Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
07/11/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Before we begin today's proceedings, I'm sure Members will want to join me in marking a year since the death of our former colleague Carl Sargeant. On behalf of all Assembly Members and staff, I'd like to send our deepest condolences to our colleague Jack Sargeant, and his family, at this very difficult time.
Cyn i ni ddechrau ar y trafodion heddiw, rwy'n siŵr y bydd yr Aelodau am ymuno â mi i nodi blwyddyn ers y bu farw ein cyn gyd-Aelod, Carl Sargeant. Ac ar ran holl Aelodau'r Cynulliad a’r staff, hoffwn fynegi ein cydymdeimlad dwys â’n cyd-Aelod, Jack Sargeant, a'i deulu ar yr adeg anodd hon.
Yr eitem gyntaf felly ar ein hagenda ni y prynhawn yma yw'r cwestiynau i Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Llyr Gruffydd.
The first item, therefore, on our agenda this afternoon is questions to the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs, and the first question is from Llyr Gruffydd.
1. Beth yw gweledigaeth Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer dyfodol amaeth yng Nghymru? OAQ52877
1. What is the Cabinet Secretary's vision for the future of agriculture in Wales? OAQ52877
Diolch. Our vision was set out in the 'Brexit and our land' consultation. We want a thriving and resilient agricultural sector, where farmers produce outcomes of huge importance to Wales as a whole. Many of these can only be produced by Welsh farmers on Welsh land.
Diolch. Nodwyd ein gweledigaeth yn ein hymgynghoriad, 'Brexit a'n tir'. Rydym eisiau sector amaethyddol ffyniannus a chryf lle mae ffermwyr yn cynhyrchu canlyniadau o bwysigrwydd mawr i Gymru gyfan. Ceir llawer o ganlyniadau na all neb ond ffermwyr Cymru ar dir Cymru eu cynhyrchu.
Diolch i chi am eich ymateb. Mae'r sector amaeth, wrth gwrs, yn un o gynheiliaid allweddol yr iaith Gymraeg yma yng Nghymru, a byddwch chi'n ymwybodol o ddyletswyddau'r Llywodraeth yng nghyd-destun Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015, lle mae ystyriaethau diwylliannol a ieithyddol i fod i gael eu gwrthbwyso'n gyfartal ag ystyriaethau economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol. Gyda hynny mewn golwg, ac o fod yn ymwybodol o'r ymateb sydd wedi bod gan Gymdeithas yr Iaith Gymraeg, gan Cytûn—Eglwysi Ynghyd yng Nghymru, gan Fforwm Gwledig y WLGA, a'r gofid mae rhai o'r rheini wedi'i fynegi am yr impact y bydd yr argymhellion o fewn 'Brexit a'n tir' yn ei gael ar yr iaith Gymraeg, a wnewch chi gadarnhau y bydd y Llywodraeth yn cynnal asesiad trylwyr o impact ieithyddol unrhyw newidiadau y byddwch chi yn eu cyflwyno ac, os bydd yr asesiad impact hwnnw yn dangos y bydd yna niwed i ddyfodol yr iaith Gymraeg, y bydd y Llywodraeth yn newid ei chwrs?
Thank you for that response. The agricultural sector is one of the key pillars of the Welsh language here in Wales, and you will be aware of the Government's responsibilities in light of the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015, where cultural and linguistic considerations are to be equally balanced with economic, environmental and social considerations. With that in mind, and being aware of the response from Cymdeithas yr Iaith Gymraeg, from Cytûn—Churches Together in Wales, from the Welsh Local Government Association rural forum, and the concerns expressed by some on the impact that the recommendations within 'Brexit and our land' will have on the Welsh language, will you confirm that the Government will carry out a thorough assessment of the linguistic impact of any changes that you will introduce and that, if the impact assessment shows that there will be damage to the future of the Welsh language, the Government will change course?
Thank you. We certainly will carry out an impact assessment in relation to the Welsh language, probably over the next few months before we introduce the White Paper. The Welsh language is probably used more by the agricultural sector than any other sector in Wales, and I think one of the best ways of preserving the language is to keep farmers farming on our land.
Diolch. Yn sicr, byddwn yn cynnal asesiad o’r effaith ar y Gymraeg, dros y misoedd nesaf yn ôl pob tebyg, cyn i ni gyflwyno'r Papur Gwyn. Yn ôl pob tebyg, mae'r sector amaethyddol yn gwneud mwy o ddefnydd o’r Gymraeg nag unrhyw sector arall yng Nghymru, ac rwy'n credu mai un o'r ffyrdd gorau o warchod yr iaith yw cadw ffermwyr i ffermio ar ein tir.
One of the resilience issues that have been exposed by the whole discussions about what can happen as a result of Brexit is the shortage of fruit and vegetables grown in this country. Obviously, this is an important issue both for the well-being of all of us, but particularly for our ability to supply our schools, our hospitals and other public services with fresh produce. So, I just wondered what your plans were for ensuring that we have sufficient supplies of vegetables and fruit, which have been rather undermined over the last 20, 30 years.
Un o'r materion cydnerthedd a ddatgelwyd gan yr holl drafodaethau am yr hyn a all ddigwydd o ganlyniad i Brexit yw'r prinder ffrwythau a llysiau a dyfir yn y wlad hon. Yn amlwg, mae hwn yn fater pwysig i les pawb ohonom, ond yn enwedig o ran ein gallu i gyflenwi cynnyrch ffres i’n hysgolion, ein hysbytai a'n gwasanaethau cyhoeddus eraill. Felly, roeddwn yn meddwl tybed beth oedd eich cynlluniau ar gyfer sicrhau bod gennym ddigon o gyflenwadau o lysiau a ffrwythau, cyflenwadau sydd wedi cael eu tanseilio braidd dros yr 20, 30 mlynedd diwethaf.
Thank you. I should have probably mentioned in my opening answer to Llyr that we've had 12,000 responses to 'Brexit and our land'. So, we are currently analysing the responses and we'll have a more detailed consultation again in the spring, and, obviously, it will determine our policy. But I think there is a real opportunity around fruit and vegetable production, probably for the first time. We'll be able to look at schemes that can increase market potential, that can drive improvements in productivity, diversification. So, I think it's an area where we'll certainly want to support farmers to be able to diversify into areas such as horticulture or agroforestry.
Diolch. Dylwn fod wedi crybwyll yn fy ateb agoriadol i Llyr ein bod wedi cael 12,000 o ymatebion i 'Brexit a'n tir'. Felly, rydym wrthi'n dadansoddi'r ymatebion ar hyn o bryd a bydd gennym ymgynghoriad manylach eto yn y gwanwyn, ac yn amlwg, bydd yn pennu ein polisi. Ond rwy'n credu bod yna gyfle go iawn yn codi o gynhyrchu ffrwythau a llysiau, am y tro cyntaf mae'n debyg. Byddwn yn gallu edrych ar gynlluniau a all gynyddu potensial y farchnad, a all yrru gwelliannau mewn cynhyrchiant, arallgyfeirio. Felly, rwy'n credu ei fod yn faes lle byddwn yn sicr yn awyddus i gynorthwyo ffermwyr i allu arallgyfeirio i feysydd fel garddwriaeth neu amaeth-goedwigaeth.
2. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi pobl sy'n wynebu anawsterau yn dilyn insiwleiddio waliau ceudod o dan gynlluniau Llywodraeth Cymru? OAQ52882
2. What action is the Welsh Government taking to support people who are facing difficulties following cavity wall insulation under Welsh Government schemes? OAQ52882
Thank you. We've been notified of a very small number of complaints relating to cavity wall insulation installed under Welsh Government-funded schemes. All work undertaken through our Nest and Arbed schemes is delivered by registered installers. In the event of failure, beneficiaries are able to seek remedial work to be done by the contractor. In the event that the contractor is no longer trading, consumers are referred to the Cavity Insulation Guarantee Agency for remedial work to be undertaken where appropriate.
Diolch. Rhoddwyd gwybod i ni am nifer fach iawn o gwynion yn ymwneud ag insiwleiddio waliau ceudod a osodwyd dan gynlluniau a ariennir gan Lywodraeth Cymru. Caiff yr holl waith a wneir trwy ein cynlluniau Nest ac Arbed eu darparu gan osodwyr cofrestredig. Os methir gwneud y gwaith yn iawn, gall buddiolwyr ofyn am gael gwaith adferol wedi’i wneud gan y contractwr. Os na fydd y contractwr yn masnachu mwyach, cyfeirir defnyddwyr at yr Asiantaeth Gwarantau Inswleiddio Waliau Dwbl er mwyn i waith adferol gael ei wneud lle y bo'n briodol.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary, and I'm sure the small number that you refer to are probably all in my constituency, because I've got large numbers of people who have faced problems as a consequence of cavity wall insulation failing, and, therefore, they are now facing large bills because of the work that has to be done. Now, as you said in your answer, they went back to the builder, but most of those builders seem to have disappeared all of a sudden. Whether they were only in it for their own cash is another question. Then they went to CIGA, as you said, and CIGA are not really being supportive of their guarantee. In effect, CIGA are very much saying that, 'Sorry, this is a problem with the maintenance of the property. It's nothing to do with the cavity wall insulation.' And these individuals are vulnerable individuals who have not got the money to actually pay for the work that needs to be done. Will you take action against CIGA, please, to make sure they meet their obligations? They put a guarantee in place to reassure people who took on these Welsh Government schemes, so that, if there was a problem, they knew they would have that backing. Unfortunately, that backing is not there.
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n siŵr fod y nifer fach o bobl y cyfeiriwch atynt i gyd yn fy etholaeth i yn ôl pob golwg, oherwydd mae gennyf nifer fawr o bobl sydd wedi wynebu problemau o ganlyniad i fethiant gwaith inswleiddio waliau ceudod, ac felly, maent bellach yn wynebu biliau mawr oherwydd y gwaith sy'n rhaid ei wneud. Nawr, fel y dywedasoch yn eich ateb, fe aethant yn ôl at yr adeiladwr, ond ymddengys bod y rhan fwyaf o'r adeiladwyr hynny wedi diflannu'n sydyn iawn. Mae’n gwestiwn arall a oeddent ond yn gwneud y gwaith er mwyn gwneud arian iddynt eu hunain yn unig. Fe aethant at yr Asiantaeth Gwarantau Inswleiddio Waliau Dwbl (CIGA), fel y dywedasoch, ac nid yw CIGA yn wirioneddol gefnogol i’w gwarant. Mewn gwirionedd, yr hyn y mae CIGA yn ei ddweud yw, 'Mae'n ddrwg gennym, problem gyda'r eiddo yw hon, nid yw'n ymwneud â'r gwaith insiwleiddio waliau ceudod'. Ac mae'r unigolion hyn yn unigolion agored i niwed heb arian i dalu am y gwaith sydd angen ei wneud. A wnewch chi roi camau ar waith yn erbyn CIGA os gwelwch yn dda i sicrhau eu bod yn cyflawni eu rhwymedigaethau? Maent yn rhoi gwarant ar waith i roi sicrwydd i bobl a ymgymerodd â’r cynlluniau Llywodraeth Cymru hyn, fel eu bod yn gwybod, pe bai problem, y byddent yn cael y gefnogaeth honno. Yn anffodus, nid yw'r gefnogaeth honno yno.
I thank David Rees for that question. I mentioned that CIGA has been the traditional and main guarantee provider in this issue. You'll remember we had a debate—probably about a year ago, actually—where there was some criticism levelled at CIGA, and, following that debate, I met with the chief executive, to discuss the concerns raised, to understand what action they are taking to alleviate these issues. And I am aware they have addressed a lot of previous concerns; we are monitoring it much more carefully. I have to say, in recent months, correspondence around problems have reduced, but I think it's really important that I am aware of the problems. So, if you have any individual cases, please do write to me, and I'll certainly take it up with CIGA. We are continuing to work with the UK Government, and CIGA and other agencies, so that we can encourage effective consumer protection; I think it's really important that people do know where to go. But I'd be very happy to look at any cases that you have. If want to write to me on a case-by-case basis, I'd be very happy to do that.
Diolch i David Rees am y cwestiwn. Soniais mai CIGA yw'r prif ddarparwr gwarantau yn y mater hwn yn draddodiadol. Ac fe gofiwch ein bod wedi cael dadl—tua blwyddyn yn ôl mae'n debyg—pan gafwyd rhywfaint o feirniadaeth o CIGA. Ac yn dilyn y ddadl honno, cyfarfûm â'r prif weithredwr i drafod y pryderon a godwyd er mwyn deall pa gamau y maent yn eu gweithredu er mwyn lliniaru'r problemau hyn. Ac rwy’n ymwybodol eu bod wedi mynd i'r afael â llawer o bryderon blaenorol; rydym yn ei fonitro'n llawer mwy gofalus. Mae'n rhaid i mi ddweud, yn ystod y misoedd diwethaf, fod gohebiaeth ynghylch problemau wedi lleihau, ond credaf ei bod yn bwysig iawn fy mod yn ymwybodol o'r problemau. Felly, os oes gennych unrhyw achosion unigol, ysgrifennwch ataf, a byddaf yn sicr yn eu trafod gyda CIGA. Rydym yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU, a CIGA ac asiantaethau eraill, fel y gallwn sicrhau diogelwch effeithiol i ddefnyddwyr; rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn i bobl wybod ble i fynd. Ond buaswn yn hapus iawn i edrych ar unrhyw achosion sydd gennych; os hoffech ysgrifennu ataf i drafod achosion unigol, buaswn yn falch iawn o wneud hynny.
I think that David Rees has raised a very important issue, very forcefully, and it's not just your constituents who've been affected by this, David—it's constituents for AMs across Wales. Cabinet Secretary, this really does highlight the problem when you retrofit existing housing stock in a way that deviates from the original standard, and isn't done in the way that it should be. And it's very important that companies who do this sort of work really do know what they're doing, and that lessons have been learned from this. It may well be that we don't know the full extent of this problem yet, as it can take some time for problems to surface, and it might even be that some of the vulnerable people who are living in these houses that have been poorly retrofitted haven't even been made aware of the problem yet. So, what are you doing to make sure you fully do ascertain the number of people who do need assistance in this regard? And, as I said before, what lessons have been learned by the Welsh Government and, indeed, the companies retrofitting, to make sure that this problem isn't happening now and that different but associated retrofitting issues in the future won't emerge?
Rwy'n credu bod David Rees wedi nodi mater pwysig iawn, yn rymus iawn, ac nid eich etholwyr chi yn unig sydd wedi’u heffeithio gan hyn, David, ond etholwyr ACau ledled Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, mae hyn o ddifrif yn tynnu sylw at y broblem pan fyddwch yn ailosod y stoc dai bresennol mewn modd sy'n gwyro oddi wrth y safon wreiddiol, ac nad yw'n cael ei wneud yn y ffordd y dylai gael ei wneud. Ac mae'n bwysig iawn fod cwmnïau sy'n gwneud y math hwn o waith yn gwybod yn iawn beth y maent yn ei wneud, a bod gwersi wedi'u dysgu o hyn. A allwch ddweud wrthym—efallai nad ydym yn gwybod gwir faint y broblem hon eto, gall gymryd peth amser i broblemau ddod yn amlwg, ac efallai na fydd rhai o'r bobl sy'n agored i niwed sy'n byw yn y tai hyn y gwnaed gwaith ailosod gwael arnynt yn ymwybodol o’r broblem eto hyd yn oed. Felly, beth rydych chi'n ei wneud i sicrhau eich bod yn canfod faint o bobl sydd angen cymorth gyda hyn mewn gwirionedd? Ac fel y dywedais o'r blaen, pa wersi a ddysgwyd gan Lywodraeth Cymru, ac yn wir y cwmnïau sy'n ailosod, i sicrhau nad yw'r broblem hon yn digwydd yn awr, ac na fydd problemau ôl-osod gwahanol ond cysylltiedig yn dod i'r amlwg yn y dyfodol?
Well, you ask what we've done as a Government, and, certainly under the new contracts that we have for Nest 2 and Arbed 3, we further strengthened the process by including strict minimum guarantee requirements, robust monitoring—because I don't think the monitoring was as robust as it could have been in the beginning—and assurance, and we also obviously inspect all installations.
Wel, rydych yn gofyn beth a wnaethom fel Llywodraeth, ac yn sicr o dan y cytundebau newydd sydd gennym ar gyfer Nest 2 ac Arbed 3, fe wnaethom gryfhau'r broses ymhellach trwy gynnwys gofynion sylfaenol ar gyfer gwarantau, monitro cadarn—oherwydd nid wyf yn meddwl bod y monitro mor gadarn ag y gallai fod wedi bod yn y cychwyn—a sicrwydd, ac rydym hefyd yn arolygu pob gwaith gosod wrth gwrs.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau i'r Ysgrifennydd Cabinet. Llefarydd Plaid Cymru, Llyr Gruffydd.
Questions now from the party spokespeople to the Cabinet Secretary. The Plaid Cymru spokesperson, Llyr Gruffydd.
Diolch, Llywydd. Mae'r newyddion bod Arolygiaeth Gynllunio Lloegr a Chymru yn bwriadu cael gwared ar rôl cyfarwyddwr gweithredol Cymru yn amlwg yn mynd i fod yn syndod i nifer o bobl ac yn anfon neges glir o safbwynt y peryg bod Cymru yn cael ei hisraddio oddi fewn i'r arolygiaeth honno. A allaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Cabinet ba ran a gafodd hi a Llywodraeth Cymru yn y penderfyniad hwnnw?
Thank you, Llywydd. The news that the Planning Inspectorate for England and Wales intends to scrap the role of the executive director for Wales is clearly going to come as a surprise to many people, and it will send a clear message in terms of the risk that Wales is being downgraded within that inspectorate. Can I ask the Cabinet Secretary what role she and the Welsh Government played in that decision?
I quite agree with you—any downgrading in the status of the Welsh arm of the inspectorate, I think, is completely unacceptable. Previously, Llyr may be aware that we considered having a fully separate planning inspectorate for Wales in 2015. I've kept that under review, and I'm very grateful that my predecessor did and that I've been able to consider that also. We've expressed concerns that the removal of the post of director for Wales should not happen without any discussion with us. We have to be consulted formally before any proposals are finalised.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi—rwy’n credu bod unrhyw israddio yn statws cangen Cymru o'r arolygiaeth yn hollol annerbyniol. Yn flaenorol, efallai y bydd Llyr yn ymwybodol ein bod wedi ystyried cael arolygiaeth gynllunio gwbl ar wahân i Gymru yn 2015. Rwyf wedi cadw hynny o dan arolwg, ac rwy'n ddiolchgar iawn fod fy rhagflaenydd wedi gwneud hynny, ac rwyf wedi gallu ystyried hynny hefyd. Rydym wedi mynegi pryderon na ddylid cael gwared ar swydd cyfarwyddwr Cymru heb drafodaeth gyda ni. Rhaid ymgynghori â ni yn ffurfiol cyn i unrhyw gynigion gael eu cwblhau'n derfynol.
Ond beth mae hynny'n ei ddweud am y berthynas sydd gan y Llywodraeth yma, a'r partneriaid eraill o fewn yr Arolygiaeth Gynllunio, fod y fath benderfyniad yn gallu cael ei ystyried heb fod yna ymgynghoriad digonol â chi fel Ysgrifennydd Cabinet a gyda'r Llywodraeth yma? Mae'n plaid ni, wrth gwrs, wedi bod yn galw ers talwm iawn am arolygiaeth annibynnol i Gymru. Rydym ni'n gweld, yn sgil datganoli, sut y mae'r gyfundrefn gynllunio wedi bod yn esblygu i gyfeiriadau gwahanol iawn yng Nghymru, o'i chymharu â Lloegr, a hynny wrth gwrs yn enwedig yn sgil Deddf Cynllunio (Cymru) 2015. Felly, rydych chi'n dweud eich bod chi'n cadw hyn o dan adolygiad, mi oedd eich rhagflaenydd chi yn dweud bod hynny o dan adolygiad, ac mi oedd rhagflaenydd hwnnw hyd yn oed yn cydnabod bod yna le i dderbyn efallai, pe bai'r sefyllfa yn esblygu i gyfeiriadau gwahanol, nad yw cael un arolygiaeth i oruchwylio dwy gyfundrefn wahanol iawn yn gynaliadwy. Ar ba bwynt ydych chi'n mynd i ddod i gasgliad? Os nad yw hwn yn arwydd ac yn neges glir i ni o ble ddylem ni fynd, ar ba bwynt ydych chi'n mynd i ddod i'r casgliad bod yr amser wedi dod i ni gael arolygiaeth gynllunio annibynnol i Gymru unwaith ac am byth?
But what does that say about the relationship between the Government here, and other partners within the Planning Inspectorate, that such a decision can be considered without there having been adequate consultation with you as Cabinet Secretary and with the Government here? Our party, of course, has been calling for a very long time for an independent inspectorate for Wales. We see, in light of devolution, how the Planning Inspectorate has been evolving in very different directions in Wales, as compared to England, and particularly in light of the Planning (Wales) Act 2015. So, you say that you're keeping this under review, your predecessor said that it was under review, and his predecessor also acknowledged that there was scope to accept that, if the situation were to evolve in different directions, having one inspectorate to oversee two very different regimes wouldn't be sustainable. At what point will you come to a conclusion? If this isn't a clear message of the direction of travel, at what point will you come to the conclusion that the time has come to have an independent planning inspectorate for Wales once and for all?
Well, I think now that, obviously, the chief executive is currently consulting staff on that restructuring exercise, as part of that programme, they are looking at—as I say, consulting on—the structure. We have to be formally part of that consultation. But, as you say, I think the time certainly is now, isn't it, in answer to the question of when will I do something about it in the way that you want to. I certainly think we need to look at that much more seriously now.
Wel, rwy'n credu bod y prif weithredwr wrthi'n ymgynghori â staff ar yr ymarfer ailstrwythuro hwnnw ar hyn o bryd, fel rhan o'r rhaglen honno, maent yn edrych ar—fel rwy’n dweud, yn ymgynghori ar—y strwythur. Rhaid inni fod yn rhan ffurfiol o'r ymgynghoriad hwnnw. Ond fel y dywedwch, rwy'n credu mai nawr yw’r amser, onid e, mewn ateb i’r cwestiwn ynglŷn â phryd y byddaf yn gwneud rhywbeth am y peth yn y ffordd rydych chi ei eisiau? Rwy’n sicr yn meddwl bod angen inni edrych ar hynny yn llawer mwy difrifol yn awr.
I think I hear you saying that the time has come for an independent Welsh inspectorate. Could you confirm whether that's the case?
Rwy'n credu fy mod yn eich clywed yn dweud bod yr amser wedi dod i gael arolygiaeth annibynnol yng Nghymru. A wnewch chi gadarnhau hynny?
Well, I said I think the time has come now to look at something that we've been monitoring for the past three years, in light of this consultation.
Wel, yr hyn a ddywedais oedd fy mod yn credu bod yr amser wedi dod bellach i edrych ar rywbeth y buom yn ei fonitro dros y tair blynedd diwethaf, yng ngoleuni'r ymgynghoriad hwn.
Excellent.
Rhagorol.
Llefarydd y Ceidwadwyr, Andrew R.T. Davies.
The Conservative spokesperson, Andrew R.T. Davies.
Thank you, Presiding Officer. Cabinet Secretary, you recently took the decision on the Hendy windfarm to allow permission for that to be granted, despite the local authority's planning committee refusing the application and the planning inspectorate's own appeal inspector refusing the application. As I understand it, Welsh Government officials have been involved with Powys County Council in the zoning of areas that would be acceptable for windfarms to be developed. The unitary development plan or the local development plan up in that neck of the woods clearly identifies certain areas, and Hendy, as I understand it, falls outside of those areas. What confidence can local people have that the system is working on their behalf when you go in and override the local planning committee and also the planning inspectorate, who have stuck to the rules?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, yn ddiweddar fe wnaethoch benderfyniad ynghylch fferm wynt Hendy i adael i ganiatâd i hynny gael ei roi, er gwaethaf y ffaith bod pwyllgor cynllunio’r awdurdod lleol wedi gwrthod y cais a bod arolygydd apęliadau’r arolygiaeth gynllunio ei hun wedi gwrthod y cais. Yn ôl yr hyn a ddeallaf, mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi bod yn ymwneud â Chyngor Sir Powys yn gosod parthau y byddai'n dderbyniol i ffermydd gwynt gael eu datblygu ynddynt. Mae'r cynllun datblygu unedol neu'r cynllun datblygu lleol yn y rhan honno o’r wlad yn dynodi rhai ardaloedd yn glir, ac mae Hendy, yn ôl yr hyn a ddeallaf, y tu allan i'r ardaloedd hynny. Pa hyder y gall pobl leol ei gael fod y system yn gweithio ar eu rhan pan fyddwch chi'n mynd i mewn ac yn diystyru’r pwyllgor cynllunio lleol a hefyd yr arolygiaeth gynllunio sydd wedi cadw at y rheolau?
I don't think it's a matter of overriding; I'm satisfied the planning inspector considered the relevant issues, but I disagree with the conclusion. I'm also the Cabinet Secretary with responsibility for energy. We have set renewable energy targets. We have to make sure that we deliver on those targets and, for me, the benefits of the proposal in terms of delivering renewable energy are material considerations that are sufficient to outweigh the identified impacts of the scheme on both the landscape and the visual amenity.
Ni chredaf ei fod yn fater o ddiystyru. Rwy'n fodlon fod yr arolygydd cynllunio wedi ystyried y materion perthnasol ond rwy'n anghytuno â'r casgliad. Fi hefyd yw Ysgrifennydd y Cabinet sydd â chyfrifoldeb am ynni. Rydym wedi gosod targedau ynni adnewyddadwy; mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn cyflawni'r targedau hynny ac i mi, mae manteision y cynnig o ran darparu ynni adnewyddadwy yn ystyriaethau perthnasol, sy'n ddigon i orbwyso effeithiau dynodedig y cynllun ar y dirwedd a'r amwynder gweledol.
I think in your reply to me there, Cabinet Secretary, you indicated that the planning inspector did stick to the rules but you disagree with his conclusion. Your department recently, as well, when it comes to shooting on public land, disagreed with the independent report that was commissioned at a cost of £47,000. Can you give us a sense of why the department is going against the evidence, in particular when it comes to this particular application? As you said, the planning inspector stuck to the rules; it was just that you disagreed with those conclusions. What part of the conclusions do you fundamentally disagree with that overrides the planning imperative here that local residents need to have confidence in when these applications come into their areas?
Yn eich ateb i mi yno, Ysgrifennydd y Cabinet, rwy’n credu eich bod wedi nodi bod yr arolygydd cynllunio yn cadw at y rheolau ond eich bod chi’n anghytuno â'i gasgliad. Yn amlwg, yn ddiweddar, mewn perthynas â saethu ar dir cyhoeddus, fe anghytunodd eich adran â'r adroddiad annibynnol a gomisiynwyd ar gost o £47,000. A allwch roi syniad inni pam y mae'r adran yn mynd yn erbyn y dystiolaeth, yn enwedig mewn perthynas â’r cais penodol hwn? Fel y dywedoch, fe gadwodd yr arolygydd cynllunio at y rheolau, chi’n unig a anghytunai â'r casgliadau hynny. Pa ran o'r casgliadau rydych chi’n anghytuno'n sylfaenol â hi sy'n goresgyn y rheidrwydd cynllunio yma fod angen i drigolion lleol fod â hyder yn y ceisiadau hyn pan fyddant yn dod i'w hardaloedd?
Well, I mentioned in my original answer to you why I believed the proposals around delivering renewable energy—. Our material considerations—they are sufficient to outweigh the identified impact. So, I think the balance, therefore, weighs in favour of the appeal. But I think, also, wind energy is a key part of Welsh Government's vision for future renewable electricity production, and I think that has to be taken into consideration by decision makers.
Wel, soniais yn fy ateb gwreiddiol i chi pam y credwn fod y cynigion ynghylch cyflenwi ynni adnewyddadwy—. Ein hystyriaethau perthnasol—maent yn ddigon i orbwyso'r effaith a nodwyd. Felly, credaf fod y cydbwysedd yn pwyso o blaid yr apêl. Ond rwy'n credu hefyd fod ynni gwynt yn rhan allweddol o weledigaeth Llywodraeth Cymru ar gyfer cynhyrchu trydan adnewyddadwy yn y dyfodol ac rwy'n credu bod rhaid i'r rhai sy'n gwneud penderfyniadau ystyried hynny.
I do take the point that Welsh Government, in fairness—we can disagree or agree with the policy—has had a policy of promoting wind energy, but they've had a policy of promoting wind energy within certain areas and certain zones that are proved for the development of these windfarms. Here, this particular development was outside of that zone and, as I said in my opening question to you, the Government have been involved in identifying those zones and the local authority have engaged in that discussion. How can communities and, in particular, local authorities have confidence that they will not be undermined and will not face huge costs from developers when you take such an arbitrary decision as you have on this particular application, because the planning permission that was refused stuck to the rules, the appeal inspectors, as you said in your own answer, stuck to the rules—the planning guidance that was given—and yet you came in and overrode that? This is causing huge frustration in this part of mid Wales. Other areas of Wales where they see that you will not intervene when you are requested to intervene are completely bemused by the decision that you have taken. So, can you clarify whether it is now open season to develop windfarms the length and breadth of Wales, because, as I said, this application is outside of the zone that you, as a Government, have approved with the local authority?
Rwy'n cymryd y pwynt fod gan Llywodraeth Cymru, a bod yn deg—gallwn anghytuno neu gytuno â'r polisi—bolisi o hyrwyddo ynni gwynt, ond mae polisi wedi bod ganddynt o hyrwyddo ynni gwynt mewn rhai ardaloedd a rhai parthau sydd wedi’u profi ar gyfer datblygu'r ffermydd gwynt hyn. Yma, roedd y datblygiad penodol hwn y tu allan i'r parth hwnnw ac fel y dywedais yn fy nghwestiwn agoriadol i chi, mae'r Llywodraeth wedi bod yn rhan o’r broses o nodi'r parthau hyn ac mae'r awdurdod lleol wedi cymryd rhan yn y drafodaeth honno. Sut y gall cymunedau, ac awdurdodau lleol yn arbennig, gael hyder na fyddant yn cael eu tanseilio ac na fyddant yn wynebu costau enfawr gan ddatblygwyr pan fyddwch yn gwneud penderfyniad mor fympwyol ag y gwnaethoch ar y cais penodol hwn, oherwydd roedd y caniatâd cynllunio a wrthodwyd yn cadw at y rheolau, roedd yr arolygwyr apęliadau, fel y dywedoch chi yn eich ateb, wedi cadw at y rheolau—y canllawiau cynllunio a roddwyd—ac eto fe ddaethoch chi i mewn a diystyru hynny? Mae hyn yn achosi rhwystredigaeth enfawr yn y rhan hon o ganolbarth Cymru. Ceir ardaloedd eraill o Gymru lle maent yn gweld na fyddwch yn ymyrryd pan ofynnir i chi ymyrryd wedi’u syfrdanu’n llwyr gan y penderfyniad a wnaethoch. Felly, a allwch chi egluro: a oes rhyddid llwyr bellach i unrhyw un ddatblygu ffermydd gwynt ar hyd a lled Cymru, oherwydd, fel y dywedais, mae'r cais hwn y tu allan i'r parth y gwnaethoch chi, fel Llywodraeth, ei gymeradwyo gyda'r awdurdod lleol?
It's certainly not open season. I think one of the ways of ensuring the public do have confidence is not to have conflicting policies. And I think one of the things that has become very apparent to me over the two years that I've been in this portfolio is the conflict in policies, and we are taking steps to ensure that that's not the case.
Yn sicr, nid oes rhyddid llwyr yn bodoli. Rwy'n credu mai un o'r ffyrdd o sicrhau bod gan y cyhoedd hyder yw peidio â chael polisïau sy'n gwrthdaro. Ac rwy'n credu mai un o'r pethau sydd wedi dod yn amlwg iawn i mi dros y ddwy flynedd y bûm yn y portffolio hwn yw gwrthdaro rhwng polisïau, ac rydym yn rhoi camau ar waith i sicrhau nad yw hynny’n digwydd.
Llefarydd UKIP, Neil Hamilton.
UKIP spokesperson, Neil Hamilton.
Diolch, Llywydd. Hendy windfarm is being built in an area of outstanding natural beauty. It's perfectly clear from the answer that you've just given, Cabinet Secretary, to Andrew R.T, Davies, that your mind was made up on this even before the planning inspector was appointed, because you've said, in effect, that the Government's policy on renewable energy outweighs any planning considerations. So, what on earth is the point of having planning inquiries in these circumstances because it's evident from your decision that this was merely a charade—a pretence—of taking local opinion into account, when you had no intention of doing so?
Diolch, Lywydd. Mae fferm wynt Hendy yn cael ei hadeiladu mewn ardal o harddwch naturiol eithriadol. Mae'n berffaith amlwg o'r ateb rydych newydd ei roi i Andrew R. T. Davies, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod wedi penderfynu ar hyn hyd yn oed cyn penodi'r arolygydd cynllunio, gan eich bod wedi dweud, i bob pwrpas, fod polisi'r Llywodraeth ar ynni adnewyddadwy yn gorbwyso unrhyw ystyriaethau cynllunio. Felly, beth ar y ddaear yw pwynt cael ymchwiliadau cynllunio yn yr amgylchiadau hyn oherwydd mae’n amlwg o'ch penderfyniad mai siarâd yn unig oedd hyn—esgus—eich bod yn ystyried y farn leol, pan nad oedd gennych unrhyw fwriad i wneud hynny?
It certainly wasn't a charade or a pretence.
Yn sicr, nid oedd yn siarâd nac yn esgus.
I think others will judge your actions rather than your words. But let's look at the decision that you've made and the reason that you've given for it. Yes, I understand that the Government has a commitment to renewable energy, but even if one accepts the Government's view of global warming and its causes, I cannot understand how the desecration of an important beauty spot in mid Wales can be outweighed by renewable energy considerations, because whatever the United Kingdom does in relation to global warming is immediately extinguished by what's happening in the rest of the world.
