Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
14/11/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Mark Reckless.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Finance, and the first question is from Mark Reckless.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau faint o arian y gellir ei ddefnyddio o dan ffrydiau ariannu cyfalaf gwahanol ar gyfer ffordd liniaru'r M4? OAQ52916
1. Will the Cabinet Secretary confirm how much money can be drawn under different capital funding streams for the M4 relief road? OAQ52916
I thank the Member for the question. The M4 relief road proposals are currently subject to a statutory decision-making process. As finance Secretary, I will provide advice to colleagues on the funding implications of the scheme. Details of all the Welsh Government’s planned capital funding, including borrowing draw-down, are as set out in our draft budget for 2019-20.
Diolch i’r Aelod am y cwestiwn. Mae proses benderfynu statudol yn mynd rhagddi ar hyn o bryd mewn perthynas â chynigion ffordd liniaru'r M4. Fel Ysgrifennydd cyllid, byddaf yn rhoi cyngor i fy nghyd-Aelodau ar oblygiadau cyllid y cynllun. Mae manylion yr holl arian cyfalaf a gynlluniwyd gan Lywodraeth Cymru, gan gynnwys benthyca arian, fel y'u nodwyd yn ein cyllideb ddrafft ar gyfer 2019-20.
Cabinet Secretary, in April, you asked the Treasury for more borrowing powers to fund the M4 relief road. Yet, when they agreed in the budget, you attacked them for disrespecting devolution. Now we hear the vote may be delayed, yet in your manifesto you said, and I quote,
'We will deliver a relief road for the M4'.
Cabinet Secretary, have you any intention of keeping that promise?
Ysgrifennydd y Cabinet, ym mis Ebrill, fe ofynnoch chi am fwy o bwerau benthyca gan y Trysorlys i ariannu ffordd liniaru'r M4. Er hynny, pan gytunasant yn y gyllideb, fe ymosodoch chi arnynt am amharchu datganoli. Bellach, clywn y gallai’r bleidlais gael ei gohirio, ond yn eich maniffesto, fe ddywedoch chi, a dyfynnaf,
'Byddwn yn cyflwyno ffordd liniaru ar gyfer yr M4'.
Ysgrifennydd y Cabinet, a oes gennych unrhyw fwriad o gadw'r addewid hwnnw?
Well, Llywydd, the Member is wrong in his interpretation of the letter that I sent to the Chief Secretary to the Treasury. Luckily enough, I have a copy of it in front of me, in which I said to her,
'I want to signal now that I will be seeking an increase in the Welsh Government's annual and aggregate borrowing limits as we move into the next spending review in order that we can deliver our investment priorities for Wales'.
That includes the M4, but it is not a letter about the M4, which is what he said in his supplementary question. It is a letter about the totality of our borrowing requirement and the totality of the investment priorities for Wales. That was my objection to what was said in the Chancellor's speech—that he attempted to hypothecate any increase in our borrowing requirement for a particular purpose. That is quite outside the statement of funding priorities, and we look for an increase in our borrowing limit because of the many investment priorities very often advocated on the Member's own benches that are important here in Wales.
Wel, Lywydd, mae’r Aelod yn anghywir yn ei ddehongliad o'r llythyr a anfonais at Brif Ysgrifennydd y Trysorlys. Yn ffodus, mae gennyf gopi ohono o fy mlaen, lle dywedais wrthi,
Hoffwn nodi yn awr y byddaf yn ceisio sicrhau cynnydd yn nherfynau benthyca blynyddol a chyfanredol Llywodraeth Cymru wrth inni agosáu at yr adolygiad nesaf o wariant fel y gallwn gyflawni ein blaenoriaethau buddsoddi ar gyfer Cymru.
Mae hynny'n cynnwys yr M4, ond nid yw’n llythyr am yr M4, sef yr hyn a ddywedodd yn ei gwestiwn atodol. Llythyr ydyw am ein gofyniad benthyca yn ei gyfanrwydd, a’r blaenoriaethau buddsoddi i Gymru yn eu cyfanrwydd. Dyna oedd fy ngwrthwynebiad i'r hyn a ddywedwyd yn araith y Canghellor—ei fod yn ceisio neilltuo unrhyw gynnydd yn ein gofyniad benthyca at ddiben penodol. Mae hynny'n wahanol i'r datganiad o flaenoriaethau ariannu, ac rydym yn ceisio sicrhau cynnydd yn ein terfyn benthyca oherwydd y nifer o flaenoriaethau buddsoddi a hyrwyddir yn aml iawn ar feinciau’r Aelod ac sy’n bwysig yma yng Nghymru.
Will the Cabinet Secretary confirm that the Welsh Government has the power to issue bonds to raise funding for major capital projects, such as the M4 relief road—if they decide to proceed with it—in much the same way as Transport for London had the ability to raise bonds, which they did for Crossrail?
A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet gadarnhau bod gan Lywodraeth Cymru bŵer i gyhoeddi bondiau i godi arian ar gyfer prosiectau cyfalaf mawr, megis ffordd liniaru’r M4—os ydynt yn penderfynu bwrw ymlaen â hynny—yn yr un modd ag y gall Transport for London godi bondiau, fel y gwnaethant ar gyfer Crossrail?
I thank Mike Hedges for that supplementary question, and it's an issue that he has pursued regularly in the Finance Committee and here. I'm happy to confirm to the Assembly this afternoon that we have had good co-operation with UK Ministers in relation to the bonds matter. The UK Government has confirmed that it will lay the Government of Wales Act 2006 (Variation of Borrowing Power) Order in the House of Commons. It's expected that that will be debated very shortly and, subject to the approval of the House of Commons, it will come into force at or around 1 December this year. As Mike Hedges regularly reminds us, the ability to issue bonds does not increase our ability to borrow; it simply allows us a new way in which we are able to do that, should the UK Government increase the interest rates charged through the national loans fund.
Diolch i Mike Hedges am ei gwestiwn atodol, ac mae'n fater y mae wedi mynd ar ei drywydd yn rheolaidd yn y Pwyllgor Cyllid ac yn y lle hwn. Rwy'n falch o gadarnhau i'r Cynulliad y prynhawn yma ein bod wedi cydweithredu’n dda gyda Gweinidogion y DU mewn perthynas â mater y bondiau. Mae Llywodraeth y DU wedi cadarnhau y bydd yn gosod Gorchymyn Deddf Llywodraeth Cymru 2006 (Amrywio Pwerau Benthyca) yn Nhŷ'r Cyffredin. Disgwylir dadl ar hynny cyn bo hir, ac yn amodol ar gymeradwyaeth Tŷ'r Cyffredin, bydd yn dod i rym ar neu o gwmpas 1 Rhagfyr eleni. Fel y mae Mike Hedges yn ein hatgoffa'n rheolaidd, nid yw'r gallu i gyhoeddi bondiau yn cynyddu ein gallu i fenthyca; dim ond darparu ffordd newydd inni allu gwneud hynny a wna, pe bai Llywodraeth y DU yn cynyddu'r cyfraddau llog a godir drwy'r gronfa benthyciadau cenedlaethol.
2. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am oblygiadau rhagolygon y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer poblogaeth oedran gweithio Cymru? OAQ52911
2. Will the Cabinet Secretary make a statement on the implications of the Office for National Statistics forecasts for the working age population of Wales? OAQ52911
I thank Dawn Bowden for that. Across the United Kingdom, the proportion of the population of working age is projected to fall. The Office for National Statistics' work in this area does not provide forecasts in the conventional sense. The figures simply project into the future the patterns of the past, without any reference to new challenges or opportunities.
Diolch i Dawn Bowden am hynny. Ledled y Deyrnas Unedig, rhagwelir y bydd cyfran y boblogaeth sydd o oedran gweithio yn cwympo. Nid yw gwaith y Swyddfa Ystadegau Gwladol yn y maes hwn yn darparu rhagolygon yn yr ystyr gonfensiynol. Yr hyn a wna'r ffigurau yn syml iawn yw ymestyn patrymau'r gorffennol i mewn i'r dyfodol, heb unrhyw gyfeiriad at heriau neu gyfleoedd newydd.
Thank you for that, Cabinet Secretary. The chief economist's report, which accompanies the Welsh budget, highlights the risk to the Welsh tax base if the working-age population continues to decline in Wales, especially when compared to the forecast rise of this age group in England. The chief economist's report goes on to say that this could mean £150 million a year less in the Welsh budget by the end of the next decade, and the problem of course grows in each year throughout that period. To what extent can the devolution of Welsh taxes help us to offset this position and to ensure that our Welsh tax base can continue to deliver the public services that we require?
Diolch am hynny, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae adroddiad y prif economegydd, sy'n dod gyda'r gyllideb ar gyfer Cymru, yn amlygu'r risg i sylfaen drethu Cymru pe bai'r boblogaeth oedran gweithio yn parhau i leihau yng Nghymru, yn enwedig o gymharu â’r cynnydd a ragwelir yn y grŵp oedran hwn yn Lloegr. Dywed adroddiad y prif economegydd y gallai hyn olygu £150 miliwn y flwyddyn yn llai yng nghyllideb Cymru erbyn diwedd y degawd nesaf, ac mae'r broblem, wrth gwrs, yn tyfu bob blwyddyn drwy gydol y cyfnod hwnnw. I ba raddau y gall datganoli trethi Cymru ein cynorthwyo i wrthbwyso’r sefyllfa hon a sicrhau y gall ein sylfaen drethu yng Nghymru barhau i ddarparu'r gwasanaethau cyhoeddus sydd eu hangen arnom?
I thank the Member for that. She makes a very important point in linking working-age population projections with the impact on the Welsh tax base and, indeed, on the block grant adjustment that affects the amount of money we get annually from the Treasury. The important point here, Llywydd, is the one that I mentioned a moment ago—that these are straight line projections from the past into the future. And there are many factors that can affect the comparable working-age population changes in different parts of the United Kingdom. Indeed, at a sub-Welsh level, there are variations. In Merthyr Tydfil, for example, the sub-national projection shows a smaller decline in the population aged 16 to 64 than across Wales as a whole. The point that Dawn Bowden quoted from the chief economist's report is this: that if our working age population grew more slowly than other parts of the United Kingdom, that could easily translate into a smaller tax base and that would affect the funding we get from the UK Government. There are many things outside our own control that will have an impact on those figures in the future, as there are things highlighted in the Welsh Governance Centre report that show the things that we can do ourselves to make a difference in that area, and, by taking those actions, we can mitigate the problems that Dawn Bowden identified.
Diolch i'r Aelod am hynny. Mae'n gwneud pwynt pwysig iawn wrth gysylltu rhagamcanion ynghylch y boblogaeth oedran gweithio gyda'r effaith ar sylfaen drethu Cymru, ac yn wir, ar addasiad y grant bloc sy'n effeithio ar yr arian a gawn yn flynyddol gan y Trysorlys. Y pwynt pwysig yma, Lywydd, yw'r un a grybwyllais eiliad yn ôl—mai amcanestyniadau llinell syth yw'r rhain o'r gorffennol i'r dyfodol. Ac mae llawer o ffactorau a all effeithio ar y newidiadau cymharol yn y boblogaeth oedran gweithio mewn gwahanol rannau o'r Deyrnas Unedig. Yn wir, ceir amrywiadau ar lefel is na lefel Cymru. Ym Merthyr Tudful, er enghraifft, mae'r amcanestyniad is-genedlaethol yn dangos gostyngiad llai yn y boblogaeth rhwng 16 a 64 oed nag yng Nghymru yn ei chyfanrwydd. Y pwynt a ddyfynnwyd gan Dawn Bowden o adroddiad y prif economegydd yw hwn: pe bai ein poblogaeth oedran gweithio'n tyfu'n arafach na rhannau eraill o'r Deyrnas Unedig, gallai hynny drosi'n hawdd yn sylfaen drethu lai, a byddai hynny'n effeithio ar yr arian a gawn gan Lywodraeth y DU. Mae llawer o bethau y tu hwnt i'n rheolaeth a fydd yn effeithio ar y ffigurau hynny yn y dyfodol, fel yr amlygir pethau yn adroddiad Canolfan Llywodraethiant Cymru sy'n dangos y pethau y gallwn eu gwneud ein hunain i wneud gwahaniaeth yn y maes hwnnw, a thrwy gymryd y camau hynny, gallwn liniaru'r problemau a nododd Dawn Bowden.
But, of course, one of the keys to growing our tax base is ensuring that, one, we get more people into work, and, two, that they are able to earn a better standard of living, a better wage, so that they can then put that back into the economy. That, in turn, generates the cash for us to spend on health, education and all the other myriad public service requirements that we have. And, so, the working base is actually picking up quite a hefty burden.
So, my question to you, Cabinet Secretary, is, as we need that working base to grow, and we need them to be able to earn more and better money, what assurances can you provide that that taxes proposed in your leadership manifesto will not disproportionately hit Welsh businesses, and thereby hamper economic growth, because those businesses need the cash within the business to employ more people and to expand their businesses.
Ond wrth gwrs, un o'r pethau allweddol er mwyn tyfu ein sylfaen drethu yw sicrhau, yn gyntaf, fod mwy o bobl yn cael gwaith, ac yn ail, eu bod yn gallu sicrhau gwell safon byw, gwell cyflog, fel y gallant roi'r arian hwnnw yn ôl i mewn i'r economi. Mae hynny, yn ei dro, yn cynhyrchu'r arian i ni ei wario ar iechyd, addysg a'r llu o ofynion eraill sydd gennym o ran gwasanaethau cyhoeddus. Ac felly, mae'r sylfaen waith, mewn gwirionedd, yn ysgwyddo baich go drwm.
Felly, Ysgrifennydd y Cabinet, gan fod arnom angen i'r sylfaen waith honno dyfu, a bod arnom angen iddynt allu ennill mwy o arian ac arian gwell, fy nghwestiwn i chi yw pa sicrwydd y gallwch ei roi na wnaiff y trethi a gynigir yn eich maniffesto arweinyddiaeth effeithio'n anghymesur ar fusnesau Cymru, a thrwy hynny, amharu ar dwf economaidd, oherwydd mae angen yr arian hwnnw ar y busnesau er mwyn cyflogi mwy o bobl ac ehangu eu busnesau.
Well, I understand the point that Angela Burns makes about the need to make sure that as many people as possible in Wales are in work and earning good wages. But she will understand as well that the question raised by Dawn Bowden was: what if there are fewer people of working age in Wales in the future? Even if all those people are working and all earning good money, if there are fewer of them, then the implication of that is that that would lead into a smaller tax take in the future. A strong economy is really important, but so is the number of people we have of working age. That's what the population projections focus on.
I agree with the more general point she made, that, as we think of using our fiscal powers for the future, we need to do so in a way that supports our economy and finds ways of helping that tax base to grow.
Wel, rwy'n deall pwynt Angela Burns ynglŷn â'r angen i sicrhau bod cynifer o bobl â phosibl yng Nghymru mewn gwaith ac yn ennill cyflogau da. Ond bydd yn deall hefyd mai'r cwestiwn a ofynnwyd gan Dawn Bowden oedd: beth os bydd llai o bobl o oedran gweithio yng Nghymru yn y dyfodol? Hyd yn oed os bydd yr holl bobl hynny'n gweithio ac yn ennill cyflogau da, os oes llai ohonynt, goblygiadau hynny yw y byddai'n arwain at lai o dderbyniadau treth yn y dyfodol. Mae economi gref yn bwysig iawn, ond mae nifer y bobl o oedran gweithio yn bwysig hefyd. Ar hynny y mae'r amcanestyniadau poblogaeth yn canolbwyntio.
Cytunaf â'r pwynt mwy cyffredinol a wnaed ganddi, wrth inni feddwl am ddefnyddio ein pwerau cyllidol ar gyfer y dyfodol, fod angen inni wneud hynny mewn ffordd sy'n cefnogi ein heconomi ac yn dod o hyd i ffyrdd o gynorthwyo'r sylfaen drethu honno i dyfu.
Cabinet Secretary, the Office for National Statistics' forecast for the working-age population of Wales presents a real challenge for us. By 2035, the proportion of adults living with a limiting lifelong condition is expected to increase by 22 per cent, while, at the same time, there will be 48 people over the age of 65 for every 100 people of working age. Cabinet Secretary, what steps is your Government taking to ensure that Wales can afford to care for its ageing population?
Ysgrifennydd y Cabinet, mae rhagolwg y Swyddfa Ystadegau Gwladol ar gyfer y boblogaeth o oedran gweithio yng Nghymru yn creu her wirioneddol i ni. Erbyn 2035, disgwylir y bydd cyfran yr oedolion sy'n byw â chyflwr cyfyngus gydol oes yn cynyddu 22 y cant, ac ar yr un pryd, bydd 48 o bobl dros 65 oed am bob 100 o bobl o oedran gweithio. Ysgrifennydd y Cabinet, pa gamau y mae eich Llywodraeth yn eu cymryd i sicrhau y gall Cymru fforddio gofalu am ei phoblogaeth sy'n heneiddio?
The ratio of people of working age to people who have retired is a very important one for all western economies. The Member will I'm sure be aware that, 50 years ago, people drew attention to this issue and said that the ratios were moving in the direction of there being more people of retirement age. There were five people of working age to every retired person 50 years ago; we're now closer to a ratio of 2:1. And, yet, we have managed to create an economy that allows us to celebrate the fact that people are living longer and that we are able to go on supporting them. So, the problem is not insurmountable. There are ways in which we can continue to grow the size of the economy, albeit that there are fewer people of working age within it, in a way that allows us to go on providing for that higher number of people in the population who will be beyond working age. There is a whole series of ways in which we've succeeded in doing that over the last 50 years and we must take some confidence from that, challenging as the issue is, that we will find ways of continuing to do that into the future.
Mae'r gymhareb rhwng pobl o oedran gweithio a phobl sydd wedi ymddeol yn un bwysig iawn i holl economïau'r gorllewin. Rwy'n siŵr y bydd yr Aelod yn ymwybodol, 50 mlynedd yn ôl, fod pobl wedi tynnu sylw at y mater hwn gan ddweud bod y cymarebau'n symud i gyfeiriad mwy o bobl o oedran ymddeol. Roedd pump o bobl o oedran gweithio am bob unigolyn a oedd wedi ymddeol 50 mlynedd yn ôl; bellach, rydym yn agosach at gymhareb o 2:1. Serch hynny, rydym wedi llwyddo i greu economi sy'n caniatáu inni ddathlu'r ffaith bod pobl yn byw'n hirach a'n bod yn gallu parhau i'w cefnogi. Felly, nid yw'r broblem yn un anorchfygol. Mae ffyrdd y gallwn barhau i dyfu maint yr economi, er ei bod yn cynnwys llai o bobl o oedran gweithio, mewn ffordd sy'n ein galluogi i barhau i ddarparu ar gyfer y nifer uwch o bobl yn y boblogaeth sy'n hŷn na'r oedran gweithio. Ceir cyfres gyfan o ffyrdd lle rydym wedi llwyddo i wneud hynny dros y 50 mlynedd diwethaf ac mae'n rhaid inni gael rhywfaint o hyder felly, er mor heriol yw'r broblem, y byddwn yn dod o hyd i ffyrdd o barhau i wneud hynny yn y dyfodol.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd Plaid Cymru, Steffan Lewis.
Questions now from the party spokespeople. The Plaid Cymru spokesperson, Steffan Lewis.
Diolch, Llywydd. Last night, of course, it was revealed that the draft text had been agreed between the UK and the EU on the UK separation from the European Union, and the political fallout is well under way. I suspect that I know the answer to the opening question but, for the record, is the Cabinet Secretary able to tell us whether or not the Welsh Government has had sight of the draft text? And has there been a conversation between the Prime Minister and the First Minister on the contents of that draft text, either overnight or today?
Diolch, Lywydd. Neithiwr, wrth gwrs, datgelwyd bod y DU a'r UE wedi cytuno ar y testun drafft ar gyfer gwahaniad y DU oddi wrth yr Undeb Ewropeaidd, ac mae'r dadlau gwleidyddol yn sgil hynny eisoes wedi cychwyn. Rwy'n amau fy mod yn gwybod beth yw'r ateb i'r cwestiwn agoriadol, ond ar gyfer y cofnod, a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud wrthym a yw Llywodraeth Cymru wedi gweld y testun drafft ai peidio? Ac a yw Prif Weinidog y DU a Phrif Weinidog Cymru wedi cael trafodaeth ynglŷn â chynnwys y testun drafft hwnnw, naill ai dros nos neu heddiw?
Llywydd, neither the Welsh nor the Scottish Government have had advanced sight of the text so far. I was in London yesterday for the latest meeting of the Joint Ministerial Committee on European negotiations and was able to discuss the content of the withdrawal agreement and the political declaration, and, indeed, the explainer document that is to be published alongside it, with the Deputy Prime Minister of the United Kingdom and with Scottish Ministers as well. I understand that the First Minister is speaking with the Prime Minister later this afternoon.
Lywydd, nid yw Llywodraeth Cymru na Llywodraeth yr Alban wedi gweld manylion y testun ymlaen llaw hyd yn hyn. Roeddwn yn Llundain ddoe ar gyfer cyfarfod diweddaraf y Cydbwyllgor Gweinidogion ar Negodiadau’r UE a gallais drafod cynnwys y cytundeb ymadael a'r datganiad gwleidyddol, ac yn wir, y ddogfen esboniadol a fydd yn cael ei chyhoeddi ochr yn ochr â hynny, gyda Dirprwy Brif Weinidog y Deyrnas Unedig a chyda Gweinidogion yr Alban hefyd. Deallaf y bydd Prif Weinidog Cymru'n siarad gyda Phrif Weinidog y DU y prynhawn yma.
I thank him for that answer. Of course, yet again, it's disappointing that the so-called respect agenda, one that the Cabinet Secretary himself said that he hoped would begin as a result of the agreement between his Government and the UK Government on the withdrawal Bill, and one that would see a shift in attitudes and patters towards discussions with devolved administrations—. And, again, Wales seems to be treated with the same old contempt. Apparently, there are reports that the Government of Gibraltar have had sight of the text. I wonder if he could confirm whether that is indeed the case, and whether he thinks it's acceptable for one government, that's not even in the United Kingdom, to have sight of the draft text and for governments within the UK not to.
I appreciate the fact that, without the detail, it's very difficult to be specific, but one of the rumours emanating from the draft text so far is that, under the draft text, Northern Ireland will remain effectively in the EU single market for goods. Does the Cabinet Secretary agree that that would give Northern Ireland an unfair competitive advantage, making Wales less attractive for inward investment? And, if so, isn't that basis enough for the Welsh Government to oppose the draft withdrawal agreement?
Diolch am yr ateb. Wrth gwrs, unwaith eto, mae'n siomedig fod yr agenda barch honedig, un y dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet ei hun ei fod yn gobeithio y byddai'n dechrau o ganlyniad i gytundeb rhwng ei Lywodraeth ef a Llywodraeth y DU ar y Bil ymadael, ac un a fyddai'n arwain at newid agweddau a mân siarad tuag at drafodaethau gyda gweinyddiaethau datganoledig—. Ac unwaith eto, ymddengys bod Cymru'n cael ei thrin gyda'r un hen ddirmyg. Mae'n debyg fod adroddiadau i'w cael fod Llywodraeth Gibraltar wedi cael gweld y testun. Tybed a all gadarnhau a yw hynny'n wir, ac a yw'n credu ei bod hi'n dderbyniol fod un Lywodraeth, nad yw hyd yn oed yn rhan o'r Deyrnas Unedig, yn cael gweld y testun drafft pan nad yw llywodraethau o fewn y DU yn cael gwneud hynny.
Rwy'n derbyn ei bod hi'n anodd iawn bod yn benodol heb y manylion, ond un o'r sibrydion sy'n deillio o'r testun drafft hyd yn hyn yw y bydd Gogledd Iwerddon, o dan y testun drafft, yn parhau, i bob pwrpas, i fod yn rhan o farchnad sengl yr UE ar gyfer nwyddau. A yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno y byddai hynny'n rhoi mantais gystadleuol annheg i Ogledd Iwerddon, drwy wneud Cymru'n llai deniadol ar gyfer mewnfuddsoddi? Ac os felly, onid yw hynny'n ddigon o sail i Lywodraeth Cymru wrthwynebu'r cytundeb ymadael drafft?
Well, Llywydd, as Steffan Lewis said, I'm yet to see either the withdrawal agreement draft or the political declaration. I don't think it is sensible for me to speculate on aspects that may or may not be included in it when we do get to see it, nor, I'm afraid, do I have any knowledge of whether the Government of Gibraltar has had any additional insight into the content of the documents. What I can say is that both I and Mike Russell, on behalf of the Scottish Government, made the first point that he made and made it forcefully with UK Ministers yesterday: other governments of the United Kingdom ought to see these documents before they are concluded and discussed at the UK Cabinet level, not afterwards.
Wel, Lywydd, fel y dywedodd Steffan Lewis, rwyf eto i weld y cytundeb ymadael drafft neu'r datganiad gwleidyddol. Ni chredaf ei bod yn synhwyrol i mi ddyfalu ynghylch agweddau a allai fod yn rhan ohono neu fel arall pan fyddwn yn cael ei weld, ac mae arnaf ofn nad oes gennyf unrhyw wybodaeth a yw Llywodraeth Gibraltar wedi cael mwy o gipolwg ar gynnwys y dogfennau. Yr hyn y gallaf ei ddweud yw fy mod i a Mike Russell, ar ran Llywodraeth yr Alban, wedi codi'r pwynt cyntaf a wnaeth yn gadarn gyda Gweinidogion y DU ddoe: dylai llywodraethau eraill y Deyrnas Unedig weld y dogfennau hyn cyn iddynt gael eu cwblhau a'u trafod ar lefel Cabinet y DU, nid ar ôl hynny.
I appreciate, again, that the lack of detail does make things difficult but we do have a clear indication of many aspects and, of course, we are able to use the Welsh Government's own position in 'Securing Wales' Future' and to contrast it and compare it with what we do know from the draft text as things stand. We know Wales will not have full participation in the single market, we know we will not maintain our membership of the EU customs union, and we know that Northern Ireland apparently will effectively be staying in the single market and that it's likely that a new customs border will therefore appear in the Irish Sea with bad consequences for Wales. And, in addition to all of this—the detail and the actual ground consequences—politically nobody wants this deal. No remainer wants this deal and no leaver wants this deal; nobody wants what is apparently on offer. There is no mandate from anywhere or anyone for this form of Brexit.
The political context here in Wales, of course, is very important. The Cabinet Secretary, in the next few weeks, may well become the most senior elected Labour politician in the United Kingdom. What he thinks and what he says and his clarity on this matter is very, very important indeed and will have lasting consequences. So, can he tell us whether or not his own position is changing on this matter? Will he now finally come out and say that the only way to resolve this mess and avoid a bigger mess and a disaster is through a referendum of the people? No more pointless general elections, no more repeated parliamentary impasses, but a people's vote to resolve this and avoid disaster.
