National Assembly for Wales

Good afternoon. Just two and a half years after his election as an Assembly Member for the south-east of Wales and at just 34 years of age, it’s my sad duty today to state in the Senedd that we have lost our fellow Member and friend, Steffan Lewis, over the weekend. His dear family and friends have joined us today in the gallery as we pay tribute to him. May we all rise here in the Chamber and across our whole estate to commemorate Steffan Lewis?

To begin the tributes this afternoon, Adam Price, the leader of Plaid Cymru.

Thank you Llywydd. Wales is a small nation, but every now and then we breed giants. I got to know Steffan Lewis first over 20 years ago in light of the Islwyn by-election. We heard talk of this incredible young boy from the Gwent valleys who was not only a member of Plaid Cymru, but of the SNP and Mebyon Kernow too, and had managed to get the WRU to note this in the programme for the Wales-England game when Steffan was a mascot for the Wales team. Steffan never did things by halves.

Within a few years, Steffan was addressing the Plaid conference for the first time, at 14 years of age—two years younger than William Hague and, as he was keen to point out, he was far more effective. And, even at that time, he wasn’t little Steffan—Steffan was to be great. There was incredible depth to his character from the outset. His mother, Gail, at the ironing board, and him as a nine-year-old asking all sorts of questions, flowing like water from a well. Where, why and when—and most often, the 'why', like some sort of apprentice Vincent Kane. The potential was spotted and the roots were nurtured and took hold. Gail would highlight articles in the Western Mail and would buy him books on Welsh history. But writing stories or history books wasn’t his destiny; he was to make history.

Roedd Steffan o'i gorun i'w sawdl yn Gymro tanbaid o'r iawn ryw. Ond roedd hefyd yn ŵr o Went, a gwelodd yr allwedd ar gyfer deall problemau a phosibiliadau'r genedl gyfan yn llwyddiannau a thrasiedïau'r sir arbennig honno. Yng Ngwent y gwelwyd datblygiad cyntaf cenedlaetholdeb Cymreig ar ffurf Cymru Fydd yn cael ei ddarostwng mewn cyfarfod stormus yng Nghasnewydd ym 1896. Ond fe fagodd y sir, yn Steffan ac yn Phil Williams o'i flaen ef, ddau o'r meddyliau mwyaf doeth a chreadigol yn ystod 100 mlynedd y mudiad cenedlaethol cyfoes. Os mai ein tasg ni oedd llunio Cymru newydd, yna yng Ngwent y dechreuodd hynny—y labordy cymdeithasol a roddodd feddygaeth sosialaidd i'r byd. Roedd ei sir ef nid yn unig yn borth i Gymru ond yn allwedd i'w dyfodol hi.

Roedd gan Steffan obsesiwn gyda hanes, fel y sylweddolodd Nia ei chwaer yn fuan iawn—roedd gwyliau'r haf iddyn nhw wrth dyfu i fyny yn daith drwy Gymru benbaladr yn canfod cestyll, brwydrau a mannau geni arwyr ac enwogion. Ond er bod Steffan yn awyddus i ni ddysgu, nid oedd yn dymuno inni gael ein caethiwo gan y gorffennol. Ceisiodd yn ofer berswadio plaid a oedd, hyd nes yn ddiweddar, wedi cadw geiriau Lewis Valentine ar dôn Finlandia gan Sibelius yn anthem swyddogol iddi ei hun, i fabwysiadu cân Fleetwood Mac 'Don't stop thinking about tomorrow', yn ei lle, a ddefnyddiwyd yn gofiadwy iawn, wrth gwrs, gan Bill Clinton yn ei ymgyrch arlywyddol ym 1992. I Steffan, drych ein gorffennol yn aml fyddai'n cynnig gweledigaeth ar gyfer ein dyfodol. Yr araith a draddododd i'n cynhadledd ar ôl cael ei ethol yn ymgeisydd ar gyfer etholiad 2016 sy'n crynhoi hyn orau, ac fe hoffwn i ddarllen ei diweddglo nawr. Dyma Steffan yn ei eiriau ef ei hun:

Rydych chi'n gwybod fy mod i fy hunan wedi fy hyfforddi'n hanesydd, a'm bod yn cael llawer iawn o bleser wrth ystyried a dysgu am ein gorffennol ond, mewn ychydig fisoedd, byddaf yn dad am y tro cyntaf. Mae hynny wedi gwneud imi feddwl llawer iawn mwy am ein dyfodol ni, yn hytrach na'r gorffennol. Beth fydd yn etifeddiaeth i'r genhedlaeth nesaf? Pa lwyddiannau y bydd y genhedlaeth honno'n edrych 'nôl arnyn nhw ac yn eu nodi nhw'n bwyntiau pendant yn hynt ein gwlad? Gyfeillion, mae hyn i gyd nawr yn ein dwylo ni.

Aeth ymlaen i sôn am yr ysbrydoliaeth fawr a gafodd yn sgil y refferendwm yn yr Alban, ond y pwynt i Steffan yw'r dewisiadau a wnaethom ni yma yng Nghymru. Dyma Steffan unwaith eto:

Ac er ein bod ni wedi cael ein hysbrydoli gan eraill i ryw raddau, byddwn yn ffynnu fel mudiad ac fel cenedl dim ond pan gerddwn ein llwybr ni ein hunain, pan fyddwn yn ysbrydoli ein gilydd, pan fyddwn yn dod at ein gilydd i benderfynu ar yn y gogledd a'r de, yn bobl leol a newydd-ddyfodiaid, gyda'n gilydd yn un Gymru tuag at y Gymru rydd.

Ni fydd Steffan, yn anffodus, yn gweld y Gymru honno y bu ef yn breuddwydio amdani. Ond i'w fab, Celyn, a'i genhedlaeth ef, fe osododd y sylfaen, ac yn awr bydd yn rhaid i ni adeiladu'r ffordd. Roedd ef yn deall, fel y cawr arall hwnnw o Gymro, Brân, mai hanfod arweinyddiaeth yw mynd â'r bobl gyda chi, er mwyn codi pontydd. Yng ngeiriau un o'i hoff feirdd, Harri Webb, pe byddem ni'r Cymry ond yn gallu cydsefyll, ni fyddai modd ein gorchfygu ni.

Daeth Steffan â'r araith honno i ben drwy ddweud nad oedd ef am fod yn wleidydd nodweddiadol a rhaffu rhestr hir o addewidion i'r etholwyr. Yn hytrach, roedd ef yn addo un peth yn unig: roedd yn mynd i'n gwneud ni'n falch ohono. Wel, fe wnaethost bawb ohonom ni'n falch, Steffan—yn falch ohonot ti, yn falch o'th adnabod di, a'th alw'n gyfaill a chydweithiwr. Fe wnaethost ti ni'n falch o fod yn Gymry drwy dy esiampl di, a bydd hynny'n parhau. Efallai na fyddi di dy hun yn cyrraedd y fan honno gyda ni, Steffan, ond fe fyddwn ni'n cyrraedd o'th herwydd di. Roedd gan Steffan yr holl gyneddfau i fod, un diwrnod, yn dad i'r genedl. Yn anffodus, ni ddaw hynny i fod, ond bu'n fab perffaith i'r genedl.  

Our thanks is unending to you, Steffan, to your mother for giving you to us, and to Shona for sharing you with us all. 

I now call on the First Minister, Mark Drakeford. 

Diolch, Llywydd.

Mae'r ymdeimlad o dristwch a cholled yn ddwys yn y Cynulliad y prynhawn yma, wrth inni feddwl yn bennaf am deulu a chyfeillion Steffan, ond rydym hefyd yn meddwl am y golled i'r Cynulliad hwn a dyfodol ein cenedl. Rwy'n ymwybodol iawn nad oeddwn i, yn wahanol i Aelodau eraill—yn wahanol i Adam, sydd newydd siarad—yn adnabod Steffan o gwbl nes i mi gyfarfod ag ef yma ar ôl iddo gael ei ethol. Ac fel mae'n digwydd, Llywydd, roeddwn i'n rhannu'r un cyfrifoldebau yn Llywodraeth Cymru ar y pryd ag yr oedd ef ar ran Plaid Cymru yn y Siambr, sef siarad ar Brexit a siarad ar gyllid. O ganlyniad, ac yn llawer mwy nag a fyddai wedi digwydd yn gyffredin, cefais fy hun yn ei gwmni. Ac roedd ef, heb rithyn o amheuaeth, yn un o wleidyddion mwyaf graslon a galluog ei genhedlaeth; yn rhywun, fel y mae Adam Price newydd ei ddweud, pan fyddai'n dod i mewn trwy'r drws i drafod rhywbeth a oedd o bwys angerddol iddo ef, ei uchelgais bob amser fyddai ceisio'r fan lle gellid cael tir yn gyffredin a lle gellid cytuno â'n gilydd ar yr hyn sy'n gyfrifoldebau pwysig i ni i gyd. Dyna sut y cefais fy hun yn y diwedd yn gweithio gydag ef ar 'Ddiogelu dyfodol Cymru', dogfen sydd wedi ein gwasanaethu'n dda iawn yn y ddwy flynedd diwethaf ac a fydd yn parhau, fe wn, yn faen prawf i'r math o wlad yr ydym yn dymuno ei gweld yn y cyd-destun y cawn ni ein hunain ynddo heddiw, a thu hwnt i hynny hefyd, a chawsom sgyrsiau ynghylch cyllid, a threth, a Gwent a'r pethau oedd o bwys iddo yno.

Mae'n anochel, wrth i rywbeth ofnadwy fel hyn ddigwydd, eich bod yn eich cael eich hunan yn cofio ac yn meddwl am y sgyrsiau a gawsoch chi. Roeddwn yn meddwl dros y penwythnos am achlysur pan fuom ni'n siarad gyda'n gilydd am bwysigrwydd gallu cyflwyno ar y cyd gopi o 'Ddiogelu dyfodol Cymru' i Lywodraeth y DU. Roedd yn gynnyrch ein dwy blaid, roedd y ddau ohonom wedi cymryd rhan fawr yn ei gynhyrchu ac roeddem yn dymuno mynd gyda'n gilydd a gwneud yn siŵr ein bod ni'n ei chyflwyno i Lywodraeth y DU. Ac wele, roedd uwch Ysgrifennydd Gwladol yn Llywodraeth y DU yn ymweld â Chaerdydd ac roeddem yn gallu mynd a chyflwyno'r ddogfen iddo. Cyflwynodd Steffan y ddogfen yn yr union ffordd y byddech chi'n ei disgwyl—yn eglur ac yn gryno. Fe gawsom ni ateb gan yr Ysgrifennydd Gwladol ac, wrth inni adael yr ystafell, dywedodd Steffan wrthyf, 'Wel, os nad oeddwn yn genedlaetholwr cyn i mi ddod i mewn i'r ystafell hon, yn sicr rwyf yn genedlaetholwr wrth imi adael.' [Chwerthin.]

Fel y gwyddoch, roedd Steffan yn unigolyn meddylgar, sensitif ac ymroddedig. Ond roedd yn ddoniol hefyd, yn rhywun y byddech yn mwynhau bod yn ei gwmni, yn rhywun y byddech chi'n dysgu llawer ganddo, hyd yn oed yn yr eiliadau llai ffurfiol hynny. Mae'n anodd iawn meddwl, onid yw, mai chwe wythnos yn unig sydd ers iddo siarad am y tro diwethaf yn y Siambr hon. Ac mae'n galed cofio mai dim ond chwe mis yn ôl sydd ers i nifer ohonom yma yn y de ac yn y gogledd, ar draws y pleidiau yn y Siambr, ymgynnull i gerdded gyda'n gilydd ar hyd y ffrynt yn Llandudno. Roedd hi'n ddiwrnod braf iawn; yn un o'r dyddiau hirfelyn o haf hynny pan ddisgleiria'r haul ac ni allech chi ond bod yn obeithiol ynglŷn â'r dyfodol. A dyma ni, brin chwe mis wedi hynny, yn nyddiau tywyll y gaeaf. Ar ddiwrnod pan

Wyneb yr haul, ar draul galar, na welwn.

Ac, am amser go hir, Llywydd, ni wnawn ninnau godi ein pennau ychwaith.

The leader of the Conservatives, Paul Davies. 

Diolch, Llywydd.

Rwyf innau hefyd yn codi gyda chalon drom i roi teyrnged i Steffan y prynhawn yma ac, ar ran y Ceidwadwyr Cymreig, hoffwn fynegi ein cydymdeimlad diffuant â Shona ei wraig a Celyn ei fab ac â'i deulu a'i gyfeillion agos. Ni all dim eich paratoi chi ar gyfer colli rhywun mor ifanc.

Er mai dim ond yn 2016 y cafodd ei ethol i'r Cynulliad, roeddwn i'n ymwybodol iawn ei fod yn disgleirio'n gynyddol fel un o sêr ei blaid, ymhell cyn ei ethol, o'r sgyrsiau a gefais gyda rhai o'm cyd-Aelodau ym Mhlaid Cymru. Dywedodd Steffan fod cael ei ethol i'r lle hwn yn swydd ddelfrydol yn ei olwg, ac fe lenwodd ei swydd gydag anrhydedd hyd y diwedd un; gan sicrhau bob amser fod lleisiau ei etholwyr yn cael eu clywed. Fel y dywedodd y Prif Weinidog, roedd yn amlwg i bawb ei fod yn wleidydd galluog, dawnus ac ymrwymedig iawn, gyda llawer iawn i'w gyfrannu eto.

Ni chofir iddo godi ei lais erioed pan gyflwynai ei gyfraniad, gan fod y Siambr bob amser yn ymdawelu pan siaradai ef, oherwydd roedd pobl yn wirioneddol awyddus i glywed beth oedd ganddo i'w ddweud. Weithiau, efallai, nid oeddwn yn rhy eiddgar i glywed yr hyn oedd ganddo i'w ddweud, gan ei fod bob amser â rhywbeth grymus a deallus i'w ddweud, a oedd weithiau'n  gwrthbrofi'n gryf y dadleuon yr oeddem yn eu cyflwyno o'r ochr hon i'r Siambr. Nid yn unig ei fod yn cyflwyno dadleuon grymus a deallus, roedd hefyd bob amser â rhywbeth newydd i'w ychwanegu at y ddadl, rhywbeth nad oedd yr un ohonom ni wedi meddwl amdano. Byddai bob amser yn ymdrin â'r ddadl o wahanol gyfeiriad. Dyna un o'i gryfderau mwyaf yn fy marn i. Er ein bod ni ar wahanol ochrau i'r sbectrwm gwleidyddol, roedd gennyf barch mawr i'w safiad egwyddorol ar faterion a oedd o bwys gwirioneddol. Cofir amdano fel gwleidydd a oedd bob amser yn cadw at ei egwyddorion. Roedd hi'n gwbl eglur i mi pa mor ymroddedig ac ymrwymedig oedd ef i'w etholwyr ac ni fyddai byth yn caniatáu i'w salwch ei rwystro rhag dod yma i gynrychioli ei etholwyr. Bydd y dewrder a ddangosodd drwy gydol ei salwch yn esiampl i ni i gyd.

Rwy'n siŵr y bydd etifeddiaeth Steffan yn parhau drwy ei deulu ac, yn wir, drwy'r Cynulliad hwn, ac rwy'n gobeithio y bydd mwy fel Steffan yn ymuno â'r byd gwleidyddol i wneud gwahaniaeth gwirioneddol i bobl Cymru. Roedd yn fraint ac yn anrhydedd cael adnabod Steffan, ac mae fy meddyliau a'm gweddïau gyda Shona, Celyn a'i deulu ar yr adeg anodd iawn, iawn hon. Llywydd, dylai pob Senedd gael rhywun fel Steffan. Ond rydym ni'n drist iawn nawr ein bod wedi colli ein Steffan ni. Bydd colled enfawr ar ei ôl ym mhob cwr o'r Siambr hon.

I now call David Rowlands on behalf of UKIP.

Diolch, Llywydd. Ar lwyfan etholiad ym Mlaenau Gwent y cwrddais i â Steffan am y tro cyntaf yn ystod etholiadau diwethaf y Cynulliad, ond roedd hi'n amlwg i mi ar y pryd ei fod yn unigolyn eithriadol o ddawnus. Yn ystod ei ddwy flynedd a hanner yn y Cynulliad, rwy'n credu i bawb ohonom weld ei alluoedd arbennig, a gwn y bydd pob un yn y Siambr hon yn cytuno â mi ein bod wedi colli un o'n haelodau mwyaf galluog.

Ar lefel bersonol, er ein bod wrth gwrs yn anghytuno'n wleidyddol, roedd bob amser yn gwrtais a chyfeillgar pryd bynnag y byddem ni'n croesi llwybrau yn adeiladau'r Cynulliad. Rwyf innau'n un sydd yn drist iawn oherwydd ymadawiad Steffan â'r bywyd hwn, ac mae ei deulu yn fy meddyliau ar hyn o bryd yn eu profedigaeth fawr. Ond gobeithio y byddan nhw'n cael rhywfaint o gysur yn ei gyflawniadau sylweddol iawn.

Hwn, o bosib, yw'r cyfraniad anoddaf y bu'n rhaid i mi ei wneud yn y Senedd hon erioed yn y 15 mlynedd yr wyf wedi bod yn Aelod Cynulliad. Mae pob un ohonom ni yn nheulu Plaid Cymru mewn galar eithafol o golli ein cyfaill a'n cydweithiwr, ac mae ein cydymdeimlad o waelod ein calonnau â'i deulu, y gwn eu bod ym mhoen eu hiraeth ar ôl ei golli ef. Ond mae Steffan yn golled i'n cenedl ni hefyd, i'n democratiaeth ni—mae'n golled i'n dyfodol ni.

Roedd gan Steffan un o'r ymenyddiau gwleidyddol gorau yng ngwleidyddiaeth Cymru. Roedd wedi darllen yn anhygoel o eang, ac roedd ganddo ddealltwriaeth ryngwladol, a oedd yn golygu ei fod yn gallu tynnu ar enghreifftiau bob amser—enghreifftiau eithaf astrus weithiau—i dynnu sylw at neu brofi ei bwynt. Fel y soniodd eraill, roedd ei gyfraniadau, yn enwedig ar Brexit ond ar faterion eraill hefyd, bob amser yn ystyrlon, yn bwyllog, yn wybodus, ac yn amlach na pheidio—nid bob amser, ond yn amlach na pheidio—byddai Steffan yn cael ei brofi'n iawn yn y pen draw.

Mae digonedd o bobl wedi rhoi teyrnged i gyfraniad gwleidyddol cyhoeddus Steff, a bydd llawer ohonoch chi yma yn ymwybodol iawn o hynny, ond hoffwn ganolbwyntio fy sylwadau i'n fyr ar Steffan fel person. Buom ni'n gweithio'n agos iawn gyda'n gilydd am tua thair blynedd cyn iddo gael ei ethol yn Aelod Cynulliad. Roedd yn drylwyr, gallai feddwl yn greadigol, a gallai feddwl yn strategol. Roedd yn hynod o deyrngar a gonest, ac roedd yn barod iawn i ddweud pan fyddai'n anghytuno â rhywbeth neu pan na fyddai'n hoffi rhywbeth. Ond roedd hefyd yn chwarae i'w dîm, yn barod i weithio'n galed iawn i sicrhau llwyddiant pob un o'n hamcanion cyffredin. Gyda Steff, ni waeth pa mor anodd neu anorchfygol y gallai'r broblem ymddangos, ni fyddai byth yn derbyn nad oedd unrhyw ateb i'w gael. Fe aethom ni i''r afael â llawer o broblemau anodd gyda'n gilydd, fe wnaethom ni rai ymyriadau gwleidyddol gwych gyda'n gilydd ac mae gennyf i atgofion rhyfeddol o'm gwaith a'm cyfeillgarwch gyda Steffan, y byddaf i nawr yn gallu eu trysori am byth.

Mae pob un ohonom wedi ein breintio o gael atgofion, a bod yn rhan o'i fywyd, ac rydym ni i gyd yn awyddus i dynnu gyda'n gilydd nawr i gefnogi ei deulu a chefnogi ein gilydd drwy'r wythnosau a'r misoedd anodd nesaf.

Nos da, Steffan. Cwsg yn dawel, fy ffrind.

Fel llawer o rai eraill yn y Siambr hon, dim ond ers iddo gael ei ethol yn 2016 i ymuno â ni yma yr oeddwn i'n adnabod Steffan, ac yn y cyfnod byr hwnnw, mae ei gwrteisi a'i ddeallusrwydd wedi gadael eu hôl arnaf i a llawer un arall, fel y clywn ni o bob rhan o'r Siambr heddiw. Daeth fy nghyd-Aelod Jack Sargeant i'r Siambr hon gyda'r syniad o wleidyddiaeth fwy caredig. Roedd Steffan yn ymgorfforiad o'r wleidyddiaeth fwy caredig honno yr oedd yn dymuno ei weld. Roedd yn gwrtais, roedd gan bobl feddwl uchel ohono, byddai'n ystyried ei ddadleuon a chyflwynai achos cryf, fel y nodwyd eisoes.

Llywydd, mae cyfraniad Steffan i'r Cynulliad wedi cael ei gydnabod gan yr holl Aelodau, ond roedd ei gyfraniad i'r pwyllgor materion allanol yr oedd yn eistedd arno yn enfawr.  Deuai ag ystyriaeth feddylgar i'r dadleuon ac fe ddefnyddiai'r ystyriaeth feddylgar honno gydag agenda am yr hyn a fyddai orau i bobl Cymru. Dyna oedd ei gyfraniad ef.

Nawr, fe wyddom i gyd beth oedd ei safbwynt gwleidyddol a'r hyn a oedd o'r pwys mwyaf iddo ef, sef bodolaeth gwladwriaeth genedlaethol annibynnol i Gymru. Ond yn bwysicach yn ei olwg oedd gwelliant gwirioneddol ym mywydau pobl yng Nghymru, a dyna'r hyn a dewisodd ei gyflawni a gweithio ar ei gyfer, ac roedd popeth a wnâi i'r perwyl hwnnw. Daeth â syniadau trawsbynciol ger ein bron, a chraffu ar Weinidogion, nad oedden nhw'n ei fwynhau bob amser chwaith, oherwydd roedden nhw ddrwgdybus iawn o Steffan weithiau pan oedd ef yn y pwyllgor oherwydd roedden nhw'n gwybod beth oedd ar ddod. Fe aeth i bobman i geisio'r wybodaeth honno. Rwy'n cofio iddo ddweud wrthyf i ei fod wedi mynd i Lundain er mwyn mynd o amgylch yr holl lysgenadaethau a swyddfeydd yr is-genhadon i gael gwybod sut beth fyddai Ewrop y dyfodol. Rwy'n cofio iddo ddweud wrthyf hyd yn oed ei fod eisiau trefnu taith i Norwy gyda'i deulu gyda'r bwriad gwirioneddol o fynd at y ffin rhwng Sweden a Norwy i weld beth oedd yn digwydd ar y ffin honno.

Er y byddwn ni'n gweld eisiau ei ddeallusrwydd a'i ffraethineb yma yn y Cynulliad hwn, nid yw hynny'n ddim o'i gymharu â cholled ei deulu yn ystod y cyfnod anodd hwn. Mae fy meddyliau a'm gweddïau gyda'i deulu nawr ac i'r dyfodol, ond un peth a wn yw y bydd ei fab yn tyfu i fyny i weld ei uchelgais yn cael ei gwireddu ryw bryd; rwy'n credu hynny. Efallai mai amser byr a gafodd Steffan, ond bydd ei etifeddiaeth yn parhau.

