spending review this year. The Chancellor has also been clear that if the economic or fiscal outlook changes materially as a result of Brexit, the spring statement could be updated to a full fiscal event. I am realistic that we may have to amend our budget plans, and if this is the case I will of course keep Members fully updated. This year marks another milestone in our devolution journey. For the first time, this budget includes revenues raised from Welsh rates of income tax. From April, more than £2 billion of the Welsh budget will come from taxes raised in Wales, strengthening our accountability to the people of Wales. Today, the National Assembly has made a decision about the Welsh rates of income tax. In line with our manifesto commitment, we have agreed not to increase the rates of income tax this year. 

Deputy Presiding Officer, this budget seeks to provide and protect the vital public services people in Wales rely on. It does this by carefully managing our resources and pursuing the progressive policies and priorities that define this Welsh Government. I commend the final budget to the National Assembly.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Mae'n fraint i arwain y ddadl ar y gyllideb derfynol heddiw, ac rwy'n talu teyrnged ac yn diolch i fy rhagflaenydd, Mark Drakeford, am ei waith ar y gyllideb dros y flwyddyn ddiwethaf.

Diolch hefyd i'r Pwyllgor Cyllid am ei waith craffu ar y gyllideb, ac rwyf wedi ymateb yn ffurfiol ac yn gadarnhaol i'r argymhellion a gyflwynwyd gan y pwyllgor. Edrychaf ymlaen at weithio gyda'r Pwyllgor Cyllid a gyda chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, wrth i ni ddatblygu'r gyllideb ar gyfer 2020-21 a symud ymlaen at adolygiad cynhwysfawr o wariant.

Bydd cyd-destun y gyllideb hon yn gyfarwydd. Cafodd y gyllideb ei llunio yng nghysgod hir naw mlynedd o gyni; dewis gwleidyddol gan Lywodraeth Geidwadol y DU sydd wedi achosi difrod a niwed i wead ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae gan Gymru £850 miliwn yn llai i'w wario, mewn termau real, ar wasanaethau cyhoeddus yn 2019-20 nag yn 2010-11, o ganlyniad i doriadau Llywodraeth y DU. Petai gwariant ar wasanaethau cyhoeddus wedi cynyddu ar yr un raddfa â thwf cynnyrch domestig ers 2010-11, fe fyddai gennym ni £4 biliwn yn fwy yn 2019-20—mae hynny 20 y cant yn uwch nag ein cyllideb bresennol.

Pan gyhoeddwyd y gyllideb ddrafft ym mis Hydref, roedd y Prif Weinidog yn addo bod cyni wedi dod i ben a bod cytundeb Brexit o fewn cyrraedd. Ac eto, heddiw, mae Senedd y DU yn cynnal ei phleidlais ystyrlon ac mae'r posibilrwydd y bydd y DU yn gadael yr UE heb gytundeb yn un real. Yng nghyllideb Hydref y DU, prin oedd y dystiolaeth bod cyni wedi dod i ben. O'r arian ychwanegol a ddaeth i law, roedd y rhan fwyaf o'r cyllid canlyniadol a gyhoeddwyd eisoes ar gyfer y GIG. Bydd ein cyllideb gyfalaf yng Nghymru yn cynyddu £2.6 miliwn yn unig yn 2019-20. O ganlyniad i gyni, bydd arian y pen ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus beunyddiol datganoledig yn 2019-20, 7 y cant yn is mewn termau real nag yr oedd yn 2010-11.

Er gwaethaf yr heriau hyn, rydym ni'n parhau i gyflawni mewn cyfnod anodd. Rydym ni'n parhau i roi blaenoriaeth i fuddsoddi yn y GIG yng Nghymru, addysg a gofal cymdeithasol. Rydym ni'n buddsoddi yn ein hysgolion a'n colegau, yn creu gwasanaeth iechyd y dyfodol, adeiladu economi gyda phwrpas cymdeithasol gwirioneddol.

Pan wnaethom ni gyhoeddi'r gyllideb ddrafft, roeddwn ni'n cydnabod ei bod hi'n cynrychioli setliad heriol ar gyfer llywodraeth leol. Fe weithiom ni'n galed a chyflym i gyhoeddi, ym mis Tachwedd, becyn ychwanegol o arian ar gyfer awdurdodau lleol werth £141.5 miliwn dros dair blynedd, gan gynnwys arian ychwanegol ar gyfer addysg, gwasanaethau cymdeithasol i blant a chynnydd o £100 miliwn mewn cyllid cyfalaf. A byddwn yn trafod y setliad llywodraeth leol terfynol yn ddiweddarach heddiw.

Mae'r gyllideb derfynol yn cyflawni ein hymrwymiadau. Mae'n cynnwys £26 miliwn ychwanegol i roi mwy o gefnogaeth i fanwerthwyr y stryd fawr a busnesau eraill i'w helpu nhw i dalu eu biliau ardrethi. Bydd awdurdodau lleol yn cael £7 miliwn yn ychwanegol i gwrdd â'n hymrwymiad blaenllaw i godi'r terfyn cyfalaf i £50,000 ddwy flynedd yn gynnar. O fis Ebrill, bydd pobl yn gallu cadw mwy o'u cynilion y maen nhw wedi gweithio'n galed i'w hennill cyn gorfod talu am ofal preswyl.

Rwyf hefyd yn falch o gadarnhau swm o £6.8 miliwn ychwanegol i gefnogi ein hymrwymiad i greu 100,000 o brentisiaethau ar gyfer pob oedran yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Mae'r gyllideb derfynol yn cynnwys rhai dyraniadau penodol i helpu i drechu tlodi plant, tu hwnt i'r hyn a gyhoeddwyd yn y gyllideb ddrafft. Bydd £1.6 miliwn ychwanegol ar gael yn 2019-20 ar gyfer y cynllun mynediad grant datblygu disgyblion er mwyn sicrhau y gall rhieni dalu'r costau beunyddiol sy'n gysylltiedig ag anfon eu plant i'r ysgol a gweithgareddau ehangach. A defnyddir £0.4 miliwn yn ychwanegol i ymestyn y rhaglen Bwyd a Hwyl, sy'n rhoi pryd o fwyd i'r plant a chyfleoedd dysgu yn ystod gwyliau'r haf.

Ceir rhai dyraniadau llai yn y gyllideb derfynol hon yr hoffwn i eu cofnodi'r prynhawn yma: £0.5 miliwn ychwanegol i wella'r cymorth ar gyfer gweithgareddau cerddoriaeth i bobl ifanc; £0.9 miliwn yn ychwanegol i leihau gwastraff bwyd, gan adeiladu ar y £15 miliwn a gyhoeddwyd yn y gyllideb ddrafft; a £0.8 miliwn o refeniw ychwanegol a £3 miliwn o arian cyfalaf ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru.

Mae'r gyllideb hon hefyd yn nodi ail flwyddyn y cytundeb dwy flynedd ar y gyllideb â Phlaid Cymru. Rwy'n diolch i lefarydd cyllid Plaid Cymru, Rhun ap Iorwerth, am yr ymgysylltiad cynnar a gawsom ni ynghylch materion cyllid. Yn unol â'n cytundeb, rydym ni wedi darparu cyllid cyfalaf ychwanegol i adnewyddu gwersylloedd yr Urdd yn Llangrannog a Glan-llyn. Rydym ni hefyd yn darparu £10 miliwn yn 2019-20 i ddatblygu canlyniadau astudiaethau dichonoldeb ynghylch amgueddfa genedlaethol ac oriel gelf.

Rydym ni'n parhau i ddatblygu cynlluniau i ddefnyddio cyllid cyfalaf trafodiadau ariannol, gan gynnwys mesurau i ysgogi ein marchnad tai ac eiddo. Byddwn yn darparu cyllid trafodiadau ariannol yn y flwyddyn ariannol hon i sefydlu cronfa hunan-adeiladu Cymru gwerth £40 miliwn. Bydd y cynllun yn dechrau o ddifrif yn 2019-20. Darperir rhagor o fanylion am ein cynlluniau yn yr ail gyllideb atodol.

Mae hon yn gyllideb a ddatblygwyd dan gysgod ansicrwydd Brexit. Mae'r llanastr a'r anhrefn yn sgil cytundeb Prif Weinidog y DU yn ein gwthio ni tuag at y posibilrwydd o ddim cytundeb ac yn sgil hynny y perygl o aflonyddwch sylweddol yn peryglu swyddi a bywoliaeth. Os byddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd ar 29 Mawrth heb gytundeb, mae'n rhaid i Lywodraeth y DU ddarparu'r adnoddau y byddwn ni eu hangen i ymateb i'r sefyllfa drychinebus honno.

Rydym wedi bod yn gweithio'n galed i baratoi ar gyfer Brexit ac i sicrhau bod gwasanaethau cyhoeddus Cymru, sefydliadau, busnesau a phartneriaid yn barod ar gyfer pob canlyniad. I wneud hyn, rydym ni'n buddsoddi hyd at £50 miliwn mewn cronfa bontio UE benodedig. Heddiw, gallaf gyhoeddi'r gyfres nesaf o brosiectau o'r gronfa hon i ddarparu cymorth i'n sectorau allweddol, partneriaid a chymunedau. Mae'r prosiectau'n cynnwys cyllid ar gyfer Cymdeithas Cyfarwyddwyr Gwasanaethau Cymdeithasol Cymru i gefnogi ein sector gofal cymdeithasol rhag effaith Brexit. Byddwn ni hefyd yn darparu cyllid ar gyfer cydnerthedd partneriaeth yr heddlu, er mwyn galluogi gwasanaethau heddlu Cymru i gefnogi paratoadau ar gyfer Brexit. Byddwn yn ehangu paratoadau ar gyfer trefniadau olynol i gronfeydd strwythurol yr UE, gan adeiladu ar waith i gefnogi gweithredu model buddsoddi rhanbarthol ar ôl gadael yr UE i Gymru. Rydym hefyd yn cynnal trafodaethau gyda CLlLC ynghylch cymorth Brexit ar gyfer llywodraeth leol, gyda manylion pellach i ddilyn.

Nid oes gennym ni gyllideb y tu hwnt i 2021, ac rydym ni'n wynebu adolygiad cynhwysfawr o wariant eleni. Mae'r Canghellor hefyd wedi dweud yn glir os bydd y rhagolygon economaidd neu ariannol yn newid yn sylweddol o ganlyniad i Brexit, gallai datganiad y gwanwyn gael ei ddiweddaru i greu digwyddiad cyllidol llawn. Rwy'n realistig wrth ddweud efallai y bydd yn rhaid inni newid ein cynlluniau cyllideb, ac os digwydd hyn yna y byddaf wrth gwrs yn rhoi'r newyddion diweddaraf i'r Aelodau. Mae'r flwyddyn hon yn garreg filltir arall ar ein taith ers datganoli. Am y tro cyntaf, mae'r gyllideb hon yn cynnwys refeniw o gyfraddau treth incwm yng Nghymru. O fis Ebrill, bydd mwy na £2 biliwn o gyllideb Cymru yn dod o drethi a godir yng Nghymru, gan gryfhau ein hatebolrwydd i bobl Cymru. Heddiw, mae'r Cynulliad Cenedlaethol wedi gwneud penderfyniad ynghylch cyfraddau treth incwm yng Nghymru. Yn unol â'n hymrwymiad yn ein maniffesto, rydym ni wedi cytuno i beidio â chynyddu cyfraddau treth incwm eleni.

Dirprwy Lywydd, mae'r gyllideb hon yn ceisio darparu a gwarchod y gwasanaethau cyhoeddus hanfodol y mae pobl yng Nghymru yn dibynnu arnyn nhw. Mae'n gwneud hyn drwy reoli ein hadnoddau yn ofalus a dilyn polisïau a blaenoriaethau blaengar sy'n diffinio Llywodraeth Cymru. Cymeradwyaf y gyllideb derfynol i'r Cynulliad Cenedlaethol.

16:35

Thank you. Can I call on the Chair of finance, Llyr Gruffydd?

Diolch. A gaf i alw ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Llyr Gruffydd?

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd. Dwi'n falch iawn o gael siarad yn y ddadl yma ar y gyllideb derfynol heddiw, sydd wedi newid, wrth gwrs, ers y gyllideb ddrafft wnaethon ni graffu arni fel pwyllgor yn yr hydref. Mae'r gyllideb derfynol yn dangos yr arian canlyniadol a ddaeth o gyllideb y Deyrnas Unedig, wrth gwrs, yn nhymor yr hydref y llynedd. Mae hefyd yn dangos gostyngiad o £40 miliwn yn rhagolygon y dreth incwm, gostyngiad o £2 filiwn yn y dreth trafodiadau tir, a diwygio targed refeniw o'r dreth tirlenwi i fod £3 miliwn yn fwy.

Fe wnaethon ni groesawu'r sylwadau cynnar a wnaed gan yr Ysgrifennydd Cabinet blaenorol yn ystod ein gwaith craffu ar y gyllideb ddrafft, wrth iddo fe ddweud y byddai llywodraeth leol yn flaenoriaeth pe byddai rhagor o arian canlyniadol yn dod o gyllideb Llywodraeth y Deyrnas Unedig, ac mae'n dda gen i weld bod dyraniadau o fewn y gyllideb derfynol o ganlyniad i'r ymrwymiad hwnnw. 

Wrth gwrs, mae pwerau'r lle yma yn y cyd-destun yma yn dal i esblygu, yn dal i ddatblygu, ac mi fydd y pwyllgor hefyd yn parhau i ddatblygu ein dull ni o graffu ar bwerau trethu newydd yn y dyfodol. Ac mi fyddwn ni hefyd yn adolygu pa opsiynau sydd yna o ran prosesau'r gyllideb sydd ar gael i'r Cynulliad mewn blynyddoedd i ddod. 

Mae yna nifer o ddyraniadau a wneir yn y gyllideb derfynol hon fydd heb fod yn destun gwaith craffu hefyd, wrth gwrs. Mae'r Pwyllgor Cyllid wedi codi'r mater yma gyda'r Ysgrifennydd Cabinet blaenorol. Pan wneir penderfyniadau ariannol yn ystod y flwyddyn, mae'n rhaid sicrhau bod digon o wybodaeth ariannol ar gael. Byddwn yn annog y Gweinidog cyllid newydd i ystyried hyn yn y dyfodol, a dwi hefyd yn annog fy nghyd-aelodau o'r pwyllgor ac eraill sydd yma'n bresennol heddiw i sicrhau eu bod yn ystyried unrhyw newidiadau a wneir mewn dyraniadau mewn sesiynau craffu yn y dyfodol. Nid dim ond wrth graffu'n ffurfiol ar gyllideb yr hydref y mae angen cynnal gwaith craffu ariannol, wrth gwrs.

Yn olaf, dwi hefyd yn falch o fod wedi derbyn ymateb y Llywodraeth i adroddiad y pwyllgor ar y gyllideb ddrafft. Yn anffodus, ddaeth e ddim tan y bore yma, ac, o ganlyniad, dydw i ddim wedi cael cyfle i ystyried y cynnwys. Dwi hefyd yn deall fod y pwyllgorau polisi hefyd ond wedi derbyn eu hymatebion nhw y bore yma, a thra fy mod i'n llawn gwerthfawrogi cymaint o waith yw hi i'r Llywodraeth i symud o gyllideb ddrafft i gyllideb derfynol, dyw hi ddim yn dderbyniol bod yr ymatebion wedi dod mor hwyr yn y dydd. 

Fel pwyllgor, mi fyddwn ni yn ystyried ac yn edrych yn ôl ar y broses o graffu ar y gyllideb yn ein cyfarfod ni'r wythnos nesaf, ac mi fydda i hefyd yn gobeithio trafod gyda'r Gweinidog cyllid newydd sut y gallwn ni osgoi sefyllfa o'r fath yn y dyfodol. 

Thank you very much, Deputy Presiding Officer. I’m very pleased to speak in this debate today on the final budget, which has changed, of course, from the draft budget that we scrutinised as a committee in the autumn. The final budget does show the consequentials that came from the UK autumn budget, of course, in 2018. It also shows a reduction of £40 million in income tax forecasts, a £2 million reduction in land transactions tax, and a £3 million upward revision in landfill tax revenues.

We welcomed the previous Cabinet Secretary’s early indication during our draft budget scrutiny when he said that local government would be at the front of the queue if additional consequentials came following the UK Government's budget. I'm pleased to see that allocations included within this final budget have met this commitment.

Of course, the powers of this place in this context are still developing and evolving, and the committee will also continue to develop our approach to scrutiny on taxation powers in future. And we will also review what options are available in terms of budget processes available to the Assembly in future years.

There are a number of allocations made in this final budget that won't have been subject to scrutiny, of course, and the Finance Committee has raised this issue with the previous Cabinet Secretary. When financial decisions are made in year, there must be sufficient financial information available. I would urge the new Minister for finance to consider this in the future, and I would also urge my fellow committee members here today to ensure that they consider any changes in allocations in upcoming scrutiny sessions, because financial scrutiny doesn't only need to take place during the formal autumn budget scrutiny.

Finally, I'm also pleased to have received the response of the Government to the committee report on the draft budget. But, unfortunately, this was only received this morning, and, as a result, I haven't had an opportunity to consider the content. I also understand that the policy committees have only received their responses this morning, and whilst I fully appreciate how much work it is for the Government to move from a draft budget to a final budget, it isn't acceptable that these responses have been received so late in the day.

As a committee, we will be reflecting on the budget scrutiny in our meeting next week, and I'll also hope to discuss with the new Minister for finance how we can avoid a situation of this kind in future.

16:40

Can I thank the Minister for her contribution to today's debate—and, indeed, the briefing that you provided me with earlier in the footsteps of your predecessor? I appreciate you've come in almost towards the end of this budget-setting process, so I don't expect you to be an expert on everything. It was good to see, however, that the blame game with the UK Government continues apace as it did before. No Welsh Government debate seems to be complete without blame towards the UK Government and what's happening in England, but there we are.

It won't surprise you to hear that the Welsh Conservatives will not be supporting this budget today. On the bright side, this year, the Welsh Government will be in control of the biggest budget since devolution, at over £16 billion by 2020. Even before adjustments for tax devolution, the Welsh Government has more scope to spend money where it matters. For the first time, the Welsh Government will be able to raise £2.1 billion in taxes, as we've heard from the Minister. The abolition of the Severn bridge tolls will benefit the south Wales economy by over £100 million a year. Those aren't my figures; that's the Welsh Government's own estimates. The fiscal framework agreement between the UK and the Welsh Governments is delivering for Wales. Within the 2018 budget, more than £550 million of extra money has been pledged to the Welsh Government, as well as over £100 million for a north Wales growth deal, which will generate investment, jobs and prosperity in the region. And, of course, we've got continued support for a mid Wales growth deal.

Now, whilst we accept that the Welsh Government ship has been sailing through challenging times, Government is about priorities and it is now the role of the Welsh Government to ensure that consequentials from the UK Government's budget do find their way to the areas that matter, and, most importantly, to the front line. The Minister mentioned the NHS, the Welsh people's priority, and our priority too—at least, it should be here. The Welsh Government are finally heeding Welsh Conservative advice from a number of years ago that we should be increasing funding to our health service. We know that between 2011 and 2016 the health budget was not protected in real terms and, as a result, we are playing catch-up. But we are where we are. The Welsh Government will receive an additional £550 million in their budget. As I say, there will be an NHS funding uplift along with increased pay for NHS staff and a pay award for staffing there.

The final budget does not fully address the significant concerns outlined by committees. We've heard the comments from the Chair of the Finance Committee. I do welcome the additional funding for Natural Resources Wales. We know the difficulties that that organisation has been through over recent years, having its accounts qualified for yet another year running. Can we have an assurance that this money comes with conditions, and that the Public Accounts Committee's recommendations will be fully implemented so we can avoid some of the havoc that we've seen over recent years in that organisation?

The Minister has outlined some of the changes between the draft and the final budgets, and I'm pleased that the Welsh Government has decided to spend some extra £13 million on the local government settlement—you mentioned that would be coming up later—which provides local authorities with some more money. Still, in many cases, these are cash-flat settlements. We're not looking at real-terms protection. But, nonetheless, it is finance that will be welcomed by local government across Wales.

You've mentioned support for businesses. There are UK Government consequentials available for high street rates relief. I know we've had discussions in this Chamber about the form that that relief might take. We have had numerous warnings and reports over recent years on the state of our high streets and the problems that they face, so we look for assurances that the Welsh Government will provide the sort of fair rate relief that businesses have been crying out for.

If I can just mention social care, whilst there has been additional funding for social care, which is to be welcomed, this falls far short of what we all believe is needed to keep pace with demand over future years. Projections suggest that there will need to be a near doubling of spend on local authority social services for older people between 2015 and 2030. The WLGA estimates that there will be £344 million-worth of service pressures in social care by 2021-22, the subject of a recent Finance Committee report and debate in this Chamber.

Briefly, on housing, I welcome the new self-build proposals that you mentioned to me earlier, Minister; that's really innovative and to be welcomed. I think we all agree that in the light of recent debates on housing, we certainly need to increase the housing stock available in Wales and the level of appropriate housing as well. So, we welcome innovative proposals. Whatever happens, we do need to see an increase in the housing stock, and most importantly in housing stock of the affordable housing variety.

I haven't mentioned the future generations legislation—I know I haven't got time to—and you mentioned the commissioner. In the past, we've called for budgets that tie in with the future generations legislation and put Wales on a sustainable footing for the future. We do need to see budgets do more of that over the future, so I urge you and the Welsh Government to make sure that budgets here are sustainable both now and into the future. 

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei chyfraniad i'r ddadl heddiw—ac, yn wir, y briff a roesoch imi yn gynharach yn ôl traed eich rhagflaenydd? Rwy'n gwerthfawrogi'r ffaith ichi ddod i mewn bron ar ddiwedd y broses gosod cyllideb hon, felly nid wyf yn disgwyl ichi fod yn arbenigwr ar bopeth. Roedd yn dda gweld, fodd bynnag, fod y gêm o feio Llywodraeth y DU yn parhau ar garlam fel yr oedd o'r blaen. Mae'n ymddangos nad oes unrhyw ddadl gan Lywodraeth Cymru yn gyflawn heb rywun yn beio Llywodraeth y DU a'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr, ond dyna ni.

Ni fydd yn syndod ichi glywed na fydd y Ceidwadwyr Cymreig yn cefnogi'r gyllideb hon heddiw. Ar yr ochr olau, eleni, bydd Llywodraeth Cymru yn rheoli'r gyllideb fwyaf ers datganoli, dros £16 biliwn erbyn 2020. Hyd yn oed cyn addasiadau ar gyfer datganoli trethi, mae gan Lywodraeth Cymru fwy o gyfle i wario arian lle mae ei angen. Am y tro cyntaf, bydd Llywodraeth Cymru yn gallu codi £2.1 biliwn mewn trethi, fel y clywsom ni gan y Gweinidog. Bydd diddymu tollau Pont Hafren yn golygu budd o dros £100 miliwn y flwyddyn i economi De Cymru. Nid fy ffigurau i yw'r rheini; dyna amcangyfrifon Llywodraeth Cymru ei hun. Mae'r cytundeb fframwaith cyllidol rhwng y DU a Llywodraeth Cymru yn cyflawni dros Gymru. O fewn cyllideb 2018, mae mwy na £550 miliwn o arian ychwanegol wedi'i addo i Lywodraeth Cymru, yn ogystal â dros £100 miliwn ar gyfer bargen twf y gogledd, a fydd yn creu buddsoddiad, swyddi a ffyniant yn y rhanbarth. Ac, wrth gwrs, mae gennym ni gefnogaeth barhaus ar gyfer bargen twf y canolbarth.