Rwy'n derbyn, unwaith eto, fod y diffyg manylion yn gwneud pethau'n anodd, ond mae gennym arwydd clir o sawl agwedd, ac wrth gwrs, rydym yn gallu defnyddio safbwynt Llywodraeth Cymru ei hun yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' a'i gyferbynnu a'i gymharu â'r hyn a wyddom o'r testun drafft fel y mae pethau. Gwyddom na fydd Cymru'n cymryd rhan lawn yn y farchnad sengl, gwyddom na fyddwn yn parhau i fod yn aelodau o undeb tollau'r UE, a gwyddom y bydd Gogledd Iwerddon, mae'n ymddangos, yn parhau i fod yn rhan o'r farchnad sengl i bob pwrpas a'i bod yn debygol felly y bydd ffin dollau newydd yn ymddangos ym Môr Iwerddon, gyda chanlyniadau gwael i Gymru. Ac yn ychwanegol at hyn oll—y manylion a'r canlyniadau gwirioneddol ar lawr gwlad—yn wleidyddol, nid oes unrhyw un eisiau'r fargen hon. Nid oes unrhyw un a oedd o blaid aros eisiau'r fargen hon ac nid oes unrhyw un a oedd o blaid gadael eisiau'r fargen hon; nid oes unrhyw un eisiau'r hyn sy'n cael ei gynnig yn ôl pob golwg. Nid oes mandad gan unrhyw le nac unrhyw un ar gyfer Brexit o'r math hwn.
Mae'r cyd-destun gwleidyddol yma yng Nghymru, wrth gwrs, yn bwysig iawn. Mae'n bur debyg mai Ysgrifennydd y Cabinet, yn yr ychydig wythnosau nesaf, fydd gwleidydd etholedig Llafur uchaf ei safle yn y Deyrnas Unedig. Mae'r hyn y mae'n ei gredu a'r hyn y mae'n ei ddweud a'i eglurder ar y mater hwn yn bwysig tu hwnt a bydd i hynny ganlyniadau parhaol. Felly, a all ddweud wrthym a yw ei safbwynt ei hun yn newid ar y mater hwn ai peidio? A fydd yn dweud o'r diwedd mai'r unig ffordd o ddatrys y llanast hwn ac osgoi llanast mwy a thrychineb yw drwy refferendwm y bobl? Dim mwy o etholiadau cyffredinol dibwrpas, dim mwy o ailadrodd safbwyntiau seneddol amhosibl, ond pleidlais y bobl i ddatrys hyn ac osgoi trychineb.
Where I do agree with what Steffan Lewis said is in the initial point that he made—that the tests that we will apply to this agreement are the tests that we set out in the White Paper that we published jointly with Plaid Cymru, 'Securing Wales' Future'.
Now, he has not seen the agreement and neither have I, but he wants to draw conclusions without seeing it. I'm not in the position to do that, but the tests that he outlined—whether it involves our continued participation in a customs union, whether it gives us full and unfettered access to the single market, whether it includes a sensible resolution on migration—all of the tests that we set out in that document are the tests that I will apply when we have sight of the agreement itself. He has drawn some conclusions as to what the outcome of that would be and I dare say there will be people who say that his conclusions are not unreasonable, but I will wait to see the document and then I will apply the tests that we jointly agreed ought to be applied to any form of leaving the European Union.
Where I don't agree with him is that there is only one way in which all of this could be resolved. The first way it could be resolved is for the Prime Minister to do a deal that does measure up to the tests that we have set out for her—a deal of that sort was there to be done; that's why we set it out in our document. If the agreement, when we see it, does pass the tests that we have set, then we would no doubt wish to support it, so it could be resolved in that way.
If the Prime Minister does not do a deal of that sort, and if she is not able to secure support for her deal on the floor of the House of Commons, then, of course, there should be a general election. The House of Commons will have failed to discharge the most significant responsibility that will lie at its feet during this Assembly term—pardon me, during this parliamentary term. In any previous set of circumstances, a Government that failed to secure support for its most significant course of action would go back to the country and allow the country to decide in a general election. Now, the Member will say, and I've heard other people saying it, that that won't happen. Well, nothing can be written out of the script, given the febrile state of politics around this issue.
If there is no general election, then I agree with him: then there must be a people's vote. If the House of Commons cannot resolve it and there is no general election, then a third way must be found. And, in those circumstances, I agree with him: the decision must go back to the people and the people must be allowed to decide.
Cytunaf â'r hyn a ddywedodd Steffan Lewis o ran y pwynt cyntaf a wnaeth—mai'r hyn y byddwn yn ei ddefnyddio i brofi'r cytundeb hwn yw'r profion a nodir yn y Papur Gwyn a gyhoeddwyd gennym ar y cyd â Phlaid Cymru, 'Diogelu Dyfodol Cymru'.
Nawr, nid yw wedi gweld y cytundeb ac nid wyf innau wedi ei weld ychwaith, ond mae'n dymuno dod i gasgliadau heb ei weld. Nid wyf mewn sefyllfa i wneud hynny, ond mae'r profion a amlinellodd—boed yn ymwneud â pharhau i gymryd rhan mewn undeb tollau, boed yn fynediad llawn a dilyffethair at y farchnad sengl, boed yn cynnwys penderfyniad synhwyrol ar ymfudo—yr holl brofion a nodwyd gennym yn y ddogfen honno yw'r profion y byddaf yn eu cymhwyso pan fyddwn yn gweld y cytundeb ei hun. Mae wedi dod i rai casgliadau ynglŷn â beth fyddai canlyniad hynny, a mentraf ddweud y bydd rhai pobl o'r farn nad yw ei gasgliadau yn rhai afresymol, ond rwyf am aros hyd nes y gwelaf y ddogfen, ac yna byddaf yn cymhwyso'r profion y cytunasom ar y cyd y dylid eu cymhwyso ar gyfer unrhyw fodd o ymadael â'r Undeb Ewropeaidd.
Yr hyn nad wyf yn cytuno ag ef yn ei gylch yw mai un ffordd yn unig sydd o ddatrys hyn oll. Y ffordd gyntaf y gellid ei ddatrys yw pe bai Prif Weinidog y DU yn sicrhau bargen sy'n bodloni'r profion a nodwyd gennym ar ei chyfer—roedd bargen o'r fath ar gael i'w gwneud; dyna pam y nodwyd hynny gennym yn ein dogfen. Os bydd y cytundeb, pan fyddwn yn ei weld, yn bodloni'r profion a osodwyd gennym, heb amheuaeth byddwn yn awyddus i'w gefnogi, felly gellid ei ddatrys yn y ffordd honno.
Os nad yw Prif Weinidog y DU yn sicrhau bargen o'r fath, ac os nad yw'n llwyddo i sicrhau cefnogaeth i'w bargen ar lawr Tŷ'r Cyffredin, yna wrth gwrs, dylid cynnal etholiad cyffredinol. Bydd Tŷ'r Cyffredin wedi methu cyflawni ei gyfrifoldeb pwysicaf yn ystod tymor y Cynulliad hwn—maddeuwch imi, yn ystod y tymor seneddol hwn. Mewn unrhyw amgylchiadau blaenorol, byddai Llywodraeth sydd wedi methu sicrhau cefnogaeth i'w cham gweithredu pwysicaf yn mynd yn ôl at y wlad ac yn caniatáu i'r wlad benderfynu mewn etholiad cyffredinol. Nawr, bydd yr Aelod yn dweud, ac rwyf wedi clywed pobl eraill yn dweud, na fydd hynny'n digwydd. Wel, ni ellir diystyru unrhyw beth o'r sgript, o ystyried cyflwr twymynol gwleidyddiaeth mewn perthynas â'r mater hwn.
Os na cheir etholiad cyffredinol, rwy'n cytunaf ag ef: dylid cynnal pleidlais y bobl. Os na all Tŷ'r Cyffredin ddatrys hyn ac os na cheir etholiad cyffredinol, mae'n rhaid dod o hyd i drydedd ffordd. Ac yn yr amgylchiadau hynny, rwy'n cytuno ag ef: mae'n rhaid mynd yn ôl at y bobl ac mae'n rhaid caniatáu i'r bobl benderfynu.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Nick Ramsay.
Conservative spokesperson, Nick Ramsay.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, I'd like to ask you about funding available to the local government portfolio and vis-à-vis to our local authorities. As you're well aware, Welsh local authorities have been less than satisfied with the local government settlement this year, citing £262 million of budget pressures. Meanwhile, the First Minister has claimed that local government will be front of the queue should there be extra money from the UK Government's budget and the Welsh Government has also said that local government will be a key priority should there be that additional funding. As the UK Government is providing additional funding to the tune of £550 million over the next three years, how much of this will be allocated to Welsh local authorities?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, hoffwn eich holi ynglŷn â'r arian sydd ar gael i'r portffolio llywodraeth leol a thrwy hynny i'n hawdurdodau lleol. Fel y gwyddoch, mae awdurdodau lleol Cymru wedi bod yn llai na bodlon gyda'r setliad llywodraeth leol eleni, gan nodi gwerth £262 miliwn o bwysau cyllidebol. Yn y cyfamser, mae'r Prif Weinidog wedi honni y bydd llywodraeth leol ar flaen y ciw pe bai arian ychwanegol ar gael o gyllideb Llywodraeth y DU ac mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi dweud y bydd llywodraeth leol yn flaenoriaeth allweddol pe bai'r cyllid ychwanegol hwnnw ar gael. Gan fod Llywodraeth y DU yn darparu oddeutu £550 miliwn o gyllid ychwanegol dros y tair blynedd nesaf, faint o'r swm hwn fydd yn cael ei ddyrannu i awdurdodau lleol Cymru?
Well, Llywydd, the Member knows perfectly well that when he quotes that figure of £550 million, that is not free money, that is not money just available to be allocated—£365 million of that was pre-announced back in July of this year, and it now turns out that, of that £365 million, UK Ministers have spent over half of it before a penny of it crosses the border to be allocated in the National Assembly for Wales. I am giving very careful consideration to what remains of the consequentials from the budget—consequentials that have to last for over three years, consequentials that include capital, financial capital and revenue components. So, not all of this money is money that will help local authorities meet the pressures that they, quite rightly, report to us.
The First Minister has said, as Nick Ramsay said, that local government is at the front of the queue. There's a clue in that formula: they are at the front of the queue, but there is a queue. There are many other things that we know we would like to do in Welsh public services as we enter the ninth year of austerity. Many of those things will no doubt be advocated by members of his party on the floor of the Assembly this afternoon, asking for more money for this, and more money for that, and more money for something else again. What I have to do is to use the very limited amount of money that came to us in the Chancellor's budget to balance those competing priorities, but I repeat what I have said and what the First Minister has said: the needs of Welsh local government are first in our thoughts as we go about that difficult business.
Wel, Lywydd, mae'r Aelod yn gwybod yn iawn, pan fo'n dyfynnu'r ffigur hwnnw o £550 miliwn, nad yw'r arian hwnnw'n arian am ddim, nad yw'n arian sydd ar gael i'w ddyrannu—rhag-gyhoeddwyd £365 miliwn ohono yn ôl ym mis Gorffennaf eleni, a bellach, o'r £365 miliwn hwnnw, ymddengys bod Gweinidogion y DU wedi gwario dros ei hanner cyn i'r un geiniog groesi'r ffin i'w ddyrannu yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru. Rwy'n ystyried yr hyn sy'n weddill o'r symiau canlyniadol o'r gyllideb yn ofalus iawn—symiau canlyniadol y mae'n rhaid iddynt bara am dros dair blynedd, symiau canlyniadol sy'n cynnwys cyfalaf, cyfalaf ariannol ac elfennau refeniw. Felly, nid yw'r holl arian hwn yn arian a fydd yn cynorthwyo awdurdodau lleol i ymdopi â'r pwysau y maent, yn gwbl briodol, yn dweud wrthym amdano.
Mae'r Prif Weinidog wedi dweud, fel y dywedodd Nick Ramsay, fod llywodraeth leol ar flaen y ciw. Ceir cliw yn y fformiwla honno: maent ar flaen y ciw, ond mae ciw i'w gael. Mae llawer o bethau eraill y gwyddom yr hoffem eu gwneud mewn perthynas â gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru wrth inni gychwyn ar nawfed blwyddyn o gyni. Heb os, bydd Aelodau ei blaid yn dadlau dros lawer o'r pethau hynny ar lawr y Cynulliad y prynhawn yma, gan ofyn am fwy o arian ar gyfer y peth hwn a'r peth arall, a mwy o arian ar gyfer rhywbeth arall wedyn. Yr hyn y mae'n rhaid i mi ei wneud yw defnyddio'r swm cyfyngedig iawn o arian a ddaeth inni yng nghyllideb y Canghellor i sicrhau cydbwysedd rhwng y blaenoriaethau sy'n cystadlu, ond rwy'n ailadrodd yr hyn a ddywedais, a'r hyn y mae'r Prif Weinidog wedi'i ddweud: mae anghenion llywodraeth leol Cymru ar flaen ein meddyliau wrth inni fynd i'r afael â'r gwaith anodd hwnnw.
So, I think we can read from that that 'front of the queue' doesn't necessarily mean first in the queue. Cabinet Secretary, whether we're talking about £550 million—you think it's a lower figure—I think the point is that there is additional funding. I think we can be agreed on that. There is additional funding through consequentials as a result of that UK budget. I'll give you this: you are consistent, to say the least, about your arguments on austerity. Yet, today, the Cabinet Secretary for public services has released a statement outlining that councils are sitting on around £1.4 billion of usable reserves. Furthermore, in spite of the Welsh Government's claims about austerity, he notes that the evidence shows that, in recent years, the levels of reserves held by some local authorities have continued to increase. For example, Rhondda Cynon Taf is holding onto £152 million of usable reserves—nearly one and a half times the size of the reserves held by Cardiff, and eight times the size of the reserves held by Monmouthshire. RCT, of course, has the third highest settlement in the draft budget. Cardiff council, which had the best local government settlement under the draft budget, has increased its usable reserves by 17 per cent since 2016. Meanwhile, Anglesey, Conwy and Monmouthshire, which had among the worst settlements under the draft budget, have the lowest amount in usable reserves. Do you think this is indicative of a fair or unfair local government settlement, and what discussions have you had with the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services to do something to address this issue?
Felly, credaf y gallwn gasglu o hynny nad yw bod 'ar flaen y ciw' yn golygu bod yn gyntaf yn y ciw o reidrwydd. Ysgrifennydd y Cabinet, pa un a ydym yn siarad am £550 miliwn ai peidio—rydych chi'n credu ei fod yn ffigur is—credaf mai'r pwynt yw bod arian ychwanegol ar gael. Credaf y gallwn gytuno ar hynny. Mae arian ychwanegol ar gael drwy'r symiau canlyniadol o ganlyniad i gyllideb y DU. Fe roddaf hyn i chi: rydych chi'n gyson, a dweud y lleiaf, gyda'ch dadleuon ar gyni. Ac eto, heddiw, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus wedi rhyddhau datganiad yn nodi bod cynghorau'n eistedd ar oddeutu £1.4 biliwn o gronfeydd wrth gefn y gellid eu defnyddio. Yn ychwanegol at hynny, er gwaethaf honiadau Llywodraeth Cymru ynglŷn â chyni, mae'n nodi bod y dystiolaeth yn dangos, yn y blynyddoedd diwethaf, fod lefelau'r cronfeydd wrth gefn sydd gan rai awdurdodau lleol wedi parhau i gynyddu. Er enghraifft, mae gan Rondda Cynon Taf £152 miliwn o gronfeydd wrth gefn y gellid eu defnyddio—bron unwaith a hanner maint y cronfeydd wrth gefn sydd gan Gaerdydd, ac wyth gwaith cymaint â chronfeydd wrth gefn Sir Fynwy. Wrth gwrs, Rhondda Cynon Taf sydd â'r setliad uchaf ond dau yn y gyllideb ddrafft. Mae cyngor Caerdydd, a gafodd y setliad llywodraeth leol gorau o dan y gyllideb ddrafft, wedi cynyddu eu cronfeydd wrth gefn y gellid eu defnyddio 17 y cant ers 2016. Yn y cyfamser, Ynys Môn, Conwy a Sir Fynwy, a oedd ymhlith y cynghorau a gafodd y setliadau gwaethaf o dan y gyllideb ddrafft, sydd â'r symiau lleiaf o gronfeydd wrth gefn y gellid eu defnyddio. A ydych o'r farn fod hyn yn arwydd o setliad llywodraeth leol teg neu annheg, a pha drafodaethau a gawsoch gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus ynglŷn â gwneud rhywbeth i fynd i'r afael â'r mater hwn?
Well, I thank the Member, Llywydd, for that. First of all, let me correct what he said. When I say that local government is at the front of the queue, I do mean they are first in the queue. I'm simply pointing out to you that there is a queue—a queue behind them. Now, I anticipated that the Member for Monmouth might have wanted to ask me this afternoon about support for small businesses through small business rate relief. It's a subject on which he corresponds with me with assiduity. But apparently he's not worried about them this afternoon, because the largest sum of money that we get in the—[Interruption.] The largest sum of money we get as a consequential is for small business rate relief. If his advice to me this afternoon is that I should give all that money to local government and do nothing for small businesses in Wales, I'd be grateful to know that that is his advice to me.
Turning to the question that he raised about reserves, when he says 'usable reserves', what he is confusing is the fact that the largest component of those reserves is money held for things that are already committed: in other words, important schemes in housing, in education, in transport, where local authorities are planning ahead; they've got a scheme they know they have to fund—absolutely properly, they hold money in their reserves in order to be able to fund those important priorities into the future. Nevertheless, the point made by the Cabinet Secretary for local government, and echoed in Nick Ramsay's question, is that some local authorities do have a rising amount of unallocated funds in their reserves. And in very tough times—and I absolutely recognise the challenges faced by local government—just as I have to manage the reserves of the Welsh Government and to release money from my reserves to make sure that we can do the things that we need to do, it's incumbent on local authorities to make equally sensible use of reserves that they are holding that could be deployed to support public services in their area.
Wel Lywydd, diolch i'r Aelod am hynny. Yn gyntaf, gadewch imi gywiro'r hyn a ddywedodd. Pan ddywedaf fod llywodraeth leol ar flaen y ciw, rwy'n golygu mai hwy fydd yn gyntaf yn y ciw. Rwy'n tynnu eich sylw at y ffaith bod ciw i'w gael—ciw y tu ôl iddynt. Nawr, roeddwn yn disgwyl y byddai'r Aelod dros Fynwy yn awyddus i fy holi y prynhawn yma ynglŷn â chymorth i fusnesau bach drwy ryddhad ardrethi i fusnesau bach. Mae'n bwnc y mae'n gohebu â mi'n ddyfal yn ei gylch. Ond nid yw'n ymddangos ei fod yn poeni amdanynt y prynhawn yma, gan mai'r swm mwyaf o arian a gawn yn y—[Torri ar draws.] Mae'r swm mwyaf o arian a gawn fel arian canlyniadol ar gyfer rhyddhad ardrethi busnesau bach. Os mai ei gyngor i mi y prynhawn yma yw y dylwn roi'r holl arian hwnnw i lywodraeth leol a gwneud dim i fusnesau bach yng Nghymru, buaswn yn ddiolchgar i gael gwybod mai dyna yw ei gyngor imi.
Gan droi at y cwestiwn a gododd ynghylch cronfeydd wrth gefn, pan ddywed 'cronfeydd wrth gefn y gellid eu defnyddio', yr hyn y mae'n drysu yn ei gylch yw'r ffaith mai elfen fwyaf y cronfeydd wrth gefn hynny yw arian a gedwir ar gyfer pethau sydd eisoes wedi eu hymrwymo: mewn geiriau eraill, cynlluniau pwysig ym maes tai, ym maes addysg, ym maes trafnidiaeth, lle mae awdurdodau lleol yn cynllunio ymlaen llaw; mae ganddynt gynllun y gwyddant fod yn rhaid iddynt ei ariannu— mae'n gwbl iawn eu bod yn cadw arian yn eu cronfeydd wrth gefn er mwyn gallu ariannu'r blaenoriaethau pwysig hynny yn y dyfodol. Serch hynny, y pwynt a wnaed gan Ysgrifennydd y Cabinet dros lywodraeth leol, ac a adleisiwyd yng nghwestiwn Nick Ramsay, yw bod gan rai awdurdodau lleol swm cynyddol o arian heb ei ddyrannu yn eu cronfeydd wrth gefn. Ac mewn cyfnodau anodd iawn—ac rwy'n llwyr gydnabod yr heriau a wynebir gan lywodraeth leol—fel y mae'n rhaid i minnau reoli cronfeydd wrth gefn Llywodraeth Cymru a rhyddhau arian o fy nghronfeydd wrth gefn i sicrhau y gallwn wneud y pethau y mae angen inni eu gwneud, mae'n ddyletswydd ar awdurdodau lleol i wneud defnydd yr un mor synhwyrol o'u cronfeydd wrth gefn y gellid eu defnyddio i gefnogi gwasanaethau cyhoeddus yn eu hardal.
Thank you, Cabinet Secretary. I could, of course, have asked you about support for small businesses, and we know that there was around £25 million as a result of the UK budget—that, across the border in England, money is being used to reduce business rates for businesses with a rateable value of up to £50,000 by a third. And I'll keep that one for another day. [Interruption.] But you may well—[Interruption.] I'm trying to establish whether or not you agree with the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, because he certainly has changed his tune somewhat on the issue of reserves. Last year he said that he would always hesitate before he would seek to impose upon local government. Now he's stated, in his written statement, that local authorities with high levels of reserves to their spending should review the purposes for which these are held, and that the purposes for holding the reserves, particularly where they are increasing, should be communicated clearly. So, that's not just me saying that, or this side of the Chamber; that's your colleague, the Cabinet Secretary for public services. So, isn't it fair to say, Cabinet Secretary, that, in light of potentially large council tax increases in some local authorities, council tax payers will be wondering why there is so much held in reserve, and, if this issue was sorted out, then—yes, it is a small cake at the moment, and you're right, there have been difficult challenges for local government, but perhaps if some of this money was used then there wouldn't be such a burden on other areas.
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Wrth gwrs, buaswn wedi gallu eich holi ynglŷn â chymorth ar gyfer busnesau bach, a gwyddom fod oddeutu £25 miliwn o ganlyniad i gyllideb y DU—fod arian yn cael ei ddefnyddio dros y ffin yn Lloegr i sicrhau bod ardrethi busnes draean yn is ar gyfer busnesau â gwerth ardrethol o hyd at £50,000. Ac fe gadwaf hynny at ddiwrnod arall. [Torri ar draws.] Ond efallai eich bod—[Torri ar draws.] Rwy'n ceisio sefydlu a ydych yn cytuno gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, gan ei fod ef, yn sicr, wedi newid ei dôn braidd ar fater cronfeydd wrth gefn. Y llynedd, dywedodd y byddai bob amser yn petruso cyn gosod baich ar lywodraeth leol. Mae wedi dweud yn awr, yn ei ddatganiad ysgrifenedig, y dylai awdurdodau lleol gyda lefelau uchel o gronfeydd wrth gefn adolygu'r dibenion y cedwir yr arian hwn ar eu cyfer, ac y dylid cyfleu'r rhesymau dros gadw'r cronfeydd wrth gefn yn glir, yn enwedig os ydynt yn cynyddu. Felly, nid fi yn unig sy'n dweud hynny, neu'r ochr hon i'r Siambr; eich cyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus, a ddywedodd hynny. Felly, onid yw'n deg dweud, Ysgrifennydd y Cabinet, yng ngoleuni cryn gynnydd posibl yn y dreth gyngor mewn rhai awdurdodau lleol, y bydd talwyr y dreth gyngor yn pendroni pam fod cymaint o arian wedi'i gadw wrth gefn, a phe bai'r mater hwn yn cael ei ddatrys, yna—ydy, mae'n gacen fach ar hyn o bryd, ac rydych yn llygad eich lle, mae llywodraeth leol wedi wynebu heriau anodd, ond efallai na fyddai cymaint o bwysau ar feysydd eraill pe bai peth o'r arian hwn yn cael ei ddefnyddio.
Well, I don't disagree with the point that the Member is making. These are very difficult times for local authorities. I will do whatever I can with the money we received in the budget to mitigate some of the challenges that they face. Where they have other sources of funding available to them, it is right that they should think very carefully about how they can put that money to work to support local services, and I've no doubt, in the way that my colleague Alun Davies said, their local populations will look carefully to see that they are making good use of all the funds that are available to them. I think that's something that our local authority colleagues do all the time, but, in a moment when pressures are particularly acute, it's right to point to the fact that, as well as money that they get from Welsh Government, there are other sources of funds available to them, and that they have to think of planning their expenditure in the round.
Wel, nid wyf yn anghytuno â'r pwynt a wna'r Aelod. Mae'r rhain yn amseroedd anodd iawn i awdurdodau lleol. Byddaf yn gwneud beth bynnag y gallaf gyda'r arian a gawsom yn y gyllideb i liniaru rhai o'r heriau y maent yn eu hwynebu. Lle mae ganddynt ffynonellau eraill o gyllid ar gael iddynt, mae'n iawn y dylent feddwl yn ofalus iawn ynglŷn â sut y gellir rhoi'r arian hwnnw ar waith i gefnogi gwasanaethau lleol, ac nid oes gennyf unrhyw amheuaeth, fel y dywedodd fy nghyd-Aelod Alun Davies, y bydd eu poblogaethau lleol yn edrych yn ofalus i sicrhau eu bod yn gwneud defnydd da o'r holl arian sydd ar gael iddynt. Credaf fod hynny'n rhywbeth y mae ein cydweithwyr yn yr awdurdodau lleol yn ei wneud bob amser, ond pan fo'r pwysau'n arbennig o drwm, mae'n iawn tynnu sylw at y ffaith fod ffynonellau eraill o arian ar gael iddynt yn ogystal â'r arian a gânt gan Lywodraeth Cymru, a bod yn rhaid iddynt ystyried pob agwedd ar gynllunio eu gwariant.
Lefarydd UKIP, Gareth Bennett.
UKIP spokesperson, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. Minister, if I could take you back to the Brexit issues that you were talking about a few minutes ago, in September of this year you said, speaking about workers' rights, that, and I quote:
'In Wales we have always said, since the referendum, that all the rights we've won through our membership of the European Union must be protected. If the Tories cannot deliver a Brexit that guarantees that will happen, then the people must decide.'
End quote. Now, you clarified a few minutes ago, responding to Steffan Lewis's questions, that, under certain circumstances you would support another referendum, but, if there is another referendum, then that raises the prospect of full membership of the single market and in turn puts free movement of labour back on the table. But free movement of labour is something that doesn't seem to have been supported by Jeremy Corbyn, according to statements that he's made within the last two years, when he's said that there should be no more 'wholesale importation' of low-skilled workers from central Europe, because this would help to destroy working conditions in the UK. Therefore, thinking about those comments, would the Cabinet Secretary accept that, if the Welsh Government is to support another referendum on EU membership for the supposed reason of protecting workers' rights, then it would in fact be threatening workers' rights and, moreover, undermining one of the main reasons why working-class people in Wales voted to leave?
Diolch, Lywydd. Weinidog, os caf ddychwelyd at y materion Brexit y buoch yn sôn amdanynt ychydig funudau yn ôl, ym mis Medi eleni, fe ddywedoch chi, wrth siarad am hawliau gweithwyr, ac rwy'n dyfynnu:
Yng Nghymru, rydym wedi dweud bob amser, ers y refferendwm, fod yn rhaid gwarchod yr holl hawliau rydym wedi eu hennill drwy ein haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd. Os na all y Torïaid sicrhau Brexit sy'n gwarantu y bydd hynny'n digwydd, yna mae'n rhaid i'r bobl benderfynu.