Rwy'n codi i siarad gyda chalon drom ar ran y grŵp Llafur. Yn gyntaf, hoffwn fynegi ein cydymdeimlad ni i gyd â gwraig Steffan, Shona, ei fab, Celyn, a'i holl deulu a'i ffrindiau. Roedd Steffan mor fawr ei barch yng ngolwg Aelodau o bob plaid ar draws y Siambr hon ac roedd llawer o edmygedd ohono. Roedd ei ddeallusrwydd craff yn glir, fel yr oedd ei afael ar y materion allweddol a'i angerdd gwirioneddol i wella cyflwr Cymru. Ac yn y gwaith a wnaeth, yn gyntaf ar gynnig Bil parhad UE, a'i waith ar 'Ddiogelu dyfodol Cymru' wedi hynny, bydd yn sicr o adael etifeddiaeth rymus yma yng Nghymru.

Hoffwn sôn hefyd am ychydig o bwyntiau personol, gan i mi gyrraedd yn y Siambr hon ym mis Mai 2016, yr un pryd yn union â Steffan, ac fe'm trawyd i'n gyflym iawn pa mor amhleidiol mewn gwirionedd yw natur y Siambr hon hefyd. Steffan wnaeth chwarae'r rhan allweddol wrth dangos hyn i mi yn y lle cyntaf, gan fod y ddau ohonom ni'n gwasanaethu ar BIPA gyda'n gilydd—y Cynulliad Seneddol Prydeinig-Gwyddelig. Rwy'n cofio cyfarfod gydag ef a chynrychiolwyr eraill cyn ein taith gyntaf a theimlo braidd yn anniddig o ran sut y byddwn yn gallu dod ymlaen gydag Aelodau o bleidiau eraill yn ystod y daith honno. Ond neidiodd Steffan dros ben y rhwystrau diogelwch yn Nhŷ Hywel, cymaint oedd ei frwdfrydedd am y gwaith yr oeddem ni ar fin ei wneud, ac yn sicr fe chwalwyd unrhyw rwystrau a oedd yn bodoli.

O hynny ymlaen, fe ddysgais nad oedd dim na allai ef ei drafod a dangos gwybodaeth eang iawn amdano, fel y soniodd yr Aelodau eraill, yn enghreifftiau rhyngwladol, cenedlaethol a lleol. Roedd dyfnder yr wybodaeth a feddai arno ym mhob maes o wleidyddiaeth a'i angerdd yn gwbl ryfeddol. Ond byddai bron pob sgwrs a gefais gydag ef yn troi'n ôl bob amser at ei deulu, ac roedd hynny'n rhywbeth a wnaeth argraff wirioneddol arnaf i. Roedd yn amlwg yn ddyn teulu i raddau helaeth iawn, yn dad balch iawn, a siaradai'n annwyl iawn am ei wraig a'i rieni hefyd, a sut yr oedden nhw wedi dylanwadu ar ei wleidyddiaeth.

Bydd ei dalent, yn ddi-os, yn golled enfawr i'w blaid, Plaid Cymru, ac yn golled enfawr i genedl y Cymry hefyd, ond wrth gwrs, yn bwysicach, yn golled i'w deulu a'i gyfeillion. Fel Steffan, rwyf innau hefyd yn hanesydd yn y bôn, ac rwy'n hyderus, pan gaiff hanes y pumed Cynulliad hwn ei ysgrifennu a'r bennod hon yn hanes Plaid Cymru, bydd gwaith Steffan yn llusern olau.

There is an empty chair behind me. It’s a chair that’s been kept warm for Steff ever since he started his battle with cancer a little over a year ago. It feels like yesterday. I was looking at his text the other day: ‘Can you come out of committee to speak to me?’ he said, and that was a dark day.

But Steff was determined to continue to cast his light upon us. He would still come here, as we’ve heard, particularly for discussions on European matters or to demand fair play for some cause or another in Gwent and the south-east, the area where he was raised, which was so dear to him.

In his early 20s, he made an impression on me for the first time. I was introducing a television hustings programme from Ebbw Vale during the Blaenau Gwent by-election, and Steff was a very young Plaid Cymru candidate at that election—I think he was just 21. I remember thinking at the time, ‘Wow, he’s good.’ And he was very good. He was very special.

It was a huge pleasure then to become a colleague of his in due time and to call him a friend. I was an elected member first of all, although he was in Plaid Cymru way before I was, where he was a key member of the team, and then he too was elected. Becoming a Member of our national Senedd meant everything to him. For Steff, it was a privilege to be here, serving his community and serving Wales. But it was that community's privilege, Wales’s privilege and all of our privilege that Steff had decided to commit to serve the nation in its Parliament.

He was a dear man, a fair man, a fair politician. He was unselfish. We saw that in the way in which he was so eager to help other patients in speaking openly of his cancer. He was a mindful individual, choosing his words carefully. It reminded me of my late mother in that regard. She had given so much to Wales in so many ways. I heard in tributes to her that my mother would hold back, but when she spoke, we would know that she had something to say, and everyone would listen. And that’s how it was with Steff. Steff, I cannot pay you much greater tribute than to say that you remind me of my mother. Steff’s contribution was always valuable.

Daeth gwaith Steff ym mywyd cyhoeddus Cymru i ben yn llawer, llawer rhy gynnar. Mewn ychydig flynyddoedd, gwnaeth gyfraniad a oedd yn gwneud iddo sefyll allan fel gwleidydd â gallu prin ganddo, gydag eglurder gwirioneddol a gweledigaeth ar gyfer ei gymuned a'i wlad, ac fel dyn gonest, cyfiawn, didwyll, penderfynol a chwbl anhunanol. Daeth â phobl at ei gilydd, ac yn hynny o beth, mae'n esiampl i bob un ohonom ni.

Today, we say, ‘Thank you, Steff'. We miss you and miss what you would have done for us. But we give thanks for everything that you did and for laying the foundations for an independent Wales. We thank you for your vision and your leadership in such a brief life. Yes, we kept your seat warm, but that wasn't to be. Now, we will do everything to keep your flame alight. Rest in peace, Steff.

Roeddwn wedi clywed ers amser am Steffan Lewis gan fy nghyn gyd-Aelod a chyd-Weinidog yn y Cynulliad, Jocelyn Davies, a oedd mor falch o'r ymgyrchydd gwleidyddol ifanc hwn a oedd wedi gwirfoddoli yn ei swyddfa hi. A phan ddywedodd hi wrthyf ei bod yn bwriadu ymddiswyddo cyn etholiad 2016, dywedodd ei bod yn falch y byddai hwnnw'n gyfle i Steffan gymryd ei le yn y Cynulliad fel olynydd iddi hi yn Aelod Cynulliad Plaid Cymru dros ranbarth y de ddwyrain.

Wrth gwrs, roedd llawer ohonom ni'n adnabod Steffan yn sgil ei waith y tu ôl i'r llenni cyn 2016, yn gweithio fel awdur areithiau i Leanne, ac roeddem yn gwybod—roeddem yn gwybod—y byddai ef yn unigolyn aruthrol pan ddeuai'r amser iddo ef ymuno â byd gwleidyddiaeth cyhoeddus fel Aelod Cynulliad. Ac, wrth gwrs, fe adawodd ei farc o'r diwrnod cyntaf y daeth yn Aelod, yr ieuengaf a etholwyd yn 2016. Rwy'n cofio, fel y bydd llawer hefyd, i Steffan gymryd ei sedd yma yn y Siambr gyda hyder ac eglurder, ond hefyd yn wylaidd o ran ei swydd a'r cyfle yr oedd wedi ei gael—yn glir o ran ei wleidyddiaeth, wrth gwrs. Cofiaf iddo ddweud—a gallwch chi gofio hynny, a'i gydweithwyr hefyd—na fyddai ef yn defnyddio ei gyfrifiadur, oherwydd ei fod yn awyddus i gymryd rhan lawn yn y dadleuon. Nid oedd ef am gael ei gyhuddo fel y cawn ni'n aml: 'Beth ydych chi'n ei wneud yn rhythu ar eich cyfrifiadur o fore gwyn tan nos?' A chredaf iddo gadw at yr addewid honno. Felly, os oedd angen cael gafael arno, roedd yn rhaid ei gael allan o'r Siambr neu anfon neges destun ato.

O'r cychwyn roedd yn barod i weithio y tu hwnt i ffiniau'r pleidiau i gyflawni nodau ac amcanion cyffredin, ac fe gymerodd ef yr awenau yn llefarydd ei blaid wrth inni symud yn fuan tuag at fyd y refferendwm a orfodwyd arnom, gan weithio gyda Llafur ar 'Ddiogelu dyfodol Cymru'. Ac wrth gwrs mae hynny wedi sefyll prawf amser heddiw, fel y dywedodd y Prif Weinidog heddiw, ac yn wir yr wythnos diwethaf. Ond roedd hefyd yn llefarydd cyllid cadarn ac yn arbenigwr yn y maes. Eisteddai ar y pwyllgorau cyllid a'r pwyllgorau materion allanol, fel y gwnawn innau, a phan ymunais â'r pwyllgorau hynny fis Tachwedd diwethaf, roeddwn i'n eu mwynhau nhw gymaint yn fwy pan oedd ef yn gallu ymuno â ni, fel y soniodd Dai Rees, er gwaethaf ei salwch cynyddol a'i driniaethau blin, yr oedd yn eu hwynebu gyda'r fath ddewrder, a bydd pob un ohonom wedi dysgu oddi wrtho. Ond ni fyddai byth, fel y dywedais, yn gadael unrhyw Weinidog Llafur neu gydweithiwr oddi ar y bachyn o ran ei waith craffu, ond roedd bob amser yn gefnogol pan welai achos cyffredin.

Hoffwn dalu teyrnged hefyd i waith Steffan yn hyrwyddo pwysigrwydd Cymru yn y byd, a phwysigrwydd materion allanol. Felly, fe drosglwyddodd yr awenau i mi o ran swyddogaeth y rapporteur yr oedd ef wedi ei wneud gyda Jeremy Miles, pan oedd ef ar y pwyllgor, yn edrych ar gyfleoedd i Gymru yn y byd fel rhan o'n cyfrifoldebau tuag at ddatblygiad rhyngwladol—a gwn y bydd Eluned Morgan yn dwyn hyn yn ei flaen—ond hefyd ar ôl Brexit, yn benderfynol o sicrhau nad oedd Cymru yn cael ei hanwybyddu ac yn cael ei chydnabod o ran diplomyddiaeth, yn ddiwylliannol, yn gymdeithasol ac yn economaidd.

Soniwyd eisoes am y daith gerdded gyda Steff, a drefnwyd gan Nia fis Gorffennaf diwethaf. Rwy'n cofio cerdded gyda Dai Lloyd a Jeff Cuthbert ar hyd y gamlas i'r Coed Duon. Bydd yn atgof parhaol i bob un ohonom, a chofiaf y cwtsh gyda Steffan ar y daith honno. I Steffan, roedd mor bwysig ei fod yn codi'r arian hwnnw at Felindre. Ac wrth gwrs, gyda hynny, rwy'n meddwl am ei deulu ac yn cydymdeimlo o'r galon â nhw heddiw, a hefyd yn yr wythnosau a'r misoedd a'r blynyddoedd i ddod.

Steffan, rydych chi wedi gadael etifeddiaeth fawr ar eich ôl yn Gymro Ewropeaidd angerddol, ac yn ddinesydd byd rhyngwladol. Byddwn yn parhau i helpu i fynd ar drywydd yr amcanion hynny er cof amdanoch, oherwydd roeddech chi'n graff iawn yn eich gweledigaeth wleidyddol ac fel unigolyn a gwleidydd balch a neilltuol o Gymru.

May I begin by paying tribute to Steffan and his family, and to extend my sympathies to the family in their loss? Although, of course, you might be expecting something to happen, the loss is still a bitter blow.

Mae'n anodd i ni amgyffred mai dim ond am amser byr iawn y bu Steffan yn aelod o'r Cynulliad, cymaint oedd ei gyfraniad. Roeddem ni'n eistedd yma yn y Siambr hon ac mewn pwyllgorau, a gwelsom pa mor helaeth oedd ei wybodaeth ac, wrth gwrs, ei awydd i wasanaethu ei wlad. Fe ddaeth yn gyflym iawn yn uchel ei barch yng ngolwg cynifer o amgylch y Siambr hon o bob plaid, a phan siaradai, roedd yr hyn a ddywedai yn dreiddgar ac yn ysgogi'r meddwl bob amser. Roedd hi'n werth gwrando ar Steffan bob amser.

Roedd ganddo gymaint i'w gynnig i'r ddadl ar Brexit drwy ei waith ar ddatblygu gweledigaeth o'r ffordd y dylai Brexit weithio hyd at awgrymu Bil parhad. Ac rwy'n credu mai ef yr oedd yr Aelod cyntaf yn y Siambr hon i awgrymu Bil parhad ac mae'n deilwng o'r clod am hynny.

Ar lefel bersonol, credaf ei bod yn gwbl gywir i ddweud bod pawb yn hoffi Steffan. Roedd yn aelod balch o Blaid Cymru. Rydym i gyd wedi gweld y llun ohono, wrth gwrs, yn annerch cynhadledd Plaid Cymru ym 1987 pan oedd yn 14 oed, rwy'n credu. Byddai hynny wedi gofyn am gryn hyder i allu gwneud hynny. Ond er gwaethaf yr egwyddorion a ddaliai mor gryf, roedd bob amser, wrth gwrs, yn barod i weithio gyda phleidiau eraill pan deimlai fod hynny er lles y genedl. Rydym ni'r gwleidyddion yn aml ag uchelgais o weithio gydag eraill, onid ydym? Ond nid uchelgais yn unig oedd hynny gan Steffan; byddai'n gweithredu hynny hefyd.

Roeddwn i, yn un, a oedd yn cael ei gyfraniad i'r ddadl ar Brexit yn amhrisiadwy, a bydd rhai ohonoch yn gwybod y gofynnwyd i mi mewn cyfweliad teledu cyn y Nadolig i enwi rhai unigolion o bleidiau eraill yr oeddwn i â pharch tuag atynt. Heb amharchu eraill yn y Siambr, Steffan oedd un o'r rheini a enwais.

Roedd y newyddion am y diagnosis o ganser a gafodd Steffan, wrth gwrs, yn achos siom enfawr iddo ef a'i deulu. Nid oes amheuaeth o hynny. Fe soniodd am ei ddiagnosis gyda mi. Gwyddai fod fy ngwraig, Lisa, yn gweithio i Macmillan. Gwyddai mai prognosis anodd iawn oedd hwn, ond, er hynny, fe barhaodd â'i waith a gweithiodd yn galed i godi arian i'r rhai sy'n byw gyda chanser, ac wrth gwrs, bydd yr atgofion hynny yn aros gyda chynifer o'r Aelodau sy'n cofio'r gwaith a wnaeth i godi arian i Felindre. Byddai adegau o deimlo'n isel, wrth gwrs, yn ei frwydr yn erbyn canser, ond gwyddom yn sicr ei fod wedi cael y penderfyniad a'r nerth i ysbrydoli eraill. Ychydig iawn o bobl sydd â'r cyneddfau hynny. Roedd Steffan yn un ohonyn nhw.

Rydym ni wedi colli un o sêr y dyfodol yng ngwleidyddiaeth Cymru, ond mae ei deulu wedi colli mab, brawd, gŵr a thad, a heddiw rydym yn cydsefyll â nhw ac yn cofio Steffan.

Like everyone in the Chamber today, I too send my deepest condolences to Shona, Celyn, Gail, Nia and the whole family, and I wish to thank you for sharing Steffan with us. He was taken away far too soon and his loss is great to his family more than anyone, of course, but also to Plaid Cymru, the people of the south-east of Wales, this Assembly and to Wales. He contributed so much, and his intellect will light the way for us. He will be an inspiration and he will walk with us on the journey towards a free Wales.

I first came across Steff at a public meeting in Pen-y-groes in the Arfon constituency. Alun Ffred had insisted that this bright young boy from Gwent should join us to share his vision, and that is what he did, in a thoughtful, detailed, intelligent and quiet way, but in an entirely convincing and credible way. He had a dream and he believed that that dream would be realised. Over ensuing years, I would meet Steff at conferences and Plaid events, and in 2016 both of us were elected Assembly Members for the first time, and I had the privilege of sitting next to him until quite recently.

As we’ve already heard, he didn’t like the computer screen, and therefore, if he wanted to send a message to the Llywydd, very often he would have to go through my computer screen, and then I would pull his leg and say, ‘Well, I’m not your personal secretary, Steff’, and he would tease me too. For example, when I took every possible opportunity to press for a medical school for Bangor, I would hear, ‘You gogs are far too noisy.’ And that was one of his favourite phrases. I delighted in those phrases. I loved to hear his powerful, carefully constructed speeches, but those asides when another Member was speaking would always put a smile on my face. ‘This is terrible’, when a Minister was refusing to answer a question or was rambling on, and he would hate to hear Members referring to the UK as ‘our nation’ or ‘our country’. He would always correct that—'Wales is our nation. Wales is our country.’ And another thing that wound him up was references to Wales as a 'small nation'. ‘We’re not a small nation’, he would insist, ‘We are a bigger nation than many other independent nations.’

In walking to the Chamber or whilst waiting to deliver a speech backstage, Steff would say this to me, ‘Here we are, Siân Gwenllian’—he’d never call me ‘Siân’; he’d always call me by my full name—‘Here we are, Siân Gwenllian, the woman from Gwynedd and the boy from Gwent. We’ll go for it. Let’s go, let’s show them how it’s done.’ I will never forget those words. We represented very different areas, but the boy from Gwent made quite an impression on me, and that bright, principled boy will always be with me in our Senedd, in our conferences and in my daily life, because that boy from Gwent will always be in my heart, in all of our hearts. Steff, your dream lives on and that dream will be realised. Rest in peace, dear friend.

Fel pawb arall yn y Siambr, bydd hiraeth arnaf am Steffan. Roeddwn yn eistedd ar y Pwyllgor Cyllid gydag ef ac fe gawsom ni sbort—nid wyf yn siŵr y byddai neb arall yn credu hynny—pan oeddem ni'n trafod y dreth trafodiadau tir a materion traws-ffiniol. Rwy'n siŵr i Steffan a minnau ymdrin â hynny drwy ddeialog rhyngom ni'n dau, er mawr siom i eraill a oedd yn eistedd yn y Siambr. Ei wybodaeth ddi-ben-draw am ffiniau eraill—pan grybwyllais y 'traws-ffiniol', fe orffennom ni yn y diwedd gyda 1,000 o ddarnau o dir yn croesi'r ffin rhwng Cymru a Lloegr, a dywedodd ef, 'Dyw hynny'n ddim—sut ydych chi'n meddwl y mae Portiwgal a Sbaen yn ymdopi, neu'r Walwniaid a'r Fflemiaid? Sut ydych chi'n credu y mae'n gweithio yn y gweddill—? Dywedais i, 'Nid wyf i'n gwybod', a dywedodd ef, 'Wel, rwyf i wedi bod yno. Es yno ar fy ngwyliau i ymweld â'r ffin a'i gweld.' Dywedais i, 'Wel, nid wyf i'n credu y gallwn i ddarbwyllo fy ngwraig i fynd ar wyliau i weld ffiniau ond—.'

Y peth arall a'i gwnâi yn hynod oedd ei fod yn gwrthod defnyddio ei gyfrifiadur yn y Siambr, rhywbeth a oedd yn fy ngwylltio i'n gacwn—ond nid fel yr oedd yn gwylltio Siân Gwenllian, oherwydd yr unig ffordd y gallech chi gysylltu ag ef oedd drwy anfon neges at Siân: 'Siân, a wnewch chi ofyn i Steffan a gaf i siarad ag ef am y dreth trafodiad tir y tu allan?' A byddai hithau'n dweud, 'Nid fi yw ei ysgrifenyddes.' Yn wir, mae'n rhaid mai dyna un o'r pethau a ddywedodd hi wrtho'n fwy aml na dim arall yn ystod ei hamser yma—'Steffan, nid fi yw dy ysgrifenyddes di.' Ond fe wnaethoch chi waith da fel ysgrifenyddes iddo. Credai na ddylid defnyddio cyfrifiadur yn y Siambr. Roedd yn credu hynny a glynodd ato. Ni waeth pa mor drafferthus oedd hynny i'r gweddill ohonom, roedd yn glynu ato.

Roeddwn i'n adnabod Steffan pan oedd yn gweithio yn swyddfa Plaid Cymru. Roeddwn i'n defnyddio'r un gegin ag ef. Mae'n syndod sut y dewch chi i adnabod pobl oherwydd y pethau rhyfeddaf o fewn y Cynulliad. Rwy'n defnyddio'r un gegin â Phlaid Cymru a'r hyn a gofiaf am Steffan yw ei fod bob amser yn serchog, bob amser yn gwrtais a phob amser â gwên ar ei wyneb. Bydd gennyf i hiraeth amdano, ond nid hanner cymaint â'i deulu.

Nid oeddwn i'n adnabod Steffan yn dda iawn, ond roeddwn yn awyddus i godi i ddweud yn fyr iawn ei fod yn ddigon o ryfeddod o ddyn. Yr atgof parhaol sydd gennyf i o Steffan yw digwydd dod ar ei draws yn mynd am dro gyda'i deulu dros forglawdd Caerdydd ryw brynhawn braf ym mis Hydref yn ystod y tywydd twym hwnnw a gawsom. Ac roedd yn deulu hapus, allan gyda Shona a'u mab, yn mwynhau'r heulwen. Ond, i mi, roedd yn foment ingol oherwydd meddyliais tybed faint mwy o atgofion hapus fel hyn y cânt i'w rhannu. Dim ond—. Mae'n golled ddirdynnol i rieni gladdu eu mab cyn ei amser; nid honno yw'r drefn arferol, ac mae hynny, yn amlwg, yn ddychrynllyd o boenus. Ond, yn amlwg, i Shona a Celyn, mae'n agor bwlch enfawr yn eu bywydau nhw. Ac roeddwn i eisiau dweud wrth Celyn fod ei dad yn wleidydd wirioneddol anhygoel, fel y bydd yn sylweddoli pan fydd ychydig yn hŷn, gobeithio, a'i fod yn ddyn dewr, a oedd yn ymarfer y fath o wleidyddiaeth y mae Jack Sargeant yn ei hyrwyddo mor aml.

Rwy'n awyddus i ddweud ei bod wedi bod yn fraint o'r mwyaf cael ei adnabod ef. Ac rwy'n gobeithio y bydd yn ein hysbrydoli ni i wella ein perfformiad a gwella safon y dadlau y dangosodd ef ei bod yn gwbl bosibl ei wneud heb fod yn gwerylgar nac yn or-bleidiol. Felly, diolch yn fawr iawn, Steffan, ac mae ein cydymdeimlad ni—bawb ohonom ni, rwy'n siŵr—â'i deulu.

Roeddwn i ar fin mynd i mewn i Neuadd Goffa Trecelyn nos Wener pan ddaeth y newyddion bod fy ngwrthwynebydd gwleidyddol yn Islwyn, a'm cyd-Aelod annwyl, Steffan Lewis AC, wedi ein gadael ni. Felly, fel mae nifer wedi'i ddweud, rwyf yn cydymdeimlo'n ddwys â gwraig Steffan, Shona, a'i fab, Celyn. Yn ein cyfarfod o aelodau Plaid Lafur Islwyn, roedd tristwch gwirioneddol o glywed y newyddion trasig hyn, a hynny oherwydd personoliaeth Steffan. Cynhaliodd Plaid Lafur Islwyn funud o dawelwch i gofio am Steffan a thalwyd teyrnged i'n cydwladwr. Roedd e'n hynod falch ei fod yn hanu o Islwyn, fel rydym ni eisoes wedi clywed, ac yntau wedi'i fagu yn Cross Keys, ceir atgofion annwyl am ei gyfnod fel plentyn yn Ysgol Gynradd Cwm Gwyddon yn Abercarn, lle'r oedd fy merch innau hefyd yn ddisgybl. A heddiw, rydym ni'n mynegi ein parch at y gwir fab Cymru a gwir fab Islwyn hwn, yr oeddwn i hefyd yn ei barchu'n fawr fel cyd-Aelod o Senedd Cymru, er, fel y dywedais i, yn y pen draw, roedden ni'n wrthwynebwyr gwleidyddol. Er hynny, roedd llawer yr oeddem ni'n cytuno arno, a chredaf inni glywed y teimladau hynny'n glir ac yn groyw yn areithiau heddiw.