In China, for example, they are currently in the process of building another 210 GW of coal-fired power station. Now, at the moment, we are consuming in the United Kingdom 37 GW, so the Chinese are going to add, in the next few years, seven times the entire consumption of electricity in the United Kingdom on a dark and dull day, like today. So, whatever reduction in carbon emissions and whatever contribution that might make to solving the problems of global warming, it's going to make absolutely no difference whatsoever, but it's going to make a vast difference to the people of mid Wales.
Rwy'n credu y bydd eraill yn barnu eich gweithredoedd yn hytrach na'ch geiriau. Ond gadewch i ni edrych ar y penderfyniad a wnaethoch a'r rheswm rydych wedi'i roi amdano. Ydw, rwy’n deall fod gan y Llywodraeth ymrwymiad i ynni adnewyddadwy, ond yr hyn na allaf ei ddeall yw, hyd yn oed os yw rhywun yn derbyn barn y Llywodraeth ynglŷn â chynhesu byd-eang a'i achosion, sut y mae modd i ystyriaethau ynghylch ynni adnewyddadwy orbwyso'r dinistr i lecyn hardd yng nghanolbarth Cymru, gan fod unrhyw beth y mae'r Deyrnas Unedig yn ei wneud mewn perthynas â chynhesu byd-eang yn cael ei ddiddymu ar unwaith gan yr hyn sy'n digwydd yng ngweddill y byd.
Yn Tsieina, er enghraifft, ar hyn o bryd maent yn y broses o adeiladu gorsaf bŵer 210 GW arall sy’n defnyddio glo. Nawr, ar hyn o bryd, rydym yn defnyddio 37 GW yn y Deyrnas Unedig, felly dros y blynyddoedd nesaf bydd y Tsieinïaid yn ychwanegu saith gwaith holl ddefnydd trydan y Deyrnas Unedig ar ddiwrnod tywyll a diflas fel heddiw. Felly, pa ostyngiad bynnag a geir mewn allyriadau carbon a pha gyfraniad bynnag y gallai hynny ei wneud i ddatrys problemau cynhesu byd-eang, ni fydd yn gwneud unrhyw wahaniaeth o gwbl, ond bydd yn gwneud gwahaniaeth enfawr i bobl canolbarth Cymru.
I think most people, apart from Neil Hamilton and members of UKIP, do accept that climate change is happening and the reasons for it. I was waiting for you to mention China, because you always mention China when we're talking about renewable energy. You can't just sit back and do nothing. We, in Wales, may be a small nation, but I think we take our proposals to do all we can to mitigate climate change very, very seriously. I was out at the global climate action summit in San Francisco in September. People were looking at us because we are held up as best practice, not just in renewable energy, but in things like waste and recycling. You can't just sit back and say, 'Oh well, China are doing this, so we shouldn't do anything.' I really don't accept that. But I really do wish that you would look at what we're doing in climate change mitigation and join the rest of us in accepting that we have our role to play.
Credaf fod y rhan fwyaf o bobl, ar wahân i Neil Hamilton ac aelodau o UKIP, yn derbyn bod newid hinsawdd yn digwydd a'r rhesymau drosto. Roeddwn yn aros i chi sôn am Tsieina, oherwydd rydych chi bob amser sôn am Tsieina pan fyddwn yn sôn am ynni adnewyddadwy. Ni allwch eistedd yn ôl a gwneud dim. Efallai ein bod ni yng Nghymru yn wlad fach, ond credaf ein bod yn gwbl o ddifrif yn ein cynigion i wneud popeth a allwn i liniaru newid yn yr hinsawdd. Roeddwn allan yn yr uwchgynhadledd fyd-eang ar weithredu ar yr hinsawdd yn San Francisco ym mis Medi. Roedd pobl yn edrych arnom ni fel rhai a weithredai'r arferion gorau, nid yn unig ym maes ynni adnewyddadwy, ond mewn pethau fel gwastraff ac ailgylchu. Ni allwch eistedd yn ôl a dweud, 'O wel, mae Tsieina'n gwneud hyn, felly ni ddylem ni wneud unrhyw beth.' Nid wyf yn derbyn hynny o gwbl. Ond fe hoffwn yn fawr pe baech yn edrych ar yr hyn a wnawn i liniaru newid yn yr hinsawdd ac yn ymuno â'r gweddill ohonom drwy dderbyn bod gennym ein rhan i'w chwarae.
The Welsh Government may be leading, but nobody's following. That's the problem—that's what I'm arguing here. If this was going to make any difference at all and if people were actually going to be impressed by what's happening in Wales in parts of the world where it matters, if you were going to sort out the problems of global warming on the basis of the theories that you espouse, I could understand it, but that isn't happening. You say I always mention China—yes, I do, well, let's mention India as well. In addition to China, India is currently in the process of the construction of 130 GW of coal-fired power stations. So, 130 plus 210, that's 340 GW—that's 10 times the entire British consumption of electricity. Those are just new power stations in construction, fired by coal. So, whatever difference Llandegley Rocks wind turbines are going to make, it is a minute fraction of 1 per cent. It's going to make no difference, but what you've done by your decision, is to wreck and desecrate one of the most beautiful parts of mid Wales.
Efallai fod Llywodraeth Cymru yn arwain, ond nid oes neb yn dilyn. Dyna'r broblem—dyna rwy'n ei ddadlau yma. Pe bai hyn yn mynd i wneud unrhyw wahaniaeth o gwbl a phe bai'r hyn sy'n digwydd yng Nghymru o ddifrif yn mynd i greu argraff ar yr hyn sy'n digwydd yn y rhannau o'r byd lle mae'n cyfrif, pe baech chi'n mynd i ddatrys problemau cynhesu byd-eang ar sail y damcaniaethau rydych yn eu harddel, gallwn ei ddeall, ond nid yw hynny'n digwydd. Rydych yn dweud fy mod bob amser yn sôn am Tsieina—ydw, rwy'n gwneud hynny, wel, gadewch i ni sôn am India yn ogystal. Yn ogystal â Tsieina, mae India yn y broses o adeiladu gorsafoedd pŵer glo 130 GW. Felly, 130 a 210, dyna 340 GW—dyna 10 gwaith holl ddefnydd Prydain o drydan. Gorsafoedd pŵer glo sy'n cael eu hadeiladu o'r newydd yn unig yw'r rheini. Felly, beth bynnag y bo'r gwahaniaeth y bydd tyrbinau gwynt Creigiau Llandeglau yn ei wneud, nid yw ond yn ffracsiwn pitw o 1 y cant. Nid yw'n mynd i wneud gwahaniaeth, ond yr hyn a wnaethoch chi drwy eich penderfyniad yw difetha a dinistrio un o'r rhannau harddaf o ganolbarth Cymru.
You say nobody follows, but at that conference that I just mentioned that was held in September, there were 100 states and regions of which, I would say, most are coming forward with actions similar to Wales's. So, you mentioned India, I shared a platform with the mayor of Delhi who is desperate to do what we're doing in Wales, and is actually achieving that. So, I'm sorry, but you can't just sit back and blame everybody else. You have to take action and you have to show leadership.
Rydych yn dweud nad oes neb yn dilyn, ond yn y gynhadledd honno y soniais amdani a gynhaliwyd ym mis Medi, roedd yna 100 o wladwriaethau a rhanbarthau y buaswn yn dweud bod y rhan fwyaf ohonynt yn cyflwyno camau gweithredu tebyg i Gymru. Felly, fe sonioch chi am India, rhannais lwyfan gyda maer Delhi sy'n awyddus iawn i wneud yr hyn rydym ni'n ei wneud yng Nghymru, ac mewn gwirionedd mae'n cyflawni hynny. Felly, mae'n ddrwg gennyf, ond ni allwch eistedd yn ôl a rhoi'r bai ar bawb arall. Rhaid ichi weithredu, a rhaid ichi ddangos arweiniad.
Mae cwestiwn 3 [OAQ52884] wedi'i dynnu nôl. Felly, cwestiwn 4—Rhianon Passmore.
Question 3 [OAQ52884] is withdrawn. Question 4—Rhianon Passmore.
4. Pa fesurau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi'r diwydiant llaeth yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ52867
4. What measures is the Welsh Government taking to support the dairy industry in south-east Wales? OAQ52867
Thank you. I'm committed to supporting the long-term development and profitability of dairy across Wales. Market support includes trade development in the UK and overseas markets. Business support includes benchmarking, technical support, business clustering and significant resources training.
Diolch. Rwyf wedi ymrwymo i gefnogi datblygiad hirdymor a phroffidioldeb llaeth ledled Cymru. Mae cefnogi'r farchnad yn cynnwys datblygu masnach yn y DU a marchnadoedd tramor. Mae cymorth busnes yn cynnwys meincnodi, cymorth technegol, clystyrau busnes a hyfforddiant adnoddau sylweddol.
Thank you, Cabinet Secretary. And as you stated at the recent annual dairy show, the need to prepare for a post-Brexit world has never been more essential, as Wales is set to be buffeted by the tsunami of its impacts. Cabinet Secretary, how does the Welsh Government assess that the new HerdAdvance project, which is part of the Welsh Government's £6.5 million dairy improvement programme, is going to aid farmers in my constituency of Islwyn? And what can the Welsh Government do to ensure that the new project, delivered by the agricultural and horticultural board, is embraced fully by as many farmers as possible in south-east Wales?
Diolch ichi, Ysgrifennydd y Cabinet. Ac fel y nodwyd gennych yn y sioe laeth flynyddol yn ddiweddar, ni fu erioed fwy o angen paratoi ar gyfer byd ar ôl Brexit, wrth i Gymru wynebu tswnami ei effeithiau. Ysgrifennydd y Cabinet, sut y mae Llywodraeth Cymru yn asesu bod y prosiect HerdAdvance newydd, sy'n rhan o raglen gwella llaeth £6.5 miliwn Llywodraeth Cymru, yn mynd i helpu ffermwyr yn fy etholaeth yn Islwyn? A beth y gall Llywodraeth Cymru ei wneud i sicrhau bod y prosiect newydd, a ddarperir gan y bwrdd amaethyddol a garddwriaethol, yn cael ei groesawu'n llawn gan gynifer o ffermwyr â phosibl yn ne-ddwyrain Cymru?
Thank you. You referred to last week's dairy show, and that's where we launched the first phase of the dairy improvement programme. So, now dairy farmers are able to apply for support to help them improve the health of their herds and the profitability of their businesses. The HerdAdvance project to which you specifically referred has been allocated £5.5 million over the next five years, and that aims to pilot how a farm can have a holistic approach to disease prevention and also can improve the efficiency and profitability of farm businesses.
It's become very apparent over the last two years, since we had the vote to leave the European Union, that we need to do all we can to support our farmers ahead of Brexit to make sure that they are resilient, that they are sustainable and that they are productive. So, we did some benchmarking, for instance, with the dairy sector last year. We had some funding from Europe, and about 75 per cent of dairy farmers took advantage of that money; it enabled them then to learn a great deal about their business.
Diolch. Fe gyfeirioch chi at y sioe laeth yr wythnos diwethaf, a dyna ble y lansiwyd cam cyntaf y rhaglen gwella llaeth. Felly, bellach gall ffermwyr llaeth wneud cais am gymorth i'w helpu i wella iechyd eu buchesi a phroffidioldeb eu busnesau. Dyrannwyd £5.5 miliwn i brosiect HerdAdvance y cyfeirioch chi ato'n benodol dros y pum mlynedd nesaf, a'i nod yw treialu sut y gall fferm fabwysiadu ymagwedd gyfannol tuag at atal clefydau yn ogystal â gwella effeithlonrwydd a phroffidioldeb busnesau fferm.
Daeth yn amlwg iawn dros y ddwy flynedd ddiwethaf, ers inni gael y bleidlais i adael yr Undeb Ewropeaidd, fod angen inni wneud popeth a allwn i gefnogi ein ffermwyr cyn Brexit i wneud yn siŵr eu bod yn gryf, eu bod yn gynaliadwy a'u bod yn gynhyrchiol. Felly, gwnaethom beth gwaith meincnodi, er enghraifft, gyda'r sector llaeth y llynedd. Cawsom rywfaint o gyllid o Ewrop, a manteisiodd tua 75 y cant o'r ffermwyr llaeth ar yr arian hwnnw; fe'u galluogodd wedyn i ddysgu llawer am eu busnes.
5. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar ffracio? OAQ52859
5. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government's policy on fracking? OAQ52859
Thank you. In Welsh Government’s 'Taking Wales Forward 2016-2021', we made clear our opposition to fracking. Over the summer, I held a public consultation on petroleum extraction in Wales that set out not only a policy to oppose fracking, but also proposed there should be no new petroleum licensing in Wales.
Diolch. Gwnaethom ein gwrthwynebiad i ffracio yn glir yn 'Symud Cymru Ymlaen 2016-2021' Llywodraeth Cymru. Dros yr haf, cynhaliais ymgynghoriad cyhoeddus ar echdynnu petrolewm yng Nghymru a nododd bolisi i wrthwynebu ffracio, ac argymhellodd hefyd na ddylid rhoi unrhyw drwyddedau petrolewm newydd yng Nghymru.
I recently sponsored an event in the Senedd with Friends of the Earth Cymru and Frack-Free Wales, Cabinet Secretary, and I am strongly opposed to fracking and have worked hard to stop it happening in the Vale of Glamorgan. You said recently in Welsh Government's 'Taking Wales Forward'—and you restated today your clear opposition to fracking. You noted that Welsh Government has powers over fracking and that you believe this type of energy production is counter to well-being goals and our environmental aims. So, I welcome the current moratorium on fracking and the consultation to remove fossil fuels from our energy mix, and not to support applications for hydraulic fracturing and petroleum licence consents. So, will the Welsh Government commit to permanently banning fracking in Wales?
Yn ddiweddar, noddais ddigwyddiad yn y Senedd gyda Cyfeillion y Ddaear Cymru a Frack-Free Wales, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n gwrthwynebu ffracio'n gryf ac wedi gweithio'n galed i'w rwystro rhag digwydd ym Mro Morgannwg. Fe ddywedoch chi'n ddiweddar yn 'Symud Cymru Ymlaen' Llywodraeth Cymru—ac rydych wedi ailddatgan eich gwrthwynebiad amlwg i ffracio heddiw. Nodwyd gennych fod gan Lywodraeth Cymru bwerau dros ffracio a'ch bod yn credu bod y math hwn o gynhyrchiant ynni yn groes i'r nodau llesiant a'n nodau amgylcheddol. Felly, rwy'n croesawu'r moratoriwm presennol ar ffracio a'r ymgynghoriad i gael gwared ar danwydd ffosil o'n cymysgedd ynni, ac i beidio â chefnogi ceisiadau ar gyfer hollti hydrolig a thrwyddedau petroliwm. Felly, a wnaiff Llywodraeth Cymru ymrwymo i wahardd ffracio yng Nghymru yn barhaol?
Thank you. I'm determined to use every possible lever to ensure fracking does not take place in Wales. This includes strong opposition to issuing new petroleum licences, or consents for fracking, and the introduction of a much more robust planning policy. So, taken together, I think these will represent the most robust approach taken by any country in the UK to ensure fracking doesn't happen.
The policies that we've had in place have prevented any fracking occurring. I will be making an announcement before the end of term. So, we've got the 'Planning Policy Wales' revision, and we've also got our petroleum consultation summary, and that will ensure that Welsh Government's policies mean no future fracking in Wales.
Diolch. Rwy'n benderfynol o ddefnyddio pob dull posibl o sicrhau nad yw ffracio'n digwydd yng Nghymru. Mae hyn yn cynnwys gwrthwynebiad cryf i roi trwyddedau petrolewm newydd, neu ganiatadau ar gyfer ffracio, a chyflwyno polisi cynllunio llawer mwy cadarn. Felly, gyda'i gilydd, credaf mai dyma'r camau gweithredu mwyaf cadarn a gymerwyd gan unrhyw wlad yn y DU i sicrhau nad yw ffracio'n digwydd.
Mae'r polisïau a fu gennym ar waith wedi atal unrhyw ffracio rhag digwydd. Byddaf yn gwneud cyhoeddiad cyn diwedd y tymor. Felly, mae gennym yr adolygiad i 'Polisi Cynllunio Cymru', a hefyd mae gennym ein crynodeb o'r ymgynghoriad ar betrolewm, a bydd hynny'n sicrhau bod polisïau Llywodraeth Cymru'n golygu na fydd ffracio'n digwydd yn y dyfodol yng Nghymru.
Cabinet Secretary, thank you for that answer to the previous question, because I was going to ask you the timeline that you're working to. You indicate that you're bringing forward a statement before the Christmas recess. Will that statement include a timeline of delivery? Because, at the moment, the moratorium, in effect, has been brought forward by the prevention of new planning permissions in this particular area. Obviously, that can only last a certain period of time, and given it is a Government commitment, what sort of timeline are you working to to implement these stronger safeguards that will obviously enhance the ability to stop fracking and shale gas extraction here in Wales?
Ysgrifennydd y Cabinet, diolch i chi am yr ateb i'r cwestiwn blaenorol, oherwydd roeddwn yn mynd i ofyn i chi am yr amserlen rydych yn ei dilyn. Dywedwch eich bod yn cyflwyno datganiad cyn toriad y Nadolig. A fydd y datganiad hwnnw'n cynnwys amserlen ar gyfer cyflawni? Oherwydd ar hyn o bryd, i bob pwrpas, digwyddodd y moratoriwm yn sgil atal caniatadau cynllunio newydd yn y maes hwn. Yn amlwg, ni all hynny bara am fwy na chyfnod penodol o amser yn unig, ac o gofio ei fod yn ymrwymiad gan y Llywodraeth, pa fath o amserlen rydych chi'n ei dilyn er mwyn gweithredu'r mesurau diogelwch cryfach hyn a fydd yn amlwg yn gwella'r gallu i atal ffracio ac echdynnu nwy siâl yma yng Nghymru?
Thank you. Yes, I confirm I will be making a statement before the end of this term—so, within the next month and a half—and it will contain a timeline.
Diolch. Gallaf gadarnhau y byddaf yn gwneud datganiad cyn diwedd y tymor hwn—felly, o fewn y mis a hanner nesaf—a bydd yn cynnwys amserlen.
Cabinet Secretary, I welcome your Government's stance on fracking. Regardless of whether the fracking process can be made safe for the environment, the end product is still a fossil fuel. Cabinet Secretary, will your Government also be opposing any, and all, licences for underground coal gasification in Wales, as well as licences for new coal extraction?
Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n croesawu safbwynt eich Llywodraeth ar ffracio. Pa un a ellir gwneud y broses ffracio'n ddiogel ar gyfer yr amgylchedd ai peidio, tanwydd ffosil yw'r cynnyrch terfynol o hyd. Ysgrifennydd y Cabinet, a fydd eich Llywodraeth hefyd yn gwrthwynebu pob trwydded ar gyfer nwyeiddio glo tanddaearol yng Nghymru, yn ogystal â thrwyddedau ar gyfer gwaith echdynnu glo newydd?
As I say, I will be making a statement before the end of term to keep Members updated.
Fel y dywedais, byddaf yn gwneud datganiad cyn diwedd y tymor er mwyn rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf i'r Aelodau.
6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am effaith y cynigion a amlinellir yn ‘Brexit a’n tir’ ar yr iaith Gymraeg? OAQ52861
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on the impact of the proposals outlined in 'Brexit and our land' on the Welsh language? OAQ52861
Diolch. The proposals in 'Brexit and our land' are designed to keep farming families on the land and communities intact. Supporting the Welsh language within those communities is an integral part of what we are seeking to achieve.
Diolch. Lluniwyd y cynigion yn 'Brexit a'n tir' ar gyfer cadw teuluoedd sy'n ffermio ar y tir a chymunedau'n gyfan. Mae cefnogi'r Gymraeg yn y cymunedau hynny'n rhan annatod o'r hyn y ceisiwn ei gyflawni.
Mae bron i draean o ffermwyr Cymru yn siarad Cymraeg, sydd 50 y cant yn uwch na chyfartaledd yr holl siaradwyr Cymraeg yng Nghymru. Mae’r sector amaethyddol a theuluoedd amaethyddol yn gwneud cyfraniad hanfodol i’r iaith ac yn diogelu’r Gymraeg yn ein cymunedau gwledig ni. Felly, mae’r cynigion yn y ddogfen ymgynghori, ‘Brexit a’n tir’, sydd yn cynnig rhoi’r gorau i daliadau uniongyrchol i ffermwyr wedi Brexit, yn bygwth tanseilio hyfywedd amaethyddiaeth yng Nghymru ac felly’r iaith Gymraeg. Sut, felly, mae’r cynigion yn yr ymgynghoriad yma’n cyd-fynd efo polisi miliwn o siaradwyr y Llywodraeth? Ac, onid yw peryglu dyfodol yr iaith Gymraeg yn y cymunedau gwledig yma, lle mae’r iaith Gymraeg yn fyw ac yn iach, yn mynd yn gwbl groes i’r amcanion hynny?
Almost a third of Welsh farmers are Welsh speakers, which is 50 per cent higher than the average of all Welsh speakers in Wales. The agricultural sector and farming families make a crucial contribution to the Welsh language and safeguard the Welsh language in our rural communities. Therefore, the proposals in 'Brexit and our land', which suggest ceasing direct payments to farmers after Brexit, are a threat to the viability of agriculture in Wales, and therefore the Welsh language. How, therefore, can the proposals outlined in this consultation correspond to the Government's million Welsh speakers policy? Isn't putting the future of the Welsh language in our rural communities at risk, where the Welsh language is alive and well, entirely contrary to those objectives?
Diolch. Well, you will have heard me mention in my answer to Llyr to question 1 that I believe that the best way of preserving the Welsh language—. You're quite right, the agricultural sector, I think you said 50 per cent uses the Welsh language, 50 per cent more than other sectors, and it's an absolutely inseparable part of the social fabric for parts of rural Wales. So, again, you will have heard me say that we will be doing an impact assessment.
But I just want to address your questions around the basic payment scheme. There's absolutely no link whatsoever between the BPS and a farmer's efforts, the performance of the farm business or the outcomes that the farm business achieves. I think the BPS delivers neither resilience nor long-term prosperity. I think it's time for change. Many people have said to me it's time for change. I was at the National Farmers Union conference last week and took the opportunity to speak to many farmers—we've had 12,000 responses to our consultation and they're just now starting to be analysed. But, again, amongst them—I've seen some of them—there are people who absolutely support what we're doing. But what I want to make really, really clear is that there is a need to support farming businesses—I've said that from day one since I've been in this portfolio. Support will continue; it'll just be done in a different and a smarter way.
Diolch. Wel, byddwch wedi fy nghlywed yn sôn yn fy ateb i Llyr a chwestiwn 1 fy mod yn credu mai'r ffordd orau o warchod y Gymraeg—. Rydych chi'n hollol iawn, y sector amaethyddol, rwy'n meddwl eich bod wedi dweud bod 50 y cant yn defnyddio'r Gymraeg, 50 y cant yn fwy na sectorau eraill, ac mae'n rhan gwbl annatod o wead cymdeithasol rhannau o'r Gymru wledig. Felly, unwaith eto, fe fyddwch wedi fy nghlywed yn dweud y byddwn yn gwneud asesiad o'r effaith.
Ond rwyf am ymdrin â'ch cwestiynau ynglŷn â chynllun y taliad sylfaenol. Nid oes unrhyw gysylltiad o gwbl rhwng y cynllun ac ymdrechion ffermwr, perfformiad y busnes fferm neu'r canlyniadau y mae'r busnes fferm yn eu cyflawni. Nid wyf yn credu bod cynllun y taliad sylfaenol yn sicrhau cydnerthedd na ffyniant hirdymor. Credaf ei bod yn bryd newid. Mae llawer o bobl wedi dweud wrthyf ei bod yn bryd newid. Roeddwn yng nghynhadledd Undeb Cenedlaethol yr Amaethwyr yr wythnos diwethaf a manteisiais ar y cyfle i siarad â llawer o ffermwyr—cawsom 12,000 o ymatebion i'n hymgynghoriad ac maent yn dechrau cael eu dadansoddi bellach. Ond unwaith eto, yn eu plith—rwyf wedi gweld rhai ohonynt—ceir pobl sy'n cefnogi'r hyn rydym yn ei wneud yn llwyr. Ond rwyf am ddweud yn glir iawn fod angen cefnogi busnesau fferm—rwyf wedi dweud hynny o fy niwrnod cyntaf yn y portffolio hwn. Bydd cymorth yn parhau; caiff ei wneud mewn ffordd gallach a gwahanol, dyna i gyd.
'The Welsh language is an inseparable part of the social fabric of parts of rural Wales. Cultural connections with farming across Wales are strong and agriculture plays an important role in sustaining the Welsh language.'
That's it. That's the quote in 'Brexit and our land'. There was no more than that.
Having said that, though, I think you would agree with me that young farmers' clubs in particular are a great place for farming to grow and continue with youngsters progressing in the industry, and, of course, sustaining life and lifestyles in parts of rural Wales, providing the society, if you like, preventing loneliness, taking on community roles and nurturing an understanding of personal and mutual responsibility. So, I'm wondering if you will look again at the direct cuts that have been made to young farmers' clubs and speak to local government colleagues about the cuts that they're making to youth services' budgets and so on, which have indirectly supported young farmers' clubs.
'Mae’r Gymraeg yn rhan annatod o ffabrig cymdeithasol rhannau o Gymru wledig.
Mae cysylltiadau diwylliannol â ffermio ledled Cymru’n gryf ac mae gan amaethyddiaeth rôl bwysig o ran cynnal y Gymraeg.'
Dyna fe. Dyna'r dyfyniad yn 'Brexit a'n tir'. Nid oedd mwy na hynny.
Wedi dweud hynny, rwy'n credu y cytunwch fod clybiau ffermwyr ifanc yn arbennig yn lle gwych i ffermio dyfu a pharhau gyda phobl ifanc yn camu ymlaen yn y diwydiant, a chynnal bywyd a ffyrdd o fyw mewn rhannau o'r Gymru wledig, wrth gwrs, gan ddarparu'r gymdeithas, os hoffwch, atal unigrwydd, ysgwyddo rolau cymunedol a meithrin dealltwriaeth o gyfrifoldeb personol a chyffredinol. Felly, rwy'n meddwl tybed a wnewch chi edrych eto ar y toriadau uniongyrchol a wnaed i glybiau ffermwyr ifanc a siarad â chydweithwyr llywodraeth leol ynglŷn â'r toriadau y maent yn eu gwneud i gyllidebau gwasanaethau ieuenctid ac ati, sydd wedi cefnogi clybiau ffermwyr ifanc yn anuniongyrchol .
I absolutely think young farmers' clubs are—it's a fantastic organisation. I've met with many members over the past few years. I don't want to make cuts; I didn't come into politics to make cuts, but you'll be aware, because of austerity, we've all had to make very difficult decisions and nobody more so than the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services. I will do all I can to support them. I have conversations with them about how they can support us in return for that funding and I'm very keen to do all I can to support them.
Credaf yn bendant fod clybiau ffermwyr ifanc yn—mae'n sefydliad gwych. Rwyf wedi cyfarfod â llawer o aelodau dros y blynyddoedd diwethaf. Nid wyf eisiau gwneud toriadau; ni ddeuthum i'r byd gwleidyddol i wneud toriadau, ond fe fyddwch yn gwybod, oherwydd polisïau cyni, fod pawb ohonom wedi gorfod gwneud penderfyniadau anodd iawn a neb yn fwy nag Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus. Byddaf yn gwneud popeth y gallaf i'w cefnogi. Rwy'n cael sgyrsiau â hwy ynglŷn â sut y gallant ein cefnogi ni yn gyfnewid am yr arian hwnnw ac rwy'n awyddus iawn i wneud popeth y gallaf i'w cefnogi.
7. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am yr ymgynghoriad 'Brexit a'n tir'? OAQ52873
7. Will the Cabinet Secretary make a statement on the 'Brexit and Our Land' consultation? OAQ52873
Thank you. The 'Brexit and our land' consultation closed on 30 October. We've had over 12,000 responses from individuals and organisations. We will now thoroughly analyse all responses ahead of a planned further consultation in the new year.
Diolch. Daeth yr ymgynghoriad 'Brexit a'n tir' i ben ar 30 Hydref. Rydym wedi cael dros 12,000 o ymatebion gan unigolion a sefydliadau. Byddwn yn dadansoddi'r holl ymatebion yn drylwyr yn awr cyn yr ymgynghoriad pellach y bwriedir ei gynnal yn y flwyddyn newydd.
Thank you. I appreciate that you and your Government officials will now be wading through those 12,000 responses that you have received. However, we know, as AMs, from our mailbags, that our farmers have been very clear in their responses to you and they are asking for significant changes, including greater emphasis on actively farming the land; for productivity to be at the heart of the legislation; for food production to be regarded as a public good; for revised schemes to be accessible to all farmers, including tenants; and that a form of direct payment be continued. The lack of direct payments in your plan is a source of great concern, because, if unchanged, it could see numerous farms across Wales lose stability, confidence and ability to invest going forward. Cabinet Secretary, you don't need me to tell you that for every pound invested in our farms, there is a return in the local economy of around £7.40. Therefore, I am perplexed as to why you would even consider pursuing a policy that could see farmers lose this stability. You recently stated in a Farmers Guardian interview that implementing any form of direct payments would not be an option, even if an overwhelming majority of respondents have requested it. This is alarming. Please, will you give assurances to Members here and to our farmers that you will not make a farce of this Brexit consultation? And I can assure the Cabinet Secretary that I myself have responded; I'm one of those 12,000, and I write on behalf of every single farmer in the constituency of Aberconwy.
Diolch. Rwy'n sylweddoli y byddwch chi a'ch swyddogion Llywodraeth yn awr yn ymlafnio drwy'r 12,000 o ymatebion a gawsoch. Fodd bynnag, rydym yn gwybod, fel Aelodau Cynulliad, o'r ohebiaeth a gawn, fod ein ffermwyr wedi bod yn glir iawn yn eu hymatebion i chi ac maent yn gofyn am newidiadau sylweddol, gan gynnwys mwy o bwyslais ar ffermio'r tir yn weithredol; gwneud cynhyrchiant yn ganolog i'r ddeddfwriaeth; sicrhau bod cynhyrchu bwyd yn cael ei ystyried yn nwydd cyhoeddus; gwneud cynlluniau diwygiedig yn hygyrch i bob ffermwr, gan gynnwys tenantiaid; a bod ffurf ar daliad uniongyrchol yn parhau. Mae'r diffyg taliadau uniongyrchol yn eich cynllun yn peri pryder mawr, oherwydd, os na chaiff hynny ei newid, gallai arwain at golli sefydlogrwydd, hyder a gallu i fuddsoddi yn y dyfodol i nifer fawr o ffermydd ledled Cymru. Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes angen imi ddweud wrthych fod elw o tua £7.40 yn yr economi leol am bob punt a fuddsoddir yn ein ffermydd. Felly, mae'n peri penbleth i mi pam y byddech chi hyd yn oed yn ystyried mynd ar drywydd polisi a allai achosi i ffermwyr golli'r sefydlogrwydd hwn. Yn ddiweddar fe ddywedoch chi mewn cyfweliad gyda Farmers Guardian na fyddai gweithredu unrhyw fath o daliadau uniongyrchol yn opsiwn, hyd yn oed os yw mwyafrif llethol yr ymatebwyr wedi gofyn am hynny. Mae hyn yn frawychus. Os gwelwch yn dda, a wnewch chi roi sicrwydd i'r Aelodau yma ac i'n ffermwyr na fyddwch yn gwneud ffars o'r ymgynghoriad Brexit hwn? Ac a gaf fi sicrhau Ysgrifennydd y Cabinet fy mod i wedi ymateb; rwy'n un o'r 12,000, ac rwy'n ysgrifennu ar ran pob ffermwr yn etholaeth Aberconwy.
I'm not sure you could possibly respond for every single farmer in your constituency with one view, because that's clearly not the case. I mentioned we've had 12,000, and I'm not disrespecting what you're saying about your mail bag, but I've seen a lot of correspondence that absolutely agrees that basic payment schemes shouldn't be kept. So, we can't generalise; we have to analyse all the responses.
If I can just address some of the points you make. Active farming is really important, and active farming will be absolutely at the heart of our new land management scheme. Food production cannot be a public good; it's got a market. There is no market for public goods, and what we're attempting to do with the public goods scheme, and what we want to do, is make sure that farmers are paid for public goods, for which there is no market at the moment. So, the air quality, the soil quality, the water quality—they don't get paid for that at the moment. We need to ensure that that changes.
Food production—I've made it very clear that the economic resilience scheme is around productivity. We've seen productivity go down in the agricultural sector, and we want to ensure that it's now raised. So, food production is absolutely at the heart of the economic resilience scheme. Again, I'll go back to what I said in a previous answer: I don't want anybody to think that there is not a need for farming businesses to be supported; we've made that very clear. Both the First Minister and I have said, any agricultural funding—. And let's be clear about this—your Government in London hasn't told us of any funding that we're going to get post Brexit for agriculture, so ring fencing nothing is not going to do anything for our farmers, is it? So, until we get that assurance, I suggest the Conservative Party are very, very careful.
Nid wyf yn siŵr y gallech ymateb ar ran pob ffermwr unigol yn eich etholaeth ag un farn, gan ei bod hi'n amlwg nad yw hynny'n wir. Soniais ein bod wedi cael 12,000, ac nid wyf yn amharchu'r hyn rydych yn ei ddweud am yr ohebiaeth a gawsoch, ond rwyf wedi gweld llawer o ohebiaeth sy'n cytuno'n llwyr na ddylid cadw cynlluniau'r taliad sylfaenol. Felly, ni allwn gyffredinoli; rhaid inni ddadansoddi'r holl ymatebion.
Os caf ymdrin â rhai o'r pwyntiau a wnewch. Mae ffermio gweithredol yn bwysig iawn, a bydd ffermio gweithredol yn gwbl ganolog i'n cynllun rheoli tir newydd. Ni all cynhyrchu bwyd fod yn nwydd cyhoeddus; mae marchnad iddo. Nid oes marchnad i nwyddau cyhoeddus, a'r hyn y ceisiwn ei wneud gyda'r cynllun nwyddau cyhoeddus, a'r hyn rydym am ei wneud, yw gwneud yn siŵr fod ffermwyr yn cael eu talu am nwyddau cyhoeddus nad oes unrhyw farchnad ar eu cyfer ar hyn o bryd. Felly, ansawdd aer, ansawdd pridd, ansawdd dŵr—nid ydynt yn cael eu talu am hynny ar hyn o bryd. Mae angen inni sicrhau bod hynny'n newid.