Diwedd y dyfyniad. Nawr, fe egluroch chi ychydig funudau yn ôl, wrth ymateb i gwestiynau Steffan Lewis, y byddech yn cefnogi refferendwm arall o dan amgylchiadau penodol, ond pe bai refferendwm arall, byddai hynny'n codi'r posibilrwydd o aelodaeth lawn o'r farchnad sengl a byddai hynny, yn ei dro, yn rhoi rhyddid i weithwyr symud yn ôl ar y bwrdd. Ond nid yw'n ymddangos bod Jeremy Corbyn yn cefnogi rhyddid i weithwyr symud, yn ôl datganiadau a wnaeth dros y ddwy flynedd ddiwethaf, pan ddywedodd na ddylid parhau i fewnforio gweithwyr heb lawer i sgiliau yn ddiatal o ganolbarth Ewrop, gan y byddai hyn yn cyfrannu at ddinistrio amodau gwaith yn y DU. Felly, gan feddwl am y sylwadau hynny, a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet yn derbyn, pe bai Llywodraeth Cymru yn cefnogi refferendwm arall ar aelodaeth o'r UE am resymau tybiedig yn ymwneud ag amddiffyn hawliau gweithwyr, y byddai mewn gwirionedd yn bygwth hawliau gweithwyr, ac yn ychwanegol at hynny, yn tanseilio un o'r prif resymau pam y pleidleisiodd pobl ddosbarth gweithiol yng Nghymru dros adael?
Well, the approach to migration that is advocated by the Welsh Government was set out in detail in our document, 'Brexit and Fair Movement of People'. It's an elaboration of the section in the joint paper that we published with Plaid Cymru on that matter. Welsh businesses, Welsh public services and Welsh universities depend upon their ability to go on recruiting people from other parts of the world who we are lucky enough to have attracted to come and make their future part of our future here in Wales. When I discuss this matter with the Confederation of British Industry and other business organisations, the point that they make to me all the time is that it is the jobs of people who are already here and living in Wales that depend upon their ability to attract people from elsewhere to come to be part of that workforce. If you are running a hotel in sparsely populated mid Wales, and you are employing 80 people who live locally already, but your hotel needs 20 other people in order to be able to run successfully, if you can't attract the 20 people from elsewhere, it's the jobs of the 80 people that are put at risk, not the jobs of the 20 people, and that's why fair movement of people is not simply good for the people who might come from elsewhere to make their futures here, but it's good for us all. That's the sensible approach to migration, and that's the approach that is advocated in our document on fair movement.
Wel, nodwyd yr ymagwedd a argymhellir gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas ag ymfudo yn fanwl yn ein dogfen, 'Brexit a Thegwch o ran Symudiad Pobl'. Mae'n ymhelaethu ar yr adran yn y papur a gyhoeddwyd gennym ar y cyd â Phlaid Cymru ar y mater hwnnw. Mae busnesau Cymru, gwasanaethau cyhoeddus Cymru a phrifysgolion Cymru yn dibynnu ar eu gallu i barhau i recriwtio pobl o rannau eraill o'r byd rydym wedi bod yn ddigon ffodus i fod wedi eu denu i wneud eu dyfodol yn rhan o'n dyfodol ninnau yma yng Nghymru. Pan fyddaf yn trafod y mater hwn gyda Chydffederasiwn Diwydiant Prydain a sefydliadau busnes eraill, y pwynt y mae pob un ohonynt yn ei wneud yw mai swyddi pobl sydd yma eisoes ac sy'n byw yng Nghymru sy'n dibynnu ar eu gallu i ddenu pobl o leoedd eraill i ddod i ymuno â'r gweithlu hwnnw. Os ydych yn rhedeg gwesty mewn ardal denau ei phoblogaeth yng nghanolbarth Cymru, a'ch bod yn cyflogi 80 o bobl sy'n byw yn lleol eisoes, ond bod angen 20 o bobl eraill ar eich gwesty er mwyn gallu rhedeg yn llwyddiannus, os na allwch ddenu'r 20 o bobl o fannau eraill, swyddi'r 80 o bobl sy'n cael eu peryglu, nid swyddi'r 20 o bobl, a dyna pam fod tegwch o ran symudiad pobl nid yn unig yn dda i'r bobl a allai ddod o rywle arall i fyw yma, ond mae'n dda i bawb ohonom. Dyna'r ymagwedd synhwyrol tuag at ymfudo, a dyna'r ymagwedd a argymhellir yn ein dogfen ar degwch o ran symudiad pobl.
Which was always covered by visas.
A oedd bob amser wedi'i warchod gan fisâu.
Labour seems to have moved into a position whereby it's coming up with the philosophical justification for cheap labour. Now, if there is a shortage of workers, workers can be attracted by increasing wages. This is a simple relationship. As you know, it's an economic relationship. You seem to be saying that you prefer the interests of big business—you cited the CBI—over the interests of working people in Wales. Would you not agree that that's the position you've just elucidated?
Ymddengys bod y Blaid Lafur wedi symud i safbwynt lle maent yn cynnig cyfiawnhad athronyddol dros lafur rhad. Nawr, os oes prinder gweithwyr, gellir denu gweithwyr drwy godi cyflogau. Mae hon yn berthynas syml. Fel y gwyddoch, mae'n berthynas economaidd. Ymddengys eich bod yn dweud eich bod yn ffafrio buddiannau busnesau mawr—fe gyfeirioch chi at Gydffederasiwn Diwydiant Prydain—dros fuddiannau pobl sy'n gweithio yng Nghymru. Oni fyddech yn cytuno mai dyna'r safbwynt rydych newydd ei esbonio?
It's completely nonsensical, Llywydd—what the Member says. Consultants working in our national health service from elsewhere—they're not low-paid workers in the way that the Member suggested. Researchers working in our universities on projects that put Wales in a world-leading position as far as research is concerned—those are not low-paid workers. Nor is the small firm in Cardiff that spoke to me recently about its inability to recruit IT workers that are essential to that small business, and where they rely on people coming from elsewhere in the world to assist the other people who work here already. Those are not low-paid jobs either. It's a parody of the real position that the Member offers us, and no wonder that he has so little traction here in this Chamber or beyond.
Mae'n gwbl hurt, Lywydd—yr hyn a ddywed yr Aelod. Mae ymgynghorwyr sy'n gweithio yn ein gwasanaeth iechyd gwladol o fannau eraill—nid ydynt yn weithwyr ar gyflogau isel fel yr awgrymodd yr Aelod. Ymchwilwyr sy'n gweithio yn ein prifysgolion ar brosiectau sy'n rhoi Cymru ar flaen y gad o ran ymchwil—nid ydynt yn weithwyr ar gyflogau isel. Nac ychwaith y cwmni bach yng Nghaerdydd a soniodd wrthyf yn ddiweddar ynglŷn â'u hanallu i recriwtio gweithwyr TG sy'n hanfodol i'r busnes bach hwnnw, a lle maent yn dibynnu ar bobl sy'n dod o fannau eraill yn y byd i gynorthwyo'r bobl eraill sy'n gweithio yma eisoes. Nid swyddi ar gyflogau isel yw'r rheini ychwaith. Parodi o'r sefyllfa wirioneddol y mae'r Aelod yn ei gynnig inni, ac nid yw'n syndod fod cyn lleied o ddylanwad ganddo yma yn y Siambr hon na thu hwnt.
The example you just raised yourself two minutes ago was of hotel workers. It wasn't of high-paid consultants and high-skilled consultants, it was hotel workers. Would you consider, if you do become the next leader in this place, renaming your party 'Cheap Labour'?
Roedd yr enghraifft a godoch chi ddwy funud yn ôl yn ymwneud â gweithwyr gwestai. Nid oedd yn ymwneud ag ymgynghorwyr ar gyflogau uchel ac ymgynghorwyr medrus, roedd yn ymwneud â gweithwyr gwestai. Os mai chi fydd yr arweinydd nesaf yn y lle hwn, a fyddech yn ystyried ailenwi eich plaid yn 'Llafur Rhad'?
It's not worth a serious answer, Llywydd.
Nid yw'n werth rhoi ateb difrifol, Lywydd.
3. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am lefel ardrethi busnes yng Nghymru? OAQ52899
3. Thank you very much, Presiding Officer. Will the Cabinet Secretary make a statement on the level of business rates in Wales, please? OAQ52899
I thank the Member for that question. The level of non-domestic rates in Wales has not risen in real terms over the past decade. Over the same period, the rates relief provided by the Welsh Government has more than doubled.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Nid yw lefel ardrethi annomestig yng Nghymru wedi codi mewn termau real dros y degawd diwethaf. Dros yr un cyfnod, mae rhyddhad ardrethi a ddarperir gan Lywodraeth Cymru wedi mwy na dyblu.
Thank you very much for the reply, Cabinet Secretary. Welsh retailers already pay a quarter of all Welsh business rates and it is becoming increasingly expensive to operate from property. The Welsh Retail Consortium has projected that over a fifth of shops could be lost as the next decade progresses. The Chancellor of the Exchequer, in his recent autumn budget, made money available to cut business rates for retailers with a rateable value of under £51,000, reducing their bills by a third for two years. Will the Cabinet Secretary consider introducing a similar measure to support the Welsh retail industry and reverse the trend in shop closures on our high streets and all over Wales, please?
Diolch yn fawr iawn am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae manwerthwyr Cymru eisoes yn talu chwarter yr holl ardrethi busnes yng Nghymru ac mae'n dod yn gynyddol ddrud i weithredu o eiddo. Mae Consortiwm Manwerthu Cymru wedi rhagweld y gallai dros un rhan o bump o siopau gael eu colli dros y degawd nesaf. Yng nghyllideb yr hydref yn ddiweddar, darparodd Canghellor y Trysorlys arian er mwyn torri ardrethi busnes i fanwerthwyr sydd â gwerth ardrethol o lai na £51,000, gan dynnu un rhan o dair oddi ar eu biliau am ddwy flynedd. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ystyried cyflwyno mesur tebyg i gefnogi diwydiant manwerthu Cymru a gwrthdroi'r duedd o ran cau siopau'r stryd fawr ac ym mhob cwr o Gymru, os gwelwch yn dda?
Well, I thank the Member for the question, which is a very proper question. I said in my answer to Nick Ramsay that I am looking carefully at how we can use the consequential that we have had to support small businesses in Wales, even as Mr Ramsay appeared to suggest that I ought to be giving it to local government.
But the £26 million that we have received for this purpose—let me just clarify a few points for the Member. First of all, we now understand that, whereas the Chancellor announced that this was a two-year scheme, he has only provided a one-year consequential for us in Wales. We know it's £26 million next year. We've got no figure for the year after.
And it turns out that the scheme that the Chancellor advertised in his budget speech is not a national scheme at all. What is now clear to us is that he is relying entirely on the discretionary powers of local government to implement his scheme. So, it will be for every local authority in England to decide whether or not to use the money that they will get from this scheme for this purpose.
We don't need to mirror what is going on in England, because we already have a high street relief scheme here in Wales, which they don't have in England. We introduced it the year before last in discussion with the leader of Plaid Cymru, Adam Price, where we agreed on the joint parameters of the high street relief scheme in Wales. We've continued it this year. I hope, using the consequential for next year, that we will be able to make it more generous for businesses in Wales than we've been able to hitherto. We will design a scheme that meets the size, the distribution and the value of the non-domestic rates base in Wales, which is different to that in England, to make sure that the money goes to the places where it is most urgently needed.
Wel, diolch i'r Aelod am ei gwestiwn, sy'n gwestiwn priodol iawn. Dywedais yn fy ateb i Nick Ramsay fy mod yn ystyried yn ofalus sut y gallwn ddefnyddio'r swm canlyniadol rydym wedi'i gael i gefnogi busnesau bach yng Nghymru, er ei bod yn ymddangos bod Mr Ramsay yn awgrymu y dylwn ei roi i lywodraeth leol.
Ond y £26 miliwn rydym wedi'i gael at y diben hwn—gadewch imi egluro ychydig o bwyntiau ar gyfer yr Aelod. Yn gyntaf oll, er bod y Canghellor wedi cyhoeddi mai cynllun dwy flynedd yw hwn, deallwn bellach mai dim ond cyllid canlyniadol un flwyddyn y mae wedi'i ddarparu ar ein cyfer yng Nghymru. Gwyddom ei fod yn £26 miliwn y flwyddyn nesaf. Nid oes gennym ffigur ar gyfer y flwyddyn wedyn.
Ac ymddengys nad yw'r cynllun a hysbysebwyd gan y Canghellor yn ei araith ar y gyllideb yn gynllun cenedlaethol o gwbl. Mae'n glir inni bellach ei fod yn dibynnu'n gyfan gwbl ar bwerau disgresiwn llywodraeth leol i weithredu ei gynllun. Felly, cyfrifoldeb pob awdurdod lleol yn Lloegr fydd penderfynu a ddylid defnyddio'r arian a gânt o'r cynllun at y diben hwn ai peidio.
Nid oes angen inni efelychu'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr, gan fod gennym gynllun rhyddhad ardrethi'r stryd fawr yma yng Nghymru eisoes, yn wahanol i Loegr. Fe'i cyflwynasom y flwyddyn cyn y ddiwethaf mewn trafodaeth gydag arweinydd Plaid Cymru, Adam Price, lle cytunasom ar baramedrau ar y cyd ar gyfer cynllun rhyddhad ardrethi'r stryd fawr yng Nghymru. Rydym wedi ei barhau eleni. Gan ddefnyddio'r swm canlyniadol ar gyfer y flwyddyn nesaf, rwy'n gobeithio y gallwn sicrhau ei fod yn fwy hael ar gyfer busnesau yng Nghymru na'r hyn y gallasom ei wneud hyd yn hyn. Byddwn yn llunio cynllun sy'n addas ar gyfer maint, dosbarthiad a gwerth y sylfaen ardrethi annomestig yng Nghymru, sy'n wahanol i'r un yn Lloegr, er mwyn sicrhau bod yr arian yn mynd i'r mannau lle mae ei angen fwyaf.
Cabinet Secretary, the high street, so-called, in many of our isolated communities in our Valleys or our rural areas may only consist of a single retail premises. That single shop, actually, is the lifeline for many communities, especially if public transport disappears after 5 o'clock in the evening. Will you consider looking at the opportunities you can provide for relief for those types of businesses, which, without that relief, may lose the income they have and basically end up in debt and consequently shut down? They are a lifeline to those communities. If there's no bus transportation, people can't go anywhere else and they can't get at those needs there.
Ysgrifennydd y Cabinet, mewn llawer o'n cymunedau ynysig yn ein Cymoedd neu ein hardaloedd gwledig, mae'n bosibl na fydd y stryd fawr fel y'i gelwir yn cynnwys mwy nag un safle manwerthu. Mae'r un siop honno, mewn gwirionedd, yn achubiaeth i lawer o gymunedau, yn enwedig os yw trafnidiaeth gyhoeddus yn diflannu ar ôl 5 o'r gloch yr hwyr. A wnewch chi ystyried edrych ar y cyfleoedd y gallwch eu darparu ar gyfer rhyddhad ardrethi i fusnesau o'r fath, a fyddai, heb y rhyddhad hwnnw, yn colli'r incwm sydd ganddynt o bosibl ac yn mynd i ddyled, ac yn y pen draw, yn cau o ganlyniad i hynny yn y bôn? Maent yn achubiaeth i'r cymunedau hynny. Os nad oes gwasanaeth bws, ni all pobl fynd i unman arall ac ni allant ateb yr anghenion hynny yno.
Well, Llywydd, the Member makes a very important point and he gets right to the heart of what is, I think, one of the weaknesses of our current scheme, 75 per cent of Welsh businesses benefit from small business rate relief here in Wales, 50 per cent of them pay no small business rates at all—they get it whether that sum of money is necessary to their business or not. There is no test in the system that we have, or indeed in any part of the United Kingdom, as to whether or not that money is doing real good in that business. The point that David Rees is making is whether or not we ought to consider, in the way we distribute the money, whether we should put more money in the hands of those businesses for whom this relief is genuinely making a difference to their survival or not.
There's been work in Northern Ireland and in Scotland on this. I think it's a sensible idea. It's difficult to bring off because of the scheme that we have inherited, but it's a scheme that indiscriminately provides help to those who need it and those who don't. You could say it's not the very best use of public money when we know that there are some parts of the high street in some communities where the help that we could offer through the scheme, if it was more targeted on those who really needed it, would go further to sustain businesses in some very disadvantaged parts of Wales.
Wel, Lywydd, mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn ac mae'n mynd at wraidd yr hyn sydd, yn fy marn i, yn un o wendidau ein cynllun presennol, gyda 75 y cant o fusnesau Cymru yn elwa o ryddhad ardrethi i fusnesau bach yma yng Nghymru, nad yw 50 y cant ohonynt yn talu unrhyw ardrethi busnesau bach o gwbl—maent yn ei gael pa un a yw'r swm hwnnw o arian yn angenrheidiol i'w busnes ai peidio. Nid oes unrhyw brawf gennym yn y system, nac mewn unrhyw ran o'r Deyrnas Unedig yn wir, i weld a yw'r arian yn gwneud daioni gwirioneddol yn y busnes hwnnw ai peidio. Y pwynt y mae David Rees yn eu wneud yw a ddylem ystyried, o ran y ffordd rydym yn dosbarthu'r arian, pa un a ddylem roi rhagor o arian yn nwylo'r busnesau y mae'r rhyddhad yn gwneud gwahaniaeth gwirioneddol iddynt o ran eu gallu i oroesi ai peidio.
Gwnaed gwaith yng Ngogledd Iwerddon ac yn yr Alban ar hyn. Credaf ei fod yn syniad sy'n gwneud synnwyr. Mae'n anodd ei wireddu oherwydd y cynllun rydym wedi'i etifeddu, ond mae'n gynllun sy'n cynnig cymorth anwahaniaethol i'r rhai sydd ei angen a'r rhai nad ydynt ei angen. Gallech ddweud nad yw'n gwneud y defnydd gorau o arian cyhoeddus pan wyddom y gallai'r help y gallem ei gynnig drwy'r cynllun i rai rhannau o'r stryd fawr mewn rhai cymunedau, pe bai'n cael ei dargedu'n well tuag at y rhai sydd ei angen o ddifrif, yn mynd ymhellach i gynnal busnesau mewn rhai rhannau difreintiedig iawn o Gymru.
4. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y dyraniad cyllidebol ar gyfer y portffolio iechyd a gwasanaethau cymdeithasol? OAQ52894
4. Will the Cabinet Secretary make a statement on the budget allocation for the health and social services portfolio? OAQ52894
The draft budget for 2019-20, published last month, allocates more than £500 million extra for health and social services compared to the current financial year. Of the £365 million consequential from the UK budget announced in July, more than half has already been spent by the UK Government in pay and pension changes.
Mae'r gyllideb ddrafft ar gyfer 2019-20, a gyhoeddwyd y mis diwethaf, yn dyrannu mwy na £500 miliwn yn ychwanegol ar gyfer iechyd a gwasanaethau cymdeithasol o gymharu â'r flwyddyn ariannol gyfredol. O'r £365 miliwn o gyllid canlyniadol o gyllideb y DU a gyhoeddwyd ym mis Gorffennaf, mae dros ei hanner eisoes wedi'i wario gan Lywodraeth y DU ar newidiadau i gyflogau a phensiwn.
Cabinet Secretary, you're already aware of my outright opposition to Hywel Dda Local Health Board's plans to downgrade Withybush hospital to a community hospital and centralise services to another site. I remain deeply concerned that no commitment has been given to the construction of any new hospital in west Wales. Given the desperate need for the health board to plan its service delivery for the future and recruit vital medical professionals, can you as Cabinet Secretary for Finance at the very least confirm that funding will be made available for any new hospital site so that people living in west Wales can be sure that the health board's plans are affordable in the first place? What discussions have you had with your colleague the Cabinet Secretary for Health and Social Services on this particular issue?
Ysgrifennydd y Cabinet, rydych eisoes yn ymwybodol o fy ngwrthwynebiad llwyr i gynlluniau Bwrdd Iechyd Lleol Hywel Dda i israddio ysbyty Llwynhelyg yn ysbyty cymuned a chanoli gwasanaethau ar safle arall. Rwy'n dal yn bryderus iawn nad oes unrhyw ymrwymiad wedi'i wneud i adeiladu unrhyw ysbyty newydd yng ngorllewin Cymru. O ystyried yr angen dybryd i'r bwrdd iechyd gynllunio ei wasanaethau ar gyfer y dyfodol a recriwtio gweithwyr proffesiynol meddygol hanfodol, a allwch chi fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid o leiaf gadarnhau y bydd cyllid ar gael ar gyfer unrhyw safle ysbyty newydd fel y gall pobl sy'n byw yng ngorllewin Cymru fod yn sicr fod cynlluniau'r bwrdd iechyd yn fforddiadwy yn y lle cyntaf? Pa drafodaethau a gawsoch gyda'ch cyd-Weinidog, Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, ynglŷn â'r mater penodol hwn?
I can assure the Member that I have discussed the whole issue with the Cabinet Secretary for health. It will be for the health board to put forward the business cases required to deliver its preferred strategy. Of course, given the controversial nature of some of the proposals, it is possible that Welsh Ministers may be called upon to take final decisions on the plans. I have to be careful in what I say, as I know very well from my days as health Minister in that context. What I can say to the Member is this: if it is possible to reach an agreement on a way forward on health services in that part of Wales, then the Welsh Government will look positively at our ability to support the health board in developing those business cases to put that agreed plan into practice.
Gallaf roi sicrwydd i'r Aelod fy mod wedi trafod y mater cyfan gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Cyfrifoldeb y bwrdd iechyd fydd cyflwyno'r achosion busnes sy'n ofynnol er mwyn cyflawni'r strategaeth y mae'n ei ffafrio. Wrth gwrs, o ystyried natur ddadleuol rhai o'r cynigion, mae'n bosibl y gall fod galw ar Weinidogion Cymru i wneud penderfyniadau terfynol ar y cynlluniau. Mae'n rhaid imi fod yn ofalus o ran yr hyn a ddywedaf, fel y gwn o fy nyddiau fel Gweinidog iechyd yn y cyd-destun hwnnw. Yr hyn y gallaf ei ddweud wrth yr Aelod yw: os yw'n bosibl dod i gytundeb ar y ffordd ymlaen mewn perthynas â gwasanaethau iechyd yn y rhan honno o Gymru, bydd Llywodraeth Cymru yn edrych yn gadarnhaol ar ein gallu i gynorthwyo'r bwrdd iechyd i ddatblygu'r achosion busnes ar gyfer rhoi'r cynllun hwnnw a gytunwyd ar waith.
Cabinet Secretary, in discussions with the Cabinet Secretary for Health and Social Services in committee last week, examining the budget proposals, it was highlighted that the data that we currently have on the prevalence of people with mental health problems in Wales is not necessarily robust, and the Cabinet Secretary was able to outline plans that are in place to improve that collection of data. If, as he indicated, it turns out that the current estimates of prevalence are, in fact, a lot lower than the real need, would you as Cabinet Secretary for Finance give consideration to any request he may make for additional resources for the health budget to enable that high level of mental health need to be met?
Ysgrifennydd y Cabinet, mewn trafodaethau gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol mewn pwyllgor yr wythnos diwethaf, wrth archwilio cynigion y gyllideb, nodwyd nad yw'r data sydd gennym ar hyn o bryd ar nifer yr achosion o bobl â phroblemau iechyd meddwl yng Nghymru yn gadarn o reidrwydd, a llwyddodd Ysgrifennydd y Cabinet i amlinellu cynlluniau sydd ar waith i wella'r broses honno o gasglu data. Os yw'r amcangyfrifon cyfredol o nifer yr achosion yn llawer is na'r angen gwirioneddol, fel y nododd, a fyddech chi, fel Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, yn ystyried unrhyw gais y gallai ei wneud am adnoddau ychwanegol ar gyfer y gyllideb iechyd er mwyn ei gwneud hi'n bosibl diwallu'r lefel uchel honno o angen iechyd meddwl?
I thank Helen Mary for that important question. I think it's been a shared ambition right across this Chamber during the devolution period that we do more in Wales to recognise mental health needs and then to try and supply services to meet them. One of the reasons why prevalence figures are changing, you might hope, is because the stigma previously associated with mental health is reducing, and people are more willing to come forward and make their needs known. We spend £675 million in the current financial year on mental health services. It's the single largest item in the budget controlled by my colleague Vaughan Gething. We will provide £20 million more for mental health this year and £20 million on top of that again next year, as part of the budget agreement between your party and my party. And as patterns of need change, so I would always be willing to work with the Cabinet Secretary responsible to make sure that we find the money necessary to align with the pattern of need, in physical and mental health, in the Welsh community.
Diolch i Helen Mary am ei chwestiwn pwysig. Credaf ein bod wedi rhannu uchelgais ar draws y Siambr hon yn ystod y cyfnod datganoli i wneud mwy yng Nghymru i gydnabod anghenion iechyd meddwl a cheisio darparu gwasanaethau i'w diwallu. Byddech yn gobeithio mai un o'r rhesymau pam fod ffigurau niferoedd yr achosion yn newid yw bod y stigma a fu'n gysylltiedig ag iechyd meddwl yn flaenorol yn lleihau, a bod pobl yn fwy parod i wneud eu hanghenion yn hysbys. Rydym yn gwario £675 miliwn yn y flwyddyn ariannol hon ar wasanaethau iechyd meddwl. Dyma'r eitem unigol fwyaf yn y gyllideb a reolir gan fy nghyd-Aelod, Vaughan Gething. Byddwn yn darparu £20 miliwn yn ychwanegol ar gyfer iechyd meddwl eleni ac £20 miliwn ar ben hynny eto y flwyddyn nesaf, fel rhan o gytundeb y gyllideb rhwng eich plaid chi a fy mhlaid innau. Ac wrth i batrymau angen newid, byddaf bob amser yn barod i weithio gydag Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol i sicrhau ein bod yn canfod yr arian sy'n angenrheidiol i gyd-fynd â phatrwm yr angen, o ran iechyd corfforol a meddyliol, yn y gymuned yng Nghymru.
5. Pa ystyriaeth y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i rhoi i ddarparu cyllid i atal llifogydd wrth benderfynu ar y gyllideb ddrafft ar gyfer 2019/20? OAQ52909
5. What consideration has the Cabinet Secretary given to providing funding to prevent flooding when determining the draft budget for 2019/20? OAQ52909
I thank Vikki Howells for that question. The draft budget provides revenue funding of £25 million in 2019-20, together with a £55 million capital programme over two years, to improve flood and coastal defences. This will support flood risk management across Wales, including the investment we have made, for example, in Cwmaman in the Member's own constituency.
Diolch i Vikki Howells am ei chwestiwn. Mae'r gyllideb ddrafft yn darparu cyllid refeniw o £25 miliwn yn 2019-20, ynghyd â rhaglen gyfalaf gwerth £55 miliwn dros ddwy flynedd, i wella amddiffynfeydd llifogydd ac arfordirol. Bydd hyn yn cefnogi'r gwaith o reoli perygl llifogydd ledled Cymru, gan gynnwys y buddsoddiad a wnaethom, er enghraifft, yng Nghwmaman yn etholaeth yr Aelod.
Thank you, Cabinet Secretary. As you will know, authorities around Wales, including my own of RCT, have already had to stretch budgets even further to cope with the effects of storm Callum. In RCT, £100,000 was spent immediately on tackling the floods, and a further £100,000 from reserves has been earmarked for investigative and clearance work. Bearing in mind the impact and cost of future flooding incidents, how have you met these possible financial challenges within the budget allocation to local government?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Fel y gwyddoch, mae awdurdodau ledled Cymru, gan gynnwys fy un i yn Rhondda Cynon Taf, eisoes wedi gorfod ymestyn cyllidebau hyd yn oed ymhellach i ymdopi ag effeithiau storm Callum. Yn Rhondda Cynon Taf, gwariwyd £100,000 ar unwaith ar fynd i'r afael â'r llifogydd, ac mae £100,000 pellach wedi'i glustnodi o'r cronfeydd wrth gefn ar gyfer gwaith archwilio a chlirio. Gan ystyried effaith a chost digwyddiadau llifogydd yn y dyfodol, sut yr aethoch i'r afael â'r heriau ariannol posibl hyn o fewn dyraniad y gyllideb i lywodraeth leol?