Ond, yn y pen draw, roedd Steffan yn unigolyn caredig a sensitif, a oedd yn meddu ar deallusrwydd miniog. Fel mae sawl un wedi'i ddweud, cafodd y ddau ohonom ni ein hethol i Gynulliad Cenedlaethol Cymru am y tro cyntaf yn 2016, ac, fel aelod o'r dosbarth, rwyf innau hefyd yn tystio'n frwd bod Steffan yn wleidydd egnïol ac egwyddorol a oedd â chymaint mwy i'w gyfrannu at fywyd cyhoeddus Cymru. Ac rydym ni eisoes wedi sôn am wleidyddiaeth fwy caredig, y mae Jack Sargeant eisoes wedi sôn yn hirfaith amdano, ac roedd Steffan yn ymgorffori'r wleidyddiaeth fwy caredig honno. Yn yr amser rhy fyr o lawer yr oedd wedi gallu gwasanaethu fel Aelod o'r Cynulliad, dangosodd hyn drwy bopeth a ddywedodd a phopeth a wnaeth—ei allu a'i natur pwyllog. Defnyddiodd ei bwerau deallusol helaeth i ddadlau'r achos o blaid, fel rydym ni wedi clywed yn gynharach yn y Siambr hon, hawl Cynulliad Cymru i gael ei barchu ar ôl trafodaethau Brexit. Ac mae'n debyg mai gwaith Steffan ar Brexit, yn rhinwedd ei swydd fel llefarydd ei blaid ar y pwnc, a gafodd yr effaith fwyaf. Ond, yn bersonol, byddaf bob amser yn ei gofio fel gwleidydd egwyddorol a dyn da—gwas didwyll ac ymroddedig dros bobl Islwyn, a chredaf y bydd pob un ohonom ni yn gweld ei eisiau. Bydded i ti orffwys mewn heddwch, Steffan.

Cofiaf glywed Steffan ar y radio ar gyfer is-etholiad 2006 ym Mlaenau Gwent—ei araith am y datganiad. Roeddwn i yn fy ngwely ac eisteddais i fyny yn y gwely oherwydd bod ei eiriau'n wefreiddiol—yn hynod, hynod ysbrydoledig. Gweithiais gyda Steffan yn 2008, yn etholiadau cyngor Caerffili, a daethon ni i adnabod ein gilydd yn well pan gawson ni ein hethol am y tro cyntaf yn 2016. Ac, ambell brynhawn, byddem ni'n mynd dros y ffordd am ddiod gyflym a sgwrs fach ac yn trafod pob math o bethau, yn enwedig gwleidyddiaeth a sut y byddai modd gwneud pethau yn well, a phêl-droed—Celtic, Dinas Caerdydd. Rwyf yn ddiolchgar iawn i Steffan am y sgyrsiau hynny. Roedd e'n ddyn da iawn, a ddangosodd gymaint o ddewrder ac urddas yn y ffordd y daeth ef yma, ac yn y ffordd yr oedd yn torri ei gŵys ei hun. Mae ei farwolaeth gynamserol yn golled wirioneddol i'n gwlad, a gwir obeithiaf y gall ei deulu gymryd rhywfaint o gysur o'r ffaith fod gan gynifer o bobl—pawb ohonom ni a oedd yn adnabod Steffan—feddwl mor uchel ohono.

Llywydd, roedd llais Steffan yn llais cryf ar y cyfansoddiad. Roedd ganddo ddealltwriaeth ddofn a oedd yn caniatáu iddo droedio uchelfannau syniadaeth wleidyddol. Llywydd, cafodd y ddau ohonon ni ein hethol yn 1999, ac nid wyf yn meddwl i mi erioed glywed rhywun yn traethu mor hael ar faterion sylfaenol. Roedd ei wybodaeth am y broses seneddol a'i ddefnydd ohoni yn caniatáu iddo hyrwyddo cysyniad y Ddeddf parhad, fel rydym ni wedi'i glywed, rhywbeth a roddodd bwysau ar Lywodraethau Cymru a'r DU ar adeg allweddol yn ein hanes fel sefydliad.

Fodd bynnag, nid oedd awdurdod Steffan ar faterion cyfansoddiadol, yn rhywbeth sych na haniaethol; roedd yn siarad gydag egni ac angerdd. Ond, roedd hefyd yn parchu barn pobl eraill, fel fi, a oedd yn aml yn dod i gasgliadau gwahanol. Yr hyn a welais yn fwyaf urddasol ac argyhoeddiadol yn syniadau cyfansoddiadol Steffan oedd yr angen am ddemocratiaeth seneddol ystyriol. Dyna'r hyn sydd wedi cael ei ffurfio gan wledydd cartref y Deyrnas Unedig. Dyma yw ein prif wreiddyn— rhywbeth y dylen ni i gyd ei drysori, pa un ai Cymru annibynnol neu DU ddatganoledig ar ei newydd wedd yw ein nod yn y pen draw. Ac mae angen doethineb o'r fath arnom ni heddiw o bob dydd, wrth i Brexit gyrraedd adeg penderfyniad yn y Senedd.

Un o'r sgyrsiau diwethaf a gefais â Steffan oedd ynghylch hanes doniol ac amharchus Alan Watkins am gwymp  Mrs Thatcher, A Conservative Coup. Ac roedd Steffan yn berchen ar yr hiwmor direidus hwnnw hefyd, gan weld ffolineb gwleidyddiaeth sy'n ymbellhau o'i sylfeini cadarn, fel y mae'r llyfr hwnnw yn ei ddisgrifio'n grefftus.

Estynnaf fy nghydymdeimlad diffuant i deulu a ffrindiau Steffan. Gobeithio y byddwch yn cael eich cysuro o wybod na fydd llais diffuant Steffan byth yn mynd yn anghof i ni. 

Wrth reswm, mae colli Steffan mor ifanc yn ergyd drychinebus i'w deulu a'i ffrindiau, i'w blaid, Plaid Cymru, i'r Cynulliad yn ei gyfanrwydd, ac i Gymru, o gofio pwysigrwydd Steffan Lewis fel ffigur gwleidyddol a'r gallu oedd ganddo, yr ymrwymiad oedd ganddo, yr ydym wedi clywed sôn amdano ar draws y Siambr heddiw.

O'm rhan i, Llywydd, y tro cyntaf yr wyf i'n cofio siarad â Steffan ar ôl iddo ddod yn Aelod o'r Cynulliad, oedd pan ddaeth ef â'r rhinweddau hynny i'r amlwg, a'r teimlad dwys a oedd ganddo dros Went, fel y clywsom gan Adam ac eraill, pan ddaeth Steffan ataf yn gynnar iawn a dweud cymaint oedd ei ymrwymiad i weithio ar draws y pleidiau gwleidyddol a chymaint oedd ei ymrwymiad i ddeall Gwent, cynrychioli buddiannau Gwent, ac i fod yn hyrwyddwr ar gyfer y rhan honno o Gymru. Maes o law, daeth yn amlwg iawn ei fod yn hollol ddiffuant am hynny, fel yr oedd am bopeth arall hefyd. Felly, rwy'n gwybod fy mod i'n siarad ar ran pob un o fy nghyd-Aelodau AC Llafur Gwent— mae Rhianon Passmore wedi siarad drosti hi ei hun, fel petai—ond mae pob un ohonom ni yn cydnabod bod Steffan mor ymroddedig a diffuant yn yr ymdeimlad hwnnw dros Went ac mor benderfynol o wneud popeth a allai ar ran Gwent, ond i weithio ar draws y pleidiau, ac yn wir gydag amrywiaeth o sefydliadau, i'r perwyl hwnnw.

Fel y mae eraill, rwyf innau'n cofio'r daith gerdded i godi arian dros Felindre, pryd yr oedd hi mor amlwg beth oedd hyd a lled a phwysigrwydd y gefnogaeth a oedd i Steffan gan deulu a ffrindiau, y pleidiau gwleidyddol—unwaith eto, ar draws y Siambr—gwahanol sefydliadau y bu ef yn gweithio gyda nhw dros y blynyddoedd, a sawl un arall. Roedd hefyd yn amlwg gymaint o gysur oedd hynny i Steffan, pa mor bwysig oedd tynnu nerth o'r gefnogaeth honno iddo, a oedd i'w gweld ar y daith gerdded, ond a oedd i'w gweld yn eangach o lawer ac yn fwy cyffredinol hefyd.

Hefyd, Llywydd, hoffwn innau adleisio yr hyn y mae eraill wedi'i ddweud ynghylch pa mor ddewr oedd Steffan wrth ddefnyddio'r profiad ofnadwy hwnnw o ddioddef o ganser er lles cyffredinol—i fod mor barod i siarad am y profiad, i wneud cyfweliadau, i wneud datganiadau cyhoeddus, i gymryd rhan mewn trafodaethau, gan wybod pa mor bwysig oedd hynny i bobl eraill sy'n dioddef o ganser a'u teuluoedd a'u ffrindiau. Aeth i gryn fanylder, sydd yn amlwg bwysig, arwyddocaol a llesol i bobl eraill sy'n dioddef o ganser, eu teuluoedd a'u ffrindiau.

Wrth reswm, yr oedd yn hynod emosiynol hefyd ddarllen am yr hunangofiant yr oedd yn ei baratoi ar gyfer ei fab, ei fab ifanc, a fyddai'n gallu ei ddarllen pan fydd yn hŷn ac yn gallu deall ei dad yn well a deall daliadau a gwerthoedd ac egwyddorion ei dad a'u defnyddio i gyfrannu at ei fywyd ei hun a gwneud ei gyfraniad ei hun.

Felly, Llywydd, dymunaf adleisio, ar ran fy nghyd-Aelodau Llafur lleol yr hyn a ddywedodd cynifer o bobl eraill: dyn pa mor hoffus, diffuant, ymrwymedig, dawnus, talentog oedd Steffan Lewis a pha mor bwysig oedd i'w wlad. Rwyf innau, fel y mae eraill wedi ei ddweud, yn gobeithio bod hynny'n rhywfaint o gysur i'w deulu a'i ffrindiau ar adeg mor anhygoel o anodd.

Siaradais ddiwethaf â Steffan yn ystod ei ymweliad olaf â'r Cynulliad cyn y Nadolig, pryd yr wyf yn cofio sgwrsio ag ef y tu allan i'r Siambr hon mewn toriad yn y ddadl. Roedd yn amlwg y pryd hwnnw pa mor sâl yr ydoedd. Dywedais i wrtho ein bod ni i gyd—pob un ohonon ni yn y Siambr—yn ei gefnogi. Diolchodd i mi am hynny a dweud mai ei waith fel Aelod Cynulliad a oedd yn ei gynnal, a oedd yn ei ysbrydoli, ac roedd yr anwyldeb, y cariad, yr oedd e'n ei deimlo gan bob un ohonom ni Aelodau'r Cynulliad yn gwneud y gwahaniaeth hwnnw iddo.

Fel y mae ei blaid ei hun, yr oedd ef yn meddwl y byd ohoni, ac Aelodau eraill yn y Siambr hon wedi ei ddweud, bachgen Gwent oedd ef. Roedd e'n arfer fy ngalw i yn 'bachgen Mynwy'. Fe wnes i dynnu sylw at y ffaith mai o Gwmbrân oeddwn i'n dod yn wreiddiol a gwelais ei lygaid bach yn goleuo wrth feddwl am bob math o bethau sarhaus neu ymadroddion newydd y byddai'n gallu eu defnyddio mewn dadleuon ar draws y Siambr. [Chwerthin.] Yn anffodus, ni fydd y dadleuon hynny'n digwydd. Ond bydd ei etifeddiaeth, a'r teimladau y gwnaeth ef annog pob un ohonom ni i'w teimlo, o ba ran bynnag o Gymru fyddai hynny, yn rhywbeth a fydd yn aros gyda fi am byth.

Soniodd Mike Hedges am y Pwyllgor Cyllid. Ces i'r fraint o eistedd wrth ochr Steffan—sydd i'w weld yn amser hir iawn, ond, wrth gwrs, dim ond cwpl o flynyddoedd, ers 2016, yr oeddem ni ar y pwyllgor hwnnw gyda'n gilydd. Ac rydych chi'n iawn, Mike, roedd ef wrth ei fodd yn sôn am y ffin, neu, mewn gwirionedd, ymosod ar bobl a oedd yn dymuno siarad am y ffin, a byddai'n tynnu sylw at y ffaith fod yna ffiniau ledled y byd nad ydyn nhw'n achosi unrhyw broblemau o gwbl o ran masnachu ac o ran gwledydd yn bodoli ar wahân. Roedd e'n iawn yn hynny o beth. Hefyd, pryd bynnag y byddai trafodaethau ynghylch Brexit neu gyni, byddwn i'n clywed y llais bach hwn yn fy nghlust, ei lais ef ydoedd, a byddai ef yn fy mhrocio i, a byddai'n dweud, 'Dy griw di yw hyn eto, yntê? Dyna dy griw di yn San Steffan. Sut galli di fyw 'da dy hunan?' Yn y pen draw, byddwn i'n symud y gadair ychydig i'r dde fel nad oedd yn bosibl iddo gyrraedd mwyach.

Ond roedd yn fraint adnabod Steffan ers iddo gael ei ethol yn 2016. Rwy'n credu ei bod yn hawdd iawn dweud bod pobl yn gadael etifeddiaeth, ond, yn fy marn i, fel y dywedodd y cyn Brif Weinidog, Carwyn Jones gynnau, mae ei etifeddiaeth ef yn un enfawr. Rwy'n credu, yn ei ffordd ei hun, ei fod wedi effeithio ar bawb yng Nghymru, a pha un a ydych chi'n cytuno â'r polisi cenedlaetholaidd ai peidio, neu o ba blaid wleidyddol bynnag yr ydych chi wedi dod, rwy'n credu iddo fe werthu neges ei blaid mor dda fel ei fod wedi denu pawb arall yng Nghymru ychydig yn nes at ei freuddwyd, ac rwy'n credu, beth bynnag fydd yn digwydd yn y dyfodol i'n gwlad odidog yr oedd ef mor falch ohoni, daeth ef â'i freuddwyd ychydig yn nes at realiti pawb.

This is a very dark day. It is an honour for me to be able to stand here to pay tribute to you, Steffan. Naturally, we sympathise deeply with your friends and your family, and there is an empty space in the chair next to me. The screen is still black. But there's a huge gap in our group, in our hears, in our lives—a gap where Steffan used to be. Steffan was the youngest Member of the Plaid Cymru group. He was the baby of the group, with a young family, and we are heartbroken.

You were an inspiration to us all, a hard and committed worker, living every minute for Wales and for the future of our nation. I will remember the endless discussions and debates over the very many years that I knew you, since the by-election back in the 1990s—I was there in Islwyn too—the discussions, many a time, about the history of Wales, the honourable history of our country, as a way of inspiring a nation. And how do you inspire a nation that knows not its history?

Ac roedd yn ddyn manylder, hefyd, manylion cywrain deddfwriaethol, ac ef oedd crëwr Bil parhad Cymru. Roedd Steffan yn ymwybodol iawn o fygythiad Brexit i fodolaeth gwirioneddol Cymru, a gweithiodd yn ddiflino i adeiladu tarian ddeddfwriaethol amddiffynnol ar gyfer ein pobl. Roedd Steffan yn ysbrydoliaeth lwyr i mi yn bersonol, i'r  blaid hon sydd gennym, i'r Senedd hon ac i Gymru; seren ddisglair, fel y dywedodd llawer, gyda thalent  a dewrder enfawr, yn enwedig yn ystod y misoedd diwethaf, yn ogystal ag ysbryd cydnerth, cydnerthedd y mae ei angen arnom ni i gyd nawr. Rydym ni'n gweddïo dros deulu Steffan, ydym. Nid yw ein colled ni yn ddim o'i gymharu â'u colled nhw.

Rydym ni'n dweud yn aml ar y meinciau, cadeiriau, hyn y Blaid, ein bod yn sefyll ar ysgwyddau arwyr hanes Cymru a oedd yn dyheu am ryddid cenedlaethol, y mwyaf urddasol o achosion. Mae Steffan yw un o'r arwyr hynny erbyn hyn.

Rest in peace, young Steffan.

Diolch i bob Aelod am eich teyrngedau. Mae'n amlwg bod Steffan, yn ei amser rhy fyr o lawer yma, wedi gwneud argraff ar draws y Siambr. Wrth eistedd yn y fan yma, fel yr wyf, rwy'n sylwi ar lawer ohonoch chi'n teipio tra bod dadleuon yn digwydd o'ch cwmpas. Nid oedd Steffan, fel yr ydym wedi clywed, yn teipio. Trefnodd i'w gyfrifiadur gael ei analluogi pan ddaeth i'w sedd fel ei fod yn gallu gwrando ar ddadleuon a chymryd rhan mewn dadleuon. Wrth gwrs, dysgodd fod anfantais i hynny, gan nad oedd modd iddo anfon neges ataf i ofyn am gael ei alw mewn dadl. Er hynny, dysgodd yn gyflym fod gwên fach ddireidus neu neges destun, neu Siân Gwenllian, yn un mor berswadiol ar gyfer cael ei alw i siarad.

A phwy na fyddai'n galw Steffan Lewis? Roedd yr hyn yr oedd ganddo i'w ddweud yn werth ei glywed. Byddwn i yn eich gwylio chi i gyd, Prif Weinidogion ddoe a heddiw, Gweinidogion, Aelodau'r meinciau cefn—roedd pob un ohonoch chi'n gwrando ar yr hyn oedd gan Steffan i'w ddweud. Roedd yn siarad ag awdurdod tawel, syniadaeth glir, rhywbeth gwreiddiol i'w ddweud bob amser. Steffan oedd yr un i herio uniongrededd y dydd, a digwyddodd hynny mor aml o fewn Plaid Cymru ag o fewn y Siambr hon.

I first met Steffan during the first Assembly, when he was on work experience with Jocelyn Davies in his early teens. Steffan started his political life at a very young age. He was passionate about his politics then, and he realised his dream in 2016 when he was elected to his national Senedd as successor to Jocelyn Davies. Although his life was brief, Steffan packed a great deal into it, and he reminded us that we don't really measure the value of a life by its length.

Unlike a number of us, Steffan knew every detail of the history of his country, and a number of other countries too, not in order to romanticise that history, but rather to understand the history in order to plan the future, where everything would be possible for that country. And, although he was a very strong advocate for Gwent and the eastern Valleys where he had been brought up, and where the heritage of both languages—English and Welsh—were important to him, one of his continuous messages was the unity of Wales. He used to get annoyed if he heard too much talk about the north or the west. To him, Wales was one.

Steffan was both ordinary and extraordinary—he was kind and sincere and completely serious about his ambition for his country. His example will drive a number of us to work harder to realise his dreams for his nation and his community in his name.

In closing this meeting of tribute, I take this opportunity once again to sympathise on behalf of all of us with his family: his wife, Shona, and his young son, Celyn; his mother, Gail; his sister, Nia; and Neil, who are with us today. We will be thinking of you in the very difficult days and months to come. We will remember most dearly our friend Steffan, and thank the family for sharing him with us. To paraphrase Annest Glyn, the poet, from the past few days:

A soul who will shine forever bright,

And never shall be dimmed his light. 

Thank you, Steffan, and thank you all. 

I call Members to order. The first item will be an emergency question. I've accepted that question under Standing Order 12.67, and I call on Carwyn Jones to ask that emergency question. 

Diolch. Rwyf i wedi siarad gyda Ford UK a chyda Gweinidogion Llywodraeth y DU hefyd, gan ddadlau'r achos dros waith Pen-y-bont ar Ogwr. Byddwn yn parhau i weithio'n agos gyda Ford i warchod y swyddi medrus iawn a'r gadwyn gyflenwi, yn ogystal â chwilio am gyfleoedd uwch-dechnoleg eraill ar gyfer safle Pen-y-bont ar Ogwr.

A gaf i ddiolch i'r Gweinidog am ei ateb? Bydd yn deall, wrth gwrs, bod y cyhoeddiad wedi achosi ansicrwydd mawr ymhlith gweithwyr yng ngwaith Ford a'u teuluoedd. Gweinidog, a wnewch chi ymrwymo i fonitro'r sefyllfa yn ofalus, ac i weithio gyda Ford Ewrop, gyda'r rheolwyr a'r undebau yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr a hefyd gyda'r rhai sy'n cynrychioli Pen-y-bont ar Ogwr i sicrhau dyfodol y gwaith ac, wrth gwrs, ei weithlu ymroddedig?

Gwnaf, yn wir. A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiwn ac am ei ddiddordeb brwd yn y mater hwn, ac am yr ymroddiad y mae wedi ei ddangos i waith Ford Pen-y-bont ar Ogwr? Ymrwymaf i fonitro'r sefyllfa ledled Ewrop, ond yn y DU ac ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn arbennig. Bydd y Prif Weinidog yn ymuno ag undebau bore yfory yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr, ac ar ôl fy nhrafodaeth heddiw gyda Ford UK, rwy'n trefnu i gyfarfod gyda Graham Hoare, cyfarwyddwr gwerthuso a dilysu cerbydau byd-eang Ford, i drafod y sefyllfa yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr.

Credaf mai'r hyn sy'n eglur yw bod y sector modurol yn mynd trwy newid sylweddol a sydyn, ac, yn yr wythnos ddiwethaf, rwyf i wedi gweld effaith hynny ar benderfyniadau Ford o ran adolygiad Ewrop gyfan, gyda gwahanol benderfyniadau i'w gwneud ynghylch pa un a ddylid lleihau llinellau yn yr Almaen, pa un a ddylid cau gwaith yn Bordeaux, pa un a ddylid dod â'r cytundeb menter ar y cyd yn Rwsia i ben. Yr hyn sy'n gwneud gwaith Pen-y-bont ar Ogwr yn gryf o ran ystyriaethau yn y dyfodol yw bod lefelau cynhyrchiant wedi bod yn gwella. Ceir cysylltiadau diwydiannol da dros ben ar y safle nawr ac, wrth gwrs, dechreuwyd gweithgynhyrchu injan Dragon newydd.

Wrth i ni edrych tuag at y dyfodol a'r newid sylweddol yn y sector modurol, rwy'n ffyddiog wrth i Ford ystyried cynhyrchu trenau pŵer ar sail hybrid, y bydd yr injan Dragon sy'n cael ei hadeiladu o'r newydd ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn rhoi'r safle penodol hwnnw a'r gweithwyr teyrngar, ymroddedig a brwdfrydig yn flaenllaw yn ystyriaethau Ford Ewrop, wrth iddo benderfynu lle sydd fwyaf addas ar gyfer cynhyrchu trenau pŵer ar sail hybrid yn y dyfodol.