Cynhyrchu bwyd—rwyf wedi dweud yn glir iawn fod y cynllun cadernid economaidd yn ymwneud â chynhyrchiant. Rydym wedi gweld cynhyrchiant yn gostwng yn y sector amaethyddol, ac rydym am sicrhau ei fod yn codi. Felly, mae cynhyrchu bwyd yn gwbl ganolog i'r cynllun cadernid economaidd. Unwaith eto, fe af yn ôl at yr hyn a ddywedais mewn ateb blaenorol: nid wyf am i neb feddwl nad oes angen i fusnesau ffermio gael cymorth; rydym wedi gwneud hynny'n glir iawn. Mae'r Prif Weinidog a minnau wedi dweud, ar arian amaethyddol—. A gadewch inni fod yn glir ynglŷn â hyn—nid yw eich Llywodraeth yn Llundain wedi dweud wrthym am unrhyw gyllid a gawn ar gyfer amaethyddiaeth yn dilyn Brexit, felly nid yw clustnodi dim yn mynd i wneud unrhyw beth i'n ffermwyr. Felly, hyd nes y cawn y sicrwydd hwnnw, awgrymaf fod y Blaid Geidwadol yn bod yn ofalus iawn.
8. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ystyried cyflwyno gwaharddiad cyfreithiol ar saethu gwyddau talcenwyn yr Ynys Las? OAQ52845
8. Will the Cabinet Secretary consider introducing a legal ban on the shooting of Greenland white-fronted geese? OAQ52845
Greenland white-fronted geese are categorised as endangered under the International Union for the Conservation of Nature global red list criteria. The African-Eurasian waterbird agreement has recently raised the issue of a statutory ban in Wales and England, and I will consider and respond later this term.
Caiff gwyddau talcenwyn yr Ynys Las eu categoreiddio fel rhywogaeth mewn perygl o dan feini prawf rhestr goch fyd-eang yr Undeb Rhyngwladol dros Gadwraeth Natur. Yn ddiweddar, mae cytundeb adar dŵr Affrica-Ewrasia wedi codi mater gwaharddiad statudol yng Nghymru a Lloegr, a byddaf yn ystyried ac yn ymateb yn ddiweddarach y tymor hwn.
I thank the Minister for that response. At the last count, there were only 22 Greenland white-fronted geese on the Dyfi, and there's limited protection for those birds wintering in Wales outside of areas of voluntary moratorium on shooting. So, given the very low population and that limited protection in Wales, I would be very grateful if the Minister did introduce a legal ban, and I'm grateful that consideration will be given.
Diolch i'r Gweinidog am yr ateb hwnnw. Yn ôl y cyfrif diwethaf, nid oedd ond 22 o wyddau talcenwyn yr Ynys Las ar y Ddyfi, a cheir gwarchodaeth gyfyngedig i'r adar sy'n gaeafu yng Nghymru y tu allan i ardaloedd lle y ceir moratoriwm gwirfoddol ar saethu. Felly, o ystyried y boblogaeth fach iawn ac mai cyfyngedig yw'r warchodaeth a geir yng Nghymru, buaswn yn ddiolchgar iawn pe bai'r Gweinidog yn cyflwyno gwaharddiad cyfreithiol, ac rwy'n falch iawn fod ystyriaeth yn mynd i gael ei rhoi.
I thank the Member for his question and his considerable interest and work in this area himself. I recognise that the existing year-round voluntary moratorium on the shooting of Greenland white-fronted geese in Wales is working effectively and being adhered to by wildfowling clubs in Wales. The African-Eurasian waterbird agreement also recognises this success and the work of the Welsh Greenland white-fronted geese partnership has been a fundamental part of this. The Royal Society for the Protection of Birds is also an active partner in the partnership, and in recent years has actually reported rises in numbers of such geese at sites in north Wales.
As I said in my first answer, the African-Eurasion waterbird agreement has recently raised the issue of a statutory ban in Wales and England, and I intend to respond by Christmas.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn a'i ddiddordeb a'i waith sylweddol yn y maes hwn. Rwy'n cydnabod bod y moratoriwm gwirfoddol presennol drwy gydol y flwyddyn ar saethu gwyddau talcenwyn yr Ynys Las yng Nghymru yn gweithio'n effeithiol ac y glynir ato gan glybiau helwriaeth yng Nghymru. Mae cytundeb adar dŵr Affrica-Ewrasia hefyd yn cydnabod y llwyddiant hwn ac mae gwaith partneriaeth gwyddau talcenwyn yr Ynys Las yng Nghymru wedi bod yn rhan hanfodol o hyn. Mae'r Gymdeithas Frenhinol er Gwarchod Adar hefyd yn bartner gweithredol yn y bartneriaeth, ac mewn gwirionedd mae wedi cofnodi cynnydd yn nifer gwyddau o'r fath ar safleoedd yng ngogledd Cymru yn y blynyddoedd diwethaf.
Fel y dywedais yn fy ateb cyntaf, yn ddiweddar mae cytundeb adar dŵr Affrica-Ewrasia wedi codi mater gwaharddiad statudol yng Nghymru a Lloegr, ac rwy'n bwriadu ymateb erbyn y Nadolig.
Minister, the Government has already had two consultations, in 2013 and 2016, on this particular issue. At the time, the Cabinet Secretary, Lesley Griffiths, said that there was no evidence to indicate that Greenland white-fronted geese are currently being shot in Wales. I think, from your answer to John Griffiths, there's an indication that the Government is minded to pursue legislation in this particular area. Given the assertion from the Cabinet Secretary that there is no evidence to indicate that, why does the Minister believe there is a need to move from the voluntary moratorium that currently exists?
Weinidog, mae'r Llywodraeth eisoes wedi cael dau ymgynghoriad yn 2013 a 2016, ar y mater penodol hwn. Ar y pryd, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet, Lesley Griffiths, nad oedd unrhyw dystiolaeth i ddynodi bod gwyddau talcenwyn yr Ynys Las yn cael eu saethu yng Nghymru ar hyn o bryd. O'ch ateb i John Griffiths, credaf fod yna awgrym fod y Llywodraeth yn bwriadu mynd ar drywydd deddfwriaeth yn y maes penodol hwn. O ystyried yr honiad gan Ysgrifennydd y Cabinet nad oes unrhyw dystiolaeth i ddynodi hynny, pam y mae'r Gweinidog yn credu bod angen symud oddi wrth y moratoriwm gwirfoddol sy'n bodoli ar hyn o bryd?
The Member—[Inaudible.] We received a complaint made under the African-Eurasian waterbird agreement, alleging non-compliance with certain provisions of the international agreement in respect of the measures taken in Wales concerning the conservation of Greenland white-fronted geese. Our initial response to the AEWA complaint stated our view that, as there was no evidence of shooting, these voluntary measures in Wales were proving sufficient. However, the AEWA has considered this position and has not accepted it as sufficient. We take this complaint seriously, and so we are considering the course of action best needed to safeguard Greenland white-fronted geese for the future.
Mae'r Aelod—[Anghlywadwy.] Derbyniwyd cwyn a wnaed o dan gytundeb adar dŵr Affrica-Ewrasia (AEWA), yn honni bod diffyg cydymffurfiaeth â darpariaethau penodol yn y cytundeb rhyngwladol mewn perthynas â mesurau a gymerwyd yng Nghymru mewn perthynas â chadwraeth gwyddau talcenwyn yr Ynys Las. Roedd ein hymateb cychwynnol i'r gŵyn AEWA yn nodi ein barn fod y mesurau gwirfoddol hyn yng Nghymru'n ddigonol gan nad oedd unrhyw dystiolaeth o saethu. Fodd bynnag, mae AEWA wedi ystyried y sefyllfa ac nid yw wedi derbyn eu bod yn ddigon. Rydym o ddifrif ynglŷn â'r gŵyn hon, ac felly rydym yn ystyried y camau gweithredu gorau sydd eu hangen i ddiogelu gwyddau talcenwyn yr Ynys Las ar gyfer y dyfodol.
Tynnwyd cwestiwn 9 [OAQ52883] yn ôl, felly cwestiwn 10—Dawn Bowden.
Question 9 [OAQ52883] was withdrawn. Question 10—Dawn Bowden.
10. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am bolisi Llywodraeth Cymru ar dir comin? OAQ52863
10. Will the Cabinet Secretary make a statement on Welsh Government policy for common land? OAQ52863
Thank you. Common land is valued for its contribution to the natural and national heritage of Wales. Common land policy aims to protect such land, promote sustainable farming and public access to the countryside, balanced with wildlife and conservation interests. Our future policy will be influenced by the 'Brexit and our land' consultation.
Diolch. Gwelir gwerth tir comin o ran ei gyfraniad i dreftadaeth naturiol a chenedlaethol Cymru. Nod polisi tir comin yw diogelu tir o'r fath, hyrwyddo ffermio cynaliadwy a mynediad cyhoeddus i gefn gwlad, wedi'u cydbwyso â buddiannau bywyd gwyllt a chadwraeth. Bydd ymgynghoriad 'Brexit a'n tir' yn dylanwadu ar ein polisi yn y dyfodol.
Thank you, Cabinet Secretary, and I'm very aware of the great value of the extensive common land in my constituency, which includes the Merthyr and Gelligaer common. I'm sure you'll know that EU funding has been available both to help in the management of the common land and for local farmers to co-operate and to market their produce through a local butcher's shop, Cig Mynydd Cymru, in Treharris. Will the new farming and land management system that we introduce in Wales after Brexit continue to support this type of rural enterprise?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet, ac rwy'n ymwybodol iawn o werth mawr y tir comin helaeth yn fy etholaeth, sy'n cynnwys tir comin Merthyr a Gelligaer. Rwy'n siŵr y byddwch yn gwybod bod arian yr UE wedi bod ar gael i helpu i reoli tir comin ac i ffermwyr lleol allu cydweithredu a marchnata eu cynnyrch drwy siop gigydd leol, Cig Mynydd Cymru, yn Nhreharris. A fydd y system newydd ar gyfer ffermio a rheoli tir a gyflwynwn yng Nghymru ar ôl Brexit yn parhau i gefnogi menter wledig o'r fath?
I suppose the short answer is 'yes'. We certainly want to see more collaboration and ensure that we have robust supply chains. As you've heard me say a couple of times this afternoon, we are currently analysing all the responses to the consultation, so I can't give comment on the content of any specific future scheme. But, of course, organisations such as Farming Connect, for instance, which I know has provided support in establishing the co-operative to which you referred—. I'm certainly very keen for Farming Connect to continue post Brexit to support farmers and foresters.
Mae'n debyg mai'r ateb byr yw 'bydd'. Yn sicr rydym am weld mwy o gydweithio a sicrhau bod gennym gadwyni cyflenwi cadarn. Fel y byddwch wedi fy nghlywed yn dweud fwy nag unwaith y prynhawn yma, rydym ar hyn o bryd yn dadansoddi'r holl ymatebion i'r ymgynghoriad, felly ni allaf roi sylwadau ar gynnwys unrhyw gynllun penodol yn y dyfodol. Ond wrth gwrs, o ran sefydliadau megis Cyswllt Ffermio, er enghraifft, y gwn ei fod wedi darparu cefnogaeth i sefydlu'r cwmni cydweithredol y cyfeirioch chi ato—. Rwy'n sicr yn awyddus iawn i Cyswllt Ffermio barhau ar ôl Brexit i gefnogi ffermwyr a choedwigwyr.
A significant part of Gower within my region is made up of common land, as you know, and I have asked you before to have a look, maybe, at secondary legislation and the powers it might give you to curb irresponsible exercise of those rights. I know that my colleague Andrew R.T. Davies and, indeed, Hefin David have raised with you the opposite problem in the past, where some farmers have been stopped from exercising rights on common land. If I'm right, I think you've met with some Assembly Members about this, so I'm wondering if you can update us on any action taken on the back of that meeting to support farmers with their grazing rights and adjacent landowners, and whether there is anything in regulation that might assist you to solve some of these ongoing problems.
Mae rhan sylweddol o'r Gŵyr yn fy rhanbarth yn cynnwys tir comin, fel y gwyddoch, ac rwyf wedi gofyn ichi o'r blaen i edrych, efallai, ar is-ddeddfwriaeth a'r pwerau y gallai ei roi i chi i ffrwyno arfer anghyfrifol ar yr hawliau hynny. Gwn fod fy nghyd-Aelod Andrew R.T. Davies, a Hefin David yn wir, wedi sôn wrthych am y broblem groes i hynny yn y gorffennol, lle mae rhai ffermwyr wedi cael eu hatal rhag arfer hawliau ar dir comin. Os ydw i'n iawn, credaf eich bod wedi cyfarfod â rhai o Aelodau'r Cynulliad ynglŷn â hyn, felly tybed a allwch roi'r wybodaeth ddiweddaraf inni ynglŷn ag unrhyw gamau a gymerwyd ar ôl y cyfarfod hwnnw i gefnogi ffermwyr gyda'u hawliau pori a thirfeddianwyr cyfagos, ac a oes unrhyw beth yn y rheoliadau a allai eich helpu i ddatrys rhai o'r problemau parhaus hyn.
Thank you. You're quite right. I met with Hefin David and Andrew R.T. Davies and Mick Antoniw—I'm trying to think if there was anybody else; I don't think there was—probably last year. I'd certainly be very happy to share the correspondence with the Member following the meetings we've had.
Diolch. Rydych chi'n hollol iawn. Cyfarfûm â Hefin David ac Andrew R.T. Davies a Mick Antoniw—rwy'n ceisio meddwl a oedd unrhyw un arall yno; nid wyf yn credu bod—y llynedd mae'n debyg. Buaswn yn sicr yn hapus iawn i rannu'r ohebiaeth gyda'r Aelod yn dilyn y cyfarfodydd a gawsom.
11. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am rôl Llywodraeth Cymru o ran gwarchod rhywogaethau prin a rhai sydd mewn perygl yng Nghymru? OAQ52856
11. Will the Cabinet Secretary make a statement on the Welsh Government’s role in protecting rare and endangered species in Wales? OAQ52856
I am committed to maintaining the protections and safeguards in the current EU standards of species protection and building on this through the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the Environment (Wales) Act 2016. We aim to embed nature recovery across all of our policies and programmes.
Rwyf wedi ymrwymo i gadw'r warchodaeth a'r mesurau diogelwch yn safonau cyfredol yr UE ar gyfer amddiffyn rhywogaethau ac adeiladu ar hyn drwy Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 a Deddf yr Amgylchedd (Cymru) 2016. Ein nod yw ymgorffori adferiad natur ar draws pob un o'n polisïau a'n rhaglenni.
Of course, rare and endangered species are not just in the Welsh countryside. They are also resident in many of the zoos across Wales, including the Welsh Mountain Zoo, which is the national zoo of Wales, of course, in my own constituency. It has endangered species programmes that are working to conserve the red squirrel population, of course, which I am the species champion for, but also red pandas, snow leopards, chimpanzees and many other species. What action is the Welsh Government taking to support such conservation work, where there are globally threatened species that are resident in Welsh zoos, and what specific support is the Welsh Government doing with the Welsh Mountain Zoo in my own constituency?
Wrth gwrs, nid yng nghefn gwlad Cymru yn unig y ceir rhywogaethau prin a rhai sydd mewn perygl. Maent hefyd yn byw mewn sawl sw ledled Cymru, gan gynnwys Sw Mynydd Cymru, sef sw cenedlaethol Cymru, wrth gwrs, yn fy etholaeth i. Mae ganddi raglenni rhywogaethau mewn perygl sy'n gweithio i warchod y wiwer goch, wrth gwrs, rhywogaeth rwy'n hyrwyddwr drosti, ond hefyd pandaod coch, llewpartiaid eira, tsimpansîaid a llawer o rywogaethau eraill. Pa gamau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i gefnogi gwaith cadwraeth o'r fath, lle mae rhywogaethau dan fygythiad ledled y byd yn byw yn sŵau Cymru, a pha gymorth penodol y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu gyda Sw Mynydd Cymru yn fy etholaeth?
I thank the Member for his question. I remember many childhood trips to the Welsh Mountain Zoo myself, and I know that you are a proud champion of the red squirrel, which can actually be found in your own constituency in Clocaenog. When I actually went to visit there on a brisk north Wales day earlier this year, the seven red squirrels that have been released in the forest were feeling quite camera-shy that day, and I unfortunately didn't get to see any of them.
The Welsh Government is absolutely committed to supporting such projects, in terms of working with endangered species. I can't comment specifically in terms of the Welsh Mountain Zoo, but it's certainly something I'm willing to look into for the Member and perhaps to meet to discuss at a future date.
Diolch i'r Aelod am ei gwestiwn. Rwy'n cofio llawer o deithiau plentyndod i Sw Mynydd Cymru fy hun, a gwn eich bod yn hyrwyddwr balch dros y wiwer goch, sydd i'w gweld yn eich etholaeth chi mewn gwirionedd, yng Nghlocaenog. Pan euthum i ymweld â'r fan honno ar ddiwrnod iachus yng ngogledd Cymru yn gynharach eleni, roedd y saith wiwer goch a ryddhawyd yn y goedwig yn teimlo braidd yn rhy swil i ymddangos o flaen y camera ar y diwrnod hwnnw, ac yn anffodus, ni welais yr un ohonynt.
Mae Llywodraeth Cymru yn gwbl ymrwymedig i gefnogi prosiectau o'r fath, o ran gweithio gyda rhywogaethau mewn perygl. Ni allaf sôn yn benodol am Sw Mynydd Cymru, ond mae'n sicr yn rhywbeth rwy'n barod i edrych arno ar ran yr Aelod a chyfarfod ag ef i'w drafod rywbryd yn y dyfodol.
12. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am amddiffyn pysgodfeydd yng nghanolbarth Cymru? OAQ52843
12. Will the Cabinet Secretary make a statement on fishery protection in mid Wales? OAQ52843
Thank you. Responsibility for freshwater fisheries protection resides with Natural Resources Wales, who have a statutory duty to maintain, improve and develop freshwater fisheries. Welsh Government has a similar responsibility for marine fisheries protection.
Diolch. Cyfrifoldeb Cyfoeth Naturiol Cymru yw amddiffyn pysgodfeydd dŵr croyw, ac mae ganddynt ddyletswydd statudol i gynnal, gwella a datblygu pysgodfeydd dŵr croyw. Mae gan Lywodraeth Cymru gyfrifoldeb tebyg i ddiogelu pysgodfeydd morol.
Thank you for your answer, Cabinet Secretary. Anglers have been in contact with me for some time with regard to the lack of capacity within Natural Resources Wales with regard to the protection of our fisheries and lakes in the catchment area around mid Wales in particular. Now, I'm told that poaching for salmon is becoming more widespread, which of course ruins the future of fishing stock. The concern is partly attributed to the lack of officers in the area and residing in the area to police the situation and to also work with angling clubs, farmers and fishery owners. So, do you recognise that there is a lack of policing power within NRW in this area? And if so, if you do agree with that, what can be done to resolve the situation?
Diolch i chi am eich ateb, Ysgrifennydd y Cabinet. Mae pysgotwyr wedi bod yn cysylltu â mi ers peth amser ynglŷn â diffyg capasiti o fewn Cyfoeth Naturiol Cymru i ddiogelu ein pysgodfeydd a'n llynnoedd yn y dalgylch o gwmpas canolbarth Cymru yn benodol. Nawr, dywedir wrthyf fod potsio am eogiaid yn dod yn fwy cyffredin, sydd wrth gwrs yn difetha dyfodol stoc pysgota. Priodolir y pryder yn rhannol i ddiffyg swyddogion yn yr ardal ac sy'n byw yn yr ardal i blismona'r sefyllfa ac i weithio hefyd gyda chlybiau pysgota, ffermwyr a pherchnogion pysgodfeydd. Felly, a ydych yn cydnabod bod diffyg pŵer plismona o fewn Cyfoeth Naturiol Cymru yn y maes hwn? Ac os felly, os ydych yn cytuno â hynny, beth y gellir ei wneud i ddatrys y sefyllfa?
Obviously, we provide core funding to NRW to make sure that they can fulfil their statutory responsibilities. They also receive about £1 million per annum from rod licence funding. I know you have written to me about this, and I'm awaiting a response to send back to you. I'm also meeting with the interim chair and the chief executive, along with the Minister for Environment, with NRW—I think it's next week. I will certainly raise it with them. But the short answer is: no, I don't agree with that.
Yn amlwg, rydym yn darparu cyllid craidd i Cyfoeth Naturiol Cymru i wneud yn siŵr y gallant gyflawni eu cyfrifoldebau statudol. Maent hefyd yn cael tua £1 filiwn y flwyddyn o arian y drwydded bysgota â gwialen. Gwn eich bod wedi ysgrifennu ataf ynglŷn â hyn, ac rwy'n disgwyl ymateb i'w anfon yn ôl atoch. Byddaf hefyd yn cyfarfod â'r cadeirydd dros dro a'r prif weithredwr, yn ogystal â Gweinidog yr Amgylchedd, gyda Cyfoeth Naturiol Cymru—yr wythnos nesaf rwy'n credu. Byddaf yn sicr o'i ddwyn i'w sylw. Ond yr ateb byr yw: na, nid wyf yn cytuno â hynny.
13. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o effaith amgylcheddol penderfyniad Llywodraeth y DU i beidio â chefnogi Morlyn Llanw Bae Abertawe? OAQ52866
13. What assessment has the Cabinet Secretary made of the environmental impact of the UK Government's decision not to back the Swansea Bay Tidal Lagoon? OAQ52866
Diolch. It would be for the UK Government to assess the environmental impact of not supporting this national energy infrastructure. Welsh Government has been clear and consistent in its support for tidal lagoons. We remain keen to see the recommendations in the Hendry report supported by UK Government.
Diolch. Mater i Lywodraeth y DU fyddai asesu effaith amgylcheddol peidio â chefnogi'r seilwaith ynni cenedlaethol hwn. Mae Llywodraeth Cymru wedi bod yn glir ac yn gyson yn ei chefnogaeth i fôr-lynnoedd llanw. Rydym yn parhau'n awyddus i weld argymhellion adroddiad Hendry yn cael eu cefnogi gan Lywodraeth y DU.
Diolch am yr ateb yna. Ac yn bellach i hynny, a fyddech chi fel Llywodraeth Cymru'n cefnogi datblygu cwmni ynni cyhoeddus i Gymru i fynd i'r afael â datblygu morlyn bae Abertawe?
Thank you for that response. Further to that, will you as Welsh Government support the development of a public energy company for Wales in order to tackle the issue of developing Swansea bay tidal lagoon?
Well, the Member is probably aware that I did some previous work with another member of Plaid Cymru around this, and it was decided that we did not think that was the most appropriate way forward.
Wel, mae'r Aelod yn ymwybodol mae'n debyg fy mod wedi gwneud gwaith blaenorol gydag aelod arall o Blaid Cymru ar hyn, a phenderfynwyd nad oeddem yn meddwl mai dyna'r ffordd fwyaf priodol ymlaen.
14. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu i ffermwyr? OAQ52846
14. What support does the Welsh Government provide to farmers? OAQ52846
Thank you. The Welsh Government provides a range of support to farmers in Wales, helping them to become more profitable, sustainable, resilient and professionally managed. This includes over £300 million a year support for farming, animal health and welfare, and rural development via the common agricultural policy. Agricultural businesses also benefit from Farming Connect grants and advice.
Diolch. Mae Llywodraeth Cymru yn darparu ystod o gefnogaeth i ffermwyr yng Nghymru, gan eu helpu i ddod yn fwy proffidiol, cynaliadwy, gwydn ac wedi'u rheoli'n fwy proffesiynol. Mae hyn yn cynnwys dros £300 miliwn y flwyddyn o gymorth ar gyfer ffermio, iechyd a lles anifeiliaid a datblygu gwledig drwy'r polisi amaethyddol cyffredin. Mae busnesau amaethyddol hefyd yn elwa o grantiau a chyngor Cyswllt Ffermio.
Thank you. I congratulate you on being the first Cab Sec or Minister to complete questions in a very long time. [Laughter.]
In August I joined the National Trust, the RSPB and a farmer on a National Trust farm, and they told me that a new sustainable land management scheme is needed that's fair to farmers, provides food, manages diversity and protects data and the environment. During the recess last week I had a meeting with NFU Cymru Clwyd county chair and their county adviser. They told me that within your proposals, the missing ingredient was the need for a stability mechanism to futureproof agriculture policy if we are to ensure a continued supply of quality, affordable food alongside public goods because of the economic resilience that the two together can provide. How do you respond to their call for that missing ingredient, for a stability mechanism within that, to help them now in planning for their investment in the future, given the uncertainty ahead, but also recognising that the whole principle behind agricultural support, going back to the 1940s, was recognition that, on occasions when the rain does fall, when the international disasters occur, or even conflict arises, we're going to need them again and we can't afford to lose them in the interim.
Diolch. Hoffwn eich llongyfarch ar fod yn Ysgrifennydd y Cabinet neu Weinidog cyntaf i gwblhau'r cwestiynau ers amser hir iawn. [Chwerthin.]
Ym mis Awst ymunais â'r Ymddiriedolaeth Genedlaethol, yr RSPB a ffermwr ar un o ffermydd yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol, a dywedwyd wrthyf fod angen cynllun rheoli tir cynaliadwy newydd sy'n deg i ffermwyr, yn darparu bwyd, yn rheoli amrywiaeth ac yn diogelu data a'r amgylchedd. Yn ystod y toriad yr wythnos diwethaf cefais gyfarfod â chadeirydd sirol NFU Cymru yng Nghlwyd a'u cynghorydd sirol. Dywedasant wrthyf mai'r hyn a oedd ar goll yn eich cynigion oedd yr angen am fecanwaith sefydlogrwydd i ddiogelu'r polisi amaeth ar gyfer y dyfodol os ydym i sicrhau cyflenwad parhaus o fwyd fforddiadwy o ansawdd ochr yn ochr â nwyddau cyhoeddus oherwydd y cadernid economaidd y gall y ddwy elfen eu cynnig gyda'i gilydd. Sut yr ymatebwch i'w galwad am yr elfen goll honno, am fecanwaith sefydlogrwydd o fewn hynny, i'w helpu i gynllunio yn awr ar gyfer eu buddsoddiad yn y dyfodol, o ystyried yr ansicrwydd sydd i ddod, ond hefyd gan gydnabod mai holl egwyddor cymorth amaethyddol, gan fynd yn ôl at y 1940au, oedd cydnabod, ar yr adegau pan fo'r glaw'n disgyn, pan ddigwydd y trychinebau rhyngwladol, neu ryfel hyd yn oed, ein bod yn mynd i fod eu hangen eto ac na allwn fforddio eu colli yn y cyfamser.
Thank you, and thank you for your comments. You've certainly laid down the gauntlet to the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services to follow me.
I think you've raised a very important point around stability, and certainly I've had discussions with farmers over the last couple of years around volatility. Clearly, this year, with the weather, we've absolutely seen that to the full. We had that very long, wet winter, we had heavy snow in the spring, and then we had the very dry and hot summer. I don't want to presume anything, because, as I say, we're analysing the responses to the consultation at the moment, but certainly the common agricultural policy has not provided the stability and the protection against that volatility that I think farmers want to see. And I think it's very important that, when we bring forward our Welsh agricultural policy, we do that.
Diolch i chi, a diolch am eich sylwadau. Rydych yn sicr wedi gosod her i Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus i fy nilyn.
Credaf eich bod wedi gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch sefydlogrwydd, ac yn sicr cefais drafodaethau gyda ffermwyr dros y ddwy flynedd ddiwethaf ynglŷn ag anwadalrwydd. Yn amlwg, eleni, gyda'r tywydd, rydym wedi gweld hynny'n llawn. Cawsom y gaeaf hir a gwlyb hwnnw, cawsom eira trwm yn y gwanwyn, ac yna cawsom haf sych a phoeth iawn. Nid wyf eisiau rhagdybio dim, oherwydd, fel y dywedaf, rydym yn dadansoddi'r ymatebion i'r ymgynghoriad ar hyn o bryd, ond yn sicr nid yw'r polisi amaethyddol cyffredin wedi darparu'r sefydlogrwydd a'r diogelwch rhag anwadalrwydd y credaf fod ffermwyr ei eisiau. Ac rwy'n credu ei bod hi'n bwysig iawn, wrth inni gyflwyno ein polisi amaethyddol ar gyfer Cymru, ein bod yn gwneud hynny.
Top marks, Minister.
Marciau llawn, Weinidog.
Thank you.
Diolch.
And let's see how well you can do, Mr Davies, in answering your questions. [Laughter.]
A gadewch i ni weld pa mor dda y gallwch chi ateb eich cwestiynau chi, Mr Davies. [Chwerthin.]
Cwestiynau felly i Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus.
Questions, therefore, to the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services.
Forty-five minutes starting.
Tri chwarter awr yn dechrau yn awr.
Cwestiwn cyntaf—Siân Gwenllian.
First question from Siân Gwenllian.
1. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am oblygiadau’r setliad llywodraeth leol ar gyfer 2019/20? OAQ52872
1. Will the Cabinet Secretary make a statement on the implications of the local government settlement for 2019/20? OAQ52872
5. Pa asesiad y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi'i wneud o ddigonolrwydd cyllid ar gyfer awdurdodau lleol yng Nghymru? OAQ52853
5. What assessment has the Cabinet Secretary made of the adequacy of funding for local authorities in Wales? OAQ52853
8. Faint o gyllid ychwanegol fydd ar gael i awdurdodau lleol yn dilyn y cyllid ychwanegol a ddyrannwyd i Gymru yn ddiweddar yng nghyllideb Llywodraeth y DU? OAQ52874
8. How much extra funding will be made available to local authorities following the increased funding recently allocated to Wales in the UK Government’s budget? OAQ52874
Diolch yn fawr, Llywydd. Rydw i wedi gwneud datganiad ar y setliad ar gyfer llywodraeth leol ar 9 Hydref. Mae'n fater i awdurdodau gwahanol wneud penderfyniadau ar sut maen nhw'n gwario'r gyllideb yma, ynghyd ag incwm eraill o grantiau, y dreth gyngor a ffynonellau eraill, yn ôl eu penderfyniadau a'u blaenoriaethau eu hunain.
Thank you, Llywydd. I announced the provisional local government settlement for 2019-20 on 9 October. It is for authorities to determine how they spend this funding, together with their other income from specific grants, council tax and other sources, according to local needs and priorities.
Mae Cyngor Gwynedd yn wynebu £11 miliwn o doriadau yn sgil polisi ariannol eich Llywodraeth chi, a fydd yn effeithio ar wasanaethau i bobl fwyaf bregus fy etholaeth. Mae'r Llywodraeth wedi cyhoeddi bod £15 miliwn ychwanegol ar gael i ysgolion a £13 miliwn ar gyfer gofal cymdeithasol, ond mae hwn yn gaeth i amodau. Rŵan, rydych chi, fel minnau, wedi dadlau'n gyson o blaid llywodraeth leol gref, a dros roi mwy o rym i gynghorau. Pam, felly, nad ydy'r arian ychwanegol yma yn cyrraedd y cynghorau drwy'r grant cynnal refeniw—arian craidd awdurdodau lleol, ac arian a allai gael ei ddefnyddio i warchod gwasanaethau sylfaenol ac allweddol ar yr adeg yma o lymder a thoriadau anferth?
Gwynedd Council is facing an £11 million cut in light of the fiscal policy of your Government, which will impact on services for the most vulnerable people in my constituency. The Government has announced that an additional £15 million is available for schools and £13 million for social care, but this is restricted by certain conditions. You, like me, have argued consistently for stronger local government and giving more powers to local authorities. Why, then, is this additional funding not reaching the councils through the revenue support grant—the core funding of local authorities, and funding that could be used to safeguard basic services and crucial services at this time of austerity and huge cuts?
Mae'r arian, wrth gwrs, i gyd yn mynd at y gwasanaethau craidd hynny rydych chi wedi eu disgrifio. Nid wyf yn credu bod neb fan hyn eisiau dadlau ddylai arian ddim fynd at ysgolion nag at ofal cymdeithasol. Nid wyf yn credu bod pobl eisiau gweld hynny, a dyna'n union beth rydym ni'n ei wneud. Ond a gaf i ddod yn ôl at bwrpas eich cwestiwn, pan oeddech chi'n sôn amboutu bolisi'r Llywodraeth yma? Mae hyn yn rhan o setliad, yn rhan o fformiwla, sydd wedi cael ei gytuno gan lywodraeth leol ac mae'n rhywbeth rydym ni'n ei wasanaethu a'i weinyddu ar y cyd gyda llywodraeth leol.
All the funding does go towards these core services that you've described. I don't believe that anybody here wants to argue that the funding shouldn't go to schools or social care. I don't believe people want to see that, and that's exactly what we are doing. But, if I could return to the purpose of your question, when you talked about the policy of this Government, this settlement is part of a formula that has been agreed by local government and it's something that we administer jointly with local government.
A gaf i ofyn i chi gadarnhau, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod chi eisiau grwpio cwestiynau 1, 5 ac 8?
Could I ask you to confirm, Cabinet Secretary, that you wish to group questions 1, 5 and 8?
Ydw.
Yes.
Cwestiwn 5, felly, Darren Millar.
Question 5, therefore, Darren Millar.
Diolch, Llywydd. Cabinet Secretary, people have just listened to your question, and they will be absolutely astonished at the complacency of your response. The Government in the UK, the UK Government, made some £550 million-worth of additional investment, which is coming to Wales as a result of their budget just last week. That means that there are extra resources available to the Welsh Government, and the Welsh Government's own First Minister has said that local government would be at the front of the queue if any additional resources come as a consequence of the budget. So, can you tell us: is any additional resource going to come into your portfolio that you can pass on to local government? And will you also rise to the question of leadership on the revenue support grant settlement, because, quite clearly, you're obfuscating on this particular issue and refusing to actually show some leadership in recognising that that revenue support grant is unfair? When you look at the settlement, it's delivered significant cuts to local authorities in north Wales, significant cuts to local authorities in rural parts of the country, and what appears to be the case is that there's cronyism, because most of the increases are going and the smallest cuts are going to Labour-led local authorities. People aren't stupid, they see the evidence of this year in, year out, when these settlements are presented through this National Assembly.