Well, Llywydd, in the current year, we have increased by some 30 per cent, albeit from a low base, the money we provide to each local authority as part of their annual flood risk management revenue grant, and I intend to sustain that grant at its higher level again next year. Vikki Howells, I know, will be aware that correspondence has been received from the leader of her own council on behalf of local authorities across Wales identifying the additional costs that they have had to sustain as a result of storm Callum. As part of my ambition to assist local authorities in the dilemmas that they currently face, I've made it clear to Councillor Morgan, the leader of RCT, that I will be doing everything I can to assist local authorities with the additional revenue and capital costs that storm Callum has given rise to. We continue to be in correspondence with local authorities to refine those figures and I hope to be able to say something positive on that over the next few weeks.
Wel, Lywydd, yn y flwyddyn gyfredol, rydym wedi sicrhau cynnydd o oddeutu 30 y cant, er o sylfaen isel, yn yr arian a ddarparwn i bob awdurdod lleol fel rhan o'u grant refeniw rheoli perygl llifogydd blynyddol, a bwriadaf gadw'r grant hwnnw ar ei lefel uwch eto y flwyddyn nesaf. Gwn y bydd Vikki Howells yn ymwybodol o'r ohebiaeth a gafwyd gan arweinydd ei chyngor ar ran awdurdodau lleol ledled Cymru gan nodi'r costau ychwanegol y bu'n rhaid iddynt eu hysgwyddo o ganlyniad i storm Callum. Fel rhan o fy uchelgais i gynorthwyo awdurdodau lleol gyda'r trafferthion y maent yn eu hwynebu ar hyn o bryd, rwyf wedi dweud yn glir wrth y Cynghorydd Morgan, arweinydd Rhondda Cynon Taf, y byddaf yn gwneud popeth a allaf i gynorthwyo awdurdodau lleol gyda'r costau cyfalaf a refeniw ychwanegol a ddaeth yn sgil storm Callum. Rydym yn parhau i ohebu gydag awdurdodau lleol i fireinio'r ffigurau hynny ac rwy'n gobeithio gallu dweud rhywbeth cadarnhaol am hynny dros yr ychydig wythnosau nesaf.
Cabinet Secretary, one area that is very vulnerable to flooding is the Old Colwyn promenade in my own constituency, and you'll be aware that the sea defences there are particularly vulnerable. There was a report, which was commissioned by Conwy County Borough Council back in 2010, that estimated that the failure of those defences would happen five years after that report was written. We're now three years beyond the time in which the failures were predicted, and we're already beginning to see significant problems, with that road having to be closed each time there's stormy weather and, indeed, parts of the railway embankment having collapsed in the past as a result of the erosion of it.
You'll be aware that there's vital transport infrastructure that is protected by those defences: the A55 and the north Wales railway line in particular and, indeed, the main sewer for the whole of the bay of Colwyn. Can I ask that you work with the other members of the Cabinet to ensure that defences like this are prioritised so that those vital pieces of transport infrastructure, which are the main arteries of the north Wales economy, do have the protection that they need, and that this is not lost sight of in your budget for next year?
Ysgrifennydd y Cabinet, un ardal sy'n agored iawn i lifogydd yw promenâd Hen Golwyn yn fy etholaeth i, ac fe fyddwch yn ymwybodol fod yr amddiffynfeydd môr yno yn arbennig o agored i niwed. Cafwyd adroddiad, a gomisiynwyd gan Gyngor Bwrdeistref Sirol Conwy yn ôl yn 2010, a amcangyfrifai y byddai'r amddiffynfeydd yn methu bum mlynedd wedi ysgrifennu'r adroddiad hwnnw. Rydym bellach dair blynedd y tu hwnt i'r adeg y rhagwelwyd y byddent yn methu, ac rydym eisoes yn dechrau gweld problemau sylweddol, gyda'r ffordd honno'n gorfod cau bob tro y ceir tywydd stormus, ac yn wir, fe ddymchwelodd rhannau o arglawdd y rheilffordd yn y gorffennol o ganlyniad i erydu.
Fe fyddwch yn gwybod bod seilwaith trafnidiaeth hanfodol yn cael ei warchod gan yr amddiffynfeydd hynny: yr A55 a rheilffordd gogledd Cymru yn benodol, ac yn wir, y brif garthffos ar gyfer bae Colwyn i gyd. A gaf fi ofyn ichi weithio gydag aelodau eraill y Cabinet i sicrhau bod amddiffynfeydd fel hyn yn cael eu blaenoriaethu er mwyn gwneud yn siŵr fod y darnau hanfodol o seilwaith trafnidiaeth, sy'n asgwrn cefn i economi gogledd Cymru, yn cael eu diogelu yn ôl yr angen, ac nad yw eich cyllideb ar gyfer y flwyddyn nesaf yn colli golwg ar hyn?
I thank the Member for those important points. I know that he has been a very regular advocate of the need to address problems that have affected his own constituency over recent years. I can give him absolutely that assurance: that in the £150 million programme that we now have in Wales for flood defences—coastal flood defences in particular—that I will discuss that with both Ken Skates and Lesley Griffiths, who share responsibilities in this area.
Diolch i'r Aelod am y pwyntiau pwysig hynny. Gwn ei fod wedi dadlau'n rheolaidd ynglŷn â'r angen i fynd i'r afael â phroblemau sydd wedi effeithio ar ei etholaeth ef dros y blynyddoedd diwethaf. Gallaf roi'r sicrwydd hwnnw iddo'n bendant: mewn perthynas â'r rhaglen £150 miliwn sydd gennym bellach yng Nghymru ar gyfer amddiffynfeydd rhag llifogydd—ac amddiffynfeydd rhag llifogydd ar yr arfordir yn arbennig—byddaf yn trafod gyda Ken Skates a Lesley Griffiths, sy'n rhannu cyfrifoldebau yn y maes hwn.
6. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu defnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol yn y dyfodol? OAQ52910
6. How does the Welsh Government intend to use the mutual investment model in the future? OAQ52910
The mutual investment model will be used to boost investment in essential Welsh infrastructure. It will allow us to take forward vital plans in health, education and transport, which cuts to our conventional capital programme would otherwise put at risk.
Bydd y model buddsoddi cydfuddiannol yn cael ei ddefnyddio i hybu buddsoddiad mewn seilwaith hanfodol yng Nghymru. Bydd yn caniatáu inni fwrw ymlaen â chynlluniau hanfodol yn y maes iechyd, y maes addysg a'r maes trafnidiaeth, a fyddai'n cael eu peryglu fel arall yn sgil toriadau i'n rhaglen gyfalaf gonfensiynol.
The Economy, Infrastructure and Skills Committee has been informed by Capital Law that a private finance scheme like the mutual investment model only becomes effective when put to schemes costing more than £200 million. With that in mind, what are the risks of using the model to fund band B of twenty-first century schools?
Mae Capital Law wedi rhoi gwybod i Bwyllgor yr Economi, Seilwaith a Sgiliau nad yw cynllun cyllid preifat fel y model buddsoddi cydfuddiannol ond yn dod yn effeithiol pan gaiff ei ddefnyddio gyda chynlluniau sy'n costio mwy na £200 miliwn. Gan gadw hynny mewn cof, beth yw peryglon defnyddio'r model i ariannu band B y rhaglen ysgolion ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain?
I thank the Member for the question. I know that he attended a technical briefing with officials on this matter, and I'm grateful to him for doing that. The way in which band B of twenty-first century schools is brought within the mutual investment model is through aggregation. Individually, those schemes would not meet the test that he has set out, but, by bringing them all together under a single Welsh scheme, cumulatively the spending across Welsh local education authorities meets the threshold that he has identified, and thus allows us to apply the mutual investment model in that field.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Gwn ei fod wedi mynychu cyfarfod briffio technegol gyda swyddogion ar y mater hwn, ac rwy'n ddiolchgar iddo am wneud hynny. Y ffordd y defnyddir band B y rhaglen ysgolion ar gyfer yr unfed ganrif ar hugain o fewn y model buddsoddi cydfuddiannol yw drwy gyfanrediad. Ar eu pennau eu hunain, ni fyddai'r cynlluniau hynny'n pasio'r prawf a nodwyd ganddo, ond drwy ddod â hwy ynghyd o dan un cynllun Cymreig, gyda'i gilydd mae'r gwariant ar draws awdurdodau addysg lleol Cymru yn cyrraedd y trothwy a nodwyd ganddo, ac felly'n caniatáu inni ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol yn y maes hwnnw.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am y gronfa arloesi-i-arbed? OAQ52896
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the innovate-to-save fund? OAQ52896
I thank Mike Hedges. The second bidding round for the innovate-to-save fund was launched on 19 February and 20 new bids were received. A total of seven have been shortlisted for the next research and development funding phase that will last until the early summer of 2019. Initial research workshops to take forward that phase are currently being established.
Diolch i Mike Hedges. Lansiwyd yr ail rownd ar gyfer gwneud ceisiadau i'r gronfa arloesi i arbed ar 19 Chwefror, a daeth 20 cais newydd i law. Cafodd cyfanswm o saith eu rhoi ar y rhestr fer ar gyfer y cyfnod cyllido ymchwil a datblygu nesaf a fydd yn para tan ddechrau haf 2019. Mae'r gweithdai ymchwil cychwynnol ar gyfer bwrw ymlaen â'r cyfnod hwnnw yn cael eu sefydlu ar hyn o bryd.
Can I thank the Cabinet Secretary for that answer? I'm someone who's long advocated an innovate-to-save scheme as a means of getting people to do something different, which can create great benefits. All of them won't succeed, because if all of them succeeded, we'd be back to invest-to-save where we do the safe. But, some of them will succeed, and some of them will make substantial savings for organisations. How does the Cabinet Secretary intend to promote the successes so that others can copy and benefit from innovation? It's long been said that good practice doesn't travel as well as it ought to in Wales.
A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ateb? Rwy'n un a fu'n dadlau'n hir o blaid cynllun arloesi i arbed fel modd o gael pobl i wneud rhywbeth gwahanol, sy'n gallu creu cryn fanteision. Ni fydd pob un ohonynt yn llwyddo, oherwydd pe bai pob un yn llwyddo, byddem yn ôl i fodel buddsoddi i arbed lle rydym yn gwneud y peth diogel. Ond bydd rhai ohonynt yn llwyddo, a bydd rhai ohonynt yn gwneud arbedion sylweddol ar gyfer sefydliadau. Sut y mae Ysgrifennydd y Cabinet yn bwriadu hyrwyddo'r llwyddiannau fel y gall eraill wneud yr un fath ac elwa o arloesi? Dywedwyd ers tro nad yw arferion da yn teithio cystal ag y dylent yng Nghymru.
Llywydd, can I thank Mike Hedges for his continued support for the innovate-to-save fund? He will know that partly in order to make sure that we promote the work that's done within it, the fund is run through a combination of the Welsh Government in partnership with Nesta, the Wales Council for Voluntary Action and Cardiff University, and we rely on the wider networks of those three other organisations to spread news of the fund and to make sure that its successes are widely advertised. There will be a workshop held next week, on 22 November, led by Nesta and the Welsh Government exactly to disseminate learning to date.
I've been encouraged by the fact that in the second round of bids for innovate-to-save funding, we've attracted bids from a wider range of organisations than in the first round—we've had bids from the health service, we've had bids from local authorities and we've had bids from the third sector. That does suggest that news of the fund, and what can be achieved through it, is beginning to make its way out there into the relevant organisations in Wales.
Lywydd, a gaf fi ddiolch i Mike Hedges am ei gefnogaeth barhaus i'r gronfa arloesi i arbed? Fe fydd yn gwybod, yn rhannol er mwyn sicrhau ein bod yn hyrwyddo'r gwaith a wneir o'i mewn, fod y gronfa'n cael ei gweithredu drwy gyfuniad o Lywodraeth Cymru mewn partneriaeth â Nesta, Cyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru a Phrifysgol Caerdydd, ac rydym yn dibynnu ar rwydweithiau ehangach y tri sefydliad arall hynny i ledaenu newyddion am y gronfa ac i sicrhau bod ei llwyddiannau yn cael eu hysbysebu'n eang. Cynhelir gweithdy yr wythnos nesaf, ar 22 Tachwedd, o dan arweiniad Llywodraeth Cymru a Nesta yn unswydd er mwyn lledaenu'r dysgu hyd yma.
Mae'n galonogol iawn, yn yr ail rownd o geisiadau am gyllid arloesi i arbed, ein bod wedi denu ceisiadau gan ystod ehangach o sefydliadau nag yn y rownd gyntaf—rydym wedi cael ceisiadau gan y gwasanaeth iechyd, rydym wedi cael ceisiadau gan awdurdodau lleol ac rydym wedi cael ceisiadau gan y trydydd sector. Mae hynny'n awgrymu bod newyddion am y gronfa, a'r hyn y gellir ei gyflawni drwyddi, yn dechrau cyrraedd y sefydliadau perthnasol yng Nghymru.
Ac yn olaf, cwestiwn 8, David Rees.
And finally, question 8, David Rees.
8. Pa ddadansoddiad y mae Llywodraeth Cymru wedi'i wneud o'r effaith ar Gymru o symud i reolau Sefydliad Masnach y Byd ar ôl Brexit? OAQ52917
8. What analysis has the Welsh Government undertaken of the impact upon Wales of moving to World Trade Organization rules after Brexit? OAQ52917
Llywydd, our analysis of the consensus view from mainstream researchers and academics is that moving to World Trade Organization rules could result in the UK economy being up to 10 per cent smaller in the future. That is why our evidence-based approach in 'Securing Wales' Future' proposed full and unfettered participation in the single market.
Lywydd, ein dadansoddiad ni o safbwynt y consensws gan ymchwilwyr ac academyddion prif ffrwd yw y gallai symud at reolau Sefydliad Masnach y Byd arwain at leihad o hyd at 10 y cant yn economi'r DU yn y dyfodol. Dyna pam fod ein dull o weithredu ar sail tystiolaeth yn 'Diogelu Dyfodol Cymru' wedi argymell ein bod yn cymryd rhan lawn a dilyffethair yn y farchnad sengl.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. On Monday the External Affairs and Additional Legislation Committee had a briefing session on the World Trade Organization and the rules and, clearly, the complexities that exist within those rules shoot down the arguments many had in the referendum of how easy it was to simply transfer over if we needed to. I understand the UK Government actually put a schedule forward to the WTO for consideration in July, which many countries have come back with deep concerns about. They've also put forward a schedule in October relating to the tariff rate quotas, which, again, they had assumed would be easily shared. Again, many countries have come back, and when you consider that New Zealand has a tariff rate quota with the EU on lamb, it is a big, important issue. Has the UK Government had discussions with the Welsh Government on these schedules to ensure that our interests and our exports are considered as they are putting them forward?
Diolch am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Ddydd Llun, cynhaliwyd sesiwn friffio gan y Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ar Sefydliad Masnach y Byd a'r rheolau, ac yn amlwg, mae'r cymhlethdodau sydd ynghlwm wrth y rheolau hynny yn difetha'r dadleuon a oedd gan lawer o bobl yn y refferendwm ynglŷn â pha mor hawdd fyddai trosglwyddo pe bai angen i ni wneud hynny. Deallaf fod Llywodraeth y DU wedi cyflwyno atodlen i Sefydliad Masnach y Byd ei hystyried ym mis Gorffennaf, ac mae llawer o wledydd wedi mynegi pryderon mawr yn ei chylch. Maent hefyd wedi cyflwyno atodlen ym mis Hydref yn ymwneud â chwotâu cyfradd tariff, ac roeddent wedi tybio, unwaith eto, y byddai'n hawdd eu rhannu. Unwaith eto, mae llawer o wledydd wedi dod yn ôl, a phan ystyriwch fod gan Seland Newydd gwota cyfradd tariff gyda'r UE ar gig oen, mae'n fater pwysig iawn. A yw Llywodraeth y DU wedi cael trafodaethau gyda Llywodraeth Cymru ar yr atodlenni hyn er mwyn sicrhau bod ein buddiannau a'n hallforion yn cael eu hystyried wrth iddynt eu cyflwyno?
Well, Llywydd, I know that my colleague Ken Skates has certainly been in discussions with the UK Government on the issue of tariff rate quotas, and David Rees is absolutely right: we were told by those members of the UK Government who advocated leaving the European Union that certification of UK schedules at the WTO would be a simple matter of asking for it—you'd put it in the post and it would be back the next day. It couldn't be simpler, we were told. Clearly, that is absolutely not the case. More than 20 countries raised objections to the UK treatment of tariff rate quotas at the first opportunity that they had available to them, and the UK has now had to decide to open negotiations on tariff rate quotas with other WTO members. Those things will not now be concluded before we leave the European Union. And, from a Welsh perspective, of course we are concerned about the negative impact of any modifications to TRQs on sensitive sectors in Wales—in the production of farm-based products in particular—and we continue to press the UK Government to make sure that we are consulted in advance on these matters, given the complexity that we now know is involved in reconciling them.
Wel, Lywydd, gwn fod fy nghyd-Aelod Ken Skates yn sicr wedi cael trafodaethau gyda Llywodraeth y DU ar fater cwotâu cyfradd tariff, ac mae David Rees yn llygad ei le: dywedwyd wrthym gan yr aelodau o Lywodraeth y DU a fu'n dadlau o blaid gadael yr Undeb Ewropeaidd y byddai ardystiad atodlenni'r DU yn Sefydliad Masnach y Byd yn fater syml o ofyn amdano—byddech yn ei bostio a byddai'n dychwelyd y diwrnod wedyn. Dywedwyd wrthym na allai fod yn symlach. Yn amlwg, nid yw hynny'n wir o gwbl. Mynegwyd gwrthwynebiad gan fwy na 20 o wledydd i'r modd y mae'r DU yn trin cwotâu cyfradd tariff ar y cyfle cyntaf a gawsant, ac mae'r DU bellach wedi gorfod penderfynu agor trafodaethau ar gwotâu cyfradd tariff gydag aelodau eraill o Sefydliad Masnach y Byd. Ni fydd y pethau hyn wedi cael eu cwblhau bellach cyn inni ymadael â'r Undeb Ewropeaidd. Ac o safbwynt Cymru, wrth gwrs ein bod yn pryderu ynglŷn ag effaith negyddol unrhyw addasiadau i gwotâu cyfradd tariff ar sectorau sensitif yng Nghymru—ar gynhyrchu cynhyrchion fferm yn benodol—ac rydym yn parhau i bwyso ar Lywodraeth y DU i sicrhau eu bod yn ymgynghori â ni ymlaen llaw ar y materion hyn, o gofio'r cymhlethdod y gwyddom bellach sydd ynghlwm wrth eu datrys.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 2 on our agenda this afternoon is questions to the Leader of the House and Chief Whip. Question 1, Dawn Bowden.
Eitem 2 ar ein hagenda y prynhawn yma yw cwestiynau i Arweinydd y Tŷ a'r Prif Chwip. Cwestiwn 1, Dawn Bowden.
1. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i fynd i'r afael â throseddau casineb? OAQ52912
1. Will the Leader of House provide an update on Welsh Government action to tackle hate crime? OAQ52912
We are building on our tackling hate crime programme and expanding our community cohesion work across Wales to mitigate any rise in hate crime. Our hate crime criminal justice board is an effective forum, bringing together key partners to co-ordinate our work in this area.
Rydym yn adeiladu ar ein rhaglen i fynd i'r afael â throseddau casineb ac yn ehangu ein gwaith cydlyniant cymunedol ledled Cymru i liniaru unrhyw gynnydd mewn troseddau casineb. Mae ein bwrdd cyfiawnder troseddol ar gyfer troseddau casineb yn fforwm effeithiol sy'n dod â phartneriaid allweddol at ei gilydd i gydgysylltu ein gwaith yn y maes hwn.
Thank you for that, leader of the house. First of all, can I thank you and what the Welsh Government have been doing on this important issue? The scale of the problem was recently highlighted by the Equality and Human Rights Commission report that we debated last week, and it's an important question for all Assembly Members to consider, and even more for all of us to acknowledge that the language that we choose to use in the Senedd shapes the messages that we send to the people of Wales. So, would you agree with me that what we say and what we do in this place plays an important part in encouraging an atmosphere that can help to reduce the current levels of hate crime in Wales?
Diolch, arweinydd y tŷ. Yn gyntaf oll, a gaf fi ddiolch i chi a'r hyn y mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn ei wneud ar y mater pwysig hwn? Amlygwyd maint y broblem yn ddiweddar gan adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol y buom yn ei drafod yr wythnos diwethaf, ac mae'n gwestiwn pwysig i holl Aelodau'r Cynulliad ei ystyried, a hyd yn oed yn fwy na hynny, i bob un ohonom gydnabod bod yr iaith y dewiswn ei defnyddio yn y Senedd yn llunio'r negeseuon rydym yn eu cyfleu i bobl Cymru. Felly, a fyddech yn cytuno fod yr hyn a ddywedwn a'r hyn a wnawn yn y lle hwn yn chwarae rhan bwysig wrth hybu awyrgylch a all gynorthwyo i ostwng y lefelau presennol o droseddau casineb yng Nghymru?
I completely agree with Dawn Bowden when she raises this very important point. Yesterday, I had the privilege of addressing the multifaith forum meeting over in the Pierhead, and they were about to do a walk through of all of the various faith communities of Cardiff. Unfortunately, due to Plenary commitments, I couldn't join them, but that was all about stressing the need for individual responsibility, individual action—the importance of each individual's actions in the sum of the whole in terms of our culture, and I really endorse that absolutely.
Here in Wales, we want as leaders to represent all of the communities that we represent fairly, openly, with honesty and respect, because all of our communities deserve that. And it is a fundamental point that the way that we talk about each other and to each other very much matters in the ethos that we set here in Wales.
Rwy'n cytuno'n llwyr â Dawn Bowden wrth iddi nodi'r pwynt pwysig hwn. Ddoe, cefais y fraint o annerch cyfarfod o'r fforwm aml-ffydd draw yn y Pierhead, ac roeddent ar fin mynd ar daith gerdded drwy'r holl gymunedau ffydd gwahanol yng Nghaerdydd. Yn anffodus, oherwydd ymrwymiadau'r Cyfarfod Llawn, nid oedd modd imi ymuno â hwy, ond roedd hynny'n ymwneud â phwysleisio'r angen am gyfrifoldeb personol, gweithredu personol—pwysigrwydd gweithredoedd pob unigolyn yng nghyfanrwydd ein diwylliant yn gyffredinol, ac rwy'n cymeradwyo hynny'n gryf iawn.
Yma yng Nghymru, fel arweinwyr rydym yn awyddus i gynrychioli pob un o'r cymunedau a gynrychiolwn yn deg ac yn agored, gyda gonestrwydd a pharch, oherwydd mae ein holl gymunedau'n haeddu hynny. Ac mae'n bwynt sylfaenol fod y ffordd rydym yn sôn am ein gilydd ac yn siarad gyda'n gilydd yn bwysig iawn o ran yr ethos a osodwn yma yng Nghymru.
Leader of the house, incidents of anti-Semitism have been on the rise across the United Kingdom. In the first six months of this year, 727 anti-Semitic incidents were recorded by the Community Security Trust. It has been reported by The Jewish Chronicle that one of your Welsh colleagues questioned whether anti-Semitic hate crime was 'real', and whether the threat is all 'in their own heads'.
Leader of the house, will you take this opportunity to state clearly that anti-Semitism is a hate crime, and will you join me in condemning these comments, which totally fail to recognise the threat faced by our communities, especially Jewish communities in Wales?
Arweinydd y tŷ, mae achosion o wrth-Semitiaeth wedi bod ar gynnydd ledled y Deyrnas Unedig. Yn ystod chwe mis cyntaf eleni, cofnodwyd 727 o ddigwyddiadau gwrth-Semitaidd gan y Community Security Trust. Adroddodd The Jewish Chronicle fod un o'ch cyd-Aelodau Cymreig wedi cwestiynu pa mor 'real' yw troseddau casineb gwrth-Semitaidd, ac i ba raddau y mae'r bygythiad i gyd 'yn eu pennau hwy'.
Arweinydd y tŷ, a wnewch chi fanteisio ar y cyfle hwn i ddatgan yn glir fod gwrth-Semitiaeth yn drosedd casineb, ac a wnewch ymuno â mi i gondemnio'r sylwadau hyn, sy'n methu'n llwyr â chydnabod y bygythiad sy'n wynebu ein cymunedau, yn enwedig cymunedau Iddewig yng Nghymru?
Yes. On 17 October, the First Minister issued a written statement to confirm that in adopting the International Holocaust Remembrance Alliance's working definition of anti-Semitism in May of last year, we included the 11 examples from the outset in full and without qualification. So, I am very happy to make it absolutely clear that anti-Semitism in any form will not be tolerated here in Wales—or any other form of racist language, action or attitudes. The Welsh Government is committed to encouraging victims of anti-Semitism to report it. We are working hard with our partners to protect and support victims of anti-Semitic abuse and violence and to hold perpetrators to account. We are determined to ensure that Wales continues to be a friendly and tolerant place in which to live, study and work, a country where anti-Semitism has no place in our society—or any other form of racist or intolerant language or abuse.
Gwnaf. Ar 17 Hydref, cyhoeddodd y Prif Weinidog ddatganiad ysgrifenedig i gadarnhau, wrth fabwysiadu diffiniad dros dro Cynghrair Ryngwladol Cofio’r Holocost o wrth-Semitiaeth yn mis Mai y llynedd, ein bod wedi cynnwys yr 11 enghraifft o'r cychwyn cyntaf yn llawn ac yn ddiamod. Felly, rwy'n fwy na pharod i ddweud yn gwbl glir na fydd gwrth-Semitiaeth mewn unrhyw ffurf yn cael ei goddef yma yng Nghymru—nac unrhyw fath arall o iaith, gweithred neu agwedd hiliol. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i annog pobl sy'n dioddef gwrth-Semitiaeth i roi gwybod i'r heddlu. Rydym yn gweithio'n galed gyda'n partneriaid i amddiffyn a chefnogi dioddefwyr cam-drin a thrais gwrth-Semitaidd ac i ddwyn y cyflawnwyr i gyfrif. Rydym yn benderfynol o sicrhau bod Cymru yn parhau i fod yn wlad gyfeillgar a goddefgar i fyw, astudio a gweithio ynddi, yn wlad lle nad oes lle i wrth-Semitiaeth yn ein cymdeithas—nac unrhyw fath arall o iaith neu gam-drin hiliol neu anoddefgar.
Leader of the house, I welcome the actions you are taking to tackle hate crime. However, this is a growing issue, particularly online. Many young people are subjected to a constant barrage of hate, hate speech and online bullying, from which there is no escape. Leader of the house, will you outline how you and the Cabinet Secretary for Education, in conjunction with the UK Government, are working with the technology sector to stop the spread of online hate speech and cyber bullying in Wales?
Arweinydd y tŷ, rwy'n croesawu'r camau rydych yn eu cymryd i fynd i'r afael â throseddau casineb. Fodd bynnag, mae hon yn broblem gynyddol, yn enwedig ar-lein. Mae llawer o bobl ifanc yn wynebu cawod gyson o gasineb, siarad casineb a bwlio ar-lein na ellir dianc rhagddo. Arweinydd y tŷ, a wnewch chi amlinellu sut rydych chi ac Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, ar y cyd â Llywodraeth y DU, yn gweithio gyda'r sector technoleg i atal lledaeniad siarad casineb ar-lein a seiberfwlio yng Nghymru?