Nawr, er ein bod yn derbyn y bu llong Llywodraeth Cymru yn hwylio drwy amseroedd heriol, swyddogaeth Llywodraeth yw blaenoriaethu a bellach swyddogaeth Llywodraeth Cymru yw sicrhau bod symiau canlyniadol cyllideb Llywodraeth y DU yn cyrraedd y mannau pwysig, ac, yn bwysicaf oll, y rheng flaen. Soniodd y Gweinidog am y GIG, blaenoriaeth pobl Cymru, ac ein blaenoriaeth ni hefyd—o leiaf, dylai fod. O'r diwedd mae Llywodraeth Cymru yn talu sylw i gyngor gan Geidwadwyr Cymru nifer o flynyddoedd yn ôl y dylid cynyddu'r arian ar gyfer ein gwasanaeth iechyd. Rydym ni'n gwybod nad oedd y gyllideb iechyd yn cael ei gwarchod mewn termau real rhwng 2011 a 2016 ac, o ganlyniad, rydym ni ar ei hôl hi. Ond dyma ble'r ydym ni. Bydd Llywodraeth Cymru yn cael £550 miliwn yn ychwanegol yn ei chyllideb. Fel y dywedaf, bydd cyllid y GIG yn codi a cheir cynnydd yng nghyflogau staff y GIG ac arian ar gyfer staffio yno.

Nid yw'r gyllideb derfynol yn ateb yn llawn y pryderon sylweddol a amlinellir gan y pwyllgorau. Rydym ni wedi clywed y sylwadau gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid. Rwyf yn croesawu'r cyllid ychwanegol ar gyfer Cyfoeth Naturiol Cymru. Gwyddom am yr anawsterau y bu'r sefydliad hwnnw yn eu hwynebu dros y blynyddoedd diwethaf, drwy gael ei gyfrifon wedi'u cymhwyso ar gyfer blwyddyn arall eto. A gawn ni sicrwydd y bydd amodau ynghlwm wrth yr arian hwn, ac y bydd argymhellion y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus yn cael eu gweithredu'n llawn fel y gallwn ni osgoi rhai o'r helyntion a welsom ni yn y sefydliad hwnnw dros y blynyddoedd diwethaf?

Mae'r Gweinidog wedi amlinellu rhai o'r newidiadau rhwng y drafft a'r cyllidebau terfynol, ac yr wyf yn falch bod Llywodraeth Cymru wedi penderfynu gwario £13 miliwn yn ychwanegol ar y setliad llywodraeth leol—fe wnaethoch chi sôn y byddai hynny'n cael ei drafod yn ddiweddarach—sy'n darparu mwy o arian i awdurdodau lleol. Er hynny, mewn llawer o achosion, mae'r rhain yn setliadau arian gwastad. Nid ydym ni'n edrych ar warchod mewn termau real. Ond, serch hynny, bydd yn gyllid a gaiff ei groesawu gan Lywodraeth Leol ledled Cymru.

Rydych chi wedi sôn am gymorth i fusnesau. Mae symiau canlyniadol Llywodraeth y DU ar gael ar gyfer rhyddhad ardrethi'r stryd fawr. Fe wn ein bod wedi cael trafodaethau yn y Siambr hon am ffurf posibl y rhyddhad hwnnw. Rydym ni wedi cael nifer o adroddiadau a rhybuddion dros y blynyddoedd diwethaf ynghylch cyflwr ein strydoedd mawr a'r problemau y maen nhw'n eu hwynebu, felly rydym yn gobeithio cael sicrwydd y bydd Llywodraeth Cymru yn cyflwyno'r math o ryddhad ardrethi teg y mae busnesau wedi bod yn galw amdano.

Os gaf i grybwyll gofal cymdeithasol, er y cafwyd arian ychwanegol ar gyfer gofal cymdeithasol, sydd i'w groesawu, mae hyn llawer is na'r hyn yr ydym ni i gyd yn credu sydd ei angen i ateb y galw dros y blynyddoedd nesaf. Mae amcanestyniadau'n awgrymu y bydd angen dyblu'r gwariant bron ar wasanaethau cymdeithasol awdurdodau lleol ar gyfer pobl hŷn rhwng 2015 a 2030. Mae Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn amcangyfrif y bydd gwerth £344 miliwn o bwysau ar wasanaethau gofal cymdeithasol erbyn 2021-22, testun adroddiad y Pwyllgor Cyllid a dadl yn y Siambr hon yn ddiweddar.

Yn fyr, ar dai, rwy'n croesawu'r cynigion hunan-adeiladu newydd a wnaethoch chi grybwyll i mi yn gynharach, Gweinidog; Mae hynny'n wirioneddol arloesol ac i'w groesawu. Rwy'n credu ein bod ni i gyd yn cytuno yng ngoleuni'r dadleuon diweddar ar dai, bod gwir angen cynyddu'r stoc tai sydd ar gael yng Nghymru a'r lefel o dai priodol hefyd. Felly, rydym ni'n croesawu cynigion arloesol. Beth bynnag a ddigwydd, mae angen cynnydd yn y stoc tai, ac yn bwysicaf oll yn y stoc tai fforddiadwy.

Nid wyf wedi sôn am ddeddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol—fe wn i nad oes gennyf yr amser—ac fe wnaethoch chi sôn am y comisiynydd. Yn y gorffennol, rydym ni wedi galw am gyllidebau sy'n cyd-fynd â deddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol a rhoi Cymru ar sail gynaliadwy ar gyfer y dyfodol. Mae angen i gyllidebau wneud mwy o hynny yn y dyfodol, felly fe'ch anogaf chi a Llywodraeth Cymru i wneud yn siŵr bod cyllidebau yn y fan yma yn gynaliadwy nawr ac yn y dyfodol.

16:45

Ie, cyllideb derfynol, a tipyn o newidiadau ers y gyllideb ddrafft. Yn anffodus, dim digon o newidiadau o'r gyllideb ddrafft, yn enwedig pan mae'n dod at gyllid i lywodraeth leol. Wrth i fi groesawu'r Gweinidog cyllid newydd i'w swydd, mi allwn i bwyntio allan ei bod hi'n bosib gwneud pethau'n wahanol pan mae yna newid personél mewn swydd, ond o bosib mae hi'n anodd pan mai eich rhagflaenydd chi ydy'r bòs erbyn hyn. Ond, yn sicr, mae yna wendidau, dwi'n meddwl, fydd yn costio'n ddrud, yn enwedig, fel rwy'n dweud, ym maes llywodraeth leol.

Dwi'n gwerthfawrogi sylwadau y Gweinidog cyllid yn croesawu'r trafod rydym ni wedi ei gael ynglŷn â'r gyllideb yma cyn heddiw, ond fe wnaf i unwaith eto dalu teyrnged i Steffan yn y fan hyn, oherwydd fy rhagflaenydd i fel llefarydd cyllid oedd yn gyfrifol am osod y seiliau ar gyfer y cytundeb fu a sydd wedi bod rhyngom ni fel Plaid, a chytundeb sydd yn gweld ôl ei llwyddiant hi drwy'r hyn sydd wedi cael ei gyflwyno i ni heddiw.

Rydym ni wedi gweithio efo'r Llywodraeth dros y ddwy flynedd ddiwethaf ar gyllidebau, ac rwy'n sicr yn siarad ar ran pob un ohonom ni ar yr ochr yma i'r Siambr drwy ddweud ein bod ni'n hynod o falch o'r hyn rydym ni wedi ei gyflawni drwy ein cytundeb cyllideb ni—a gafodd ei chytuno rhwng Steffan a'r Prif Weinidog presennol, y Gweinidog Cyllid blaenorol—sef £0.5 biliwn o ymrwymiadau sydd wedi'n galluogi ni i weithredu'n maniffesto o feinciau gwrthblaid.

Mae'n cynnwys nifer o bethau rydym ni'n falch iawn iawn ohonyn nhw: £40 miliwn ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl, cyllid pellach ar gyfer datblygu hyfforddiant meddygol sydd wedi arwain at sefydlu addysg feddygol ar gyfer y gogledd, cefnogaeth i fusnesau yn ystod Brexit ac ar ôl hynny, yr amgueddfa bel-droed a'r amgueddfa celf fodern yn cael eu datblygu ymhellach, arian ar gyfer Glan-llyn a Llangrannog—pethau fydd yn cael effaith go iawn ar fywydau pobl a phlant yng Nghymru. Os gallwn ni gyflawni hyn fel gwrthblaid, dychmygwch beth allwn ni gyflawni mewn Llywodraeth. 

Ymatal fyddwn ni ar y gyllideb heddiw i adlewyrchu'r cytundeb sydd gennym ni, ond mae'r cyd-destun, wrth gwrs, wedi newid yn sylfaenol ers y cytundeb. Y newid mawr wrth gwrs ydy bod gan y Llywodraeth yma fwyafrif gweithredol erbyn hyn, felly cyllideb y Llywodraeth ydy hon, heb y gallu i gael ei threchu gan wrthbleidiau, ac mi rydym ni'n sicr yn gresynu yn fawr at sawl elfen ohoni. Mae'r Llywodraeth yn dal yn methu â sylweddoli dyfnder trafferthion ariannol llywodraeth leol. Oes, mae yna rywfaint o arian yn rhagor wedi dod, £50 miliwn ers y gyllideb gyntaf, ond dydy hyn ddim yn agos at yr hyn yr oedd ei angen. Mae'r grant craidd yng Nghymru i awdurdodau lleol wedi gostwng 22 y cant ers 2010, ac er, yn ôl y penawdau, nad oes yr un llywodraeth leol yn gweld gostyngiad o fawr ddim, yn fwy na ryw 0.53 y cant yn ei chyllidebau, celwydd golau ydy hyn. Mi fydd yr effaith wirioneddol ar wasanaethau yn ddwfn iawn.

Ac ydyn, rydyn ni'n cytuno efo chi fod angen pwyntio'r bys at Lywodraeth Geidwadol greulon yn San Steffan, a'r hyn sydd wedi cael ei wneud trwy bolisi annheg ac anghyfiawn llymder, ond dewis gwleidyddol Llywodraeth Lafur Cymru oedd peidio â gwneud y buddsoddiad yr oedd gennych chi'r gallu i'w wneud mewn llywodraeth leol yn y gyllideb y tro hwn. Allwch chi ddim osgoi rhag y ffaith eich bod chi wedi penderfynu gwneud penderfyniad gwleidyddol amgen a oedd yn methu â rhoi'r gefnogaeth yna i'n cynghorau ni.

Mae iechyd wedi gweld cynnydd o £0.5 biliwn ers y gyllideb atodol gyntaf, ond, wrth gwrs, all y gwasanaeth iechyd ddim gweithio mewn vacuum. Mae angen llywodraeth leol wedi'i chyllido yn dda, sydd yn gallu rhoi'r gefnogaeth iawn a phriodol i wasanaethau cymdeithasol er mwyn sicrhau bod y gwasanaeth iechyd yn gallu gweithredu yn gynaliadwy. Ac nid dyna'r sefyllfa sydd gennym ni.

Rydyn ni wedi codi'r materion yma dro ar ôl tro. Mae'r Llywodraeth yma yn gwybod bod pobl o fewn eu plaid eu hunain yn teimlo'r un fath â ni. Mae Anthony Hunt, llefarydd cyllid ar ran y WLGA, arweinydd cyngor Torfaen, hefyd yn mynegi ei bryder fod y Llywodraeth wedi gwneud y penderfyniadau anghywir efo'r gyllideb hon. Ac yn ddiweddarach heddiw mi bleidleisiwn ni yn erbyn y setliad llywodraeth leol, achos dydyn ni ddim yn credu bod y penderfyniadau cywir, y penderfyniadau a oedd â photensial i drawsnewid llywodraeth leol, neu dynnu'r pwysau oddi arnyn nhw o leiaf, wedi cael eu gwneud y tro hwn. Ond ymatal y byddwn ni ar y gyllideb, ond hwn fydd y tro olaf.

Yes, the final budget, and quite a few changes since the draft budget. Unfortunately, not sufficient changes from the draft budget, particularly when it comes to funding for local government. As I welcome the new finance Minister to her post, we could point out that it's possible to do things differently when there’s a change of personnel in a post, but it's possibly rather difficult to do that when your predecessor is by now the boss. But certainly, there are weaknesses that will cost us dearly, particularly in the field of ​​local government.

I appreciate the comments of the finance Minister welcoming the discussions that we have had on this budget before today, and I will once again pay tribute to Steffan at this point, because he, as my predecessor as finance spokesperson, laid the foundations for the agreement between ourselves as Plaid Cymru, and the agreement demonstrates its success by what has been presented to us today.

We’ve worked closely with the Government over the past two years, and I certainly speak on behalf of us all on these benches when I tell the Chamber that we are extremely proud of what we have achieved through our agreement that was agreed between Steffan and the current First Minister, the former Finance Secretary, which is £0.5 billion of investments that have allowed us to take forward our manifesto from the back benches. 

They include a great number of things that we're extremely proud of: £40 million for mental health services, further funding for the development of medical training that has led to the establishment of medical education for north Wales, support for businesses during Brexit and post Brexit, the football museum and the contemporary art museum being developed further, and funding for Glan-llyn and Llangrannog—things that will have a great impact on the lives of young people in Wales. And if we can do that in opposition, imagine what we could do in Government.

We will be abstaining on today's budget in order to reflect the agreement that we have made, but the context has changed fundamentally since the agreement. The major change, of course, is that this Government has a working majority by now, and so it is a Government budget without the ability to be defeated by the opposition parties, and we certainly regret very much a number of elements contained within it. The Government still fails to realise the depth of the difficulties of local government. Yes, some additional funding has been given to them, £50 million more since the first budget, but this doesn't come anywhere near what is required. The core grant for local government has been reduced by 22 per cent since 2010, and although, according to the headlines, no local authority is seeing a great decrease in their budget—they say it's 0.53 per cent—that is a barefaced lie, because the cuts are swingeing.

Yes, we do agree with you that we need to point the finger at the cruel Conservative Government in Westminster, and what has been done by their inequitable and unjust policy of austerity. But it was the political choice of the Labour Welsh Government not to make the investment in local government when you had the opportunity to do so in the budget this time. You cannot avoid the blame for not taking that alternative decision that failed to give that support to our councils.

Health has seen an increase of £0.5 billion since the first supplementary budget, but, of course, the health service can't work in a vacuum. We need a well-funded local government that can give the right support to social services in order to ensure that the health service is able to operate in a sustainable fashion, and that is not the situation that we have today.

We have raised these issues time after time. This Government knows that people within its own party feel the same as us. Anthony Hunt, the leader of the WLGA, and the leader of Torfaen, has also expressed concern that the Government has taken the wrong decisions with this budget. And later on today we will vote against the local government settlement, because we don't believe that the right decisions, the decisions that had potential to transform local government, or to take the pressure off them at least, have been made this time. But we will be abstaining on the budget, but this will be the last time. 

16:50

As austerity continues, the amount of money needed to run public services to the level the public want and need is not being provided. I'm sure the Minister will agree with me that austerity is not an economic policy but a political direction of travel. The Conservatives at Westminster want to reduce public expenditure and roll back the state provision of services.

As we pass the tenth year of at best sluggish economic growth, we need a change of direction and we need economic growth. The amount of money available to run the public services in Wales is inadequate. Unfortunately, we have to have a budget based upon what is available rather than what the people of Wales need.

I will be supporting the budget today but I would be failing in my duty to my constituents if I failed to raise the serious concerns I have. Firstly, I have seen no evidence that the budget has been driven by either the programme for government or by the future generations legislation. What this budget has done, in line with all recent ones, is increase the share of the Welsh Government budget spent on health and reduce the proportion spent on local government and other services, with some protection for the economy and transport. At a recent Finance Committee meeting, Michael Trickey identified when the percentage of the Welsh budget allocated to health would reach 60 per cent if the current policy continues.

Health is, in my opinion, a misnomer. The money is allocated to health, then it goes to the health boards, then it goes mainly to hospital services. The proportion of the health budget spent on primary care is decreasing. The Royal College of General Practitioners regularly identify the relative reduction in primary care expenditure. This is affecting primary care practices. Between October 2015 and October 2018, 21 GP practices closed, 37 submitted a sustainability application to the health board, and 45 practices were at risk. Too many people are now using accident and emergency as their primary care service, which is causing huge problems in A&E. There has been discussion on prudent health: diet, obesity, exercise, not smoking, limiting alcohol intake—all reduce ill health, and I think we need to talk far more about reducing ill health than we do about trying to treat people at the end of it. Let's have fewer ill people.

The auditor general, in about 2015, produced a report on medical interventions that do no good to the patient estimated at that time at several hundred million pounds. This did not include expenditure where the operation was successful but, following hospitalisation, the individual was no longer able to look after themselves and ended up in a nursing home. Elderly people who are just about able to cope at home with community care support, too often end up in a care home after a successful operation. And I had one of my constituents who didn't end up there, thankfully, because he was only in hospital for one week—he came back having lost 10 lbs, having lost a lot of mobility, but he recovered. If he'd been in hospital another seven days, he almost certainly would have ended up in a nursing home. I think this is where one of the problems is: we treat parts of a person, not the whole person. I'm sure that a lot of elderly people, if you told them that the choice was to continue having pain with their knee or end up in a nursing home, might well decide that they can continue to live with a little bit of pain in their knee. 

The late Dr Julian Tudor Hart, with others, identified expenditure on things such as reducing slightly raised blood pressure that do no identifiable good to the patient, yet we still pay substantial sums for the medication. The First Minister, whilst health Secretary, identified the different intervention rates for the removal of tonsils between two areas in the same health board—twice as likely to have tonsils removed in one than the other.

The Nuffield Foundation produced research showing that there has been a reduction of over 25 per cent in total in-patient admissions per hospital community health services doctor between 1999-2000 and 2011-12. Now, I'm not saying health is not important, but health boards do tend to act in a vacuum, and there is an awful lot of other things happening out there that need to be dealt with. I have not got time to expand on this statement, but I believe that the current structure of health boards and the ambulance trust is less than optimum.

On the rest of the budget, local government continues to be under pressure, despite providing services that can improve lifestyle and, hence, health. The importance of community care to allow people to leave hospital and also to keep them out of hospital—. I think that we underestimate the work done by a number of relatively low-paid, predominantly women in the social care service, which keeps people in their home and gives them a good lifestyle. I think we underestimate how much use they are, and I think it's unfortunate that, because of budget pressure, too many of those have been moved out of being directly employed by local authorities and have been moved into the private sector.

Also, local government provides the services we use continually: the roads, the pavements, the rubbish collection, street cleaning, parks, libraries, as well as education. That really is, for many people, the way of improving the lifestyles and life chances of them and their families. I think that we need to talk more about providing additional resources to education, so that every child gets the opportunity to do the best they can.

Wrth i gyni barhau, nid yw'r swm o arian sydd ei angen i redeg gwasanaethau cyhoeddus ar y lefel y mae'r cyhoedd yn ei ddymuno a'i angen yn cael ei ddarparu. Rwy'n siŵr y bydd y Gweinidog yn cytuno â mi nad yw cyni'n bolisi economaidd ond yn gyfeiriad teithio gwleidyddol. Mae'r Ceidwadwyr yn San Steffan eisiau lleihau gwariant cyhoeddus a lleihau'r ddarpariaeth o wasanaethau gan y wladwriaeth.

Wrth i ni fynd heibio'r ddegfed flwyddyn o dwf economaidd araf ar y gorau, mae angen newid cyfeiriad arnom ac y mae arnom ni angen twf economaidd. Mae'r swm o arian sydd ar gael i redeg y gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn annigonol. Yn anffodus, mae'n rhaid inni gael cyllideb yn seiliedig ar yr hyn sydd ar gael yn hytrach na'r hyn y mae pobl Cymru ei angen.

Byddaf yn cefnogi'r gyllideb heddiw, ond fe fyddwn yn methu yn fy nyletswydd i'm hetholwyr pe na bawn i'n codi'r pryderon difrifol sydd gennyf. Yn gyntaf, nid wyf wedi gweld unrhyw dystiolaeth fod y gyllideb wedi'i hysgogi gan naill ai'r rhaglen ar gyfer llywodraethu na ddeddfwriaeth cenedlaethau'r dyfodol. Yr hyn a wnaeth y gyllideb hon, yn unol â'r rhai diweddar i gyd, yw cynyddu cyfran cyllideb Llywodraeth Cymru a gafodd ei wario ar iechyd a lleihau cyfran y gwario ar lywodraeth leol a gwasanaethau eraill, gyda rhywfaint o ddiogelu'r economi a thrafnidiaeth. Mewn cyfarfod diweddar o'r Pwyllgor Cyllid, nododd Michael Trickey pryd y byddai'r ganran o gyllideb Cymru a ddyrannwyd i iechyd yn cyrraedd 60 y cant pe byddai'r polisi presennol yn parhau.

Mae iechyd, yn fy marn i, yn gamenw. Caiff yr arian ei ddyrannu i iechyd, yna mae'n mynd i'r byrddau iechyd, yna mae'n mynd i wasanaethau ysbyty yn bennaf. Mae'r gyfran o'r gyllideb iechyd sy'n cael ei wario ar ofal sylfaenol yn gostwng. Mae Coleg Brenhinol yr Ymarferwyr Cyffredinol yn nodi'n rheolaidd y gostyngiad cymharol a geir mewn gwariant gofal sylfaenol. Mae hyn yn effeithio ar arferion gofal sylfaenol. Rhwng Hydref 2015 a mis Hydref 2018, caeodd 21 o bractisau meddygon teulu, cyflwynodd 37 ohonyn nhw gais cynaliadwyedd i'r bwrdd iechyd, ac roedd 45 o bractisau mewn perygl. Mae gormod o bobl bellach yn defnyddio adrannau damweiniau ac achosion brys fel eu gwasanaeth gofal sylfaenol, sy'n achosi problemau enfawr mewn unedau damweiniau ac achosion brys. Bu trafodaethau ar iechyd darbodus: deiet, gordewdra, ymarfer corff, peidio ag ysmygu, yfed llai o alcohol—mae pob un yn lleihau afiechyd, ac rwy'n credu y dylem ni sôn llawer mwy am leihau afiechyd yn hytrach na sôn am geisio trin pobl yn ddiweddarach. Gadewch inni gael llai o bobl sâl.

Tua 2015 fe luniodd yr archwilydd cyffredinol adroddiad ar ymyriadau meddygol sy'n gwneud dim lles i'r claf, ac amcangyfrifwyd ar y pryd eu bod yn costio sawl can miliwn o bunnoedd. Nid oedd hyn yn cynnwys gwariant pryd y bu'r llawdriniaeth yn llwyddiannus, ond ar ôl bod yn yr ysbyty nid oedd yr unigolyn yn gallu edrych ar ôl ei hun mwyach ac yn y pen draw bu'n rhaid iddo fynd i gartref nyrsio. Yn rhy aml mae pobl oedrannus sydd fwy neu lai dim ond yn gallu ymdopi gartref gyda chymorth gofal cymunedol, yn y pen draw yn mynd i gartref gofal ar ôl llawdriniaeth lwyddiannus. Ac roedd gen i un etholwr na fu'n rhaid iddo fynd i gartref, diolch byth, oherwydd ei fod yn yr ysbyty am wythnos yn unig—fe ddaeth yn ôl ar ôl colli 10 pwys, ac roedd yn ei chael hi'n anodd iawn symud o amgylch, ond fe wellodd. Pe byddai wedi bod yn yr ysbyty am saith diwrnod arall, rwyf bron yn sicr y byddai wedi gorfod mynd i gartref nyrsio. A dyma le ceir un o'r problemau rwy'n credu: rydym ni'n trin rhannau o'r person, nid y person cyfan. Rwy'n siŵr petaech chi'n gofyn i lawer o bobl oedrannus ddewis rhwng parhau mewn poen oherwydd eu pen-glin neu fynd i gartref nyrsio, y bydden nhw'n dewis parhau i fyw gydag ychydig o boen yn eu pen-glin.