So, will you show some leadership? And what extra resources are local government going to get as a result of the bonanza of £550 million that has been awarded to Wales as a result of the UK Government's budget?
Diolch, Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, mae pobl newydd wrando ar eich cwestiwn, a byddant yn gwbl syfrdan ynglŷn â difaterwch eich ymateb. Gwnaeth Llywodraeth y DU fuddsoddiad ychwanegol o tua £550 miliwn, sy'n dod i Gymru o ganlyniad i'w chyllideb yr wythnos diwethaf. Mae hynny'n golygu bod adnoddau ychwanegol ar gael i Lywodraeth Cymru, ac mae Prif Weinidog Llywodraeth Cymru wedi dweud y byddai llywodraeth leol ar flaen y ciw pe dôi unrhyw adnoddau ychwanegol o ganlyniad i'r gyllideb. Felly, a allwch ddweud wrthym: a oes unrhyw adnoddau ychwanegol yn mynd i ddod i'ch portffolio y gallwch eu trosglwyddo i lywodraeth leol? Ac a wnewch chi godi hefyd i gwestiwn ynglŷn ag arweiniad ar setliad y grant cynnal refeniw, oherwydd yn amlwg, rydych yn gymylog ar y mater hwn ac yn gwrthod dangos arweiniad a chydnabod bod y grant cynnal refeniw hwnnw'n annheg? Pan fyddwch yn edrych ar y setliad, mae wedi cyflwyno toriadau sylweddol i awdurdodau lleol yng ngogledd Cymru, toriadau sylweddol i awdurdodau lleol mewn rhannau gwledig o'r wlad, ac mae'n ymddangos bod yna ffrindgarwch ar waith, oherwydd mae'r rhan fwyaf o'r cynnydd a'r toriadau lleiaf yn mynd i awdurdodau lleol dan arweiniad Llafur. Nid yw pobl yn dwp, maent yn gweld tystiolaeth o hyn flwyddyn ar ôl blwyddyn, pan gyflwynir y setliadau drwy'r Cynulliad Cenedlaethol hwn.
Felly, a wnewch chi ddangos rhywfaint o arweiniad? A pha adnoddau ychwanegol y mae llywodraeth leol yn mynd i'w cael o ganlyniad i'r crochan o £550 miliwn a ddyfarnwyd i Gymru o ganlyniad i gyllideb Llywodraeth y DU?
Presiding Officer, the Member for Clwyd West is right, people aren't stupid, and they'll see through his shouting and his bluster. They'll see the reality of what austerity has done, not just in local government, but to other parts of the public sector as well. And let me say this—let me say this—he talks specifically about the local government settlement in Wales. When we made that announcement on 9 October, the University of Cambridge also published some data on local government on that date. What they showed was that, in Wales and Scotland, local government had been protected by the Governments in both those countries. In England, where the Conservatives have the opportunity to take these decisions, local government has been cut by 26 per cent—26 per cent. So, when he and his party come here with their crocodile tears telling us about what is happening in local government, I say to him, 'Physician, heal thyself'—you go back to your Government in London, you go back there and talk to them about austerity. You go there—[Interruption.] You go there—[Interruption.] You go there—[Interruption.] You can shout as much as you like; I've got time on my side. You go there. You go there and you tell them about the impacts of austerity on people, and I'll tell you, when you do that, that you're doing the right thing. But, up until then, don't come here making allegations that you cannot sustain about matters you do not understand.
Lywydd, mae'r Aelod dros Orllewin Clwyd yn iawn yn dweud nad yw pobl yn dwp, ac fe fyddant yn gweld drwy ei weiddi a'i arthio. Byddant yn gweld realiti'r hyn y mae cyni wedi'i wneud, nid yn unig mewn llywodraeth leol, ond i rannau eraill o'r sector cyhoeddus hefyd. A gadewch imi ddweud hyn—gadewch imi ddweud hyn—mae'n sôn yn benodol am y setliad llywodraeth leol yng Nghymru. Pan wnaethom y cyhoeddiad hwnnw ar 9 Hydref, cyhoeddodd Prifysgol Caergrawnt rywfaint o ddata ar lywodraeth leol ar y dyddiad hwnnw hefyd. Yr hyn a ddangosent oedd bod llywodraeth leol wedi cael ei gwarchod gan y Llywodraethau yng Nghymru a'r Alban. Yn Lloegr, lle mae gan y Ceidwadwyr gyfle i wneud y penderfyniadau hyn, mae llywodraeth leol wedi'i thorri 26 y cant—26 y cant. Felly, pan ddaw ef a'i blaid yma gyda'u dagrau ffug i ddweud wrthym am yr hyn sy'n digwydd mewn llywodraeth leol, rwy'n dweud wrtho, 'Feddyg, iachâ dy hun'—ewch yn ôl at eich Llywodraeth yn Llundain, ewch yn ôl yno a siarad â hwy am gyni. Ewch yno—[Torri ar draws.] Ewch yno—[Torri ar draws.] Ewch yno—[Torri ar draws.] Gallwch weiddi cymaint ag y mynnwch; mae gennyf amser. Ewch yno. Ewch yno a dywedwch wrthynt am effeithiau cyni ar y bobl, ac fe ddywedaf wrthych chi, pan wnewch hynny, eich bod chi'n gwneud y peth iawn. Ond tan hynny, peidiwch â dod yma i wneud honiadau na allwch eu cynnal am faterion nad ydych yn eu deall.
Cabinet Secretary, I have recently raised, on behalf of my constituents and all those working in local government across Wales, concerns in this Chamber about the funding settlement for our local authorities. Pre UK Government budget, there was strong condemnation from our local authority leaders and the WLGA itself about your lack of understanding about the essential moneys needed to support our social care, schools, housing and mental health support. Then you compounded this problem by likening our council leaders to Oliver Twist, wanting more. Your comments were a staggering insult and a betrayal to those working in our hard-working, front-line services. They were offensive and, frankly, they should be withdrawn.
Now, given the additional £370 million—. And, yes, forget the word 'austerity' now and stop hiding behind it—£370 million is coming, courtesy of the UK Government, for spend on public services. Why can't you guarantee that this funding will go where it's actually needed, to fund our schools, to fund our social services, to fund our housing and to fund our mental health support? But, most of all, will you, Cabinet Secretary, for once show some humility and apologise for those dreadful comments likening our local authorities to Oliver Twist?
Ysgrifennydd y Cabinet, yn ddiweddar, ar ran fy etholwyr a phawb sy'n gweithio mewn llywodraeth leol ledled Cymru, mynegais bryderon yn y Siambr hon am y setliad cyllid ar gyfer ein hawdurdodau lleol. Cyn cyllideb Llywodraeth y DU, cafwyd condemniad cryf gan arweinwyr ein hawdurdodau lleol a CLlLC ei hun ynglŷn â'ch diffyg dealltwriaeth o'r arian hanfodol sydd ei angen i gefnogi ein gofal cymdeithasol, ein hysgolion, ein cymorth iechyd meddwl a thai. Yna, fe waethygoch chi'r broblem hon drwy gymharu ein harweinwyr cynghorau ag Oliver Twist, am eu bod eisiau mwy. Roedd eich sylwadau'n sarhad syfrdanol ac yn bradychu'r bobl weithgar sy'n gweithio yn ein gwasanaethau rheng flaen. Roeddent yn dramgwyddus ac a dweud y gwir, dylent gael eu tynnu'n ôl.
Nawr, o ystyried y £370 miliwn ychwanegol—. Ac ie, anghofiwch y gair 'cyni' yn awr a rhowch y gorau i guddio tu ôl iddo—mae £370 miliwn yn dod, trwy garedigrwydd Llywodraeth y DU, i'w wario ar wasanaethau cyhoeddus. Pam na allch warantu y bydd yr arian hwn yn mynd i ble mae ei angen mewn gwirionedd, i ariannu ein hysgolion, i ariannu ein gwasanaethau cymdeithasol, i ariannu ein tai ac i ariannu ein cymorth iechyd meddwl? Ond yn bennaf oll, am unwaith, Ysgrifennydd y Cabinet, a wnewch chi ddangos ychydig o ostyngeiddrwydd ac ymddiheuro am y sylwadau ofnadwy a oedd yn cymharu ein hawdurdodau lleol ag Oliver Twist?
The Member for Aberconwy says she's speaking on behalf of local government employees and workers. I don't know which trade union you're a member of. [Interruption.] I'm a member of Unison, which isn't just the biggest union in Wales but also the biggest union in the public sector in Wales. Let me tell you, when I talk to colleagues in Unison—[Interruption.] When I talk to colleagues in Unison, what they don't do—what they don't do—is say to me, 'Do you know, Alun? What you should be doing is following the same approach as is taken by the Conservatives in England.'
Do you know what else I hear—[Interruption.] What else I hear—[Interruption.] And what else I hear from Conservative council leaders across Wales is that they don't want us to follow Conservative policies either. The only people who want us to follow Conservative policies are the people sitting behind me. Their council leaders don't want to see the same cuts in Wales as we're seeing across the border in England. They don't want to see Conservative policies implemented here. The only people who do are the Conservative group.
It's time that the Conservatives were honest, were absolutely honest, with people about the impact of what austerity is doing to people. I can understand that they don't want us to keep coming back to it. I can understand that they don't want us to talk about austerity, but, if she understood the UK budget, if she read the UK budget, she would know this as well—that spending on most public services will be reducing and not increasing, and, as time goes by, this time next year, there'll be more money spent in supporting local government in Wales than there will be across the whole of England. That's what Conservative policy leads to.
Mae'r Aelod dros Aberconwy yn dweud ei bod hi'n siarad ar ran cyflogeion a gweithwyr llywodraeth leol. Nid wyf yn gwybod pa undeb llafur rydych chi'n aelod ohono. [Torri ar draws.] Rwy'n aelod o Unsain, yr undeb mwyaf yng Nghymru, a'r undeb mwyaf yn y sector cyhoeddus yng Nghymru. Gadewch imi ddweud wrthych, wrth siarad â chydweithwyr yn Unsain—[Torri ar draws.] Wrth siarad â chydweithwyr yn Unsain, yr hyn nad ydynt yn ei wneud—yr hyn nad ydynt yn ei wneud—yw dweud wrthyf, 'Wyddoch chi beth, Alun? Yr hyn y dylech ei wneud yw dilyn yr un dull o weithredu â'r Ceidwadwyr yn Lloegr.'
Wyddoch chi beth arall rwy'n ei glywed—[Torri ar draws.] Rhywbeth arall rwy'n ei glywed—[Torri ar draws.] A rhywbeth arall rwy'n ei glywed gan arweinwyr cynghorau Ceidwadol ledled Cymru yw nad ydynt hwy eisiau inni ddilyn polisïau Ceidwadol ychwaith. Yr unig bobl sydd am inni ddilyn polisïau Ceidwadol yw'r bobl sy'n eistedd y tu ôl i mi. Nid yw eu harweinwyr cynghorau am weld yr un toriadau yng Nghymru ag y gwelwn ar draws y ffin yn Lloegr. Nid ydynt am weld polisïau Ceidwadol ar waith yma. Yr unig bobl sydd eisiau hynny yw'r grŵp Ceidwadol.
Mae'n bryd i'r Ceidwadwyr fod yn onest, yn gwbl onest, gyda phobl am effaith yr hyn y mae cyni yn ei wneud i bobl. Gallaf ddeall nad ydynt eisiau inni ddychwelyd ato o hyd. Gallaf ddeall nad ydynt am inni sôn am gyni, ond pe bai hi'n deall cyllideb y DU, pe bai'n darllen cyllideb y DU, byddai'n gwybod hyn hefyd—y bydd gwariant ar y rhan fwyaf o wasanaethau cyhoeddus yn lleihau ac nid yn cynyddu, ac wrth i amser fynd heibio, yr adeg hon y flwyddyn nesaf, bydd mwy o arian yn cael ei wario'n cefnogi llywodraeth leol yng Nghymru nag a fydd ar draws Lloegr gyfan. At hynny y mae polisi Ceidwadol yn arwain.
The Cabinet Secretaries covering areas such as transportation, education and the economy can provide funding to local government to spend in the areas of their responsibility. What financial support from other Cabinet members, out of their budgets, has the Cabinet Secretary asked for to support local government, which is in desperate need?
Gall Ysgrifenyddion y Cabinet sy'n gyfrifol am feysydd fel trafnidiaeth, addysg a'r economi ddarparu arian i lywodraeth leol ei wario yn eu meysydd cyfrifoldeb. Pa gymorth ariannol oddi wrth aelodau eraill o'r Cabinet, o'u cyllidebau, y mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi gofyn amdano i gefnogi llywodraeth leol, sydd mewn angen dybryd?
Let me say this: the point that's made by the Member for Swansea East is well made, because, of course, local government isn't just receiving the funding through the RSG but is also receiving funding from other elements of the Welsh budget. Others have spoken already—I think Siân Gwenllian from Plaid Cymru spoke about the £15 million that's going into education. That of course is also going through local government. The Cabinet Secretary for Health and Social Services and the Minister for social services have also made significant statements on the funding going through local government to support social services and to support regional working. So, there are significant sums of money that are going into local government that go beyond the RSG and, in total, I suspect that that will be over £70 million in the next year.
Gadewch imi ddweud hyn: mae'r pwynt y mae'r Aelod dros Ddwyrain Abertawe yn ei wneud yn un da, oherwydd, wrth gwrs, nid yr arian drwy'r grant cynnal refeniw yn unig y mae llywodraeth leol yn ei gael, mae hefyd yn cael arian o elfennau eraill o gyllideb Cymru. Mae eraill wedi sôn eisoes—credaf fod Siân Gwenllian o Blaid Cymru wedi siarad am y £15 miliwn sy'n mynd i addysg. Wrth gwrs mae hwnnw hefyd yn mynd drwy lywodraeth leol. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol a'r Gweinidog gwasanaethau cymdeithasol hefyd wedi gwneud datganiadau o bwys ar y cyllid sy'n mynd drwy lywodraeth leol i gefnogi gwasanaethau cymdeithasol ac i gefnogi gweithio rhanbarthol. Felly, mae symiau sylweddol o arian yn mynd i lywodraeth leol y tu hwnt i'r grant cynnal refeniw ac at ei gilydd, rwy'n credu y bydd hwnnw dros £70 miliwn yn y flwyddyn nesaf.
2. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i helpu cyn-filwyr yn Islwyn? OAQ52865
2. What support is the Welsh Government giving to help veterans in Islwyn? OAQ52865
In my oral statement yesterday I outlined the progress that we have made in improving services and support for veterans, which includes those living in Islwyn.
Yn fy natganiad llafar ddoe amlinellais y cynnydd a wnaethom ar wella gwasanaethau a chymorth ar gyfer cyn-filwyr, sy'n cynnwys y rhai sy'n byw yn Islwyn.
Thank you, Cabinet Secretary. The communities of Islwyn will, this week, pay their respects to those who have fallen and to those brave men and women of our armed forces who have been willing to sacrifice everything to defend our precious freedom, which we treasure so deeply. Alongside many thousands of our citizens, I will be attending remembrance services across the breadth of my constituency and beyond. Cabinet Secretary, what update can I give to my communities of your avowed aim earlier this year to strengthen the veterans' unit within Welsh Government and the now benchmarked assessment the Welsh Government has made of any gaps in service delivery? And, further, how can these potential gaps be addressed?
Diolch, Ysgrifennydd y Cabinet. Bydd cymunedau Islwyn yr wythnos hon yn talu teyrnged i'r rheini a fu farw ac i'r dynion a'r menywod dewr yn ein lluoedd arfog sydd wedi bod yn barod i aberthu popeth er mwyn amddiffyn ein rhyddid gwerthfawr a drysorwn i'r fath raddau. Ochr yn ochr â miloedd o'n dinasyddion, byddaf yn mynychu gwasanaethau coffa ar hyd a lled fy etholaeth a thu hwnt. Ysgrifennydd y Cabinet, pa wybodaeth y gallaf ei rhoi i fy nghymunedau am y nod y sonioch amdano yn gynharach eleni i gryfhau uned y cyn-filwyr o fewn Llywodraeth Cymru a'r asesiad sydd bellach wedi'i feincnodi a wnaeth Llywodraeth Cymru o unrhyw fylchau yn y gwasanaeth? Ac ymhellach, sut y gellir mynd i'r afael â'r bylchau posibl hyn?
Presiding Officer, I did make a statement yesterday, which outlined many of these matters, and I know that the Member took part in that debate yesterday. In addition to that which we discussed during that oral statement, I will say that we have recruited additional members of staff to work and support and strengthen the Welsh Government's team supporting the work of the armed forces. This will enable us as a Government to undertake further work to enhance services and support for the armed forces community, including work to support the programme that is being taken forward by the armed forces expert group, including that work that I announced yesterday in taking forward an employment pathway.
Can I also say, though, that we are going to be looking towards creating a new funding stream to sustain and support the local authority work that is going on, the liaison officers that will be appointed and who will work with the Welsh Local Government Association to ensure that those people who are delivering services at the heart of our communities also have the support that they require in order to deliver for the armed forces community? I should say, Presiding Officer, that, although we remember the sacrifice of our armed forces during this week in November, the real way in which we pay tribute to our armed forces is by delivering on our commitments in the covenant week on week, month on month, year on year.
Lywydd, gwneuthum ddatganiad ddoe, a oedd yn amlinellu llawer o'r materion hyn, ac rwy'n gwybod bod yr Aelod wedi cymryd rhan yn y ddadl honno ddoe. Yn ogystal â'r hyn a drafodwyd gennym yn ystod y datganiad llafar hwnnw, fe ddywedaf ein bod wedi recriwtio aelodau ychwanegol o staff i weithio ac i gefnogi a chryfhau tîm Llywodraeth Cymru sy'n cefnogi gwaith y lluoedd arfog. Bydd hyn yn ein galluogi fel Llywodraeth i ymgymryd â gwaith pellach i wella gwasanaethau a chymorth ar gyfer cymuned y lluoedd arfog, gan gynnwys gwaith i gefnogi'r rhaglen sy'n cael ei datblygu gan grŵp arbenigol y lluoedd arfog, gan gynnwys y gwaith a gyhoeddais ddoe i ddatblygu llwybr cyflogaeth.
A gaf fi ddweud hefyd, er hynny, ein bod yn bwriadu creu ffrwd ariannu newydd i gynnal a chefnogi gwaith awdurdodau lleol sy'n mynd rhagddo, y swyddogion cyswllt a gaiff eu penodi ac a fydd yn gweithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru i sicrhau bod y bobl sy'n darparu gwasanaethau ynghanol ein cymunedau hefyd yn cael y cymorth sydd ei angen arnynt er mwyn darparu ar gyfer cymuned y lluoedd arfog? Lywydd, er ein bod yn cofio aberth ein lluoedd arfog yn ystod yr wythnos hon ym mis Tachwedd, dylwn ddweud mai'r ffordd go iawn y gallwn dalu teyrnged i'n lluoedd arfog yw drwy weithredu ein hymrwymiadau yn y cyfamod o un wythnos i'r llall, o un mis i'r llall, o un flwyddyn i'r llall.
The Cabinet Secretary will be aware that unpreparedness for civilian life can result in veterans facing considerable obstacles, including getting a job. In your statement in April, you said the armed forces expert group is leading on the development of an employment pathway and employer's toolkit to help veterans to access meaningful employment. Good thinking. Could the Cabinet Secretary provide an update on this work, and when does he expect to publish the group's proposals?
Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol y gall diffyg parodrwydd ar gyfer bywyd fel sifiliaid olygu bod cyn-filwyr yn wynebu rhwystrau sylweddol, gan gynnwys trafferth i gael swydd. Yn eich datganiad ym mis Ebrill, dywedasoch fod grŵp arbenigol y lluoedd arfog yn arwain ar ddatblygu pecyn cyflogwr a llwybr cyflogaeth i helpu cyn-filwyr i gael mynediad at gyflogaeth ystyrlon. Syniad da. A allai Ysgrifennydd y Cabinet roi'r wybodaeth ddiweddaraf i ni am y gwaith hwn, a pha bryd y mae'n disgwyl cyhoeddi cynigion y grŵp?
I made that announcement yesterday.
Gwneuthum y cyhoeddiad hwnnw ddoe.
Cwestiynau nawr gan lefarwyr y pleidiau. Llefarydd y Ceidwadwyr, Mark Isherwood.
Questions now from the party spokespeople. The Conservatives' spokesperson, Mark Isherwood.
Diolch, Lywydd. Why do you feel that the current local government funding formula is fit for purpose, has the full support of local authorities across Wales and is able to keep pace with changing priorities of local government services?
Diolch, Lywydd. Pam y teimlwch fod y fformiwla bresennol ar gyfer cyllido llywodraeth leol yn addas at y diben, yn cael cefnogaeth lawn awdurdodau lleol ledled Cymru ac yn gallu ymdopi â newidiadau ym mlaenoriaethau gwasanaethau llywodraeth leol?
The formula is owned, if you like, by the partnership council for Wales and is updated regularly by the work of the finance sub-group and the distribution sub-group, upon which the whole of Welsh local government is represented. I don't think that the formula is fixed, if you like; it's constantly being reviewed and it's constantly being amended, year on year on year. The Member will understand that the distribution sub-group produces a report, which is made public, every year, which outlines the work that the distribution sub-group does do, or leads on at least, in order to ensure that amendments are made on an annual basis to the formula. So, I would say to him that I don't believe the formula is fixed in the way that he sometimes describes, but is constantly kept under review and is constantly updated by local government and Welsh Government working together with independent members.
Mae'r fformiwla yn eiddo, os mynnwch, i gyngor partneriaeth Cymru a chaiff ei diweddaru'n rheolaidd gan waith yr is-grŵp cyllid a'r is-grŵp dosbarthu, lle mae llywodraeth leol Cymru gyfan yn cael ei chynrychioli. Nid wyf yn meddwl bod y fformiwla'n sefydlog, os mynnwch; mae'n cael ei hadolygu'n gyson ac yn cael ei diwygio'n barhaus, flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn. Bydd yr Aelod yn deall bod yr is-grŵp dosbarthu'n cynhyrchu adroddiad, a gyhoeddir bob blwyddyn, sy'n amlinellu'r gwaith y mae'r is-grŵp dosbarthu yn ei wneud, neu'n arwain arno o leiaf, er mwyn sicrhau y gwneir gwelliannau ar sail flynyddol i'r fformiwla. Felly, buaswn yn dweud wrtho nad wyf yn credu bod y fformiwla'n sefydlog yn y ffordd y mae'n disgrifio weithiau, ond caiff ei hadolygu'n gyson a'i diweddaru'n barhaol gan lywodraeth leol a Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda'i gilydd gydag aelodau annibynnol.
Thank you. Well, I can note that, following my lead, the Welsh Local Government Association coined a term for you—'Mr Bumble'. And, despite what you and the finance Secretary have claimed about agreement by the WLGA and the finance sub-group, the WLGA's chief executive stated before committee just a few weeks ago that the formula as it currently stands is held together by duct tape and sticking plasters, and that it probably needs a long hard look at it, and he further explained that such a review could take three to five years. Your own colleagues, including the Minister for Environment, recently called for the Welsh Government to undertake a review of the support given to council services. The First Minister met with Labour council leaders about funding, which we believe should have been open to all Welsh council leaders. The Welsh Conservatives have been calling for a review for years, but all the Welsh Government has done is divert the blame to local authorities and tinker around the edges, and, of course, the leader of the Conservative group in the WLGA tells me the standard response is that the WLGA were party to creating the formula. That's true, but it was constructed in partnership with the Welsh Government a long time ago and it's not now fit for purpose.
Will you, therefore, now listen, to this growing chorus of voices from all parties and political persuasions and initiate a review of the formula? If not, please tell those bodies why you still tend to repeat what we've heard from you in your earlier responses.
Diolch. Wel, gallaf nodi, yn dilyn fy arweiniad, fod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi bathu enw ar eich cyfer—'Mr Bumble'. Ac er gwaethaf yr hyn rydych chi a'r Ysgrifennydd cyllid wedi honni am gytundeb gyda'r CLlLC a'r is-grŵp cyllid, nododd prif weithredwr Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru gerbron pwyllgor ychydig wythnosau yn ôl fod y fformiwla fel y mae ar hyn o bryd wedi'i dal at ei gilydd gan dâp gludiog a phlasteri, a bod gwir angen edrych yn ofalus arni, ac eglurodd ymhellach y gallai adolygiad o'r fath gymryd tair i bum mlynedd. Yn ddiweddar galwodd eich cyd-Aelodau eich hun, gan gynnwys Gweinidog yr Amgylchedd, ar Lywodraeth Cymru i gynnal adolygiad o'r cymorth a roddwyd i wasanaethau cynghorau. Cyfarfu'r Prif Weinidog ag arweinwyr cynghorau Llafur i drafod cyllid, a chredwn y dylai hynny fod wedi bod ar agor i holl arweinwyr cynghorau Cymru. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi bod yn galw am adolygiad ers blynyddoedd, ond y cyfan y mae Llywodraeth Cymru wedi ei wneud yw dargyfeirio'r bai ar awdurdodau lleol a thincran o gwmpas yr ymylon, ac wrth gwrs, mae arweinydd grŵp Ceidwadol Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru yn dweud wrthyf mai'r ymateb safonol yw bod CLlLC yn rhan o'r gwaith o greu'r fformiwla. Mae hynny'n wir, ond fe'i lluniwyd amser maith yn ôl mewn partneriaeth â Llywodraeth Cymru, a bellach nid yw'n addas at y diben.
A wnewch chi wrando felly ar y côr cynyddol o leisiau o bob plaid a lliw gwleidyddol a chychwyn adolygiad o'r fformiwla? Os na, dywedwch wrth y cyrff hynny pam eich bod yn dal i dueddu i ailadrodd yr hyn a glywsom gennych yn eich atebion cynharach.
Almost all the people that you've described—and there are very few people in Wales who have reviewed the formula as hard as the outgoing chief executive of the WLGA; I think he's sat through more meetings on this formula than any Minister has at any time—. Can I say this: the formula is open to review year-on-year-on-year? And it is reviewed year-on-year-on-year, and Conservative leaders take part in that. Now, if they wish to ask for a fundamental root-and-branch review of the sort that you have described, then they are able to do so, except, of course, they do not do that when they are in the meetings having these conversations.
I'm very happy, Presiding Officer, to ensure, and I make an undertaking that, if these minutes are not already in the public domain, I will place them in the library so that Members on all sides of the Chamber can understand the work that is being done by the finance and distribution sub-groups, and to ensure that this information is made publicly available.
Mae bron yr holl bobl rydych wedi'u disgrifio—ac ychydig iawn o bobl yng Nghymru sydd wedi adolygu'r fformiwla mor drylwyr â phrif weithredwr ymadawol Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru; credaf ei fod wedi eistedd drwy fwy o gyfarfodydd ar y fformiwla hon nag unrhyw Weinidog ar unrhyw adeg—. A gaf fi ddweud hyn: mae'r fformiwla'n agored i'w hadolygu flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn? Ac mae'n cael ei hadolygu flwyddyn ar ôl blwyddyn ar ôl blwyddyn, ac mae arweinwyr Ceidwadol yn cymryd rhan yn hynny. Nawr, os ydynt yn dymuno gofyn am adolygiad sylfaenol o'r brig i'r bôn o'r math a ddisgrifiwyd gennych, gallant wneud hynny, ond wrth gwrs, nid ydynt yn gwneud hynny pan fyddant yn y cyfarfodydd yn cael y sgyrsiau hyn.
Lywydd, rwy'n hapus iawn i sicrhau, ac yn gwneud addewid, os nad yw'r cofnodion hyn eisoes yn gyhoeddus, y byddaf yn eu rhoi yn y llyfrgell fel y gall Aelodau ar bob ochr i'r Siambr ddeall y gwaith a wneir gan yr is-grwpiau cyllid a dosbarthu, ac i sicrhau bod y wybodaeth hon ar gael i'r cyhoedd.
Well, that's a very timely response, because, since you took your post a year ago, you have continually peddled the story that Conservative councillors in Wales are happy with the funding they've received and that they wouldn't want Conservative policies in Wales. You told my colleague, Russell George, last month,
'I tell the Conservative group that their councillors do not want Conservative policies in Wales; they are delighted to have a Welsh Labour Government delivering support and funding to local authorities that Conservative councils in England could only dream of. So, when I meet Conservative councils, what they tell me is that what they need is a Labour Government.'
Something pretty much like what you've already said to us today. So, I put that to the Conservative group leaders across Wales. The first response I got was, 'A bit of a joke.' The second,
'He's demonstrated again and again that he has no real comprehension of the issues we're facing in local government',
and then terms like, 'The funding formula is a total disaster, not fit for purpose', and they said your claims were both 'ludicrous' and 'nonsense'. I quote.
Furthermore, it seems that even Labour councillors have been supportive of some UK Conservative policies, such as tomorrow's democracy event. On Monday, the Labour leader of Newport came out to support the devolving of business rates to local authorities, and revealed that the Labour leadership contender that you endorse is also in favour of devolving business rates to local authorities.
Therefore, will you now stop trying to deflect the serious issues facing local authorities, drop the adversarial position you've built up over the last 12 months, and work with councils of all persuasions, many of which are coalitions, to find a way forward so that their funding is fair, acknowledging that the points I've raised today were not something I plucked out, as you might say, from a party lines-to-take paper, which I rarely ever look at and almost never use. These were given to me first-hand by the persons I quote, either in committee or in response to my requests from the bodies concerned.
Wel, dyna ymateb amserol iawn, oherwydd, ers ichi ddod i'ch swydd flwyddyn yn ôl, rydych wedi pedlera'r stori'n barhaus fod cynghorwyr Ceidwadol yng Nghymru yn fodlon ar yr arian y maent wedi'i gael ac na fyddent eisiau polisïau'r Ceidwadwyr yng Nghymru. Dywedasoch wrth fy nghyd-Aelod, Russell George, y mis diwethaf,
'Rwy'n dweud wrth grŵp y Ceidwadwyr nad yw eu cynghorwyr eisiau polisïau Ceidwadol yng Nghymru; maent yn falch iawn o gael Llywodraeth Lafur sy'n darparu cymorth a chyllid i awdurdodau lleol mewn modd na all cynghorau Ceidwadol yn Lloegr ond breuddwydio amdano. Felly, pan fyddaf yn cyfarfod â chynghorau Ceidwadol, maent yn dweud wrthyf mai'r hyn y maent ei angen yw Llywodraeth Lafur.'
Rhywbeth digon tebyg i'r hyn rydych eisoes wedi'i ddweud wrthym heddiw. Felly, awgrymais hynny wrth arweinwyr grwpiau Ceidwadol ledled Cymru. Yr ymateb cyntaf a gefais oedd, 'Tipyn o jôc.' Yr ail,
Mae wedi dangos dro ar ôl tro nad oes ganddo unrhyw ddealltwriaeth go iawn o'r problemau rydym yn eu hwynebu mewn llywodraeth leol,
a phethau fel, 'Mae'r fformiwla ariannu yn drychineb llwyr, nid yw'n addas at y diben', ac roeddent yn dweud bod eich honiadau'n 'hurt' ac yn 'nonsens'. Rwy'n dyfynnu.
At hynny, mae'n ymddangos bod hyd yn oed cynghorwyr Llafur wedi bod yn gefnogol i rai o bolisïau Ceidwadwyr y DU, megis y digwyddiad democratiaeth yfory. Ddydd Llun, daeth arweinydd Llafur Casnewydd allan i gefnogi datganoli ardrethi busnes i awdurdodau lleol, a datgelodd fod y sawl sy'n cystadlu am yr arweinyddiaeth Lafur a gymeradwyir gennych hefyd o blaid datganoli ardrethi busnes i awdurdodau lleol.
Felly, a wnewch chi roi'r gorau yn awr i geisio osgoi'r materion difrifol sy'n wynebu awdurdodau lleol, rhoi'r gorau i'r safbwynt gwrthwynebol rydych wedi'i ddatblygu dros y 12 mis diwethaf, a gweithio gyda chynghorau o bob lliw, gyda llawer ohonynt yn glymbleidiau, i ddod o hyd i ffordd ymlaen fel bod eu cyllid yn deg, gan gydnabod nad yw'r pwyntiau a wneuthum heddiw yn bethau a dynnais, fel y byddech chi'n ei ddweud, o bapur plaid ar safbwyntiau i'w harddel, rhywbeth nad wyf yn edrych arno'n aml iawn ac na fyddaf bron byth yn ei ddefnyddio. Rhoddwyd y rhain i mi yn uniongyrchol gan y personau a ddyfynnaf, naill ai mewn pwyllgor neu mewn ymateb i fy ngheisiadau gan y cyrff dan sylw.
I seem to be being accused of consistency, which is certainly an original allegation to make. Can I say this: I understand that it is the role of the Conservative spokesperson in this place to make the worst possible case for the policies being pursued by this Government and to scrutinise us on the basis of that? But to come here and suggest that any council leader, of any colour, is coming to Welsh Government and saying, 'We want to see the same depth of cuts to local government funding as we've seen across the border' is frankly incredible. And it simply isn't a credible position to take. There is no suggestion that I hear from any local authority leader, of any political background, that they want to see their budgets cut by 26 per cent, which is exactly what's happened across the border, and I don't believe that the Conservative spokesperson does himself any credibility at all in order to try to sustain that argument. The issue that many of those people raise with us is the quantum of funding available—not simply the distribution of it, but the quantum that is available to us. And we know, from the Chancellor's budget last week, that funding on public services is going to be cut in this area time and time again. And perhaps, when the Conservative Government finally abolish the rate support grant in England, he will learn the folly of his position.