Diolch am yr ymateb i'r cwestiwn ar hyn. Dim ond un neu ddau o gwestiynau gennyf fi, yn seiliedig ar addewidion a wnaethoch yn ôl yn 2016. Bryd hynny, pan roedd Ford o bosibl mewn helynt ar y pryd, dywedasoch y byddai Llywodraeth Cymru yn barod i fuddsoddi yn y gwaith, ac rwy'n falch o'ch clywed yn ei ganmol unwaith eto am lefel uchel ymroddiad y gweithlu yno, ond y byddwch chi'n disgwyl o leiaf bum mlynedd o gyflogaeth cynaliadwy a diogel ar gyfer nifer penodol o weithwyr yno. Felly, efallai y gallwch chi roi rhywfaint o wybodaeth i ni am ba gymorth, yn ariannol yn arbennig, yr ydych chi wedi ei roi iddyn nhw yn y cyfamser, a pha un a ydych chi'n ffyddiog bod yr addewidion y byddan nhw wedi eu gwneud i chi—yn amlwg, byddai'r cyllid hwnnw wedi bod yn amodol—pa un a yw'r addewidion hynny wedi eu cadw.

Rydych chi wedi sôn eich bod chi wedi bod yn siarad am dechnoleg newydd ers hynny, ac rydych chi wedi sôn am yr injan Dragon; yn amlwg, mae marc cwestiwn ynghylch cynaliadwyedd hirdymor y gwaith hwnnw oherwydd cyhoeddiad Jaguar Land Rover—ond pa dechnoleg arall, ac eithrio ceir trydan, ydych chi wedi bod yn eu trafod? Oherwydd un o'r ystyriaethau yr wyf i'n siŵr eich bod chi wedi meddwl amdano, wrth gwrs, yw bod Ford yn fyd-eang yn gweithio mewn partneriaeth â Volkswagen erbyn hyn, ac mae gan Volkswagen ei hun eisoes y seilwaith ar gael i gynhyrchu ceir trydan, sydd, i mi, yn codi marc cwestiwn ynghylch y posibilrwydd o ddefnyddio Pen-y-bont ar Ogwr ar gyfer hynny. Ond ceir dewisiadau eraill; mae'n debyg eich bod chi'n gyfarwydd â'r Projekt Grenadier a'r potensial ar gyfer datblygu cerbydau oddi ar y ffordd. Yn amlwg, mae Jaguar Land Rover wedi dioddef problemau, ond roedd gwerthiannau ymlaen llaw enfawr o'r Suzuki Jimny a gyhoeddwyd yn gymharol ddiweddar. Felly, tybed pa fathau o sgyrsiau ydych chi wedi eu cael am hynny, ynghyd ag unrhyw beth i'w wneud â cheir trydan.

Ac yna, yn olaf, gennyf i, pan oedd Tata mewn trafferthion, roedd Llywodraeth Cymru yn awyddus iawn i siarad am y cyfleoedd newydd y byddai'n eu cynnig i unrhyw un a fyddai'n cael ei ddiswyddo yn sgil newidiadau Tata, yn enwedig o ran ailhyfforddi. Rydym ni eisoes wedi cael beirniadaeth, ers rhai misoedd bellach, o Lywodraeth Cymru gan nad oes ganddi strategaeth sgiliau, ond rwy'n gobeithio efallai fod hyn wedi canolbwyntio'r meddwl a bod gennych chi ryw syniad o'r hyn y gallwch chi ei ddweud wrth weithwyr gwaith Ford, pe bydden nhw'n cael eu diswyddo, am y cyfleoedd hyfforddi y gellir eu cynnig iddyn nhw ar hyn o bryd. Diolch.

A gaf i ddiolch i Suzy Davies am ei chwestiynau? Ceir nifer o bwyntiau pwysig a chynhyrchion posibl, yn enwedig trenau pŵer, y gellid eu hystyried yn y blynyddoedd i ddod ar gyfer safle Pen-y-bont ar Ogwr. Yn gyntaf oll, o ran amodau sydd ynghlwm wrth gymorth gan Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, daethpwyd ag injan Dragon i Ben-y-bont ar Ogwr o ganlyniad i'r cymorth a gynigiwyd gan Lywodraeth Cymru, a bydd yr amodau sydd ynghlwm wrth y cymorth hwnnw o ran diogelwch gwaith am o leiaf pum mlynedd yn sefyll. Mae injan Dragon yn injan ddiogel mewn gwirionedd gan fod modd ei chynhyrchu ar sail hybrid. O fewn y cylch cynhyrchion newydd y mae Ford yn eu hystyried, cynhyrchu ar sail hybrid yn hytrach na symud yn llwyr at drydaneiddio trenau pŵer yn llawn ar unwaith fyddai eu blaenoriaeth. Dyna pam rwy'n credu ei bod hi'n debyg mai injan Dragon yw un o'r cynhyrchion mwyaf deniadol y maen nhw'n eu cynhyrchu ar hyn o bryd mewn gwirionedd, i'w chynhyrchu ar sail hybrid ar gyfer marchnad fyd-eang.

Yr hyn yr ydym ni eisiau ei wneud yw sicrhau bod cynhyrchu'r injan Dragon ar sail hybrid yn dod gyntaf, cyn trenau pŵer eraill, a bod y gwaith hwnnw yn cael ei wneud ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Mae potensial, wrth gwrs, i gynyddu capasiti o ran yr injan Dragon. Mae oddeutu 125,000 yn cael eu gweithgynhyrchu ar hyn o bryd. Gallai hyn gynyddu i 250,000 o unedau. Ceir marc cwestiwn ynghylch gweithrediadau Ford yn Rwsia. Pe byddai Rwsia yn cael ei chymryd allan o'r drafodaeth, yna byddai hynny'n amlwg yn rhoi cyfle enfawr i gynyddu cynhyrchiant injan Dragon yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr. Mae'r rhain i gyd yn ffactorau sydd ar y gweill ar hyn o bryd yr ydym ni'n eu monitro, ac yr ydym ni'n amlwg yn ceisio dylanwadu arnyn nhw gyda'r bwriad o wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y canlyniad gorau i Ben-y-bont ar Ogwr.

Cododd yr Aelod, a hynny'n gwbl briodol, y cwestiwn o ba gymorth y gellir ei roi i weithwyr sy'n cael eu heffeithio gan unrhyw benderfyniad gan gwmni i leihau nifer y gweithwyr. O ran y cymorth y gallwn ni ei gynnig, yn amlwg byddem ni'n ceisio defnyddio'r un math o gymorth a gynigiwyd i weithwyr Tata, yn bennaf drwy ein cynllun cyflogadwyedd a chyda sylw arbennig i gyfres newydd Cymru'n Gweithio o ymyraethau i wneud yn siŵr y gellir hyfforddi pobl mewn sgiliau newydd os oes angen i'w cael yn syth yn ôl i mewn i waith neu eu cyfeirio at gyfleoedd uniongyrchol sydd eisoes yn y sector y maen nhw'n arbenigwyr ynddo.

Cododd yr Aelod hefyd y prosiect posibl pwysicaf efallai ar gyfer y safle—prosiect Seagull yw hwn mewn gwirionedd. 'Grenadier' yw enw'r cynnyrch a roddwyd i'r cerbyd oddi ar y ffordd 4x4 gerwin. Buddsoddiad posibl gan Ineos yw hwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi gweithio'n ddiflino ar y cyd â Ford ac Ineos i sicrhau ein bod ni yn y sefyllfa orau i sicrhau'r buddsoddiad hwnnw. Os byddwn ni'n dod â chynhyrchiant y cerbyd hwnnw i Ben-y-bont ar Ogwr, bydd yn cynnig gwaith i gannoedd ar gannoedd o bobl a miloedd yn y gadwyn gyflenwi o bosibl. Bydd penderfyniad yn cael ei wneud y mis nesaf. Y cwestiwn mawr yw a all Cymru ennill y contract hwnnw o flaen un safle arall yn Ewrop wrth i ni adael yr UE. Efallai mai hwn fydd y prawf mwyaf o ba un a all economi Cymru wrthsefyll yr her Brexit y byddwn yn ei wynebu yn ystod y misoedd sydd i ddod.

A gaf innau hefyd fynegi fy mhryder dwys ynghylch y cyhoeddiad hwn a'r hyn y mae'n ei olygu i'r gweithlu ym Mhen-y-bont ar Ogwr a hefyd i economi ehangach Cymru? A gaf i hefyd ofyn am sicrwydd gan Lywodraeth Cymru y byddwch chi'n troi pob carreg bosibl wrth geisio sicrhau dyfodol newydd i'r gwaith ym Mhen-y-bont ar Ogwr? A gaf i hefyd ofyn am sicrwydd ynghylch y defnydd o arian cyhoeddus—arian a fuddsoddwyd eisoes yn Ford Pen-y-bont ar Ogwr yn ogystal ag arian cyhoeddus y gallai fod angen ei fuddsoddi yn y dyfodol, o ystyried yr ansicrwydd sydd wedi bod yn gysylltiedig â gwaith Ford Pen-y-bont ar Ogwr ar wahanol adegau dros y blynyddoedd diwethaf? A hefyd, a gaf i awgrymu ei bod hi efallai'n amser, o ystyried difrifoldeb y sefyllfa yr ydym ni'n ei hwynebu ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac mewn mannau eraill, i drefnu uwchgynhadledd fawr i ystyried rhai o'r bygythiadau yr ydym ni'n eu hwynebu yn economi Cymru, nid yn unig y cyhoeddiad yn Ford Pen-y-bont ar Ogwr ond hefyd yr ansicrwydd mawr ynghylch Wylfa, mater yr wyf i'n gobeithio gallu ei godi gyda'r Gweinidog yn ddiweddarach heddiw neu yr wythnos hon, yn ogystal â'r bygythiadau yn y tymor hwy, efallai, i Airbus ym Mrychdyn, oherwydd Brexit, ac yn wir y materion ehangach sy'n gysylltiedig â'n hymadawiad arfaethedig o'r Undeb Ewropeaidd?

Wel, a gaf i ddiolch i'r Aelod am ei gwestiynau a dweud mai o ganlyniad i raddau helaeth i'r cymorth y mae Llywodraeth Cymru wedi gallu ei ddarparu dros flynyddoedd lawer a'r cydweithrediad cyhoeddus-preifat yr ydym ni wedi ei weld rhwng Ford a Llywodraeth Cymru y mae'r safle yn dal i fodoli ym Mhen-y-bont ar Ogwr, yn fyw ac yn iach, yn cynhyrchu rhai o injans mwyaf arloesol y byd? Ac rydym ni'n sefyll yn barod i gefnogi mwy o gynhyrchu yng ngwaith Pen-y-bont ar Ogwr, ac rydym ni'n sicr yn awyddus i sicrhau bod buddsoddiad pellach yn cael ei sicrhau ar gyfer yr ardal. Mewn gwirionedd, mae'r buddsoddiad y gallem ni fod yn edrych arno gan Ineos yn swm o gannoedd o filiynau o bunnoedd, a byddai honno'n fuddugoliaeth enfawr i economi Cymru os gallwn ni ei sicrhau fis nesaf.

Mae Fforwm Modurol Cymru yn gweithredu fel fforwm pwysig iawn ar gyfer sganio'r gorwel ar gyfer tueddiadau a thechnolegau sy'n dod i'r amlwg ac i gynghori'r Llywodraeth ar y sefyllfa y mae'r sector ynddi ar hyn o bryd a hefyd yr heriau a'r cyfleoedd posibl sy'n dod yn ddiweddarach. Mae'r fforwm yn parhau i wneud gwaith rhagorol o ran cynghori Gweinidogion, yma yn Llywodraeth Cymru ac yn Llywodraeth y DU. Ac o ran cydweithio—os hoffech chi, uwchgynhadledd i asesu tueddiadau yn y dyfodol a chyfleoedd a heriau—wel, gallaf ddweud wrth yr Aelodau bod gweithgor eisoes wedi ei sefydlu cyn newyddion yr wythnos hon i ystyried beth yw'r cyfleoedd posibl, yn enwedig ar gyfer Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr yng nghyd-destun sector modurol sy'n newid yn gyflym.

Gallaf hefyd sicrhau'r Aelod, o ran prosiectau mawr bod cryn ddyfalu yn eu cylch ar hyn o bryd, fy mod i wedi gofyn i Fwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru ymgynnull ar frys, ac rwy'n awyddus i gyfarfod â'r bwrdd uchelgais i drafod y penderfyniad y disgwylir i Hitachi ei wneud ddydd Iau. Rwy'n bwriadu bod yn y gogledd ddydd Iau, yn barod i gyfarfod â'r bwrdd uchelgais economaidd, os yw'r holl randdeiliaid ac arweinwyr awdurdodau lleol ar gael. Os na all hynny ddigwydd yn syth ar ôl y penderfyniad a wneir gan Hitachi, yna byddaf yn gofyn i'r bwrdd hwnnw gael ei ymgynnull ar y cyfle cyntaf.

Cefais sgwrs gyda Gweinidogion Llywodraeth y DU heddiw am y sefyllfa yn Wylfa. Siaradais â Horizon hefyd. Credaf mai'r hyn sy'n weddol eglur yw bod Prif Weinidog y DU wedi gwneud tro gwael â Chymru, mae gen i ofn, yr wythnos diwethaf trwy fethu â chodi'r mater hollbwysig hwn gyda Phrif Weinidog Japan a chyda rhanddeiliaid allweddol yn Japan. Dywedodd y Prif Weinidog mai mater masnachol i Hitachi yn unig oedd hwn. Nid yw hynny'n wir—nid yw hynny'n wir. Mae'r prosiect hwn yn rhywbeth y mae Llywodraeth y DU yn barod i gymryd cyfran gwerth £5 biliwn ynddo. Gallai ddarparu hyd at 10 y cant o ynni y DU. Gallai ddarparu cannoedd ar gannoedd o swyddi hynod werthfawr am genedlaethau i ddod. Nid mater cwbl fasnachol i Hitachi yw hyn. Mae hyn yn ymwneud â sicrhau ein sicrwydd o ran ynni, ac mae'n ymwneud â sicrhau economi gogledd Cymru, Cymru a thu hwnt.

Mae'r Gweinidog wedi rhoi rhywfaint o galondid i ni, yn sicr o'r safbwynt bod Llywodraeth Cymru, unwaith eto, yw gwneud yn siŵr ei bod y sefyll yn gadarn y tu ôl i Ford Pen-y-bont ar Ogwr, fel y mae wedi ei wneud ers blynyddoedd lawer iawn. O ran pam mae Ford wedi bod yn llwyddiant, ei ddau gryfder mwyaf yw (1) Llywodraeth Cymru yn sefyll ochr yn ochr ag ef, ond yn bennaf y gweithlu medrus, ymroddedig, hynod frwdfrydig, sydd wedi addasu o'r blaen i amgylchiadau anodd ac i newid, ac maen nhw wedi dod drwy gyfnodau anodd ac wedi rhoi'r cwmni hwn, flwyddyn ar ôl blwyddyn, yn ôl ar ei draed a gwneud yn dda iawn. Ac mae'n gwneud yn dda ar hyn o bryd, er bod ganddo ddirywiad mewn rhai llinellau cynhyrchu.

Mae llawer o hyn yn dibynnu ar Ford Ewrop a'u penderfyniadau nhw, ond rwy'n credu ei bod yn ddefnyddiol bod Llywodraeth Cymru yn nodi ei bod yno i helpu mewn unrhyw ffordd bosibl. A gaf i ofyn pa swyddogaeth, os o gwbl, sydd i Lywodraeth y DU hefyd? Oherwydd y pryder bob amser fyddai y byddem ni eisiau i Lywodraeth y DU fod yma, yn sefyll yr un mor gadarn ag y mae Llywodraeth Cymru, gan wybod pwysigrwydd rhanbarthol hyn nid yn unig yn etholaeth Pen-y-bont ar Ogwr ac Ogwr, ond yn y gadwyn gyflenwi ehangach ar draws de Cymru ac, yn wir, i fyny i ganolbarth Lloegr hefyd, ac i ogledd Cymru. Felly, rydym ni eisiau gwybod y gall Llywodraeth y DU chwarae rhan hefyd ac nad yw'n gweld hyn mewn unrhyw ffordd fel bygythiad i rannau eraill o'r DU. Mae'n hollbwysig i'r economi ranbarthol yn ne Cymru.

Wel, a gaf i ddiolch i Huw Irranca-Davies am ei gwestiwn? Mae nifer o feysydd, wrth gwrs, y gallai Llywodraeth y DU fod o gymorth mawr ynddyn nhw ar hyn o bryd. Yn gyntaf oll, mae Brexit yn ffactor y mae angen ei ystyried. Oherwydd gwendid sterling, bu effaith o £600 miliwn ar drosiant Ford UK. Mae hynny, yn ei dro, wrth gwrs, wedi effeithio ar broffidioldeb. Yn ail, mae rhan y gall Llywodraeth y DU ei chwarae o ran sicrhau bod Ineos yn penderfynu buddsoddi yn y DU yn hytrach nag yn Ewrop gyfandirol, gan ddarparu drwy hynny nifer enfawr o swyddi â chyflogau da i bobl fedrus. Ac yn drydydd, mae rhan i Lywodraeth y DU, a strategaeth ddiwydiannol y DU yn benodol, ei chwarae o ran hybu cyfleoedd i sefydliadau ymchwil Cymru ac, yn hollbwysig, i fusnesau Cymru fanteisio i'r eithaf ar rai o'r heriau mawr. Rwy'n meddwl, yn arbennig, am her Faraday. Gwn fod yr Aelod wedi dangos diddordeb mawr ym mhotensial cynhyrchu batris ar gyfer cerbydau ar safle Ford Pen-y-bont ar Ogwr. Ar hyn o bryd, yr hyn sy'n gwbl eglur gan ddiwydiant yw na allai cynhyrchu batris yn y DU ar gyfer y sector modurol ddigwydd oni bai bod cydweithrediad rhwng gweithgynhyrchwyr a chyda chryn dipyn o gymorth gan Lywodraeth y DU. Gwn fod hwn yn un maes gwaith y mae gan yr Ysgrifennydd Gwladol dros Fusnes, Ynni a Strategaeth Ddiwydiannol, Greg Clark, ddiddordeb mawr ynddo ac y mae'n ymroddedig iawn iddo, ac rwyf yn galw ar Lywodraeth y DU i ymgysylltu cymaint â phosibl dros gwmnïau Cymru a sefydliadau ymchwil Cymru i wneud yn siŵr ein bod ni'n cael y budd mwyaf posibl o her Faraday a'r strategaeth ddiwydiannol yn ei chyfanrwydd.

Thank you, Minister.

The next item is questions to the First Minister, and the first question is from Lynne Neagle.

Llywydd, cyhoeddodd y Llywodraeth ddoe y byddai £7.1 miliwn arall yn cael ei fuddsoddi o fis Ebrill eleni i gynorthwyo iechyd emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc. Mae'r ymrwymiad hwn yn sail i'n hymateb i'r argymhellion a geir yn yr adroddiad 'Cadernid Meddwl'.

Diolch, Prif Weinidog, ac roeddwn i'n falch iawn o glywed am y £7.1 miliwn ychwanegol hwnnw a gyhoeddwyd ddoe. Fel y byddwch chi'n ymwybodol, mae cefnogaeth drawsbleidiol gref i 'Cadernid Meddwl', ac rwy'n credu ei fod yn cyflwyno map ffordd eglur ar gyfer gweddnewid iechyd emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc. Wedi dweud hynny, nid wyf i o dan unrhyw gamargraff ynghylch maint yr her a wynebwn, ac un pryder arbennig yw'r cynnydd i nifer y bobl ifanc sy'n marw drwy hunanladdiad yng Nghymru a chynnydd cyffredinol i'r gyfradd hunanladdiad o 12 y cant sy'n mynd yn groes i'r tueddiad o ostyngiad i nifer yr achosion o hunanladdiad yng ngweddill y DU.

A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi bod buddsoddi yn iechyd emosiynol a meddyliol ein plant a'n pobl ifanc yn hollbwysig os ydym ni'n mynd i atal y duedd honno? A pha sicrwydd allwch chi ei roi y bydd rhywfaint o'r arian ychwanegol hwn—cyfran sylweddol o'r arian ychwanegol hwn—yn cael ei chyfeirio at y camau ymyrraeth gynnar ac atal a argymhellir gan 'Cadernid Meddwl'?

Diolchaf i Lynne Neagle am y cwestiwn atodol yna a diolchaf iddi am y gwaith y mae hi wedi ei arwain, drwy'r pwyllgor, a gefnogwyd mor eang ar draws Siambr y Cynulliad. Bydd yn gwybod bod cyfres gynhwysfawr o gamau gweithredu yn cael eu cymryd, y mae hi ei hun yn chwarae rhan uniongyrchol ynddynt, er enghraifft, drwy'r grŵp gorchwyl a gorffen gweinidogol ar yr adroddiad, a chamau gweithredu pellach a fydd yn digwydd drwy eraill, gan gynnwys pobl ifanc eu hunain, yr ydym ni eisiau gwneud yn siŵr eu bod yn cael eu cynnwys yn uniongyrchol yn y ffordd y caiff y gwasanaethau hyn eu datblygu yn y dyfodol, oherwydd mae'r bobl ifanc hyn yn gwneud yr union bwynt a wnaeth Lynne Neagle wrth gloi yn y fan yna—sef mae'r hyn y maen nhw ei eisiau pan fyddan nhw'n mynd drwy'r cyfnodau anodd sy'n aml yn codi wrth dyfu i fyny, yw ymateb sy'n cydnabod hynny. Nid ydyn nhw eisiau ymateb iechyd meddwl; maen nhw eisiau ymateb y byddai unrhyw berson ifanc yn gallu ei ddefnyddio. Dyna pam yr ydym ni wedi darparu, fel y byddwn yn clywed yn ddiweddarach y prynhawn yma, £2.5 miliwn ychwanegol y flwyddyn nesaf ar gyfer y gwasanaeth ieuenctid, fel y gall chwarae ei ran fel gwasanaeth cyffredinol, gan wneud yn siŵr bod oedolion ar gael y gall pobl ifanc sy'n wynebu cyfnodau anodd yn eu bywydau gyfarfod â nhw ac archwilio a chael y cymorth sydd ei angen arnynt.

Cyn belled ag y mae hunanladdiad yn y cwestiwn, rydym ni'n iawn i fod yn bryderus, wrth gwrs, pan fydd unrhyw newid andwyol i nifer yr achosion o hunanladdiad, yn enwedig ymhlith pobl ifanc yma yng Nghymru. Mae'r niferoedd yn amrywio o flwyddyn i flwyddyn. Roedd amrywiad eleni yn fach o ran niferoedd ac nid yw'n arwyddocaol yn ystadegol, ond mae 'Siarad â fi 2' a'r camau eraill yr ydym ni'n eu cymryd yn y maes hwn yn parhau i fod yn ganolog i wneud yn siŵr bod gennym ni ymateb sy'n cyfateb i'r her y mae  pobl ifanc yn ei hwynebu yn eu bywydau.

Prif Weinidog, ymunaf â chi i ganmol gwaith Lynne Neagle a'i phwyllgor, sydd wedi bod yn allweddol yn y maes hwn. A gaf i dynnu sylw at y pwysau cynyddol a achosir gan ddefnyddio'r rhyngrwyd, yn enwedig y cyfryngau cymdeithasol? Mae plant yn y DU yn treulio mwy o amser ar y rhyngrwyd erbyn hyn nag unrhyw wlad arall ar wahân i Chile yn y Sefydliad ar gyfer Cydweithrediad a Datblygiad Economaidd, ac rydym ni ymhell uwchlaw cyfartaledd y Sefydliad. Rwy'n credu bod y rhain yn achosi pwysau nad oes llawer o bobl eraill, fel rhieni ac athrawon, yn ymwybodol ohonynt o bosibl. Ac mae gen i ofn ein bod ni'n gweld rhai digwyddiadau eithafol hefyd erbyn hyn, o ganlyniad i hyn, weithiau. Felly, mae wir angen i ni sicrhau bod gennym ni bolisi da ar gyfer rhoi'r math o gymorth i'n pobl ifanc sydd ei angen arnynt i ddefnyddio'r teclynnau newydd ardderchog hyn mewn modd cyfrifol.