Yes, it's a very important point that the Member raises. Obviously, social media is a growing part of our culture and language, and we ought to have the same standards of conduct and respect and tolerance and inclusion for each other in social media as we do everywhere else. It's particularly unfortunate that people feel that they can be anonymous there, and there's a piece of work for all of us, I think, to take forward in developing rules as the twenty-first century unfolds around anonymity in these sorts of forums.
The Welsh Government provided £5,000 again this year to each of the four Welsh forces and Victim Support to actively support National Hate Crime Awareness Week in October and to raise awareness of hate crime throughout the year, and that includes in the digital space. I also work very closely with the Cabinet Secretary for Education in supporting our be safe on the internet week, which was only very recently, and in supporting our digital pioneers and young internet cadets right throughout Wales in both recognising bullying for what it is, whether it's online or not online, and actually in learning the skills and techniques to ensure that they and their colleagues are safe and that they learn how to look out for each other both in the physical space and in cyberspace.
Mae'r Aelod yn gwneud pwynt pwysig iawn. Yn amlwg, mae'r cyfryngau cymdeithasol yn rhan gynyddol o'n diwylliant a'n hiaith, a dylem fabwysiadu'r un safonau o ran ymddygiad a pharch a goddefgarwch a chynhwysiant tuag at ein gilydd dros y cyfryngau cymdeithasol ag y gwnawn ym mhob man arall. Mae'n arbennig o anffodus fod pobl yn teimlo y gallant fod yn anhysbys yno, ac mae gan bob un ohonom waith i'w wneud, rwy'n credu, i ddatblygu rheolau wrth i'r unfed ganrif ar hugain fynd rhagddi mewn perthynas â natur anhysbys fforymau o'r fath.
Darparodd Llywodraeth Cymru £5,000 eto eleni i bedwar heddlu Cymru a Cymorth i Ddioddefwyr i gefnogi Wythnos Ymwybyddiaeth Troseddau Casineb ym mis Hydref ac i godi ymwybyddiaeth o droseddau casineb drwy gydol y flwyddyn, ac mae hynny'n cynnwys yn y gofod digidol. Rwyf hefyd yn cydweithio'n agos ag Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg i gefnogi ein hwythnos diogelwch ar y rhyngrwyd a gynhaliwyd yn ddiweddar iawn, ac i gefnogi ein harloeswyr digidol a'n cadetiaid rhyngrwyd ifanc ledled Cymru i adnabod bwlio, boed ar-lein ai peidio, ac i ddysgu sgiliau a thechnegau i sicrhau eu bod hwy a'u cymheiriaid yn ddiogel a'u bod yn dysgu sut i ofalu am ei gilydd yn y byd go iawn ac yn y seiberofod.
Thank you. Question 2, Siân Gwenllian.
Diolch. Cwestiwn 2, Siân Gwenllian.
2. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddaraf am gysylltedd band-eang yn Arfon? OAQ52897
2. Will the Leader of the House provide an update on broadband connectivity in Arfon? OAQ52897
Yes, indeed. Although we do not hold information specifically relating to Arfon, I can confirm that the Superfast Cymru scheme provided access to fast fibre broadband to over 58,440 homes and businesses in Gwynedd, delivering average speeds of over 102 Mbps and investing over £16.2 million.
Gwnaf, yn sicr. Er nad oes gennym wybodaeth sy'n ymwneud ag Arfon yn benodol, gallaf gadarnhau bod cynllun Cyflymu Cymru wedi darparu mynediad at fand eang ffeibr cyflym i dros 58,440 o gartrefi a busnesau yng Ngwynedd, gan ddarparu cyflymder cyfartalog o dros 102 Mbps a buddsoddi dros £16.2 miliwn.
Diolch. Mae safon y cysylltedd i fand eang yn Arfon yn anghyson, boed mewn ardal wledig neu ddinesig. Er enghraifft, ym mharc busnes Menai ym Mangor, mae busnesau yn cael eu rhoi dan anfantais sylweddol oherwydd diffyg safon y cysylltedd. Mae nifer o etholwyr wedi sôn am enghreifftiau lle y mae llond llaw o dai yn cael eu heithrio er bod ffibr i’r adeilad wedi’i osod i’r rhan fwyaf o’r tai, nid ydy’r gwaith wedi cael ei orffen. Mae yna rai tai wedi cael eu gadael ar ôl yn Waen Pentir, Nebo, Nasareth, Tregarth a Thal-y-bont. A ydy hyn yn arwydd o ddiffyg cynllunio’r gwaith yn briodol? Gyda llaw, rydw i yn edrych ymlaen i’ch croesawu chi i etholaeth Arfon ar 29 Tachwedd lle cawn ni wyntyllu’r problemau yma’n llawn.
Thank you. The quality of connectivity to broadband in Arfon is inconsistent, be that in urban or rural areas. For example, in the Menai business park in Bangor, businesses are placed at a significant disadvantage because of the lack of quality of the connectivity. Many constituents have given me examples where a handful of homes are exempted; although fibre to the premises is provided for most of the premises the work hasn't been completed. There are some homes that have been left behind in Waen Pentir, Nebo, Nasareth, Tregarth and Tal-y-bont. Is this a sign of a lack of planning for the work and for that planning to happen appropriately? And, by the way, I do look forward to welcoming you to the Arfon constituency on 29 November, where we can air some of these problems in full.
Yes, I'm very much looking forward to coming. I find it very useful to go around Wales talking specifically to individuals and their communities about why we are where we are now and what can be done to specifically address their individual and community issues. We know that it's frustrating when you're one of the people who've been left out of the previous programme. It did deliver 733,000 premises for connectivity, but, of course, if you're one of the people who's in the remaining few per cent it's very frustrating indeed, and that's indeed why I'm doing the tour—to try and understand exactly what we can do. We have just done the procurement for lots 1 and 3. That's complete; the successful bidder is BT plc, and a grant agreement was in fact signed yesterday, as it happens. We will be now looking to clarify with them exactly which premises are included in their roll-out plans, and as soon as we have that information, we'll be able to convey it to local representatives, so that they can ensure that people are aware. And also then, of course, we will know who isn't included, so that we can come forward with a large number of other schemes that we plan, to get communities together, to have individual bespoke solutions, to look at how we can adapt our voucher schemes, and in general find a solution for those people who are not included. So, that's the way forward, and I'm very much looking forward to discussing the specifics in your constituency when I come.
Rwy'n edrych ymlaen yn arw at ddod. Mae'n ddefnyddiol iawn imi fynd o amgylch Cymru yn siarad yn benodol ag unigolion a'u cymunedau ynglŷn â pham rydym yn y sefyllfa sydd ohoni a beth y gellir ei wneud i fynd i'r afael yn benodol â'u problemau fel unigolion a chymunedau. Gwyddom ei bod yn rhwystredig iawn os ydych yn un o'r bobl a gafodd eu hepgor o'r rhaglen flaenorol. Darparwyd cysylltedd i 733,000 eiddo, ond wrth gwrs, os ydych yn un o'r bobl yn y ganran fechan sy'n weddill, mae'n rhwystredig dros ben, a dyna pam rwy'n gwneud y daith—er mwyn ceisio deall beth yn union y gallwn ei wneud. Rydym newydd gwblhau'r broses gaffael ar gyfer lotiau 1 a 3. Mae hynny wedi'i gwblhau; y cynigydd llwyddiannus yw BT plc, a llofnodwyd cytundeb grant ddoe, fel y mae'n digwydd. Byddwn yn gofyn iddynt egluro yn awr pa safleoedd yn union sydd wedi'u cynnwys yn eu cynlluniau cyflwyno, a chyn gynted ag y bydd y wybodaeth honno gennym, bydd modd inni ei rhoi i gynrychiolwyr lleol, fel y gallant sicrhau bod pobl yn ymwybodol. Wedyn, wrth gwrs, byddwn yn gwybod pwy sydd heb eu cynnwys, fel y gallwn gyflwyno nifer fawr o gynlluniau eraill rydym yn eu cynllunio, i ddod â chymunedau at ei gilydd, i gael atebion unigol pwrpasol, i edrych ar sut y gallwn addasu ein cynlluniau talebau, ac yn gyffredinol, i ganfod ateb i'r bobl sydd heb eu cynnwys. Felly, dyna'r ffordd ymlaen, ac edrychaf ymlaen yn arw at drafod y manylion yn eich etholaeth chi pan fyddaf yn dod yno.
Thank you. Joyce Watson.
Diolch. Joyce Watson.
No.
Na.
No. Okay. Mark Isherwood.
Na. Iawn. Mark Isherwood.
Diolch. Responses I received from Openreach on behalf of constituents from Arfon and Anglesey, across to Flintshire and Wrexham, after the Superfast Cymru project ended on 31 December last year, all had the line 'deployment work has stopped completely on any projects that have not been finished'. On 23 October, in your statement to the Assembly, you confirmed that lot 1 north Wales for the successor programme was now complete, that work on the underlying network to support the project would begin shortly, and that evaluation for east Wales was ongoing. It would be helpful if you could clarify where the north Wales and east Wales borders begin and end. But constituents have subsequently asked whether jobs that remained unfinished following the end of BT's contract last December will receive priority in north Wales, as we now go forward under lot 1.
Diolch. Roedd yr ymatebion a gefais gan Openreach ar ran etholwyr o Arfon ac Ynys Môn, ar draws i Sir y Fflint a Wrecsam, ar ôl i brosiect Cyflymu Cymru ddod i ben ar 31 Rhagfyr y llynedd, i gyd yn cynnwys brawddeg yn dweud bod y gwaith gweithredol ar unrhyw brosiectau nad ydynt wedi'u cwblhau wedi dod i ben. Ar 23 Hydref, yn eich datganiad i'r Cynulliad, gwnaethoch gadarnhau bod lot 1 gogledd Cymru ar gyfer y rhaglen olynol bellach wedi'i gwblhau, y byddai'r gwaith ar y rhwydwaith sylfaenol i gefnogi'r prosiect yn dechrau cyn bo hir, a bod y broses werthuso ar gyfer dwyrain Cymru yn parhau. Byddai'n ddefnyddiol pe gallech egluro lle mae ffiniau gogledd Cymru a dwyrain Cymru yn dechrau ac yn gorffen. Ond ers hynny, mae etholwyr wedi gofyn a fydd gwaith a oedd yn dal heb ei gwblhau wedi i gytundeb BT ddod i ben fis Rhagfyr diwethaf yn cael blaenoriaeth yng ngogledd Cymru, wrth i ni symud ymlaen yn awr o dan lot 1.
The superfast website has the map outlined—I can send the link again to the Member; it shows exactly where the lots are, and what's included and not included. As I said, we're in the process of negotiating exactly which premises, because we very much want to learn from some of the experiences of the communications in the first superfast scheme, around giving people certainty about where they are in the programme, and what they can expect, and also giving them certainty that they're not in the programme, so that we can address issues in that way. We are actually still in conversation with Openreach about what are called stranded resources—the investment that they put into the ground that wasn't complete. I just want to make it very clear once again, Deputy Presiding Officer, that we have not paid a penny towards those stranded resources; the conversation is about whether they want to put their commercial money behind that, or whether it wants to be included in this lot, or whether there's some other arrangement that we can meet around the gain share in order to connect those premises up. But it's their commercial outlay—they invested the money to put that down; it's not being done with public money, and it's a commercial matter for them in the end.
Mae gwefan Cyflymu Cymru yn amlinellu'r map—gallaf anfon y ddolen i'r Aelod eto; mae'n dangos yn union lle mae'r lotiau, a beth sydd wedi'i gynnwys a heb ei gynnwys. Fel y dywedais, rydym wrthi'n negodi yn union pa safleoedd, oherwydd rydym yn awyddus iawn i ddysgu o rai o'r profiadau cyfathrebu yng nghynllun cyntaf Cyflymu Cymru, o ran rhoi sicrwydd i bobl ynglŷn â ble maent arni yn y rhaglen, a beth y gallant ei ddisgwyl, yn ogystal â rhoi sicrwydd iddynt nad ydynt yn y rhaglen, fel y gallwn ymdrin â phroblemau yn y modd hwnnw. Mewn gwirionedd, rydym yn dal i sgwrsio gydag Openreach am yr hyn a elwir yn adnoddau a adawyd ar ôl—y buddsoddiad a wnaed ganddynt yn y ddaear na chafodd ei gwblhau. Rwyf eisiau dweud yn glir iawn unwaith eto, Ddirprwy Lywydd, nad ydym wedi talu'r un geiniog tuag at yr adnoddau hynny a adawyd ar ôl; mae'r sgwrs yn ymwneud ag a ydynt eisiau cyfrannu eu harian masnachol tuag at hynny, neu a ydynt eisiau cael eu cynnwys yn y lot hwn, neu a oes unrhyw drefniant arall y gallwn gytuno arno mewn perthynas â rhannu'r budd er mwyn cysylltu'r safleoedd hynny. Ond eu gwariant masnachol hwy ydyw—hwy sydd wedi buddsoddi'r arian i'w wneud; nid yw'n cael ei wneud ag arian cyhoeddus, a mater masnachol iddynt hwy ydyw yn y pen draw.
Thank you. We now turn to spokespeople's questions. And the first this afternoon is the Conservative spokesperson, Russell George.
Diolch. Trown yn awr at gwestiynau'r llefarwyr. Ac yn gyntaf y prynhawn yma mae llefarydd y Ceidwadwyr, Russell George.
Diolch, Deputy Presiding Officer. Can I ask the leader of the house why she is withholding information on phase 2 of the Superfast Cymru scheme?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ofyn i arweinydd y tŷ pam ei bod yn dal gwybodaeth yn ôl am gam 2 o gynllun Cyflymu Cymru?
I'm not withholding any information that I'm aware of. As I said, we've let lots 1 and 3. We're still in negotiation with lot 2. I'm very frustrated about how long that's taking, but as soon as I am in a position to say what's happening with that, I will of course do so.
Nid wyf yn dal unrhyw wybodaeth rwy'n ymwybodol ohoni yn ôl. Fel y dywedais, rydym wedi gosod lot 1 a lot 3. Rydym yn parhau i negodi mewn perthynas â lot 2. Rwy'n rhwystredig iawn ynglŷn â pha mor hir y mae hynny'n ei gymryd, ond cyn gynted ag y byddaf mewn sefyllfa i ddweud beth sy'n digwydd mewn perthynas â hynny, byddaf yn gwneud hynny wrth gwrs.
Well, I do share your frustrations, leader of the house. I did table written questions to you over a week ago. The due date for answer was yesterday, and I do wonder why there is a delay. Is it to avoid scrutiny in today's questions? Also, you did suggest in yesterday's business statement that you were waiting until today's questions to make some kind of announcement about lot 2, or phase 2, of the Superfast Cymru scheme. Now, like many Members across this Chamber, I have inquiries every single day from constituents so frustrated about the lack of information, complaining about the lack of information, and the delays on the implementation of the next scheme. So, I would question why this information about lot 2, and other information that I have asked for, hasn't been released at the earliest opportunity. You will be aware that some premises that were under review in the first Superfast Cymru contract did not receive superfast broadband. How and when will it be known whether or not these premises will be part of the contract to provide superfast broadband, and what comprehensive strategy will there be to enable unaddressed premises to have superfast broadband?
Wel, rwy'n rhannu eich rhwystredigaeth, arweinydd y tŷ. Cyflwynais gwestiynau ysgrifenedig i chi dros wythnos yn ôl. Ddoe oedd y dyddiad ar gyfer ateb, ac rwy'n meddwl tybed pam fod yna oedi. Ai'r rheswm yw eich bod eisiau osgoi craffu yn y cwestiynau heddiw? Hefyd, fe wnaethoch awgrymu yn y datganiad busnes ddoe eich bod yn aros tan y cwestiynau heddiw i wneud rhyw fath o gyhoeddiad am lot 2, neu gam 2, o gynllun Cyflymu Cymru. Nawr, fel llawer o Aelodau ar draws y Siambr hon, rwy'n cael cwestiynau bob dydd gan etholwyr sy'n rhwystredig iawn ynglŷn â'r diffyg gwybodaeth, yn cwyno am y diffyg gwybodaeth a'r oedi mewn perthynas â gweithredu'r cynllun nesaf. Felly, rwy'n cwestiynu pam nad yw'r wybodaeth hon am lot 2, a gwybodaeth arall rwyf wedi gofyn amdani, wedi cael ei rhyddhau ar y cyfle cyntaf. Fe fyddwch yn ymwybodol na lwyddodd rhai safleoedd a oedd yn destun adolygiad yng nghontract cyntaf Cyflymu Cymru i gael band eang cyflym iawn. Sut a phryd y cawn wybod a fydd y safleoedd hyn yn rhan o'r contract i ddarparu band eang cyflym iawn, a pha strategaeth gynhwysfawr fydd ar gael i alluogi safleoedd nad ydynt yn rhan o'r cynllun i gael band eang cyflym iawn?
I'm sorry about the written answers. You've actually had an answer today, which won't make you happy at all, saying that we just couldn't get the data together in the time available. So, I've asked officials to just tell you that. I was actually hoping to be able to give you the information in the answer, in the time period, but it hasn't been possible to do. So, I'm sure in your inbox, at the end of this session, you'll find something from me apologising for that. The answer simply says we don't have the data available at the moment. I am as frustrated as you are by the problems we're having with the lot 2 contract. As soon as I am in a position to tell you something about it, I will. You can hear that I hope daily to be able to do that. I'm deeply frustrated by not being able to do so. There have been a large number of difficulties that I am more than happy to share with the Chamber as soon as I am able to do so.
Mae'n ddrwg gennyf am yr atebion ysgrifenedig. Mewn gwirionedd, rydych wedi cael ateb heddiw, ac ni fydd yn eich plesio o gwbl, sef nad oeddem yn gallu casglu'r data yn yr amser a oedd ar gael. Felly, rwyf wedi gofyn i swyddogion ddweud hynny wrthych. Roeddwn yn gobeithio gallu rhannu'r wybodaeth gyda chi yn yr ateb, yn yr amser a oedd gennym, ond nid yw wedi bod yn bosibl i mi wneud hynny. Felly, rwy'n sicr y bydd gennych neges gennyf yn eich mewnflwch ar ddiwedd y sesiwn hon yn ymddiheuro am hynny. Yr ateb, yn syml, yw nad yw'r data ar gael gennym ar hyn o bryd. Mae'r problemau rydym yn eu hwynebu gyda chontract lot 2 yn fy ngwneud yr un mor rhwystredig â chi. Cyn gynted ag y byddaf mewn sefyllfa i ddweud rhywbeth wrthych amdano, byddaf yn gwneud hynny. Gallwch glywed fy mod yn gobeithio gallu gwneud hynny bob dydd. Mae'r ffaith nad wyf yn gallu gwneud hynny'n peri rhwystredigaeth ddofn i mi. Mae nifer fawr o anawsterau wedi bod, ac rwy'n fwy na pharod i'w rhannu gyda'r Siambr cyn gynted ag y gallaf wneud hynny.
Thank you. I am pleased to hear that your frustrations are as mine, and my frustration are borne out of the inbox that I receive from my constituents. I appreciate that you are waiting for this information from officials, but I do question why this information isn't already available, but I thank you for getting that information to me as soon as you do have it available.
You know my views with regard to phase 1 and phase 2. There should have been a seamless transition between the two schemes. There was an open access market review that would have given an indication of which premises need to be in phase 2, or which premises would not have been completed in phase 1. But my final question is in regard to new and recently built premises, which may not be in scope for this second contract. What method is there in place to ensure that such premises get included as swiftly as possible without having to wait for another protracted next generation open access review?
Diolch. Rwy'n falch o glywed eich bod yn profi'r un rhwystredigaethau â minnau, ac mae fy rhwystredigaethau'n deillio o'r negeseuon rwy'n eu derbyn gan fy etholwyr. Rwy'n derbyn eich bod yn aros am y wybodaeth hon gan swyddogion, ond rwy'n cwestiynu pam nad yw'r wybodaeth hon eisoes ar gael, ond diolch i chi am ymrwymo i rannu'r wybodaeth honno gyda mi cyn gynted ag y bydd ar gael i chi.
Rydych yn gwybod beth yw fy marn ar gam 1 a cham 2. Dylid bod wedi sicrhau pontio di-dor rhwng y ddau gynllun. Cynhaliwyd adolygiad o'r farchnad agored a fyddai wedi rhoi syniad ynglŷn â pha safleoedd y mae angen eu cynnwys yng ngham 2, neu pa safleoedd na fyddai wedi cael eu cwblhau yng ngham 1. Ond mae fy nghwestiwn olaf yn ymwneud ag adeiladau newydd ac adeiladau a adeiladwyd yn ddiweddar, nad ydynt, o bosibl, yn cael eu hystyried ar gyfer yr ail gontract hwn. Pa ddull sydd ar waith i sicrhau bod safleoedd o'r fath yn cael eu cynnwys cyn gynted ag y bo modd heb orfod aros am adolygiad mynediad agored hirfaith arall ar gyfer y genhedlaeth nesaf?
For what it's worth, I share your frustration. Many of your constituents write directly to me as well. So, I still have a very large postbag of people whose frustration I entirely share. And this is, without rehearsing the same old arguments, a function of the way that we are restricted in doing this. It's not regarded as infrastructure. It is regarded as a market intervention in an existing market. So, each time we intervene, we have to show again that we are covered by the state aid rule exemption. We have to do that through the Department for Digital, Culture, Media and Sport in the UK Government, and through Broadband Development UK. It's a long and tortuous process. We have continual conversations with them about how to speed that process up. We have had many conversations. My colleague the Minister for housing and I, and my colleague the Cabinet Secretary for planning have had numerous conversations with new build and house builders across Wales about including at least the cabling out to the road when the road is adopted and so on, so that when broadband comes along the highway outside it's an easy connect and so on. There is an agreement for builds over 30 houses, but the rest is still up to the market. And then, each time, I have to prove a market failure.
So, I hope you can hear that I'm as frustrated with this situation as you are. It would help if the UK Government would be able to move forward its universal broadband obligation, and if we could understand exactly how that is to be moved forward, so that we could piggyback on that. We're in extensive conversation with them about how to do that, and as soon as I have any information on that, I'm more than happy to share it. But, in the end, this is still being treated as a luxury product, when, in fact, it is an essential infrastructure, and we have to have a change in that attitude in order to be able to move this agenda on.
Os yw o unrhyw werth, rwy'n rhannu eich rhwystredigaeth. Mae llawer o'ch etholwyr yn ysgrifennu'n uniongyrchol ataf fi yn ogystal. Felly, mae gennyf sach fawr iawn o ohebiaeth gan bobl rwystredig ac rwy'n rhannu eu rhwystredigaeth. Ac mae hyn, heb fynd i ailadrodd yr un hen ddadleuon, yn rhan o'r ffordd y cawn ein cyfyngu wrth wneud hyn. Nid yw'n cael ei ystyried yn seilwaith. Caiff ei ystyried fel ymyrraeth y farchnad mewn marchnad sydd eisoes yn bodoli. Felly, bob tro rydym yn ymyrryd, mae'n rhaid i ni ddangos unwaith eto ein bod wedi ein heithrio o'r rheol cymorth gwladol. Mae'n rhaid i ni wneud hynny drwy'r Adran Digidol, Diwylliant, Cyfryngau a Chwaraeon yn Llywodraeth y DU, a thrwy Broadband Development UK. Mae'n broses hir ac arteithiol. Rydym yn cael sgyrsiau parhaus â hwy ynglŷn â sut i gyflymu'r broses honno. Rydym wedi cael llawer o sgyrsiau. Mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog dros dai a minnau, a fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros gynllunio, wedi cael nifer o sgyrsiau gydag adeiladwyr tai newydd ledled Cymru ynglŷn â chynnwys y gwaith o osod y ceblau i'r ffordd, o leiaf, pan fabwysiedir y ffordd ac ati, fel y gellir cysylltu â'r band eang yn hawdd pan fydd yn dod ar hyd y briffordd y tu allan. Ceir cytundeb ar gyfer cynlluniau sy'n cynnwys dros 30 o dai, ond mae'r gweddill yn ddibynnol ar y farchnad o hyd. Ac yna, bob tro, mae'n rhaid i mi brofi methiant yn y farchnad.
Felly, rwy'n gobeithio y gallwch glywed fy mod yr un mor rhwystredig â chi ynglŷn â'r sefyllfa hon. Byddai'n help pe bai Llywodraeth y DU yn gallu bwrw ymlaen â'i dyletswydd i ddarparu band eang i bawb, ac os gallem ni ddeall sut yn union y mae gwneud hynny, gallem fynd ati i wneud yr un peth. Rydym yn cael sgwrs helaeth gyda hwy ynglŷn â sut i wneud hynny, a chyn gynted ag y bydd gennyf unrhyw wybodaeth am hynny, rwy'n fwy na pharod i'w rhannu. Ond yn y pen draw, mae band eang yn dal i gael ei drin fel cynnyrch moethus, pan fo'n seilwaith hanfodol mewn gwirionedd, ac mae'n rhaid inni newid yr agwedd honno er mwyn gallu symud yr agenda hon yn ei blaen.
Plaid Cymru spokesperson, Leanne Wood.
Llefarydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Leader of the house, your list of responsibilities includes human rights in relation to United Nations and European Union conventions. Can you explain how you work with other departments and Ministers, in particular the Cabinet Secretary for Economy and Transport, to ensure compliance with human rights in relation to UN and EU conventions?
Arweinydd y tŷ, mae eich rhestr o gyfrifoldebau yn cynnwys hawliau dynol mewn perthynas â chonfensiynau'r Cenhedloedd Unedig a'r Undeb Ewropeaidd. A allwch chi egluro sut rydych yn gweithio gydag adrannau a Gweinidogion eraill, yn enwedig Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, i sicrhau cydymffurfiaeth â hawliau dynol mewn perthynas â chonfensiynau'r Cenhedloedd Unedig a'r Undeb Ewropeaidd?
Yes. I have a series of meetings, bilaterals, as we call them, one-on-one with each Cabinet Secretary and Minister of the Government on a rolling programme. I've just completed my first year in this portfolio. I've met all of them at least once, and with some of them I'm on the second round. And the purpose of that is to go through their portfolio responsibilities and to talk about how we ensure that the underlying principles of the conventions, the UN and human rights and, actually, all equality issues are included properly in their portfolio and brought forward to the front. I'm just doing the same thing for the gender review, actually. I'm just at the end of the set of meetings in which I'm doing the same thing for that.
Gallaf. Mae gennyf gyfres o gyfarfodydd ar y gweill, cyfarfodydd dwyochrog fel rydym yn eu galw, ar sail un i un gyda phob Ysgrifennydd Cabinet a Gweinidog y Llywodraeth ar raglen dreigl. Rwyf newydd gwblhau fy mlwyddyn gyntaf yn y portffolio hwn. Rwyf wedi cyfarfod â hwy i gyd o leiaf unwaith, ac rwyf ar yr ail rownd gyda rhai ohonynt. Diben hyn oll yw trafod eu cyfrifoldebau portffolio a siarad ynglŷn â sut y gallwn sicrhau bod egwyddorion sylfaenol y confensiynau, hawliau dynol a'r Cenhedloedd Unedig, ac mewn gwirionedd, yr holl faterion cydraddoldeb, yn cael eu cynnwys yn briodol yn eu portffolio ac yn cael lle blaenllaw. Rwy'n gwneud yr un peth ar gyfer yr adolygiad rhywedd, mewn gwirionedd. Rwyf bron â gorffen y gyfres o gyfarfodydd lle rwy'n gwneud yr un peth ar gyfer hwnnw.