Mae'n ymddangos fy mod yn cael fy nghyhuddo o gysondeb, sy'n sicr yn gyhuddiad gwreiddiol i'w wneud. A gaf fi ddweud hyn: rwy'n deall mai rôl y llefarydd Ceidwadol yn y lle hwn yw gwneud yr achos gwaethaf posibl yn erbyn y polisïau y mae'r Llywodraeth hon yn mynd ar eu trywydd a chraffu arnom ar sail hynny? Ond mae dod yma ac awgrymu bod unrhyw arweinydd cyngor, o unrhyw liw, yn dod at Lywodraeth Cymru ac yn dweud, 'Rydym am weld toriadau yr un mor ddwfn i gyllid llywodraeth leol ag y gwelsom dros y ffin' yn anhygoel a dweud y gwir. Ac yn syml iawn, nid yw'n safbwynt credadwy i'w arddel. Nid oes unrhyw awgrym fy mod yn clywed gan unrhyw arweinydd awdurdod lleol, o unrhyw gefndir gwleidyddol, eu bod am weld eu cyllidebau'n cael eu torri 26 y cant, sef yn union yr hyn a ddigwyddodd dros y ffin, ac nid wyf yn credu bod llefarydd y Ceidwadwyr yn gredadwy o gwbl wrth iddo geisio cynnal y ddadl honno. Y broblem y mae llawer o'r bobl hynny'n ei dwyn i'n sylw yw faint o gyllid sydd ar gael—nid ei ddosbarthiad yn unig, ond faint sydd ar gael i ni. Ac rydym yn gwybod, o gyllideb y Canghellor yr wythnos diwethaf, fod cyllid ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus yn mynd i gael ei dorri yn y maes hwn dro ar ôl tro. A phan fydd y Llywodraeth Geidwadol yn cael gwared yn y diwedd ar y grant cynnal ardrethi yn Lloegr, efallai y bydd yn gweld pa mor ffôl yw ei safbwynt.
Llefarydd Plaid Cymru, Dai Lloyd.
The Plaid Cymru spokesperson, Dai Lloyd.
Diolch, Llywydd. Clearly, Cabinet Secretary, you are well read, and a fan of Charles Dickens. So, if local government is Oliver Twist, does that make you Mr Bumble?
Diolch, Lywydd. Yn amlwg, Ysgrifennydd y Cabinet, rydych yn ddarllenwr mawr, ac yn hoff o Charles Dickens. Felly, os mai llywodraeth leol yw Oliver Twist, a yw hynny'n golygu mai chi yw Mr Bumble?
I would suspect that the Member opposite represents Harry Secombe in a way that I could only hope to.
Buaswn yn tybio bod yr Aelod gyferbyn yn portreadu Harry Secombe mewn ffordd na allwn i ond gobeithio ei wneud.
Just moving away slightly from any Dickensian wordplay, do you accept that local government has suffered in funding priorities, compared to other portfolios here? 'Hard times; for these times', as Dickens would say.
Os caf symud i ffwrdd o chwarae ar eiriau Dickensadd, a ydych yn derbyn bod llywodraeth leol wedi dioddef oherwydd blaenoriaethau cyllido, o'i gymharu â phortffolios eraill yma? 'Amseroedd caled; ar gyfer yr amseroedd hyn', fel y dywedai Dickens.
In terms of where local government is, clearly, we would want—. The Welsh Labour Government is not a Welsh Government that seeks to pursue a policy of austerity; that is not what we seek to do. What we want to be able to do is to fund local government, and other public services, properly, to enable us to deliver the high-quality services that we all want to see. But it is not credible to come to this place and argue that we can increase local government funding whilst not cutting funding elsewhere. And if the Member is arguing that we should change completely the budget, then he's welcome to make that argument, and I look forward to him telling me where he would want to make the cuts.
O ran ble mae llywodraeth leol, yn amlwg, byddem yn awyddus—. Nid yw Llywodraeth Lafur Cymru yn Llywodraeth sy'n ceisio mynd ar drywydd polisi cyni; nid dyna y ceisiwn ei wneud. Rydym eisiau gallu ariannu llywodraeth leol a gwasanaethau cyhoeddus eraill yn briodol, er mwyn ein galluogi i ddarparu'r gwasanaethau o ansawdd uchel y mae pawb ohonom am eu gweld. Ond nid yw'n gredadwy i ddod i'r lle hwn a dadlau y gallwn gynyddu cyllid llywodraeth leol heb dorri cyllid mewn mannau eraill. Ac os yw'r Aelod yn dadlau y dylem newid y gyllideb yn llwyr, mae croeso iddo wneud y ddadl honno, ac edrychaf ymlaen at ei weld yn dweud wrthyf ble y byddai am wneud y toriadau.
With the UK budget announcement last week, can local government have 'great expectations', or will they end up with 'little Dorrit'?
Gyda chyhoeddi cyllideb y DU yr wythnos diwethaf, a all llywodraeth leol gael 'Great Expectations', neu ai 'little Dorrit' fydd eu rhan yn y pen draw?
I am very impressed with Dr Dai Lloyd's literary knowledge—he puts me in my place. Can I say this: the Cabinet Secretary for Finance will be making a statement on the final budget, and on the consequentials, as a consequence of the budget of the United Kingdom Government? That will be made in due course.
Mae gwybodaeth lenyddol Dr Dai Lloyd yn fy rhyfeddu—mae'n fy rhoi i yn fy lle. A gaf fi ddweud hyn: bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn gwneud datganiad ar y gyllideb derfynol, ac ar y symiau canlyniadol o ganlyniad i gyllideb Llywodraeth y Deyrnas Unedig? Bydd hynny'n digwydd maes o law.
Llefarydd UKIP, Gareth Bennett.
The UKIP spokesperson, Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. Good afternoon, Minister. There are some events commemorating Carl Sargeant, your Welsh Government predecessor as the housing Minister. Of course, he did many good things in that field. I've just gone through a file of questions that I asked—[Inaudible.]—and I see that—[Inaudible.]. I was specifically asking on that date about the use of publicly owned land in Wales that might be used for brownfield housing. The Minister stated that his team at housing were in discussions with Ken Skates and his department, looking at what land the Welsh Government owned that might be available for housing development. These discussions also involved the health department. Now, I don't recall any mention of this idea of developing publicly owned land from the Welsh Government since then. This was back in April 2017. So, are you in a position to give any update on this idea for brownfield housing on publicly owned land?
Diolch, Lywydd. Prynhawn da, Weinidog. Mae digwyddiadau'n cael eu cynnal i goffáu Carl Sargeant, eich rhagflaenydd Llywodraeth Cymru fel y Gweinidog tai. Wrth gwrs, fe wnaeth lawer o bethau da yn y maes hwnnw. Rwyf wedi mynd trwy ffeil o gwestiynau a ofynnais ychydig—[Anghlywadwy.]—a gwelaf fod—[Anghlywadwy.]. Roeddwn yn gofyn yn benodol ar y dyddiad hwnnw ynghylch y defnydd o dir sy'n eiddo i'r cyhoedd yng Nghymru y gellid ei ddefnyddio ar gyfer tai ar safleoedd tir llwyd. Dywedodd y Gweinidog fod ei dîm yn yr adran dai mewn trafodaethau gyda Ken Skates a'i adran, yn edrych ar ba dir a oedd yn eiddo i Lywodraeth Cymru a allai fod ar gael ar gyfer datblygu tai. Roedd y trafodaethau hyn hefyd yn cynnwys yr adran iechyd. Nawr, nid wyf yn cofio unrhyw sôn am y syniad hwn o ddatblygu tir sy'n eiddo cyhoeddus gan Lywodraeth Cymru ers hynny. Roedd hyn yn ôl ym mis Ebrill 2017. Felly, a ydych mewn sefyllfa i roi'r wybodaeth ddiweddaraf ar y syniad hwn o dir llwyd ar gyfer tai ar dir sy'n eiddo cyhoeddus?
Thank you very much for that question. I can certainly confirm that the Welsh Government, since that time, has been working on the agenda of identifying and freeing up publicly owned land for housing. There is a specific ministerial group that works together, also including my colleagues Lesley Griffiths and Ken Skates, and we work together to identify those parcels of land that Welsh Government owns, but also now we're seeking to look at land that is owned by the public estate much more widely—so, land owned by health boards, for example, local authority land. We've identified three parcels of land thus far that we think will be appropriate for housing, and we look, therefore, to bring those forward as soon as possible. I'd also add that we have the affordable housing group, which has a specific work stream under that which looks at land for housing.
Diolch yn fawr iawn ichi am y cwestiwn hwnnw. Yn bendant, gallaf gadarnhau ers hynny fod Llywodraeth Cymru wedi bod yn gweithio ar agenda o nodi a rhyddhau tir sy'n eiddo cyhoeddus ar gyfer tai. Ceir grŵp gweinidogol penodol sy'n gweithio gyda, ac yn cynnwys fy nghyd-Aelodau Lesley Griffiths a Ken Skates, ac rydym yn gweithio gyda'n gilydd ar nodi'r parseli o dir sy'n eiddo i Lywodraeth Cymru, ond hefyd erbyn hyn rydym yn ceisio edrych ar dir sy'n eiddo i'r ystâd gyhoeddus yn ehangach o lawer—felly, tir sy'n eiddo i fyrddau iechyd, er enghraifft, tir awdurdod lleol. Rydym wedi nodi tri pharsel o dir hyd yn hyn y credwn y byddant yn addas ar gyfer tai, ac felly, rydym yn bwriadu cyflwyno'r rheini cyn gynted â phosibl. Buaswn hefyd yn ychwanegu bod gennym y grŵp tai fforddiadwy, sydd â ffrwd waith benodol o dan hynny sy'n edrych ar dir ar gyfer tai.
Before you ask your question, Gareth Bennett, with the exception of the Cabinet Secretary's microphone, no other microphone is currently working. [Laughter.] So, we're not able to resolve that without postponing the session. So, the session is now postponed.
Cyn i chi ofyn eich cwestiwn, Gareth Bennett, ac eithrio meicroffon Ysgrifennydd y Cabinet, nid oes unrhyw feicroffon arall yn gweithio ar hyn o bryd. [Chwerthin.] Felly, nid ydym yn gallu datrys hynny heb ohirio'r sesiwn. Felly, gohirir y sesiwn yn awr.
Ataliwyd y Cyfarfod Llawn am 14:40.
Plenary was suspended at 14:40.
Ailymgynullodd y Cynulliad am 15:30, gyda'r Llywydd yn y Gadair.
The Assembly reconvened at 15:30, with the Llywydd in the Chair.
Gallwn ni ailgychwyn ein trafodaethau. Ac, felly, rydw i'n galw Gareth Bennett.
We may now reconvene our discussions. And, therefore, I call Gareth Bennett.
Diolch, Llywydd. Good afternoon, again, Minister, and apologies if my first question sounds somewhat familiar, but the record didn't pick it up so I will rehearse it again. We have had some events today commemorating Carl Sargeant, who did much good work as your predecessor as the housing and communities Minister. I've just been looking through the file of questions from when I used to shadow Carl, and I see that 18 months ago, we were discussing various brownfield site initiatives. I was specifically asking about the use of publicly owned land in Wales that might be released for brownfield housing. The Minister stated that his team at housing were in discussions with Ken Skates and his department, looking at what land the Welsh Government owned that might be available for housing development. These discussions also involved the health department at the time. This was in April 2017. I just wondered: are you in a position to give any update from the Welsh Government on this idea of releasing Welsh Government land for brownfield housing?
Diolch, Lywydd. Prynhawn da, unwaith eto, Weinidog, ac ymddiheuriadau os yw fy nghwestiwn cyntaf yn swnio'n gyfarwydd braidd, ond ni chafodd ei glywed ar gyfer y cofnod felly rwyf am ei ailadrodd eto. Rydym wedi cael digwyddiadau heddiw i goffáu Carl Sargeant, a wnaeth lawer o waith da fel y Gweinidog tai a chymunedau a'ch rhagflaenodd. Rwyf newydd fod yn edrych drwy'r ffeil o gwestiynau o'r adeg pan oeddwn yn arfer cysgodi Carl, ac rwy'n gweld ein bod, 18 mis yn ôl, yn trafod amryw o fentrau safleoedd tir llwyd. Roeddwn yn gofyn yn benodol am y defnydd o dir sy'n eiddo i'r cyhoedd yng Nghymru a allai gael ei ryddhau ar gyfer tai ar safleoedd tir llwyd. Dywedodd y Gweinidog fod ei dîm yn yr adran dai mewn trafodaethau gyda Ken Skates a'i adran, yn edrych ar ba dir a oedd yn eiddo i Lywodraeth Cymru a allai fod ar gael ar gyfer datblygu tai. Roedd y trafodaethau hyn hefyd yn cynnwys yr adran iechyd ar y pryd. Roedd hyn ym mis Ebrill 2017. Roeddwn yn meddwl tybed a ydych mewn sefyllfa i roi'r wybodaeth ddiweddaraf gan Lywodraeth Cymru ar y syniad hwn o ryddhau tir Llywodraeth Cymru ar gyfer tai ar safleoedd tir llwyd?
Thank you very much for that question, and I can confirm that the work has been continuing since you had those initial discussions. There is a cross-Government group, which includes myself and the Ministers with responsibility for planning, economy and finance, that is looking right across the Welsh Government portfolio to identify parcels of land that we could bring forward for housing. And we're looking at them in a strategic way alongside our other priorities, for example, the proposed metro and so forth.
That group has identified three parcels of land thus far, although there are several others that we are looking at, and, of course, I recently announced the review of affordable housing, which has a specific sub-group under that, that is looking at land for housing and what more can be done to bring forward land for housing. I should add as well that the ministerial group is not just looking at Welsh Government land; we're looking at land owned by local authorities, health boards, and the public sphere more widely in order to identify those parcels that are strategically important and that haven't yet been brought forward for housing.
Diolch yn fawr am y cwestiwn hwnnw, a gallaf gadarnhau bod y gwaith wedi bod yn parhau ers ichi gael y trafodaethau cychwynnol hynny. Mae grŵp trawslywodraethol, sy'n fy nghynnwys i a'r Gweinidogion sydd â chyfrifoldeb dros gynllunio, yr economi a chyllid, yn edrych ar draws portffolio Llywodraeth Cymru i nodi parseli o dir y gellid eu cyflwyno ar gyfer tai. Ac rydym yn edrych arnynt mewn ffordd strategol ochr yn ochr â'n blaenoriaethau eraill, er enghraifft y metro arfaethedig ac ati.
Mae'r grŵp hwnnw wedi nodi tri pharsel o dir hyd yn hyn, er ein bod yn edrych ar nifer o rai eraill, ac wrth gwrs, yn ddiweddar cyhoeddais adolygiad o dai fforddiadwy, sy'n cynnwys is-grŵp penodol i edrych ar dir ar gyfer tai a beth arall y gellir ei wneud i gyflwyno tir ar gyfer tai. Dylwn ychwanegu hefyd nad edrych ar dir Llywodraeth Cymru yn unig y mae'r grŵp gweinidogol yn ei wneud; rydym yn edrych ar dir sy'n eiddo i awdurdodau lleol, byrddau iechyd, a'r cylch cyhoeddus yn fwy eang er mwyn nodi'r parseli sy'n strategol bwysig ac sydd heb gael eu cyflwyno eto ar gyfer tai.
Thanks for the response, and it's encouraging that you are taking on this as an ongoing project, and, also, involving other parts of the public sector. There is also a UK Government scheme, whereby they're getting local councils in England to compile a register of all their available brownfield sites—the idea being that this will make it easier for developers to know what land is available. That idea may well fit into what you're doing, as you just explained.
But local councils, as we know, are somewhat strapped for cash, both in England and Wales. So, if we followed a similar course here, then funding would presumably have to be released to the councils to allow them to compile those brownfield registers if they are the bodies that are going to be doing the compilation. So, what thoughts do you have on the scheme in England, and how it fits in with your plans in Wales?
Diolch am yr ateb, ac mae'n galonogol eich bod yn gwneud hyn fel prosiect parhaus, a hefyd yn cynnwys rhannau eraill o'r sector cyhoeddus. Mae yna gynllun gan Lywodraeth y DU hefyd, lle maent yn cael cynghorau lleol yn Lloegr i lunio cofrestr o'r holl safleoedd tir llwyd sydd ar gael ganddynt—y syniad yw y bydd hyn yn ei gwneud yn haws i ddatblygwyr wybod pa dir sydd ar gael. Gall y syniad gyd-fynd yn hawdd â'r hyn rydych yn ei wneud, fel rydych newydd egluro.
Ond mae cynghorau lleol, fel y gwyddom, braidd yn brin o arian yng Nghymru ac yn Lloegr. Felly, pe baem yn dilyn llwybr tebyg yma, mae'n debyg y byddai'n rhaid rhyddhau arian i gynghorau i ganiatáu iddynt lunio'r cofrestri tir llwyd hynny os mai hwy yw'r cyrff sy'n mynd i fod yn gwneud y gwaith o restru. Felly, pa ystyriaethau sydd gennych am y cynllun yn Lloegr, a sut y mae'n cyd-fynd gyda'ch cynlluniau yng Nghymru?
Thank you again for that question, and it reminds me of the work we're doing to release stalled sites. So, stalled sites specifically include brownfield sites, which might be infill sites, or windfall sites, for example, and those are well known to the local authorities. Our stalled sites fund is a £40 million fund, which will be recycled over the period of the grant fund to achieve £160 million of investment, and that's informed by some research that was undertaken that demonstrated around 7,600 homes could be built across 400 sites in Wales, were there the opportunity to release those sites because they've been stalled for reasons such as groundworks or infrastructure being prohibitively expensive. So, that fund is there specifically for small and medium-sized builders to access in order to be building on those plots of land that aren't attractive to the volume house builders, but, equally, are important in terms of using sites that perhaps might be eyesores, for example, within local communities.
Diolch i chi unwaith eto am y cwestiwn hwnnw, ac mae'n fy atgoffa o'r gwaith rydym yn ei wneud ar ryddhau safleoedd segur. Felly, mae safleoedd segur yn cynnwys safleoedd tir llwyd yn benodol, a allai fod yn safleoedd tirlenwi, neu hap-safleoedd, er enghraifft, ac mae'r rheini'n hysbys i'r awdurdodau lleol. Mae ein cronfa safleoedd segur yn gronfa o £40 miliwn a fydd yn cael ei hailgylchu dros gyfnod y gronfa grantiau i gyflawni £160 miliwn o fuddsoddiad, a chaiff hynny ei lywio gan ymchwil a wnaed a ddangosai y gellid adeiladu tua 7,600 o gartrefi ar 400 o safleoedd yng Nghymru pe bai cyfle i ryddhau'r safleoedd hynny oherwydd maent yn segur am resymau megis bod y sylfeini neu'r seilwaith yn afresymol o ddrud. Felly, mae'r gronfa honno yno'n benodol i adeiladwyr bach a chanolig ei defnyddio er mwyn adeiladu ar leiniau o dir nad ydynt yn ddeniadol i adeiladwyr tai ar raddfa fawr, ond sy'n bwysig ar yr un pryd o ran defnyddio safleoedd a allai fod yn ddolur llygad, er enghraifft, o fewn cymunedau lleol.
Again, you mentioned in your statement a few weeks ago that you saw a big role for small and medium-sized enterprises in providing housing. Of course, they haven't played a major role in the housing sector in Wales in recent years, so I'm glad that you've again mentioned that today. And what you've said in that response was again encouraging. Are there any other specific incentives that you're providing for the SMEs in order to encourage them to participate in the house building schemes?
Unwaith eto, fe sonioch yn eich datganiad rai wythnosau'n ôl eich bod yn gweld rôl fawr i fusnesau bach a chanolig yn y gwaith o ddarparu tai. Wrth gwrs, nid ydynt wedi chwarae rhan fawr yn y sector tai yng Nghymru yn y blynyddoedd diwethaf, felly rwy'n falch eich bod wedi sôn am hynny eto heddiw. Ac unwaith eto roedd yr hyn a ddywedoch chi yn eich ateb yn galonogol. A ydych yn darparu unrhyw gymhellion penodol eraill i fusnesau bach a chanolig er mwyn eu hannog i gymryd rhan yn y cynlluniau adeiladu tai?
Yes, we have our £40 million property development fund, which is specifically there—it's a loan fund at an attractive rate for SMEs. It's run through the Wales Development Bank. It was originally a fund of £10 million, but actually the demand was so high for it and it was so popular that we were able to increase the funding available to it. And, again, that's money that will be recycled over the lifetime of that scheme.
I also see a real role for SMEs in terms of helping us meet our decarbonisation ambitions. Lots of SMEs moved out of building houses to move into house repairs, and renovations, and so on, but, actually, in future, I'd like them to be part of the ambitious programme that we're trying to develop, in terms of retrofitting existing homes, and I hope to be able to say more about that in due course.
Ie, mae gennym ein cronfa datblygu eiddo £40 miliwn, sy'n benodol ar gyfer—cronfa fenthyciadau ar gyfradd ddeniadol yw hi ar gyfer busnesau bach a chanolig. Caiff ei rhedeg drwy Fanc Datblygu Cymru. Yn wreiddiol, cronfa o £10 miliwn oedd hi, ond roedd y galw mor uchel amdani mewn gwirionedd ac roedd hi mor boblogaidd fel ein bod wedi gallu cynyddu'r arian sydd ar gael iddi. Ac unwaith eto, mae hwnnw'n arian a fydd yn cael ei ailgylchu yn ystod oes y cynllun hwnnw.
Rwy'n gweld rôl go iawn hefyd i fusnesau bach a chanolig yn ein helpu i gyflawni ein huchelgeisiau o ran datgarboneiddio. Newidiodd llawer o fusnesau bach a chanolig o fod yn adeiladu tai at wneud gwaith atgyweirio ar dai, a gwaith adnewyddu, ac ati, ond mewn gwirionedd, yn y dyfodol, buaswn yn hoffi iddynt fod yn rhan o'r rhaglen uchelgeisiol rydym yn ceisio'i datblygu ar gyfer gwneud gwaith ôl-osod ar gartrefi sy'n bodoli eisoes, ac rwy'n gobeithio gallu dweud mwy am hynny maes o law.
3. Sut y mae Llywodraeth Cymru yn sicrhau llywodraethu da gan awdurdodau lleol yng Nghymru? OAQ52849
3. How does the Welsh Government ensure good governance by local authorities in Wales? OAQ52849
Local authorities are democratically accountable for the performance of their services, including their governance arrangements. They are supported through external audit, inspection, and regulatory bodies, who have a key role in ensuring the quality of our public services.
Mae awdurdodau lleol yn atebol yn ddemocrataidd am berfformiad eu gwasanaethau, gan gynnwys eu trefniadau llywodraethu. Cânt eu cefnogi drwy archwiliadau allanol, arolygu a chyrff rheoleiddio, sydd â rôl allweddol yn y gwaith o sicrhau ansawdd ein gwasanaethau cyhoeddus.
Thank you. Two months ago, a councillor in Flintshire said he would name and shame officers who did not reply to calls and e-mails if further action wasn't taken, stating that, after he'd previously raised this in 2017, new guidance was introduced, but it hadn't had the desired effect. Councillors voted to take action over these concerns, subsequent to which the chief executive pledged to tackle the issue by speaking to chief officers. However, in my experience on behalf of constituents, such delays are commonplace—I've had to refer them to the ombudsman in the past. I have one case with the chief executive himself, where an autistic adult had to go to the ombudsman to get the action after this non-response was escalated to stage 1 and stage 2 complaints, which were never responded to either, despite judicial review proceedings in May finding the council had failed to assess and meet the needs of a different autistic person, in terms of the care and support they needed. In these circumstances, and the further ombudsman's case last month, where a complaint was upheld against the council, having removed and destroyed a vehicle without notice, and it was recommended the council should review and amend procedures to ensure appropriate records are created, something we've heard repeatedly, with the internal audit manager whistleblower scandal, the housing maintenance scandal, the AD Waste scandal, and on it goes, when is somebody going to get a grip of these circumstances, and ensure that this culture no longer continues?
Diolch. Ddau fis yn ôl, dywedodd cynghorydd yn Sir y Fflint y byddai'n enwi ac yn codi cywilydd ar swyddogion nad oeddent yn ymateb i alwadau a negeseuon e-bost os nad oedd camau pellach yn cael eu rhoi ar waith, gan ddweud, ar ôl iddo godi hyn o'r blaen yn 2017, fod canllawiau newydd wedi'u cyflwyno, ond na chafodd y canllawiau hynny yr effaith a ddymunai. Pleidleisiodd cynghorwyr i weithredu ynghylch y pryderon hyn, ac yn dilyn hynny, addawodd y prif weithredwr y byddai'n mynd i'r afael â'r mater drwy siarad â phrif swyddogion. Fodd bynnag, yn fy mhrofiad i ar ran etholwyr, mae oedi o'r fath yn gyffredin—rwyf wedi gorfod eu cyfeirio at yr ombwdsmon yn y gorffennol. Mae gennyf un achos gyda'r prif weithredwr ei hun, lle bu'n rhaid i oedolyn awtistig fynd at yr ombwdsmon i weld camau'n cael eu rhoi ar waith wedi i'r diffyg ymateb gael ei uwchgyfeirio'n gŵyn cam 1 a cham 2, ac ni chafwyd ymateb i'r rheini chwaith, er i achos adolygiad barnwrol ym mis Mai ddyfarnu bod y cyngor wedi methu asesu a diwallu anghenion person awtistig arall, o ran y gofal a'r cymorth roeddent eu hangen. Yn yr amgylchiadau hyn, ac achos pellach yr ombwdsmon fis diwethaf lle cadarnhawyd cwyn yn erbyn y cyngor o fod wedi symud a dinistrio cerbyd heb rybudd, a lle'r argymhellwyd y dylai'r cyngor adolygu a diwygio gweithdrefnau er mwyn sicrhau bod cofnodion priodol yn cael eu creu, rhywbeth y clywsom dro ar ôl tro, gyda sgandal chwythwr chwiban y rheolwr archwilio mewnol, y sgandal gwaith cynnal a chadw tai, sgandal AD Waste, ac yn y blaen, pa bryd y mae rhywun yn mynd i gael rheolaeth ar yr amgylchiadau hyn, a sicrhau nad yw'r diwylliant hwn yn parhau mwyach?
Presiding Officer, the Member seems to have a large number of issues with his local council. I would suggest to him that he takes those matters up with that authority. It is not a matter for the Minister here in Cardiff to second guess the decisions of a local authority in any part of the country.
Lywydd, ymddengys bod gan yr Aelod nifer fawr o broblemau gyda'i gyngor lleol. Hoffwn awgrymu ei fod yn trafod y materion hyn gyda'r awdurdod hwnnw. Nid mater i'r Gweinidog yma yng Nghaerdydd yw rhagweld penderfyniadau awdurdod lleol mewn unrhyw ran o'r wlad.
4. Pa gymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei roi i awdurdodau lleol yng Ngorllewin De Cymru sy'n wynebu heriau o ganlyniad i galedi? OAQ52876
4. What support is the Welsh Government giving to local authorities in South Wales West who are facing challenges as a result of austerity? OAQ52876
We continue to protect local government funding from the impacts of austerity within the resources available to this Government.
Rydym yn parhau i ddiogelu cyllid llywodraeth leol rhag effeithiau cyni o fewn yr adnoddau sydd ar gael i'r Llywodraeth hon.
Thank you for that answer, Cabinet Secretary. It seems that austerity is still the ideology of the Tory party in Westminster, and it continues to affect and impact upon our public services here in Wales. Now, since I've been a Member of the Assembly, the Welsh Labour Government's successfully been attempting to ensure that the impact is minimised as much as possible on local government. If you compare that to England, you can see the different impacts upon it. However, when I meet with local councillors and their officers—and I met with them in September at a meeting in Neath Port Talbot Council—they clearly emphasise—not just councillors, but employees—that they are now in a situation where they are down to the bare bones. They can't make any more cuts—they are really going to start hitting services that people rely on so dependently. Now, you've already answered this afternoon that the Cabinet Secretary for Finance will come back to the Chamber with plans for using the consequentials that we expect from the budget from the Chancellor last week. But will you be discussing with your Cabinet colleagues how we can look at all the grants that are going to local authorities, or to services that local authorities provide, to ensure that we can improve those as much as possible, but also where grants can be transferred into the RSG, so that we can minimise the paperwork required on grants, and also release the flexibility to local authorities to use that funding?
Diolch ichi am yr ateb hwnnw, Ysgrifennydd y Cabinet. Ymddengys mai cyni yw ideoleg y blaid Dorïaidd yn San Steffan o hyd, ac mae'n parhau i effeithio ar ein gwasanaethau cyhoeddus yma yng Nghymru. Nawr, ers i mi fod yn Aelod o'r Cynulliad, mae Llywodraeth Lafur Cymru wedi llwyddo i sicrhau bod cyn lleied â phosibl o effaith ar lywodraeth leol. Os cymharwch hynny â Lloegr, gallwch weld yr effeithiau gwahanol arni. Fodd bynnag, pan fyddaf yn cyfarfod â chynghorwyr lleol a'u swyddogion—a chyfarfûm â hwy ym mis Medi mewn cyfarfod yng Nghyngor Castell-nedd Port Talbot—maent yn amlwg yn pwysleisio—nid y cynghorwyr yn unig, ond gweithwyr—eu bod bellach mewn sefyllfa lle maent wedi wedi gwneud toriadau hyd at yr asgwrn. Ni allant wneud rhagor o doriadau—maent yn mynd i ddechrau taro'r gwasanaethau y mae pobl mor ddibynnol arnynt. Nawr, rydych wedi ateb eisoes y prynhawn yma y bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn dod â chynlluniau i'r Siambr ar gyfer defnyddio'r symiau canlyniadol a ddisgwyliwn o gyllideb y Canghellor yr wythnos diwethaf. Ond a fyddwch yn trafod gyda'ch cyd-Weinidogion yn y Cabinet sut y gallwn edrych ar yr holl grantiau sy'n mynd i awdurdodau lleol, neu i wasanaethau y mae awdurdodau lleol yn eu darparu, er mwyn sicrhau y gallwn eu gwella cymaint â phosibl, ond hefyd ar ble y gellir trosglwyddo grantiau i'r grant cynnal refeniw, fel y gallwn leihau'r gwaith papur sydd ei angen ar grantiau, a rhyddhau'r hyblygrwydd i awdurdodau lleol ddefnyddio'r arian hwnnw hefyd?
Presiding Officer, all Members in the Chamber will be aware of the differential policies that are being followed by the different Governments within the United Kingdom. We debated earlier the consequences and the impacts of those differential policy decisions, and I felt that the research published by the University of Cambridge, on the same day, ironically, as we published the draft local government settlement for the coming year, demonstrated clearly that, in this country, we value local government and we value local services. We value the people who deliver those services, and the people who receive those services are at the centre of our thoughts. The fact that local government in England is being cut to the bone has an impact on us here. The fact that local government in England has seen a quarter of its budget taken away demonstrates that the United Kingdom Government does not share the same values or outlook as this Government here.
Members will also be aware that we have given some very clear commitments that we will look at the financial situation as we move through the debate on the budget. The Cabinet Secretary for Finance is in his place. He will have heard these exchanges, and we are debating and discussing how we take forward the budget. And I will say this, because I think sometimes there's some confusion about these matters, there is no differential view, if you like, within the Cabinet on these matters. All Ministers want to see this money delivered to front-line services. There isn't a single member of this Government who wants to see the policies of austerity ripping their way through public services in Wales as they have done so across the border. It is the purpose of this Government to protect, invest in and enhance public services in Wales and that is what will guide all of our debates, all of our discussions and all of our decisions.
Lywydd, bydd pob Aelod yn y Siambr yn ymwybodol o'r polisïau gwahaniaethol a ddilynir gan y Llywodraethau gwahanol yn y Deyrnas Unedig. Yn gynharach, trafodasom ganlyniadau ac effeithiau'r penderfyniadau polisi gwahaniaethol hynny, ac roeddwn yn teimlo bod yr ymchwil a gyhoeddwyd gan Brifysgol Caergrawnt, ar yr un diwrnod, yn eironig, ag y cyhoeddwyd y setliad llywodraeth leol drafft gennym ar gyfer y flwyddyn i ddod, yn dangos yn glir, yn y wlad hon, ein bod yn gweld gwerth llywodraeth leol ac yn gweld gwerth gwasanaethau lleol. Rydym yn gweld gwerth y bobl sy'n darparu'r gwasanaethau hynny, ac mae'r bobl sy'n derbyn y gwasanaethau hynny ar flaen ein meddyliau. Mae'r ffaith bod llywodraeth leol yn Lloegr yn cael ei thorri hyd at yr asgwrn yn effeithio arnom ni yma. Mae'r ffaith bod llywodraeth leol yn Lloegr wedi colli chwarter ei chyllideb yn dangos nad yw Llywodraeth y Deyrnas Unedig yn rhannu'r un gwerthoedd ac agweddau â'r Llywodraeth yma.
Bydd yr Aelodau hefyd yn ymwybodol ein bod wedi rhoi ymrwymiadau clir iawn y byddwn yn edrych ar y sefyllfa ariannol wrth i ni symud drwy'r ddadl ar y gyllideb. Mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid yn ei le. Bydd wedi clywed y trafodaethau hyn, ac rydym yn trafod sut i ddatblygu'r gyllideb. Ac rwyf am ddweud hyn, oherwydd credaf weithiau fod yna rywfaint o ddryswch ynglŷn â'r materion hyn, nid oes unrhyw safbwynt gwahaniaethol, os mynnwch, o fewn y Cabinet ar y materion hyn. Mae'r holl Weinidogion am weld yr arian hwn yn cael ei ddarparu ar gyfer gwasanaethau rheng flaen. Nid oes unrhyw aelod o'r Llywodraeth hon yn dymuno gweld polisïau cyni'n rhwygo'u ffordd drwy wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru fel y maent wedi'i wneud dros y ffin. Diben y Llywodraeth hon yw diogelu, gwella a buddsoddi mewn gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru a dyna fydd yn llywio ein holl ddadleuon, ein holl drafodaethau a'n holl benderfyniadau.
Well, not all employment issues are down to how the Welsh Government chooses to spend the £16 billion that it gets. Research earlier this year by Wales Online shows that, between them, the three local authorities in my region spent almost £2.3 million paying staff who were suspended for a variety of reasons. Now, of course, I don't expect you to comment on individual cases, but do you think that there's more that Welsh Government could do, perhaps, in terms of guidance to help both councils and individuals deal with allocations and incidents? I'm very conscious of the work that we're doing here on respect and dignity, and I'm wondering whether councils are picking up on what we're doing and whether Welsh Government might be able to point them in this direction for good advice.