Nododd y diweddar Dr Julian Tudor Hart, gydag eraill, wariant ar bethau fel lleihau pwysedd gwaed a oedd dim ond wedi codi ychydig, rhywbeth nad oedd yn gwneud dim lles amlwg i'r claf, ac eto rydym ni'n dal i dalu symiau sylweddol am y feddyginiaeth. Fe nododd y Prif Weinidog, pan oedd yn Ysgrifennydd iechyd, gyfraddau ymyrryd gwahanol ar gyfer tynnu tonsiliau a gafwyd mewn dwy ardal yn yr un bwrdd iechyd—roedd yn ddwywaith mwy tebygol i donsiliau gael eu tynnu yn un nag yr oedd yn y llall.

Cyflwynodd Sefydliad Nuffield ymchwil yn dangos y bu gostyngiad o dros 25 y cant yng nghyfanswm y nifer o dderbyniadau cleifion mewnol fesul meddyg gwasanaethau iechyd ysbytai cymunedol rhwng 1999 a 2000 a rhwng 2011 a 2012. Nawr, nid wyf yn dweud nad yw iechyd yn bwysig, ond y mae byrddau iechyd yn tueddu i weithredu mewn gwactod, ac mae llawer iawn o bethau eraill yn digwydd y mae angen ymdrin â nhw. Nid oes amser imi ymhelaethu ar y datganiad hwn, ond rwy'n credu bod strwythur presennol y byrddau iechyd a'r ymddiriedolaeth ambiwlans yn llai na'r optimwm.

Ynghylch gweddill y gyllideb, mae llywodraeth leol yn parhau i fod o dan bwysau, er ei bod yn darparu gwasanaethau a all wella ffordd o fyw ac felly, iechyd. Mae pwysigrwydd gofal cymunedol er mwyn galluogi pobl i adael yr ysbyty a hefyd i'w cadw allan o'r ysbyty—. Rwy'n credu ein bod ni'n tanbrisio'r gwaith a wneir gan nifer â chyflogau cymharol isel, menywod yn bennaf, yn y gwasanaeth gofal cymdeithasol, sy'n cadw pobl yn eu cartrefi ac yn cynnig ffordd o fyw dda iddyn nhw. Rwy'n credu ein bod ni'n tanbrisio pa mor ddefnyddiol ydyn nhw, ac yn anffodus, oherwydd pwysau cyllideb, mae gormod o'r rheini wedi symud allan o gyflogaeth uniongyrchol yr awdurdodau lleol ac wedi symud i'r sector preifat.

Hefyd, mae llywodraeth leol yn darparu'r gwasanaethau a ddefnyddiwn yn barhaus: y ffyrdd, y palmentydd, casglu sbwriel, glanhau strydoedd, parciau, llyfrgelloedd, yn ogystal ag addysg. Dyna'r ffordd mewn gwirionedd i lawer o bobl wella eu ffyrdd o fyw a'u cyfleoedd bywyd nhw a'u teuluoedd. Rwy'n credu bod angen inni sôn mwy am ddarparu adnoddau ychwanegol i addysg, fel bod pob plentyn yn cael y cyfle i wneud y gorau y gall.

16:55

I'm delighted to follow Mike Hedges because I think he made some very important, as well as some very sensible points about the need to spend more on preventative health, so that we reduce the burden that the NHS is going to have in the future. I would like to see, as he would, the priority given to spending in this area increased within the current Welsh budget.

I should also welcome the Finance Minister to her post—I don't think I've had the opportunity to do that on the record in the Chamber as yet—and to congratulate her upon the assured start that she's made, both in giving evidence to the Finance Committee and today in this Chamber. I wish her well in her job, and I hope I shall be able to continue the constructive arrangement that I had with her predecessor as Finance Minister, where, from our different political perspectives, nevertheless, we can combine together to seek the common good for everybody in our country.

Against the background, of course, of so-called austerity, and given the nature of the current situation, whereby the Welsh Government is overwhelmingly dependent on a block grant from Westminster, the degree of freedom that the finance Minister of Wales has is inevitably limited, and the big ticket items are always going to gobble up the major share of the budget. Health is now half of the budget, virtually. Local government is getting £4 billion out of the current budget, and education another £2 billion. There isn't much that one can do about those figures, so what we are arguing over in these budget debates, generally, is the very small minority of discretionary spending projects that the finance Minister has to decide between.

I, personally, don't think that the Government's policy of retrenchment—the UK Government's policy, that is—is a political choice. I think it's an absolute necessity. In 2010, the Government was borrowing an amount every year equivalent to 10 per cent of our gross domestic product. That clearly was totally unsustainable, and it's had, over the years, to whittle it down. This year, it's at a more sustainable 2 per cent. I don't regard a borrowing figure of 2 per cent of GDP as austerity. I mean, that's the long-term average that the British Government has had. That is just living within your means, which everybody ultimately has to do, unless you are going to embark upon the kind of Zimbabwe policy of simply printing money, which ends up in destroying the economy eventually, because after a while, of course, you run out of other people's money to spend, effectively. So, I think that a policy of prudence, which is what Gordon Brown preached 20 years ago but then departed from disastrously in the early years of this century, is one which is vitally necessary. Having said that, Wales has fallen down the scale, as was pointed out today by my colleague Gareth Bennett, in First Minister's questions, and now languishes at the bottom of the list of nations of the UK and regions of England, having been overtaken by Northern Ireland in the last 20 years. And there is still significant pockets of poverty in Wales—it's not just the poorest part of the United Kingdom, but one of the poorest parts of western Europe—and the Resolution Foundation estimates that the poorest tenth of households in Wales will be £30 a week better off as a result of tax and benefit changes in 2019-20, which is a 0.33 per cent rise, whereas the richest tenth will be £410 a week better off—a 41 per cent rise.

So, in terms of inequality, Wales is actually going backwards rather than forwards, and the Welsh Labour Government has a policy of attempting to reduce inequality, but that is simply not happening. We know, as was pointed out earlier on by Leanne Wood in her questions, that there are pockets of unemployment in Wales that are very significant indeed. In the year to June 2018, unemployment was substantially above the Welsh average in Rhondda Cynon Taf at 7.2 per cent, Caerphilly at 7 per cent, and Cardiff, surprisingly, at 6.8 per cent. It's especially high amongst young males—14.7 per cent for Wales, rising to nearly one in four of 16 to 24-year-olds in Rhondda Cynon Taf, and 21.6 per cent in Neath Port Talbot. 

So, we still have a lot to do as a Government in Wales to alleviate poverty, and relative poverty as well. The only way we can do that, as Mark Drakeford alluded to in his response to Gareth Bennett earlier on, and as I've advocated many times before, is to grow the Welsh economy by using the new tax powers that we have imaginatively to encourage wealth creation—to encourage more rich people to come into Wales, if you like—and to set up businesses and to expand existing businesses. Fifty years ago, Singapore was a small offshore island in Malaysia with an average income of $500 a year; this year, the average income in Singapore, the richest country in the world, is $55,500. That has not happened by accident; it's happened because of the policies of the Singaporean Government.

So, I commend the finance Minister on her promising start, and I hope that she will perhaps take some of the points that I've made on board, and we'll be able to agree on more in the years to come.   

Rwy'n falch iawn o ddilyn Mike Hedges oherwydd rwy'n credu iddo wneud rhai pwyntiau pwysig iawn, yn ogystal â rhai synhwyrol iawn am yr angen i wario mwy ar iechyd ataliol, er mwyn inni leihau'r baich y mae'r GIG yn mynd i'w ddioddef yn y dyfodol. Hoffwn i weld, fel y byddai ef, y flaenoriaeth a roddir i wariant yn y maes hwn yn cynyddu o fewn cyllideb bresennol Cymru.

Dylwn i hefyd groesawu'r Gweinidog Cyllid i'w swydd—nid wyf i'n credu fy mod wedi cael y cyfle i gofnodi hynny yn y Siambr hyd yn hyn—a'i llongyfarch hi ar ei cham cyntaf llawn sicrwydd a wnaeth hi, yn rhoi tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyllid ac yn y Siambr hon heddiw. Dymunaf yn dda iddi yn ei swydd, a gobeithio y byddaf yn gallu parhau â'r trefniant adeiladol a oedd gennyf gyda'i rhagflaenydd pan oedd yn Weinidog Cyllid, pryd, er gwaethaf ein safbwyntiau gwleidyddol gwahanol, y gallwn ni serch hynny ymuno gyda'n gilydd i geisio sicrhau lles cyffredin pawb yn ein gwlad.

Yn erbyn y cefndir, wrth gwrs, o gyni fel y'i gelwir, ac o ystyried natur y sefyllfa bresennol, pan fo Llywodraeth Cymru yn hynod ddibynnol ar grant bloc o San Steffan, mae'r rhyddid sydd gan Weinidog Cyllid Cymru yn anochel yn gyfyngedig, ac mae'r eitemau mawr bob amser yn mynd i lowcio cyfran fawr o'r gyllideb. Iechyd erbyn hyn yw hanner y gyllideb, fwy neu lai. Mae llywodraeth leol yn cael £4 biliwn o'r gyllideb bresennol ac mae £4 biliwn arall yn mynd i addysg. Nid oes llawer y gellir ei wneud ynglŷn â'r ffigurau hynny, felly'r hyn yr ydym ni'n dadlau yn eu cylch yn y dadleuon hyn ar gyllideb, yn gyffredinol, yw'r lleiafrif bach iawn o brosiectau gwario dewisol y mae'n rhaid i'r Gweinidog Cyllid benderfynu arnyn nhw.

Yn bersonol, nid wyf yn credu bod polisi cwtogi'r Llywodraeth—polisi Llywodraeth y DU hynny yw—yn ddewis gwleidyddol. Rwy'n credu ei fod yn gwbl hanfodol. Yn 2010, roedd y Llywodraeth yn benthyca swm bob blwyddyn yn cyfateb i 10 y cant o'n cynnyrch domestig gros. Roedd hynny'n amlwg yn gwbl anghynaliadwy, a dros y blynyddoedd bu'n rhaid iddo gwtogi'n barhaus. Eleni, mae'n 2 y cant sy'n fwy cynaliadwy. Nid wyf yn ystyried benthyca ffigur o 2 y cant o gynnyrch domestig gros yn gyni. Dyna'r cyfartaledd tymor hir a gafodd Llywodraeth Prydain. Byw yn ôl eich gallu yw hynny, rhywbeth y mae'n rhaid i bawb ei wneud yn y pen draw, oni bai eich bod am ddilyn y math o bolisi a welid yn Zimbabwe sef yn syml, argraffu arian, sy'n dinistrio'r economi yn y pen draw, oherwydd ymhen amser, wrth gwrs, rydych chi'n rhedeg allan o arian pobl eraill i'w wario mewn gwirionedd. Felly, rwy'n credu bod polisi o bwyll, sef yr hyn a bregethodd Gordon Brown 20 mlynedd yn ôl cyn gwyro oddi wrtho'n drychinebus ym mlynyddoedd cynnar y ganrif hon, yn bolisi sy'n angenrheidiol. Wedi dweud hynny, mae Cymru wedi llithro i lawr y raddfa, fel y nodwyd heddiw gan fy nghyd-Aelod Gareth Bennett, adeg y cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae hi'n gorwedd ar waelod y rhestr o wledydd y DU a rhanbarthau Lloegr, ac mae Gogledd Iwerddon wedi mynd heibio iddi yn ystod yr 20 mlynedd diwethaf. A cheir pocedi sylweddol o dlodi yng Nghymru o hyd—Cymru yw rhan dlotaf y Deyrnas Unedig, ond hefyd mae'n un o rannau tlotaf gorllewin Ewrop—ac mae'r Resolution Foundation yn amcangyfrif y bydd y ddegfed ran dlotaf o aelwydydd yng Nghymru £30 yr wythnos yn well eu byd o ganlyniad i'r newidiadau treth a budd-dal yn 2019-20, sydd yn gynnydd o 0.33 y cant, tra bydd y ddegfed ran fwyaf cyfoethog £410 yr wythnos yn well eu byd—cynnydd o 41 y cant.

Felly, o ran anghydraddoldeb, mae Cymru mewn gwirionedd yn mynd tuag yn ôl yn hytrach nag ymlaen, ac mae gan Lywodraeth Lafur Cymru bolisi o geisio lleihau anghydraddoldeb, ond nid yw hynny'n digwydd. Rydym ni'n gwybod, fel y nodwyd yn gynharach gan Leanne Wood yn ei chwestiynau, y ceir pocedi o ddiweithdra yng Nghymru sy'n sylweddol iawn. Yn y flwyddyn hyd at fis Mehefin 2018, roedd diweithdra yn uwch o lawer na chyfartaledd Cymru, Rhondda Cynon Taf yn 7.2 y cant, Caerffili yn 7 y cant, a Chaerdydd, er syndod, yn 6.8 y cant. Mae'n arbennig o uchel ymhlith dynion ifanc—14.7 y cant ar gyfer Cymru, yn codi i bron i un o bob pedwar o bobl 16 i 24 oed yn Rhondda Cynon Taf, a 21.6 y cant yng Nghastell-nedd Port Talbot.

Felly, mae gennym ni lawer i'w wneud o hyd fel Llywodraeth yng Nghymru, i drechu tlodi a thlodi cymharol hefyd. Yr unig ffordd y gallwn ni wneud hynny, fel y crybwyllodd Mark Drakeford yn ei ymateb i Gareth Bennet yn gynharach, ac fel yr wyf i wedi ei argymell sawl gwaith o'r blaen, yw tyfu economi Cymru drwy ddefnyddio pwerau trethu newydd sydd gennym mewn modd llawn dychymyg i greu cyfoeth—i annog mwy o bobl gyfoethog i ddod i Gymru, os mynnwch chi—ac i sefydlu busnesau ac ehangu busnesau sy'n bodoli eisoes. Hanner can mlynedd yn ôl, roedd Singapôr yn ynys fechan ger Malaysia ag incwm cyfartalog o $500 y flwyddyn; eleni, yr incwm cyfartalog yn Singapôr, y wlad gyfoethocaf yn y byd, yw $55,500. Ni ddigwyddodd hynny drwy ddamwain; fe ddigwyddodd oherwydd polisïau Llywodraeth Singapôr.

Felly, cymeradwyaf y Gweinidog Cyllid ar ei dechrau addawol, a gobeithio y bydd hi efallai yn ystyried rhai o'r pwyntiau a godais i, a byddwn yn gallu cytuno ar fwy yn y blynyddoedd i ddod.   

17:00

Can I just begin by commending, overall, the hand that the Welsh Government has played, not just in the final budget, but this year? It's been really difficult. You can only actually play the hand that you're dealt, and we're still—this isn't a political point; it's a harsh reality—in the long tail of austerity. We have a declining budget you can only use in a certain number of ways, as Neil Hamilton was just saying. You've got to make some really, really tough choices. But what's also compounded the difficulty this year is the fact—and it's interesting seeing this as somebody who's travelled down the M4 to come to this democratic institution—that the smoke and mirrors are even more apparent when the UK Government makes a grand announcement of investment in local government or in healthcare and so on, and then you find, well, they've actually already allocated significant parts of that to this, that and the other. So, it isn't a free hand for the Welsh Government to use as is; they've cut it away already.

So, actually, the course of this year, as we arrive at the final budget, has been quite difficult for Welsh Government Ministers, to deal with that complexity, the smoke and mirrors, and to make some really hard choices. Now, I agree with Mike's point that this is still tough territory for a lot of public sector organisations, not least local government. But within the hand that was dealt, I think there's been some tough but some intelligent decisions being made there. It hasn't been easy. 

But I want to turn to some of the smaller ones, first of all, because within this there are some nuggets as well. One of the interesting ones—the extra £5 million to take forward feasibility studies into a national art gallery and a national football museum—can I just put a plea in here? I know it's been mentioned, I don't whether half in jest or not, but there is a fine tradition in the democratisation of the arts to take the arts to the unexpected places, and it doesn't have to be the Guggenheim in Bilbao. It can be the Whitehall art galleries that were put deliberately in areas where working-class people would experience the best of the art. It's Tracey Emin taking her gallery out of London to Margate instead. Well, I'll tell you what, take it to Port Talbot. It's 20 minutes down the road from me, but it's exactly the population—[Interruption.] Yes, and the Banksy publicity helps with this. But take it to a place like that. Take the art to the people; democratise the art. Don't take it to the normal places and the normal people; take it somewhere else. Use that feasibility study wisely. You can do some amazing things with relatively small amounts of money here.

There's some money in here to support tree planting in Wales. A lot of people say, 'Well, that's very nice' and so on. But if you look at what they've done in the upper Llynfi valley with the Spirit of Llynfi Woodland, with a little bit of tree planting alongside engaging six GP practices in a cluster, alongside local primary and secondary schools, alongside knitters and sewers, striders and so on, it's having the effect on that 20:20 community we have, where there is a 20-year mortality difference between the top of the Llynfi and Porthcawl. It's that sort of money, invested wisely—small amounts can really make a difference.

Can I just speak up as well for Natural Resources Wales for once, because it gets so much flack in here? I know people who work within the bowels of NRW and they are passionate and committed environmentalists. This amount of money—I mean, it's been hard hit, but this will do some good there for the morale of those people, because they're passionate about our biodiversity, about tackling climate change, about the species that we have in our marine and our terrestrial environment. It's good to see these amounts of money—even the Llangrannog and Glan-llyn one, as somebody who regularly went there as a youngster and actually lost a canoe to the bottom of the lake in Bala as well. [Laughter.] Remarkable, because they said this canoe couldn't sink, it was like the Titanic, it was filled with foam. Well, I proved them wrong—went right to the bottom.

But even though it's not going to be the panacea—and I commend the work that Rhianon has been doing on promoting the case of music and music in education and music in communities as well, and also Beverley Humphreys, Beverley Humphreys of World of Music on Sunday nights on BBC Wales. As she often says from the platform, people go to sleep with her on a Sunday night. Now, Beverley uses that line, not me, right, okay. [Laughter.] But she also—whenever she stands in the hall in Porthcawl, in Maesteg town hall and so on, she always puts this case strongly. Now, that sum won't turn everything around, but it's a contribution and I just wonder, when we put that alongside the work of people like friends now, friends' groups that have come up, actually putting money into musical education and so on, what more we can do with that.

But I want to turn very briefly—. In terms of local authorities, it's welcome—the additional money that's been squeezed out of this. I think we also need to say to local authorities: make the most of the money that's going into regional partnership boards. But I think we recognise they are under tough times, and I would urge the Government, even with the funding settlement that we've had here, to continue to work with local authorities and to find not just funding ways but imaginative, creative ways that they can make all their resources go further. I think that will require Welsh Government help, regional partnership help, consortia help and doing things differently as well as putting funding in there. Thank you, Dirprwy Lywydd. 

A gaf i ddechrau drwy ganmol, yn gyffredinol, y llaw y mae Llywodraeth Cymru wedi'i chwarae, nid yn unig yn y gyllideb derfynol, ond yn ystod y flwyddyn hon? Mae wedi bod yn anodd iawn. Gallwch chi ond chwarae'r llaw a roddwyd i chi, ac rydym ni'n dal—nid yw hwn yn bwynt gwleidyddol; mae'n realiti llym—ar gynffon hir cyni. Mae gennym ni gyllideb sy'n dirywio na allwch chi ei defnyddio ond mewn nifer penodol o ffyrdd, fel y mae Neil Hamilton newydd ei ddweud. Mae'n rhaid ichi wneud rhai dewisiadau anodd iawn iawn. Ond yr hyn sydd wedi ychwanegu at yr anhawster eleni yw'r ffaith—ac mae'n ddiddorol gweld hyn o safbwynt rhywun sydd yn teithio i lawr yr M4 i ddod i'r sefydliad democrataidd hwn—bod y mwg a'r drychau hyd yn oed yn fwy amlwg pan fydd Llywodraeth y DU yn gwneud cyhoeddiad mawr am fuddsoddiad mewn llywodraeth leol neu mewn gofal iechyd ac ati, ac yna fe fyddwch yn canfod, wel, mewn gwirionedd maen nhw eisoes wedi dyrannu rhannau sylweddol o hynny i hwn a'r llall. Felly nid oes gan Lywodraeth Cymru rwydd hynt i'w ddefnyddio fel y mynna, maen nhw wedi ei dorri eisoes.

Felly, mewn gwirionedd, wrth inni gyrraedd y gyllideb derfynol, mae eleni wedi bod yn flwyddyn eithaf anodd i Weinidogion Llywodraeth Cymru ddelio â'r cymhlethdod hwnnw, y mwg a'r drychau, ac i wneud rhai dewisiadau anodd iawn. Nawr, rwy'n cytuno â phwynt Mike, mae hwn yn faes anodd iawn o hyd i lawer o sefydliadau'r sector cyhoeddus, yn bennaf llywodraeth leol. Ond yn y llaw a gafodd ei rhannu, rwy'n credu gwnaed rhai penderfyniadau anodd ond rhai deallus. Nid yw wedi bod yn hawdd.

Ond hoffwn i droi at ambell un o'r rhai llai, yn gyntaf oll, oherwydd o fewn hyn ceir rhai clapiau gwerthfawr hefyd. Un o'r rhai diddorol—£5 miliwn ychwanegol i ddatblygu astudiaethau dichonoldeb ar gyfer oriel gelf genedlaethol ac amgueddfa bêl-droed genedlaethol—a gaf i wneud apêl yn y fan hyn? Fe wn y cafodd ei grybwyll, wn i ddim pa un ai cellwair oedd ai peidio, ond ceir hen draddodiad ym maes democrateiddio'r celfyddydau i fynd â'r celfyddydau i'r mannau annisgwyl, ac nid oes rhaid iddo fod yn y Guggenheim yn Bilbao. Gall fod yn orielau celf Whitehall a roddwyd yn fwriadol mewn ardaloedd lle y byddai pobl dosbarth gweithiol yn cael profiad o'r gelfyddyd orau. Neu Tracey Emin yn mynd â'i horiel allan o Lundain i Margate. Wel, fe ddywedaf hyn wrthych chi, ewch â hi i Bort Talbot. Mae rhyw 20 munud i lawr y ffordd o'm lle i, ond dyma'r union boblogaeth—[Torri ar draws.] Ie, ac mae'r cyhoeddusrwydd oherwydd Banksy yn helpu gyda hyn. Ond ewch â hi i le fel yna. Ewch â'r gelf at y bobl; democrateiddiwch y gelfyddyd. Peidiwch â mynd â hi i'r lleoedd arferol ac at y bobl arferol; ewch â hi i rywle arall. Defnyddiwch yr astudiaeth ddichonoldeb honno yn ddoeth. Gallwch wneud rhai pethau anhygoel gyda symiau cymharol fach o arian yma.