Okay, thank you for your answer. Your colleague and Cabinet Secretary for Economy and Transport is listed as the keynote speaker at an arms fair in Cardiff to be held next year. This event will involve the sale of weapons to regimes with appalling human rights records that are involved in serious armed conflicts, including Saudi Arabia, a country that were it not for its oil interests would have been regarded as a state sponsor of terrorism, as any honest analysis would conclude. Can you explain how your colleague's explicit endorsement of this bazaar of brutality is compatible with compliance with human rights obligations?
Iawn, diolch i chi am eich ateb. Mae eich cyd-Aelod ac Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth wedi'i restru fel siaradwr gwadd mewn ffair arfau a fydd yn cael ei chynnal yng Nghaerdydd y flwyddyn nesaf. Bydd y digwyddiad hwn yn cynnwys gwerthu arfau i gyfundrefnau ag enw gwarthus iddynt mewn perthynas â hawliau dynol ac sy'n weithredol mewn achosion o wrthdaro arfog difrifol, gan gynnwys Saudi Arabia, gwlad a fyddai'n cael ei hystyried yn wladwriaeth sy'n noddi terfysgaeth oni bai am ei buddiannau olew, fel y byddai unrhyw ddadansoddiad gonest yn ei gasglu. A allwch chi egluro sut y mae cymeradwyaeth eich cyd-Aelod i'r ffair greulondeb hon yn gydnaws â chydymffurfiaeth â chyfrifoldebau hawliau dynol?
I did not know that my colleague was scheduled to speak there, and I will be more than happy to take that up with him.
Nid oeddwn yn gwybod bod trefniadau i fy nghyd-Aelod siarad yno, ac rwy'n fwy na pharod i drafod hynny gydag ef.
Well, thank you for agreeing to do that, leader of the house, because there are 14 million people in Yemen that are on the brink of famine, thanks to the war, which our arms trade is supporting—one of the worst humanitarian crises in recent years. The Saudi regime remains a regime that heavily oppresses women, restricts basic freedoms and assassinates its opponents overseas. It's heavily linked to the growth of the Taliban, as you know, in the 1990s, and the only reason that our Governments deny this is because of the influence of big oil, BAE Systems and UK politics. How can your Government possibly justify this?
Wel, diolch i chi am gytuno i wneud hynny, arweinydd y tŷ, oherwydd mae 14 miliwn o bobl yn Yemen sydd ar fin newynu, diolch i'r rhyfel y mae ein masnach arfau yn ei gefnogi—un o'r argyfyngau dyngarol gwaethaf yn y blynyddoedd diwethaf. Mae cyfundrefn Saudi Arabia yn parhau i fod yn gyfundrefn sy'n gormesu menywod, yn cyfyngu ar ryddid sylfaenol ac yn llofruddio ei gwrthwynebwyr dramor. Mae ganddi gysylltiad cryf â thwf y Taliban, fel y gwyddoch, yn y 1990au, a'r unig reswm y mae ein Llywodraethau'n gwadu hyn yw oherwydd dylanwad cwmnïau olew mawr, BAE Systems a gwleidyddiaeth y DU. Sut yn y byd y gall eich Llywodraeth gyfiawnhau hyn?
As you heard the First Minister say, in First Minister's questions yesterday, he's more than happy to look into the comments that were made about the possibility that that arms trade is being helped by any Welsh Government money and report back to the Chamber. And I'll make sure that I'll do the same thing in talking to colleagues who are supporting anything of that sort.
Fel y clywsoch y Prif Weinidog yn dweud yn ystod y cwestiynau i'r Prif Weinidog ddoe, mae'n fwy na pharod i edrych ar y sylwadau a wnaed ynglŷn â'r posibilrwydd fod y fasnach arfau yn cael cymorth gan unrhyw arian Llywodraeth Cymru ac adrodd yn ôl i'r Siambr. Ac fe wnaf yn siŵr fy mod yn gwneud yr un peth drwy siarad â chyd-Aelodau sy'n cefnogi unrhyw beth o'r fath.
Thank you. The UKIP spokesperson, David Rowlands.
Diolch. Llefarydd UKIP, David Rowlands.
Diolch, Dirprwy Lywydd. As you know, leader of the house, I have often been complimentary about the success of the Welsh Government's digital roll-out in Wales. But, leader of the house, I'm sure you will agree that digital exclusion is where a person is not a regular internet user. This can come about for a number of reasons, not just lack or not of physical infrastructure. It can be as a result of inadequate finances leading to the inability to pay, either for the hardware or indeed the internet connection fee. This could be particularly applied to the poorest in society, and we all acknowledge that as technology rapidly evolves digital exclusion can be a barrier to a person living a fulfilling and productive life. This issue is placed into sharp relief when we consider the unemployed. If you are actively seeking work, being able to use the internet is, or is very close to, being an essential tool to search for job vacancies and for completing applications for vacancies. Can the leader of the house indicate to us any interventions currently in place that might mitigate this exclusion?
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Fel y gwyddoch, arweinydd y tŷ, rwyf wedi canmol Llywodraeth Cymru sawl gwaith ar lwyddiant y gwaith o gyflwyno darpariaeth ddigidol yng Nghymru. Ond arweinydd y tŷ, rwy'n siŵr y byddwch yn cytuno bod allgáu digidol yn digwydd pan nad yw person yn defnyddio'r rhyngrwyd yn rheolaidd. Gall hyn ddigwydd am nifer o resymau, nid yn unig oherwydd diffyg neu absenoldeb seilwaith ffisegol. Gall fod o ganlyniad i ddiffyg arian yn arwain at anallu i dalu, naill ai am y caledwedd neu'n wir, y ffi ar gyfer cysylltu â'r rhyngrwyd. Mae hyn yn arbennig o berthnasol i'r bobl dlotaf mewn cymdeithas, ac rydym i gyd yn cydnabod, wrth i dechnoleg ddatblygu'n gyflym, fod allgáu digidol yn gallu rhwystro pobl rhag byw bywyd llawn a chynhyrchiol. Daw'r broblem hon yn amlwg iawn pan fyddwn yn ystyried y bobl sy'n ddi-waith. Os ydych wrthi'n chwilio am waith, mae gallu defnyddio'r rhyngrwyd yn adnodd sy'n hanfodol, neu'n agos iawn at fod, ar gyfer chwilio am swydd a chwblhau ceisiadau am swyddi. A all arweinydd y tŷ nodi unrhyw ymyriadau sydd ar waith ar hyn o bryd a allai liniaru'r allgáu digidol hwn?
Yes, we fund a number of programmes in this space: we fund Digital Communities Wales and, in fact, we are about to increase the size of that to £6 million to include health digital inclusion activities. We know from the national survey for Wales that about 60 per cent of people aged 75 or over and about 26 per cent of disabled people do have digital exclusion issues. So, the programme is particularly targeted to ensure that those communities can access health and social care services in particular, and also universal credit services.
We run a number of other programmes including business exploitation programmes. So, as the superfast programme rolls out, a team of people comes behind it, which is entirely aimed at increasing take-up and making sure that small businesses in particular in the area of the roll-out are able to get the benefit of getting online, and that they don't simply transform their old paper systems digitally, but they actually understand what that digital exploitation might look like and how they might increase their business in that way. We also run a whole series of digital pioneer programmes in our primary schools and secondary schools. And, of course, our twenty-first century schools programme is a collaboration, which includes strategic capital investment for our education estate to ensure digital inclusion in all of our curriculum.
Gallaf, rydym yn ariannu nifer o raglenni yn y maes: rydym yn ariannu Cymunedau Digidol Cymru ac yn wir, rydym ar fin cynyddu maint hwnnw i £6 miliwn er mwyn cynnwys gweithgareddau cynhwysiant digidol ym maes iechyd. Mae arolwg cenedlaethol Cymru wedi dangos bod tua 60 y cant o'r bobl 75 oed a hŷn, ynghyd â thua 26 y cant o bobl anabl, yn profi problemau allgáu digidol. Felly, mae'r rhaglen wedi'i thargedu'n arbennig i sicrhau bod y cymunedau hynny'n gallu cael mynediad at wasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol yn arbennig, yn ogystal â gwasanaethau credyd cynhwysol.
Rydym yn gweithredu nifer o raglenni eraill gan gynnwys rhaglenni datblygu busnes. Felly, wrth i ni gyflwyno'r rhaglen Cyflymu Cymru, daw tîm o bobl gyda hi yn unswydd er mwyn cynyddu'r niferoedd sy'n manteisio ar fand eang a sicrhau bod busnesau bach, yn arbennig, yn yr ardaloedd lle cyflwynir y rhaglen, yn gallu manteisio ar fynediad at y rhyngrwyd, a'u bod yn gwneud mwy na newid o'u hen systemau papur i systemau digidol, ond eu bod mewn gwirionedd yn deall sut i fanteisio'n ddigidol a sut y gallant ymestyn eu busnes yn y ffordd honno. Rydym hefyd yn cynnal cyfres gyfan o raglenni arloesi digidol yn ein hysgolion cynradd a'n hysgolion uwchradd. Ac wrth gwrs, mae ein rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain yn gydweithrediad, sy'n cynnwys buddsoddiad cyfalaf strategol ar gyfer ein hystâd addysg er mwyn sicrhau cynhwysiant digidol ym mhob rhan o'n cwricwlwm.
I thank the leader of the house for her answer, and you have pre-empted part of my third question. The most recent survey for Wales indicated, on page 7, that 10 per cent of unemployed people are not regularly internet users and this exactly matches the previous year's figure of 10 per cent. Now, whilst this does show some positive aspects in that the figure has not increased year on year, it does appear that the interventions you outlined earlier seem to be having little effect. So, leader of the house, is it not time to revisit some of those strategies now in place?
Diolch i arweinydd y tŷ am ei hateb, ac rydych wedi rhagdybio rhan o fy nhrydydd cwestiwn. Mae arolwg cenedlaethol diweddaraf Cymru wedi nodi, ar dudalen 7, nad yw 10 y cant o bobl ddi-waith yn defnyddio'r rhyngrwyd yn rheolaidd ac mae hyn yn cyfateb yn union i'r ffigur o 10 y cant a nodwyd y flwyddyn gynt. Nawr, er ei bod yn gadarnhaol i raddau nad yw'r ffigur hwnnw wedi codi o un flwyddyn i'r llall, mae'n ymddangos nad yw'r ymyriadau a amlinellwyd gennych yn gynharach yn cael llawer o effaith. Felly, arweinydd y tŷ, onid yw'n bryd ailedrych ar rai o'r strategaethau sydd ar waith?
Yes, I quite agree with him, and that's exactly why we've just looked at how we can change the way that we do the Digital Communities Wales programme. And when that programme comes to an end, at the end of this financial year, it will be re-procured on the basis of a doubled-sized programme to take in the people who are reliant on digital services, such as he outlines—people who have universal credit issues, but, actually, those who have much more specific issues around health and social care, because we do know that most of the people suffering that kind of digital exclusion are people over 75 and are more likely to be involved in health and social care, and people with disabilities also are more likely to be involved in health and social care.
Ydy, rwy'n cytuno'n llwyr ag ef, a dyna'n union pam rydym newydd edrych ar sut y gallwn newid y ffordd y gweithredwn y rhaglen Cymunedau Digidol Cymru. A phan ddaw'r rhaglen honno i ben ar ddiwedd y flwyddyn ariannol hon, bydd yn cael ei chaffael eto fel rhaglen ddwbl ei maint i gynnwys pobl sy'n ddibynnol ar wasanaethau digidol, fel y mae'n dweud—pobl sy'n ymwneud â'r credyd cynhwysol, ond mewn gwirionedd, y rheini sy'n ymwneud yn llawer mwy penodol â'r system iechyd a gofal cymdeithasol, oherwydd fe wyddom fod y rhan fwyaf o bobl sy'n dioddef y math hwnnw o allgáu digidol yn bobl dros 75 oed ac yn fwy tebygol o fod yn rhan o'r system iechyd a gofal cymdeithasol, ac mae pobl ag anableddau hefyd yn fwy tebygol o fod yn rhan o'r system iechyd a gofal cymdeithasol.
Again, I thank the leader of the house for an honest answer to that question.
Can I move on to another aspect, which I indicated earlier that you had alluded to? I was pleased to see that a survey for Wales showed no significant gender differences in personal internet use for ages 65 and below. However, for the ages 65 to 74, the survey records a somewhat puzzling statistic: that 75 per cent of men and only 68 per cent of women are regular internet users. However, a far more telling statistic, and one that you did mention earlier—one of perhaps greater concern—is that, for ages 75 upwards, only 40 per cent are internet active. Now, given the fact that many services are now being moved to deliver online, including financial and medical services, is it not time to redouble our efforts to get all of the people more engaged with the internet and, indeed, the digital revolution being played out around them?
Unwaith eto, diolch i arweinydd y tŷ am ateb gonest i'r cwestiwn hwnnw.
A gaf fi symud ymlaen at agwedd arall, un y nodais yn gynharach eich bod wedi cyfeirio ati? Roeddwn yn falch o weld bod arolwg cenedlaethol Cymru wedi dangos nad oedd gwahaniaethau sylweddol o ran rhywedd mewn defnydd personol o'r rhyngrwyd ymhlith unigolion 65 oed a iau. Fodd bynnag, ar gyfer unigolion 65 oed i 74 oed, mae'r arolwg yn cofnodi ystadegyn eithaf rhyfedd: fod 75 y cant o ddynion yn defnyddio'r rhyngrwyd yn rheolaidd, a dim ond 68 y cant o fenywod. Fodd bynnag, ystadegyn llawer mwy arwyddocaol, ac un y soniasoch amdano'n gynharach—un sydd efallai yn peri mwy o bryder—yw'r un sy'n dangos mai 40 y cant yn unig o unigolion 75 oed a hŷn sy'n defnyddio'r rhyngrwyd. Nawr, o ystyried bod llawer o wasanaethau bellach yn newid i ddarpariaeth ar-lein, gan gynnwys gwasanaethau ariannol a meddygol, onid yw'n bryd i ni gryfhau ein hymdrechion i sicrhau bod pawb yn ymwneud mwy â'r rhyngrwyd ac yn wir, â'r chwyldro digidol sy'n digwydd o'u cwmpas?
Yes. As I say, I completely agree with him. There is definitely an age divide here. Obviously, those people who grew up in the digital world, grow up with competencies that older people have to acquire later on in life, and that can be more difficult as the world changes around you. But Digital Communities Wales works with a wide range of organisations best placed to reach digitally excluded people. They offer training and support to embed digital inclusion within other organisations as well as help to train and place volunteers. So, they work with a number of organisations that also work with people likely to be digitally excluded. This includes, for example, libraries, where there is free access to and support for the internet for those who need it most. So, it overcomes the issue that David Rowlands raised about being able to afford internet provision at home. We’ve just extended that, whilst we look at doubling the programme to include health and social care.
Ydy. Fel rwy'n dweud, rwy'n cytuno'n llwyr ag ef. Mae yna raniad oedran yma yn bendant. Yn amlwg, mae'r bobl a fagwyd yn y byd digidol yn tyfu fyny'n meddu ar y cymwyseddau sy'n rhaid i bobl hŷn eu caffael yn ddiweddarach yn eu bywydau, a gall hynny fod yn anos wrth i'r byd newid o'ch cwmpas. Ond mae Cymunedau Digidol Cymru yn gweithio gydag amrywiaeth eang o'r sefydliadau sydd yn y sefyllfa orau i gyrraedd pobl sydd wedi'u hallgáu'n ddigidol. Maent yn cynnig hyfforddiant a chymorth i ymgorffori cynhwysiant digidol o fewn sefydliadau eraill yn ogystal â helpu i hyfforddi a lleoli gwirfoddolwyr. Felly, maent yn gweithio gyda nifer o sefydliadau sydd hefyd yn gweithio gyda phobl sy'n debygol o fod wedi'u hallgáu'n ddigidol. Mae hyn yn cynnwys llyfrgelloedd, er enghraifft, lle y ceir mynediad am ddim at y rhyngrwyd a chymorth i'w defnyddio ar gyfer y rhai sydd ei hangen fwyaf. Felly, mae'n goresgyn y broblem a nododd David Rowlands ynglŷn â gallu fforddio darpariaeth ryngrwyd yn y cartref. Rydym newydd ymestyn hynny, wrth inni edrych ar ddyblu maint y rhaglen i gynnwys iechyd a gofal cymdeithasol.
We now return to the questions on the order paper. Question 3, Rhianon Passmore.
Dychwelwn yn awr at y cwestiynau ar y papur trefn. Cwestiwn 3, Rhianon Passmore.
3. Sut y mae'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd yn trawsnewid y dirwedd ddigidol yn Islwyn? OAQ52905
3. How are Welsh Government actions transforming the digital landscape of Islwyn? OAQ52905
Thank you for that. A range of activity is under way in Islwyn and throughout the wider borough of Caerphilly relating to digital. This includes Welsh Government’s significant investment in the new, state-of-the-art high school in Islwyn through our twenty-first century schools programme, and increasing broadband availability through the Superfast Cymru programme.
Diolch i chi am hynny. Mae amrywiaeth o weithgarwch ar y gweill yn Islwyn a ledled bwrdeistref ehangach Caerffili mewn perthynas â'r ddarpariaeth ddigidol. Mae hyn yn cynnwys buddsoddiad sylweddol Llywodraeth Cymru mewn ysgol uwchradd newydd, fodern yn Islwyn drwy ein rhaglen ysgolion yr unfed ganrif ar hugain, a chynyddu argaeledd band eang drwy raglen Cyflymu Cymru.
I know that the leader of the house has herself been instrumental in ensuring that the Welsh Government's Superfast Cymru programme has already transformed the digital landscape across Wales, with more than nine out of 10 premises now being able to access superfast broadband. How important, then, does the Welsh Government believe it would be for the communities of Islwyn that decent broadband would be available on an open network with a choice of providers?
Gwn fod arweinydd y tŷ ei hun wedi chwarae rhan allweddol yn y broses o sicrhau bod rhaglen Cyflymu Cymru Llywodraeth Cymru eisoes wedi trawsnewid y dirwedd ddigidol ar draws Cymru, gyda mwy na naw o bob 10 safle bellach yn gallu cael mynediad at fand eang cyflym iawn. Ym marn Llywodraeth Cymru, felly, pa mor bwysig yw sicrhau bod band eang safonol ar gael i gymunedau Islwyn, a hynny ar rwydwaith agored gyda dewis o ddarparwyr?
Yes, I absolutely agree that it's absolutely essential. The entire programme has been done on the basis that we provide the base infrastructure and that the person who ends up providing that—so, BT Openreach in the case of the first superfast programme—provides that as an open-access network, and every ISP who wants to have access to that can have access to that.
In some areas of Wales—not Islwyn, I have to say—there are some restrictions around the number of ISPs offering services, because we have the highest penetration of fibre to the premises anywhere in Europe—coming up for 49,000 premises—and ISPs are taking a little while to catch up with that. But as the programme rolls out, more and more ISPs are coming online and the price is going down, as you'd expect, exactly as it did when broadband first rolled out and the ISPs caught up with that programme. So, yes, the entire programme is tendered on the basis that the Member outlines and it's a fundamental tenet of ours that that publicly provided infrastructure is available for all ISPs.
Cytunaf yn llwyr ei fod yn gwbl hanfodol. Mae'r rhaglen gyfan wedi'i llunio ar y sail ein bod yn darparu'r seilwaith sylfaenol a bod y person sy'n darparu hwnnw yn y pen draw—felly, BT Openreach yn achos rhaglen gyntaf Cyflymu Cymru—yn ei ddarparu fel rhwydwaith mynediad agored, a bod pob darparwr gwasanaethau rhyngrwyd sydd eisiau cael mynediad ato yn gallu gwneud hynny.
Mewn rhai ardaloedd o Gymru—nid Islwyn, mae'n rhaid i mi ddweud—mae yna rai cyfyngiadau ar nifer y darparwyr gwasanaethau rhyngrwyd sy'n cynnig gwasanaethau, oherwydd mae gennym dreiddiad uwch o ffibr i safleoedd nag unrhyw le arall yn Ewrop—yn agos at 49,000 o safleoedd—ac mae darparwyr gwasanaethau rhyngrwyd yn cymryd ychydig o amser i ddal i fyny â hynny. Ond wrth i'r rhaglen gael ei chyflwyno, mae mwy a mwy o ddarparwyr gwasanaethau rhyngrwyd yn mynd ar-lein ac mae'r pris yn gostwng, fel y byddech yn ei ddisgwyl, yn union fel y gwnaeth pan gafodd band eang ei gyflwyno gyntaf a bu'n rhaid i'r darparwyr gwasanaethau rhyngrwyd ddal i fyny â'r rhaglen honno. Felly, ydy, mae'r rhaglen gyfan wedi cael ei thendro ar y sail y mae'r Aelod yn ei amlinellu ac mae sicrhau bod y seilwaith hwnnw a ddarperir yn gyhoeddus ar gael ar gyfer yr holl ddarparwyr gwasanaethau rhyngrwyd yn un o'n hegwyddorion sylfaenol.
Many people in Islwyn would like to access digital employment opportunities in and around Newport, and both the UK and Welsh Governments have supported the creation of these. We have the Office for National Statistics Data Science Campus ,and I'm pleased to hear that Ken Skates will be visiting the next-generation data centre—the largest in Europe—on Monday. But, for many, the biggest challenge is transport, and because the M4 is clogged with through traffic, instead of its original purpose of a northern distributor road for Newport, it's harder than it would be for many in Islwyn to access those opportunities. Will your Government actually deliver on the M4 relief road that you promised in your manifesto?
Hoffai llawer o bobl yn Islwyn fanteisio ar gyfleoedd cyflogaeth digidol yng Nghasnewydd a'r cyffiniau, ac mae Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru wedi cefnogi cynlluniau i greu'r rhain. Mae gennym Gampws Gwyddor Data y Swyddfa Ystadegau Gwladol, ac rwy'n falch o glywed y bydd Ken Skates yn ymweld â chanolfan ddata'r genhedlaeth nesaf—y fwyaf yn Ewrop—ddydd Llun. Ond i lawer o bobl, trafnidiaeth yw'r her fwyaf, ac oherwydd bod yr M4 wedi'i thagu gan draffig, yn hytrach na'i diben gwreiddiol o fod yn ffordd ddosbarthu ogleddol ar gyfer Casnewydd, mae manteisio ar y cyfleoedd hynny yn anos nag y dylai fod i lawer o bobl yn Islwyn. A fydd eich Llywodraeth yn darparu ffordd liniaru'r M4 fel rydych wedi addo ei wneud yn eich maniffesto?
That is not in my portfolio—the M4 relief road—so I'm not the Cabinet Secretary who should be asked, but, obviously, the point of the broadband programme is to enable people to work in better jobs, closer to their home and not to have to commute on polluting forms of transport to destinations far away. So, a very large part of the reason that we've put this investment in throughout Wales is to allow very well paid jobs to be delivered closer to people's homes in their communities so they don't have to suffer the commute that the Member so eloquently outlined.
Nid yw honno'n rhan o fy mhortffolio—ffordd liniaru'r M4—felly nid fi yw'r Ysgrifennydd Cabinet y dylech fod yn ei holi, ond yn amlwg, diben y rhaglen band eang yw galluogi pobl i weithio mewn swyddi gwell, yn nes at adref a pheidio â gorfod cymudo a defnyddio mathau o drafnidiaeth sy'n llygru er mwyn cyrraedd cyrchfannau pell. Felly, rhan fawr o'r rheswm pam y gwnaethom y buddsoddiad hwn ledled Cymru yw er mwyn sicrhau bod swyddi ar gyflogau da yn cael eu darparu yn nes at gartrefi pobl yn eu cymunedau fel nad oes raid iddynt ddioddef y teithiau cymudo y cyfeiriodd yr Aelod atynt mor huawdl.
4. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am y camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i roi terfyn ar gaethwasiaeth fodern a masnachu mewn pobl yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ52906
4. Will the Leader of the House make a statement on Welsh Government action to end modern slavery and trafficking in south-east Wales? OAQ52906
Thank you for that very important question. We are determined to make all parts of Wales hostile to slavery. We are working with police and crime commissioners and with our multi-agency partners to protect vulnerable people and put an end to this heinous crime.
Diolch i chi am y cwestiwn pwysig hwnnw. Rydym yn benderfynol o sicrhau bod pob rhan o Gymru yn elyniaethus tuag at gaethwasiaeth. Rydym yn gweithio gyda chomisiynwyr heddlu a throseddu yn ogystal â'n partneriaid amlasiantaethol i ddiogelu pobl sy'n agored i niwed a rhoi diwedd ar y drosedd ffiaidd hon.
Thank you. The Welsh Government's anti-slavery co-ordinator has stated that raising awareness of modern slavery is key to tackling the issue. What do the latest figures on the number of cases reported tell us about the scale of the problem and the awareness of members of the public in recognising slavery and also in more victims coming forward? As we know, modern slavery does increasingly exist in our society both hidden and in plain sight, sometimes in mundane establishments such as nail bars and car washes, but equally in agriculture, catering, hotel trades and caring professions, and, of course, prostitution.
Diolch. Mae cydgysylltydd atal caethwasiaeth Llywodraeth Cymru wedi datgan bod codi ymwybyddiaeth o gaethwasiaeth fodern yn allweddol os ydym am fynd i'r afael â'r broblem. Beth y mae'r ffigurau diweddaraf ar nifer yr achosion a gofnodwyd yn ei ddweud wrthym am faint y broblem ac ymwybyddiaeth y cyhoedd o ran adnabod caethwasiaeth a hefyd o ran sicrhau bod mwy o ddioddefwyr yn rhoi gwybod i'r heddlu? Fel y gwyddom, mae caethwasiaeth fodern yn digwydd fwyfwy yn ein cymdeithas, ynghudd ac yng ngolwg pawb, weithiau mewn sefydliadau chyffredin megis barrau ewinedd a mannau golchi ceir, ond yn yr un modd mewn amaeth, arlwyo, gwestai a'r proffesiynau gofalu, a phuteindra wrth gwrs.
Yes, indeed. The latest figures on the reported cases of slavery in Wales are telling us that we are now beginning to understand the true scale of this problem and that our multi-agency approach to gathering intelligence and raising awareness is, indeed, working. In Wales in 2017, there were 192 people identified as potential victims of slavery and referred into the national referral mechanism, which is operated by the National Crime Agency. But, just in the first six months of this year, 116 people have been referred into the national referral mechanism and there's no sign of a slowdown in this year-on-year increase in referrals. Of the 116 referrals this year in Wales, the highest number of referrals were UK nationals, and that was 42 women, men and children, and the other main sources were countries from all over the world, in fact. They included 46 women and 70 men; 65 were referred for adult exploitation and 51 for exploitation as a minor.
The Member made an excellent point about it being in plain sight, because a large number of these young people, in particular, have been caught up in the county lines crime, particularly teenage boys who are UK nationals, but we are also dealing with girls as young as two who have been rescued from sexual exploitation.
Currently, labour exploitation is, however, the main form of exploitation, followed by sexual exploitation and domestic servitude. From the reported cases, we know that often people are held in that kind of captivity in plain sight. A large number of people knew that they were there but hadn't recognised the symptoms. So, the Member's quite right to say that we can all play our part in tackling slavery by raising awareness of what the signs are, what to look out for and how to report that into the mechanisms.