Wel, nid yw'r holl broblemau cyflogaeth yn dibynnu ar sut y mae Llywodraeth Cymru yn dewis gwario'r £16 biliwn a gaiff. Yn gynharach eleni dangosodd ymchwil gan Wales Online fod y tri awdurdod lleol yn fy rhanbarth wedi gwario bron £2.3 miliwn rhyngddynt yn talu staff a oedd wedi'u gwahardd dros dro am amrywiaeth o resymau. Nawr, wrth gwrs, nid wyf yn disgwyl ichi roi sylwadau ar achosion unigol, ond a ydych yn credu bod mwy y gallai Llywodraeth Cymru ei wneud, efallai, o ran canllawiau i helpu cynghorau ac unigolion i ymdrin â dyraniadau a digwyddiadau? Rwy'n ymwybodol iawn o'r gwaith a wnawn yma ar urddas a pharch, ac rwy'n meddwl tybed a yw cynghorau'n sylwi ar beth a wnawn ac a fyddai Llywodraeth Cymru yn gallu eu cyfeirio yma i gael cyngor da.
I'm always happy to work with all local authorities and work with the WLGA, as a representative body, in order to deliver the sorts of respect policies that we would all want to see both within this place and all our democratic institutions. I'm very happy to continue working with local authorities to deliver that. If the Member has specific issues she wishes to raise with me, I'd ask her to do that via correspondence.
Rwy'n hapus bob amser i weithio gyda'r holl awdurdodau lleol ac i weithio gyda Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, fel corff cynrychioliadol, er mwyn darparu'r math o bolisïau parch y byddai pawb ohonom am eu gweld yn y lle hwn ac yn ein holl sefydliadau democrataidd. Rwy'n hapus iawn i barhau i weithio gydag awdurdodau lleol i gyflawni hynny. Os oes gan yr Aelod faterion penodol yr hoffai eu dwyn i fy sylw, hoffwn ofyn iddi wneud hynny drwy ohebiaeth.
6. A wnaiff Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad am gryfhau democratiaeth leol yng Nghanolbarth a Gorllewin Cymru? OAQ52868
6. Will the Cabinet Secretary make a statement on strengthening local democracy in Mid and West Wales? OAQ52868
I intend to introduce a Bill in the next calendar year that will give effect to a number of proposals set out in the 'Electoral Reform in Local Government in Wales' consultation paper that will contribute to strengthening local democracy across the whole of the country, including Mid and West Wales.
Rwy'n bwriadu cyflwyno Bil yn y flwyddyn galendr nesaf a fydd yn gweithredu nifer o'r cynigion a nodir yn y papur ymgynghori 'Diwygio Etholiadol mewn Llywodraeth Leol yng Nghymru' a fydd yn cyfrannu at gryfhau democratiaeth leol ar draws y wlad gyfan, gan gynnwys Canolbarth a Gorllewin Cymru.
I thank the Cabinet Secretary for that response. In reply to Mark Isherwood, a moment ago, he said that it wasn't the role of Ministers in this place to second guess the decisions of local authorities. But, of course, that's exactly what his colleague, the Cabinet Secretary for energy, has done in respect of a planning decision at Llandegley Rocks in Radnorshire. I think he heard the exchange that took place between us earlier on. In this particular instance, the local authority turned the planning application down by an almost unanimous vote. Does he agree with me that it does tend to undermine local democracy if Ministers, for reasons that cannot be described as of overriding national importance, overturn the decisions of those who are elected on the ground to represent the interests of the people who themselves overwhelmingly opposed this proposal?
Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am yr ymateb hwnnw. Wrth ateb Mark Isherwood, funud yn ôl, dywedodd nad rôl Gweinidogion yn y lle hwn oedd dyfalu beth fydd penderfyniadau awdurdodau lleol. Ond wrth gwrs, dyna'n union beth a wnaeth ei gyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros ynni, mewn perthynas â phenderfyniad cynllunio ar gyfer Creigiau Llandeglau yn sir Faesyfed. Credaf iddo glywed y drafodaeth a ddigwyddodd rhyngom yn gynharach. Yn yr achos penodol hwn, gwrthododd yr awdurdod lleol y cais cynllunio drwy bleidlais bron yn unfrydol. A yw'n cytuno â mi mai un peth sy'n tueddu i danseilio democratiaeth leol yw bod Gweinidogion, am resymau na ellir eu disgrifio fel rhai o bwysigrwydd dirfawr yn genedlaethol, yn gwrthdroi penderfyniadau'r rhai a etholwyd ar lawr gwlad i gynrychioli buddiannau'r bobl yr oedd y mwyafrif llethol ohonynt yn gwrthwynebu'r cynnig hwn?
Presiding Officer, the Member is tempting me into a terrible indiscretion. I have learnt through bitter experience not to speculate on decisions on any planning issue and it is not my intention to do so this afternoon.
Lywydd, mae'r Aelod yn fy nhemtio i gyflawni cam gwag dybryd. Dysgais drwy brofiad chwerw na ddylwn fwrw amcan ynghylch penderfyniadau ynglŷn ag unrhyw fater cynllunio ac nid yw'n fwriad gennyf wneud hynny y prynhawn yma.
Powys County Council recently unanimously passed a motion that stated that local authorities too often lose the confidence of the electorate, because they appear detached and unaccountable, and councillors of all parties supported this motion put forward by Dolforwyn county councillor Gareth Pugh. It was agreed that more needs to be done to engage and enthuse the electorate to make local government a more vibrant and relevant part of our communities. These concerns come about as a result of the local authority not engaging as sufficiently as perhaps they could have with regard to a large recycling facility planning application at Abermule in my constituency. From your perspective, Cabinet Secretary, is there anything that you can do in terms of providing local county councils with guidance in terms of how they can improve their engagement with the electorate when it comes to large, major decisions?
Yn ddiweddar, pasiodd Cyngor Sir Powys gynnig yn unfrydol a oedd yn datgan bod awdurdodau lleol yn rhy aml yn colli hyder yr etholwyr ynddynt, oherwydd eu bod yn ymddangos yn bell ac yn anatebol, a chefnogodd cynghorwyr o bob plaid y cynnig a gyflwynwyd gan gynghorydd sir Dolforwyn, Gareth Pugh. Cytunwyd bod angen gwneud rhagor i ennyn diddordeb a brwdfrydedd yr etholwyr i wneud llywodraeth leol yn rhan fwy bywiog a pherthnasol o'n cymunedau. Daw'r pryderon hyn o ganlyniad i'r ffaith nad oedd yr awdurdod lleol wedi ymgysylltu cymaint ag y gallent fod wedi'i wneud ynglŷn â chais cynllunio cyfleuster ailgylchu mawr yn Aber-miwl yn fy etholaeth. O'ch rhan chi, Ysgrifennydd y Cabinet, a oes unrhyw beth y gallwch ei wneud i roi arweiniad i gynghorau sir lleol ynglŷn â sut y gallant wella'u hymgysylltiad ag etholwyr mewn perthynas â phenderfyniadau mawr pwysig?
With the consent of the Presiding Officer, I won't refer to individual decisions of individual authorities, but what I would like to be able to say is that all of us, on all sides of the Chamber, want to see a vibrant democracy in all parts of this country and that means local authorities, ourselves as local Members, and Members of the UK Parliament as well, all participating in local debates about the future of our communities.
I very much welcome the decision of the National Assembly to introduce the Welsh Youth Parliament and I know that I'm seeking to talk to the people who are standing for the Blaenau Gwent seat, where I have a particular interest in seeking to—[Inaudible.] I don't think my days of standing for any youth institution are ahead of me, let me say. [Laughter.] I hope we will all be participating in that debate—
Gyda chaniatâd y Llywydd, ni chyfeiriaf at benderfyniadau unigol awdurdodau unigol, ond hoffwn allu dweud bod pob un ohonom, ar bob ochr i'r Siambr, am weld democratiaeth fywiog ym mhob rhan o'r wlad ac mae hynny'n golygu sicrhau bod awdurdodau lleol, ni ein hunain fel Aelodau lleol, ac Aelodau o Senedd y DU yn ogystal, oll yn cymryd rhan mewn trafodaethau lleol ar ddyfodol ein cymunedau.
Rwy'n croesawu'n fawr y penderfyniad yn y Cynulliad Cenedlaethol i gyflwyno Senedd Ieuenctid Cymru a gwn fy mod eisiau siarad â'r bobl sy'n sefyll am sedd Blaenau Gwent, lle mae gennyf ddiddordeb arbennig mewn ceisio—[Anghlywadwy.] Nid wyf yn meddwl bod fy nyddiau o sefyll etholiad i unrhyw sefydliad ieuenctid o fy mlaen, gadewch i mi ddweud. [Chwerthin.] Gobeithio y bydd pawb ohonom yn cymryd rhan yn y ddadl honno—
We were the future once.
Ni oedd y dyfodol unwaith.
We were the future. [Laughter.] And I hope we will all be able to join with those young people to engage in a debate about the nature of our democracy.
The proposals that were put forward by my predecessor, the current Cabinet Secretary for Finance, and I, in terms of strengthening local democracy, were to do exactly that: to strengthen political participation, to strengthen participation in decision making and to strengthen accountability of decision makers locally. I hope that, when it comes to a debate on this Bill, we will all, on all sides of the Chamber, participate in that discussion and ensure that we reflect on how we further strengthen democratic accountability in all parts of this country.
Ni oedd y dyfodol. [Chwerthin.] A gobeithio y bydd pawb ohonom yn gallu ymuno â'r bobl ifanc hynny i gymryd rhan mewn dadl ynghylch natur ein democratiaeth.
Nod y cynigion a gyflwynwyd gan fy rhagflaenydd, yr Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid a minnau ar gryfhau democratiaeth leol, oedd gwneud yn union hynny: cryfhau cyfranogiad gwleidyddol, cryfhau cyfranogiad wrth wneud penderfyniadau a chryfhau atebolrwydd y rhai sy'n gwneud penderfyniadau'n lleol. Pan fyddwn yn trafod y Bil hwn, rwy'n gobeithio y bydd pawb ohonom, ar bob ochr i'r Siambr, yn cymryd rhan yn y drafodaeth honno ac yn sicrhau ein bod yn myfyrio ar sut y gallwn gryfhau atebolrwydd democrataidd ymhellach ym mhob rhan o'r wlad hon.
I believe that community councils can have a very important role in strengthening people's democratic participation and feeling that services are delivered in a way that's relevant to them. One of the recommendations of the independent review panel on community and town councils was that the whole of Wales should be covered by community and town councils—of course, that's not the case now—in order to provide place-based services as envisaged in that report. I wonder what your view of that is, Minister. In order to strengthen community councils, are there steps that the Welsh Government can take to increase the pool of qualified and appropriate town and community council clerks across Wales? I know that, particularly, some of the smaller community councils in mid and west Wales sometimes struggle to find the right person to support them.
Credaf y gall cynghorau cymuned chwarae rhan bwysig iawn yn cryfhau cyfranogiad democrataidd pobl a'r teimlad fod gwasanaethau'n cael eu darparu mewn ffordd sy'n berthnasol iddynt hwy. Un o argymhellion y panel adolygu annibynnol ar gynghorau cymuned a thref oedd y dylai Cymru gyfan gael ei chynrychioli gan gynghorau cymuned a thref—nid yw hynny'n wir yn awr wrth gwrs—er mwyn darparu gwasanaethau sy'n seiliedig ar le fel y rhagwelwyd yn yr adroddiad hwnnw. Tybed beth yw eich barn ar hynny, Weinidog. Er mwyn cryfhau cynghorau cymuned, a oes camau y gall Llywodraeth Cymru eu cymryd i gynyddu'r gronfa o glercod cynghorau tref a chymuned cymwys a phriodol ar draws Cymru? Gwn fod rhai o'r cynghorau cymuned llai o faint yng nghanolbarth a gorllewin Cymru yn enwedig yn cael trafferth weithiau i ddod o hyd i'r person cywir i'w cefnogi.
Can I very much welcome the report of the panel on town and community councils, which reported to us on 3 October? The recommendations, I thought, were very persuasive in many different ways. I'm a great fan of local community and town councils. I know we've benefited greatly from the work of Tredegar Town Council at home. Can I say that I think there are a number of ways in which I want to take forward the reports and the recommendations? I'm anxious to ensure that we do have that conversation about the role of town and community councils and do so in the informed way that the panel have been able to go about their work. I will be asking the views of Members on how we wish to take this forward. We have proposals to make on doing so, but what I hope we'll be able to do is to engage in a positive debate about the positive impact that town and community councils can have, both on our accountability and our democracy and also on how we deliver services across the country. Whether we wish to create new councils or merge existing councils is a matter for conversation locally. There is current law that will enable that to happen. But I will look towards bringing together amendments to the Bill next February, if that is necessary, in order to give life to some of those recommendations.
A gaf fi roi croeso mawr iawn i adroddiad y panel ar gynghorau tref a chymuned a ddaeth i law ar 3 Hydref? Roeddwn yn credu bod yr argymhellion yn argyhoeddiadol iawn mewn llawer o ffyrdd gwahanol. Rwy'n hoff iawn o gynghorau tref a chymuned lleol. Gwn ein bod wedi elwa'n fawr o waith Cyngor Tref Tredegar gartref. A gaf fi ddweud fy mod yn credu bod nifer o ffyrdd yr hoffwn fwrw ymlaen â'r adroddiadau a'r argymhellion? Rwy'n awyddus i sicrhau ein bod yn cael y sgwrs honno am rôl cynghorau tref a chymuned ac yn gwneud hynny yn y modd deallus y gallodd y panel ei wneud wrth gyflawni eu gwaith. Byddaf yn gofyn barn yr Aelodau ar sut y dymunwn fwrw ymlaen â hyn. Mae gennym argymhellion i'w gwneud ar hynny, ond gobeithiaf y byddwn yn gallu cymryd rhan mewn dadl gadarnhaol am yr effaith gadarnhaol y gall cynghorau tref a chymuned ei chael ar ein hatebolrwydd a'n democratiaeth a hefyd ar sut y darparwn wasanaethau ar draws y wlad. Mae'r cwestiwn a ydym yn dymuno creu cynghorau newydd neu uno cynghorau presennol yn fater ar gyfer trafodaeth yn lleol. Ceir deddfwriaeth gyfredol a fydd yn galluogi hynny i ddigwydd. Ond byddaf yn edrych ar lunio gwelliannau i'r Bil fis Chwefror nesaf, os yw hynny'n angenrheidiol, er mwyn rhoi bod i rai o'r argymhellion hynny.
7. O ystyried bod Cymdeithas Llywodraeth Leol Cymru wedi gwrthod cynlluniau Llywodraeth Cymru i leihau nifer yr awdurdodau lleol, beth yw cynlluniau Ysgrifennydd y Cabinet ar gyfer ad-drefnu awdurdodau lleol? OAQ52850
7. In light of the Welsh Local Government Association's rejection of Welsh Government plans to reduce local authority numbers, what are the Cabinet Secretary's plans for local authority reorganisation? OAQ52850
I set out my plans for the next steps for local government reform in my statement on 17 July.
Amlinellais fy nghynlluniau ar gyfer camau nesaf y broses o ddiwygio llywodraeth leol yn fy natganiad ar 17 Gorffennaf.
I thank the Cabinet Secretary for that non-answer. The WLGA, which is of course yet another unelected body that costs the public purse some £7 million per annum, seemed to be totally confused at your proposal to reduce local authorities. Was this because they were in the throes of responding proactively to the previous reform programme, as well as progressing the city deal agenda? Was their confusion further exacerbated by the fact that the Welsh Government had informed them, just a short time previously, that no local government reorganisation would take place for at least 10 years? Is it any wonder then, Cabinet Secretary, that local authorities responded by saying this announcement had caused disquiet, confusion and showed a lack of clarity at the heart of this Welsh Government, and that you had failed to make the case that the proposed mergers would deliver the savings envisaged?
Diolch i Ysgrifennydd Cabinet am yr ateb gwag hwnnw. Roedd y CLlLC, sydd wrth gwrs yn gorff anetholedig arall sy'n costio tua £7 miliwn i'r pwrs cyhoeddus bob blwyddyn, i'w weld wedi drysu'n llwyr gyda'ch cynnig i leihau nifer yr awdurdodau lleol. Ai'r rheswm am hyn oedd eu bod wrthi'n ymateb yn rhagweithiol i'r rhaglen ddiwygio flaenorol, yn ogystal â datblygu agenda'r dinas-ranbarth? A waethygwyd eu dryswch ymhellach gan y ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi rhoi gwybod iddynt ychydig bach cyn hynny na fyddai unrhyw ad-drefnu llywodraeth leol yn digwydd am o leiaf 10 mlynedd? A yw'n rhyfedd o gwbl felly, Ysgrifennydd y Cabinet, fod awdurdodau lleol wedi ymateb drwy ddweud bod y cyhoeddiad hwn wedi achosi anesmwythyd, dryswch ac wedi dangos diffyg eglurder sylfaenol ar ran y Llywodraeth hon, a'ch bod wedi methu gwneud achos a ddynodai y byddai'r uno arfaethedig yn cyflawni'r arbedion a ragwelwyd?
Presiding Officer, I'm not sure the WLGA are confused, but I think the Member is. He's confused a number of different issues in a single question, which I accept is quite an achievement. Let me say this to him: I set out my intentions in the statement on 17 July. It appears he doesn't know that, and perhaps he should know that. I will be meeting with the working group next on 30 November to progress these matters. We have agreed terms of reference for that work and that work is being continued. I would suggest the Member tries to keep up.
Lywydd, nid wyf yn siŵr fod CLlLC yn drysu, ond credaf fod yr Aelod yn drysu. Mae wedi drysu rhwng nifer o wahanol faterion o fewn un cwestiwn, ac rwy'n derbyn bod hynny'n dipyn o gamp. Gadewch imi ddweud hyn wrtho: nodais fy mwriadau yn y datganiad ar 17 Gorffennaf. Mae'n ymddangos nad yw'n gwybod hynny, ac efallai y dylai wybod hynny. Bydd fy nghyfarfod nesaf â'r gweithgor ar 30 Tachwedd i ddatblygu'r materion hyn. Rydym wedi cytuno ar gylch gorchwyl ar gyfer y gwaith hwnnw, ac mae'r gwaith yn parhau. Buaswn yn awgrymu bod yr Aelod yn ceisio dal i fyny.
I think we're all aware how your Welsh Government and previous Cabinet Secretaries have churned out three different proposals for local government, each of which have been widely rejected with 21 of our local authorities coming out with lots of criticisms about these proposals, and, indeed, by council leaders and the WLGA. If I may, I'll just—Carmarthenshire came out and said that they were very disheartened after the much-welcomed assurance that there would be no structural change for a decade. Ceredigion—'It wouldn't be of any benefit to our residents.' Conwy—there is no compelling evidence that bigger is necessarily better; on the contrary, the experience in north Wales is that creating a large, single health board—well, we know what's happened there, don't we—has created problems that will continue to have negative impacts for years. At what point will you listen to local authorities, work with them across all the political groups and across all the council leaders, and come up with a sensible plan to help local authorities to work on a more regional basis, to collaborate with the partners that they see fit to work with, and actually allow them to take the lead on any local government reform going forward?
Credaf ein bod oll yn ymwybodol sut y mae eich Llywodraeth ac Ysgrifenyddion Cabinet blaenorol wedi cynhyrchu tri chynnig gwahanol ar gyfer llywodraeth leol, a phob un ohonynt wedi'u gwrthod yn eang gyda 21 o'n hawdurdodau lleol yn feirniadol iawn o'r cynigion hyn, ac arweinwyr cynghorau a CLlLC yn wir. Os caf, rwyf am—dywedodd Sir Gaerfyrddin eu bod yn siomedig iawn ar ôl cael sicrwydd a groesawyd yn fawr na fyddai unrhyw newid strwythurol am ddegawd. Ceredigion—'ni fyddai o unrhyw fudd i'n preswylwyr.' Conwy—nid oes unrhyw dystiolaeth gymhellol fod mwy o faint o reidrwydd yn golygu gwell; i'r gwrthwyneb, y profiad yng ngogledd Cymru yw bod creu un bwrdd iechyd mawr—wel, fe wyddom beth sydd wedi digwydd yno, oni wyddom—wedi creu problemau a fydd yn parhau i gael effaith negyddol am flynyddoedd. Ar ba bwynt fyddwch chi'n gwrando ar awdurdodau lleol, yn gweithio gyda hwy ar draws yr holl grwpiau gwleidyddol ac ar draws yr holl arweinwyr cynghorau, ac yn llunio cynllun synhwyrol i helpu awdurdodau lleol i weithio ar sail fwy rhanbarthol, i gydweithio â'r partneriaid yr ystyriant hi'n addas i weithio â hwy, a chaniatáu iddynt gymryd yr awenau ar unrhyw ddiwygio llywodraeth leol yn y dyfodol?
The Member asks me to allow others to take the lead in her question. In a previous question, of course, she demanded that I take the lead. I think she needs to make her mind up.
Mae'r Aelod yn gofyn i mi adael i bobl eraill gymryd yr awenau yn ei chwestiwn. Wrth gwrs, mewn cwestiwn blaenorol, roedd hi'n mynnu fy mod i'n cymryd yr awenau. Credaf fod angen iddi benderfynu.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Yr eitem nesaf, felly, ar yr agenda yw'r cwestiynau amserol, ac i ofyn cwestiwn i'r Ysgrifennydd Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus—Rhun ap Iorwerth.
The next item, therefore, on our agenda is the topical questions, and to ask a question of the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services—Rhun ap Iorwerth.
2. Pa drafodaethau sydd wedi bod rhwng Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU ynglŷn â hyfforddi peilotiaid Saudi Arabia yn RAF y Fali? 227
2. What discussions have taken place between the Welsh Government and the UK Government regarding the training of pilots from Saudi Arabia in RAF Valley? 227
No discussions have taken place on the use of RAF Valley for training purposes with pilots from Saudi Arabia. The use of RAF Valley for training purposes is a matter for the RAF and the Ministry of Defence. However, I did meet with the Ministry of Defence earlier this week and I will be meeting with Ministry of Defence Ministers again next week.
Nid oes unrhyw drafodaethau wedi digwydd ar ddefnydd o RAF y Fali at ddibenion hyfforddi peilotiaid o Saudi Arabia. Mater i'r RAF a'r Weinyddiaeth Amddiffyn yw'r defnydd o RAF y Fali at ddibenion hyfforddiant. Fodd bynnag, cyfarfûm â'r Weinyddiaeth Amddiffyn yn gynharach yr wythnos hon a byddaf yn cyfarfod â Gweinidogion y Weinyddiaeth Amddiffyn eto yr wythnos nesaf.
Mae safle'r llu awyr yn y Fali yn ganolfan ragoriaeth i hyfforddi peilotiaid llu awyr Prydain. Mae hefyd yn ganolfan lle mae peilotiaid o wledydd eraill yn treulio amser ar brydiau—rydym ni'n gwybod hynny. Ond mewn ateb i gwestiwn seneddol yn San Steffan gan Blaid Cymru yr wythnos diwethaf, fe wnaeth y Weinyddiaeth Amddiffyn gadarnhau bod peilotiaid o Saudi Arabia yn cael eu hyfforddi yno ar hyn o bryd. O ystyried y cwestiynau moesol difrifol sy'n cael eu codi ynglŷn â gweithredoedd Saudi Arabia yn rhyngwladol ar hyn o bryd, a ydy Llywodraeth Cymru yn cytuno efo fi ei bod hi'n amhriodol rhoi croeso i beilotiaid o lu awyr Saudi Arabia hyfforddi yma?
Fe allem ni siarad am y ffieiddio a fu yn rhyngwladol yn dilyn llofruddiaeth Jamal Khashoggi, ond beth sy'n fwyaf perthnasol yma ydy'r rhan y mae llu awyr Saudi Arabia yn ei chwarae mewn ymosodiadau ar Yemen, lle mae rhyfel wedi creu argyfwng dyngarol erchyll, a thra bod lluoedd teyrngarol yn trio ymateb i hynny, mae nifer fawr o bobl gyffredin, gan gynnwys plant, wedi cael eu lladd mewn ymosodiadau o'r awyr. Mi ddywedodd Amnest Rhyngwladol yn ddiweddar eu bod nhw wedi cofnodi 36 ymosodiad o'r awyr sy'n ymddangos fel petaent yn groes i gyfreithiau dyngarol rhyngwladol, yn cynnwys ymosodiadau ar ysbytai ac ysgolion, ac rydym ni'n gwybod mai llu awyr Saudi Arabia sy'n arwain yr ymosodiadau. Mae Llywodraeth America hefyd wedi cael ei beirniadu am ei rôl yn cefnogi a hyfforddi llu awyr Saudi Arabia. A wnewch chi—a wnaiff Lywodraeth Cymru hefyd gondemnio'r defnydd o RAF y Fali i'r pwrpas hwnnw?
Yn ogystal â'r elfen foesol, yn fyr, mae elfen ymarferol yma hefyd, ac yn y dyddiau diwethaf, rydym wedi clywed comisiynydd heddlu'r gogledd yn codi pryderon am y pwysau y gall presenoldeb peilotiaid Saudi Arabia yn y Fali ei roi ar adnoddau heddlu y gogledd. Felly, nac ydy, nid ydy amddiffyn ddim wedi ei ddatganoli ac nid ydy'r heddlu na heddlua wedi eu datganoli ychwaith, ond efo'r protest yn digwydd yn y Fali heno, fel mae'n digwydd, mae yna le, rydw i'n meddwl, i ymyrraeth yn fan hyn gan Lywodraeth Cymru i godi llais yn enw cyfiawnder.
The RAF Valley site is a centre of excellence for the training of RAF pilots. It's also a centre where pilots from other nations do spend time—we know that. But in response to a parliamentary question in Westminster from Plaid Cymru last week, the Ministry of Defence did confirm that pilots from Saudi Arabia were being trained there at the moment. Now, given the grave moral questions raised about the actions of Saudi Arabia internationally at the moment, does the Welsh Government agree with me that it is inappropriate to welcome pilots from the Saudi Arabian air force to train here?
We could talk about the abhorrence internationally about the murder of Jamal Khashoggi, but what is most relevant here is the part played by the Saudi Arabian air force in attacks on Yemen, where war has created an appalling humanitarian crisis, and whilst humanitarian forces try to respond to that, many ordinary people, including children, have been killed in air strikes. Amnesty International said recently that they have recorded 36 air attacks that appear to contravene international humanitarian law, including attacks on hospitals and schools, and we know that the Saudi air force is leading those strikes. The US Government has also been criticised for its role in supporting and training the Saudi Arabian air force. Will you, and will the Welsh Government, also condemn the use of RAF Valley for that purpose?
In addition to the ethical and moral issues, there is a practical element here too. In the past few days we have heard the police and crime commissioner for north Wales raising questions about the pressure that the presence of Saudi pilots could place on north Wales police officers. So, no, defence is not devolved, and policing is also non-devolved, but given the protests happening in Valley this evening, as it happens, I think there is scope for an intervention here from the Welsh Government in order to raise a voice in the name of justice.
Presiding Officer, the Member is aware, and I think Members on all sides of the Chamber are aware, that operational matters for the Royal Air Force are not a matter for this place, and it's not properly a matter to be discussed here. We will all have our views on world events, such as those taking place in Yemen and elsewhere, and we will all have views on that. What is a matter for this place, and what I believe is a proper matter for discussion here, is the role of all our armed forces and the bases that exist in Wales in sustaining and supporting British armed forces and to ensure that British armed forces are available to take part in operations in any part of the world, at any time. This Government supports the role of the Ministry of Defence in its bases in Wales, and I assume that the Member for sir Fôn supports the role of RAF Valley in his constituency, and I don't think he would want to be seen to be undermining the role of RAF Valley in any sense at all. What I will be debating and discussing with the Ministry of Defence is the basing of serving personnel in Wales. I would like to increase the MOD footprint in Wales. I am discussing with the MOD how we sustain and support additional bases in Wales. I want to see the barracks in Brecon maintained as a national headquarters for the armed forces in Wales, and I think all of us have very great reason—particularly this week, but not only this week—to be grateful for the service of all of our armed forces.
Lywydd, mae'r Aelod yn ymwybodol, a chredaf fod yr Aelodau ar bob ochr i'r Siambr yn ymwybodol, nad mater i'r lle hwn yw materion gweithredol y Llu Awyr Brenhinol, ac nid yw'n fater priodol i'w drafod yma. Bydd gan bawb ohonom ein barn ar ddigwyddiadau'r byd, megis y rhai sy'n digwydd yn Yemen ac mewn mannau eraill, a bydd gennym i gyd farn ar hynny. Yr hyn sy'n fater ar gyfer y lle hwn, a'r hyn y credaf ei fod yn fater priodol i'w drafod yma, yw rôl ein lluoedd arfog a'r safleoedd sy'n bodoli yng Nghymru ar gyfer cynnal a chefnogi lluoedd arfog Prydain ac i sicrhau bod lluoedd arfog Prydain ar gael i gymryd rhan mewn gweithredoedd yn unrhyw ran o'r byd ar unrhyw adeg. Mae'r Llywodraeth hon yn cefnogi rôl y Weinyddiaeth Amddiffyn ar ei safleoedd yng Nghymru, ac rwy'n rhagdybio bod yr Aelod dros Ynys Môn yn cefnogi rôl RAF y Fali yn ei etholaeth, ac nid wyf yn meddwl y byddai am gael ei weld yn tanseilio rôl RAF y Fali mewn unrhyw ystyr o gwbl. Yr hyn y byddaf yn ei ddadlau ac yn ei drafod gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn yw lleoli personél gweithredol yng Nghymru. Hoffwn gynyddu ôl troed y Weinyddiaeth Amddiffyn yng Nghymru. Rwy'n trafod gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn sut y gallwn gynnal a chefnogi canolfannau ychwanegol yng Nghymru. Hoffwn weld y barics yn Aberhonddu yn cael eu cynnal fel pencadlys cenedlaethol ar gyfer y lluoedd arfog yng Nghymru, a chredaf fod gan bob un ohonom reswm mawr iawn—yn enwedig yr wythnos hon, ond nid yr wythnos hon yn unig—dros fod yn ddiolchgar am wasanaeth ein holl luoedd arfog.
Last Friday, I was in Alice Street mosque in Butetown, speaking after Friday prayers. There's a Yemeni centre there and an established Yemeni community going back centuries. People told me how proud they are to have somebody with an Arab Yemeni background being elected to this Assembly for the first time. It was more than disappointing to find out that, at the other end of the country, in Anglesey, Saudi Arabian pilots are being trained to bomb Yemen, leading to thousands of civilian deaths. Now, some of these civilians being killed are family members of some of the people I met in Alice Street mosque. I find it an absolute disgrace that our country is being used to train pilots to bomb Yemen, a country with which we have such a strong connection historically. So, will you now, please, take urgent action to demand that the training of those Saudi pilots in Wales ceases? Diolch.
Ddydd Gwener diwethaf, roeddwn mewn mosg ar Stryd Alice yn Butetown, yn siarad ar ôl gweddïau dydd Gwener. Mae canolfan Yemenïaidd yno a chymuned Yemenïaidd sefydledig sy'n mynd yn ôl ganrifoedd. Dywedodd pobl wrthyf pa mor falch ydynt fod ganddynt rywun â chefndir Yemeni Arabaidd wedi ei ethol i'r Cynulliad hwn am y tro cyntaf. Roedd hi'n fwy na siomedig canfod, ar ben arall y wlad, ar Ynys Môn, fod peilotiaid o Saudi Arabia yn cael eu hyfforddi i fomio Yemen, gan arwain at filoedd o farwolaethau sifiliaid. Nawr, mae rhai o'r sifiliaid hyn sy'n cael eu lladd yn aelodau o deuluoedd rhai o'r bobl y cyfarfûm â hwy ym mosg Stryd Alice. Credaf ei bod yn gwbl warthus fod ein gwlad yn cael ei defnyddio i hyfforddi peilotiaid i fomio Yemen, gwlad y mae gennym gysylltiad mor gryf â hi yn hanesyddol. Felly, a wnewch chi yn awr, os gwelwch yn dda, roi camau brys ar waith i fynnu bod hyfforddiant y peilotiaid Saudi hynny yng Nghymru yn dod i ben? Diolch.
Presiding Officer, as I've already stated, Members on all sides of the Chamber will have their own views on world events and those taking place in Yemen and elsewhere, and I think we would all share similar views on the impact of warfare on civilians, wherever they happen to be, and we recognise that. It is not, however, a matter for this place to debate or discuss the operational decisions taken by the Royal Air Force in the deployment of UK resources. That is quite properly a matter for the Ministry of Defence, and it is quite properly not a matter that is devolved to this place. We may have individual views as individuals. However, it is right and proper that we support our armed forces, support the ability of the Royal Air Force and other parts of our armed forces to take the operational decisions that they believe they need in and within the structures that are established for them by the United Kingdom Government, which is accountable to the United Kingdom Parliament.
Lywydd, fel rwyf wedi dweud eisoes, bydd gan Aelodau ar bob ochr i'r Siambr eu barn eu hunain ar ddigwyddiadau byd-eang a'r rhai sy'n digwydd yn Yemen ac mewn mannau eraill, a chredaf y byddem oll yn rhannu barn debyg ynglŷn ag effaith rhyfela ar sifiliaid, lle bynnag y maent yn digwydd bod, ac rydym yn cydnabod hynny. Fodd bynnag, nid mater ar gyfer y lle hwn yw dadlau neu drafod penderfyniadau gweithredol a wneir gan y Llu Awyr Brenhinol ynglŷn â'r defnydd o adnoddau'r DU. Yn briodol iawn, mater ar gyfer y Weinyddiaeth Amddiffyn yw hynny, ac yn gywir iawn, nid yw'n fater a ddatganolwyd i'r lle hwn. Efallai y bydd gennym safbwyntiau unigol fel unigolion. Fodd bynnag, mae'n iawn ac yn briodol ein bod yn cefnogi ein lluoedd arfog, yn cefnogi gallu'r Llu Awyr Brenhinol a rhannau eraill o'n lluoedd arfog i wneud y penderfyniadau gweithredol y credant fod angen iddynt eu gwneud ac o fewn y strwythurau a sefydlwyd ar eu cyfer gan Lywodraeth y Deyrnas Unedig, sy'n atebol i Senedd y Deyrnas Unedig.