Mae rhywfaint o arian yma i gefnogi plannu coed yng Nghymru. Mae llawer o bobl yn dweud, 'Wel, dyna braf iawn' ac ati. Ond os edrychwch ar yr hyn y maen nhw wedi'i wneud yng nghwm Llynfi uchaf gyda Choetir Ysbryd Llynfi, gydag ychydig o blannu coed ynghyd ag ymgysylltu â chwe phractis meddyg teulu mewn clwstwr, ochr yn ochr ag ysgolion cynradd ac uwchradd lleol, ochr yn ochr â gweuwyr a gwniadwyr, brasgamwyr ac ati, mae'n cael effaith ar y cymunedau 20:20 sydd gennym ni, lle ceir gwahaniaeth o 20 mlynedd yn y gyfradd marwolaethau rhwng pen uchaf Llynfi a Phorthcawl. Y math hwnnw o arian, yn cael ei fuddsoddi'n ddoeth—gall symiau bach wneud gwahaniaeth gwirioneddol.

A gaf i siarad hefyd o blaid Cyfoeth Naturiol Cymru am unwaith, oherwydd ei fod yn dod dan y lach yn aml yma? Fe wn i am bobl sy'n gweithio yng nghrombil Cyfoeth Naturiol Cymru ac maen nhw'n amgylcheddwyr brwd ac ymroddedig. Y swm o arian—wel, mae wedi bod yn ergyd drom, ond bydd hyn yn gwneud rhywfaint o les i ysbryd y bobl hynny, oherwydd eu bod nhw'n teimlo'n angerddol ynghylch ein bioamrywiaeth, ynghylch mynd i'r afael â newid yn yr hinsawdd, am y rhywogaethau sydd gennym ni yn ein hamgylchedd morol a daearol. Mae'n dda gweld y symiau hyn o arian—hyd yn oed rhai Llangrannog a Glan-llyn, a minnau'n rhywun a aeth yno fel bachgen ifanc a gollodd canŵ i waelod y llyn yn y Bala hefyd. [Chwerthin.] Rhyfeddol, gan iddyn nhw ddweud na fyddai'r canŵ hwn yn suddo, roedd fel y Titanic, roedd yn llawn ewyn. Wel, fe ddangosais i eu bod nhw'n anghywir—i lawr i'r gwaelod â fe.

Ond er nad yw'n mynd i fod yr ateb—ac rwy'n cymeradwyo'r gwaith a wnaeth Rhianon yn hyrwyddo achos cerddoriaeth a cherddoriaeth mewn addysg a cherddoriaeth mewn cymunedau hefyd, a hefyd Beverley Humphreys, Beverley Humphreys o Beverley's World of Music ar nos Sul ar BBC Radio Wales. Fel y dywed hi'n aml o'i llwyfan, mae pobl yn mynd i gysgu gyda hi ar nos Sul. Nawr, Beverley sy'n dweud hynny, nid fi, iawn, o'r gorau. [Chwerthin.] Ond mae hi hefyd—pa bryd bynnag y mae hi'n sefyll yn y neuadd ym Mhorthcawl, yn Neuadd y Dref Maesteg ac ati, mae hi bob amser yn hybu'r achos hwn yn gryf. Nawr ni fydd y swm hwnnw'n newid y byd, ond mae'n gyfraniad a tybed, pan fyddwn yn ei roi ochr yn ochr â gwaith pobl fel ffrindiau, grwpiau ffrindiau sydd wedi dod ymlaen i roi arian tuag at addysg gerddorol ac ati, onid oes cymaint yn fwy y gallwn ei wneud â hynny.

Ond yr wyf am droi yn fyr iawn—. O ran awdurdodau lleol, mae croeso iddo—yr arian ychwanegol a gafodd ei wasgu allan o hyn. Rwy'n credu bod angen inni ddweud wrth awdurdodau lleol hefyd: gwnewch y gorau o'r arian sy'n mynd i fyrddau partneriaeth rhanbarthol. Ond rwy'n credu ein bod ni'n cydnabod eu bod mewn cyfnod anodd, ac fe fyddwn i'n annog y Llywodraeth, hyd yn oed gyda'r setliad cyllido a gawsom ni yma, i barhau i weithio gydag awdurdodau lleol ac i ddod o hyd i ffyrdd, nid yn unig ffyrdd cyllido ond ffyrdd creadigol, llawn dychymyg i wneud adnoddau fynd ymhellach. Rwy'n credu bydd hynny'n gofyn am gymorth gan Lywodraeth Cymru, cymorth partneriaeth ranbarthol, cymorth consortia a gwneud pethau'n wahanol yn ogystal â rhoi arian yno. Diolch Dirprwy Lywydd.

17:05

I now call the Minister for Finance and Trefnydd to reply to the debate. 

Galwaf ar y Gweinidog Cyllid a'r Trefnydd i ymateb i'r ddadl.

Thank you very much, Deputy Presiding Officer and thank you to everybody who's contributed to the debate this afternoon. I think there have been several key themes that have come to the fore during the debate. Of course, the first would be austerity, because the pressures inflicted upon us by almost a decade of the UK Government's state-shrinking austerity ideology have been extremely damaging. There are firm shackles on our ability to invest in our much valued public services. We have used what little additional funding the UK Government has provided, but we of course haven't seen the end to austerity, as was promised by the Prime Minister. 

In response to Nick Ramsay, I can provide assurances that we have used consequential funding from the UK Government specifically to open up and widen our rates relief schemes, which we do provide for small businesses, because we recognise how important they are, not just to the high street but to local economies more widely. I would refute any suggestion that there is a blame game here, because the fact remains that when you ask people are they feeling the brunt and the effects of austerity in their lives, I think you don't need to have to go any further than the food banks that are popping up, up and down our country, to talk to people who are absolutely most definitely feeling the effects of austerity. They're not interested in a blame game, they're interested in what's best for their families and how they can meet their families' needs without struggle.

We often hear from the Conservatives how we have the biggest budget in cash terms. Of course it is true that the 2019-20 budget is the highest ever in cash terms, but it is a completely meaningless statement because since 1948—so, the past 70 years—public sector expenditure across the UK has increased in cash terms every single year except for one, so, in that way, every single year almost is a record-breaking year for UK public spending on that basis. However, by contrast, the UK budget allocation to Wales has actually seen cash reductions in three of the last 10 years, so that does put the challenges that we face into some kind of perspective.

The second theme, really, would be about Brexit, which we've talked about a lot over the course of the afternoon. And a decade of austerity combined with the increasingly grave threat of a 'no deal' Brexit will have a disastrous impact on Wales. We've heard today of some of the ongoing planning but also about some of the ongoing uncertainty, which really does hamper our ability to plan for next year and beyond. But we will do everything in our power to protect businesses and communities from the potential impact on our country. And, of course, I've announced some further investments this afternoon.

A third theme, really, is uncertainty, and the uncertainty surrounding Brexit is compounded by wider uncertainties stemming from the UK Government's lack of action and foresight. We don't have a funding settlement beyond next year, and obviously we face then the prospect of a comprehensive spending review and, potentially, an emergency UK Government budget. So, that clearly does restrict our ability to plan ahead and to provide stability for people and organisations who depend on our support.

And the fourth theme, which I think has come out very strongly in this debate, is about investing in our public services. Despite these challenges, we do continue to deliver in difficult times, and the motion before Members today will secure a budget that provides some protection for our public services, because we are investing in our priority areas: health and social care, education and local government. And I completely recognise the challenges that local government is facing, and I know my colleague Julie James will be talking on this next in the Assembly.

But I have to say that the debate really in terms of health and local government as being in opposition to one another I don't think is helpful, because the two things rely completely on each other. I'm very grateful to Huw Irranca-Davies for mentioning regional partnership boards and the important work that's going on there about pooling budgets and making the most of resources and thinking creatively and doing things in a different way. And I think that that's where we should be turning more of our attention to in the future.

I fully take on board the points that the Chair of the Finance Committee has made in terms of the timing of Government responses to committee scrutiny, and I'd be happy to have a further conversation on that. I know that the Finance Committee has indicated that they would prefer to continue the current practice that we have of publishing the draft budget ahead of the autumn budget. I know that Welsh Government has said that they're happy to consider suggestions from the Finance Committee if they'd prefer to do it in a different way, although I think that, in Scotland, for example, they publish their budget after the autumn statement. Our concern would be that that kind of delay might make things more difficult for the partners that we have, but, irrespective of that, we do need to ensure timely responses to committees.

So, Llywydd, I look forward to tackling the opportunities and the challenges that we face together and, in doing so, I'd be very keen to continue the engagement that the First Minister has had with the Future Generations Commissioner for Wales in terms of setting budgets for future years. I know that they had some good discussions this year and they've been working together on how we define 'preventative spend', for example. I know that that's something that we're interested in right across Government.

So, to conclude, this is a budget that meets the needs of the people of Wales, and it does reinforce our vision to build a better Wales, a Wales that is prosperous and secure, healthy and active, active in learning, united and connected, with prosperity at the heart of everything that we do. It's a budget that provides protection in the face of the harmful policy of austerity and a budget that provides stability in the face of the continuing uncertainty and the prospect of a catastrophic 'no deal' Brexit. It is a budget that values and invests in our public services and a budget that I hope the Assembly will endorse this afternoon. I commend the motion to you.

Diolch yn fawr iawn, Dirprwy Lywydd, a diolch i bawb sydd wedi cyfrannu at y ddadl y prynhawn yma. Rwy'n credu y daeth sawl thema allweddol i'r amlwg yn ystod y ddadl. Wrth gwrs, y cyntaf fyddai cyni, oherwydd bod y pwysau a orfodwyd arnom gan bron i ddegawd o ideoleg crebachu'r wladwriaeth drwy gyni Llywodraeth y DU wedi bod yn niweidiol iawn. Mae yna hualau cadarn ar ein gallu i fuddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus yr ydym yn eu gwerthfawrogi'n fawr. Rydym ni wedi defnyddio'r ychydig arian ychwanegol y mae Llywodraeth y DU wedi'i ddarparu, ond wrth gwrs nid ydym ni wedi gweld diwedd ar gyni, fel yr addawodd y Prif Weinidog.

Mewn ymateb i Nick Ramsay, gallaf roi sicrwydd ein bod wedi defnyddio'r arian canlyniadol gan Lywodraeth y DU yn benodol i agor ac ehangu ein cynlluniau rhyddhad ardrethi, yr ydym yn eu darparu i fusnesau bach, oherwydd ein bod yn cydnabod pa mor bwysig ydyn nhw, nid yn unig i'r stryd fawr ond i economïau lleol yn ehangach. Byddwn yn gwrthod unrhyw awgrym ein bod yn trosglwyddo'r bai, oherwydd y gwir amdani yw pan fyddwch yn gofyn i bobl a ydyn nhw'n teimlo baich ac effeithiau cyni ar eu bywydau, rwy'n credu nad oes angen mynd ymhellach na'r banciau bwyd sy'n ymddangos, ar hyd a lled ein gwlad, i siarad â phobl sy'n sicr yn gwbl bendant yn teimlo effeithiau cyni. Nid oes diddordeb ganddyn nhw pwy sydd ar fai, mae diddordeb ganddyn nhw yn yr hyn sydd orau ar gyfer eu teuluoedd a sut y gallan nhw ddiwallu anghenion eu teuluoedd heb fynd i drafferthion.

Rydym ni'n clywed yn aml gan y Ceidwadwyr sut y mae gennym ni'r gyllideb fwyaf o ran arian parod. Wrth gwrs, mae'n wir mai cyllideb 2019-20 yw'r uchaf erioed o ran arian parod, ond mae'n ddatganiad cwbl ddiystyr oherwydd ers 1948—sef, y 70 mlynedd diwethaf—mae gwariant y sector cyhoeddus ar draws y DU wedi cynyddu o ran arian parod bob blwyddyn ac eithrio un, felly, yn hynny o beth, mae pob blwyddyn bron yn flwyddyn â gwariant cyhoeddus y DU yn uwch nag erioed o'r blaen, ar y sail honno. Fodd bynnag, ar y llaw arall, mae dyraniad cyllideb y DU i Gymru, mewn gwirionedd, wedi gweld gostyngiadau arian parod yn nhair o'r 10 mlynedd ddiwethaf, felly mae hynny'n rhoi'r heriau sy'n ein hwynebu mewn rhyw fath o bersbectif.

Yr ail thema, mewn gwirionedd, fyddai Brexit, ac rydym wedi sôn llawer amdano yn ystod y prynhawn. A bydd degawd o gyni ynghyd â bygythiad cynyddol ddifrifol y cawn Brexit 'dim cytundeb' yn cael effaith drychinebus ar Gymru. Rydym wedi clywed heddiw am rai o'r cynlluniau parhaus ond hefyd am rywfaint o'r ansicrwydd parhaus, sydd mewn gwirionedd yn amharu ar ein gallu i gynllunio ar gyfer y flwyddyn nesaf a thu hwnt. Ond fe wnawn bopeth yn ein gallu i ddiogelu busnesau a chymunedau rhag yr effaith bosibl ar ein gwlad. Ac, wrth gwrs, rwyf wedi cyhoeddi rhywfaint o fuddsoddiad ychwanegol y prynhawn yma.

Y drydedd thema, mewn gwirionedd, yw ansicrwydd, ac mae'r ansicrwydd ynghylch Brexit yn waeth yn sgil yr ansicrwydd ehangach sy'n deillio o ddiffyg gweithredu a rhagofal Llywodraeth y DU. Nid oes gennym setliad cyllido y tu hwnt i'r flwyddyn nesaf, ac yn amlwg, byddwn wedyn yn wynebu adolygiad cynhwysfawr o wariant ac, o bosibl, gyllideb frys gan Lywodraeth y DU. Felly, mae hynny yn amlwg yn cyfyngu ar ein gallu i gynllunio ymlaen llaw a darparu sefydlogrwydd i bobl a sefydliadau sy'n dibynnu ar ein cefnogaeth.

A'r bedwaredd thema, ac rwy'n credu ei bod wedi ymddangos yn gryf iawn yn y ddadl hon, yw buddsoddi yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Er gwaethaf yr heriau hyn, rydym yn parhau i gyflawni mewn cyfnod anodd, a bydd y cynnig sydd gerbron yr Aelodau heddiw yn sicrhau cyllideb sy'n darparu rhywfaint o ddiogelwch ar gyfer ein gwasanaethau cyhoeddus, oherwydd rydym yn buddsoddi yn ein meysydd blaenoriaeth: iechyd a gofal cymdeithasol, addysg a llywodraeth leol. Ac rwyf yn cydnabod yn llwyr yr heriau sy'n wynebu llywodraeth leol, ac rwy'n gwybod y bydd fy nghyd-Aelod Julie James yn siarad am hyn nesaf yn y Cynulliad.

Ond mae'n rhaid imi ddweud nad yw'r ddadl, mewn gwirionedd, bod iechyd a llywodraeth leol yn gwbl groes i'w gilydd, o gymorth, yn fy marn i, oherwydd mae'r ddau beth yn gwbl ddibynnol ar ei gilydd. Rwy'n ddiolchgar iawn i Huw Irranca-Davies am grybwyll byrddau partneriaeth rhanbarthol a'r gwaith pwysig sy'n digwydd yn y fan honno ynghylch cyfuno cyllidebau a gwneud y mwyaf o'r adnoddau a meddwl yn greadigol a gwneud pethau mewn ffordd wahanol. Ac rwy'n credu mai dyna le y dylem ni droi mwy o'n sylw ato yn y dyfodol.

Rwy'n derbyn yn llwyr y pwyntiau a wnaed gan Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid o ran amseriad ymatebion y Llywodraeth i'r pwyllgor craffu, ac fe fyddwn i'n barod i gael trafodaeth bellach ar hynny. Rwy'n gwybod bod y Pwyllgor Cyllid wedi nodi y byddai'n well ganddo barhau â'r arfer presennol sydd gennym ni o gyhoeddi'r gyllideb ddrafft cyn cyllideb yr hydref. Rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru wedi dweud ei bod yn hapus i ystyried awgrymiadau gan y Pwyllgor Cyllid pe byddai'n well ganddo wneud hynny mewn ffordd wahanol, ond rwy'n credu, yn yr Alban, er enghraifft, eu bod yn cyhoeddi eu cyllideb ar ôl datganiad yr hydref. Ein pryder fyddai y byddai'r math hwnnw o oedi yn gwneud pethau'n anoddach i'r partneriaid sydd gennym ni, ond beth bynnag am hynny, mae angen inni sicrhau ymatebion prydlon i bwyllgorau.

Felly, Llywydd, rwy'n edrych ymlaen at fynd i'r afael â'r cyfleoedd a'r heriau sy'n ein hwynebu gyda'n gilydd ac, wrth wneud hynny, byddwn i'n awyddus iawn i barhau â'r ymgysylltiad y mae'r Prif Weinidog wedi'i gael gyda Chomisiynydd Cenedlaethau'r Dyfodol Cymru o ran pennu cyllidebau ar gyfer y dyfodol. Rwy'n gwybod eu bod wedi cael rhai trafodaethau da eleni ac y bu nhw'n gweithio gyda'i gilydd ar sut yr ydym yn diffinio 'gwariant ataliol', er enghraifft. Rwy'n gwybod bod hynny'n rhywbeth y mae gennym ni ddiddordeb ynddo ar draws y Llywodraeth.

Felly, i gloi, mae hon yn gyllideb sy'n diwallu anghenion pobl Cymru, ac mae'n atgyfnerthu ein gweledigaeth i greu Cymru well, Cymru sy'n ffyniannus ac yn ddiogel, yn iach ac yn weithredol, yn weithredol o ran dysgu, yn unedig ac yn gysylltiedig, a bod ffyniant wrth wraidd popeth a wnawn. Mae'n gyllideb sy'n diogelu yn wyneb y polisi cyni niweidiol ac yn gyllideb sy'n darparu sefydlogrwydd yn wyneb yr ansicrwydd parhaus a'r posibilrwydd o gael Brexit 'dim cytundeb' trychinebus. Mae'n gyllideb sy'n gwerthfawrogi ein gwasanaethau cyhoeddus ac sy'n buddsoddi ynddyn nhw ac mae'n gyllideb yr wyf i'n gobeithio y bydd y Cynulliad yn ei chymeradwyo'r prynhawn yma. Rwy'n cymeradwyo'r cynnig ichi.

17:10

Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] We defer voting under this item until voting time.

Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw derbyn y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Rydym yn gohirio'r pleidleisio ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

17:15
7. Dadl: Setliad Llywodraeth Leol 2019-20
7. Debate: The Local Government Settlement 2019-20

Item 7 on our agenda this afternoon is a debate on the local government settlement of 2019-20, and I call on the Minister for Housing and Local Government to move the motion—Julie James.

Eitem 7 ar ein hagenda y prynhawn yma yw dadl ar setliad llywodraeth leol 2019-20, a galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i gynnig y cynnig—Julie James.

Cynnig NDM6903 Rebecca Evans

Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol ag Adran 84H o Ddeddf Cyllid Llywodraeth Leol 1988, yn cymeradwyo Adroddiad Cyllid Llywodraeth Leol (Rhif 1) 2019-2020 (Setliad Terfynol—Cynghorau). Gosodwyd copi o'r adroddiad yn y Swyddfa Gyflwyno ar 19 Rhagfyr 2018.

Motion NDM6903 Rebecca Evans

To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Section 84H of the Local Government Finance Act 1988, approves the Local Government Finance Report (No. 1) 2019-2020 (Final Settlement—Councils), which was laid in the Table Office on 19 December 2018.

Cynigiwyd y cynnig.

Motion moved.

Thank you, Deputy Presiding Officer. It is my responsibility to present the 2019-20 local government settlement for the 22 unitary authorities in Wales to the Assembly. In undertaking this role, I follow a long line of local government Ministers who have addressed this Assembly. We've all the understanding that Wales and all its communities can only achieve their full potential when there is a lively local democracy engaged with local communities.

We need dynamic local authorities that can attract investment, enhance local environments and ensure the care that we all want to give to each other. In this context, I take no pleasure in proposing to this Assembly that, in 2019-20, the increase in the general revenue allocation to Welsh local authorities will be 0.2 per cent. I know this will challenge local authorities to continue to do more with less, and I applaud their record of doing just that over the past decade of austerity. I have no doubt that Assembly Members have come to this debate prepared to make the case for more resources for local authorities. Assembly Members want to allocate more money to their communities, I fully understand that, but, unfortunately, the Welsh Government cannot manufacture that resource.

We heard in the earlier debate on the final budget that, in the last decade of austerity, the Welsh budget has declined by £850 million in cash, a 7 per cent decrease in real resources. Whilst over the decade we have gone to significant lengths to protect the local government settlement, inevitably, Welsh local government suffers from the effect of a UK Tory Government with an ideological commitment to reduce the size of the state. We have a robust partnership with local government in Wales in which we work together to allocate the limited resources available. I pay tribute to those in local government and my officials in Welsh Government who have worked hard together to allow me to propose this settlement. And to my predecessor, Alun Davies, actually, who also worked very hard in getting this settlement to the point where I took it over.

Next year, local authorities in Wales will receive over £4.2 billion in general revenue allocations from core funding and non-domestic rates. This is an increase of 0.2 per cent compared with 2018-19. The distribution of this funding reflects the most up-to-date assessment of relative need based on information on the demographic, physical, economic and social characteristics of every authority in Wales. In preparing the final settlement, the Government have given careful consideration to the responses received to the consultation on the provisional settlement that closed on 20 November. We have also listened to the evidence given by the Welsh Local Government Association during budget scrutiny. The original indicative settlement for 2019-20 projected a decrease in cash of 1 per cent, a decrease of £43 million. Local authorities rightly pointed out the scale of challenge this posed and the impact on services people need and value.

We have made a range of further allocations to the local government settlement to mitigate the reduction that local government have been expecting. In the draft settlement announced on 9 October, we set out further funding of £43 million. This recognised in particular the priority we and councils give to social services and education and the specific pressures and costs these services face from increased demand and pay costs. Compared with the provisional settlement, the final settlement for 2019-20 includes an additional £23.6 million as a result of the Welsh Government's final budget allocations. This includes £13 million to support local services overall, recognising the responses to the consultation and the representations made by Assembly Members; £1.2 million to provide an improved settlement floor; £7 million a year recurrently to support the increase to the capital limit in charging for residential care to £50,000 from April 2019—this concludes the delivery of our programme for government commitment to raise the capital limit in charging for residential care to £50,000 two years ahead of schedule—and £2.4 million to provide additional discretionary rates relief for local businesses and other ratepayers to respond to specific local issues. This is in addition to the extension of the high street rates relief scheme.

The additional funding means that the Government has been able to further revise the floor arrangements so that no authority now faces a reduction of more than 0.3 per cent compared with the current year on a like-for-like basis. This £3.5 million floor is fully funded by the Welsh Government. When we have asked local authorities to operate with less real resource, we have recognised that this is best achieved by balancing the unhypothecated revenue support grant and hypothecated grants to deliver outcomes in the most effective way. We are continuing to do this, and the settlement includes £20 million to help meet the increased demands for social services, as well as the £30 million specific grant.

We are pleased that the UK Government has indicated that they will take more time to assess and evaluate their plans for the managed migration of legacy benefit claimants to universal credit. We await further details of the pilot phase. We understand, at this point in time, that the UK Government still intends to roll out universal credit by December 2023.

In line with the proposals in our recent consultation, we are making an additional £7 million available to local authorities, through the settlement, for free school meals in 2019-20. This will support local authorities in meeting the costs associated with our proposed threshold and transitional protection measures. We have also provided funding for additional costs arising from changes by the UK Government through the teachers' pay award. We are directing all of the £23.5 million announced by the UK Government on 13 September to local government. For 2018-19, £8.7 million will be made available via specific grants, £13.7 million has been included in the settlement for 2019-20 for maintained schools from nursery to year 11, and the remaining £1.1 million will continue to be delivered outside the settlement as a specific grant for teachers in school sixth forms for years 12 and 13. We're also providing £7.5 million outside the settlement to help local authorities meet additional cost pressures associated with implementing the teachers' pay award. 