Diolch i'r Aelod am y cwestiwn ychwanegol yna, oherwydd mae e'n iawn bod angen i ni feddwl am sut yr ydym ni'n esbonio'r ymchwydd o bryderon iechyd meddwl ymhlith pobl ifanc yr adroddir amdanynt yng Nghymru, ond hefyd ar draws y Deyrnas Unedig yn ei chyfanrwydd, ac i geisio nodi'r ffactorau hynny mewn amgylchiadau cyfoes a allai ein helpu ni i esbonio'r ffenomen honno. Mae bob oed yn wynebu heriau newydd o'r fath y mae'n rhaid i bobl ifanc ymdrin â nhw. Gallwch fynd yn ôl 150 o flynyddoedd a dod o hyd i adroddiadau papur newydd ar sut yr oedd penny dreadfuls a oedd ar gael i blant trwy lyfrgelloedd symudol yn gwneud gwahaniaeth ym mywydau pobl ifanc, ac rydych chi'n gweld hynny ar hyd yr oesoedd, pa un a yw'n ddyfodiad sinema neu radio neu deledu neu, yn ein hamser ein hunain, fel y dywedodd yr Aelod, y rhyngrwyd. Ond mae'r rhyngrwyd yn ffenomen wahanol mewn sawl ffordd. Pan fydd yn cael ei defnyddio'n wael, mae ganddi allu llechwraidd i ddod i mewn i fywydau pobl ifanc ac i beri gorbryder a gofid iddyn nhw. Felly, wrth gwrs, mae'n rhaid i ni wneud yn siŵr bod y ffordd yr ydym ni'n llunio ein polisïau yn cymryd i ystyriaeth ffactorau newydd a ffenomena newydd o'r math y cyfeiriodd yr Aelod atyn nhw .

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae'r tîm rheoli ym Maes Awyr Caerdydd yn monitro trefniadau diogelwch yn weithredol ac yn rheolaidd. Maen nhw'n gweithio gyda thrigolion lleol a Heddlu De Cymru, yn ogystal â hyrwyddo ymgyrchoedd diogelwch ymhlith teithwyr yn y maes awyr. Mae gwyliadwriaeth ac ymwybyddiaeth yn y maes awyr a'r cyffiniau yn gyfrifoldeb a rennir ymhlith pawb sy'n gysylltiedig ag ef.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb? Yn dilyn y tarfu diweddar yn gysylltiedig â dronau ym meysydd awyr Gatwick a Heathrow, ac, wrth gwrs, y digwyddiad ar bont croesfan Hafren, a wnaiff y Prif Weinidog amlinellu pa fesurau y mae wedi eu cymryd i sicrhau bod gan Gymru strategaeth ar waith i sicrhau bod y tarfu a achosir i seilwaith hanfodol Cymru cyn lleied â phosibl mewn achos o ddefnydd amhriodol o ddrôn yn y dyfodol?

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Yn benodol ym Maes Awyr Caerdydd, ceir grŵp gwylio maes awyr. Mae'n cynnwys trigolion lleol, ond hefyd y bobl hynny sydd â diddordeb arbennig mewn awyrennau sy'n ymwelwyr rheolaidd â'r maes awyr. Maen nhw'n rhan o grŵp y mae'r heddlu'n gweithio ag ef i wneud yn siŵr bod gwybodaeth dda ar gael ac yn hawdd ei chasglu am weithgarwch yn y maes awyr. A cheir ymgyrch cod dronau—unwaith eto, yn benodol ym Maes Awyr Caerdydd. Mae'n darparu rhif ffôn cymorth 24-awr penodedig ar gyfer aelodau'r cyhoedd, sy'n gallu hysbysu am unrhyw weithgarwch dronau amheus. Felly, mae Maes Awyr Caerdydd yn ymwybodol iawn o'r problemau ac mae ganddo fesurau ar waith eisoes. Wrth gwrs, rydym ni'n gweithio'n agos gyda Llywodraeth y DU hefyd. Darparwyd ymateb gennym i'w hymgynghoriad 'Taking flight', ac rydym ni'n gobeithio y bydd y Bil a addawyd, y disgwylir iddo gael ei gyhoeddi ym mis Chwefror ac a fydd yn rhoi mesurau newydd ar waith ar sail y DU gyfan—rydym ni'n gobeithio y bydd y Bil hwnnw'n cael ei lunio ac y bydd yn cymryd y mesurau angenrheidiol i gynorthwyo i fynd i'r afael â'r ffenomen hon.

Questions now from the party leaders. Leader of the opposition, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a wnewch chi nawr achub ar y cyfle heddiw i ymddiheuro'n gyhoeddus i'r ffermwyr hynny y cyhoeddwyd eu manylion cyfrinachol y llynedd gan Lywodraeth Cymru i grwpiau actifyddion hawliau anifeiliaid?

Rhoddwyd sylw i hyn droeon fel problem. Nid wyf i'n credu bod unrhyw beth arall y mae angen i mi ei ychwanegu at yr hyn a roddwyd ar y cofnod lawer gwaith eisoes ynglŷn ag ef.

Wel, rwy'n hynod siomedig na all y Prif Weinidog ddweud 'mae'n ddrwg gen i', er mai camgymeriad gweinyddol gan eich Llywodraeth oed hwn. Eich Llywodraeth chi sydd â'r cyfrifoldeb terfynol, ac nid yw'n anodd dweud 'mae'n ddrwg gen i', Prif Weinidog, felly byddwn yn disgwyl i chi ddweud 'mae'n ddrwg gen i' ar ran Llywodraeth Cymru. Mae'n rhaid i ni gofio; roedd y ffermwyr y datgelwyd eu manylion gan Lywodraeth Cymru yn gweithredu yn unol â'r gyfraith yma yng Nghymru yn llwyr, mewn ymgais i ddiogelu eu bywoliaeth rhag ymlediad TB.

Nawr, yn ystod y flwyddyn hyd at fis Medi 2018—dyma'r ffigurau diweddaraf—bu cynnydd yng Nghymru i nifer y gwartheg a laddwyd oherwydd TB tybiedig, a chollwyd 9,700 o wartheg. Mae hyn wedi cael effaith drychinebus ar ffermwyr, eu bywoliaeth a'r economi leol, ac mae'n costio symiau enfawr o arian i'r trethdalwr. Mae'n amlwg nad ydych chi'n gwneud digon i fynd i'r afael â'r broblem hon, o gofio bod nifer y gwartheg sy'n cael eu lladd yn cynyddu. Felly, o dan yr amgylchiadau, a ydych chi'n derbyn nad oes unrhyw obaith o gwbl y bydd TB mewn gwartheg yn cael ei ddileu yng Nghymru erbyn eich dyddiad targed, sef 2041? Does bosib na ddylem ni fod yn mynd i'r afael â'r clefyd erchyll hwn ymhell cyn hynny.

Wel, Llywydd, gadewch i mi ymateb eto i ran agoriadol ail gwestiwn Paul Davies trwy ddweud, wrth gwrs, pan fydd pethau'n mynd o chwith, ein bod ni'n eu cydnabod, fel y gwnaethom ar y pryd, gan ddweud y pethau angenrheidiol bryd hynny. O ran ei bwynt cyffredinol, wrth gwrs, rwy'n cytuno â llawer o'r hyn sydd ganddo i'w ddweud; mae TB mewn gwartheg yn brofiad ofnadwy i ffermwyr y mae'n rhaid iddyn nhw ei wynebu, ac mae Llywodraeth Cymru yn gweithio'n agos iawn gyda'r diwydiant i wneud yn siŵr ein bod ni'n gallu gwneud popeth y gallwn ni eu rhoi ar waith yr ydym ni'n credu sy'n effeithiol i fynd i'r afael â'r clefyd. Ceir llawer o bethau da sydd wedi digwydd o ganlyniad i'r holl ymdrechion hynny, gan gynnwys gwell bioddiogelwch ar ffermydd, gan gynnwys gallu olrhain gwell a phrofi gwell hefyd, sy'n esbonio'n rhannol rhai o'r ffyrdd y mae'r niferoedd y cyfeiriodd atyn nhw yn cynyddu. Oherwydd os oes gennych chi well dealltwriaeth o'r clefyd, eich bod chi'n ymwybodol o ba mor gyffredin ydyw, yn gwybod lle gellir dod o hyd iddo, yna—ac mor aruthrol o anodd yr wyf i'n ei ddeall yw hynny i'r ffermwyr dan sylw—mae'n rhaid i ymdrin â gwartheg sydd wedi'u heintio fod yn rhan o'r ffordd y bydd dileu'r clefyd yn y tymor hir yn cael ei wireddu.

Wel, yn amlwg, nid yw polisi eich Llywodraeth yn gweithio'n effeithiol; fel arall ni fyddem ni'n lladd y nifer o wartheg yr ydym ni'n eu lladd mewn gwirionedd. Gadewch i mi dynnu eich sylw at y sefyllfa yn ne-orllewin Lloegr. Yn Swydd Gaerloyw a Gwlad yr Haf, bu gostyngiad o 50 y cant i nifer yr achosion o TB yn y pedair blynedd diwethaf, sy'n gwrthgyferbynnu'n llwyr â de-orllewin Cymru, lle, er gwaethaf y ffaith bod mesurau bioddiogelwch llym ar waith, nad yw nifer yr achosion o TB mewn buchesi wedi newid. Yn wir, rydym ni wedi gweld nifer y gwartheg a laddwyd oherwydd TB buchol yn cynyddu. Nawr, yng ngoleuni'r corff cynyddol o dystiolaeth, a wnewch chi ailystyried safbwynt eich Llywodraeth nawr ar strategaeth dileu TB a chefnogi strategaeth sy'n diogelu ein poblogaethau bywyd gwyllt a gwartheg rhag y clefyd ofnadwy hwn ar frys?

Wel, rwy'n cytuno ag ef eto, Llywydd, am natur ofnadwy y clefyd a'r effaith y mae'n ei chael yn y gymuned ffermio. Rwy'n credu ei fod yn awgrymu yn ei gwestiwn bod rhyw fath o ateb syml a hawdd yn aros ar silff dim ond i gael ei ddefnyddio yn y fan yma. Mae'n gwybod, onid yw, nad yw hynny'n wir. Lle ceir gwersi o fannau eraill, yna wrth gwrs rydym ni eisiau eu dysgu nhw, yn union fel y mae eraill yn dysgu o rywfaint o'r profiad yr ydym ni wedi ei gael o weithio'n llwyddiannus gyda'r diwydiant yma yng Nghymru. Bydd fy nghyd-Aelod Lesley Griffiths yn adrodd ar y drefn bresennol sydd gennym ni ar gyfer profi a dileu'r clefyd yng Nghymru, a lle gallwn ni wneud yn well, yna wrth gwrs, mae gennym ni i gyd uchelgais cyffredin i wneud hynny.

Plaid Cymru leader, Adam Price. 

Thank you, Presiding Officer. I'd like to take this opportunity to further put on record the huge contribution made by our friend and colleague Steffan Lewis to our national life by asking about three of those issues that were very close to his heart. 

Cyfraniad cyntaf Steffan Lewis yn y Senedd hon oedd cefnogi cymunedau mwyngloddio ledled Cymru ac, yn arbennig, anghyfiawnder Cynllun Pensiwn y Glowyr. Fel y bydd y Prif Weinidog yn sicr yn ymwybodol, arweiniodd cytundeb yn y 1990au i Lywodraeth y DU gytuno i warantu pensiynau glowyr, ond yn gyfnewid gall gael 50 y cant o'r gwarged bob blwyddyn. Dros y degawdau, mae Llywodraeth y DU wedi elwa o £8 biliwn o'r gwarged hwn, ar gyfradd o £1 filiwn y dydd. Roedd Steffan yn hyrwyddwr achos y glowyr, gan gefnogi eu deiseb a gwneud sylwadau dirifedi i Lywodraeth y DU. Dywedodd y Gweinidog Gwladol dros Fusnes, Ynni, a Strategaeth Ddiwydiannol ym mis Gorffennaf y llynedd y byddai'n archwilio dewisiadau ar gyfer dyfodol y cynllun, gan wneud ychydig iawn o gynnydd hyd yma, mae'n ymddangos. Felly, a all y Prif Weinidog ymrwymo heddiw i gefnogi ymdrechion y cyn-lowyr, ac a wnaiff ef gyfarfod â dirprwyaeth o'r ymgyrch i fapio sut y gallwn ni sicrhau cytundeb tecach, gan roi cyfran fwy o'r gwarged y mae'r cynllun yn ei gynhyrchu i'r glowyr?

I thank Adam Price for that question. Of course, I recognise that it is appropriate to focus this afternoon on those issues that Steffan Lewis had supported here in this Chamber. 

Rwyf yn cofio, Llywydd, nid yn hir ar ôl i Steffan gyrraedd yn y Cynulliad, roeddwn i'n ymateb i ddadl fer yma yn y Cynulliad, ac am resymau nad wyf i'n gallu eu cofio erbyn hyn, cyfeiriais at Ddydd Llun Mabon. A meddyliais pan y'i dywedais, 'Wel, pwy ar y ddaear arall fydd yn gwybod yma?' Ac edrychais i fyny, a dyna lle'r oedd Steffan a Dai Lloyd yn eistedd yn y rhes gefn, y ddau'n amneidio, a meddyliais, 'Wel, pa fforwm democrataidd eraill ydych chi'n debygol o'i ganfod lle gallwch chi wneud cyfeiriad at rywbeth sy'n ddwfn yn ein hanes a gwybod y bydd pobl mewn rhannau eraill o'r Siambr sydd mor gyfarwydd ag ef ag y byddech chi'n gobeithio y byddai pobl?'

Felly, yn benodol o ran ei gwestiwn, yna, wrth gwrs, mae'r Llywodraeth hon eisiau cefnogi ymdrechion cyn-lowyr, ac rwy'n hapus iawn i wneud ymrwymiad i gyfarfod â dirprwyaeth yr ymgyrch honno i fapio ffyrdd y gallwn ni gydweithio yn y dyfodol.

Rwy'n ddiolchgar iawn i'r Prif Weinidog. Yn rhan o gyllideb 2018-19, trafododd a sicrhaodd Plaid Cymru, ar gais Steffan, ymrwymiad gan Lywodraeth Cymru i ailgyflwyno ward iechyd meddwl amenedigol cleifion mewnol yng Nghymru. Roedd Steffan mor angerddol ynghylch gwasanaethau iechyd meddwl amenedigol fel bod y Prif Weinidog, yn ystod ei gyfnod fel Gweinidog cyllid, wedi cynnwys cyllid ar gyfer ailsefydlu'r gwasanaeth. A all y Prif Weinidog gadarnhau heddiw, mewn ymateb i ymdrechion Steffan, y bydd ei Lywodraeth yn gwneud popeth sy'n angenrheidiol i sicrhau y bydd yr holl famau beichiog neu newydd yng Nghymru yn cael y driniaeth iechyd meddwl amenedigol sydd ei hangen arnyn nhw yng Nghymru, ac na fydd neb yn cael ei roi yn y sefyllfa drist o orfod cael eu gwahanu o bosibl oddi wrth eu baban a'u teulu i gael triniaeth?

A wnaiff ef hefyd ystyried ymchwilio i syniad Steffan ar gyfer creu canolfan ragoriaeth ar gyfer arloesedd gofal iechyd yn Nhredegar, gan ddathlu ei orffennol, wrth gwrs, fel man geni'r GIG, a'i wneud yn sail hefyd i lunio ei ddyfodol?

Wel, Llywydd, mae'n debyg fy mod i'n fwy cyfarwydd â'r cyntaf o'r ddau osodiad hynny na'r ail. Gwnaed llawer yng Nghymru i wella iechyd meddwl amenedigol, gan ganolbwyntio, yn y lle cyntaf, ar wella gwasanaethau cymunedol. Oherwydd yn anad dim, ni fyddem ni eisiau i fenywod a'u babanod orfod cael gofal i ffwrdd o'u cartrefi eu hunain pan eu bod yn mynd drwy'r mathau hynny o brofiadau. Ond y trafodaethau a gawsom—ac rwy'n cofio eu cael gyda Steffan Lewis hefyd—oedd, pan fo angen triniaeth fel cleifion mewnol, yna wrth gwrs rydym ni eisiau i honno fod mor agos at gartrefi pobl ag y gall fod. Gwn fod Siân Gwenllian yr wythnos hon wedi mynegi pryderon am y gwasanaethau hynny yn y gogledd, ac y bu'r Gweinidog yn ateb cwestiynau gerbron y pwyllgor ar y gwasanaethau hyn hefyd. Felly, mae gennym ni ymrwymiad parhaus a rennir i wella triniaeth iechyd meddwl amenedigol, yn y gymuned, ac yn yr achosion mwy prin hynny pan fydd menywod a'u babanod angen gofal mwy dwys ac fel cleifion mewnol, ac i geisio gwneud yn siŵr bod honno ar gael yn briodol iddyn nhw mor agos â phosib at eu cartrefi, lle bynnag y gallai hynny fod yng Nghymru.

Well, certainly, from our side, we would be grateful for opportunities, perhaps, to sit down with the First Minister and the health Minister to continue this discussion.

We’ve heard earlier, of course, just how much influence Steffan had in terms of shaping this place’s response, the Government’s response, and Wales’s response to Brexit. He was a voice of great authority, of course, who had respect and credibility beyond party lines. It was clear from my visit, along with Rhun ap Iorwerth, to Ireland last week that Steffan had made quite an impression, and had gained respect, on the international stage too. And Ireland was, of course, a nation that was so dear to him.

And in his final press release, Steffan called for a summit of the nations to be brought forward within these isles in order to find a way forward in terms of Brexit. Would the First Minister be willing to consider extending an invitation to the other Prime Ministers and First Ministers, making right Steffan’s calls, if that proved necessary, over the next few days?

Thanks, of course, to Adam Price. We’ve heard more than once in this Chamber this afternoon about the work that Steffan did abroad, and I remember speaking to him when he returned from Ireland about the people he’d been speaking to over there, and the ideas that he had raised with them, and about the work that he was doing to try and strengthen the relationship between ourselves and the Government in Ireland too. And, personally, I have received a very warm letter from the Taoiseach, and, of course, I have responded in similar terms.

My office has been working very closely with the office of the First Minister of Scotland over the past few days, discussing what we can do jointly following the vote in the House of Commons today. And I am of course willing to consider Adam Price’s suggestion, and that we should do that in the context of the work that we’re already doing with others in the United Kingdom and abroad too.

The leader of the UKIP group, Gareth Bennett.

Diolch, Llywydd. Ac a gaf innau hefyd achub ar y cyfle i ychwanegu fy nghydymdeimlad â theulu Steffan Lewis?

Prif Weinidog, hon yw'r adeg o'r flwyddyn pan fo'n rhaid i lawer o bobl lenwi eu ffurflenni treth, ac, felly, mae'r mater o drethiant yn eu meddyliau. Wrth gwrs, rydym ni'n gwybod na fyddai llywodraethau yn gweithredu pe na byddai gennym ni drethiant, ond byddwn yn ychwanegu, o'm harsylwadau fy hun, mai anaml y mae'r rhan fwyaf o bobl gyffredin yn frwdfrydig ynghylch y posibilrwydd o drethi, ac yn enwedig trethi newydd neu ychwanegol. Fe wnes i sylwi, yn eich swydd flaenorol fel y Gweinidog Cyllid, ei bod hi'n ymddangos eich bod wedi gyffroi cryn dipyn am bwerau trethu newydd Llywodraeth Cymru. Dyfynnaf yr hyn a ddywedasoch ar un adeg:

Dyna oedd datganoli i fod bob amser: labordy byw lle y gall gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig roi cynnig ar syniadau newydd, dysgu oddi wrth ei gilydd, gweld beth sy'n effeithiol.

A ydych chi'n dal i gredu bod ein bod ni i gyd yma yng Nghymru yn rhan o labordy byw? Ac a ydych chi'n credu, Prif Weinidog, y dylai holl drigolion Cymru dderbyn yn fodlon trethi newydd a chynnydd i drethi gan eich Llywodraeth Cymru oherwydd ein bod ni i gyd yn rhan o ryw arbrawf cyffrous?

Wel, Llywydd, rwy'n sicr yn credu mai un o fanteision mawr datganoli yw ei fod yn darparu labordy byw y tu mewn i'r Deyrnas Unedig a chyfle i roi cynnig ar wahanol syniadau mewn gwahanol leoedd a dysgu oddi wrth ein gilydd wrth wneud hynny. Ac rwyf i hefyd yn glynu'n llwyr at yr hyn a ddywedais yn y gorffennol, bod y broses o aeddfedu datganoli yn cael ei chynorthwyo gan y newidiadau lle nad yw'r Cynulliad hwn yn dod yn gorff gwario yn unig, ond yn gorff y mae'n rhaid iddo gymryd cyfrifoldeb am godi rhywfaint o'r cyllid y mae'n ei ddosbarthu.

Diolch i chi am egluro eich safbwynt ar hynny. Nawr, ar y mater o amrywio treth incwm, mae hynny'n rhywbeth sydd i ddod yn ddiweddarach heddiw—mae'n swnio efallai mai eich safbwynt hirdymor yw y gallai amrywio'r gyfradd treth incwm yng Nghymru fod yn ysgogiad y gallwch chi ei ddefnyddio'n gyfreithlon, ac y gallech chi fod yn frwdfrydig ynghylch ei ddefnyddio yn y dyfodol.

Wel, nid wyf i erioed wedi dweud hynny, Llywydd, hyd y cofiaf. Rwyf i wedi dweud mai fy mwriad yw cadw at yr ymrwymiad maniffesto a wnaed gan ein plaid yn yr etholiad diwethaf—na fyddem ni'n defnyddio'r grym i amrywio treth incwm yn ystod y tymor Cynulliad hwn. Rwy'n siŵr fy mod i'n cofio dadlau yn y Siambr hon gyda chydweithiwr yr Aelod yn UKIP bod tyfu'r economi yn well strategaeth ar gyfer casglu mwy o arian i ddarparu ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus na datblygu obsesiwn ynghylch pa un a allwn ni ddefnyddio'r pwerau cynyddol sydd gennym ni o ran amrywio treth incwm. Pe byddai gennym ni economi gryfach, gyda mwy o arian yn dod i mewn, byddai'r ddadl yn wahanol.

Rwy'n credu bod hwnna'n bwynt ardderchog, Prif Weinidog. Fodd bynnag, mae gennym ni dystiolaeth o 20 mlynedd o Gymru ddatganoledig lle mae perfformiad economaidd y rhanbarth wedi methu'n lân â gwella. [Torri ar draws.] Y rhanbarth, y wlad—beth bynnag yr hoffech chi ei galw. Beth bynnag yr hoffech chi ei galw. Mae perfformiad economaidd Cymru wedi methu'n lân â gwella dros yr 20 mlynedd diwethaf. Mae'r ffigurau gwerth ychwanegol gros diweddaraf yn dangos bod Cymru, unwaith eto, yr isaf o bedair gwlad y DU, trwy wneud hyd yn oed yn waeth nag yr oeddem ni cyn i ni gael eich Plaid Lafur chi yn rhedeg Cymru drwy'r Cynulliad. Felly, o ystyried hynny, a ydych chi'n dychmygu o dan eich arweiniad chi dros yr ychydig flynyddoedd nesaf ein bod ni'n mynd i gael ymateb cyflym a bod y ffigurau hyn yn mynd i newid, ac ar ryw adeg ein bod ni'n mynd i gael ystadegau sy'n gwella o ran y perfformiad economaidd?