Yr eitem nesaf yw'r datganiadau 90 eiliad, a'r datganiad cyntaf—Bethan Sayed.
The next item is the 90-second statements, and the first statement from Bethan Sayed.
I wanted to take this opportunity today for each and every one of us to remember our friend and colleague Carl Sargeant, on this, the anniversary of his passing. I know that we are all thinking about his family and friends here today, and we all remember him in our own unique ways—from his mischievous grins to his unconventional speeches, to the care that he had for others. He always had your back. I wasn't able to pay tribute to Carl in the Senedd last year; I broke my arm at the very same time, and watched all of your heartfelt tributes on Senedd.tv. I first met Carl when I was a student president, lobbying Ministers and Assembly Members as they entered Tŷ Hywel, at the time, for debates, and he always stopped and talked to me when other Assembly Members actually didn't—and I will name no names here today. He tried and failed to recruit me to the Labour Party, but in recent years he became a really good friend, a confidante, and someone I could always rely on to listen to me and support me when I had my own personal challenges in my life. And I will always respect that friendship, and I hope that I can take that friendship forward with his son, Jack Sargeant.
That day last year changed politics forever. It made me think about how we treat other people, and how we can develop long-lasting bonds beyond the confines of narrow party politics. I know that Jack Sargeant's work on talking about a kinder politics can help and assist all of us—all of us—in this room today.
I think it's important also for us to remember Carl's dedication to the White Ribbon campaign and the initiatives he took to tackle the scourge of domestic abuse in Wales. After his death, Welsh Women's Aid said, and I quote, Carl
'was a charismatic and influential leader, and was a supporter of many domestic abuse services across Wales.'
He played an
'instrumental part in the Welsh Government’s work to end violence against women, and was rarely seen without a white ribbon on his lapel'.
Well, Carl, if you're up there listening to us, we are all right, mate, but we will always remember you, and we will do justice to your legacy, but we miss you terribly here today. Diolch yn fawr iawn.
Roeddwn am fanteisio ar y cyfle hwn heddiw i bob un ohonom gofio ein ffrind a'n cyd-Aelod Carl Sargeant, flwyddyn wedi ei farwolaeth. Gwn ein bod oll yn meddwl am ei deulu a'i ffrindiau yma heddiw, ac rydym oll yn ei gofio yn ein ffyrdd unigryw ein hunain—o'i wenau drygionus i'w areithiau anghonfensiynol, i'w ofal am eraill. Roedd bob amser yn barod i'ch cefnogi. Ni allais dalu teyrnged i Carl yn y Senedd y llynedd; torrais fy mraich ar yr un adeg, a gwyliais bob un o'ch teyrngedau didwyll ar Senedd.tv. Cyfarfûm â Carl gyntaf pan oeddwn yn llywydd myfyrwyr, yn lobïo Gweinidogion ac Aelodau Cynulliad wrth iddynt fynd i mewn i Dŷ Hywel, ar y pryd, ar gyfer y dadleuon, ac roedd Carl bob amser yn aros i siarad gyda mi pan nad oedd Aelodau Cynulliad eraill yn gwneud hynny—ac nid wyf am enwi enwau yma heddiw. Fe geisiodd ac fe fethodd fy recriwtio i'r Blaid Lafur, ond yn y blynyddoedd diwethaf daeth ffrind da iawn, yn rhywun y gallwn droi ato a dibynnu arno bob amser i wrando arnaf a fy nghefnogi pan wynebais heriau personol yn fy mywyd. A byddaf bob amser yn parchu'r cyfeillgarwch hwnnw, a gobeithiaf y gallaf ddatblygu'r cyfeillgarwch hwnnw gyda'i fab, Jack Sargeant.
Fe wnaeth y diwrnod hwnnw y llynedd newid gwleidyddiaeth am byth. Gwnaeth i mi feddwl sut rydym yn trin pobl eraill, a sut y gallwn ddatblygu cysylltiadau hirdymor y tu hwnt i ffiniau gwleidyddiaeth bleidiol gul. Gwn fod gwaith Jack Sargeant ar siarad am wleidyddiaeth fwy caredig yn gallu helpu a chynorthwyo pawb ohonom—pob un ohonom—yn yr ystafell hon heddiw.
Credaf ei bod hi'n bwysig hefyd inni gofio ymrwymiad Carl i ymgyrch y Rhuban Gwyn a'r mentrau a roddodd ar waith i fynd i'r afael â melltith cam-drin domestig yng Nghymru. Ar ôl ei farwolaeth, dywedodd Cymorth i Fenywod Cymru am Carl, a dyfynnaf,
Roedd yn arweinydd carismatig a dylanwadol, ac yn gefnogwr nifer o wasanaethau cam-drin domestig ledled Cymru.
Chwaraeodd ran
allweddol yng ngwaith Llywodraeth Cymru i roi terfyn ar drais yn erbyn menywod, ac anaml y'i gwelid heb ruban gwyn ar labed ei got.
Wel, Carl, os wyt ti i fyny yno'n gwrando arnom, rydym yn iawn, gyfaill, ond byddwn bob amser yn dy gofio di, a byddwn yn gwneud cyfiawnder â dy waddol, ond rydym yn dy golli'n ofnadwy yma heddiw. Diolch yn fawr iawn.
Jane Hutt.
Jane Hutt.
Llywydd, I want to pay tribute to women in the first world war whose roles and lives were brought to light by my constituent and Welsh historian, Professor Deirdre Beddoe, last Sunday on BBC2. As Professor Beddoe told us, at the start of the war, women were encouraged by Ministers, including David Lloyd George, to say goodbye to the men they loved in every street and every community in the land, with government propaganda stressing that mothers, wives and sweethearts should send their men to the war. Professor Beddoe has highlighted the key role that women, particularly Welsh women, played in winning the war. She described how women were feeding the nation in the Women's Land Army, nursing, and working in often dangerous roles in 11 munition factories in Wales, and she discovered that the suffragettes were the first port of call for recruitment to the police.
At the start of the war, women who worked often did so for a pittance as domestic servants and waitresses, so the opportunity to work in a range of different workplaces was liberating, and, by the end of the war, 80 per cent of the workforce was made up of women. Women played their part behind the front, but entered the war without the vote. When the war was over, they were told, 'Your place is in the home.' But women won partial suffrage in 1918, a victory we've celebrated in this Senedd and in the centenary this year. In this very significant week of remembrance, we must remember the sacrifices and contributions women made, as well as remembering the devastating loss of their menfolk in the first world war.
Lywydd, hoffwn dalu teyrnged i fenywod yn y rhyfel byd cyntaf y disgrifiwyd eu rolau a'u bywydau gan fy etholwr a'r hanesydd Cymreig, yr Athro Deirdre Beddoe, ddydd Sul diwethaf ar BBC2. Fel y dywedodd yr Athro Beddoe wrthym, ar ddechrau'r rhyfel, câi menywod eu hannog gan Weinidogion, gan gynnwys David Lloyd George, i ddweud hwyl fawr wrth y dynion a garent ym mhob stryd a phob cymuned yn y tir, gyda phropaganda llywodraeth yn pwysleisio y dylai mamau, gwragedd a chariadon anfon eu dynion i'r rhyfel. Nododd yr Athro Beddoe y rôl allweddol y chwaraeodd menywod, yn enwedig menywod Cymru, yn ennill y rhyfel. Disgrifiodd sut y bwydai menywod y genedl ym Myddin Dir y Menywod, yn nyrsio, ac yn gweithio mewn rolau peryglus yn aml mewn 11 o ffatrïoedd arfau yng Nghymru, a darganfu mai'r swffragetiaid oedd y pwynt cyswllt cyntaf ar gyfer recriwtio i'r heddlu.
Ar ddechrau'r rhyfel, roedd menywod a weithiai yn aml yn gwneud hynny am y nesaf peth i ddim fel morwynion domestig a gweinyddesau, felly roedd y cyfle i weithio mewn amrywiaeth o weithleoedd gwahanol yn rhoi ymdeimlad o ryddid i fenywod, ac erbyn diwedd y rhyfel, roedd 80 y cant o'r gweithlu yn fenywod. Chwaraeai menywod eu rhan i ffwrdd o'r ffrynt, ond pan ddechreuodd y rhyfel, nid oedd ganddynt hawl i bleidleisio. Pan ddaeth y rhyfel i ben, dywedwyd wrthynt, 'Yn y cartref y mae eich lle.' Ond enillodd menywod y bleidlais yn rhannol yn 1918, buddugoliaeth a ddathlwyd gennym yn y Senedd hon ac ar gyfer y canmlwyddiant eleni. Yn ystod wythnos y cofio arwyddocaol iawn eleni, rhaid inni gofio aberth a chyfraniadau menywod, yn ogystal â chofio'r holl ddynion a gollasant yn y rhyfel byd cyntaf.
David Rees.
David Rees.
Diolch, Llywydd. Ninety-three years ago, on 10 November 1925, Richard Walter Jenkins Jnr was born in the family home in the Afan Valley. We know him as Richard Burton. Now, today, I'm not highlighting his life, as I hope to be here on the centenary of his birth to do that, but rather celebrating the thirty-sixth running of the Richard Burton 10K. The inaugural road race took place in 1982, following much work undertaken by the committee of the Cwmafan Welfare Association, who continued to operate that race for many successive years. The first race travelled the 10 km through my own village of Cwmafan, and it was used to raise money for the communities and facilities. Those early races raised sufficient funds to develop a gym for sporting clubs and local people to access, and thus we saw real benefit coming to the community from this race.
Since 1982 we have seen the race grow in stature, and, last Sunday, in its thirty-sixth year, it attracted approximately 1,800 runners—and that's not including the 400 plus mini-milers who took part in an earlier race on the same day—from all over the UK, running one of the oldest 10 km road races in our nation. Now, everyone is—. Quite a few people are involved: councillors, MPs—and one Assembly Member's actually run that race as well, and Bethan Sayed is that one Member. My stature does not match into road racing, so—. [Interruption.] No, I think I'll give that one a miss.
But whilst becoming a recognised race in the Welsh athletics calendar, it still remains true to its original concept and raises funds for local groups. Today, it's organised by a couple called Shaun and Anna Tobin, supported by a very active committee of volunteers, and they've transformed that route now to encompass both Cwmafan and Pontrhydyfen along the Richard Burton trail. It's a race that epitomises the spirit and beauty of our famous Welsh valleys with the spirit of the legend that is Richard Burton. Long may it continue to do so.
Diolch, Lywydd. Ar 10 Tachwedd 1925, 93 o flynyddoedd yn ôl, ganwyd Richard Walter Jenkins yr ieuengaf yng nghartref y teulu yng Nghwm Afan. Rydym yn ei adnabod fel Richard Burton. Nawr, heddiw, nid wyf am dynnu sylw at ei fywyd, gan fy mod yn gobeithio bod yma ar adeg canmlwyddiant ei eni i wneud hynny, ond yn hytrach, rwyf am ddathlu 36ain ras y Richard Burton 10K. Cynhaliwyd y ras ffordd gyntaf ym 1982, ar ôl llawer o waith gan bwyllgor Cymdeithas Les Cwmafan a ddaliodd ati i gynnal y ras honno am flynyddoedd lawer. Teithiodd y ras 10 km gyntaf drwy fy mhentref, sef Cwmafan, a chafodd ei defnyddio i godi arian ar gyfer y cymunedau a chyfleusterau. Cododd y rasys cynnar hynny ddigon o arian i ddatblygu campfa i glybiau chwaraeon a phobl leol ei defnyddio, ac felly gwelsom fudd gwirioneddol yn dod i'r gymuned o'r ras.
Ers 1982, rydym wedi gweld y ras yn tyfu, a ddydd Sul diwethaf, 36 o flynyddoedd ar ôl iddi gael ei rhedeg gyntaf, denodd oddeutu 1,800 o redwyr—a hynny heb gynnwys y 400 a mwy o redwyr milltir bach a gymerodd ran mewn ras gynharach ar yr un diwrnod—o bob cwr o'r DU, i redeg un o'r rasys ffordd 10 km hynaf yn ein gwlad. Nawr, mae pawb yn—. Mae cryn dipyn o bobl yn cymryd rhan: cynghorwyr, ASau—ac mae un Aelod Cynulliad wedi rhedeg y ras honno hefyd, sef Bethan Sayed. Nid yw fy nghorffolaeth i'n addas ar gyfer rhedeg ras ffordd, felly—. [Torri ar draws.] Na, rwy'n credu y gwnaf fi gadw'n glir o hynny.
Ond er iddi ddod yn ras gydnabyddedig ar galendr athletau Cymru, mae'n dal yn aros yn ffyddlon i'w bwriad gwreiddiol sef codi arian ar gyfer grwpiau lleol. Heddiw, caiff ei threfnu gan bâr o'r enw Shaun ac Anna Tobin, gyda chefnogaeth pwyllgor gweithgar iawn o wirfoddolwyr, ac maent wedi trawsnewid y llwybr bellach i gynnwys Cwmafan a Phontrhyd-y-fen ar hyd llwybr Richard Burton. Mae'n ras sy'n ymgorffori ysbryd a harddwch ein cymoedd enwog yng Nghymru ynghyd ag ysbryd y chwedl o ddyn, Richard Burton. Hir y parhaed.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r cynnig i ethol Aelod i bwyllgor, ac rydw i'n galw ar aelod o'r Pwyllgor Busnes i wneud y cynnig yn ffurfiol—Darren Millar.
The next item is the motion to elect a Member to a committee, and I call on a member of Business Committee to move the motion formally—Darren Millar.
Cynnig NDM6857 Elin Jones
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, yn unol â Rheolau Sefydlog 17.3 a 17.13(ii), yn ethol Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) yn aelod o’r Pwyllgor Craffu ar Waith y Prif Weinidog.
Motion NDM6857 Elin Jones
To propose that the National Assembly for Wales, in accordance with Standing Orders 17.3 and 17.13(ii), elects Llyr Gruffydd (Plaid Cymru) as a Member of the Committee for the Scrutiny of the First Minister.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu'r cynnig? Felly derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Does any Member object to the motion? The motion is therefore agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Sy'n dod â ni at yr eitem ar ddadl ar adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar gyllid wedi'i dargedu i wella canlyniadau addysgol, ac rydw i'n galw ar Gadeirydd y pwyllgor i wneud y cynnig—Lynne Neagle.
That brings us to the debate on the Children, Young People and Education Committee report on targeted funding to improve educational outcomes. I call on the Chair of the committee to move the motion—Lynne Neagle.
Cynnig NDM6852 Lynne Neagle
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi Adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg, 'Cyrraedd y nod? Cyllid wedi’i Dargedu i Wella Canlyniadau Addysgol', a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 20 Mehefin 2018.
Motion NDM6852 Lynne Neagle
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the Children, Young People and Education Committee Report, 'On the Money? Targeted Funding to Improve Educational Outcomes', which was laid in the Table Office on 20 June 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Llywydd. I’m very pleased to open this debate on the Children, Young People and Education Committee’s inquiry on targeted funding to improve educational outcomes and our report, 'On the money?', which we published in June. The aim of our inquiry was to focus on whether Welsh Government's work on using a targeted approach to support disadvantaged pupils to reach their full potential and raise school standards more generally is truly on the money, and what more can be done to get the greatest impact and value for money from a targeted approach. If Wales is to have the first-class, heralded education system we all aspire to, we cannot and should not leave any pupils behind. That is why I'm pleased that the Cabinet Secretary for Education welcomes our report and has accepted 24 of our 31 recommendations and a further three in principle.
The Welsh Government has a well-established approach of targeting additional resources at particular groups of pupils who are at risk of not reaching their full potential. Tackling the negative correlation between deprivation, as measured by eligibility for free school meals, and attainment has been a priority for many years. Of course, some pupils from deprived backgrounds do very well and flourish academically, but we know many more do not. Pupils who are eligible for free school meals—eFSM—who often do well often do so against the odds and in spite of, rather than because of, their circumstances. This is why targeted support and intervention to break these structural inequalities, such as the pupil development grant, is so vital. This is why the committee’s report expresses general support for the principle of targeted funding. However, at £94 million per year, the PDG takes up a significant chunk of the education budget and it's crucial that we get the best possible value for money.
Our report also looked at the Welsh Government’s targeted school improvement programme, Schools Challenge Cymru, which between 2014 and 2017 worked with 39 underperforming schools in Wales.
Firstly, on the PDG, which is intended to be for every eFSM pupil, including those who are high-achieving but could achieve even more, our inquiry found that the PDG is predominantly being targeted at low-achieving eFSM pupils, and not at more able and talented ones. I am pleased that the Cabinet Secretary has accepted our recommendation on this and has already taken steps to address it.
Diolch, Lywydd. Rwy'n falch iawn o agor y ddadl hon ar ymchwiliad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg i gyllid wedi'i dargedu i wella canlyniadau addysgol a'n hadroddiad, 'Cyrraedd y nod?', a gyhoeddwyd gennym ym mis Mehefin. Nod ein hymchwiliad oedd edrych i weld a yw gwaith Llywodraeth Cymru ar ddefnyddio dull wedi'i dargedu i gynorthwyo disgyblion difreintiedig i gyrraedd eu potensial llawn ac i godi safonau ysgolion yn fwy cyffredinol yn cyrraedd y nod go iawn, a beth arall y gellir ei wneud i sicrhau'r effaith fwyaf a'r gwerth gorau am arian o ddull wedi'i dargedu. Os yw Cymru i gael y system addysg o'r radd flaenaf y mae pawb ohonom yn dyheu amdani, ni allwn ac ni ddylwn adael unrhyw ddisgyblion ar ôl. Dyna pam rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg yn croesawu ein hadroddiad ac wedi derbyn 24 o 31 o'n hargymhellion a thri arall mewn egwyddor.
Mae gan Lywodraeth Cymru ddull sefydledig o dargedu adnoddau ychwanegol at grwpiau penodol o ddisgyblion sydd mewn perygl o fethu cyrraedd eu potensial llawn. Mae mynd i'r afael â'r gydberthynas negyddol rhwng amddifadedd, fel y'i mesurir yn ôl cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim, a chyrhaeddiad wedi bod yn flaenoriaeth ers blynyddoedd lawer. Wrth gwrs, mae rhai disgyblion o gefndiroedd difreintiedig yn gwneud yn dda iawn ac yn ffynnu'n academaidd, ond gwyddom fod yna lawer rhagor nad ydynt yn gwneud hynny. Mae disgyblion sy'n gymwys i gael prydau ysgol am ddim sy'n aml yn gwneud yn dda yn aml yn gwneud hynny yn groes i'r disgwyl ac er gwaethaf, yn hytrach nag oherwydd, eu hamgylchiadau. Dyna pam y mae cymorth ac ymyrraeth wedi'i dargedu i chwalu'r anghydraddoldebau strwythurol hyn, megis y grant datblygu disgyblion, mor hanfodol. Dyna pam y mae adroddiad y pwyllgor yn mynegi cefnogaeth gyffredinol i'r egwyddor o dargedu cyllid. Fodd bynnag, ar £94 miliwn y flwyddyn, mae'r grant datblygu disgyblion yn llyncu rhan sylweddol o'r gyllideb addysg ac mae'n hollbwysig ein bod yn sicrhau'r gwerth gorau posibl am arian.
Edrychodd ein hadroddiad hefyd ar raglen gwella ysgolion Llywodraeth Cymru, Her Ysgolion Cymru, rhaglen wedi'i thargedu a weithiodd gyda 39 o ysgolion a oedd yn tangyflawni yng Nghymru rhwng 2014 a 2017.
Yn gyntaf, ar y grant datblygu disgyblion, y bwriedir iddo fod ar gyfer pob disgybl sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim, gan gynnwys y rhai sy'n cyflawni ar lefel uchel ond a allai gyflawni mwy hyd yn oed, canfu ein hymchwiliad fod y grant datblygu disgyblion yn cael ei dargedu'n bennaf ar gyfer disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim ac sy'n tangyflawni, ac nid ar gyfer rhai mwy abl a thalentog. Rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn ein hargymhelliad ar hyn ac eisoes wedi rhoi camau ar waith i ymdrin â'r mater.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
The Welsh Government has also committed to closely monitoring the impact of the PDG and ensuring value for money, which we welcome. Estyn told the committee that two thirds of schools were using the grant effectively. Both Estyn and the Cabinet Secretary indicated that this was to be expected as it reflects the proportion of schools with good or better leadership. However, the committee believes that we should not be satisfied with a position whereby a third of schools are not using the PDG effectively and would seek further assurances from the Cabinet Secretary on this point.
The PDG has been in place for over six years now, and almost £400 million has been invested in it. The school improvement consortia have now appointed PDG leads in each of the four regions. We recommended that they should do much more to challenge ineffective use of the grant. This is something that the evaluation by Ipsos MORI and the Wales Institute of Social and Economic Research, Data and Methods found was not happening sufficiently. I welcome the Cabinet Secretary’s acceptance of our recommendations in this area, particularly on how the PDG can be used to improve eFSM pupils' attendance and engagement with their education.
Deputy Presiding Officer, I will now focus on a couple of the recommendations that the Welsh Government has rejected. From 2018-19, the Welsh Government expects schools to use the PDG on pupils who've been eligible for free school meals in either of the previous two years; this provides welcome flexibility. However, schools have not been given any extra money to do this, as their PDG allocations are still based on a one-year eFSM headcount. If the Welsh Government wants schools to adopt a more flexible definition for targeting the grant, the committee recommended that it should commit to fully funding this.
Furthermore, in relation to allocations, the committee recognised the rationale for using the 2016 annual school census data: eFSMs figures were higher in that year, which had enabled more money to be drawn down for the PDG. However, we were concerned about schools that buck the trend and may have had a higher number of eFSM pupils in 2017 or 2018. As such, we called for schools' PDG allocations to be determined by whichever is the higher of their 2016 eFSM headcount or the latest available.
The committee made a number of recommendations about the impact of the PDG on attainment of eFSM pupils and unintended consequences of changes to key stage 4 performance measures. Attainment data shows encouraging progress in narrowing the gap in the attainment of pupils eligible for free school meals and non-eFSM pupils, at least up to 2016. However, the committee was very concerned by what happened following the Welsh Government’s changes to key stage 4 performance measures in 2017, which reduced the weighting given to vocational qualifications due to concerns that pupils were being excessively entered for these.
I know that rates of achievement of the level 2 threshold measures are not comparable between 2017 and previous years. However, what really concerned the committee was the widening gap between eFSM pupils and their peers. We found that there's now a disincentive to schools to enter pupils for vocational qualifications, even where it might be right for that pupil, and this has affected eFSM pupils disproportionately. The committee recommended that the Welsh Government urgently investigate this unintended consequence and learn lessons at the earliest opportunity. We recognise that new interim performance measures have been announced for summer 2019. However, given that the provisional 2018 results show a similar position to 2017, we'd welcome further assurances from the Cabinet Secretary that the 2017 and 2018 eFSM cohorts were not unfairly and adversely affected by the previous changes. How has the PDG mitigated, or failed to mitigate, against this?
The same can be said for looked-after children; their attainment relative to their peers has widened since 2016 after years of good progress in narrowing the gap. Moving on to the element of the PDG for looked-after children and adopted children, I welcome the Welsh Government’s commitment to using the evaluation it has commissioned from ICF Consulting to improve the programme going forward. The committee heard that this aspect of the PDG has been insufficiently strategic until quite recently, when the regional consortia have improved the way they target and administer the grant.
The committee's biggest concern, however, related to the way the PDG is used or not used on adopted children. There are around 4,000 looked-after children in Wales, and an estimated 3,000 to 3,500 adopted children. Whilst the Welsh Government expects consortia to target the PDG at adopted children as well as looked-after children, the funding allocation is based only on the numbers of looked-after children. This means one of two things: either the PDG is not being used for adopted children or if it is, then the per-head amount of £1,150 is effectively diluted by almost half.
I'm really pleased that the Welsh Government has said it will look at how adopted children can be more proactively identified and subsequently supported through the PDG. However, we are disappointed that our recommendation that the PDG is allocated to consortia based on the numbers of both looked-after children and adopted children has been rejected, although we note that the Cabinet Secretary will keep it under review.
Turning to Schools Challenge Cymru, I am pleased that the Cabinet Secretary has accepted our four recommendations, albeit one in principle. Whilst the improvements shown by schools involved in the programme were variable, some schools did extremely well as a result of the extra challenge and support, particularly in the central south Wales region. It is vital that there is no loss of momentum in these schools following the closure of a programme, and I am glad that the Government has agreed that the regional consortia should closely monitor the position. We did hear different interpretations of whether Schools Challenge Cymru was always intended to be time limited, but there was general consensus in our evidence that a programme of this kind really needs to run for longer than three years to have a lasting effect.
The committee noted the Cabinet Secretary's position that Schools Challenge Cymru served its purpose while the consortia were in their infancy and that they can now take on the baton of targeted school improvement in specific schools. But what the committee couldn't really understand was why the decision to discontinue Schools Challenge Cymru came seven months before the evaluation, which the Welsh Government itself commissioned, was completed. We were also concerned to be told of a lack of engagement in learning lessons from Schools Challenge Cymru with those central to delivering the programme, who told the committee that they felt somewhat frozen out.
The committee recommended that the Welsh Government and the consortia do more to learn lessons from Schools Challenge Cymru in order to apply these to school improvement more generally, and I am pleased the Cabinet Secretary has agreed to do this. The committee was concerned that, following the closure of the programme, its annual budget went back to reserves, rather than elsewhere within the education budget. Indeed, this inquiry has highlighted the wider issue of school funding, which has come up time and time again in various inquiries the committee has undertaken. The committee will be examining these issues and the process of allocating school budgets in its forthcoming inquiry into school funding, and this is, of course, a key issue for the 2019-20 draft budget, particularly given the concerns expressed over the level of funding for school budgets.
Finally, Deputy Presiding Officer, I'd like to thank stakeholders for the way they've positively engaged with the inquiry and their invaluable contributions, as well as the schools that we visited. I'd also like to thank the Cabinet Secretary for her positive response to this inquiry and our recommendations. I know the Welsh Government is committed to supporting disadvantaged pupils to reach their full potential and raising school standards more generally. I hope that our report has shown the value of regularly monitoring that Welsh Government's approach is truly on the money.
All our pupils, whatever their background, deserve to receive the greatest impact and value for money from a targeted approach. Thank you.
Mae Llywodraeth Cymru hefyd wedi ymrwymo i fonitro effaith y grant datblygu disgyblion yn agos a sicrhau gwerth am arian, ac rydym yn croesawu hynny. Dywedodd Estyn wrth y pwyllgor fod dwy ran o dair o ysgolion yn defnyddio'r grant yn effeithiol. Nododd Estyn ac Ysgrifennydd y Cabinet fod hyn i'w ddisgwyl gan ei fod yn adlewyrchu'r gyfran o ysgolion gydag arweinyddiaeth dda neu well. Fodd bynnag, mae'r pwyllgor yn credu na ddylem fodloni ar sefyllfa lle nad yw traean yr ysgolion yn defnyddio'r grant datblygu disgyblion yn effeithiol a byddai'n gofyn am sicrwydd pellach gan Ysgrifennydd y Cabinet ar y pwynt hwn.
Mae'r grant datblygu disgyblion wedi bod ar waith ers dros chwe blynedd bellach, a buddsoddwyd bron i £400 miliwn ynddo. Mae consortia gwella ysgolion bellach wedi penodi arweinwyr grant datblygu disgyblion ym mhob un o'r pedwar rhanbarth. Rydym wedi argymell y dylent wneud llawer mwy i herio defnydd aneffeithiol o'r grant. Dyma rywbeth y canfu'r gwerthusiad gan Ipsos MORI a Sefydliad Ymchwil, Data a Methodoleg Gymdeithasol ac Economaidd Cymru nad oedd yn digwydd yn ddigonol. Rwy'n croesawu'r ffaith bod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn ein hargymhellion yn hyn o beth, yn enwedig ynglŷn â sut y gellir defnyddio'r grant datblygu disgyblion i wella presenoldeb disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim a'u hymgysylltiad â'u haddysg.
Ddirprwy Lywydd, rwyf am ganolbwyntio yn awr ar un neu ddau o'r argymhellion y mae Llywodraeth Cymru wedi'u gwrthod. O 2018-19, mae Llywodraeth Cymru yn disgwyl i ysgolion ddefnyddio'r grant datblygu disgyblion ar ddisgyblion sydd wedi bod yn gymwys am brydau ysgol am ddim yn y naill neu'r llall o'r ddwy flynedd flaenorol; mae hyn yn cynnig hyblygrwydd sydd i'w groesawu. Fodd bynnag, nid yw ysgolion wedi cael unrhyw arian ychwanegol i wneud hyn, gan fod eu dyraniadau grant datblygu disgyblion yn seiliedig ar nifer y disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim mewn un flwyddyn. Os yw Llywodraeth Cymru am i ysgolion fabwysiadu diffiniad mwy hyblyg ar gyfer targedu'r grant, mae'r pwyllgor yn argymell y dylai ymrwymo i ariannu hyn yn llawn.
At hynny, mewn perthynas â dyraniadau, roedd y pwyllgor yn cydnabod y rhesymeg dros ddefnyddio data cyfrifiad ysgol blynyddol 2016: roedd y ffigurau prydau ysgol am ddim yn uwch yn y flwyddyn honno, gan alluogi mwy o arian i gael ei neilltuo ar gyfer y grant datblygu disgyblion. Fodd bynnag, roeddem yn bryderus ynglŷn ag ysgolion sy'n mynd yn groes i'r duedd ac a allai gael nifer uwch o ddisgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim yn 2017 neu 2018. O'r herwydd, galwasom am bennu dyraniadau'r grant datblygu disgyblion i ysgolion ar sail pa un bynnag sydd uchaf, naill ai nifer y disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim yn 2016 neu'r cyfrif diweddaraf sydd ar gael.
Gwnaeth y pwyllgor nifer o argymhellion ynghylch effaith y grant datblygu disgyblion ar gyrhaeddiad disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim a chanlyniadau anfwriadol newidiadau i fesurau perfformiad cyfnod allweddol 4. Dengys data cyrhaeddiad gynnydd calonogol ar gau'r bwlch yng nghyrhaeddiad disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim a disgyblion nad ydynt yn cael prydau am ddim, o leiaf hyd at 2016. Fodd bynnag, roedd y pwyllgor yn bryderus iawn ynglŷn â'r hyn a ddigwyddodd yn dilyn newidiadau Llywodraeth Cymru i fesurau perfformiad cyfnod allweddol 4 yn 2017, a leihaodd y pwysoliad a roddwyd i gymwysterau galwedigaethol oherwydd pryderon fod gormod o ddisgyblion yn cael eu cofrestru ar eu cyfer.
Gwn nad oes modd cymharu cyfraddau cyflawniad y mesurau trothwy lefel 2 rhwng 2017 a blynyddoedd blaenorol. Fodd bynnag, yr hyn a oedd yn peri pryder gwirioneddol i'r pwyllgor oedd y bwlch a oedd yn tyfu rhwng disgyblion a oedd yn gymwys am brydau ysgol am ddim a'u cyfoedion. Canfuom nad oes cymhelliad i ysgolion gofrestru disgyblion ar gyfer cymwysterau galwedigaethol, hyd yn oed lle gallai fod yn iawn ar gyfer disgyblion unigol, ac mae hyn wedi effeithio'n anghymesur ar ddisgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim. Argymhellodd y pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru fynd ati ar fyrder i ymchwilio i'r canlyniad anfwriadol hwn a dysgu gwersi ar y cyfle cyntaf. Rydym yn cydnabod bod mesurau perfformiad dros dro newydd wedi cael eu cyhoeddi ar gyfer haf 2019. Fodd bynnag, o gofio bod y canlyniadau 2018 dros dro yn dangos sefyllfa debyg i 2017, byddem yn croesawu sicrwydd pellach gan Ysgrifennydd y Cabinet fod carfannau prydau ysgol am ddim 2017 a 2018 heb gael eu heffeithio'n annheg ac yn niweidiol gan y newidiadau blaenorol. Sut y mae'r grant datblygu disgyblion wedi lliniaru, neu wedi methu lliniaru yn erbyn hyn?
Gellir dweud yr un peth am blant sy'n derbyn gofal; mae eu bwlch cyrhaeddiad o'i gymharu â'u cyfoedion wedi ehangu ers 2016 ar ôl blynyddoedd o gynnydd da ar gau'r bwlch. Gan symud ymlaen at yr elfen o'r grant datblygu disgyblion ar gyfer plant sy'n derbyn gofal a phlant wedi'u mabwysiadu, rwy'n croesawu ymrwymiad Llywodraeth Cymru i ddefnyddio'r gwerthusiad a gomisiynodd gan ICF Consulting i wella'r rhaglen yn y dyfodol. Clywodd y pwyllgor nad oedd yr agwedd hon ar y grant datblygu disgyblion wedi bod yn ddigon strategol tan yn weddol ddiweddar, pan wellodd y consortia rhanbarthol y ffordd y maent yn targedu ac yn gweinyddu'r grant.
Roedd pryder mwyaf y pwyllgor, fodd bynnag, yn ymwneud â'r ffordd y caiff y grant datblygu disgyblion ei ddefnyddio neu'r ffordd na chaiff ei ddefnyddio ar blant wedi'u mabwysiadu. Ceir oddeutu 4,000 o blant sy'n derbyn gofal plant yng Nghymru, a 3,000 i 3,500 amcangyfrifedig o blant wedi'u mabwysiadu. Er bod Llywodraeth Cymru yn disgwyl i gonsortia dargedu'r grant datblygu disgyblion ar gyfer plant wedi'u mabwysiadu yn ogystal â phlant sy'n derbyn gofal, nid yw'r dyraniad cyllid ond yn seiliedig ar niferoedd y plant sy'n derbyn gofal yn unig. Mae hyn yn golygu un o ddau beth: naill ai nad yw'r grant datblygu disgyblion yn cael ei ddefnyddio ar gyfer plant wedi'u mabwysiadu neu os yw'n cael ei ddefnyddio, mae'r swm y pen o £1,150 wedi ei wanhau bron i'w hanner i bob pwrpas.