Ie, yn wir. Mae'r ffigurau diweddaraf ar yr achosion o gaethwasiaeth y rhoddwyd gwybod amdanynt yng Nghymru yn dweud wrthym ein bod bellach yn dechrau deall gwir faint y broblem hon a bod ein dull amlasiantaethol o gasglu gwybodaeth a chodi ymwybyddiaeth yn gweithio mewn gwirionedd. Yng Nghymru yn 2017, cafodd 192 o bobl eu nodi fel dioddefwyr caethwasiaeth posibl a chawsant eu hatgyfeirio at y mecanwaith atgyfeirio cenedlaethol a weithredir gan yr Asiantaeth Troseddu Cenedlaethol. Ond yn ystod chwe mis cyntaf y flwyddyn hon, cafodd 116 o bobl eu hatgyfeirio at y mecanwaith atgyfeirio cenedlaethol ac nid oes unrhyw arwydd y bydd y cynnydd blynyddol hwn yn nifer yr atgyfeiriadau yn arafu. O'r 116 o atgyfeiriadau yng Nghymru eleni, roedd y nifer uchaf o atgyfeiriadau yn wladolion y DU, sef 42 o fenywod, dynion a phlant, ac roedd y gweddill yn hanu o wledydd ym mhob rhan o'r byd mewn gwirionedd. Roeddent yn cynnwys 46 o fenywod a 70 o ddynion; cafodd 65 ohonynt eu hatgyfeirio fel achosion o gamfanteisio ar oedolion a chafodd 51 eu hatgyfeirio fel achosion o gamfanteisio ar blant.
Mae'r Aelod wedi gwneud pwynt ardderchog y gall ddigwydd yng ngolwg pawb, oherwydd mae nifer fawr o'r bobl ifanc hyn, yn arbennig, wedi cael eu dal yn y drosedd llinellau cyffuriau, yn enwedig bechgyn yn eu harddegau sy'n wladolion y DU, ond rydym hefyd yn ymdrin â merched mor ifanc â dwy oed sydd wedi cael eu hachub rhag camfanteisio rhywiol.
Ar hyn o bryd, fodd bynnag, camfanteisio ar weithwyr yw'r prif ffurf ar gamfanteisio, wedi'i ddilyn gan gamfanteisio rhywiol a chaethwasanaeth ddomestig. O'r achosion y rhoddwyd gwybod amdanynt, rydym yn gwybod bod pobl yn aml yn cael eu dal yn y math hwnnw o gaethiwed yng ngolwg pawb. Roedd nifer fawr o bobl yn gwybod eu bod yno ond heb adnabod y symptomau. Felly, mae'r Aelod yn hollol iawn i ddweud y gall pawb ohonom chwarae ein rhan yn y broses o drechu caethwasiaeth drwy godi ymwybyddiaeth o'r arwyddion, yr hyn y dylid edrych amdano a sut i rannu'r wybodaeth honno â'r mecanweithiau.
Can I commend the work of the St Giles Trust, who presented yesterday to the all-party group on looked-after children about the county lines project that is running in co-operation with a project in Gwent? We heard really alarming evidence of how these drug rings use looked-after children, care leavers and, of course, lots of other vulnerable people, and it's really important that those trapped in this sort of criminal activity realise that if they come forward as victims of modern slavery or human trafficking, they'll be supported and it'll be the larger, vast crime of their imprisonment in some terrible way—and we've heard some of the examples that are used—by these gangs that the police will focus on and prosecute.
A gaf fi gymeradwyo gwaith Ymddiriedolaeth St Giles, a roddodd gyflwyniad ddoe i'r grŵp hollbleidiol ar blant sy'n derbyn gofal am y prosiect llinellau cyffuriau a weithredir mewn cydweithrediad â phrosiect yng Ngwent? Clywsom dystiolaeth wirioneddol frawychus ynglŷn â sut y mae'r cylchoedd cyffuriau hyn yn defnyddio plant sy'n derbyn gofal, unigolion sy'n gadael gofal, a llawer o bobl eraill sy'n agored i niwed wrth gwrs, ac mae'n bwysig iawn fod y rhai sydd wedi'u dal mewn gweithgareddau troseddol o'r fath yn sylweddoli y byddant yn cael eu cefnogi os ydynt yn rhoi gwybod eu bod yn ddioddefwyr caethwasiaeth fodern neu fasnachu mewn pobl, ac y bydd yr heddlu yn canolbwyntio ar, ac yn erlyn troseddau llawer mwy a gwaeth y gangiau hyn a'u caethiwodd mewn ffordd ofnadwy.
Yes, indeed, and we've done a lot of work. The Gwent police and crime commissioner, who's a well-known and regarded previous colleague of ours, has been very active, and members of the leadership group. And now, actually, all of the police forces of Wales have active groups in this area, but he was very much at the forefront of that and he funded a number of anti-slavery awareness-raising conferences, and he jointly hosted the event that my colleague Joyce Watson AM held at the Senedd, which was called 'making our collective commitment to eradicating modern slavery and human trafficking', which was attended by a number of Assembly Members, including David Melding. That was making that exact point, and I've also made that point to a number of UK Government Ministers when I've met with them. But what we have to be sure of is that we don't have any unintended consequences that prevent people from coming forward, thinking that they will be prosecuted themselves for some minor involvement in whatever activity and masking out the bigger problem. That is a very good case in point that he makes—the one where you've been involved in some kind of drug issue and, therefore, you think you're liable to prosecution and don't come forward—but there are many others where people think that they are falling foul of the immigration rules or a number of other things, and we've been at great pains to ensure that people see the bigger crime behind the front and also see the crime ring behind the individual who is caught up in it.
Ie, yn wir, ac rydym wedi gwneud llawer o waith. Mae comisiynydd heddlu a throseddu Gwent, sy'n un o'n cyn-Aelodau adnabyddus ac uchel ei barch, wedi bod yn weithgar iawn, ynghyd ag aelodau o'r grŵp arweinyddiaeth. A bellach, mewn gwirionedd, mae gan bob un o heddluoedd Cymru grwpiau gweithredol yn y maes hwn, ond yn sicr roedd ar flaen y gad yn hynny o beth a bu'n gyfrifol am ariannu nifer o gynadleddau i godi ymwybyddiaeth wrth-gaethwasiaeth, a chynhaliodd y digwyddiad yn y Senedd gyda fy nghyd-Aelod, Joyce Watson AC o'r enw 'addewid i ddileu caethwasiaeth fodern a masnachu pobl', a fynychwyd gan nifer o Aelodau'r Cynulliad, gan gynnwys David Melding. Roedd yn gwneud yr union bwynt hwnnw, ac rwyf fi hefyd wedi ei roi i nifer o Weinidogion Llywodraeth y DU pan wyf yn eu cyfarfod. Ond yr hyn sy'n rhaid inni fod yn sicr ohono yw na fydd unrhyw ganlyniadau anfwriadol a fydd yn atal pobl rhag rhoi gwybod am y drosedd, gan feddwl y byddant yn cael eu herlyn eu hunain am chwarae rhan fach ym mha weithgaredd bynnag a chuddio'r broblem fwy. Mae hwnnw'n bwynt da iawn y mae'n ei wneud—lle rydych wedi bod yn rhan o ryw fath o broblem yn ymwneud â chyffuriau a'ch bod yn credu felly eich bod yn agored i gael eich erlyn ac yn cadw rhag rhoi gwybod—ond mae llawer o achosion eraill lle mae pobl yn credu eu bod yn torri rheolau mewnfudo neu nifer o bethau eraill, ac rydym wedi ymdrechu'n galed i sicrhau bod pobl yn gweld y drosedd fwy o dan yr wyneb a hefyd yn gweld y cylch troseddu y tu ôl i'r unigolyn sydd wedi cael ei ddal ynddo.
5. A wnaiff Arweinydd y Tŷ roi'r wybodaeth ddiweddariad am fynediad i fand eang yng Ngorllewin De Cymru? OAQ52915
5. Will the Leader of the House provide an update on access to broadband in South Wales West? OAQ52915
Yes, indeed. The Superfast Cymru scheme facilitated superfast broadband access to over 77,000 premises across the region, with average speeds of around 77 Mbps, investing over £19 million. The successful bidder for lot 3 of the successor project is indeed BT Plc, and the grant agreement was signed yesterday.
Gwnaf, yn wir. Mae cynllun Cyflymu Cymru wedi hwyluso mynediad at fand eang cyflym iawn ar gyfer dros 77,000 o safleoedd ar draws y rhanbarth, gyda chyflymder cyfartalog o tua 77 Mbps, gan fuddsoddi dros £19 miliwn. BT Plc yw'r cynigydd llwyddiannus ar gyfer lot 3 y prosiect olynol, a llofnodwyd y cytundeb grant ddoe.
Thank you very much. I think we might be in a ha'porth of tar position, in that case, because I raised some time ago with Openreach directly, actually, its refusal to provide full roll-out to particular businesses in Bridgend, persuading them, if you like, to sign up for more expensive packages than otherwise they would have. But now I'm hearing from residents in Bridgend about inconsistency of the roll-out of broadband in their area—in a single street. I'm thinking of one particular street in Litchard, where there are houses that have been advised they can apply for broadband now, which is great, whereas, doors away, the occupiers are being told that they can't do that, 'pending technology', whatever that means, or, 'situations are being explored'. Again, I'm really not sure what it means and neither are they. Obviously, this discrepancy is surprising in itself because we are actually talking about next-door neighbours here. It's hugely frustrating for residents and businesses. So, if I provide you with the details, would you approach Openreach for me to see if I can get a quicker answer, and then Bridgend residents will hopefully have a satisfactory answer to the problems that affect them?
Diolch yn fawr iawn. Credaf y gallem fod mewn sefyllfa colli pedol a wnelo hoelen felly, oherwydd mewn trafodaeth gydag Openreach beth amser yn ôl, mewn gwirionedd, nodais eu bod wedi gwrthod cyflwyno'r ddarpariaeth yn llawn i fusnesau penodol ym Mhen-y-bont ar Ogwr, a'u bod wedi'u perswadio, os mynnwch, i brynu pecynnau mwy costus nag y byddent wedi'i wneud fel arall. Ond yn awr clywaf gan drigolion ym Mhen-y-bont ar Ogwr fod y broses o gyflwyno band eang yn eu hardal yn anghyson—ar un stryd. Rwy'n meddwl am un stryd benodol yn y Llidiart, lle y ceir tai sy'n cael gwybod y gallant wneud cais am fand eang yn awr, sy'n wych, tra bo perchnogion tai eraill gerllaw yn cael gwybod na allant wneud hynny oherwydd eu bod yn 'aros am y dechnoleg', beth bynnag y mae hynny'n ei olygu, neu eu bod 'yn ymchwilio i sefyllfaoedd'. Unwaith eto, nid wyf yn siŵr beth y mae'n ei olygu ac nid ydynt hwy'n gwybod ychwaith. Yn amlwg, mae'r anghysondeb hwn yn syndod ynddo'i hun oherwydd rydym yn sôn am gymdogion yma. Mae'n hynod rwystredig i breswylwyr a busnesau. Felly, os rhoddaf y manylion i chi, a wnewch chi gysylltu ag Openreach i weld os gallaf gael ateb yn gynt, a gobeithio wedyn y caiff preswylwyr Pen-y-bont ar Ogwr ateb boddhaol i'r problemau sy'n effeithio arnynt?
Yes, indeed. If Suzy Davies wants to provide me with the specifics—. We need specific postal addresses or telephone numbers in order to give specific information back. I will say, though, that, quite often, when you ask your current internet service provider, ISP, 'Is this available?', they'll say 'no'. What they actually mean is that they don't provide it and not that it's not available at your address. So, we do ask people to check online the number of ISPs available in their area, and try them all, because some ISPs simply won't give superfast broadband in particular areas because their particular network is at capacity. So, shopping around is the answer sometimes. But if you provide me with the details, we'll be able to come back to you and tell you the specifics.
Gwnaf, yn wir. Os yw Suzy Davies eisiau rhoi'r manylion i mi—. Rydym angen cyfeiriadau post neu rifau ffôn penodol er mwyn rhannu gwybodaeth benodol. Hoffwn ddweud, fodd bynnag, yn aml iawn, pan fyddwch yn gofyn i'ch darparwr gwasanaethau rhyngrwyd cyfredol, 'A yw hwn ar gael?', byddant yn dweud 'na'. Yr hyn y maent yn ei olygu mewn gwirionedd yw nad ydynt hwy'n ei ddarparu, nid dweud nad yw ar gael yn eich cyfeiriad chi. Felly, rydym yn gofyn i bobl edrych ar-lein i weld faint o ddarparwyr gwasanaethau rhyngrwyd sydd ar gael yn eu hardal hwy, a rhoi cynnig ar bob un ohonynt, oherwydd mae rhai darparwyr gwasanaethau rhyngrwyd yn gwrthod rhoi band eang cyflym iawn mewn ardaloedd penodol oherwydd bod eu rhwydwaith penodol hwy wedi cyrraedd capasiti llawn. Felly, siopa o gwmpas yw'r ateb weithiau. Ond os rhowch chi'r manylion i mi, gallwn ddod yn ôl atoch gyda'r manylion penodol.
The UK Government has been urging Welsh businesses to apply for their gigabit broadband voucher scheme. I'm sure you know what it is, but it's a scheme where SMEs were given £3,000, but it's now been reduced to £2,500 because it's had such a big uptake, for SMEs to have fibre broadband installed in their businesses where they require that support. But, to me, it was quite shocking to find that, to date, only 58 businesses in Wales had been issued with a voucher, compared to 418 in Northern Ireland and over 300 in Scotland. So, this disparity is something that I'm concerned about, given that businesses come to me quite often saying that they can't get access to broadband. This would, it would seem to me, be an ideal place for them to try to get that funding. So, what are you doing to encourage Welsh businesses, and businesses in my area in South Wales West, to utilise the scheme before it ends? Because I understand, from reading an article online here today, that they are thinking of ending it earlier than planned because of such a large uptake across the rest of the UK. But that doesn't help Wales because we don't have enough people applying. So, what are you doing to get Welsh businesses to apply to this scheme?
Mae Llywodraeth y DU wedi bod yn annog busnesau Cymru i wneud cais am eu cynllun talebau band eang gigabit. Rwy'n siŵr eich bod yn gwybod beth ydyw, ond mae'n gynllun lle roedd busnesau bach a chanolig yn arfer cael £3,000, ond mae bellach wedi ei ostwng i £2,500 oherwydd bod cymaint wedi manteisio arno, er mwyn galluogi busnesau bach a chanolig sydd angen y cymorth hwnnw i gael band eang ffibr wedi'i osod. Ond i mi, roedd yn syndod gweld mai 58 o fusnesau yn unig yng Nghymru sydd wedi cael taleb hyd yma, o gymharu â 418 yng Ngogledd Iwerddon a thros 300 yn yr Alban. Felly, mae'r gwahaniaeth hwn yn peri pryder i mi, gan fod busnesau'n cysylltu â mi yn aml i ddweud nad ydynt yn gallu cael mynediad at fand eang. Mae'n ymddangos i mi y byddai hwn yn lle delfrydol iddynt geisio cael yr arian hwnnw. Felly, beth rydych yn ei wneud i annog busnesau Cymru, a busnesau yn fy ardal i yng Ngorllewin De Cymru, i ddefnyddio'r cynllun cyn iddo ddod i ben? Oherwydd rwy'n deall o ddarllen erthygl ar-lein yma heddiw eu bod yn ystyried dod â'r cynllun i ben yn gynharach na'r bwriad oherwydd bod cynifer o fusnesau wedi manteisio arno ar draws gweddill y DU. Ond nid yw hynny'n helpu Cymru oherwydd nid oes gennym ddigon o bobl yn gwneud cais. Felly, beth rydych yn ei wneud i annog busnesau Cymru i wneud cais am y cynllun hwn?
The scheme is available in Wales, but it crosses across our own ultrafast voucher scheme. So, a large number of Welsh businesses have gone through the ultrafast voucher scheme, which is in the same space but a little bit different, and, actually, officials at the moment are working very hard to see if we can make the two schemes marry together. Ours is more generous, but what we're looking to do is to see if we can get the UK Government voucher scheme to cover off some part of it and then for us to top up the Welsh businesses so that, actually, they have a more generous offer. So, what's happening there is that it's crossing across an existing scheme that we had that businesses are also able to access. We are in the process of trying to make that a simplified set of schemes. It has been quite difficult to get details about longevity, and so on, out of the UK Government so that we can do that piece of work effectively.
Mae'r cynllun ar gael yng Nghymru, ond mae'n croesi ar draws ein cynllun talebau cyflym iawn ein hunain. Felly, mae nifer fawr o fusnesau yng Nghymru wedi mynd ar drywydd y cynllun talebau cyflym iawn, sydd yn yr un man ond ychydig yn wahanol, ac mewn gwirionedd, mae swyddogion yn gweithio'n galed iawn ar hyn o bryd i weld a allwn gydblethu'r ddau gynllun. Mae ein cynllun ni'n fwy hael, ond yr hyn rydym yn bwriadu ei wneud yw gweld a allwn sicrhau bod cynllun talebau Llywodraeth y DU yn talu am ran ohono a'n bod ni'n rhoi mwy o arian i fusnesau Cymru fel eu bod yn cael cynnig mwy hael. Felly, yr hyn sy'n digwydd yw ei fod yn croesi ar draws cynllun sy'n bodoli eisoes, ac sydd hefyd ar gael i fusnesau. Rydym yn y broses o geisio ei wneud yn set symlach o gynlluniau. Mae wedi bod braidd yn anodd cael manylion ynglŷn â hirhoedledd ac ati gan Lywodraeth y DU fel y gallwn wneud y gwaith hwnnw'n effeithiol.
6. A wnaiff Arweinydd y Tŷ amlinellu blaenoriaethau Llywodraeth Cymru ar gyfer gwella'r seilwaith digidol yn Sir Benfro? OAQ52893
6. Will the Leader of the House outline the Welsh Government's priorities for improving digital infrastructure in Pembrokeshire? OAQ52893
Yes, indeed. In our continued roll-out of fast fibre, we have identified around 8,554 premises across the region that could potentially see connectivity coverage under the new initiative. Our mobile action plan also sets out priorities for improved mobile connectivity across all of Wales, including Pembrokeshire.
Gwnaf, yn wir. Yn y broses barhaus o gyflwyno ffibr cyflym, rydym wedi nodi tua 8,554 o safleoedd ar draws y rhanbarth a allai gael eu cysylltu o dan y cynllun newydd o bosibl. Mae ein cynllun gweithredu ar ffonau symudol hefyd yn nodi blaenoriaethau ar gyfer gwella cysylltedd symudol ledled Cymru, gan gynnwys Sir Benfro.
Leader of the house, your recent statement on broadband confirmed that one of your priorities is developing community-based models and solutions for tackling notspots. You made reference to schemes in Michaelston-y-Fedw between Cardiff and Newport, and Llanddewi Rhydderch in Monmouthshire. Whilst this work is welcome, it's important that your officials are looking at ways of working with communities outside of south-east Wales too. Therefore, can you tell us what specific work your officials have undertaken in Pembrokeshire to develop community solutions for tackling broadband notspots across my constituency, so that communities like Mynachlog-ddu, which I know you're aware of, are able to actually receive sufficient broadband services?
Arweinydd y tŷ, mae eich datganiad diweddar ar ddarpariaeth band eang wedi cadarnhau mai un o'ch blaenoriaethau yw datblygu atebion a modelau cymunedol ar gyfer mynd i'r afael â mannau gwan. Rydych wedi cyfeirio at gynlluniau yn Llanfihangel-y-Fedw rhwng Caerdydd a Chasnewydd, a Llanddewi Rhydderch yn Sir Fynwy. Er bod y gwaith hwn i'w groesawu, mae'n bwysig fod eich swyddogion yn edrych ar ffyrdd o weithio gyda'r cymunedau y tu allan i dde-ddwyrain Cymru hefyd. Felly, a allwch chi ddweud wrthym pa waith penodol y mae eich swyddogion wedi'i wneud yn Sir Benfro i ddatblygu atebion cymunedol ar gyfer mynd i'r afael â mannau gwan y band eang ar draws fy etholaeth i, fel bod cymunedau fel Mynachlog-ddu, y gwn eich bod yn ymwybodol ohoni, yn gallu derbyn gwasanaethau band eang digonol?
Yes, absolutely. I very much enjoyed coming down to his constituency and meeting the residents there. My understanding is that my officials are in touch with a number of the residents who attended. Joyce Watson also invited me to a meeting down in Pembrokeshire and officials are in touch with residents who got together there to form a community group. There was a meeting with Elin Jones in Ceredigion, actually, where a similar thing has happened.
What we've been doing—and this is very much, Deputy Presiding Officer, part of the publicity for this—is asking people to come forward, and, if AMs know of any other communities that will be prepared to come forward and do that, we are very happy to facilitate any structure that can come forward. There are existing schemes up in the Llŷn Peninsula, for example, and all over Wales—those are just the two that have got the most publicity. We're looking to see what publicity we can give to the other schemes across Wales so that people can see that there are a large number of models that can be brought forward. It doesn't have to be the model in Michaelston-y-Fedw; although there is nothing wrong with that model, it doesn't suit everyone. So, there are a number of options available.
Once we've sorted out the lot 2 position, then I will know exactly how much money is left over in the £80 million pot that we've talked about for a long time, to facilitate those community schemes on a faster programme. Part of my frustration with not knowing what's happening on lot 2 is that I'm not able to say, definitively, how much money that is, but we know that it'll be a substantial amount of money and we're very happy to facilitate that for any community that wants it.
Yn bendant. Mwynheais ymweld â'i etholaeth a chyfarfod â'r trigolion yno. Deallaf fod fy swyddogion mewn cysylltiad â nifer o'r preswylwyr a oedd yn bresennol. Cefais wahoddiad i gyfarfod yn Sir Benfro hefyd gan Joyce Watson ac mae fy swyddogion mewn cysylltiad â thrigolion a ddaeth at ei gilydd yno i ffurfio grŵp cymunedol. Roedd yna gyfarfod gydag Elin Jones yng Ngheredigion, mewn gwirionedd, lle y digwyddodd rhywbeth tebyg.
Yr hyn rydym wedi bod yn ei wneud—ac mae hyn yn rhan fawr iawn o'r cyhoeddusrwydd ar gyfer hyn, Ddirprwy Lywydd—yw gofyn i bobl gamu ymlaen, ac os yw ACau'n gwybod am unrhyw gymunedau eraill a fydd yn barod i gamu ymlaen a gwneud hynny, rydym yn hapus iawn i hwyluso unrhyw strwythur y gellir ei gyflwyno. Mae cynlluniau cyfredol ym Mhenrhyn Llŷn, er enghraifft, ac ym mhob cwr o Gymru—ond dyna'r ddau sydd wedi cael y cyhoeddusrwydd mwyaf. Rydym yn edrych i weld pa gyhoeddusrwydd y gallwn ei roi i gynlluniau eraill ar draws Cymru fel y gall pobl weld bod nifer fawr o fodelau y gellir eu cyflwyno. Nid oes raid iddo fod yn fodel tebyg i un Llanfihangel-y-Fedw; er nad oes dim o'i le ar y model hwnnw, nid yw'n gweddu i bawb. Felly, mae yna nifer o opsiynau ar gael.
Pan fyddwn wedi rhoi trefn ar sefyllfa lot 2, byddaf yn gwybod yn union faint o arian sy'n weddill yn y gronfa o £80 miliwn y buom yn sôn amdani ers amser, er mwyn hwyluso'r ffordd i'r cynlluniau cymunedol hynny fynd ar raglen gyflymach. Rhan o fy rhwystredigaeth ynglŷn â pheidio â gwybod beth sy'n digwydd ar lot 2 yw'r ffaith nad wyf yn gallu dweud, i sicrwydd, faint o arian fydd hynny, ond gwyddom y bydd yn swm sylweddol o arian ac rydym yn hapus i hwyluso hynny ar gyfer unrhyw gymuned sydd ei eisiau.
Leader of the house, physical infrastructure is obviously crucial to small businesses in counties like Pembrokeshire, which, of course, is a county of lots of small towns. The physical infrastructure is crucial, but we also need cultural change if we're going to achieve a really full digital renaissance. We also know that our small businesses—our small retail businesses—are very much under pressure from the really big online giants like Amazon. The Federation of Small Businesses has come out in their recent report and suggested a network of digital town-centre managers who could work with small retail businesses in a particular town to develop a sort of whole-town offer online. That could be a really interesting and innovative way of enabling some of those small businesses that haven't got time or the skills to develop a really strong online presence of their own. What consideration has the Welsh Government given to the suggestion from the Federation of Small Businesses, and is there any way in which you can work to promote this idea, which seems to me to be a very positive suggestion?
Arweinydd y tŷ, mae seilwaith ffisegol yn amlwg yn hanfodol i fusnesau bach mewn siroedd fel Sir Benfro, sydd, wrth gwrs, yn sir sy'n cynnwys llawer o drefi bach. Mae'r seilwaith ffisegol yn hollbwysig, ond rydym hefyd angen newid diwylliannol os ydym am gyflawni dadeni digidol gwirioneddol lawn. Gwyddom hefyd fod ein busnesau bach—ein busnesau manwerthu bach—o dan bwysau aruthrol gan gewri ar-lein mawr iawn fel Amazon. Yn eu hadroddiad diweddar, mae'r Ffederasiwn Busnesau Bach wedi awgrymu rhwydwaith o reolwyr canol tref digidol a allai weithio gyda busnesau manwerthu bach mewn tref benodol i ddatblygu rhyw fath o gynnig ar-lein ar gyfer y dref gyfan. Gallai hynny fod yn ffordd arloesol a diddorol iawn o alluogi rhai o'r busnesau bach nad oes ganddynt amser na sgiliau i ddatblygu presenoldeb ar-lein cryf iawn eu hunain. Pa ystyriaeth y mae Llywodraeth Cymru wedi'i rhoi i awgrym y Ffederasiwn Busnesau Bach, ac a oes unrhyw ffordd y gallwch weithio i hyrwyddo'r syniad hwn, sy'n ymddangos yn awgrym cadarnhaol iawn i mi?
Yes, indeed. We're very keen on promoting it. In fact, if you visit Llandrindod Wells, you'll find that all the shops there have come together. You can log on to their internet as you go into the town and it tells you all the offers available and what shops are open and all that sort of stuff. There's a little closed WiFi area network that allows all of those businesses to come together. There are others around Wales—that's just one that's popped into my head as one I recently visited. We're very happy to facilitate that kind of collaborative working in order to make the best of the online presence. We also have a business exploitation team that follows the superfast Cymru roll-out. A big lightening bolt appears on your village green and people are asked and we have had very good take-up of that across Wales. That is aimed at ensuring that people don't just digitise their paper system, but that they actually understand the benefits of going online.
And, Deputy Llywydd, if you indulge me just for one moment, I'll just tell the story of a hotel in Wales that was very happy that they could just put vouchers—you know, wowchers and all those sorts of things—online to increase their capacity, but, actually, as a result of the business exploitation team, became aware that they could have all kinds of other digital experiences for their guests, that they could allow streaming from GoPros, that they could allow uploading of pictures and all the rest of it, and download Netflix, et cetera, et cetera, from their connection, and are very happy indeed that their business has gone from strength to strength. But it's not something that they would have thought of unless the exploitation team had gone in and shown them what could be done. And then, of course, it opens people's imaginations right up. So, we have a team specifically dedicated to doing that, and, if you want to put me in touch with any of the people you think would be interested, I'd be more than happy to follow that up.