Wel, mae gen i ofn, Llywydd, mai'r bygythiad mwyaf i economi Cymru yw'r polisi a hyrwyddwyd gymaint gan ei blaid ei hun. Os ydym ni am gael effaith gyflym ar economi Cymru, bydd yn digwydd pe byddem ni'n gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac yn ei adael ar y telerau y mae ei blaid wedi ei hyrwyddo ers cyhyd. Mewn gwirionedd, mae economi Cymru yn gadarn, mae wedi gwrthsefyll anawsterau'r cyfnod o gyni cyllidol, mae'n mynd i'r ychydig flynyddoedd nesaf â lefelau cyflogaeth yn uwch nag ers llawer o flynyddoedd a fu, a chyda lefelau diweithdra sy'n is na llawer o flynyddoedd a fu. Byddwn yn gwneud popeth y gallwn, ond byddwn yn ei wneud yn nannedd y polisïau y mae ei blaid ef yn eu hargymell, yn hytrach na chael ein cynorthwyo ganddynt.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Rwy'n cynnal cyfarfodydd rheolaidd gyda'r Gweinidog Addysg, gan gynnwys trafodaethau ar faterion allweddol yn ymwneud ag addysg uwch. Rydym ni'n parhau i ddarparu cymorth i'r sector trwy Gyngor Cyllido Addysg Uwch Cymru, a fydd, ynghyd â'n diwygiadau cymorth myfyrwyr, yn creu sector addysg uwch cryfach a mwy cynaliadwy yng Nghymru.

Diolchaf i'r Prif Weinidog am ei ateb. Byddwch yn ymwybodol fy mod i wedi codi pryderon ar nifer o achlysuron ynghylch y sefyllfa bresennol o ran llywodraethu ym Mhrifysgol Abertawe. Nawr, yn amlwg, fel y mae'r Gweinidog Addysg wedi ei ddweud yn briodol, mae ein prifysgolion yn gyrff annibynnol, ond mae hefyd yn wir eu bod yn cael arian cyhoeddus sylweddol iawn yng Nghymru, a'u bod yn sefydliadau cenedlaethol pwysig iawn. A gaf i ofyn i chi heddiw, Prif Weinidog, gynnal trafodaethau preifat gyda'r Gweinidog Addysg ynghylch y mater hwn, i sicrhau eich hun bod y cyngor cyllido addysg uwch, CCAUC, yn defnyddio'r lefel briodol o her a chymorth i'r brifysgol yn ystod y cyfnod anodd hwn? Mae o bwysigrwydd strategol, wrth gwrs, ac a wnewch chi ymrwymo yn y tymor hwy i ystyried gyda'r Gweinidog Addysg, pan fydd y sefyllfa bresennol hon yn cael ei datrys, pa un a oes gwersi y mae angen eu dysgu am gadernid y trefniadau llywodraethu yn ein sefydliadau addysg uwch?

Wel, diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn atodol yna. Rwy'n cydnabod yn llwyr ei hymrwymiad ei hun i'r sefydliad hwnnw a'r rhan y mae wedi ei chwarae ynddo yn y gorffennol diweddar a'r pryder sy'n ei harwain at y cwestiynau y mae hi wedi eu codi gyda mi a chyda'r Gweinidog addysg. Gwn ei bod wedi cyfarfod â Kirsty Williams cyn toriad y Nadolig. Gallaf roi sicrwydd iddi bod CCAUC, fel y rheoleiddiwr yn y maes hwn, yn cymryd diddordeb agos ac uniongyrchol iawn yn y stori sy'n datblygu yn y brifysgol yn Abertawe. Er bod y materion hyn yn datblygu ac yn cael eu hymchwilio, mae'n anochel nad oes dim y gallaf i ei ddweud nac y gall y Gweinidog ei ddweud yn uniongyrchol ar lawr y Cynulliad, a gwn fod Helen Mary Jones yn deall hynny yn iawn. Ond rhoddaf y sicrwydd iddi ein bod ni'n parhau i chwarae rhan agos drwy'r rheoleiddiwr yn y stori sy'n datblygu, a phan ddaw'r adeg pan fo gwersi ynghylch yr hyn sydd wedi digwydd yno i'w dysgu, byddwn yn gweithio gyda'r rheoleiddiwr i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd.

A dweud y gwir, rwy'n rhannu pryderon Helen Mary am hyn, am natur anweledig pethau a allai fod yn cael eu hymchwilio yno. Felly, mae amser yn symud yn gyflym, felly diolch am eich ateb ar hynna.

Ers cael gwared ar y cap ar nifer y myfyrwyr o Gymru sy'n mynd i brifysgolion yng Nghymru, a ydych chi'n gwybod pa un a ydym ni wedi gweld mwy o fyfyrwyr o Gymru â'r graddau uchaf yn mynd i brifysgolion Cymru erbyn hyn, neu'n gwneud cais am le ynddyn nhw ac yn cael y lleoedd hynny, yn enwedig mewn pynciau STEM—gwyddoniaeth, technoleg, peirianneg a mathemateg—ac mewn meddygaeth? Ac a ydych chi'n meddwl y byddai ymrwymo nawr i argymhellion adolygiad Reid yn helpu'r myfyrwyr gorau hynny o Gymru i aros yn y wlad hon yn hytrach na mynd dros y ffin? Diolch.

Wel, Llywydd, mae nifer y bobl ifanc 18 oed ym mhoblogaeth Cymru yn mynd i fod ar ei isaf erioed yn yr oes fodern yn y flwyddyn 2020. Mae wedi mynd o 40,000 i lawr at ffigur sy'n agos at 30,000, ond mae canran y bobl ifanc 18 oed sy'n mynd i'r brifysgol o Gymru yn parhau i fod ar ben uchaf lefelau hanesyddol, ac rydym ni'n falch iawn o weld hynny. Cyn belled ag y mae adolygiad Reid yn y cwestiwn, rydym ni wedi ymrwymo eisoes i un o'i argymhellion allweddol, trwy wneud yn siŵr ein bod ni'n atgyfnerthu ein sefyllfa yn Llundain drwy ein swyddfa sydd gennym ni yno, ac mae hynny'n rhywbeth angenrheidiol i'w wneud oherwydd mae'r dyfodol ar gyfer incwm ymchwil i brifysgolion Cymru ar ôl Brexit yn dibynnu ar ein gallu i'w helpu nhw ac iddyn nhw helpu eu hunain i gystadlu am ffrydiau eraill o incwm ymchwil, gan gynnwys ffrydiau newydd, er enghraifft, drwy'r strategaeth ddiwydiannol.

Rwy'n croesawu'r sylwadau hynny mewn ymateb i adroddiad yr Athro Graeme Reid, a oedd ychydig amser yn ôl—nid yn rhy bell yn ôl. Dywedodd yn yr adroddiad hwnnw iddo ganfod

gwendidau strwythurol hirsefydlog yn yr ecosystem ymchwil ac arloesi a oedd yn rhoi Cymru o dan anfantais o'i chymharu â rhannau eraill o'r DU mewn cystadlaethau ariannu.

A chyfeiriodd at y ffaith bod hynny wedi cael ei guddio braidd

gan y ffaith bod cronfeydd strwythurol yr UE ar gael,

fel y dywedodd,

y mae eu dyfodol yn dal i fod yn aneglur.

Felly, tybed a allai'r Prif Weinidog roi rhagor o'i fyfyrdodau, nawr bod rhywfaint o amser wedi mynd heibio ers argymhellion yr Athro Reid. Gwnaeth dri argymhelliad. A oes mwy, naill ai mewn ymateb i'r argymhellion hynny neu rywbeth ar wahân, y gallwn ni ei wneud i wella ein gallu i gael gafael ar gyllid Ymchwil ac Arloesi y DU neu ffynonellau eraill o gyllid i sefydlu ein sylfaen ymchwil, sydd, a dweud y gwir, yn gwneud yn eithaf da yn yr hyn y mae wedi ei wneud, ond, fel y dywedodd y pwynt hwnnw, caiff ei guddio braidd drwy gael gafael ar gyllid Ewropeaidd?

Llywydd, hoffwn longyfarch prifysgolion Cymru ar y ffordd y maen nhw wedi gallu defnyddio'r ffynonellau cyllid hynny gan yr Undeb Ewropeaidd, y rhai sy'n dod yn uniongyrchol i Gymru, ond, er enghraifft, drwy'r rhaglen cydweithredu rhyng-diriogaethol sydd gennym ni gyda Gweriniaeth Iwerddon, lle mae ein prifysgolion wedi bod yn gwneud gwaith ymchwil sy'n arwain y byd, er enghraifft, ym meysydd yr amgylchedd morol ac ynni morol. Tra bod y ffynonellau cyllid hynny wedi bod ar gael i ni, rwy'n credu ei bod hi'n gwbl ddealladwy bod ein sector addysg uwch wedi gwneud y defnydd gorau o'r cyllid sydd agosaf i law. A gwyddom, trwy waith y prif gynghorydd gwyddonol i Lywodraeth Cymru, bod yr effaith y mae prifysgolion Cymru yn ei chael gyda'r cyllid sydd ganddyn nhw o ran ymchwil yn eu rhoi ar frig y gynghrair o ran defnydd gorau o'r cyllid hwnnw. Nawr, ar ôl Brexit, rydym ni wedi dweud mewn ymateb i adolygiad Reid y bydd unrhyw symiau canlyniadol pellach a ddaw yn cael eu rhoi yn uniongyrchol i'r Cabinet i drafod pa un a allwn ni gryfhau sefyllfa ymchwil ac arloesi yma yng Nghymru drwy ein prifysgolion. Mae'n her iddyn nhw, fel y mae'n her i bob un ohonom ni, symud i'r byd newydd hwnnw, ond drwy adolygiad Reid mae gennym ni argymhellion y gallwn ni eu defnyddio i geisio gwneud yn siŵr ein bod ni'n rhoi ein hunain yn y sefyllfa gryfaf y gallwn ni fod ynddi.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae Llywodraeth Cymru yn cymryd ystod fwyfwy eang o gamau er mwyn helpu i ddiwallu'r angen am dai ledled Cymru. Yn y tymor hwn, rydym ni'n gwneud gwerth £1.7 biliwn o fuddsoddiad mewn tai, a dyna'r mwyaf erioed.

Diolch. Fel y gwyddoch, mae 'Polisi Cynllunio Cymru' yn ei gwneud hi'n ofynnol i awdurdodau cynllunio lleol bennu trothwyon capasiti ar gyfer datblygiadau preswyl, y dylid gofyn am gyfran o dai fforddiadwy gan ddatblygwyr uwchben hynny. Yn achos sir y Fflint, mae'r polisi yn ceisio darparu o leiaf 30 y cant o dai fforddiadwy ar safleoedd â lleiafrif o 25 o anheddau. Wel, er gwaethaf tystiolaeth o angen lleol am dai fforddiadwy, mae amgylchiadau a'r dystiolaeth sy'n ymddangos yn anghyson sy'n berthnasol i gais ym Mwcle wedi arwain at safle o 28 o unedau yn mynd rhagddo heb gynnwys tai fforddiadwy. Pa ystyriaeth wnewch chi ei rhoi felly i'r alwad gan Gyngor Tref Bwcle am ymchwiliad i'r amgylchiadau a ganiataodd i hyn ddigwydd a'r cynsail y mae hyn yn ei greu os na chaiff ei atal yn gyflym?

Diolchaf i'r Aelod am y pwynt cyffredinol a wnaeth ar y cychwyn ynglŷn â phwysigrwydd y drefn gynllunio o ran gwneud yn siŵr ein bod yn gallu manteisio i'r eithaf ar y cyfleoedd sydd ar gael ar gyfer tai fforddiadwy ychwanegol ledled Cymru. Bydd yn gwybod bod fy nghyd-Aelod, Lesley Griffiths, a oedd yn gyfrifol am y mater hwnnw ar y pryd, wedi cyhoeddi 'Polisi Cynllunio Cymru: Argraffiad 10' ychydig cyn y Nadolig, sy'n ceisio tynnu rhai llinynnau allweddol mewn polisi cynllunio ynghyd a'u cyfochri â'r diben a amlinellwyd gan Mark Isherwood. Nid wyf i'n gyfarwydd yn uniongyrchol â'r alwad y mae Cyngor Tref Bwcle wedi ei gwneud o ran y cynllun penodol a amlinellwyd gan yr Aelod, ond mae'r Gweinidog sydd â chyfrifoldeb dros dai a chynllunio yn ei lle a byddwn yn gwneud yn siŵr ein bod ni'n gwneud gwaith dilynol ar y mater penodol y mae'r Aelod wedi ei godi y prynhawn yma.

Onid yw hi'n amser am arloesi gwirioneddol erbyn hyn—cartrefi modiwlaidd, cartrefi cynhwysydd, cartrefi parod sydd dros dro ac ar gael i symud os, dyweder, y bydd tir yn cael ei werthu gan gynghorau neu berchnogion tir preifat? Yn ddiweddar, aeth Cyngor Dinas Bryste yn erbyn ei bolisi cynllunio ei hun ar gyfer datblygiad bach o gartrefi un person. Fe'i hanogwyd i osod cynseiliau newydd gan yr ymgeiswyr er mwyn ymdrin â'r argyfwng tai; dyna'n union yr hyn a wnaeth. Yn yr un modd, gallai podiau ar gyfer pobl sy'n cysgu ar y stryd wneud cryn dipyn i ddechrau rhoi lloches i bobl sy'n cysgu ar y stryd a'r cymorth sydd ei angen arnynt i symud ymlaen. Caiff rhai o'r atebion tai hyn eu gwneud yng Nghymru eisoes a gellir datblygu pob un ohonynt yn fusnesau yma. Pam nad yw eich Llywodraeth yn eu cefnogi nhw?

Wel, Llywydd, rwy'n meddwl ein bod ni'n cefnogi arloesedd ym maes tai. Mae gennym ni ffrwd gyllid benodol i gefnogi ffyrdd arloesol y gellir diwallu anghenion a bodloni gofynion tai yma yng Nghymru. Yn y ddadl a gynhaliwyd yn y Siambr yma yr wythnos diwethaf, gwnaeth nifer o Aelodau gyfraniadau a oedd yn sôn am y cyfleoedd a geir ar gyfer gweithgynhyrchu oddi ar y safle a dulliau adeiladu newydd y gallwn eu defnyddio yn y ffordd honno. Nid wyf mewn sefyllfa i ymrwymo i'r pethau penodol y mae'r Aelod wedi eu hamlinellu y prynhawn yma, ond rwy'n credu bod y pwynt cyffredinol y mae hi'n ei wneud yn un sy'n gyson iawn eisoes â pholisi'r Llywodraeth.

Diolch. Llywydd, mae ein blaenoriaethau cyntaf yn canolbwyntio ar y mesurau lliniaru hynny sydd ar gael yn uniongyrchol i Lywodraeth Cymru sy'n cael effaith ymarferol ar fywydau plant a theuluoedd sy'n byw mewn tlodi yng Nghymru.

Prif Weinidog, mae credyd cynhwysol yn rhy aml yn system greulon ac annynol yn ymarferol sy'n achosi trallod i deuluoedd a chymunedau, boed hynny oherwydd yr amseroedd aros am daliad cychwynnol a'r system fenthyciadau sy'n cyd-fynd â hynny, neu'r diffyg gallu i wneud taliad uniongyrchol i landlordiaid o ran budd-dal tai, neu amodoldeb a chosbau, sy'n aml yn llym. Mae'n aml yn arwain at ddyled, digartrefedd, ciwiau mewn banciau bwyd, ac wythnosau os nad misoedd yn cael eu treulio heb unrhyw incwm o gwbl. A wnaiff Llywodraeth Cymru ystyried datganoli gweinyddiad credyd cynhwysol ar gyfer system fwy trugarog yng Nghymru?

Diolchaf i John Griffiths am hynna, ac wrth gwrs mae'n cyfeirio'n eglur iawn at hanes gweithrediad credyd cynhwysol hyd yn hyn. Rwy'n ymwybodol, wrth gwrs, o'r gwaith y mae ei bwyllgor wedi ei wneud a'r adroddiadau a luniwyd sy'n awgrymu y dylem ni ystyried datganoli gweinyddiad budd-daliadau yma yng Nghymru. Rwyf i wedi clywed hefyd, yn y Siambr hon, Aelodau eraill yn cyfeirio'n gwbl briodol at yr anawsterau a allai ei rwystro, ac mae hanes, onid oes, yr ydym ni i gyd yn gyfarwydd ag ef—er enghraifft, o ran gorfodi datganoli budd-dal y dreth gyngor, pan wnaethom ni gymryd cyfrifoldeb dros y gweinyddiad, ond gwnaeth Llywodraeth y DU dro gwael iawn â ni o ran y swm o arian sydd ei angen ar gyfer y budd-dal ei hun, a dim byd o gwbl i dalu am ei weinyddu. Ond, ar ôl tynnu sylw at y rhybuddion hynny, yna fy marn i yw y dylem ni ystyried datganoli gweinyddiad. Rydym ni eisiau ei wneud yn ofalus, ond rwy'n credu bod yr achos wedi ei wneud dros ei archwilio, ac rwy'n hapus i roi'r sicrwydd hwnnw iddo fe y prynhawn yma.

Pa ystyriaeth y mae'r Prif Weinidog wedi ei rhoi i benodi Gweinidog tlodi a fyddai'n pennu targedau eglur a mesuradwy i fynd i'r afael â thlodi ac amddifadedd yng Nghymru ac a fyddai'n atebol am strategaeth gwrth-dlodi Llywodraeth Cymru, os gwelwch yn dda?

Wel, mae atebolrwydd am fesurau gwrth-dlodi yn Llywodraeth Cymru wedi ei neilltuo i'r Gweinidog tai, cynllunio a llywodraeth leol, a bydd hi'n gallu ateb cwestiynau a chael ei dwyn i gyfrif yn y modd y mae'r Aelod yn ei awgrymu.

Prif Weinidog, roedd gen i ddiddordeb mewn clywed popeth a restrwyd gennych chi sy'n digwydd yng Nglynebwy a'r cyffiniau yn ystod cwestiynau i'r Prif Weinidog yr wythnos diwethaf. Soniasoch am yr unedau dechreuol yn Lime Avenue yng Nglynebwy, ar ôl sicrhau caniatâd cynllunio ar gyfer cyfleuster gweithgynhyrchu uwch 50,000 troedfedd sgwâr yn Rhyd-y-blew yn y dref, a'r adeilad adfeiliedig 174,000 troedfedd sgwâr a ailwampiwyd yn Rassau yng Nglynebwy ar gyfer y sector preifat. Mae eich Gweinidog yr economi wedi dweud yn y gorffennol y bydd £100 miliwn yn cael ei ddyrannu i'r Tech Valleys yn yr ardal dros y 10 mlynedd nesaf, gyda'r nod o greu 1,500 o swyddi.

Nawr, yr hyn yr hoffwn i, a llawer o Aelodau Cynulliad eraill sy'n cynrychioli cymunedau yn ardal yr hen feysydd glo, ei wybod yw: beth am fy etholaeth i? Mae'r Rhondda mewn sefyllfa debyg i Flaenau Gwent o ran ystadegau diweithdra a lefelau amddifadedd, ac eto rydym ni wedi cael ein hanwybyddu i raddau helaeth gan Lywodraethau olynol, ac mae hynny'n ffaith a gadarnheir gan gynllun cyflawni'r Cymoedd. Felly, beth yw eich cynlluniau i wneud yn siŵr bod cyfleoedd cyflogaeth a chamau cynhyrchu incwm yn cael eu rhannu'n gyfartal, a phryd allwn ni ddisgwyl clywed cyhoeddiad am y buddsoddiad mewn creu swyddi ar gyfer y Rhondda?

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn yna, sy'n sicr yn berthnasol i fynd i'r afael â thlodi yn y ffordd y gwnaeth hi ei fynegi. Diolch am—[Torri ar draws.] Diolchaf iddi am y sylw gofalus a roddodd i'r hyn a ddywedwyd yn ystod cwestiynau yr wythnos diwethaf, a bydd wedi sylwi bod cyhoeddiadau pellach wedi eu gwneud yr wythnos hon am fuddsoddiadau yng Nglynebwy. Nid cystadleuaeth yw hon, Llywydd, a gwn na wnaeth yr Aelod awgrymu ei bod yn hynny. Wrth gwrs, mae pethau yr ydym ni eisiau eu gwneud mewn rhannau eraill o Gymru. Dyna pam y sefydlwyd tasglu'r Cymoedd, i gymryd yr olwg Cymoedd gyfan honno ar y gwahanol bethau y gallwn ni eu gwneud mewn gwahanol rannau o Gymru, ac yn sicr nid yw'r Rhondda ac anghenion y gymuned honno wedi eu hanghofio yn yr ystyriaethau hynny.

Diolchaf i'r Aelod am y cwestiwn. Mae ein blaenoriaethau economaidd wedi eu nodi yng nghynllun gweithredu economaidd Llywodraeth Cymru. Mae'r rhain yn cynnwys buddsoddi mewn pobl, lleoedd a busnesau trwy gymorth sgiliau, seilwaith a busnes.

Diolch, Prif Weinidog, am yr ateb yna. Yn amlwg, mae pobl, lleoedd, angen cysylltiadau trafnidiaeth da. Rydym ni'n gwybod llawer am y system fetro sy'n cael ei haddo yn ystod y blynyddoedd nesaf. Ond mae angen taer am benderfyniad a oedd ym mewnflwch eich rhagflaenydd ac sydd yn eich mewnflwch chi erbyn hyn, sef ffordd liniaru'r M4. Bydd yn gwella ffyniant yr ardal yr wyf i'n ei chynrychioli, Canol De Cymru, yn sylweddol iawn. Oherwydd, dro ar ôl tro, pan fyddaf i'n siarad â busnesau, mae'n ymddangos bod y dagfa o amgylch Casnewydd yn atal nwyddau a phobl rhag symud o amgylch economi'r de. A allwch chi roi unrhyw arwydd o'r amserlen pan fydd eich Llywodraeth yn gwneud penderfyniad ar y seilwaith pwysig hwn—ac, os yw'n mynd i fod yn benderfyniad negyddol, caniatáu i'r Llywodraeth gyflwyno cynigion eraill fel y gall pobl fod yn ffyddiog y bydd y maes parcio sy'n cynrychioli'r M4 heddiw yn gallu cael ei leddfu ac y gall busnesau fwrw ymlaen â buddsoddi yn eu busnesau a chreu cyfleoedd ar gyfer swyddi yng Nghanol De Cymru?

Wel, Llywydd, rwy'n llwyr gydnabod yr her a wynebir yn y rhan honno o seilwaith y de-ddwyrain. Rwy'n dal i fod o'r un safbwynt ag yr esboniais y tro diwethaf y gofynnwyd i mi yma yn y Cynulliad. Ceir cyngor y mae angen iddo ddod i mi fel Prif Weinidog, ar ôl cael adroddiad arolygydd yr ymchwiliad lleol annibynnol. Nid yw'r cyngor hwnnw wedi ei gwblhau eto. Pan ddaw i law, byddaf yn rhoi sylw iddo gyda meddwl cwbl agored, gan ddibynnu ar yr adroddiad ei hun a'r holl ystyriaethau eraill y bydd cyngor yn dod i mi ar eu sail.

Llywydd, diolch. Ymhlith y mesurau polisi y mae Llywodraeth Cymru yn eu defnyddio yn Islwyn y mae'r ddarpariaeth o grant tai cymdeithasol i landlordiaid cymdeithasol. Cynhyrchodd y mesur hwn ar ei ben ei hun dros 50 o gartrefi fforddiadwy newydd yn yr ardal yn y flwyddyn ariannol ddiwethaf, gyda mwy na 50 arall i'w cwblhau yn 2018-19.