Turning to general capital funding, local authorities will have an additional £100 million in general capital grant over the next three years—sorry, Mike, I didn't hear you.

Diolch, Dirprwy Lywydd. Fy nghyfrifoldeb i yw cyflwyno setliad llywodraeth leol 2019-20 ar gyfer y 22 o awdurdodau unedol yng Nghymru i'r Cynulliad. Wrth gyflawni'r swyddogaeth hon, rwy'n dilyn cyfres hir o Weinidogion llywodraeth leol sydd wedi annerch y Cynulliad hwn. Rydym ni i gyd yn deall mai dim ond pan fo yna ddemocratiaeth leol fywiog sy'n ymgysylltu â chymunedau lleol y gall Cymru a'i holl gymunedau gyflawni eu potensial llawn.

Mae angen awdurdodau lleol deinamig arnom ni sy'n gallu denu buddsoddiad, gwella mannau lleol a sicrhau'r gofal yr ydym ni i gyd eisiau ei roi i'n gilydd. Yn y cyd-destun hwn, nid yw'n bleser gen i gynnig wrth y Cynulliad hwn y bydd y cynnydd yn y dyraniad refeniw cyffredinol i awdurdodau lleol Cymru, yn 2019-20, yn 0.2 y cant. Rwy'n gwybod y bydd hyn yn her i awdurdodau lleol barhau i wneud mwy â llai, ac rwy'n cymeradwyo sut maen nhw wedi gwneud hynny'n union dros y degawd diwethaf o gyni. Nid oes gennyf unrhyw amheuaeth bod Aelodau'r Cynulliad wedi dod i'r ddadl hon yn barod i gefnogi'r achos dros roi mwy o adnoddau i awdurdodau lleol. Mae Aelodau'r Cynulliad yn dymuno dyrannu rhagor o arian i'w cymunedau, ac rwy'n deall hynny'n llwyr, ond, yn anffodus, ni all Llywodraeth Cymru gynhyrchu'r adnoddau hynny.

Clywsom yn y ddadl gynharach ynglŷn â'r gyllideb derfynol, yn ystod y degawd diwethaf o gyni, y bu gostyngiad o £850 miliwn mewn arian parod yng nghyllideb Cymru, sef gostyngiad o 7 y cant mewn adnoddau real. Er ein bod ni dros y degawd wedi mynd i drafferth fawr i ddiogelu'r setliad llywodraeth leol, yn anochel, mae llywodraeth leol Cymru yn dioddef o effaith Llywodraeth Dorïaidd y DU sydd ag ymrwymiad ideolegol i leihau maint y wladwriaeth. Mae gennym ni bartneriaeth gadarn â llywodraeth leol yng Nghymru lle'r ydym ni'n gweithio gyda'n gilydd i ddyrannu'r adnoddau cyfyngedig sydd ar gael. Rwy'n talu teyrnged i'r bobl hynny sydd mewn llywodraeth leol a fy swyddogion yn Llywodraeth Cymru sydd wedi gweithio'n galed gyda'i gilydd i ganiatáu imi gynnig y setliad hwn. Ac i fy rhagflaenydd, Alun Davies, mewn gwirionedd, a weithiodd yn galed iawn hefyd i ddod â'r setliad hwn i'r fan lle y cymerais i'r cyfrifoldeb amdano.

Y flwyddyn nesaf, bydd awdurdodau lleol yng Nghymru yn cael dros £4.2 biliwn o ddyraniadau refeniw cyffredinol o'r cyllid craidd ac ardrethi annomestig. Mae hyn yn gynnydd o 0.2 y cant o'i gymharu â 2018-19. Mae dosbarthiad y cyllid hwn yn adlewyrchu'r asesiad mwyaf diweddar o angen cymharol sy'n seiliedig ar wybodaeth am nodweddion demograffig, ffisegol, economaidd a chymdeithasol pob awdurdod yng Nghymru. Wrth baratoi'r setliad terfynol, mae'r Llywodraeth wedi rhoi ystyriaeth ofalus i'r ymatebion a gafwyd i'r ymgynghoriad ar y setliad dros dro a ddaeth i ben ar 20 Tachwedd. Rydym ni hefyd wedi gwrando ar y dystiolaeth a roddwyd gan Gymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn ystod y gwaith o graffu ar y gyllideb. Roedd y setliad dangosol gwreiddiol ar gyfer 2019-20 yn rhagweld y byddai gostyngiad o 1 y cant mewn arian parod, gostyngiad o £43 miliwn. Cyfeiriodd awdurdodau lleol yn briodol at raddfa'r her yr oedd hyn yn ei chyflwyno a'r effaith ar wasanaethau y mae pobl eu hangen ac yn eu gwerthfawrogi.

Rydym ni wedi gwneud amryw o ddyraniadau eraill i'r setliad llywodraeth leol i liniaru'r gostyngiad y mae llywodraeth leol wedi bod yn ei ddisgwyl. Yn y setliad drafft a gyhoeddwyd ar 9 Hydref, neilltuwyd £43 miliwn o gyllid ychwanegol. Roedd hwn yn cydnabod yn benodol y flaenoriaeth yr ydym ni a'r cynghorau yn ei rhoi i wasanaethau cymdeithasol ac addysg a'r pwysau a'r costau penodol y mae'r gwasanaethau hyn yn eu hwynebu yn sgil galw cynyddol a chostau cyflog. O'i gymharu â'r setliad dros dro, mae'r setliad terfynol ar gyfer 2019-20 yn cynnwys £23.6 miliwn ychwanegol o ganlyniad i ddyraniadau cyllideb derfynol Llywodraeth Cymru. Mae hyn yn cynnwys £13 miliwn i gefnogi gwasanaethau lleol yn gyffredinol, gan gydnabod yr ymatebion i'r ymgynghoriad a'r sylwadau a wnaed gan Aelodau'r Cynulliad; £1.2 miliwn i ddarparu terfyn isaf gwell i'r setliad; £7 miliwn bob blwyddyn i gefnogi'r cynnydd yn y terfyn cyfalaf wrth godi tâl am ofal preswyl i £50,000 o fis Ebrill 2019—mae hyn yn golygu bod darpariaeth ein rhaglen ar gyfer ymrwymiad y Llywodraeth i godi'r terfyn cyfalaf wrth godi tâl am ofal preswyl i £50,000 yn dod i ben ddwy flynedd yn gynt na'r disgwyl—a £2.4 miliwn i ddarparu rhyddhad ardrethi dewisol ychwanegol ar gyfer busnesau lleol a threthdalwyr eraill i ymateb i faterion lleol penodol. Mae hyn yn ychwanegol at ymestyn cynllun rhyddhad ardrethi'r stryd fawr.

Mae'r arian ychwanegol yn golygu bod y Llywodraeth wedi gallu diwygio ymhellach y trefniadau terfyn isaf fel nad yw'r un awdurdod bellach yn wynebu gostyngiad o fwy na 0.3 y cant o'i gymharu â'r flwyddyn gyfredol ar sail tebyg am debyg. Mae'r terfyn isaf yma o £3.5 miliwn yn cael ei ariannu'n llawn gan Lywodraeth Cymru. Pan rydym ni wedi gofyn i awdurdodau lleol weithredu â llai o adnoddau real, rydym ni wedi cydnabod y cyflawnir hyn orau drwy gydbwyso'r grant cymorth refeniw heb ei neilltuo a grantiau wedi'u neilltuo i gyflawni canlyniadau yn y ffordd fwyaf effeithiol. Rydym ni'n parhau i wneud hyn, ac mae'r setliad yn cynnwys £20 miliwn i helpu bodloni'r galw cynyddol am wasanaethau cymdeithasol, yn ogystal â'r grant penodol o £30 miliwn.

Rydym ni'n falch bod Llywodraeth y DU wedi crybwyll y bydd yn rhoi mwy o amser i asesu a gwerthuso ei chynlluniau ar gyfer symud hawlwyr budd-daliadau etifeddol i gredyd cynhwysol yn raddol. Rydym ni'n aros am ragor o fanylion am y cyfnod arbrofi. Rydym ni'n deall, ar hyn o bryd, bod Llywodraeth y DU yn dal yn bwriadu cyflwyno credyd cynhwysol erbyn Rhagfyr 2023.

Yn unol â'r cynigion yn ein hymgynghoriad diweddar, rydym ni'n sicrhau bod £7 miliwn ychwanegol ar gael i awdurdodau lleol, drwy'r setliad, ar gyfer prydau ysgol am ddim yn 2019-20. Bydd hyn yn cynorthwyo awdurdodau lleol i dalu'r costau sy'n gysylltiedig â'n trothwy arfaethedig a'r camau pontio er mwyn diogelu. Rydym ni hefyd wedi darparu cyllid ar gyfer costau ychwanegol sy'n deillio o newidiadau gan Lywodraeth y DU drwy'r dyfarniad cyflog athrawon. Rydym ni'n cyfeirio'r cyfan o'r £23.5 miliwn a gyhoeddwyd gan Lywodraeth y DU ar 13 Medi i lywodraeth leol. Ar gyfer 2018-19, bydd £8.7 miliwn ar gael drwy grantiau penodol, mae £13.7 miliwn wedi'i gynnwys yn y setliad ar gyfer 2019-20 ar gyfer ysgolion a gynhelir o'r dosbarth meithrin i flwyddyn 11, a bydd y £1.1 miliwn sy'n weddill yn parhau i gael ei ddarparu y tu allan i'r setliad fel grant penodol ar gyfer athrawon chweched dosbarth mewn ysgolion ar gyfer blynyddoedd 12 a 13. Rydym ni hefyd yn darparu £7.5 miliwn y tu allan i'r setliad i helpu awdurdodau lleol i ymdopi â phwysau costau ychwanegol sy'n gysylltiedig â gweithredu'r dyfarniad cyflog athrawon.

Gan droi at arian cyfalaf cyffredinol, bydd awdurdodau lleol yn cael £100 miliwn ychwanegol mewn grant cyfalaf cyffredinol dros y tair blynedd nesaf—mae'n ddrwg gen i, Mike, wnes i ddim eich clywed chi.

17:20

You've spoken a lot about teachers' pay, which I think everybody's very pleased about. You haven't mentioned teachers' pensions, which is—

Rydych chi wedi sôn llawer am gyflogau athrawon, ac rwy'n credu bod pawb yn falch iawn am hynny. Nid ydych chi wedi sôn am bensiynau athrawon, sydd—

I'll be coming on to that shortly.

Byddaf yn dod at hynny cyn bo hir.

Turning to general capital funding, local authorities will have an additional £100 million in general capital grant over the next three years: £50 million in 2018-19, £30 million in 2019-20 and £20 million in 2020-21. The general capital funding for 2019-20 is therefore increased to £173 million. This provides clarity and certainty on future funding for authorities' own capital spending priorities for the medium term. In addition, we are providing £60 million over three years for a local authority public highways refurbishment scheme. This is to help repair the damage caused by a series of hard winters and this summer's heat wave.

On 3 October, we announced that we are amalgamating a number of grants and we will be establishing a children and communities grant and a single housing support grant from 1 April 2019. This brings together 10 specific grants into just two schemes, introducing flexibilities for local authorities and helping to reduce the administrative burden associated with grant funding. By balancing increases to the unhypothecated and hypothecated grants to deliver outcomes in the most effective way and simplifying the specific grants, we are allowing local authorities to manage their limited resources in the most flexible way.

Sorry, I've just realised, Mike, that I was thinking of covering off the point that you raised in my closing remarks, but just to say that we will be covering it there if it's not raised in questions.

In conclusion, I am not claiming that this is a good settlement for local government; I'm claiming that it is the best possible in the circumstances of the continuing decline in the Welsh budget. The distribution and the priorities in the settlement reflect the hard work that goes into our partnership with local government and the scrutiny provided by the Assembly. I therefore ask Assembly Members to support the motion. Diolch.

Gan droi at arian cyfalaf cyffredinol, bydd gan awdurdodau lleol £100 miliwn ychwanegol mewn grant cyfalaf cyffredinol dros y tair blynedd nesaf: £50 miliwn yn 2018-19, £30 miliwn yn 2019-20 ac £20 miliwn yn 2020-21. Mae'r cyllid cyfalaf cyffredinol ar gyfer 2019-20 wedi cynyddu felly i £173 miliwn. Mae hyn yn rhoi eglurder a sicrwydd ynglŷn ag ariannu yn y dyfodol o ran blaenoriaethau gwario cyfalaf yr awdurdodau eu hunain ar gyfer y tymor canolig. Hefyd, rydym ni'n darparu £60 miliwn dros dair blynedd ar gyfer cynllun adnewyddu priffyrdd cyhoeddus awdurdodau lleol. Mae hyn i helpu atgyweirio'r difrod a achoswyd gan gyfres o aeafau caled a'r cyfnod poeth yn ystod yr haf.

Ar 3 Hydref, fe wnaethom ni gyhoeddi ein bod yn uno nifer o grantiau a byddwn yn sefydlu grant plant a chymunedau a grant cymorth tai sengl o 1 Ebrill 2019. Mae hwn yn dod â 10 grant penodol at ei gilydd i ddim ond dau gynllun, gan roi hyblygrwydd i awdurdodau lleol a helpu i leihau'r baich gweinyddol sy'n gysylltiedig ag arian grant. Drwy gydbwyso'r cynnydd yn y grantiau wedi'u neilltuo a heb eu neilltuo i gyflawni'r canlyniadau yn y ffordd fwyaf effeithiol a symleiddio'r grantiau penodol, rydym ni'n caniatáu i awdurdodau lleol reoli eu hadnoddau cyfyngedig yn y ffordd fwyaf hyblyg.

Mae'n ddrwg gen i, Mike, rwyf newydd sylweddoli, fy mod i'n bwriadu ymdrin â'r sylw a wnaethoch chi yn fy sylwadau i gloi, ond dim ond i ddweud y byddwn yn ei drafod bryd hynny os na chaiff sylw yn y cwestiynau.

I gloi, nid wyf yn honni bod hwn yn setliad da i lywodraeth leol; rwy'n honni mai dyma'r gorau posib yn yr amgylchiadau o ran y gostyngiad parhaus yng nghyllideb Cymru. Mae'r dosbarthiad a'r blaenoriaethau yn y setliad yn brawf o'r gwaith caled sy'n digwydd yn ein partneriaeth â llywodraeth leol ac yn y gwaith craffu y mae'r Cynulliad yn ei wneud. Felly, gofynnaf i Aelodau'r Cynulliad gefnogi'r cynnig. Diolch.

Daeth y Llywydd i’r Gadair.

The Llywydd took the Chair.

Whether delivering preventative services, driving forward the local economy, providing education, social care and leisure centres or collecting bins, resilient local government is essential. The Welsh Local Government Association described the initial local government settlement as, quote:

'a deeply disappointing outcome for councils across Wales with the gravest implications for...services'.

In a letter signed by representatives from each political group, the WLGA Conservative group leader, Councillor Peter Fox said:

'With £370m new monies arriving from Westminster, an imaginative approach to funding preventative services to keep people out of hospitals was needed. Instead, the Welsh Government has given the NHS a 7% increase and cut council budgets'.

And he subsequently said 

'This budget is full of tired and outdated thinking.'

He also warned that this was becoming a false economy.

With a clear north-south divide, all six north Wales councils would've received a cut of at least 0.5 per cent and three a 1 per cent cut. Responding to the subsequent Welsh Government announcement that, thanks to extra funding from the UK Chancellor, the funding floor had been raised from -1 per cent to -0.5 per cent and that an additional £13 million would take the Welsh average to a flat cash settlement, the WLGA leader stated, quote:

'Despite this welcome announcement, there is no doubt that this remains a particularly challenging financial settlement'. 

With the exception of Denbighshire, which now receives a flat settlement, all north Wales councils receive a cut, with the largest cuts in Flintshire, Conwy and Anglesey, alongside Monmouthshire and Powys at 3 per cent. So, those councils receiving the lowest per-person funding under the Welsh Government's flawed formula are again hit hardest, and council tax payers, who already pay a higher proportion of their income on council tax than in any other UK nation, will have to bear the burden.

Welsh Government Ministers have long deflected the blame by stating that councils in England are worse off than councils in Wales. What they don't state is that it's impossible to make this comparison, because local government funding policy has diverged significantly between the two since devolution, with, for example, direct funding for schools in England only. They don't adjust their figures for that or anything else, because, of course, they are simply here to react against UK Government rather than governing in the best interests of Wales. They also dodge the fact that for every £1 spent by the UK Conservative Government in England on matters devolved in Wales, £1.20 is currently given to Wales. Furthermore, the Trade Unionist and Socialist Coalition, Jeremy Corbyn's own cheerleaders in chief, recently said that

'no Labour-led council has insufficient reserves that it could not use to generate the resources for a no cuts budget for 2019-20.' 

Well, in Wales, Labour councils receiving the highest settlement in this budget are sitting on over £800 million in usable reserves.

Although the Welsh Government had hailed this budget as having a focus on prevention, their delivery has failed to spend better on prevention and early intervention in order to improve lives and save money. Although an additional £30 million has been allocated to regional partnership boards to deliver joined-up preventative care and support, this sits outside the local government revenue support grant, leaving councils with little ability to invest in these services. Further, there have been a range of real-terms cuts to public health and prevention programmes, and to third sector organisations delivering key preventative services. And third sector representatives on regional partnership boards have reported that the third sector has been seen as a bit-part player with little or no strategic involvement.

The local government funding formula, which has not been independently reviewed for 17 years, is overly bureaucratic, complex and outdated. In November, Labour-led Flintshire council launched its #BacktheAsk campaign in full council, and received unanimous cross-party support to, quote, take the fight down to the local government department in Cardiff to get a fair share of national funds.

In a joint letter to the Welsh Government, their leader and chief executive said the 

'disparity in formula-based funding...inevitably creates a wide variation in the financial risks to councils in Wales. Flintshire is at the extreme end'.

Its leader subsequently stated the council is seeking a recognition of how the formula impacts on the council's low-funded position, where compared to the majority of councils in Wales, and in a letter yesterday, he said that Flintshire is a low-funded council at nineteenth out of the 22 councils, despite being sixth largest in population terms, pointed out that the Welsh Government has received an extra £33 million following the recent Chancellor's budget, and asked that this be distributed to councils. I will finish, therefore, by quoting a Labour council representative.

Boed yn darparu gwasanaethau ataliol, hybu'r economi leol, darparu addysg, gofal cymdeithasol a chanolfannau hamdden neu gasglu biniau, mae llywodraeth leol gydnerth yn hanfodol. Disgrifiodd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru y setliad llywodraeth leol cychwynnol fel, ac rwy'n dyfynnu:

'canlyniad siomedig iawn i gynghorau ledled Cymru gyda'r goblygiadau mwyaf difrifol i...wasanaethau.'

Mewn llythyr a lofnodwyd gan gynrychiolwyr o bob grŵp gwleidyddol, dywedodd arweinydd grŵp Ceidwadol Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, y cynghorydd Peter Fox:

'Gyda £370 miliwn o arian newydd yn dod o San Steffan, roedd angen dull dychmygus o ariannu gwasanaethau ataliol i gadw pobl allan o ysbytai. Yn hytrach, mae Llywodraeth Cymru wedi rhoi cynnydd o 7% i'r GIG ac wedi torri cyllidebau'r cynghorau.'

A dywedodd wedyn

'Mae'r gyllideb hon yn llawn meddylfryd llipa a hen ffasiwn.'

Rhybuddiodd hefyd bod y sefyllfa'n dod yn economi ffug.

Gyda rhaniad clir rhwng y de a'r gogledd, byddai pob un o'r chwe chyngor yn y gogledd wedi gweld toriad o 0.5 y cant o leiaf a thri wedi gweld toriad o 1 y cant. Wrth ymateb i gyhoeddiad Llywodraeth Cymru yn dilyn hynny, diolch i gyllid ychwanegol gan Ganghellor y DU, bod terfyn isaf y cyllid wedi ei gynyddu o -1 y cant i -0.5 y cant ac y byddai £13 miliwn ychwanegol yn mynd â chyfartaledd Cymru i setliad arian safonol, dywedodd arweinydd Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, ac rwy'n dyfynnu:

'Er gwaethaf y cyhoeddiad hwn sydd i'w groesawu, nid oes amheuaeth bod hwn yn setliad ariannol arbennig o heriol.'

Heblaw am sir Ddinbych, sydd bellach yn cael setliad safonol, mae holl gynghorau'r gogledd yn cael toriad, ac mae'r toriadau mwyaf yn sir y Fflint, Conwy ac Ynys Môn, ochr yn ochr â sir Fynwy a Phowys ar 3 y cant. Felly, y cynghorau hynny sy'n derbyn y cyllid isaf fesul unigolyn o dan fformiwla ddiffygiol Llywodraeth Cymru fydd, unwaith eto, yn y sefyllfa waethaf, a bydd talwyr y dreth gyngor, sydd eisoes yn talu cyfran uwch o'u hincwm ar y dreth gyngor nag mewn unrhyw wlad arall yn y DU, yn gorfod ysgwyddo'r baich.

Mae Gweinidogion Llywodraeth Cymru wedi osgoi'r bai ers amser drwy ddatgan bod cynghorau yn Lloegr yn waeth eu byd nag y mae cynghorau yng Nghymru. Yr hyn nad ydyn nhw'n ei ddweud yw ei bod hi'n amhosib gwneud y gymhariaeth hon, oherwydd bod gwahaniaeth sylweddol wedi datblygu ym mholisi ariannu llywodraeth leol rhwng y ddau ers datganoli, gyda, er enghraifft, cyllid uniongyrchol ar gyfer ysgolion yn Lloegr yn unig. Nid ydyn nhw'n addasu eu ffigurau ar gyfer hynny nac unrhyw beth arall, oherwydd, wrth gwrs, maen nhw yma i ymateb yn erbyn Llywodraeth y DU yn unig yn hytrach na llywodraethu er budd gorau Cymru. Maen nhw hefyd yn osgoi'r ffaith y rhoddir £1.20 i Gymru ar hyn o bryd am bob £1 a gaiff ei wario gan Lywodraeth Geidwadol y DU yn Lloegr ar faterion sydd wedi eu datganoli yng Nghymru. Yn ogystal â hyn, mae'r Trade Unionist and Socialist Coalition, prif gefnogwyr Jeremy Corbyn, wedi dweud yn ddiweddar

'nid oes gan unrhyw gyngor a arweinir gan y blaid lafur gronfeydd wrth gefn mor annigonol na ellid eu defnyddio i gynhyrchu'r adnoddau ar gyfer cyllideb heb unrhyw doriadau ar gyfer 2019-20.'

Wel, yng Nghymru, mae gan gynghorau Llafur sy'n cael y setliad uchaf yn y gyllideb hon dros £800 miliwn o gronfeydd wrth gefn y gellid eu defnyddio

Er bod Llywodraeth Cymru wedi canmol y gyllideb hon fel un â phwyslais ar atal, mae ei darpariaeth wedi methu â gwario'n well ar atal ac ymyrryd yn gynnar er mwyn gwella bywydau ac arbed arian. Er y dyrannwyd £30 miliwn ychwanegol i fyrddau partneriaeth rhanbarthol i ddarparu gofal a chymorth ataliol cydgysylltiedig, mae hyn y tu allan i'r grant cynnal refeniw llywodraeth leol, sy'n golygu nad oes gan gynghorau fawr ddim gallu i fuddsoddi yn y gwasanaethau hyn. Yn ogystal â hyn, cafwyd amrywiaeth o doriadau mewn termau real i iechyd y cyhoedd a rhaglenni atal, ac i sefydliadau trydydd sector sy'n darparu gwasanaethau ataliol allweddol. Ac mae cynrychiolwyr y trydydd sector ar fyrddau partneriaeth rhanbarthol wedi dweud bod y trydydd sector wedi'i ystyried yn rhan lai allweddol heb lawer o gyfraniad strategol neu ddim.