Ie, yn wir. Rydym yn awyddus iawn i'w hyrwyddo. Yn wir, os ewch i Landrindod, fe welwch fod yr holl siopau yno wedi dod at ei gilydd. Gallwch fewngofnodi ar eu rhyngrwyd pan fyddwch yn cyrraedd y dref a bydd yn dweud wrthych am yr holl gynigion sydd ar gael a pha siopau sydd ar agor a phob math o bethau. Mae yna rwydwaith ardal WiFi fach gaeedig sy'n caniatáu i'r holl fusnesau ddod at ei gilydd. Ceir rhai eraill o gwmpas Cymru—cofiais am Landrindod gan fy mod wedi ymweld â'r lle yn ddiweddar. Rydym yn hapus i hwyluso'r math hwnnw o gydweithio er mwyn gwneud y gorau o bresenoldeb ar-lein. Hefyd, mae gennym dîm datblygu busnes sy'n dilyn y broses o gyflwyno Cyflymu Cymru. Mae mellten fawr yn ymddangos ar sgwâr eich pentref a gofynnir i bobl ac mae nifer fawr iawn wedi manteisio ar hynny ledled Cymru. Ei nod yw sicrhau bod pobl yn gwneud mwy na digideiddio eu system bapur yn unig, a'u bod yn deall manteision mynd ar-lein.
Ac os maddeuwch i mi am eiliad, Ddirprwy Lywydd, rwyf am adrodd stori am westy yng Nghymru a oedd yn hapus iawn eu bod yn gallu rhoi talebau—wyddoch chi, 'wowchers' a phethau o'r fath—ar-lein i gynyddu eu capasiti, ond mewn gwirionedd, o ganlyniad i'r tîm datblygu busnes, daethant yn ymwybodol y gallent ddarparu pob math o brofiadau digidol eraill i'w gwesteion, gan ganiatáu iddynt ffrydio o GoPros, a chaniatáu iddynt uwchlwytho lluniau ac yn y blaen, a lawrlwytho Netflix, ac ati, o'u cysylltiad, ac maent yn hapus iawn oherwydd mae eu busnes wedi mynd o nerth i nerth. Ond nid yw'n rhywbeth y byddent wedi meddwl amdano oni bai bod y tîm datblygu busnes wedi ymweld â hwy a dangos iddynt beth y gallent ei wneud. Ac mae'n tanio dychymyg pobl wedyn wrth gwrs. Felly, mae gennym dîm arbennig ar gyfer gwneud hynny, ac os ydych eisiau fy rhoi mewn cysylltiad ag unrhyw rai o'r bobl y credwch y byddai ganddynt ddiddordeb, buaswn yn fwy na pharod i fynd ar drywydd hynny.
Thank you. And, finally, question 7, Janet Finch-Saunders.
Diolch. Ac yn olaf, cwestiwn 7, Janet Finch-Saunders.
7. A wnaiff Arweinydd y Tŷ ddatganiad am lefelau anghydraddoldeb yng Nghymru? OAQ52919
7. Will the Leader of the House make a statement on levels of inequality in Wales? OAQ52919
Yes. The Welsh Government is committed to driving forward the goal of making Wales a more equal nation. The Equality and Human Rights Commission’s new report, 'Is Wales Fairer? (2018)' provides important evidence and demonstrates there is much more to do. We will take careful notice of the report and its recommendations.
Gwnaf. Mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i hyrwyddo'r nod o wneud Cymru yn genedl fwy cyfartal. Mae adroddiad newydd y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, 'A yw Cymru'n decach? (2018)' yn darparu tystiolaeth bwysig ac yn dangos bod llawer mwy i'w wneud. Byddwn yn talu sylw gofalus i'r adroddiad a'i argymhellion.
Thank you, and thank you for pointing out the EHRC report, 'Is Wales Fairer?', highlighting some very concerning statistics on levels of female participation in Welsh society. In Wales, women continue to be severely under-represented in public roles. In 2015-16, only 14 per cent of local government chief executives in Wales were women, despite making up 73 per cent of overall local authority positions. In our emergency services, 33 per cent of chief fire officers and deputies were women—that's 50 per cent workforce—whilst just 29 per cent of all police officers are female. Furthermore, the report also highlights that gender inequality is increasing, with seven out of 10 mothers in Wales reporting to have had a negative or possibly discriminatory experience after returning to work from maternity leave. Such negative experiences may go some way to explain why women are so under-represented in our public services. Ruth Coombs, the head of EHRC in Wales, has argued that it is now time for the action to be taken by the Welsh Government, and that you need to take a lead. Therefore, could you outline exactly what actions you are taking as a result of that report, and how are you showing strong leadership in that regard?
Diolch i chi, a diolch i chi am nodi adroddiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, 'A yw Cymru'n decach?', sy'n tynnu sylw at ystadegau sy'n peri pryder mawr ar lefelau cyfranogiad menywod yn y gymdeithas yng Nghymru. Nid yw menywod Cymru wedi'u cynrychioli'n ddigonol mewn swyddi cyhoeddus o hyd. Yn 2015-16, 14 y cant yn unig o brif weithredwyr llywodraeth leol yng Nghymru oedd yn fenywod, er bod 73 y cant o holl weithwyr awdurdodau lleol yn fenywod. Yn ein gwasanaethau brys, 33 y cant o'r prif swyddogion tân a'r dirprwyon oedd yn fenywod—mewn gweithlu lle mae 50 y cant yn fenywod—a 29 y cant yn unig o holl swyddogion yr heddlu sy'n fenywod. At hynny, mae'r adroddiad hefyd wedi amlygu bod anghydraddoldeb rhwng y rhywiau yn cynyddu, gyda saith o bob 10 mam yng Nghymru yn adrodd eu bod wedi cael profiad negyddol, neu wedi profi gwahaniaethu posibl, wedi iddynt ddychwelyd i'r gwaith ar ôl absenoldeb mamolaeth. Gall profiadau negyddol o'r fath esbonio pam nad yw menywod wedi'u cynrychioli'n ddigonol yn ein gwasanaethau cyhoeddus. Mae Ruth Coombs, pennaeth y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yng Nghymru, wedi dadlau ei bod yn bryd bellach i Lywodraeth Cymru roi camau gweithredu ar waith, a bod yn rhaid i chi gymryd yr awenau. Felly, a allech chi amlinellu yn union pa gamau rydych yn eu rhoi ar waith o ganlyniad i'r adroddiad hwnnw, a sut rydych yn dangos arweiniad cryf yn hynny o beth?
Yes. We're very committed to working with EHRC and others to ensure that women do not face discrimination in the workplace in relation to pregnancy or maternity. The Welsh Government has itself signed up to EHRC's Working Forward campaign, which not only benefits women in the workplace, but makes good business sense to support staff in the workplace. The Member will be very aware that Chwarae Teg is currently leading on delivery of phase 2 of the gender review, building on the work they completed in phase 1, and by summer of next year we'll have a clear road map for achieving gender equality in Wales. The work will continue beyond the end of the project to ensure we're doing the things to achieve this goal. I did issue a written statement on the review earlier this week.
We have a number of other actions, which I've discussed with the EHRC in my regular meeting with them, and I also had an additional meeting specifically to discuss the 'Is Wales Fairer?' report. We fed that into our new 'Action on disability: the right to independent living' consultation, and I would urge everyone in the Chamber to respond. We've sought the views of disabled people and worked closely with disability stakeholder organisations to co-produce that new approach. On race, we are funding the Ethnic Minorities and Youth Support Team Wales to deliver an all-Wales BME engagement programme over the next three years, in order to understand the views and issues facing those communities in Wales, because what's quite clear, and the Member read out some of the statistics, is that the more protected characteristics—or intersectionality, as the jargon would have it—that you have, the more likely you are to experience those kinds of inequalities. So, we also give an equality and inclusion equality grant for organisations representing gender equality, race and LGBT issues, and we fund three inclusion projects: the all-Wales hate crime report and support centre, the Gypsy, Roma and Traveller advice and advocacy service, and the national support services for refugees, asylum seekers and migrants—all with a view to ensuring that people have the right attitudes to work. My colleague, the Cabinet Secretary for Economy and Transport, has been working very hard, as part of his economic action plan, to drive those kinds of equalities into the ask from companies as they sign up. And my colleague, the Minister for public services, is very engaged in this space with local authorities and we've been actively, together, considering what we can do to change the composition of local authorities, both for the councillors and representatives themselves, and indeed for the workforce that supports the elected representatives.
Gallaf. Rydym yn ymrwymedig iawn i weithio gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ac eraill i sicrhau nad yw menywod yn wynebu gwahaniaethu yn y gweithle mewn perthynas â beichiogrwydd neu famolaeth. Mae Llywodraeth Cymru ei hun wedi ymrwymo i ymgyrch Gweithio Ymlaen y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, sydd nid yn unig o fudd i fenywod yn y gweithle ond sydd hefyd yn gwneud synnwyr busnes da ar gyfer cefnogi staff yn y gweithle. Bydd yr Aelod yn ymwybodol iawn fod Chwarae Teg yn arwain ar gyflawni cam 2 yr adolygiad rhywedd ar hyn o bryd, gan adeiladu ar y gwaith a gwblhawyd ganddynt yng ngham 1, ac erbyn haf y flwyddyn nesaf, bydd gennym fap clir ar gyfer sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau yng Nghymru. Bydd y gwaith yn parhau y tu hwnt i ddiwedd y prosiect er mwyn sicrhau ein bod yn gwneud popeth i gyflawni'r nod hwn. Cyhoeddais ddatganiad ysgrifenedig ar yr adolygiad yn gynharach yr wythnos hon.
Mae gennym nifer o gamau gweithredu eraill yr wyf wedi'u trafod gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol yn fy nghyfarfod rheolaidd â hwy, a chefais gyfarfod ychwanegol hefyd i drafod yr adroddiad 'A yw Cymru'n decach?' yn benodol. Rydym wedi bwydo hwnnw i mewn i'n hymgynghoriad newydd, 'Gweithredu ar Anabledd: yr hawl i fyw'n annibynnol', a hoffwn annog pawb yn y Siambr i ymateb iddo. Rydym wedi ceisio barn pobl anabl ac wedi gweithio'n agos gyda sefydliadau rhanddeiliaid anabledd i gydgynhyrchu'r dull newydd hwnnw o weithredu. Ar hil, rydym yn darparu cyllid i Dîm Lleiafrifoedd Ethnig a Chymorth Ieuenctid Cymru i gyflwyno rhaglen ymgysylltu Cymru gyfan ar gyfer pobl dduon a lleiafrifoedd ethnig dros y tair blynedd nesaf, er mwyn deall y safbwyntiau a'r problemau sy'n wynebu'r cymunedau hynny yng Nghymru, oherwydd mae'n eithaf clir, ac mae'r Aelod wedi nodi rhai o'r ystadegau, po fwyaf o nodweddion gwarchodedig sydd gennych—neu elfennau croestoriadol, fel y byddai'r jargon yn ei ddweud—y mwyaf tebygol rydych chi o brofi'r mathau hynny o anghydraddoldebau. Felly, rydym hefyd yn rhoi grant cydraddoldeb a chynhwysiant ar gyfer sefydliadau sy'n cynrychioli cydraddoldeb o ran rhywedd, hil a materion LGBT, ac rydym yn ariannu tri phrosiect cynhwysiant: canolfan genedlaethol Cymru gyfan ar gyfer cymorth ac adrodd ar droseddau casineb, gwasanaeth cyngor ac eiriolaeth ar gyfer Sipsiwn, Roma a Theithwyr, a'r gwasanaethau cymorth cenedlaethol ar gyfer ffoaduriaid, ceiswyr lloches ac ymfudwyr—i gyd gyda'r bwriad o sicrhau bod gan bobl yr agweddau cywir tuag at waith. Mae fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth, wedi bod yn gweithio'n galed iawn, fel rhan o'i gynllun gweithredu economaidd, i sicrhau bod y cwmnïau sy'n ymrwymo i'r cynllun yn gwneud y mathau hynny o gydraddoldebau yn ofynnol. Ac mae fy nghyd-Aelod, y Gweinidog gwasanaethau cyhoeddus, yn weithredol iawn yn y maes gydag awdurdodau lleol ac rydym wedi bod wrthi'n ystyried gyda'n gilydd beth y gallwn ei wneud i newid cyfansoddiad awdurdodau lleol, ar gyfer y cynghorwyr a'r cynrychiolwyr eu hunain, ac yn wir ar gyfer y gweithlu sy'n cynorthwyo'r cynrychiolwyr etholedig.
Leader of the house, will you report on action taken to close the gender pay gap following Equal Pay Day on Saturday? A recent ONS report said that the gender pay gap for full-time workers has fallen to a record low of 8.6 per cent. It's good to see it's fallen, but it still shows what a long way we have to go.
Arweinydd y tŷ, a wnewch chi adrodd ar y camau a gymerwyd i gau'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn dilyn y Diwrnod Cyflog Cyfartal ddydd Sadwrn? Mae adroddiad diweddar gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol wedi dweud bod y bwlch cyflog rhwng y rhywiau ar gyfer gweithwyr amser llawn wedi gostwng i'r lefel isaf erioed, sef 8.6 y cant. Mae'n dda gweld ei fod wedi gostwng, ond mae'n dal i ddangos bod gennym ffordd bell i fynd.
Yes, indeed, and, again, as part of the economic action plan in the private sector, and as part of our ask from our main companies in Wales, we are asking that people sign up to the eradication of the gender pay gap. We're working very hard to ensure that the Welsh Government has no such pay gap, and, again, with my colleague, the Cabinet Secretary for public services, to include other public services in that. I've had extensive discussions with the Cabinet Secretary for health in order to drive the gender pay gap out of public services in Wales, because we should be the exemplar employers in this field; we ought to be able to show the way. But we have of course included it in our economic action plan to ensure we have the right ethos in Wales, and we have signed up, as I said in response to Janet Finch-Saunders, to the EHRC's Working Forward programme as well.
Yn wir, ac unwaith eto, fel rhan o'r cynllun gweithredu economaidd yn y sector preifat, ac fel rhan o'r hyn a ofynnwn gan ein prif gwmnïau yng Nghymru, rydym yn gofyn i bobl ymrwymo i ddileu'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau. Rydym yn gweithio'n galed iawn i sicrhau nad oes gan Lywodraeth Cymru unrhyw fwlch cyflog o'r fath, ac unwaith eto, gyda fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros wasanaethau cyhoeddus, i gynnwys gwasanaethau cyhoeddus eraill yn hynny. Rwyf wedi cael trafodaethau helaeth gydag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd er mwyn cael gwared ar y bwlch cyflog rhwng y rhywiau mewn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, oherwydd dylem fod yn gyflogwyr enghreifftiol yn y maes hwn; dylem allu arwain y ffordd. Ond wrth gwrs, rydym wedi'i gynnwys yn ein cynllun gweithredu economaidd i sicrhau bod gennym yr ethos cywir yng Nghymru, ac rydym wedi ymrwymo, fel y dywedais mewn ymateb i Janet Finch-Saunders, i raglen Gweithio Ymlaen y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol hefyd.
Thank you very much, leader of the house.
Diolch yn fawr iawn, arweinydd y tŷ.
Item 3 on the agenda this afternoon is questions to the Assembly Commission. Questions 1 and 2 will be answered by the Llywydd. Question 1, Janet Finch-Saunders.
Eitem 3 ar yr agenda y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Gomisiwn y Cynulliad. Bydd y Llywydd yn ateb cwestiynau 1 a 2. Cwestiwn 1, Janet Finch-Saunders.
Thank you, Deputy Presiding Officer. According to NHS figures, 534,000 people—
Diolch i chi, Ddirprwy Lywydd. Yn ôl ffigurau'r GIG, mae 534,000 o bobl—
Can you ask the question, please?
A allwch chi ofyn y cwestiwn, os gwelwch yn dda?
Sorry—
Mae'n ddrwg gennyf—
Assembly Commission questions, question 1.
Cwestiynau Comisiwn y Cynulliad, cwestiwn 1.
1. Pa gynlluniau sydd gan y Comisiwn i wella’r broses o ddarlledu trafodion yn y Senedd? OAQ52922
1. What plans does the Commission have to improve the broadcasting of proceedings in the Senedd? OAQ52922
Regarding the proceedings—recorded proceedings—if you could make a statement on how they are going to improve our recorded proceedings, is my question.
O ran y trafodion—y trafodion a gofnodir—a allwch wneud datganiad ar sut y maent yn mynd i wella'r broses o gofnodi'r trafodion, yw fy nghwestiwn.
Quite close.
Eithaf agos.
Yes: what plans does the Commission have to improve the broadcasting of proceedings in the Senedd? Llywydd.
Ie: pa gynlluniau sydd gan y Comisiwn i wella'r broses o ddarlledu trafodion yn y Senedd? Lywydd.
Thank you.
Diolch.
Mae gennym gynlluniau parhaus i wella gwasanaethau darlledu a systemau clywedol, ac mae hyn wedi arwain yn ddiweddar at y newidiadau yn y seilwaith i wella dibynadwyedd y systemau'n sylweddol. Cyflwynwyd offer clipio Senedd.tv ac mae hyn wedi cael ei groesawu'n gyffredinol. Yn y dyfodol, rŷm ni hefyd yn bwriadu gwneud y trafodion yn fwy hygyrch drwy ddefnyddio technoleg sy'n troi llais yn destun.
We have a continuous plan for improvements to broadcasting and AV services and this has recently seen infrastructure changes that have significantly improved reliability. The introduction of a Senedd.tv clipping tool has received universal praise. In the future we also plan to make proceedings more accessible by using technology such as voice-to-text transcription.
Thank you. As I mentioned, 534,000 people in Wales suffer with hearing loss. I also in Aberconwy have a very large demographic of older people, and it has come out recently—I had an ageing well conference on Friday, and I was approached a number of times by people who actually do try to tune in to Senedd.tv, but those with hearing difficulties are experiencing some problems. I raised it during the last term, and there were going to be some improvements made such as subtitles, but, in terms of the hearing, I've even had staff in my offices complain that they can't always hear it, even on full volume and things. Senedd.tv itself, the actual recording—it has been raised with me a number of times that it is quite problematic, so I'm just wondering what steps the Commission is taking to ensure that there are subtitles, and that consideration is given, particularly so, to those with hearing problems.
Diolch. Fel y soniais, mae 534,000 o bobl yng Nghymru yn dioddef yn sgil nam ar y clyw. Mae gennyf ddemograffeg mawr iawn o bobl hŷn yn Aberconwy, a chefais wybod yn ddiweddar—cefais gynhadledd ar heneiddio'n dda ddydd Gwener, a daeth nifer o bobl ataf i ddweud eu bod yn ceisio gwrando ar Senedd.tv, ond bod y rheini sydd â phroblemau clyw yn cael rhai problemau. Codais y mater yn ystod y tymor diwethaf, a dywedwyd y byddai rhai gwelliannau'n cael eu gwneud megis is-deitlau, ond o ran y clyw, rwyf wedi cael aelodau o staff yn fy swyddfeydd hyd yn oed yn cwyno nad ydynt yn gallu ei glywed bob tro, hyd yn oed os yw lefel y sain ar ei uchaf ac yn y blaen. Mae Senedd.tv ei hun, y darllediad ei hun—mae nifer wedi dweud wrthyf eu bod yn cael trafferth, felly rwy'n meddwl tybed pa gamau y mae'r Comisiwn yn eu cymryd i sicrhau bod is-deitlau'n cael eu cynnwys, a bod ystyriaeth yn cael ei rhoi, yn arbennig felly, i bobl sydd â nam ar eu clyw.
Thank you for the supplementary. You've raised two points there, one which is new to me—not raised with me before—about the quality of the audio ordinarily on Senedd.tv, and if that's not audible then it's not good enough. So, I'll make sure that we review that and ensure that it can be heard, certainly.
Then on the issue more generally of subtitling, subtitling retrospectively and live subtitling, we are investing in the infrastructure that we have and in the video capacity that we have to make subtitling more straightforward in the future. Live subtitling, though, especially live subtitling of two languages spoken in this Assembly, is quite challenging in terms of the technology, but also in terms of its accuracy of what we say, and it needs to be accurate in order to be respectful of what's said by Members here. So this is obviously something that would be of benefit to many people in our society, and generally a good thing to do, so we are looking both to invest and then to develop and use the technology of subtitling so that more people are able to access with ease what we say and do and decide in this place.
Diolch i chi am y cwestiwn atodol. Rydych wedi codi dau bwynt yno, un sy'n newydd i mi—un nad yw wedi ei ddwyn i fy sylw o'r blaen—am ansawdd y sain fel arfer ar Senedd.tv, ac os nad yw hwnnw'n glywadwy, yna nid yw hynny'n ddigon da. Felly, byddaf yn sicrhau ein bod yn adolygu hynny ac yn sicrhau bod modd ei glywed, yn bendant.
Yna, ar fater mwy cyffredinol is-deitlo, is-deitlo yn ôl-weithredol ac is-deitlo byw, rydym yn buddsoddi yn y seilwaith sydd gennym ac yn y capasiti fideo sydd gennym er mwyn sicrhau bod is-deitlo'n haws yn y dyfodol. Mae is-deitlo byw, er hynny, yn enwedig is-deitlo'r ddwy iaith a siaredir yn y Cynulliad hwn yn fyw, yn dipyn o her o ran y dechnoleg, ond hefyd o ran cywirdeb yr hyn rydym yn ei ddweud, ac mae angen iddo fod yn gywir er mwyn parchu'r hyn a ddywedir gan yr Aelodau yma. Felly, mae'n amlwg yn rhywbeth a fyddai o fudd i lawer o bobl yn ein cymdeithas, ac yn beth da i'w wneud yn gyffredinol, felly rydym yn ystyried buddsoddi, ac yna datblygu a defnyddio technoleg is-deitlo fel bod mwy o bobl yn gallu cael mynediad hwylus at yr hyn rydym yn ei ddweud ac yn ei benderfynu yn y lle hwn.
2. Pa gynlluniau sydd gan y Comisiwn i wella'r amgylchedd o amgylch y Cynulliad? OAQ52903
2. What plans does the Commission have to improve the environment around the Assembly? OAQ52903
Fel y gwyddoch, ychydig iawn o fannau gwyrdd sydd ar ystâd y Cynulliad gan fod llawer o'r tir wedi'i balmantu neu'i darmacio. Fodd bynnag, o fewn y cyfyngiadau hyn, rydym wedi cyflwyno nifer o fentrau amgylcheddol i greu cynefinoedd bywyd gwyllt ac i gynyddu nifer y peillwyr yn ardal Bae Caerdydd. Y fenter ddiweddaraf yw'r cychod gwenyn sydd wedi'u gosod ar do’r Pierhead, mae'n debyg.
As you will know there is very limited green space on the Assembly’s estate as much of the area is paved or tarmacked, but within these limitations we have introduced a number of environmental initiatives to provide habitats for wildlife and to increase the presence of pollinators in Cardiff Bay. The most recent initiative is the beehives set on the Pierhead roof, apparently.
I thank the Llywydd for that response. Last month I attended the event to launch the Commission's annual environment report and I was thrilled to be taken to the roof of the Pierhead building to see the two beehives the Commission has installed there in partnership with Cardiff University, whose aim is to make Cardiff the UK's first bee-friendly city. So, that's fantastic that we're contributing to that from here.
But one of the issues raised with me was the lack of bee-friendly plants around the Assembly estate, and I wondered if the Commission could consider some of the land that is not used and may not belong to us, but is actually surrounding this building—whether some sort of bee-friendly flowers or plants could be planted there. There was a scheme a couple of years ago to plant in the car park. There was an area of the car park, and staff took part in that and did it in their lunch hours and tended the flowers. So, I just wondered if that was something we could look at, particularly in view of the fact of this wonderful progress—this wonderful project of having the bees.
Diolch i'r Llywydd am yr ymateb hwnnw. Fis diwethaf, mynychais y digwyddiad i lansio adroddiad amgylcheddol blynyddol y Comisiwn ac roedd yn wefr cael mynd ar ben to adeilad y Pierhead i weld y ddau gwch gwenyn y mae'r Comisiwn wedi'u gosod yno mewn partneriaeth â Phrifysgol Caerdydd, gyda'r nod o sicrhau mai Caerdydd fydd y ddinas gyntaf yn y DU sy'n Caru Gwenyn. Felly, mae'n wych ein bod yn cyfrannu at hynny o'r lle hwn.
Ond un o'r pethau a gafodd eu dwyn i fy sylw oedd y diffyg planhigion ar gyfer gwenyn ar ystâd y Cynulliad, ac roeddwn yn meddwl tybed a allai'r Comisiwn ystyried defnyddio rhywfaint o'r tir nad yw'n cael ei ddefnyddio, nad yw'n eiddo i ni o bosibl, ond sy'n amgylchynu'r adeilad hwn mewn gwirionedd—a fyddai modd plannu blodau neu blanhigion ar gyfer gwenyn yno. Cafwyd cynllun ychydig flynyddoedd yn ôl i blannu yn y maes parcio. Roedd yna ran benodol o'r maes parcio, a chymerodd y staff ran yn hynny a gofalu am y blodau yn ystod eu hawr ginio. Felly, roeddwn yn meddwl tybed a oedd hynny'n rhywbeth y gallem ei ystyried, yn enwedig o ystyried cynnydd gwych o'r fath—y prosiect gwenyn gwych hwn.
Unlike you, I've not been brave enough to visit the roof of the Pierhead to see the two beehives, but I'm very pleased that we're able to take part in that project. As you've suggested, there are a number of places around the estate where there has been planting of bee-friendly pollinators, and that includes the car park, and those plants and flowers remain in that car park. Also, around the Senedd building, you will have noticed the pot planting in the garden outside the Senedd cafe. We've had a recent meeting—our officials—with the Royal Society for the Protection of Birds to look as well at what can be done to attract more wildlife, and birds in particular, to the estate by means of nest boxes and a mini pond, possibly. Don't get excited at the prospect of a mini pond at the moment, but we're looking into a number of these issues—.
Yn wahanol i chi, nid wyf wedi bod yn ddigon dewr i ymweld â tho'r Pierhead i weld y ddau gwch gwenyn, ond rwy'n falch iawn ein bod yn gallu cymryd rhan yn y prosiect hwnnw. Fel yr awgrymoch chi, mae nifer o fannau o gwmpas yr ystâd lle mae pobl wedi bod yn plannu planhigion peillio y mae gwenyn yn hoff ohonynt, ac mae hynny'n cynnwys y maes parcio, ac mae'r planhigion a'r blodau yn y maes parcio hwnnw o hyd. Hefyd, o amgylch adeilad y Senedd, fe fyddwch wedi sylwi ar y potiau plannu yn yr ardd y tu allan i gaffi'r Senedd. Cawsom gyfarfod yn ddiweddar—ein swyddogion—gyda'r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar i edrych ar yr hyn y gellir ei wneud i ddenu mwy o fywyd gwyllt, ac adar yn arbennig, i'r ystâd drwy gyfrwng blychau nythu a phwll bach, o bosibl. Peidiwch â chyffroi am y posibilrwydd o bwll bach ar hyn o bryd, ond rydym yn edrych ar nifer o'r pethau hyn—.
Can we have a swimming pool as well?
A gawn ni bwll nofio hefyd?
No, you can't have a swimming pool. [Laughter.] And as you've said, these are important contributions that we can make at a small scale in Cardiff Bay. But, obviously, we need to play our part so that we are putting our estate to some better natural and wildlife support than it probably has been in the past.
Na chewch, ni chewch bwll nofio. [Chwerthin.] Ac fel rydych wedi'i ddweud, mae'r rhain yn gyfraniadau pwysig y gallwn eu gwneud ar raddfa fach ym Mae Caerdydd. Ond yn amlwg, mae angen i ni chwarae ein rhan fel ein bod yn defnyddio ein hystâd i gefnogi natur a bywyd gwyllt yn well nag y gwnaeth yn y gorffennol yn ôl pob tebyg.