Diolch. Prif Weinidog, bydd yr hawl i brynu a hawliau cysylltiedig yn cael eu diddymu o'r diwedd ledled Cymru ar 26 Ionawr 2019, diolch i Lywodraeth Llafur Cymru. Rhwng 1981 a 2016, gwerthwyd dros 139,000 o gartrefi awdurdodau lleol a chymdeithasau tai o dan yr hawl i brynu, heb ddim gallu na chapasiti i ailgyflenwi'r stoc tai cymdeithasol i'r un lefelau. Mae hyn wedi disbyddu stoc tai cyngor a chymdeithasol yn ddifrifol. Prif Weinidog, rwy'n dweud wrth fy etholwyr yn Islwyn bod eu Llywodraeth Llafur Cymru wedi ymrwymo i greu 20,000 o gartrefi fforddiadwy arall erbyn 2021. Beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud yn Islwyn i gefnogi landlordiaid cymdeithasol ymhellach, a'r awdurdod lleol, i'n helpu i gyflawni'r nod uchelgeisiol iawn hwn?

Diolchaf i Rhianon Passmore am hynna. Mae hi'n hollol iawn i dynnu sylw at y gostyngiad i nifer y tai sydd ar gael ar gyfer rhentu cymdeithasol o ganlyniad i'r cynllun hawl i brynu, ac rwy'n falch ei bod hi'n dweud wrth ei hetholwyr am ein 20,000 o gartrefi fforddiadwy ychwanegol, oherwydd rydym ni'n hyderus ein bod ni ar y trywydd iawn i ddarparu'r nifer hwnnw. Yn ei hetholaeth hi, bydd yn gwybod—a bydd yn gallu cyfleu i'w hetholwyr—y buddsoddiadau y mae Llywodraeth Cymru yn eu gwneud drwy'r grant tai cymdeithasol, drwy'r grant tai fforddiadwy, a thrwy ein cynllun tir ar gyfer tai, yr ydym ni'n hyderus fydd yn helpu yn ei hetholaeth hi i ddod â mwy o dir—cawsom drafodaethau yma yr wythnos diwethaf am bwysigrwydd tir ym maes tai—i'r farchnad er mwyn cefnogi ein huchelgeisiau yn yr ardal hon.

Ac, yn olaf, cwestiwn 8, Jack Sargeant.

Diolch i Jack Sargeant. Bydd Llywodraeth Cymru yn cymryd camau yn ein Bil llywodraeth ac etholiadau lleol sydd ar ddod i hyrwyddo gwleidyddiaeth fwy amrywiol, cynhwysol a pharchus yng Nghymru. Ar yr un pryd, byddwn yn sefyll ochr yn ochr ag eraill i wrthsefyll y llif o fygythiadau a rhagfarn sy'n bygwth difetha rhannau o fywyd cyhoeddus yn y Deyrnas Unedig.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ateb a dweud fy mod i'n falch iawn o'i weld yn cyfeirio at agwedd fwy garedig at wleidyddiaeth yn ei araith gyntaf fel Prif Weinidog? Bydd yn gwybod fy mod i wedi bod yn gweithio'n galed i weld newid cadarnhaol yn ein gwleidyddiaeth, ac rwy'n cytuno'n llwyr bod y ffordd yr ydym ni'n ymddwyn yn gwneud gwahaniaeth mewn byd toredig ac anniddig. Nawr, Llywydd, mae gennym ni i gyd ran i'w chwarae i hyrwyddo gwleidyddiaeth fwy caredig, ac rwy'n teimlo ei bod hi'n gwbl briodol fy mod i'n sôn, fel y mae cynifer wedi ei wneud heddiw, yr effaith a gafodd ein diweddar gyfaill a chyd-Aelod Steffan Lewis ar y pwnc hwn. A Llywydd, unwaith eto, byddem ni'n mynd ymhell iawn pe byddem ni ychydig bach yn debycach i Steffan. Nawr, mae gan Lywodraeth Cymru, wrth gwrs, ran bwysig i'w chwarae mewn newid o'r fath, gan gynnwys y diwylliant a'r ffordd yr ydym ni'n dod â charedigrwydd i'r gwaith o lunio polisi cyhoeddus. A yw'r Prif Weinidog yn cytuno â mi, er mwyn cyflawni'r uchelgais hwn, bod yn rhaid i ni i gyd weithio gyda'n gilydd, gan gynnwys Aelodau o bob rhan o'r Siambr, Gweinidogion, y gwasanaeth sifil ac eraill?

Llywydd, rwyf yn cytuno'n llwyr fod gwneud ein gorau glas i hyrwyddo gwleidyddiaeth sy'n fwy caredig ac yn fwy parchus o'r math yr oedd Jack Sargeant yn sôn amdano y prynhawn yma ac sydd, wrth gwrs, wedi cael ei hyrwyddo ganddo yn ystod ei holl amser yn Aelod Cynulliad, yn waith i bob un ohonom. Roeddwn i'n gallu bod yn y Siambr yn ystod y ddadl fer gyntaf a gynhaliodd Jack ar wleidyddiaeth fwy caredig yma yng Nghymru ac, yn wir, yng nghyd-destun trist iawn heddiw, ailymwelais â'r ddadl honno yn ystod y penwythnos ac ailddarllen y cyfraniadau a wnaed gan Jack, yn bennaf, ond cafwyd cyfraniadau ar draws y Siambr. Siaradodd Julie Morgan am bwysigrwydd gwleidyddiaeth ag angerdd ond heb wenwyn. Tynnodd Adam Price sylw at y gwaith a wnaed gan y nofelydd Americanaidd mawr du a hoyw, James Baldwin, a'r hyn y gallwn ei ddysgu o'i brofiad ef. A dywedodd Darren Millar yn ei gyfraniad ef, er mor heriol y mae'r awyrgylch cystadleuol a bywiog yn ystod dadleuon yma yn y Cynulliad yn gallu bod, dylai fod yn uchelgais i ni fel Aelodau Cynulliad fod yn bobl sy'n anghytuno'n dda. Ac yng nghyd-destun heddiw, credaf fod yr uchelgais hwnnw, sef y dylem fod yn bobl sy'n anghytuno, ond yn ei wneud yn yr ysbryd hwnnw, yn rhywbeth inni feddwl amdano a'i ystyried yn sgil y prynhawn yma.

Thank you, First Minister. 

The next item therefore is the business statement and announcement, and I call the Minister for Finance and Trefnydd, Rebecca Evans.  

Diolch. Mae un newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd y Gweinidog Brexit a'r Cwnsler Cyffredinol yn gwneud datganiad cyn hir ar gynigion presennol Llywodraeth y DU ar gyfer ymadael â'r UE. Mae'r busnes drafft ar gyfer y tair wythnos nesaf wedi ei gynnwys yn y datganiad a'r cyhoeddiad busnes y gellir ei weld ymysg papurau'r cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Yn ystod y toriad, ar 27 Rhagfyr, lansiodd Llywodraeth y DU ymgynghoriad a oedd yn cynnig y dylid dyblu’r ardoll ar fagiau siopa o 5c i 10c gan ei hymestyn i gynnwys pob siop. O gofio bod Cymru wedi arwain ar hyn yn wreiddiol, a’r dymuniad torfol yn yr ymgyrch yn erbyn gwastraff plastig, a gawn ni ddatganiad gan Lywodraeth Cymru mewn ymateb i hyn, a sut y gallai, yn annibynnol neu ochr yn ochr â'r ymgynghoriad yn Lloegr, gynnig bwrw ymlaen ar y mater hwn ei hun? 

Yn yr un modd, yn ystod y toriad, cafwyd newyddion gan Lywodraeth y DU bod hyfforddiant cymorth cyntaf ac adfywio cardio-pwlmonaidd yn mynd i gael eu cynnwys yn rhan o'r cwricwlwm ysgol yn Lloegr. A gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru yn y cyd-destun hwnnw, felly, lle cynhaliodd ein cyd-Aelod, Suzy Davies, ddadl ym mis Chwefror 2017 i gynnig y dylai pob plentyn a pherson ifanc gael sgiliau achub bywyd sy’n briodol i’w hoedran yn rhan o gwricwlwm yr ysgol yng Nghymru, a gefnogwyd gan Aelodau o bob plaid? Hyd yn hyn, nid yw Llywodraeth Cymru wedi gweithredu'r cynnig hwnnw. Eto, rydym yn gobeithio na chawn wahaniaethu ar draws y ffin, yn enwedig o gofio rhai o'r sylwadau a wnaed am ffiniau mewn cyd-destun gwahanol yn gynharach. 

Yn olaf, rydym wedi clywed cyfeiriad at Wylfa Newydd. A gawn ni ddatganiad llafar, sy'n cynnwys y Prif Weinidog yn y datganiad os oes modd, ynghylch y pryderon dros Wylfa Newydd os cadarnheir y ddamcaniaeth yn ddiweddarach yr wythnos hon, mewn penderfyniad gan Hitachi naill ai i beidio â bwrw ymlaen, neu i ohirio’r cynigion? Rydym wedi cael datganiad ysgrifenedig y dywed Gweinidog yr Economi a Thrafnidiaeth ynddo fod Wylfa Newydd yn brosiect mawr gyda manteision sylweddol posib i Ynys Môn, gogledd Cymru a’r DU. Ond rydym yn gwybod, yn y gorffennol, fod y Prif Weinidog newydd ei hun, wedi gwrthwynebu ynni niwclear yn bersonol. Gwyddom, yn fuan ar ôl iddo dderbyn ei swydd newydd, fod Llywodraeth Cymru wedi tynnu'n ôl gynlluniau i baratoi ardal 740 erw yn Ynys Môn i adeiladu Wylfa Newydd, ac roedd is-gwmni Hitachi, Horizon, yn dweud eu bod yn anghytuno â rhesymeg Llywodraeth Cymru. Dywedwyd wrthyf fod hynny'n un o'r ffactorau sydd wedi arwain at Hitachi yn ystyried y sefyllfa ar hyn o bryd. Mae hwn yn fater rhy bwysig i ogledd Cymru, Cymru a'r DU i ymdrin ag ef drwy ddatganiad ysgrifenedig, a galwaf am ddatganiad llafar priodol yma yn amser y Cynulliad, fel y gall y Cynulliad llawn gyfrannu iddo. Diolch.

Diolch yn fawr iawn am godi'r materion hynny ac, yn rhan gyntaf eich cyfraniad, am gydnabod y rhan arweiniol y mae Cymru wedi ei chwarae o ran lleihau’r plastig yr ydym yn ei ddefnyddio drwy ardoll ar fagiau siopa, a gyflwynwyd gennym ni. Gwn fod y Dirprwy Weinidog bellach yn ystyried i ble yr ydym yn mynd â hyn nesaf, oherwydd, yn amlwg, ar ôl arwain y ffordd, rydym yn sicr yn dymuno cynnal y momentwm a ddechreuwyd gennym yn y maes penodol hwn. Nid gyda bagiau siopa plastig yn unig, wrth gwrs, ond byddwn yn edrych ar leihau plastig mewn llawer o feysydd ac agweddau eraill ar fywyd hefyd.

O ran adfywio cardio-pwlmonaidd, gwn fod llawer o gyfleoedd ar hyn o bryd o fewn y cwricwlwm presennol ar gyfer addysgu adfywio cardio-pwlmonaidd i ddisgyblion ac mae’n gwneud cynnydd da o ran y gwaith a wneir ar gyfer diwygio'r cwricwlwm. Gwn fod y Gweinidog yn awyddus i sicrhau bod gan ysgolion yr hyblygrwydd sydd ei angen arnyn nhw i ddarparu rhaglen addysg i'r disgyblion sy'n briodol ac yn rhoi’r cymorth gorau posibl iddyn nhw, a heb geisio gorlenwi’r cwricwlwm chwaith. Felly, yn sicr, mae angen cydbwysedd arnom yn y fan honno, ond mae’r pwynt a wnaethoch am bwysigrwydd adfywio cardio-pwlmonaidd yn un da.

O ran y mater ynghylch Wylfa Newydd, gwn fod datganiad ysgrifenedig newydd fynd allan gan y Gweinidog dros yr economi. Mae penderfyniadau pwysig i’w gwneud yn ddiweddarach yr wythnos hon, fel y dywedodd y Gweinidog yn ei ymateb i'r cwestiwn ar Ford, ond fe wnaeth gyfeirio at Hitachi bryd hynny. Felly, rwy'n siŵr y bydd y Llywodraeth yn edrych ar sut i ymateb i'r penderfyniadau hynny a gaiff eu gwneud yn ddiweddarach yr wythnos hon yn y modd gorau a mwyaf priodol.

Trefnydd, yn gyntaf oll, a gaf i gefnogi’r pryderon a godwyd ynghylch Ford ym Mhen-y-bont ar Ogwr, ac rwyf i hefyd yn edrych ymlaen at ddatganiadau gweinidogol pellach ar y gwaith a'r cynnydd a wnaed, gan ei fod yn broblem enfawr yn lleol?

Fy ail bwynt, fel y byddwch yn ddiau yn ymwybodol ohono, Trefnydd, yw hyn. Mae Archwilydd Cyffredinol Cymru wedi cyhoeddi adroddiad heddiw sy’n galw am weithredu brys yn dilyn pryderon ariannol a llywodraethu yn sector y cynghorau tref a chymuned yng Nghymru. Mae'r adroddiad yn dangos bod nifer y barnau archwilio amodol wedi dyblu yn ystod y flwyddyn ariannol ddiwethaf i 340 o gynghorau, bron hanner yr holl gynghorau. Gwyddom hefyd fod yr Archwilydd Cyffredinol wedi gorfod cyhoeddi adroddiadau er budd y cyhoedd neu wneud argymhellion ffurfiol i wyth cyngor yn 2018. Nawr, mewn ffordd, ni ddylai hyn beri syndod mawr. Rydym wedi clywed pryderon am nifer o flynyddoedd ynghylch diffyg llywodraethu, bwlio a chynghorau cymuned yn cael eu chwalu oherwydd ymladd lleol ymysg ei gilydd. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwybodol o'r materion hyn ers cryn amser. Bellach, mae’r adroddiad gan y panel adolygu annibynnol ar gynghorau cymuned a thref a adroddwyd ym mis Hydref 2018, yn dangos bod dewisiadau ar gael i Lywodraeth Cymru o ran ceisio gwella'r sector. Mae'n hanfodol bwysig fod Llywodraeth Cymru yn symud ymlaen gyda'r dasg honno yn awr ac yn mynd i'r afael â'r sector pwysig hwn. Gyda'r cefndir hwnnw, a wnaiff y Gweinidog llywodraeth leol gytuno i gyflwyno datganiad ar ganfyddiadau Swyddfa Archwilio Cymru a defnyddio'r datganiad hwnnw i nodi sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu sicrhau bod yr haen bwysig hon o ddemocratiaeth yn cael ei rhoi ar sylfaen gynaliadwy, wrth symud ymlaen?

Diolch yn fawr iawn am y materion hynny ac am gofnodi eich pryder ynghylch y cyhoeddiad sy'n ymwneud â Ford. Gwn fod Gweinidog yr economi yn ymwneud â'r mater hwn i raddau helaeth ac yn sicr bydd yn cyflwyno'r diweddariadau priodol i Aelodau'r Cynulliad pan fyddai'n ddefnyddiol.

O ran yr adroddiad a gyhoeddwyd heddiw ynghylch cynghorau tref a chymuned, gwn y bydd y Gweinidog, yn amlwg, yn ystyried yr adroddiad hwnnw. Caiff yr Aelodau gyfle i'w holi hi ar hynny yn ystod ei sesiwn gwestiynau yr wythnos nesaf.

A gaf i ofyn am amser ar gyfer un ddadl ac un datganiad? Tybed a fydd amser am ddadl ar bwysigrwydd grwpiau cymunedol ar lawr gwlad i adfywio. Roeddwn i yng nghyfarfod fforwm cymunedol Ogwr neithiwr, sy'n dwyn ynghyd glybiau a sefydliadau a thrigolion o bob rhan o'r cwm, rhwng Evanstown a Lewistown, a rhwng Melin Ifan Ddu a Nant-y-moel a’r holl bwyntiau sydd rhyngddyn nhw i ddatblygu gweledigaeth a rennir ar gyfer y cwm, yn seiliedig ar y blaenoriaethau y maen nhw eu hunain yn eu datblygu. Yn y cyfarfod nesaf, maen nhw'n mynd i ddatblygu eu syniadau, ac maen nhw’n mynd i ddod â mwy o bobl ifanc i mewn i helpu i lunio'r syniadau hyn hefyd, a drefnwyd gan y Cynghorwyr galluog iawn Dhanisha Patel a Lee-Anne Hill, cadeirydd cyngor y gymuned. Bydd dadl yn caniatáu inni ddathlu swyddogaeth y grwpiau cymunedol hyn a fforymau ar draws y wlad wrth adfywio ein cymunedau.

A gaf i ofyn hefyd am ddatganiad neu ddadl ar bwysigrwydd diwylliant a thraddodiadau i Gymru? Ddydd Sul, ar Nos Galan, fe wnaeth y Fari Lwyd ymddangosiad yn nhafarn a bwyty'r Corner House yn Llangynwyd. Dychrynodd y plant a'u plesio'n fawr ac roeddent allan ymhell y tu hwnt i’w hamseroedd gwely, yn ogystal â’r oedolion, gyda llaw, a lenwodd y gwesty hwn ar ben bryn, a minnau yn eu plith nhw. Nawr, mae gweld penglog ceffyl wedi ei orchuddio â chynfas wen ac addurniadau anweddus yn dawnsio, dan arweiniad Gwyn Evans sy’n canu mewn het silc a chynffonnau yn rhan o'r hyn sy'n ein gwneud ni’n Gymreig iawn—y pethau unigryw hyn sy'n denu ymwelwyr a thwristiaid i aros gyda ni a gwario eu harian, a hynny sy’n ein hatgoffa ni o'n gwreiddiau Celtaidd, sy'n mynd yn ddwfn i’n diwylliant cyn-Gristnogol. Felly, hoffwn dalu teyrnged i'r rhai sy’n cynnal y traddodiadau rhyfeddol hyn, sydd weithiau, fel yn yr achos hwn, wedi eu pasio i lawr drwy'r cenedlaethau. Byddai datganiad neu ddadl yn caniatáu inni ddathlu hyn ac yn annog y traddodiadau hyn i gael eu cynnal am nifer o genedlaethau i ddod.

Diolch i Huw Irranca-Davies am godi'r ddau fater pwysig hyn ac am roi ymdeimlad inni o’r bywiogrwydd sy'n digwydd bob dydd yn ein cymunedau ein hunain. Rwyf yn wirioneddol falch o glywed am y sgyrsiau adfywio ar lawr gwlad sy'n cael eu cynnal ar lefel leol, oherwydd y lefel hon o ymgysylltiad oedd yr union beth yr oeddem yn ei ragweld pan sefydlwyd tasglu’r Cymoedd. Mae'n ddarn o waith sy’n cael ei adeiladu o'r gwaelod i fyny yn wir, ac felly mae'r hyn a glywsom yn disgrifio'r math hwnnw o ethos yn dda iawn.

Rwyf yn ymwybodol bod y Cynghorydd Patel wedi cael trafodaethau da iawn ynghylch gwaith y tasglu, ac fe siaradodd yn hir â'r cyn-Weinidog yr oedd cyfrifoldeb am y tasglu ganddo. Mae’r dull hyb cymunedol yr ydych yn ei ddisgrifio, yn flaenoriaeth fawr o dan thema 2 y cynllun cyflenwi tasglu, a gwyddom fod yr hybiau cymunedol hynny yn asedau mawr inni pan rydym yn ceisio gwella darpariaeth gwasanaethau cyhoeddus. Felly, yn dilyn digwyddiad rhwydweithio y llynedd, cafodd gweithgor hyb cymunedol ei sefydlu i fapio’r hybiau sydd eisoes yn bodoli ledled y Cymoedd, gan dynnu sylw at arferion da lle bo hynny'n bodoli, a chredaf ein bod ni wedi clywed rhywfaint o hynny yn y fan yna, a hefyd i edrych ar yr hyn y mae angen i gymunedau a sefydliadau ei wneud i ddatblygu model o hyb sy’n gynaliadwy. Felly, rydym yn gweithio gyda Chyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, cynghorau gwirfoddol sirol, Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, Interlink RhCT, byrddau iechyd lleol, yr Ymddiriedolaeth Adeiladu Cymunedau, y Sefydliad Dysgu a Gwaith ac eraill er mwyn mynd â’r darn hwnnw o waith yn ei flaen, ond gyda thrigolion lleol a thenantiaid wrth wraidd hynny bob amser.

O ran ail ran y datganiad, cytunaf yn llwyr mai pwysigrwydd ein diwylliant a'n traddodiadau yw’r hyn sy'n ein gwneud ni’n Gymreig iawn, fel y dywedodd Huw Irranca-Davies yn ei gyfraniad ef. Mae gennym gyfoeth o farddoniaeth a rhyddiaith, ac mae’n Hamgueddfa Werin yn Sain Ffagan a Llyfrgell Genedlaethol Cymru wedi casglu'r rhain dros y blynyddoedd i sicrhau nad yw’r cyfoeth hwn yn cael ei golli.

A gaf i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog Tai a Llywodraeth Leol ar fater sydd o bryder mawr i drigolion lleol sy'n byw yng Nghyngor Bwrdeistref Sirol Caerffili? Mae'r cyngor yn bwriadu cynyddu'r dreth gyngor yn y fwrdeistref bron 7 y cant ac mae wedi torri £50 miliwn ar ei wariant. Fodd bynnag, y mis diwethaf, pleidleisiodd y weinyddiaeth Lafur i wario £242,000 ar gynnal ymchwiliad i godiadau cyflog ar gyfer uwch-swyddogion yn y fwrdeistref. Dechreuodd yr ymchwiliad hwn yn 2013 a bydd wedi costio dros £4 miliwn i'r trethdalwr eleni. Os gwelwch yn dda, a gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar  y camau y mae hi'n bwriadu eu cymryd i amddiffyn y trethdalwyr rhag canlyniadau camreoli'r Blaid Lafur yng Nghyngor Caerffili?

Diolch am y cwestiwn. Bydd dau gyfle i chi godi hyn yn uniongyrchol gyda'r Gweinidog dros lywodraeth leol. Bydd datganiad yn ddiweddarach y prynhawn yma ar y setliad llywodraeth leol ac, yn amlwg, ceir cyfleoedd i gyflwyno cwestiynau i'r Gweinidog i'w hateb yn sesiwn yr wythnos nesaf.

Hoffwn ddechrau fy sylwadau byr drwy ddweud pa mor falch y credaf y byddai Steffan o'n gweld ni'n bwrw ymlaen â phethau ar ôl dechrau emosiynol iawn y prynhawn yma.

Hoffwn ofyn am ystyriaeth i ddau ddatganiad, os gwelwch yn dda, Trefnydd. Mae un yn ymwneud â phroblemau parhaus gyda gwasanaethau plant Cyngor Sir Powys. Nawr, rwy'n ddiolchgar iawn am y datganiad ysgrifenedig yr ydym i gyd wedi ei dderbyn gan y Dirprwy Weinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithas. Ac er nad yw hi yma, hoffwn gofnodi fy llongyfarchiadau iddi yn ei swydd newydd a chroesawu rhywun â'r lefel o arbenigedd sydd ganddi hi i'r swyddogaeth hon, ac rwyf yn siŵr y bydd yn gwneud cyfraniad amhrisiadwy. Ond rwy'n siŵr bod llawer o'r Aelodau yn y Siambr hon sy'n cynrychioli Powys, fel minnau, a fydd yn bryderus iawn ynghylch y diffyg cynnydd a wnaed ar ôl 12 mis cyfan o ymyrraeth. Tybed, Trefnydd, a allech chi ofyn i'r Dirprwy Weinidog a wnaiff hi ystyried gwneud datganiad, ymhen tuag wyth wythnos efallai, pan fydd y weinyddiaeth yng Nghyngor Sir Powys wedi cael cyfle i ymateb i'r arolygiaeth, i ymateb i’r pryderon a godir ganddi hi a'i swyddogion, ac rwyf yn siŵr yr ohebiaeth y bydd hi wedi ei chael gennyf i ac, rwyf yn siŵr, Aelodau etholedig eraill. Oherwydd, mae'n debyg mai fy mhryder i yw hyn. Ar ôl yr holl amser hwn, nid ydym wedi gweld cynnydd ac, yn y cyfamser, mae plentyndod y plant hyn ym Mhowys yn mynd heibio heb y cymorth y credwn i gyd sydd ganddynt yr hawl iddo, er gwaethaf, a bod yn deg, y cymorth y gwn iddynt ei gael gan Lywodraeth Cymru i'w galluogi nhw i fynd i'r afael â’r materion hyn.