Mae'r fformiwla ariannu llywodraeth leol, nad yw wedi ei adolygu'n annibynnol ers 17 mlynedd, yn rhy fiwrocrataidd, yn gymhleth ac yn hen ffasiwn. Ym mis Tachwedd, lansiodd Cyngor Sir y Fflint sydd o dan arweiniad y blaid Lafur ei ymgyrch #CefnogiGalw yn y cyngor llawn, a chafodd gefnogaeth drawsbleidiol unfrydol i, rwy'n dyfynnu, fynd â'r frwydr i lawr i'r adran llywodraeth leol yng Nghaerdydd i gael cyfran deg o arian cenedlaethol.

Mewn llythyr ar y cyd i Lywodraeth Cymru, dywedodd arweinydd a phrif weithredwr y Cyngor bod

'y gwahaniaeth mewn ariannu yn seiliedig ar fformiwla...yn anochel yn creu amrywiaeth eang yn y risgiau ariannol i gynghorau yng Nghymru. Mae Sir y Fflint ar y pegwn eithaf.'

Yn dilyn hynny, dywedodd yr arweinydd bod y cyngor yn ceisio cydnabod effaith y fformiwla ar sefyllfa cyllid isel y cyngor, o'i gymharu â mwyafrif y cynghorau yng Nghymru, ac mewn llythyr ddoe, dywedodd fod sir y Fflint yn gyngor cyllid isel sef y bedwaredd ar bymthegfed o'r 22 o gynghorau, er ei fod y chweched mwyaf o ran poblogaeth, a thynnodd sylw at y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi cael £33 miliwn ychwanegol yn dilyn cyllideb ddiweddar y Canghellor, a gofynnodd i hwnnw gael ei ddosbarthu i gynghorau. Fe wnaf i orffen, felly, drwy ddyfynnu un o gynrychiolwyr y Blaid Lafur ar y cyngor.

17:25

Does dim dwywaith nad yw hwn wedi bod yn setliad anodd, caled iawn, i lywodraeth leol yng Nghymru. Fel y dywedodd Rhun ap Iorwerth yn gynt, mae'r grant creiddiol i lywodraeth leol wedi cwympo 22 y cant ers 2009-10. Bûm yn gynghorydd sir yn Abertawe am sawl blwyddyn, fel ambell i un arall yma, ac roedd y pwysau ariannol ar ein siroedd yn glir bryd hynny. Ac mae hi wedi gwaethygu yn sylweddol yn y blynyddoedd diwethaf hyn. Nid yw sôn am Oliver Twist yn ymateb teilwng i'r argyfwng ariannol chwaith.

A'r effeithiau mae hyn yn ei gael: wel, clywsom wythnos diwethaf, yn y dadleuon ar gyllid gofal cymdeithasol, am yr heriau sy'n wynebu gofal cymdeithasol. Mae ariannu gofal yn dod o dan adain llywodraeth leol, ac mae'r gwariant ar ofal cymdeithasol yn sylfaenol wedi aros yn fflat ers 2009-10, er y cynnydd am y galw am wasanaethau, a'r cynnydd mewn costau staffio ar y llaw arall hefyd—cynnydd mewn cyflogau, pensiynau a chytundebau allanol. A rhai elusennau gofal lleol yn rhoi eu cytundebau yn ôl i'r siroedd achos diffyg arian. Canlyniad diffyg arian am wasanaethau gofal ydy bod y trothwy i dderbyn gwasanaeth yn codi bob blwyddyn, gyda'r canlyniad bod ein pobl hŷn, unig, bregus yn aml ddim yn cyrraedd y trothwy ac felly ddim yn cael unrhyw wasanaeth o gwbl. 'Dim problem', meddwch chi, 'Talwch amdano', fel clywsom ni wythnos diwethaf, ond nid yw hynna'n ddewis i nifer fawr o'n pobl hŷn, heb arian, heb deulu, mewn unigrwydd, a phobl yn marw fel canlyniad i'r diffyg gofal. Dau ddeg dau o filoedd o bobl yn marw uwchben y disgwyl yn Lloegr bob blwyddyn achos dim gofal, a lle mae yna deulu, mae'r pwysau'n drwm iawn ar ofalwyr gwirfoddol y teulu. Dyna ganlyniadau penderfyniadau cyllid a thorri gwasanaethau a diffyg gwasanaethau gofal yn y gymuned yn peri i bobl orfod aros mewn gwlâu drudfawr mewn ysbytai hefyd. Fel dywedais yr wythnos diwethaf, mae gofal yn teilyngu'r un ateb ag iechyd, hynny yw, gwasanaeth gofal cenedlaethol wedi'i ariannu o drethiant cyffredinol, gyda staff cyflogedig a dawnus wedi'u cofrestru'n union fel nyrsys a meddygon y gwasanaeth iechyd. 

Gwnaf i droi at addysg, hefyd. Fel cadeirydd corff llywodraethol ysgol gynradd yn Abertawe ers rhai blynyddoedd rŵan, dwi'n gweld bob dydd bod ein hysgolion o dan bwysau enbyd hefyd. Codiadau cyflogau teilwng i'n hathrawon, codiadau i bensiynau athrawon hefyd—eto, teilwng iawn, ond nid yw'r arian yn llifo lawr o Lywodraeth y Deyrnas Unedig na Llywodraeth y Cynulliad yn gwneud yn iawn am y codiadau teilwng yma chwaith. Mae'r penderfyniadau'n cael eu gwneud; dydy'r arian ddim yn llifo fel canlyniad, yn enwedig yn nhermau pensiynau, a gyda phwysau caled ar gyllidebau ein siroedd, mae arian wrth gefn ein hysgolion yn cael ei erydu'n gyflym iawn, iawn. Amser caled, yn wir, i lywodraeth leol. Ni allwn gefnogi hyn. Byddwn yn pleidleisio yn erbyn y cynnig. Diolch yn fawr.

There's no doubt that this has been a difficult settlement for local government in Wales, as Rhun ap Iorwerth said earlier. The core grant for local government has fallen 22 per cent since 2009-10. I was a county councillor in Swansea for several years, as others in this place were, and the pressure on our counties was clear then. It's deteriorated significantly in recent years. Talking about Oliver Twist is not a fitting response to this crisis either.

And the impact that this has: well, we heard last week in the debate on social care funding about the challenges that face social care. Funding care comes under the auspices of local government, and expenditure on social care has remained flat since 2009-10, despite the increase in demand for services and the increase in staffing costs as well—increases in pensions, wages and external contracts. And some care charities, locally, are returning contracts to the counties because of lack of funds. The result of lack of funds is that the threshold to receive a service increases every year, with the result that our older people, vulnerable people, lonely people often don't reach the threshold, so they don't receive any services at all. 'Well, no problem', you might say, 'Pay for it', as we heard last week, but that isn't a choice for a number of our older people, without money, without family, who are lonely, and people are dying as a result of the lack of care. Twenty-two thousand people are dying beyond the expected level annually because of a lack of care in England, and when there is family, the pressure is very heavy on those voluntary carers. That's the result of the funding decisions and cuts to services, and a lack of care services in the community mean that people have to remain in expensive hospital beds as well, and, as I said last week, care deserves the same response as health does, namely a national care service funded from general taxation with salaried, talented staff who are registered exactly in the same way as doctors and nurses in the health service.

Now, I'll turn to education as well. As chair of the governing body of a primary school in Swansea for several years now, I see on a daily basis that our schools are under a great deal of pressure as well, with wage increases—deserved wage increases—for our teachers, increases in pensions for teachers as well—very much deserved—but the funding doesn't flow down from the United Kingdom Government nor does it come from the Welsh Government, and that doesn't pay for these deserved increases. The decisions are being made, but the funding doesn't follow as a result of those decisions, and especially in terms of pensions. And with pressure on the budgets of our counties, the reserves held by our schools are being eroded very swiftly. Now, these are, indeed, hard times for local government. We can't support this. We will be voting against the motion. Thank you.

17:30

The local government settlement has improved from the draft to the final. Unfortunately, this change is only from disastrous to bad. I intend to quote the views of a local headteacher and then make five proposals on what can be done to help the situation in local government. The headteacher says:

'I am writing to you to highlight serious concerns I have about the school funding crisis and to enlist your support and commitment towards securing a review of arrangements which would lead to all schools in Wales being funded sufficiently, equitably and transparently. The stark choices I find myself faced with looking ahead to April 2019 are going to be a challenge. The risk to learner entitlement, particularly the most vulnerable, posed by the year-on-year real-term reduction in funding is now at crisis point.

'In recent years, it has become apparent that, despite the best management, our school budgets are not sufficient. We are increasingly unable to deliver core services to the ideal standard and in some instances, not even able to meet statutory requirements. For example, some schools no longer have a qualified teacher in their Nursery class. Neither the headteacher nor the deputy headteacher are provided with their statutory management time allocation, and spending on learning resources and school premises maintenance programmes is negligible.'

Clearly, this situation is unsustainable, and you've also got headteachers covering for absent staff to avoid supply cover.

'Furthermore, support staff levels have been drastically reduced, meaning that vulnerability risks aren’t being as keenly addressed as they need to be, with this development also inevitably impacting on the quality of provision and workload of remaining members of staff.  All of this is happening at a time when Wales’ new curriculum and the ALN provision, both of which have the potential to be world leading ventures this should be being celebrated globally.'

So, this is from a headteacher who's actually on the side of the Welsh Government in what they're attempting to achieve. 

The national mission statement for a high-quality education profession to teach our children—. In Swansea, the number of classes taught by unqualified teachers has increased, class sizes are increasing, the needs of ALN pupils are not being met, and vulnerability factors such as those resulting from poverty and deprivation are not being addressed as they should be.

Education improvement grant—it does not even provide enough funding to satisfy foundation phase recommendations. The number of schools able to meet the recommended adult-pupil ratio in foundation phase, 1:8 in nursery and reception and 1:15 in years 1 and 2, has decreased. 

The National Assembly’s research briefing entitled ‘School Funding in Wales’ highlights the following facts. Between the academic year 2010-11 and the current academic year 2018-19, local authority gross expenditure on schools has decreased in real terms by just under 8 per cent. The average amount local authorities spent per pupil in 2018-19—whilst being £266 higher than that spent in 2010-11—is a real-term decrease of 7.5 per cent. This is further illustrated in a recent review of the funding experiences of school leaders.  The National Association of Head Teachers found that seven out of 10 school leaders think that their budgets will be unsustainable by the 2019 academic year. This is an alarming situation that has reached crisis point. 

Further pressures facing schools include significant cost pressure as a result of the teachers pension scheme increasing in 2019-20 from 16.48 per cent to an estimated 23 per cent.  This represents an unfunded £3 million cost pressure on the delegated schools budget in Swansea alone. It rises to £5 million in 2020-21. The Treasury select committee has called upon the UK Treasury to resolve this issue and release the funding required to Wales from the UK fund that has been established to address pension pressures.

The cost of teachers' pay as well as other cost pressures facing schools, such as from the additional responsibilities under the ALN Act, must be fully funded in the final local government finance settlement, ensuring that the core funding required for a future sustainable statutory education provision is appropriately funded as a priority, such as class size reduction, and that local government in future receives a fairer share of the resources available to the Welsh Government.

The cost to schools in reduced delegated budget levels in Wales's third-tier governance—with confidence in regional consortia at an all-time low, the impact on learner outcomes of this expensive additional layer of governance really must start to be held up to scrutiny. As a nation, we need to be assured that this additional activity is securing at least the same if not better levels of impact as the extra teachers would have, were this funding being directly allocated to schools. 

I have suggestions: one, that the Welsh Government continues to put pressure on Westminster for the increase in teacher employer pension contributions to be met; two, I believe that regional consortia are a waste of scarce resources. I accept I could be wrong. Test it—delegate the money for the regional consortia through the schools, and if they value the regional consortia that much, they'll pay into it. If they don't, they'll keep the money for the schools. That the transport grant given out to projects that are bid for during the year is distributed to councils to support current activity via the transport grant. That the additional money put into education allocated for training is given to local authorities to pass on to schools to use at they believe best. That additional funding for implementing ALN is provided from the health and social services budget.

I don't expect most, if any, of those—apart from the one about the pensions—to be accepted, but I hope people will look at those because they are a means of not asking for extra money just asking how the current money can be used better. 

Mae'r setliad llywodraeth leol wedi gwella o'r drafft i'r fersiwn derfynol. Yn anffodus, dim ond o drychinebus i wael fu'r newid hwn. Rwy'n bwriadu dyfynnu barn pennaeth ysgol leol ac yna gwneud pum cynnig ynghylch yr hyn y gellir ei wneud i helpu'r sefyllfa mewn llywodraeth Leol. Dywed y pennaeth:

'Rwy'n ysgrifennu atoch i dynnu sylw at bryderon difrifol sydd gennyf am yr argyfwng cyllido ysgolion ac i ofyn am eich cymorth a'ch ymrwymiad tuag at sicrhau adolygiad o'r trefniadau a fyddai'n arwain at ariannu pob ysgol yng Nghymru yn ddigonol, yn deg ac mewn ffordd dryloyw. Mae'r dewisiadau anodd yr wyf yn eu hwynebu wrth edrych ymlaen at Ebrill 2019 yn mynd i fod yn her. Mae'r risg i hawliau dysgwyr, yn enwedig y rhai mwyaf agored i niwed, a achosir gan y gostyngiad mewn termau real flwyddyn ar ôl blwyddyn yn y cyllid bellach yn argyfwng.

'Yn y blynyddoedd diwethaf, daeth yn amlwg, er gwaethaf y dulliau rheoli gorau, nad yw ein cyllidebau ysgol yn ddigonol. Yn gynyddol, nid ydym ni'n gallu darparu gwasanaethau craidd i'r safon ddelfrydol ac mewn rhai achosion, nid ydym ni hyd yn oed yn gallu diwallu gofynion statudol. Er enghraifft, nid oes gan rai ysgolion athro cymwysedig yn eu dosbarth meithrin mwyach. Nid yw'r pennaeth na'r dirprwy bennaeth yn cael eu dyraniad amser rheoli statudol, ac mae'r gwariant ar adnoddau dysgu a rhaglenni cynnal a chadw adeiladau'r ysgol yn fach iawn.'

Yn amlwg, mae'r sefyllfa hon yn anghynaliadwy, a hefyd mae gennych chi benaethiaid sy'n cymryd dosbarthiadau staff sy'n absennol er mwyn osgoi cyflogi staff cyflenwi.

'Ar ben hynny, mae lefelau staff cymorth wedi lleihau'n sylweddol, sy'n golygu nad yw'r peryglon o ran plant agored i niwed yn cael cymaint o sylw ag y mae angen iddynt ei gael, ac mae'r datblygiad hwn hefyd, yn anochel, yn effeithio ar ansawdd y ddarpariaeth a llwyth gwaith yr aelodau staff sy'n weddill. Mae hyn i gyd yn digwydd ar adeg pan ddylai cwricwlwm newydd Cymru a'r ddarpariaeth anghenion dysgu ychwanegol, y ddau â'r potensial i fod yn fentrau blaenllaw yn y byd, fod yn cael eu dathlu ledled y byd.'

Felly, mae hwn gan bennaeth sydd mewn gwirionedd ar ochr Llywodraeth Cymru yn yr hyn y mae'n ceisio ei gyflawni.

Mae'r datganiad cenhadaeth cenedlaethol ar gyfer proffesiwn addysg o ansawdd uchel i addysgu ein plant—. Yn Abertawe, mae nifer y dosbarthiadau a addysgir gan athrawon heb gymhwyso wedi cynyddu, mae maint dosbarthiadau yn cynyddu, nid yw anghenion disgyblion ag anghenion dysgu ychwanegol yn cael eu bodloni, ac nid yw ffactorau agored i niwed fel y rhai sy'n deillio o dlodi ac amddifadedd yn cael y sylw y dylent ei gael.

Y grant gwella addysg—nid yw hyd yn oed yn darparu digon o gyllid i fodloni'r argymhellion ar gyfer y cyfnod sylfaen. Mae nifer yr ysgolion sy'n gallu bodloni'r gymhareb oedolyn-disgyblion a argymhellir yn y cyfnod sylfaen, 1:8 yn y meithrin a derbyn ac 1:15 ym mlynyddoedd 1 a 2, wedi gostwng.

Mae briff ymchwil y Cynulliad Cenedlaethol sy'n dwyn y teitl 'Ariannu Ysgolion yng Nghymru' yn tynnu sylw at y ffeithiau canlynol. Rhwng y flwyddyn academaidd 2010-11 a'r flwyddyn academaidd gyfredol, 2018-19, mae gwariant gros awdurdodau lleol ar ysgolion wedi gostwng mewn termau real a hynny gan ychydig yn llai nag 8 y cant. Mae'r swm cyfartalog y gwariodd awdurdodau lleol fesul disgybl yn 2018-19—er ei fod £266 yn uwch na'r swm a wariwyd yn 2010-11—yn ostyngiad termau real o 7.5 y cant. Dangosir hyn ymhellach mewn adolygiad diweddar o brofiadau ariannu arweinwyr ysgolion. Canfu Cymdeithas Genedlaethol y Prifathrawon bod saith o bob 10 arweinydd ysgol yn credu y bydd eu cyllidebau yn anghynaliadwy erbyn blwyddyn academaidd 2019. Mae hon yn sefyllfa frawychus sydd erbyn hyn yn argyfwng.

Mae'r pwysau ychwanegol y mae ysgolion yn eu hwynebu yn cynnwys pwysau costau sylweddol o ganlyniad i gynyddu cynllun pensiwn athrawon yn 2019-20 o 16.48 y cant i amcangyfrif o 23 y cant. Mae hyn yn cynrychioli pwysau cost nas ariennir o £3 miliwn ar y gyllideb ysgolion ddirprwyedig yn Abertawe yn unig. Bydd yn codi i £5 miliwn yn 2020-21. Mae pwyllgor dethol y Trysorlys wedi galw ar Drysorlys y DU i ddatrys y mater hwn a rhyddhau'r cyllid sydd ei angen i Gymru o gronfa'r DU sydd wedi'i sefydlu i ymdrin â'r pwysau yn sgil pensiynau.

Mae'n rhaid ariannu cost cyflogau athrawon yn ogystal â phwysau costau eraill sy'n wynebu ysgolion, er enghraifft o'r cyfrifoldebau ychwanegol o dan y Ddeddf Anghenion Dysgu Ychwanegol, yn llawn yn y setliad cyllid llywodraeth leol terfynol, gan sicrhau bod y cyllid craidd sydd ei angen ar gyfer darpariaeth addysg statudol gynaliadwy yn y dyfodol yn briodol fel blaenoriaeth, megis lleihau maint dosbarthiadau, a bod llywodraeth leol yn y dyfodol yn cael cyfran decach o'r adnoddau sydd ar gael i Lywodraeth Cymru.

Mae'n rhaid i'r gost i ysgolion o ran lefelau cyllideb ddirprwyedig llai yn nhrydedd haen llywodraethu Cymru—a'r hyder mewn consortia rhanbarthol yn is nag y bu erioed, yr effaith ar ddeilliannau dysgwyr yn sgil yr haen ychwanegol ddrud hon o lywodraethu, ddechrau bod yn destun gwaith craffu. Fel cenedl, mae angen inni fod yn sicr bod y gweithgaredd ychwanegol hwn yn sicrhau o leiaf yr un effaith, os nad gwell effaith ag y byddai'r athrawon ychwanegol wedi eu cael, pe byddai'r cyllid hwn yn cael ei ddyrannu yn uniongyrchol i ysgolion.

Mae gennyf awgrymiadau: un, bod Llywodraeth Cymru yn parhau i roi pwysau ar San Steffan i fodloni'r cynnydd mewn cyfraniadau pensiwn cyflogwr i athrawon; dau, rwy'n credu bod consortia rhanbarthol yn gwastraffu adnoddau prin. Rwy'n derbyn y gallwn fod yn anghywir. Rhowch gynnig arno—dirprwywch yr arian ar gyfer y consortia rhanbarthol drwy'r ysgolion, ac os ydyn nhw'n gwerthfawrogi'r consortia rhanbarthol cymaint â hynny, byddan nhw'n talu tuag ato. Os nad ydyn nhw, byddan nhw'n cadw'r arian ar gyfer yr ysgolion. Bod y grant trafnidiaeth a roddir i brosiectau y cynigir amdanyn nhw yn ystod y flwyddyn yn cael ei ddosbarthu i gynghorau i gefnogi gweithgarwch presennol drwy'r grant trafnidiaeth. Bod yr arian ychwanegol a roddir i addysg sydd wedi'i ddyrannu ar gyfer hyfforddiant yn cael ei roi i awdurdodau lleol i'w drosglwyddo i ysgolion i'w defnyddio yn y modd sydd orau yn eu barn nhw. Bod cyllid ychwanegol ar gyfer gweithredu anghenion dysgu ychwanegol yn cael ei ddarparu o'r gyllideb iechyd a gwasanaethau cymdeithasol.

Nid wyf yn disgwyl i'r rhan fwyaf o'r rhain, os o gwbl—ar wahân i'r un ynghylch pensiynau—gael eu derbyn, ond rwy'n gobeithio y bydd pobl yn eu hystyried oherwydd eu bod yn ffordd o beidio â gofyn am arian ychwanegol, dim ond gofyn sut y gellid gwneud defnydd gwell o'r arian presennol.

17:35

Mi gychwynnaf eto drwy ddweud nad oes dim amheuaeth bod y setliad sydd o'n blaenau ni heddiw yn gyfle sydd wedi cael ei fethu i godi tipyn o bwysau oddi ar lywodraeth leol, a fyddai, yn ei dro, wedi cael sgil-effaith bositif ar wasanaethau cyhoeddus yn ehangach yn dilyn blynyddoedd o lymder parhaus. Mae'n gliriach nag erioed, rwy'n credu, fel rydym ni wedi clywed gan sawl siaradwr, na all ein cynghorau ni barhau i weithredu'n effeithiol yn y sefyllfa ariannol bresennol sydd ohoni. Mae diffyg cyllid digonol yn sicr o effeithio'n uniongyrchol o hyn ymlaen ar feysydd sydd i raddau helaeth wedi cael eu gwarchod tan rŵan—addysg a gwasanaethau cymdeithasol yw'r ddau brif rai sy'n dod i'r meddwl.

Mae methiant i wario'n ddigonol ar wasanaethau cymdeithasol yn effeithio ar gyllidebau iechyd hefyd, wrth gwrs. Drwy dorri cyllid gwasanaethau ataliol hanfodol, mae'n ychwanegu pwysau ar y gwasanaeth iechyd. Wrth gwrs, ar yr wyneb, prin fyddai unrhyw un yn anghytuno efo'r hyn sydd wedi digwydd i roi rhagor o arian i'r gwasanaeth iechyd, ond dydy gwneud hynny heb ystyried y cyd-ddibyniaeth sydd yna rhwng iechyd a llywodraeth leol yn helpu neb. Mae o'n fyr dymor wrth ei hanfod.

Fe fyddwn i'n dymuno gweld y ffordd y mae cyllidebau yn cael eu cynllunio ar draws wahanol feysydd, sut maen nhw'n dod at ei gilydd efo pwrpas strategol, yn newid. Mae angen llywodraeth efo gweledigaeth glir iawn i wneud hynny, efo ffocws ar yr hirdymor a pharodrwydd i dynnu haenau o lywodraeth a gwasanaethau cyhoeddus at ei gilydd. Nid ôl hynny rydym ni'n ei weld ar hyn o bryd, rwy'n ofni.

Mae'n siomedig iawn gen i orfod adrodd nad ydw i hyd yma wedi derbyn ymateb i lythyr ysgrifennais i ar y cyd at y Gweinidog cyllid a'r Gweinidog Addysg cyn gosod y gyllideb derfynol yn gofyn ar yr unfed awr ar ddeg ar i'r Llywodraeth edrych eto am ffordd i leihau'r baich ar ein cynghorau ni. Dros y misoedd diwethaf, yn addysg yn benodol, dwi wedi derbyn gohebiaeth gan swyddogion o'r cyngor, penaethiaid a llywodraethwyr ysgolion—dwi'n datgan budd fel llywodraethwr fy hun, yn Ysgol Gyfun Llangefni—ac mae rhieni wedi bod yn cysylltu â fi a phobl yn y sector anghenion addysg arbennig, yn bryderus am effaith y gyllideb ar ddarpariaeth i'r sector addysg.

Mae argymhelliad y Llywodraeth, i bob pwrpas, ynglŷn â lle dylai lefel treth cyngor fod yn Ynys Môn ar gyfer y flwyddyn nesaf yn awgrymu y dylai'r dreth cyngor godi 10 y cant, mwy neu lai. Dyna argymhelliad y Llywodraeth, ond nid codi 10 y cant er mwyn buddsoddi, er mwyn cynyddu ar gyllidebau; codi 10 y cant a gweld toriadau dyfnion i gyllidebau addysg. Dwi'n gwybod bod swyddogion yn gweithio'n galed iawn i leihau'r toriadau y maen nhw'n mynd i orfod eu gwneud i addysg. Mae sôn wedi bod am dros £1.5 miliwn. Dwi'n gobeithio y bydd hynny'n gallu bod yn is. Ond does gan ysgolion ddim lle i wneud toriadau pellach. Mae un pennaeth yn dweud wrthyf fi, 'Dwi ddim yn mynd i boeni ymhellach, oherwydd os af i boeni am yr gagendor ariannol dwi'n ei wynebu, fe wnaf i wneud fy hun yn sâl. Felly, beth dwi'n mynd i orfod ei wneud ydy jest trio delio â'r sefyllfa a derbyn bod yna orwario yn digwydd'.

Wnaethon ni ddim cyrraedd y cwestiwn yma gennyf yn y sesiwn cwestiynau diwethaf i'r Gweinidog: 'A wnaiff y Gweinidog ddatganiad ar gyllidebau ysgolion yn sgil setliad llywodraeth leol 2019-20?' Yr ateb ysgrifenedig a gefais yw:

'Ar draws y Llywodraeth, rydym yn rhoi blaenoriaeth i gynorthwyo ysgolion drwy'r setliad ar gyfer llywodraeth leol. Rydym ni'n parhau i roi cyllid grant ychwanegol sylweddol uwchlaw'r cyllid craidd i ysgolion drwy awdurdodau lleol. Yn ystod tymor presennol y Cynulliad, rydym ni wedi ymrwymo i fuddsoddi £100 miliwn i godi safonau ysgolion'.

Mae'r ymateb yna wedi corddi llywodraeth leol a rhai mewn addysg yn fy etholaeth i. Ymateb di-hid; cyllid craidd ydy'r broblem. Heb gyllid craidd digonol, mae awdudrod fel Ynys Môn yn cael ei gwthio i gau ysgolion ar yr un pryd ag y mae'r Llywodraeth yn dod â chod newydd er mwyn trio twyllo pobl i feddwl eu bod nhw'n trio arbed ysgolion bach, a dim arian ychwanegol i weithredu'r cod, ac yn y blaen.

Hynny ydy, dydy'r sefyllfa dŷn ni ynddi hi ddim yn gynaliadwy. Mi allwn i sôn am wasanaethau cymdeithasol hefyd. Pan fydd swyddogion cyngor yn dweud wrthyf i eu bod nhw'n bryderus na allan nhw fforddio gweithredu gorchmynion llys er mwyn gwarchod plant bregus sydd dan fygythiad, mae hynny'n gwneud i fi feddwl bod yna rywbeth sylfaenol o'i le efo lefel y cyllid sy'n mynd i mewn i lywodraeth leol. Bydd yn rhaid iddyn nhw wneud iddo fo weithio, ond dyna'r lefel dŷn ni'n sôn amdano: costau sylweddol i amddiffyn y mwyaf bregus yn ein cymdeithas ni, a dŷn ni wedi cyrraedd at y pwynt rŵan lle dydy'n llywodraeth leol ni ddim yn gallu fforddio gwneud y pethau yna.

Oes, mae yna ddegawd annheg ac anghyfiawn o lymder wedi dod o du'r Llywodraeth Geidwadol yn Llundain, ond mae yna benderfyniadau gwleidyddol wedi cael eu gwneud gan y Llywodraeth Llafur yma yng Nghymru sy'n golygu bod y bregus yn dioddef, ac mae llywodraeth leol yn enghraifft berffaith o hynny. 

I’ll begin again by saying that there’s no doubt that the settlement before us today is an opportunity missed to lift some of the pressures off the shoulders of local government, which, in turn, would have had a positive impact on public services more broadly, following years of ongoing austerity. It is clearer than ever, I believe, as we’ve heard from a number of speakers already, that our councils can’t continue to operate effectively given the current financial climate. A shortage of adequate funding is certain to have a direct impact from hereon in on areas that, to all intents and purposes, have been protected to this point—education and social services are two that are foremost in my thoughts.

A failure to spend sufficiently on social services has an impact on health budgets, and by cutting the funding of crucial preventative services, it increases pressure on the health service. And, of course, on the face of it, hardly anyone would disagree with the approach of providing more funding to the health service, but doing that without taking into account the interdependency between health and local government helps no-one. It is short-termist in essence.

I would want to see the way that budgets are planned across various areas and how they overlap with strategic purpose changing. We need a government with a very clear vision to do that, with a focus on the long term and a willingness to bring strands of government and public services together, and that’s not what we’re seeing at the moment, I’m afraid.

I’m very disappointed to have to report that I haven’t received a response to a letter that I wrote jointly to the finance Minister and the education Minister before the final budget was laid, asking at the eleventh hour that the Government look again at a means of reducing the burden on our councils. Over the past months, in education specifically, I've received correspondence from council officials, heads and governors of schools—and I declare an interest as a governor myself at Ysgol Gyfun Llangefni—and I have been contacted by parents and people in the additional learning needs sector who are concerned about the impact of the budget and its effect on the education sector.

The recommendation made by Government, to all intents and purposes, as to where the level of council tax should be on Anglesey for the next year, suggests that council tax should increase by around 10 per cent. That's the Government recommendation, but that's not increasing in order to invest and to increase budgets; it's an increase of 10 per cent while at the same time making big cuts to education budgets. I know that officials are working hard to mitigate the cuts that they are going to have to make in education. There has been talk of over £1.5 million, and I do hope that that figure can be lower. But schools have no scope to make further cuts. One headteacher told me, 'I'm not going to worry anymore, because if I start worrying about the financial deficit then I'll make myself ill. So, what I'm going to have to do is try and deal with the situation and accept that there is an inevitable overspend'.

We didn't get to this question from me in the last questions session to the Minister: 'Will the Minister make a statement on school budgets given the local authority settlement for 2019-20?' The written response I received was:

'Across Government, we give priority to assisting schools through the local government settlement. We continue to provide additional grant funding above core funding for schools through local authorities. In the current Assembly term, we are committed to investing £100 million to increase standards in schools'.

Now, that response has infuriated local government and those in education in my constituency. It's an unconsidered response because core funding is the problem. Without adequate core funding, an authority such as Anglesey is pushed to close schools whilst the Government brings in a new code in order to try and mislead people by suggesting that they're trying to save small schools but without providing any additional funding to implement that code. 

The situation we're in is not sustainable. I could talk about social services, too. When council officials tell me that they're concerned that they can't afford to implement court orders in order to safeguard vulnerable children who are under threat, that makes me think that there is something fundamentally wrong with the level of funding provided to our local authorities. They will have to make it work, but that's the level we're talking about. We're talking about substantial cost to protect the most vulnerable in our society, and we've reached that point where local government can no longer afford to do those things.

Yes, there's been an unfair and unjust decade of austerity from the Conservative Government in London, but there are political decisions that have been made by the Labour Government here in Wales that mean that the vulnerable are suffering, and local government is a perfect example of that.

17:40

I'm very pleased to have the opportunity to speak in this debate today. Of course, I'm extremely proud to represent my home town and Alyn and Deeside, and the constituents quite rightly deserve and expect the high-quality public services and delivery by the local council, and, in that case, that is Flintshire County Council. Now, I certainly don't envy the Government in having to draw up the budgets in the face of UK Government austerity, which continues to make it difficult for local councils to deliver the services that they are used to. I was particularly shocked when the First Minister highlighted, back when he had responsibility for finance, that there is £800 million less to spend on public services in 2019-20 than there was in 2010-11. I've had many honest conversations with local councillors from Flintshire across all parties, and Members will of course know I was vocal in my concerns last year. 

Just last Friday, I was talking to local representatives again about some of their concerns. Local residents and councillors often tell me about their feeling of the north-south divide, so, again, I am pleased that the new First Minister has made a recent announcement of the appointment of a Minister with responsibility for north Wales, and I think that is a positive step forward for residents across all of north Wales. 

Llywydd, if the Brexit negotiations have taught us anything, politics is about listening and working together. So, yes, I am pleased that there is an uplift in the original settlement provided to Flintshire, and I also welcome how we've been able to reduce the reduction in the revenue support grant from -1 per cent to -0.3 per cent, and specific funding announcements for social care have also been welcomed locally.

I welcome, of course, the other measures as part of a package of an extra £141.5 million in revenue and capital for local government over the next three years, but I would like to just make a couple of points that I've made before about council tax and how we can make things easier for the people who I speak to who struggle to make their payments on a monthly basis. The Wales Centre for Public Policy report interestingly highlighted the opportunities to make council tax more progressive, and I would like to see the government in the near future looking at how we can possibly reform council tax. 

I also believe there needs to be a serious conversation in the future about two points in particular: firstly, the way in which local councils are funded, as well as the shift from central funding to local taxation; and finally, the future of consequential funding and the importance of ending austerity for good. I, too, received a letter from the leader of Flintshire County Council last night, and I would welcome a meeting with the Minister for finance and the Minister for local government at the earliest opportunity to discuss the issues raised in that letter and also around the consequential funding, as I had planned prior to the latest reshuffle.

I want to close my contribution today, Llywydd, by paying tribute to all the councillors and the council staff who work hard, day in, day out, to provide everyday services to the people of Wales. They often get the brunt of criticism, but we should never forget that they are the front line of delivery. And I also want to reaffirm in this Chamber today my commitment to my local council that I will always stand up for my local area and the councillors and the council staff that provide those services that people really rely on. Diolch yn fawr iawn.

Rwy'n falch iawn o gael y cyfle i siarad yn y ddadl hon heddiw. Wrth gwrs, rwy'n hynod o falch o gynrychioli fy nhref enedigol ac Alun a Glannau Dyfrdwy, ac mae'r etholwyr yn gwbl briodol yn haeddu ac yn disgwyl gwasanaethau cyhoeddus a darpariaeth o ansawdd uchel gan y cyngor lleol, ac, yn yr achos hwn, Cyngor Sir y Fflint yw hwnnw. Nawr, yn sicr nid wyf yn eiddigeddus o'r Llywodraeth yn gorfod llunio cyllidebau yn wyneb cyni Llywodraeth y DU, sy'n parhau i'w gwneud hi'n anodd i gynghorau lleol ddarparu'r gwasanaethau y maen nhw wedi arfer â nhw. Roeddwn yn synnu'n fawr pan nododd y Prif Weinidog, pan roedd yn gyfrifol am gyllid, bod £800 miliwn yn llai i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus yn 2019-20 nag yr oedd yn 2010-11. Rwyf wedi cael llawer o sgyrsiau gonest â chynghorwyr lleol o sir y Fflint o bob plaid, a bydd yr Aelodau yn gwybod, wrth gwrs, y bûm i'n uchel fy nghloch am fy mhryderon y llynedd.

Ddydd Gwener diwethaf, roeddwn yn siarad â chynrychiolwyr lleol unwaith eto am rai o'u pryderon. Mae cynghorwyr a thrigolion lleol yn aml yn dweud wrthyf am eu teimladau am y rhaniad rhwng y gogledd a'r de, felly, unwaith eto, rwy'n falch bod y Prif Weinidog newydd wedi gwneud cyhoeddiad diweddar am benodi Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros y gogledd, ac rwy'n credu bod hynny'n gam cadarnhaol ymlaen i drigolion ledled y gogledd i gyd.

Llywydd, os yw'r trafodaethau Brexit wedi dysgu unrhyw beth inni, mae gwleidyddiaeth yn ymwneud â gwrando a gweithio gyda'n gilydd. Felly, ydw, rwy'n falch bod cynnydd i'r setliad gwreiddiol a roddwyd i sir y Fflint, ac rwy'n croesawu hefyd sut yr ydym ni wedi gallu lleihau'r gostyngiad yn y grant cynnal refeniw o -1 y cant i -0.3 y cant, ac mae'r cyhoeddiadau am gyllid penodol ar gyfer gofal cymdeithasol wedi eu croesawu'n lleol hefyd.

Rwy'n croesawu, wrth gwrs, y mesurau eraill yn rhan o becyn o £141.5 miliwn ychwanegol mewn refeniw a chyfalaf i lywodraeth leol dros y tair blynedd nesaf, ond hoffwn wneud un neu ddau o bwyntiau yr wyf wedi eu gwneud o'r blaen am y dreth gyngor a sut y gallwn ni wneud pethau'n haws i bobl yr wyf i'n siarad â nhw sy'n ei chael hi'n anodd gwneud eu taliadau yn fisol. Yn ddiddorol, roedd adroddiad Canolfan Polisi Cyhoeddus Cymru yn tynnu sylw at y cyfleoedd i sicrhau bod y dreth gyngor yn fwy blaengar, ac fe hoffwn i weld y llywodraeth yn ystyried sut y gallwn ni o bosibl ddiwygio'r dreth gyngor yn y dyfodol agos.

Rwy'n credu hefyd bod angen cynnal sgwrs ddifrifol yn y dyfodol am ddau bwynt penodol: yn gyntaf, y ffordd y mae cynghorau lleol yn cael eu hariannu, yn ogystal â'r newid o arian canolog i drethiant lleol; ac yn olaf, dyfodol cyllid canlyniadol a phwysigrwydd rhoi terfyn ar gyni am byth. Cefais i hefyd lythyr gan arweinydd Cyngor Sir y Fflint neithiwr, a byddwn yn croesawu cyfarfod gyda'r Gweinidog cyllid a'r Gweinidog llywodraeth leol cyn gynted â phosib i drafod y materion a grybwyllwyd yn y llythyr hwnnw a hefyd ynghylch y cyllid canlyniadol, fel yr oeddwn wedi'i drefnu cyn yr ad-drefnu diweddaraf.

Rwyf eisiau gorffen fy nghyfraniad heddiw, Llywydd, drwy dalu teyrnged i holl gynghorwyr a staff y cyngor sy'n gweithio'n galed, dydd ar ôl dydd, i ddarparu gwasanaethau beunyddiol i bobl Cymru. Maen nhw'n aml yn cael eu beirniadu'n hallt, ond ni ddylem ni fyth anghofio eu bod yn y rheng flaen o ran cyflenwi. Ac rwyf hefyd eisiau ailddatgan yn y Siambr hon heddiw fy ymrwymiad i'm cyngor lleol y byddaf bob amser yn sefyll cornel fy ardal leol a'r cynghorwyr a staff y cyngor sy'n darparu'r gwasanaethau hynny y mae pobl yn dibynnu'n fawr arnynt. Diolch yn fawr iawn.

17:45

We are fast approaching a crisis in public services. Local authority budgets have been cut to the bone in recent years, and this year’s local government finance settlement will do nothing to relieve the pressure on local public services. Wales’s local authorities, on the back of this year’s settlement, are planning massive cuts to local public services and the laying off of teachers, social workers, highway engineers, refuse collectors and a whole raft of council employees. In my region, Swansea council are planning to cut 145 teaching posts and 127 social services posts. Neath Port Talbot council propose to close libraries and end free transport for post-16 students with special educational needs, as well as adults attending respite care, in addition to laying off council staff and abandoning plans for new schools. Bridgend have already closed public toilets and are proposing to cut bus route subsidies, close day centres, care centres and services for the elderly, as well as laying off council staff.

This is being repeated in town and city halls across Wales—services cut to the bone, teachers sacked, day care axed. And yet, people are being asked to pay more—pay more for less, much less. Council tax bills due to drop on doormats across the country in the coming weeks will see rises of around 5 per cent or more—much lower than people’s wages—yet the public will have no choice but to give away more of their hard-earned cash for ever-dwindling services.

So how did we get here? Local government officials blame the Welsh Government, and the Welsh Government blames the UK Government, but in truth they are all to blame. Years of waste and buck-passing have resulted in today’s crisis. Decades of profligate, wasteful spending and an unfair tax system at a UK level have resulted in the need for austerity. Welsh Government’s mismanagement of local government has resulted in duplication and waste; why do we need 22 separate local authorities? We don't. But the Welsh Government, while acknowledging this fact, have failed to do anything about it. As a result, limited resources are spread much more thinly than they need to be, and the way these resources are allocated has been mismanaged by successive Welsh Governments, and this local government finance report is based on a flawed formula, which results in great disparity in funding. Why is spending per head so different across Wales? People in Swansea each get £247 less spent on their services than those in Denbighshire. Why does Bridgend receive over £130 per head less than their neighbouring authorities? And why does Wales’s second city receive nearly £160 per head less than Wales’s third city?

And when it comes to how the moneys are spent, there is massive disparity amongst Wales's councils. Some people get their bins collected every week or two; others can expect a monthly collection. Average council tax bills in Caerphilly are over £700 lower than in Monmouthshire. And why have local authorities been allowed to rack up such high levels of reserves? Some councils are sitting on over £100 million in reserves, while planning to cut services, to sack teachers and highway officers and social workers.

Enough is enough. We need root-and-branch reform of local government and its finances. People's lives are being decimated so that we can play party politics, so that people can remain in office. Well, no more now. It's time to get our house in order, and it's time that Welsh Government lives up to its responsibilities.

Rydym ni'n prysur agosáu at argyfwng mewn gwasanaethau cyhoeddus. Mae cyllidebau awdurdodau lleol wedi'u cwtogi i'r eithaf yn y blynyddoedd diwethaf, ac ni fydd setliad cyllid llywodraeth leol eleni yn gwneud dim i leddfu'r pwysau ar wasanaethau cyhoeddus lleol. Ar ôl setliad y flwyddyn hon, mae awdurdodau lleol Cymru yn cynllunio toriadau enfawr i wasanaethau cyhoeddus lleol ac i ddiswyddo athrawon, gweithwyr cymdeithasol, peirianwyr priffyrdd, casglwyr sbwriel a llu o weithwyr y cyngor. Yn fy rhanbarth i, mae cyngor Abertawe yn cynllunio torri 145 o swyddi addysgu a 127 o swyddi gwasanaethau cymdeithasol. Mae cyngor Castell-nedd Port Talbot yn cynnig cau llyfrgelloedd a dod â thrafnidiaeth am ddim i ben i fyfyrwyr ôl-16 sydd ag anghenion addysgol arbennig ac oedolion sy'n cael gofal seibiant, yn ogystal â diswyddo staff y cyngor a rhoi'r gorau i gynlluniau ar gyfer ysgolion newydd. Mae cyngor Pen-y-bont ar Ogwr eisoes wedi cau toiledau cyhoeddus ac yn cynnig torri cymorthdaliadau i lwybr bysiau, cau canolfannau dydd, canolfannau gofal a gwasanaethau ar gyfer yr henoed, yn ogystal â diswyddo staff y cyngor.

Mae hyn yn digwydd mewn neuaddau dinas a thref ledled Cymru—gwasanaethau'n cael eu cwtogi i'r eithaf, athrawon yn cael eu diswyddo, gofal dydd yn cael ei ddiddymu. Ac eto, gofynnir i bobl dalu mwy—talu mwy am lai, llawer llai. Bydd biliau'r dreth gyngor fydd yn disgyn trwy flychau llythyrau'r wlad yn ystod yr wythnosau nesaf yn cynnwys cynnydd o ryw 5 y cant neu fwy—llawer is na chyflogau pobl—ond eto ni fydd gan y cyhoedd unrhyw ddewis ond rhoi mwy o'u harian haeddiannol am wasanaethau sy'n lleihau'n dragywydd.

Felly sut ddaethom ni i'r sefyllfa yma? Mae swyddogion llywodraeth leol yn rhoi'r bai ar Lywodraeth Cymru, ac mae Llywodraeth Cymru yn rhoi'r bai ar Lywodraeth y DU, ond mewn gwirionedd maen nhw i gyd ar fai. Blynyddoedd o wastraffu a bwrw'r bai sydd wedi arwain at yr argyfwng heddiw. Mae degawdau o wario afradlon, gwastraffus a system dreth annheg ar lefel y DU wedi arwain at yr angen am gyni. Mae'r modd y mae Llywodraeth Cymru wedi camreoli llywodraeth leol wedi arwain at ddyblygu a gwastraff; pam fod angen 22 o awdurdodau lleol ar wahân arnom ni? Nid oes eu hangen arnom ni. Ond mae Llywodraeth Cymru, wrth gydnabod y ffaith hon, wedi methu â gwneud unrhyw beth am hynny. O ganlyniad, mae rhy ychydig o adnoddau yn gorfod talu am lawer mwy nag y mae angen iddynt, ac mae'r modd o ddyrannu'r adnoddau hyn wedi'i gamreoli gan Lywodraethau Cymru olynol, ac mae'r adroddiad cyllid llywodraeth leol hwn yn seiliedig ar fformiwla ddiffygiol, sy'n arwain at wahaniaeth mawr yn y cyllid. Pam fod gwario fesul pen mor wahanol ledled Cymru? Mae pobl yn Abertawe, bob un ohonyn nhw'n cael £247 yn llai wedi'i wario ar eu gwasanaethau na'r rhai hynny yn sir Ddinbych. Pam fod Pen-y-bont ar Ogwr yn cael mwy na £130 y pen yn llai nag awdurdodau cyfagos? A pham fod ail ddinas Cymru yn cael bron i £160 y pen yn llai na thrydedd ddinas Cymru?

Ac o ran sut y caiff yr arian ei wario, mae gwahaniaeth enfawr rhwng cynghorau Cymru. Mae rhai pobl yn cael eu biniau wedi'u casglu bob wythnos neu ddwy; gall pobl eraill ddisgwyl casgliad misol. Mae biliau cyfartalog y dreth gyngor yng Nghaerffili dros £700 yn llai nag yn sir Fynwy. A pham fod awdurdodau lleol wedi'u caniatáu i gronni cymaint o gronfeydd wrth gefn? Mae gan rai cynghorau dros £100 miliwn mewn cronfeydd wrth gefn, wrth iddyn nhw gynllunio i gwtogi gwasanaethau, diswyddo athrawon a swyddogion priffyrdd a gweithwyr cymdeithasol.