Y mater arall yr hoffwn ofyn i chi ei godi gydag un o'ch cyd-Aelodau yw hyn. Byddwn yn hoffi ichi ofyn i’r Gweinidog iechyd ei hun a yw'n mynd i wneud datganiad yn dilyn y sylw yn y wasg heddiw i ganlyniadau'r materion yn Nhawel Fan. Bydd yr Aelodau wedi gweld yr ohebiaeth a ryddhawyd o dan y ddeddf ryddid gwybodaeth rhwng y Gweinidog a Donna Ockenden, wrth gwrs, a gynhaliodd yr adroddiad gwreiddiol beirniadol iawn. Nawr, wrth gyfnewid gohebiaeth â'r Gweinidog, mae Ms Ockenden yn dweud, er enghraifft,

Fy mhryder i yw nad oes gan Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr na'r uwch dîm rheoli ym maes iechyd meddwl ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr y gallu na'r capasiti ar hyn o bryd i gyflawni’r hyn sydd angen ei wneud yn unol â’r adolygiad systemig gwraidd a brig

i wneud y newidiadau i wasanaethau iechyd meddwl pobl hŷn. Mae hi wedyn yn adrodd ymhellach bod nyrs wedi dweud wrthi am ymweliad diweddar â ward iechyd meddwl pobl hŷn pan na siaradodd yr uwch aelod o staff o gwbl. Ni siaradodd yr uwch aelod rheoli chwaith ag unrhyw aelod o’r staff na chlaf, er y bydd hynny'n cael ei nodi fel chwarae rhan weithredol yn y gwasanaeth.

Mae ymateb y bwrdd iechyd i'r pryderon hyn yn yr erthygl honno—ac, wrth gwrs, erthygl yn y wasg yn unig ydyw—y tu hwnt i fod yn bryderus ynghylch eu hunanfoddhad. Credaf fod angen inni glywed gan y Gweinidog sut y mae ef yn ymateb i'r beirniadaethau hynny. Yn y bôn, mae Ms Ockenden yn dweud wrtho nad oes unrhyw gynnydd wedi ei wneud yn y chwe mis diwethaf. Sut y mae'n ymateb i'r pryderon hynny a pha gamau y mae'n eu cymryd i sicrhau bod gan y bwrdd iechyd y gallu i fynd i'r afael â materion difrifol iawn hyn?

Diolch am godi'r ddau fater hynny, a gallaf roi fy ymrwymiad y byddaf yn siarad â'r Dirprwy Weinidog a'r Gweinidog o ran beth fyddai'r ffordd fwyaf priodol a'r adeg fwyaf priodol o roi'r wybodaeth ddiweddaraf ynghylch materion adolygiad Ockenden a'r materion y mae Cyngor Sir Powys wedi bod yn eu hwynebu yn eu gwasanaethau plant.

Trefnydd, gwrandewais â diddordeb ddoe ar y datganiad gan y Gweinidog dros yr Amgylchedd yn y DU ar fesurau i wella ansawdd yr aer ar draws y DU. Ac er bod y mesurau i lanhau coed a glo mewn tanau agored a stofiau, yn ogystal â sylweddau sy'n llygru mewn canhwyllau persawrus, carpedi a phaent, yn ganmoladwy, yr her fawr yn fy etholaeth i yw llygryddion o gerbydau. Felly, roeddwn yn siomedig nad yw Llywodraeth y DU yn bwriadu gwneud unrhyw beth pellach y tu hwnt i'r gwaharddiad ar gerbydau diesel erbyn 2040. Tybed a oes modd cael datganiad gan Lywodraeth Cymru ar sut y mae polisi Llywodraeth Cymru yn gysylltiedig â'r datganiad newydd hwn gan Lywodraeth y DU, sydd hefyd yn cynnwys mesurau i leihau allyriadau amonia mewn amaethyddiaeth, a allai fod o ddiddordeb. Ond rwy'n bryderus ynghylch amser araf iawn y diwygio, o ystyried yr hyn a wyddom bellach am effaith llygryddion aer ar faterion pwysig megis camesgor, clefyd y galon a dementia. Felly, ymddengys fod diffyg brys ynghylch yr hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei wneud. Byddwn yn awyddus iawn i ddeall ymateb Llywodraeth Cymru fel y gallwn graffu ar hynny wedyn. Felly, tybed a allwn ni gael datganiad ar hynny.

Diolch yn fawr iawn am godi'r mater hwn, oherwydd mae'n amlwg fod gan aer glân swyddogaeth ganolog i'w chwarae er mwyn creu'r amodau cywir ar gyfer gwell iechyd a llesiant ac ar gyfer mwy o weithgarwch corfforol ar draws Cymru hefyd. Ac rwyf yn credu bod hyn yn cael ei gydnabod yn ein hymrwymiad i leihau allyriadau a darparu gwelliannau hanfodol i ansawdd yr aer, ond caiff hynny ei wneud drwy gynllunio, drwy seilwaith, drwy reoleiddio a hefyd drwy fesurau cyfathrebu iechyd.

Bydd yr Aelod yn ymwybodol, yn ystod yr haf yn 2018, fod Llywodraeth Cymru wedi sefydlu rhaglen aer glân fel y gall Cymru leihau'r baich o ansawdd aer gwael ar iechyd dynol a'r amgylchedd naturiol. Mae'r rhaglen honno'n ystyried y dystiolaeth yn fawr iawn ac yn datblygu ac yn gweithredu camau ar draws y Llywodraeth, ac ar draws sectorau gan gynnwys yr amgylchedd, iechyd, addysg, datgarboneiddio, trafnidiaeth, cynllunio llywodraeth leol, amaethyddiaeth a diwydiant, i geisio sicrhau aer glân yng Nghymru. Bydd y gwaith sy'n cael ei ddatblygu drwy'r rhaglen yn llywio datblygiad cynllun aer glân ar gyfer Cymru y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu ymgynghori yn ei gylch a'i gyhoeddi yn ystod 2019. Rwy'n annog yr Aelodau i fod â diddordeb yn hynny er mwyn ymwneud â'r ymgynghoriad hwnnw.

Fe hoffwn i ofyn am ddatganiad gan y Gweinidog dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar achos fy etholwr, Mr Barry Topping-Morris. Mr Topping-Morris oedd y pennaeth nyrsio yng Nghlinig Caswell yn Ymddiriedolaeth GIG Bro Morgannwg, fel yr oedd hi bryd hynny, pan gafodd ei ddiswyddo yn 2005. Soniodd wrth uwch-reolwyr am yr hyn a ystyriai yn afreoleidd-dra mewn asesu a thrin claf. Daeth y pryderon hyn i'r amlwg pan oedd Mr Topping-Morris yn cynnal adolygiad mewnol i achos difrifol ac yn paratoi ar gyfer ymweliad gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Rwy'n pryderu bod y ffordd y ceisiodd arfer ei farn broffesiynol wrth herio'n adeiladol yn yr achos anodd hwn efallai wedi cael effaith andwyol ar y ffordd y cafodd Mr Topping-Morris ei drin ar ôl hynny fel cyflogai. 

Cynhaliwyd nifer o adolygiadau, ond dim un ynglŷn â'r arferion cyflogaeth. Dywedodd yr adolygiad mwyaf diweddar a gynhaliwyd ar ran Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, ym mis Mawrth 2015, nad oedd pryderon ynglŷn â chyflogaeth, ac rwy'n dyfynnu:

'o fewn cwmpas yr adolygiad'.

Mae'n ymddangos nad yw pryderon cyflogaeth Mr Topping-Morris erioed wedi bod yn destun ymchwil priodol, ac o gofio y gallai'r rhain fod yn berthnasol i faterion ehangach o ddiddordeb i'r cyhoedd, rwy'n annog y Gweinidog i gomisiynu adolygiad pellach fel y gellir cau pen y mwdwl ar yr achos hwn o'r diwedd.

Diolch ichi am grybwyll yr hyn sydd yn fater sensitif iawn, ac rwy'n sylweddoli'r trallod a achoswyd i'ch etholwr, os yw'n teimlo na fu ymchwiliad llawn i'w bryderon ac nad ymdriniwyd â nhw'n llawn. Byddwch yn deall na all y Gweinidog iechyd ymdrin â materion cyflogaeth unigol, ond mae wedi dweud wrthyf y byddai'n barod i ysgrifennu at gadeirydd y bwrdd iechyd ynglŷn â'r mater hwn, yn benodol ynghylch pa un a yw'r holl faterion cyflogaeth a soniodd eich etholwr amdanyn nhw ynglŷn ag arferion cyflogaeth ac ati, fel yr ydych chi wedi eu disgrifio, wedi eu hystyried yn briodol ac a ymdriniwyd â nhw'n effeithiol. Fe wnaf i sicrhau ei fod yn rhannu'r ymateb gyda chi pan gaiff ef hwnnw.

Diolch yn fawr iawn, Gweinidog.

Eitem 4 ar yr agenda'r prynhawn yma yw datganiad gan y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit ynglŷn â chynigion presennol Llywodraeth y DU ar gyfer ymadael â’r UE, ac rwy'n galw ar y Cwnsler Cyffredinol a'r Gweinidog Brexit, Jeremy Miles.

Thank you, Dirprwy Lywydd. As we sit here, our colleagues in the UK Parliament are reaching the end of their elongated debate on the Government’s proposed EU withdrawal deal. They will vote later and it’s likely the Prime Minister’s deal will be defeated, probably quite heavily. We are scheduled to leave the European Union in 73 days, and there is no kind of deal in place. 

We have been led to this cliff-edge by an inept Government more interested in its increasingly desperate attempts to hold its own party together than the national interest. This situation is truly appalling. Importers and exporters have no assurance at all as regards the basis on which they can conduct their business in just a few weeks' time. Agricultural produce faces crippling tariffs, and the risk of chaos around our ports could impact on supplies of anything from spare parts for cars to medicines to fresh fruit and vegetables. This could affect all parts of our communities. It poses a real threat to the most vulnerable in our society and will place needless additional pressure on our public services.

European citizens already living and working here in our community are inevitably unsettled and vulnerable. Those with job offers to fill much needed vacancies, for example in our health service and universities, after 30 March, have no idea of the basis on which they will be allowed to work here. Investors who have seen the UK as their best base for operations for supplying the European market are now avoiding us. Jobs are at risk. Indeed, some are already being lost. Economic growth is grinding to a halt and nobody knows what will happen next. Deputy Presiding Officer, the UK Government is gambling with this country’s future.

It took two years to come up with the Chequers proposals—effectively, the Government’s opening gambit on the long-term relationship—which should have been in place at the point at which we triggered article 50. This was time lost posturing over red lines and playing to the gallery at party conferences, and even in the last few weeks, in retreat, time was lost in pleading for assurances. All of this instead of developing a viable strategy and building coalitions of support, including those, like the Welsh Government and this National Assembly, who advocated a post-Brexit relationship based both on respect for the European Union and the vital interests of this country.

Y canlyniad yw cytundeb sy'n cynrychioli cyfaddawdu amlwg ar safbwynt trahaus Prif Weinidog y DU a'i hesgus y gallwn ni gael yr un mynediad i'r farchnad sengl heb ymostwng i'w rheolau, ond sy'n ddiffygiol yn y datganiad gwleidyddol a daflwyd at ei gilydd ar frys i roi sicrwydd cadarn ynghylch dyfodol economaidd y wlad hon. Nid yw'r cytundeb yn cael gwared ar y bygythiad o'r ymyl dibyn peryglus; dim ond yn ei ohirio. Mae cytundeb y Prif Weinidog yn creu amwyster yn y berthynas fasnachu, ac yn eithrio gwasanaethau lle mae'r DU mewn gwirionedd yn mwynhau gwarged masnach ag Ewrop. Mae'n methu â sicrhau cydymffurfiaeth ag amddiffyniadau cymdeithasol, amgylcheddol ac yn ymwneud â'r gweithle y bydd yr UE yn eu cyflwyno yn y dyfodol. Mae'n meithrin ansicrwydd ar gyfer dinasyddion, Ewropeaid sy'n byw yma a dinasyddion y DU sy'n byw yn Ewrop. Ac o'i ystyried gyda'r cynigion cwbl gyfeiliornus yn y Papur Gwyn ar fewnfudo, mae'n bendant yn llesteirio gallu cyflogwyr i recriwtio gweithwyr yn y meysydd hynny lle mae prinder, a hynny yn y sector cyhoeddus a'r sector preifat. O ganlyniad i'r diffyg cydlyniad hwn, mae Llywodraeth y DU wedi gorfod derbyn yr ôl-stop astrus ar gyfer Gogledd Iwerddon. Mae dadansoddiad Llywodraeth y DU ei hun, a rhai sefydliadau annibynnol, gan gynnwys y Sefydliad Cenedlaethol dros Ymchwil Economaidd a Chymdeithasol ac Ysgol Economeg Llundain, yn dangos y bydd dull gweithredu Llywodraeth y DU yn niweidio'r economi. Ni phleidleisiodd neb yn y refferendwm dros fod yn dlotach.

Nawr, os ydym ni'n beirniadu safbwynt Llywodraeth y DU, mae'n gwbl resymol i ofyn beth ydym ni'n ei gynnig yn lle hynny. Yn hynny o beth, fe allwn ni fod yn glir iawn. Bron yn union ddwy flynedd yn ôl, fe wnaethom ni, ar y cyd â Phlaid Cymru, gyhoeddi ein cynigion yn ein Papur Gwyn 'Diogelu Dyfodol Cymru'. Ac fe wnaf i, os caf i, ategu'r sylwadau a wnaeth y Prif Weinidog yn y teyrngedau yn gynharach i Steffan Lewis, yn arbennig ei swyddogaeth annatod wrth ddatblygu'r cynigion ar y cyd hynny. Ond os oedd Llywodraeth Cymru yn gallu cyhoeddi safbwynt cynhwysfawr, strategol ar gyfer gadael yr UE ddwy flynedd yn ôl, pam na allai Llywodraeth y DU wneud yr un peth? Bu'n rhaid inni aros tan haf 2018 cyn inni gael unrhyw awgrym difrifol o safbwynt y DU mewn gwirionedd. Roedd 'Diogelu Dyfodol Cymru' yn ymdrechu hefyd i ymestyn y tu hwnt i gyfyngiadau un blaid i geisio consensws ehangach, rhywbeth y mae Prif Weinidog y DU wedi gwrthod ei wneud wrth lunio ei safbwynt ei hun.

Rydym ni'n credu y caiff buddiannau hanfodol Cymru eu diogelu orau drwy sicrhau bod yr holl economi yn elwa ar y farchnad sengl, gan gynnwys gwasanaethau. Dyna ddymuniad byd busnes a dyna beth sydd ei angen ar fuddsoddwyr. Fe ddylem ni aros mewn undeb tollau, sy'n hanfodol er mwyn osgoi mwy o rwystrau ar y ffin ac sy'n fodd o fasnachu'n rhydd gyda chynifer o wledydd. Dylem gadw amddiffyniadau cymdeithasol a hawliau cydfuddiannol i ddinasyddion y DU a'r UE sy'n byw yng ngwledydd ei gilydd, a pharhau i gydymffurfio â safonau amgylcheddol a hawliau cymdeithasol a llafur wrth iddyn nhw ddatblygu ar draws ein cyfandir. Dylai tegwch o ran symudiad fod â chysylltiad clir rhwng ymfudo o'r UE a chyfleoedd gwaith a dylid ychwanegu mesurau llym i atal camfanteisio ar weithwyr. Os dilynwn y mesurau hyn, fel yr amlinellwyd yn ein Papur Gwyn, fe fydd yr angen am drefniant ôl-stop ar gyfer Gogledd Iwerddon yn diflanu, ac mae uniondeb y DU, sydd wedi'i gymryd yn ganiataol yn sefyllfa negodi Llywodraeth y DU, yn cael ei amddiffyn.

Llywydd, nid oes gennyf y syniad lleiaf pa un a oes gan Brif Weinidog y DU gynllun wrth gefn. Er budd cenedlaethol, rwy'n gobeithio bod ganddi un—mae'n hanfodol. Rydym ni'n ei hannog yn awr i ymrwymo i fynd ati mewn ffordd newydd, yn seiliedig ar weithio gyda'r gweinyddiaethau datganoledig, ac ar sail drawsbleidiol, ac, ar yr un pryd, i ofyn i'r Undeb Ewropeaidd am estyniad i ddyddiad terfynol erthygl 50, sef 29 Mawrth. Mae'r wlad hon mewn cythrwfl dwfn, ac nid yw hi'n iawn fod penderfyniadau pwysig sylfaenol am ein dyfodol ni i gyd yn cael eu gwneud o dan yr amgylchiadau hyn. Mae angen oedi'r cloc wrth i'r Senedd ailymgynull, wrth inni i gyd ailymgynull, a meddwl yn ofalus ynghylch y ffordd orau ymlaen ar gyfer ein gwlad.

Ac rwy'n dweud hyn gyda phob parch i bob arlliw o farn. Beth bynnag yw barn pobl ynglŷn â Brexit, ni all fod yn iawn i'r wlad os wnawn ni adael yr UE heb unrhyw fath o gytundeb, yn seiliedig ar ddyddiad ar hap ar ddiwedd mis Mawrth. Ni fyddai hynny'n ddewis cyntaf i neb bron, a byddai'n warth. Ond y gwir plaen amdani yw hyn: rydym ni'n wynebu gadael heb gytundeb ar 29 Mawrth, ac mae'n rhaid inni baratoi ar gyfer hynny. Fel yr amlinellodd Prif Weinidog Cymru yr wythnos diwethaf, mae'r rhan fwyaf o'r elfennau allweddol o ran paratoi ar gyfer Brexit 'dim cytundeb' yn nwylo Llywodraeth y DU. Er gwaethaf ein hanghytuno ynglŷn â pholisi, rydym ni wedi ymrwymo i weithio'n agos â nhw, a chyda'r gweinyddiaethau datganoledig eraill, a phartneriaid eraill, i baratoi.

Rydym ni wedi dweud yn gyson y byddai hi'n eithriadol o anodd lliniaru effeithiau 'dim cytundeb', ond mae gennym ni gyfrifoldeb i baratoi ar gyfer sefyllfa dywyll o'r fath. Rydym ni'n gweithio gyda sefydliadau eraill ledled Cymru i wneud popeth yn ein gallu i baratoi. Er mwyn hysbysu dinasyddion a sefydliadau, rydym ni wedi creu gwefan Paratoi Cymru, gan ddwyn ynghyd y cyngor a'r wybodaeth ddiweddaraf. Rydym ni'n rhagweld lansio'r wefan honno yn y dyddiau nesaf, gan ystyried sut bydd y sefyllfa gyfnewidiol iawn yma yn datblygu

Bydd Aelodau'n gwybod ein bod ni'n gweithio'n galed i wneud yn siŵr bod ein llyfr statud yn gyfredol. Mae gwaith mawr yn cael ei wneud, yma ac mewn cydweithrediad â Llywodraeth y DU, i sicrhau bod deddfwriaeth sy'n angenrheidiol i weithredu y tu allan i'r Undeb Ewropeaidd ar waith cyn Mawrth 29. Mae'r gwaith hwnnw'n cael ei wneud mewn amgylchiadau eithriadol ac unigryw, ac rydym ni'n gobeithio y bydd cyd-Aelodau yma yn y Cynulliad Cenedlaethol yn gweithio ochr yn ochr â ni fel Llywodraeth. Rydym ni wedi gweithredu'r rhwydweithiau sefydledig ar gyfer rheoli argyfyngau sifil posibl yng Nghymru, ac rydym ni'n gysylltiedig â rhwydwaith argyfyngau ehangach y DU. Rydym ni hefyd yn gweithio gyda fforymau cydnerthedd lleol ledled Cymru. Mae GIG Cymru yn gweithio gyda'r Adran Iechyd a Gofal Cymdeithasol i hwyluso eu paratoadau angenrheidiol. Caiff gwybodaeth ddefnyddiol i fusnesau ei chynnwys ar borth Brexit Busnes Cymru, ac fe gaiff rhagor o wybodaeth ei chynnwys pan fydd ar gael.

Llywydd, does dim osgoi realiti difrifol y sefyllfa anodd yr ydym ni'n ei hwynebu yn awr. Mae 'dim cytundeb' yn ganlyniad posib iawn, ac, yn Llywodraeth gyfrifol, mae'n rhaid inni wneud popeth a allwn ni i weithio gydag eraill i baratoi a lliniaru lle bo'n bosib. Ond nid dyma'r canlyniad yr ydym ni'n dymuno ei weld. Hyd yn oed nawr, rydym ni'n dal yn barod i weithio gyda Llywodraeth y DU, ac eraill, i sicrhau cytundeb synhwyrol gyda'r UE. Cawn wybod cyn bo hir sut y mae Llywodraeth y DU a'r Senedd yn bwriadu datrys y sefyllfa. Rydym ni eisoes wedi galw am ymestyn dyddiad terfyn erthygl 50.

Mae Llywodraeth y DU wedi peri dryswch i'w ffrindiau, tanseilio buddiannau ein gwlad, wedi achosi pryder i bobl Ewrop yn ein cymunedau ni, a gwaethygu rhaniadau dwfn ymhlith ei dinasyddion ei hun. Os na all Llywodraeth y DU gyflwyno cytundeb y mae cefnogaeth gref iddo, yna dylai sefyll o'r neilltu. Ni all yr anhrefn presennol barhau.

A gaf i ddiolch i'r Cwnsler Cyffredinol, neu'r Gweinidog Brexit—yn rhinwedd pa bynnag swyddogaeth y mae'n gwneud y datganiad heddiw—am sicrhau bod copi o'r datganiad ar gael i mi? Mae'n rhaid imi ddweud, rwyf ychydig yn siomedig ynglŷn â naws y datganiad sydd newydd ei draddodi, oherwydd wrth gwrs rydym ni i gyd yn gwybod bod Theresa May wedi bod yn gweithio'n anhygoel o galed i allu meithrin consensws o gefnogaeth yn Senedd y DU—[Torri ar draws.]—yn Senedd y DU, er mwyn sicrhau Brexit sy'n anrhydeddu canlyniad y refferendwm yn ôl ym mis Mehefin 2016. Ac eto ymddengys fod gennym ni Blaid Lafur, yn San Steffan ac yma yng Nghymru, sydd fel petai ei bod yn ceisio rhwystro Brexit a rhwystro ewyllys y bobl. Ac ni ddylem ni anghofio; pleidleisiodd pobl Cymru i adael yr UE. Rwy'n gwybod mai dyna'r gwir anghyfleus i rai pobl yn y Siambr yma, ond datganiad o ffaith ydyw. Ac, wrth gwrs, yn eich etholaeth chi, Cwnsler Cyffredinol, roedd hi'n glir iawn bod mwyafrif o bron 14 y cant o'r bobl wedi pleidleisio o blaid gadael yr Undeb Ewropeaidd.