Digon yw digon. Mae angen diwygio llywodraeth leol a'i chyllid drwyddi draw. Mae bywydau pobl yn cael eu dinistrio er mwyn i ni chwarae gwleidyddiaeth plaid, er mwyn i bobl aros mewn grym. Wel, dim mwy nawr. Mae'n amser rhoi trefn ar bethau, ac mae'n amser i Lywodraeth Cymru gyflawni ei chyfrifoldebau.

17:50

Galwaf ar y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol i ymateb i'r ddadl. Julie James.

I call on the Minister for Housing and Local Government to reply to the debate. Julie James.

Diolch, Llywydd. I'd like to start by thanking Members for their contributions and for contributing to the debate. I first want to respond to the comments on the sufficiency of the settlement. This Government has recognised the priorities and pressures we and local government are facing through this settlement and the wider funding available to local government. Indeed, I went out of my way to say that, whilst this settlement is not calamitous, it's hardly good news for local government in the light of austerity policies driven by the UK Government. The party opposite and many other opposition Members—you'd think that austerity was a home-grown policy made here in Wales and not something that the Conservative Government has been pursuing for longer than any other Government in history. The settlement we have today is very much as a result of those austerity-driven policies.

However, as a result of the comments made by a number of Members around the Chamber—some more helpful than others—I would like to just reiterate that I am extremely happy to meet with any Member or groups of Members who wish to discuss the settlement in general or the specifics of the settlement for their local authority. I'm more than happy to meet with Members to explain why the formula is as it is, which is very easy. It's because the partnership council's finance group and sub-group come up with this formula in partnership with local government. It is constantly reviewed, it is agreed by the partnership council in partnership with local government. It's not something we are imposing on local government, and if any Members think that they have a better way of distributing the money that they think would work across Wales, then I'm more than happy to discuss it with them. This formula is very much an agreed formula with local government, and it takes into account population numbers, density, sparsity, deprivation and a number of other things, which result of course in differential expenditure across Wales, depending on the social and economic circumstances that each local authority finds within its borders.

And in response to other Members asking about different decisions, of course local government is the first—first, or second if you have a community council—tier of democracy, and, of course, the democratically elected members of those local authorities make those decisions on behalf of the people that they represent, and that is as it should be. And as I said in my opening remarks, we want a lively, diverse and able local authority constituency in Wales, and I applaud their efforts to do so.

I just want to start by reminding Members quickly where we were at the beginning of this budget round. In January 2018, we published the local government settlement for 2018-19 and an indicative figure for 2019-20. Local government was clear last year that it needed as much certainty for future years as possible. The Assembly voted then to give local government the certainty that core unhypothecated funding for 2019-20 would be at least £4.2 billion. That's not a position, which is a 1 per cent cut, that we have wanted to leave local government in, but reflected the degree of certainty we felt able to give against the backdrop of our own budget position and the uncertainty of public finances. As a result of the final budget confirmed earlier today, core unhypothecated funding for local government in Wales is an increase, in fact, of 0.2 per cent over last year.

So, the issue for Members here is that you can't have both certainty and timeliness. So, either we have to give certainty earlier in the year as a base and then allow us to move as the budget moves, or we wait very late in the year to have complete certainty, and then you don't have the time to plan. You can't have both of those things, given where the UK Government is in terms of when it announces its budget. So, I think if local authorities would prefer to have this absolute certainty later on without the time to plan, then that's something we can discuss, but, currently, they're asking for the longer time to plan with the knowledge that that means we have continuing challenges and difficult choices to make during the course of the budget. It's something that I'm sure the finance Minister and I will be more than happy to discuss with them as we go forward. 

The settlement does mean that local authorities will have to look at how to transform services in order to respond to changing needs and expectations or, where necessary, choose how to reduce them while carrying the public with them, as well as deciding the level at which they will set council tax to reflect those choices. And those are rightly matters for local government. I believe those are challenges that local government in Wales can meet. While I would not seek to persuade them or you that this is a good settlement, neither is it a catastrophic one, and they ought to be able to work well within this settlement. 

The Government's priority is and always has been to protect councils from the worst cuts passed on to us by the UK Government, and this is reflected in the settlement for 2019-20 I've presented to you today. We have, despite opposite benches groaning every time I say this, ensured that local government hasn't seen the attack on services that the English local government sector has. We have seen protections of budgets in a way we have not seen across the border. We've sought to work alongside local government at all times to ensure we are able, where possible, to protect services and protect the most vulnerable. We will continue to maintain full entitlements under our council tax reduction scheme for 2019-20, and are again providing £244 million in the local government settlement in recognition of this. 

We remain absolutely committed to protecting vulnerable and low income households, despite the shortfall in the funding transferred by the UK Government following its abolition of council tax benefit. The arrangements for 2020-21 onwards will be determined as part of our wider considerations about how to make council tax fairer, as I think Jack Sargeant and a number of other people mentioned. This will include funding for new responsibilities and, taking today's settlement and confirmed grant funding together, local government in Wales will receive nearly £5 billion in revenue for 2019-20, a cash increase of around £70 million on 2018-19. This additional funding reflects our priorities of social services and education, in particular. 

Aside from the funding announced through and alongside the settlement, we have made other commitments to support authorities in the coming financial year. We will continue discussions with local government to take forward a new housing investment fund between large-scale sites of development. This will be met with a combination of capital and financial transactions capital of up to £15 million. We will increase the Welsh Government's intervention rate for capital schemes under band B of the twenty-first century schools and education programme.

We have written jointly with the Welsh Local Government Association to the Chancellor to repeat our calls for the UK Government to fund the increased costs to employers associated with changes to pensions, in answer to Mike Hedges's question. We have not yet received a response, but we continue to press for an answer, as we absolutely understand the difficulty that the uncertainty about pension costs gives to local authorities and other bodies when trying to set their budgets appropriately.

With the uncertain times that we are in and that lie ahead, it is more important than ever that we work together in partnership. Despite the Prime Minister's pledge, however, there is no sign of an end to austerity. I am committed to working with local government to provide flexibility where possible. We are committed to considering how local government might be more empowered and better strengthened. I will continue to work with authorities to support them to ensure that each authority makes the most effective and efficient use of all of the resources available to it.

This means there must be a commitment from local authorities to regional working. There must be greater collaboration with health boards and the education consortia to secure improved outcomes and increased resilience. There must also be a recommitment to the spirit and letter of the terms of reference of the working group on local government. I do believe the settlement reflects a reasonable outcome for local government within the current financial climate. It has been achieved in yet another challenging year, and recognises our commitment to invest in essential public services such as education and social care.  

In closing, I will just once more reiterate the positive work on the distribution formula with local government. The annual changes to the formula are agreed each year, as I said earlier, between Welsh Government and local government through the finance sub-group. This means we are confident that we deliver an equitable and objective distribution of the funding available. I certainly deplore any suggestion that there is deliberate bias or unfairness in the formula, and to suggest that that is so is very unfair to those who engage so positively in the work to deliver it.

I'd like to add, too, that we've continued to publish the settlement for local government in Wales earlier than other parts of the UK. As I said, that is an agreement with local government to give them the maximum possible time limit to plan. The provisional local government settlement in Wales, published over two months earlier than in England, allowed for that final planning. In England, the provisional settlement was published only six days before our final settlement. On that basis, Llywydd, I commend this settlement to the Assembly. Diolch. 

Diolch, Llywydd. Hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniadau ac am gyfrannu at y ddadl. Yn gyntaf rwyf eisiau ymateb i'r sylwadau ynghylch digonolrwydd y setliad. Mae'r Llywodraeth hon wedi cydnabod y blaenoriaethau a'r pwysau sy'n ein hwynebu ni a llywodraeth leol drwy'r setliad hwn a'r cyllid ehangach sydd ar gael i lywodraeth leol. Yn wir, fe wnes i bwynt o ddweud, er nad yw'r setliad hwn yn drychinebus, nid yw ychwaith yn newyddion da i lywodraeth leol o ystyried y polisïau cyni y mae Llywodraeth y DU yn eu hyrwyddo. Mae'r blaid gyferbyn a llawer o Aelodau'r gwrthbleidiau eraill—byddech chi'n meddwl mai polisi cartref a grëwyd yma yng Nghymru oedd cyni ac nid rhywbeth y mae'r Llywodraeth Geidwadol wedi bod yn mynd ar ei hynt am gyfnod hirach nag unrhyw lywodraeth arall mewn hanes. Mae'r setliad sydd gennym ni heddiw yn sicr yn ganlyniad i'r polisïau hynny sy'n seiliedig ar gyni.

Fodd bynnag, o ganlyniad i'r sylwadau a wnaed gan nifer o Aelodau o amgylch y Siambr—rhai ohonyn nhw'n fwy defnyddiol nag eraill—hoffwn ddweud eto fy mod i'n barod iawn i gwrdd ag unrhyw Aelod neu grwpiau o Aelodau sy'n dymuno trafod y setliad yn gyffredinol neu fanylion y setliad ar gyfer eu hawdurdod lleol nhw. Rwy'n fwy na pharod i gwrdd ag Aelodau i egluro pam fod y fformiwla fel y mae, sy'n hawdd iawn. Mae oherwydd bod grwp ac is-grŵp cyllid partneriaeth y cynghorau wedi llunio'r fformiwla hon ar y cyd â llywodraeth leol. Mae'n cael ei adolygu'n gyson, mae partneriaeth y cynghorau yn cytuno arno ar y cyd â llywodraeth leol. Nid yw'n rhywbeth yr ydym yn ei orfodi ar lywodraeth leol, ac os yw unrhyw Aelodau yn meddwl bod ganddyn nhw ffordd well o ddosbarthu'r arian, y maen nhw'n credu y byddai'n gweithio ledled Cymru, yna rwy'n fwy na pharod i drafod â nhw. Mae'r fformiwla hon yn sicr yn fformiwla y cytunwyd arni â llywodraeth leol, ac mae'n ystyried maint poblogaeth, pa mor ddwys neu wasgaredig yw'r boblogaeth, amddifadedd a nifer o bethau eraill, sy'n arwain, wrth gwrs, at wariant gwahaniaethol ledled Cymru, yn dibynnu ar yr amgylchiadau cymdeithasol ac economaidd sydd gan bob awdurdod lleol o fewn ei ffiniau.

Ac mewn ymateb i Aelodau eraill yn gofyn am benderfyniadau gwahanol, wrth gwrs, llywodraeth leol yw'r haen gyntaf—y gyntaf, neu'r ail os oes gennych chi gyngor cymuned—o ddemocratiaeth, ac, wrth gwrs, aelodau etholedig democrataidd yr awdurdodau lleol hynny sy'n gwneud y penderfyniadau hynny ar ran y bobl y maen nhw'n eu cynrychioli, a dyna sut y dylai fod. Ac fel y dywedais yn fy sylwadau agoriadol, rydym ni eisiau etholaethau awdurdod lleol bywiog, amrywiol a galluog yng Nghymru, ac rwy'n canmol eu hymdrechion i wneud hynny.

Hoffwn ddechrau drwy atgoffa'r Aelodau yn gyflym am y sefyllfa yr oeddem ni ynddi ar ddechrau'r cylch cyllideb hwn. Ym mis Ionawr 2018, fe wnaethom ni gyhoeddi'r setliad llywodraeth leol ar gyfer 2018-19 a ffigur dangosol ar gyfer 2019-20. Nododd llywodraeth leol yn glir y llynedd bod angen cymaint o sicrwydd ar gyfer y dyfodol ag y bo modd. Pleidleisiodd y Cynulliad yn dilyn hynny i roi sicrwydd i lywodraeth leol y byddai cyllid craidd heb ei neilltuo ar gyfer 2019-20 yn £4.2 biliwn o leiaf. Nid oedd hynny, sef toriad o 1 y cant, yn sefyllfa yr oeddem ni'n dymuno gadael llywodraeth leol ynddi, ond roedd yn arwydd o faint o sicrwydd yr oeddem ni o'r farn y gallem ni ei roi o gofio'r sefyllfa o ran ein cyllideb ni ein hunain ac ansicrwydd o ran cyllid cyhoeddus. O ganlyniad i'r gyllideb derfynol a gadarnhawyd yn gynharach heddiw, mae'r cyllid craidd heb ei neilltuo ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru yn gynnydd, mewn gwirionedd, o 0.2 y cant o'i gymharu â llynedd.

Felly, y mater i Aelodau yn y fan yma yw na allwch chi gael sicrwydd a phrydlondeb. Felly, naill ai mae'n rhaid inni roi sicrwydd yn gynharach yn y flwyddyn fel sylfaen ac yna ein galluogi i addasu pethau wrth i'r gyllideb newid, neu ein bod yn aros tan yn hwyr iawn yn y flwyddyn i gael sicrwydd llwyr, ac yna nid oes gennych chi amser i gynllunio. Ni allwch chi gael y ddau beth hynny, o gofio sefyllfa Llywodraeth y DU o ran pryd y bydd hi'n cyhoeddi ei chyllideb hithau. Felly, rwy'n credu os byddai'n well gan awdurdodau lleol gael y sicrwydd llwyr yma yn nes ymlaen heb amser i gynllunio, yna mae hynny'n rhywbeth y gallwn ni ei drafod, ond, ar hyn o bryd, maen nhw'n gofyn am fwy o amser i gynllunio gan wybod bod hynny'n golygu bod gennym ni heriau parhaus a dewisiadau anodd i'w gwneud yn ystod hynt y gyllideb. Mae'n rhywbeth yr wyf yn siŵr y bydd y Gweinidog cyllid a minnau yn fwy na pharod i'w drafod gyda nhw wrth inni fwrw ymlaen.

Mae'r setliad yn golygu y bydd yn rhaid i awdurdodau lleol ystyried sut i drawsnewid gwasanaethau er mwyn ymateb i anghenion a disgwyliadau sy'n newid neu, pan fo angen, dewis sut i'w lleihau gan geisio cael cefnogaeth y cyhoedd i hynny, yn ogystal â phenderfynu ar y lefel y byddan nhw'n pennu'r dreth gyngor i yn unol â'r dewisiadau hynny. Ac mae'r rheini yn briodol yn faterion ar gyfer llywodraeth leol. Rwy'n credu mai'r rheini yw'r heriau y gall llywodraeth leol yng Nghymru eu cyflawni. Er na fyddwn yn ceisio eu hargyhoeddi nhw na chithau bod hwn yn setliad da, nid yw'n un trychinebus ychwaith, a dylen nhw fod yn gallu gweithio'n dda o fewn y setliad hwn.

Blaenoriaeth y Llywodraeth, a'r hyn fu ei blaenoriaeth erioed, yw diogelu cynghorau rhag y toriadau gwaethaf sy'n cael eu trosglwyddo i ni gan Lywodraeth y DU, ac mae hyn i'w weld yn y setliad ar gyfer 2019-20 yr wyf wedi'i gyflwyno ichi heddiw. Rydym ni wedi, er gwaethaf y meinciau gyferbyn yn griddfan bob tro y byddaf yn dweud hyn, sicrhau nad yw llywodraeth leol wedi gweld yr ymosodiad ar wasanaethau y mae'r sector llywodraeth leol yn Lloegr wedi ei weld. Rydym ni wedi gweld cyllidebau yn cael eu diogelu mewn ffordd na welwyd dros y ffin. Rydym ni wedi ceisio gweithio ochr yn ochr â llywodraeth leol bob amser i sicrhau ein bod yn gallu, pan fo hynny'n bosib, diogelu gwasanaethau a diogelu'r mwyaf agored i niwed. Byddwn yn parhau i sicrhau o dan ein cynllun gostyngiadau'r dreth gyngor yn 2019-20 y gall pobl hawlio gostyngiad llawn, a byddwn unwaith eto yn darparu £244 miliwn yn y setliad llywodraeth leol i gydnabod hyn.

Rydym ni'n dal i fod yn gwbl ymrwymedig i ddiogelu aelwydydd incwm isel ac agored i niwed, er gwaethaf y diffyg yn y cyllid a drosglwyddwyd gan Lywodraeth y DU ar ôl iddi ddiddymu budd-dal y dreth gyngor. Penderfynir ar y trefniadau ar gyfer 2020-21 yn rhan o'n hystyriaethau ehangach ynghylch sut i wneud y dreth gyngor yn decach, fel y dywedodd Jack Sargeant, rwy'n credu, a nifer o bobl eraill. Bydd hyn yn cynnwys cyllid ar gyfer cyfrifoldebau newydd a, gan gymryd setliad heddiw a'r cyllid grant sydd wedi'i gadarnhau gyda'i gilydd, bydd llywodraeth leol yng Nghymru yn cael bron i £5 biliwn mewn refeniw ar gyfer 2019-20, cynnydd o tua £70 miliwn mewn arian parod o'i gymharu â 2018-19. Mae'r arian ychwanegol yma yn cyfateb i'n blaenoriaethau, sef gwasanaethau cymdeithasol ac addysg, yn benodol.

Heblaw am y cyllid a gyhoeddwyd trwy ac ochr yn ochr â'r setliad, rydym ni wedi gwneud ymrwymiadau eraill i gefnogi awdurdodau yn y flwyddyn ariannol sydd i ddod. Byddwn yn parhau â'n trafodaethau gyda llywodraeth leol i fwrw ymlaen â chronfa fuddsoddi newydd ym maes tai rhwng safleoedd datblygu ar raddfa fawr. Cyfuniad o gyfalaf a chyfalaf trafodiadau ariannol o hyd at £15 miliwn fydd yn talu am hyn. Byddwn yn cynyddu cyfradd ymyrraeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cynlluniau cyfalaf o dan fand B y rhaglen addysg ac ysgolion yr unfed ganrif ar hugain.

Rydym ni wedi ysgrifennu ar y cyd â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru at y Canghellor i alw unwaith eto ar i Lywodraeth y DU ariannu'r costau uwch i gyflogwyr sy'n gysylltiedig â newidiadau i bensiynau, i ateb cwestiwn Mike Hedges. Nid ydym ni wedi cael ymateb eto, ond rydym ni'n parhau i bwyso am ateb, gan ein bod yn deall yn hollol yr anhawster yn sgil yr ansicrwydd ynghylch costau pensiwn i awdurdodau lleol a chyrff eraill wrth geisio pennu eu cyllidebau yn briodol.

O gofio'r cyfnod ansicr yr ydym ni ynddo ac sydd o'n blaenau, mae'n bwysicach nag erioed o'r blaen ein bod yn gweithio gyda'n gilydd mewn partneriaeth. Fodd bynnag, er gwaethaf addewid Prif Weinidog y DU, nid oes unrhyw arwydd o ddod â chyni i ben. Rwyf yn ymrwymedig i weithio gyda llywodraeth leol i ddarparu hyblygrwydd pan fo hynny'n bosib. Rydym ni'n ymrwymedig i ystyried sut y gellir grymuso a chryfhau llywodraeth leol yn well. Byddaf yn parhau i weithio gydag awdurdodau i'w helpu i sicrhau bod pob awdurdod yn gwneud y defnydd mwyaf effeithiol ac effeithlon o'r holl adnoddau sydd ar gael iddo.

Mae hyn yn golygu bod yn rhaid cael ymrwymiad gan awdurdodau lleol i weithio'n rhanbarthol. Mae'n rhaid cael mwy o gydweithio â byrddau iechyd a'r consortia addysg i sicrhau canlyniadau gwell a mwy o gydnerthedd. Mae'n rhaid hefyd ailymrwymo i ysbryd a manylion cylch gorchwyl y gweithgor ar lywodraeth leol. Rwyf yn credu bod y setliad yn adlewyrchu canlyniad rhesymol ar gyfer llywodraeth leol yn yr hinsawdd ariannol bresennol. Mae wedi ei gyflawni mewn blwyddyn heriol arall unwaith eto, ac mae'n cydnabod ein hymrwymiad i fuddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus hanfodol fel addysg a gofal cymdeithasol.

I gloi, fe wnaf i unwaith yn rhagor bwysleisio'r gwaith cadarnhaol ar y fformiwla ddosbarthu gyda Llywodraeth Leol. Cytunir ar y newidiadau blynyddol yn y fformiwla bob blwyddyn, fel y dywedais yn gynharach, rhwng Llywodraeth Cymru a llywodraeth leol drwy'r is-grŵp cyllid. Mae hyn yn golygu ein bod yn hyderus ein bod yn llwyddo i ddarparu'r cyllid sydd ar gael yn deg ac yn ddiduedd. Rwyf i'n sicr yn gresynu at unrhyw awgrym bod yna duedd neu annhegwch bwriadol yn y fformiwla, ac mae awgrymu hynny yn annheg iawn i'r rhai hynny sy'n bwrw iddi mewn modd mor gadarnhaol i'r gwaith o'i gyflawni.

Hoffwn ychwanegu, hefyd, ein bod wedi parhau i gyhoeddi'r setliad ar gyfer llywodraeth leol yng Nghymru yn gynharach na rhannau eraill o'r DU. Fel y dywedais i, mae hwnnw'n gytundeb â llywodraeth leol i roi cymaint o amser â phosib iddyn nhw gynllunio. Roedd y setliad llywodraeth leol dros dro yng Nghymru, a gyhoeddwyd mwy na dau fis yn gynharach nag yn Lloegr, yn caniatáu ar gyfer y cynllunio terfynol hwnnw. Yn Lloegr, cyhoeddwyd y setliad dros dro dim ond chwe diwrnod cyn ein setliad terfynol ni. Ar y sail yna, Llywydd, rwy'n cymeradwyo'r setliad hwn i'r Cynulliad. Diolch.

17:55

Y cwestiwn yw: a ddylid derbyn y cynnig? A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gohiriaf y bleidlais, felly, ar yr eitem yma tan y cyfnod pleidleisio.

The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] I will therefore defer voting on this item until voting time.

18:00

Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.

Voting deferred until voting time.

8. Cyfnod Pleidleisio
8. Voting Time

Daw hyn â ni i'r cyfnod pleidleisio, ac oni bai fod tri Aelod yn dymuno i fi ganu'r gloch, dwi'n symud i'r bleidlais gyntaf, ac mae'r bleidlais gyntaf ar y gyllideb derfynol. Galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 28, naw yn ymatal, 15 yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig.

That brings us to voting time, and unless three Members wish for the bell to be rung, I will move to our first vote, and the first vote is on the final budget. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 28, nine abstentions, 15 against. Therefore the motion is agreed.

NDM6902 - Cyllideb Derfynol 2019-20: O blaid: 28, Yn erbyn: 15, Ymatal: 9

Derbyniwyd y cynnig

NDM6902 - The Final Budget 2019-20: For: 28, Against: 15, Abstain: 9

Motion has been agreed

Mae'r bleidlais nesaf ar setliad llywodraeth leol 2019-20. Dwi'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Rebecca Evans. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid 51—na. O blaid 28, neb yn ymatal, 23 yn erbyn, ac felly derbyniwyd y cynnig. 

The next vote is on the local government settlement for 2019-20. I call for a vote on the motion tabled in the name of Rebecca Evans. Open the vote. Close the vote. In favour 51—no. In favour 28, no abstentions, 23 against, and therefore the motion is agreed.

NDM6903 - Setliad Llywodraeth Leol 2019-20: O blaid: 28, Yn erbyn: 23, Ymatal: 0

Derbyniwyd y cynnig

NDM6903 - The Local Government Settlement 2019-20: For: 28, Against: 23, Abstain: 0

Motion has been agreed

A dyna ddiwedd ein gwaith am y dydd.

That brings today's proceedings to a close.

Daeth y cyfarfod i ben am 18:01.

The meeting ended at 18:01.