Rwy'n falch iawn fod Llywodraeth Cymru wedi dweud y bydd yn edrych ar sut y gellir mynd ati'n fwy rhagweithiol i nodi plant sydd wedi'u mabwysiadu a'u cefnogi wedyn drwy'r grant datblygu disgyblion. Fodd bynnag, rydym yn siomedig fod ein hargymhelliad y dylai'r grant datblygu disgyblion gael ei ddyrannu i gonsortia yn seiliedig ar y niferoedd plant sy'n derbyn gofal a phlant wedi'u mabwysiadu wedi ei wrthod, er ein bod yn nodi y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei adolygu'n rheolaidd.
Gan droi at Her Ysgolion Cymru, rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi derbyn ein pedwar argymhelliad, er mai mewn egwyddor y mae wedi derbyn un ohonynt. Er bod y gwelliannau a ddangoswyd gan ysgolion sy'n rhan o'r rhaglen yn amrywiol, gwnaeth rhai ysgolion yn dda iawn o ganlyniad i'r her a'r cymorth ychwanegol, yn enwedig yn rhanbarth canol de Cymru. Mae'n hanfodol na chollir momentwm yn yr ysgolion hyn yn dilyn cau rhaglen, ac rwy'n falch fod y Llywodraeth wedi cytuno y dylai'r consortia rhanbarthol fonitro'r sefyllfa yn agos. Clywsom wahanol ddehongliadau o ran y bwriad i gynnal Her Ysgolion Cymru am gyfnod penodol yn unig, ond gwelwyd consensws cyffredinol yn ein tystiolaeth fod gwir angen i raglen o'r fath redeg am fwy na thair blynedd i gael effaith barhaol.
Nododd y pwyllgor safbwynt Ysgrifennydd y Cabinet fod Her Ysgolion Cymru wedi cyflawni ei diben tra bo'r consortia'n magu gwraidd, ac y gallant bellach gymryd yr awenau o ran targedu gwaith gwella ysgolion ar gyfer ysgolion penodol. Ond ni allai'r pwyllgor ddeall pam fod y penderfyniad i ddod â Her Ysgolion Cymru i ben saith mis cyn i'r gwerthusiad, a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru ei hun, gael ei gwblhau. Roeddem hefyd yn bryderus o glywed am ddiffyg ymrwymiad i ddysgu gwersi gan Her Ysgolion Cymru gyda'r rhai sy'n ganolog i'r gwaith o gyflawni'r rhaglen yn dweud wrth y pwyllgor eu bod yn teimlo eu bod wedi cael eu cau allan rywfaint.
Argymhellodd y pwyllgor y dylai Llywodraeth Cymru a'r consortia wneud mwy i ddysgu gwersi gan Her Ysgolion Cymru er mwyn cymhwyso'r rhain i'r gwaith o wella ysgolion yn fwy cyffredinol, ac rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cytuno i wneud hyn. Roedd y pwyllgor yn pryderu, yn dilyn cau'r rhaglen, y byddai ei chyllideb flynyddol yn mynd yn ôl i gronfeydd wrth gefn, yn hytrach nag i fannau eraill o fewn y gyllideb addysg. Yn wir, mae'r ymchwiliad hwn wedi amlygu mater ehangach yn ymwneud ag ariannu ysgolion, sydd wedi codi dro ar ôl tro mewn gwahanol ymchwiliadau a wnaeth y pwyllgor. Bydd y pwyllgor yn edrych ar y materion hyn a'r broses o ddyrannu cyllidebau ysgol yn ei ymchwiliad sydd ar y ffordd i gyllido ysgolion, ac mae hyn, wrth gwrs, yn fater allweddol ar gyfer cyllideb ddrafft 2019-20, yn enwedig o ystyried y pryderon a fynegwyd ynghylch lefel y cyllid ar gyfer cyllidebau ysgolion.
Yn olaf, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddiolch i'r rhanddeiliaid am y ffordd y maent wedi ymwneud yn gadarnhaol â'r ymchwiliad ac am eu cyfraniadau gwerthfawr, yn ogystal â'r ysgolion yr ymwelwyd â hwy. Hoffwn ddiolch hefyd i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb cadarnhaol i'r ymchwiliad hwn ac i'n hargymhellion. Gwn fod Llywodraeth Cymru yn ymrwymedig i gynorthwyo disgyblion difreintiedig i gyflawni eu potensial llawn a chodi safonau ysgolion yn fwy cyffredinol. Gobeithiaf fod ein hadroddiad wedi dangos gwerth monitro'n rheolaidd fod dull gweithredu Llywodraeth Cymru yn bendant yn werth yr arian.
Mae ein holl ddisgyblion, beth bynnag yw eu cefndir, yn haeddu cael yr effaith fwyaf a'r gwerth gorau am arian o ddull wedi'i dargedu. Diolch.
Thank you to the committee for this report. As a new member of the committee, I've found this a really interesting read and, with that very necessary focus on school budgets now, I think we all welcome this scrutiny of the effectiveness of particular activities and the stability of the income streams that underpin them.
I'm interested, too, in whether school leaders make spending decisions on the basis of what they think will work best and hope that they can then resource those decisions sufficiently a bit further down the line, or whether it's finance first, resulting, maybe, in an offer to children that is less than optimum. Because, arguably, in both those cases, neither decision is as effective as it needs to be. In the first, the quality is there, but may be unaffordable and therefore not achievable, and in the second, the cheaper option may not quite hit the mark for the more challenging objectives for particular children. Obviously, I realise this is an oversimplification of the dilemmas that school leaders face—it's not all about money—but as recommendation 1 in this report does make clear, value for money and opportunity cost are considerations for this Assembly, considering the financial constraints we're under.
We recognise what you hope to achieve through the PDG, Cabinet Secretary, and would expect, of course, a robust defence of it when it appears to be falling short, but what we will be looking for in particular is a credible explanation of why it works when it does and an honest appraisal of why it doesn't when it doesn't. Because, if it is literally just about money, we'll support you in your arguments to the finance Secretary to get more money. However, if it's about weaknesses within school leadership or consortia or local authorities, or even within Welsh Government or Estyn, you need to be frank with us. So, while I completely accept the value of tracking systems and data gathering, which I see you mentioned in your response to recommendation 1, I'm also interested in what you might call—'performance management' is not quite right, but how you gather meaningful information about that, on which you can then act.
As you know, Welsh Conservative believe in more direct funding of schools and trusting teachers and other staff with decisions, but with that comes a greater responsibility for transparency and governance. Because we can hold Welsh Government to account until the cows come home, but, as we see time after time, that is not the same as Welsh Government accepting accountability and acting when this Assembly calls it out. So, it's pleasing, Cabinet Secretary, that you've accepted so many recommendations in the report, which speak to concerns about mission slip, really—not entirely across the board, but in some instances.
And the point about loss of focus on more able and talented children from the PDG target groups is an observation that matters particularly to me, I must admit. Just to be clear, I'm not going to be running any grammar school arguments in the course of this debate, so please don't be distracted by that, but this question about what has happened to working class, non-affluent Wales's status as an acme of educational achievement still hovers over us. And while we can talk about our greater understanding of the effects of poverty and other adverse childhood experiences, it's not as if they didn't exist before, and yet our education system doesn't seem to capture and raise up more of those poor but really able young people to reach the opportunities to an extent that they were able to do previously. So, we will expect to see that acceptance of recommendations, including recommendation 3, turned into action and attainment improvement, and we'll also be expecting assessment of the attributable effect of your PDG strategic advisers.
Finally, your approach to stopping some of the schools gaming the system—this move from BTECs to GCSEs for the cohorts of pupils that we're talking about in this debate, and the apparent effect on grades and the nature of vocational qualifications. It's been raised previously, and I'm sure we'll hear a bit more again today, that entering the children that we're talking about for GCSE equivalents rather than GCSEs made the narrowing of that attainment gap look a bit more impressive than it's actually been. So, I admire you for not accepting that, but I'm not sure what happens next for the young people who are on the wrong side of that attainment gap, and what you now need to do with the PDG—because it's funding we're talking about—as well as other strategies.
What it has exposed, though—or confirmed prejudices, if you like, Diprwy Llywydd—is that pre-16 vocational qualifications have been treated as lightweight qualifications, and, having seen copies of the relevant science papers in my own household, I can see why. Vocational courses and exams surely should be about responding to learners' different aptitudes and learning styles, and they should still be about achieving excellence, but in a different way with different ways of achieving high levels of practical applicability. We are never going to get anywhere near parity of esteem if the establishment treats vocational exams as the 'That'll do' option, especially for those who are in the greatest need of social mobility.
Diolch i'r pwyllgor am yr adroddiad hwn. Fel aelod newydd o'r pwyllgor, mae hwn wedi bod yn ddeunydd darllen diddorol iawn, a chyda'r ffocws angenrheidiol iawn ar gyllidebau ysgol bellach, credaf ein bod i gyd yn croesawu'r craffu hwn ar effeithiolrwydd gweithgareddau penodol a sefydlogrwydd y ffrydiau incwm sy'n sail iddynt.
Mae gennyf ddiddordeb hefyd mewn gweld a yw arweinwyr ysgolion yn gwneud penderfyniadau gwariant ar sail yr hyn y credant y bydd yn gweithio orau ac yn gobeithio y gallant ddod o hyd i adnoddau digonol ar gyfer y penderfyniadau hynny yn nes ymlaen, neu a yw'n fater o ddod o hyd i'r cyllid yn gyntaf, gan arwain, efallai, at gynnig i blant sy'n llai na'r gorau sy'n bosibl. Oherwydd gellid dadlau yn y ddau achos, nad yw'r naill benderfyniad na'r llall mor effeithiol ag y mae angen iddo fod. Yn y cyntaf, mae'r ansawdd yno, ond gallai fod yn anfforddiadwy ac felly'n anghyflawnadwy, ac yn yr ail, efallai na fydd yr opsiwn rhatach yn cyrraedd y nod yn llwyr o ran yr amcanion mwy heriol ar gyfer plant penodol. Yn amlwg, rwy'n sylweddoli bod hyn yn gorsymleiddio'r cyfyng-gyngor sy'n wynebu arweinwyr ysgol—nid yw'r cyfan yn ymwneud ag arian—ond fel y mae argymhelliad 1 yn yr adroddiad hwn yn egluro, mae gwerth am arian a chost cyfle yn ystyriaethau ar gyfer y Cynulliad hwn, o ystyried y cyfyngiadau ariannol sydd arnom.
Rydym yn cydnabod yr hyn y gobeithiwch ei gyflawni drwy'r grant datblygu disgyblion, Ysgrifennydd y Cabinet, a byddem yn disgwyl amddiffyniad cadarn ohono pan ymddengys nad yw'n cyrraedd y nod, ond yr hyn y byddwn yn chwilo amdano'n benodol yw esboniad credadwy o pam y mae'n gweithio pan yw'n gweithio a gwerthusiad gonest pam nad yw'n gweithio pan nad yw'n gweithio. Oherwydd, os yw'n llythrennol ond yn ymwneud ag arian yn unig, byddwn yn cefnogi eich dadleuon i'r Ysgrifennydd cyllid dros gael mwy o arian. Fodd bynnag, os yw'n ymwneud â gwendidau o ran arweinyddiaeth ysgol neu gonsortia neu awdurdodau lleol, neu hyd yn oed o fewn Llywodraeth Cymru neu Estyn, rhaid i chi fod yn onest gyda ni. Felly, er fy mod yn derbyn gwerth systemau olrhain a chasglu data yn llwyr, a gwelaf eich bod wedi sôn am hynny yn eich ymateb i argymhelliad 1, mae gennyf ddiddordeb hefyd yn yr hyn y gallech ei alw'n—nid yw 'rheoli perfformiad' yn hollol gywir, ond y modd y byddwch yn casglu gwybodaeth ystyrlon am hynny i chi allu gweithredu arno wedyn.
Fel y gwyddoch, mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu mewn ariannu ysgolion yn fwy uniongyrchol ac ymddiried mewn athrawon ac aelodau eraill o staff i wneud penderfyniadau, ond daw hynny law yn llaw â mwy o gyfrifoldeb dros dryloywder a llywodraethu. Oherwydd gallwn ddwyn Llywodraeth Cymru i gyfrif hyd ddydd y farn, ond fel y gwelwn dro ar ôl tro, nid yw hynny yr un fath â Llywodraeth Cymru yn derbyn atebolrwydd ac yn gweithredu pan fydd y Cynulliad yn tynnu sylw at ei gwendidau. Felly, mae'n braf nodi, Ysgrifennydd y Cabinet, eich bod wedi derbyn cynifer o argymhellion yr adroddiad sy'n ymdrin â phryderon ynglŷn â methiant cenhadaeth mewn gwirionedd—nid yn gyffredinol, ond mewn rhai achosion.
Ac mae'r pwynt am golli ffocws ar blant mwy abl a thalentog o grwpiau targed y grant datblygu disgyblion yn sylw sy'n bwysig i mi, rhaid imi gyfaddef. I fod yn glir, nid wyf yn mynd i fod yn gwneud unrhyw ddadleuon dros ysgolion gramadeg yn ystod y ddadl hon, felly os gwelwch yn dda peidiwch â chael eich dargyfeirio gan hynny, ond mae'r cwestiwn ynglŷn â beth a ddigwyddodd i statws y Gymru ddosbarth gweithiol, anffyniannus fel crochan cyflawniad addysgol yn dal i hofran uwch ein pennau. Ac er y gallwn sôn am ein dealltwriaeth ehangach o effeithiau tlodi a phrofiadau niweidiol eraill yn ystod plentyndod, nid yw fel pe na baent yn bodoli o'r blaen, ac eto nid yw'n ymddangos bod ein system addysg yn darparu ar gyfer, nac yn codi mwy o'r bobl ifanc dlawd ond gwirioneddol alluog hyn i gyrraedd y cyfleoedd i'r un graddau ag y gallai ei wneud o'r blaen. Felly, byddwn yn disgwyl gweld yr argymhellion a dderbyniwyd, gan gynnwys argymhelliad 3, yn troi'n weithredu ac yn gwella cyrhaeddiad, a byddwn hefyd yn disgwyl asesiad o effaith briodoladwy eich ymgynghorwyr strategol y grant datblygu disgyblion.
Yn olaf, eich dull o atal rhai o'r ysgolion rhag chwarae'r system—y newid hwn o BTEC i TGAU ar gyfer y carfannau disgyblion y soniwn amdanynt yn y ddadl hon, a'r effaith ymddangosiadol ar raddau a natur cymwysterau galwedigaethol. Mae wedi cael ei godi o'r blaen, ac rwy'n siŵr y byddwn yn clywed ychydig mwy eto heddiw fod cofrestru'r plant y soniwn amdanynt am gymwysterau cyfwerth â TGAU yn hytrach na TGAU wedi gwneud i gau'r bwlch cyrhaeddiad edrych ychydig yn fwy trawiadol na'r hyn ydoedd mewn gwirionedd. Felly, rwy'n eich edmygu am beidio â derbyn hynny, ond nid wyf yn siŵr beth fydd yn digwydd nesaf i'r bobl ifanc sydd ar ochr anghywir i'r bwlch cyrhaeddiad hwnnw, a'r hyn sydd angen i chi ei wneud bellach gyda'r grant datblygu disgyblion—gan mai am ariannu rydym yn sôn—yn ogystal â strategaethau eraill.
Yr hyn y mae wedi ei amlygu, er hynny—neu'r rhagfarnau y mae wedi eu cadarnhau, os mynnwch, Ddiprwy Lywydd—yw bod cymwysterau galwedigaethol cyn-16 wedi cael eu trin fel cymwysterau ansylweddol, ac ar ôl gweld copïau o'r papurau gwyddoniaeth perthnasol ar fy aelwyd fy hun, gallaf weld pam. Does bosib na ddylai cyrsiau ac arholiadau galwedigaethol ymwneud ag ymateb i wahanol alluoedd ac arddulliau dysgu dysgwyr, a dylent ddal i ymwneud â sicrhau rhagoriaeth, ond mewn ffordd wahanol gyda ffyrdd gwahanol o gyflawni lefelau uchel o berthnasedd ymarferol. Ni lwyddwn i gyrraedd unman yn debyg i barch cydradd os yw'r sefydliad yn trin arholiadau galwedigaethol fel opsiwn 'gwneud y tro', yn enwedig ar gyfer y rhai sydd fwyaf o angen symudedd cymdeithasol.
I think the issue that most concerns me is how we manage to use this targeted money to level out the opportunities for young people in more deprived areas, or the pupils within schools who don't have the range of possibilities that better off households can provide for their children. I think there's a big challenge for those schools in my constituency that have significant numbers of mobility within year and within the period of the lifetime of the child's presence in the primary school. So, for example, at Albany school in Plasnewydd, there's a huge range of movement in and out of the school that occurs throughout the year. So, if we only have a snapshot of eligibility, this can lead to very challenging fluctuations in funding from one year to the next. So, for example, in a particular year, the lowest year they had was 80 pupils eligible for free school meals. Then, in the following year, there were 100 pupils. The school had planned for the current year that there would be funding for 100 pupils, but has now got to cope with £30,000 less in its budget with very little warning. That makes it extremely challenging for headteachers to ensure that they are providing for deprived children without overspending a budget they haven't got. So, I think that if there could be more monitoring over a slightly longer period, rather than just a snapshot on a particular day of the year, that would help those schools that do experience huge levels of mobility to be able to plan a bit better and not have surprises. Overall, though, I think that the pupil deprivation grant is hugely important in ensuring that every child gets the opportunity to succeed to the best of their abilities, because that simply isn't going to happen if we simply have per-pupil funding.
Rwy'n meddwl mai'r mater sy'n peri fwyaf o bryder i mi yw sut y llwyddwn i ddefnyddio'r arian targed hwn i lefelu'r cyfleoedd ar gyfer pobl ifanc mewn ardaloedd mwy difreintiedig, neu'r disgyblion mewn ysgolion nad oes ganddynt yr ystod o bosibiliadau y gall aelwydydd mwy cefnog eu darparu ar gyfer eu plant. Rwy'n meddwl bod yna her fawr i'r ysgolion yn fy etholaeth sydd â lefel sylweddol o symudedd o fewn y flwyddyn ac o fewn cyfnod presenoldeb y plentyn yn yr ysgol gynradd. Felly, er enghraifft, yn ysgol Albany ym Mhlasnewydd, mae ystod enfawr o symudedd i mewn ac allan o'r ysgol yn digwydd drwy gydol y flwyddyn. Felly, os mai ciplun yn unig o gymhwysedd sydd gennym, gall hyn arwain at amrywiadau heriol iawn yn y cyllid o un flwyddyn i'r llall. Felly, er enghraifft, mewn blwyddyn benodol, y flwyddyn isaf a oedd ganddynt oedd 80 o ddisgyblion cymwys am brydau ysgol am ddim. Yna, y flwyddyn ganlynol, roedd 100 o ddisgyblion yn gymwys. Roedd yr ysgol wedi cynllunio ar gyfer y flwyddyn gyfredol y byddai cyllid ar gael ar gyfer 100 o ddisgyblion, ond bellach mae'n rhaid iddi ymdopi â £30,000 yn llai yn ei chyllideb heb fawr iawn o rybudd. Mae hynny'n ei gwneud yn eithriadol o heriol i benaethiaid allu sicrhau eu bod yn darparu ar gyfer plant difreintiedig heb orwario cyllideb nad yw ganddynt. Felly, pe gellid monitro mwy dros gyfnod ychydig yn hwy, yn hytrach na chael ciplun yn unig ar ddiwrnod penodol o'r flwyddyn, credaf y byddai hynny'n helpu ysgolion sy'n profi lefelau anferth o symudedd i allu cynllunio ychydig yn well heb orfod wynebu'r annisgwyl. Yn gyffredinol, fodd bynnag, credaf fod y grant datblygu disgyblion yn hynod o bwysig ar gyfer sicrhau bod pob plentyn yn cael cyfle i lwyddo hyd eithaf eu gallu, gan nad yw hynny'n mynd i ddigwydd os mai cyllid fesul disgybl yn unig sydd gennym.
Mi fuaswn yn hoffi diolch i Llyr Gruffydd, fy rhagflaenydd ar y pwyllgor yma, am ei waith trwyadl, ac rydw i hefyd yn edrych ymlaen at gyfrannu yn egnïol at waith y pwyllgor yma ac fel llefarydd addysg Plaid Cymru. Mae gwella cyrhaeddiad disgyblion difreintiedig yn fater hollbwysig i Blaid Cymru, ac yn ôl yr Ysgrifennydd Cabinet, mae o hefyd yn flaenoriaeth ar gyfer Llywodraeth Cymru. Mi roedd ymrwymiad i gynnal y grant datblygu disgyblion drwy gydol y pumed Cynulliad yn un o'r deg blaenoriaeth addysg y cytunodd efo'r Prif Weinidog pan gafodd ei phenodi i'r Cabinet ym Mehefin 2016.
Ond, yn anffodus, mae nifer o'r argymhellion pwyllgor sydd wedi cael eu gwrthod gan yr Ysgrifennydd addysg yn ymwneud ag ymestyn cymhwyster disgyblion ar gyfer y grant datblygu disgyblion. Mi fydd cynigion Llywodraeth Cymru i newid y meini prawf ar gyfer cinio ysgol am ddim yn cael effaith andwyol ar ddisgyblion difreintiedig. Ar hyn o bryd, mae teuluoedd sy'n gymwys ar gyfer credyd cynhwysol yn gymwys ar gyfer cinio ysgol am ddim. O dan gynigion y Llywodraeth, dim ond teuluoedd gydag enillion net dan £7,400 y flwyddyn fydd yn gymwys ar gyfer cinio am ddim o fis Ionawr 2019. Mae Cymdeithas y Plant yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau bod teulu sy'n derbyn credyd cynhwysol yn parhau i dderbyn cinio ysgol am ddim. Byddai hynny'n costio £35 miliwn ychwanegol y flwyddyn. Mi fyddai codi'r cap ar enillion net i £14,000 y flwyddyn, fel sy'n digwydd yng Ngogledd Iwerddon, yn costio £20 miliwn yn ychwanegol.
Fe gollwyd £15 miliwn y flwyddyn o'r portffolio addysg pan ddaeth Her Ysgolion Cymru i ben. Yr oedd £12 miliwn o'r arian hwnnw yn swm canlyniadol Barnett. Mae'r Alban hefyd yn darparu cinio am ddim i'r holl ddisgyblion mewn adrannau babanod, gan olygu mai Llywodraeth Lafur Cymru a'r Ysgrifennydd Cabinet o'r Democratiaid Rhyddfrydol fydd gan y polisi mwyaf cybyddlyd yng ngwledydd Prydain. Byddwn i'n awgrymu y byddai'r £15 miliwn a gollwyd o'r gyllideb addysg yn gallu cyfrannu tuag at y gost o wrthdroi'r penderfyniad yma. Fe gyhoeddwyd yr ymgynghoriad ar ddiwygio'r meini prawf cymhwystra ar gyfer prydau ysgol am ddim ar ôl i'r pwyllgor orffen ystyried y dystiolaeth. Mae'n siomedig bod amseru'r Llywodraeth wedi golygu nad oedd gan y pwyllgor gyfle i graffu ar hyn fel rhan o'r adroddiad yma.
Rydw i am droi at ail agwedd yr adroddiad sydd yn tynnu fy sylw i ac wedi tynnu sylw nifer o aelodau'r pwyllgor dros gyfnod o flynyddoedd erbyn hyn, sef mater ariannu ysgolion yn gyffredinol. Mae £94 miliwn, neu 6 y cant o gyfanswm cyllideb refeniw addysg yn cael ei wario ar y grant datblygu disgyblion, gyda £400 miliwn yn cael ei fuddsoddi hyd yn hyn. Fe fyddaf i’n siomedig, felly, fod Estyn, yn eu tystiolaeth nhw, yn dweud mai dim ond dwy ran o dair o ysgolion sy’n defnyddio’r grant yma mewn ffordd effeithiol. Yn anffodus, mae’n rhaid inni ddod i’r casgliad bod toriadau cyson i gyllidebau cynghorau wedi arwain at doriadau i gyllidebau ysgolion, ac felly nid ydy hi’n peri syndod bod ysgolion wedi bod yn defnyddio arian o’r grant—y grant datblygu disgyblion—er mwyn llenwi bylchau yn eu cyllidebau craidd. Rŵan, rydw i'n gwybod nad dyna ydy’r pwrpas, ond dyna ydy realiti’r sefyllfa mewn nifer cynyddol o ysgolion.
Yn ôl grŵp ffocws y pwyllgor, mae’r grant yn celu’r ffaith nad yw cyllideb ysgolion yn ddigonol. Nid adnodd ychwanegol ydy’r grant bellach, ond cyllideb graidd ar newydd wedd. Nid fi sy’n dweud hynny; arbenigwyr yn y maes sy’n dweud hynny. Daeth y pwyllgor i’r casgliad, felly, ei fod yn cefnogi’r egwyddor o gyllid wedi’i dargedu, ond ei fod o’r farn na all yr egwyddor hon lwyddo oni bai bod cyllidebau craidd ysgolion yn cael eu hariannu’n ddigonol.
Mae argymhelliad 30 yn galw ar Lywodraeth Cymru i barhau i adolygu pa mor ddigonol ydy cyllidebau ysgolion ac ystyried sut y mae hyn yn effeithio ar ystyriaeth ysgolion o gyllid wedi’i dargedu, fel y grant datblygu disgyblion a’r defnydd ohono fo.
Mae gwir angen mynd i’r afael â’r broblem yma, ac mae angen i Lywodraeth Cymru sicrhau bod arian digonol i ddarparu addysg safonol ar gyfer pob plentyn yng Nghymru. Dylai codi cyrhaeddiad plant difreintiedig fod yn un o’r prif flaenoriaethau, ond nid yw hyn am ddigwydd dan raglen o lymder, lle mae ysgolion yn colli athrawon a chymorthyddion dysgu, gan arwain at gylch dieflig o ostwng safonau addysg.
I'd like to thank Llyr Gruffydd, my predecessor on this committee, for his thorough work. I also look forward to contributing with great energy to the work of this committee and as the spokesperson for Plaid Cymru on education. Improving the attainment of pupils from deprived backgrounds is vitally important to Plaid Cymru and, according to the Cabinet Secretary, it's also a priority for the Welsh Government. The commitment to maintain the pupil development grant throughout the fifth Assembly was one of the 10 education priorities agreed with the First Minister when she was appointed to the Cabinet in June of 2016.
But, unfortunately, a number of the recommendations that the committee has made have been rejected by the Cabinet Secretary with regard to extending pupils' eligibility for the pupil development grant, as has been seen, and the Welsh Government proposals to change the criteria for free school meals will have a detrimental effect on pupils from deprived backgrounds. At present, families who are eligible for universal credit are eligible for free school meals. Under the Government's proposals, only families with net earnings under £7,400 a year will be eligible for free school meals from January 2019. The Children's Society is calling on the Welsh Government to ensure that families receiving universal credit will continue to receive free school meals, and that will cost £35 million in addition per year. Increasing the cap on net earnings to £14,000 a year, as happens in Northern Ireland, would cost £20 million in addition.
Now, £15 million a year was lost from the education budget when Schools Challenge Cymru came to an end, and £12 million of that funding was a Barnett consequential. Scotland also provides free school meals for all pupils in infants units, which means that the Labour Welsh Government and the Cabinet Secretary from the Liberal Democrats will have the most miserly policy in the United Kingdom nations. I would suggest that the £15 million lost from the education budget could contribute to the cost of overturning that decision. The consultation on amending the eligibility criteria for free school meals was announced after the committee concluded its work on the evidence, and it's disappointing that the Government's timing has meant that the committee didn't have an opportunity to scrutinise this as part of this report.
I want to turn to a second aspect of the report that draws my attention and has drawn the attention of a number of committee members over a number of years now, namely the funding for schools in general. Some £94 million pounds, or 6 per cent of the education budget, is spent on the pupil development grant, with £400 million being invested to date. It's disappointing, therefore, that Estyn, in its evidence, says that only two thirds of schools are using this grant in an effective manner. Unfortunately, we do therefore have to come to the conclusion that consistent cuts to council budgets have led to cuts to schools budgets, and so it's no surprise, therefore, that schools have been using funding from the grant—the pupil development grant, that is—to fill gaps in their core budgets. I know that's not the purpose, but that's the reality of the situation in an increasing number of schools.
According to a focus group held by the committee, the grant hides the fact that school budgets are insufficient. It is not an additional resource, but core funding under a new guise. That's not what I'm saying—that's what experts in the field say. The committee came to the conclusion, therefore, that it supports the principle of targeted funding, but that it's of the opinion that this principle can't succeed unless core budgets for schools are funded sufficiently.
Recommendation 30 calls on the Welsh Government to continue to review how appropriate school funds are, and to consider how this affects schools' use of targeted funding, such as the pupil development grant and the use made of it.
We genuinely need to get to grips with these problems and the Welsh Government has to ensure that sufficient funding is available to provide a quality education for every child in Wales. Lifting the attainment of pupils from deprived backgrounds should be one of the main priorities, but this won't happen under austerity, where schools are losing teachers and teaching assistants, leading to a vicious circle of lowering standards.
I'm very pleased to speak in this debate about the committee report. I welcome the committee's investigation into this. As the Chair said, it's absolutely right that we scrutinise how this money is spent—and it is a large annual investment of £94 million and a significant proportion of the overall education budget. I support the positive impact that the pupil deprivation grant has had, and that was the general conclusion of the committee, covering pupils who are eligible for free school meals, those who have experienced care, and those who are adopted. I think it’s absolutely right that we offer extra help to improve the attainment of these pupils, and also to make sure that they're as engaged as possible in the education system, because we don’t want any pupils, if possible, falling through the gaps. So, I welcome the report and the opportunity we’ve had as a committee to shine a light on how the pupil deprivation grant in particular is used.
I want to concentrate my remarks on how the grant is used to improve the educational attainment of adopted children in particular, because schools can have a tremendous positive force in the life of a child who has experienced trauma and loss. That, of course, applies to children who have experienced care and, of course, to adopted children, and some children who have been in care and are then adopted. There are schools that I think are doing absolutely fantastic work around inclusion and attachment and are making their staff aware of attachment theory and awareness of trauma, yet I think a significant number of children who’ve already had an unfair start to life struggle to cope in an education system that too often doesn’t recognise the true nature of the challenges that they face. I don’t think, often, within schools, there is awareness of what the children may have been through, and this does prevent the foundations of knowledge and accomplishment being built, and it exacerbates social and emotional problems and diminishes life chances.
I sponsored an event here in the Assembly last June with Adoption UK—and, of course, we do quote Adoption UK in our evidence—and their survey of 2,000 adoptive parents and 2,000 adopted young people is very significant. It showed that almost three quarters of adopted children and young people agree that, 'Other children seem to enjoy school more than me.' Two thirds of secondary school-aged adopted young people said that they'd been teased or bullied at school because they are adopted. That's two thirds. Almost 70 per cent of parents feel their adopted child's progress in learning is affected by problems with their well-being in school. Sixty per cent of adoptive parents do not feel their child has an equal chance at school, and nearly half of parents of secondary school-aged children have had to keep their children off school because of concerns about their mental health or well-being. So, I think this is a very, very sad story.
So, I do really welcome the fact that adopted children are eligible to receive support via the pupil deprivation grant and I also welcome the fact that the Government has accepted, in principle, recommendation 24, although it does seem that it is difficult to set up a system whereby a school can know that children are adopted in order to be able to offer their help. But I'm pleased that the Cabinet Secretary has said that she will pursue this issue. But I am disappointed that the next recommendation, recommendation 25, is not adopted, because, obviously, as the Chair said in her introductory remarks, if we aren't able to allocate an amount of money to cover the number of children that we estimate are adopted, it's not going to be possible for them to have the benefit of a pupil deprivation grant. I think this is an area that is very important, and the Chair gave the figures—I think about 3,000 to 5,500 adopted children are allocated the pupil deprivation grant—but if we don't have those systems for collecting the data, we won't be able to ensure that they get the help that is needed.
So, in conclusion, I've just concentrated that briefly on adopted children, because I don't think it's generally known, and I don't think schools always recognise that adopted children do have many of the traumas that children who've experienced care have, so I thought it was important to highlight that in my contribution today.
Rwy'n falch iawn o siarad yn y ddadl hon am adroddiad y pwyllgor. Rwy'n croesawu ymchwiliad y pwyllgor i hyn. Fel y dywedodd y Cadeirydd, mae'n gwbl briodol ein bod yn craffu ar sut y gwerir yr arian hwn—ac mae'n fuddsoddiad mawr blynyddol o £94 miliwn ac yn gyfran sylweddol o'r gyllideb addysg gyffredinol. Cefnogaf yr effaith gadarnhaol a gafodd y grant datblygu disgyblion, a dyna oedd casgliad cyffredinol y pwyllgor, mewn perthynas â disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim, rhai sydd wedi cael profiad o dderbyn gofal, a'r rheini sydd wedi'u mabwysiadu. Credaf ei bod hi'n gwbl briodol ein bod yn cynnig cymorth ychwanegol i wella cyrhaeddiad y disgyblion hyn, a hefyd i wneud yn siŵr eu bod yn cymryd rhan mor lawn â phosibl yn y system addysg, oherwydd nid ydym am weld unrhyw ddisgyblion, os yn bosibl, yn disgyn drwy'r bylchau. Felly, croesawaf yr adroddiad a'r cyfle a gawsom fel pwyllgor i daflu goleuni ar sut y defnyddir y grant datblygu disgyblion yn benodol.
Rwyf am ganolbwyntio fy sylwadau ar sut y defnyddir y grant i wella cyrhaeddiad addysgol plant wedi'u mabwysiadu yn benodol, oherwydd gall ysgolion fod yn rym cadarnhaol aruthrol ym mywyd plentyn sydd wedi dioddef trawma a cholled. Mae hynny, wrth gwrs, yn berthnasol i plant sydd wedi derbyn gofal ac wrth gwrs, i blant wedi'u mabwysiadu, a rhai plant sydd wedi bod yn derbyn gofal ac a gafodd eu mabwysiadu wedyn. Ceir ysgolion y credaf eu bod yn gwneud gwaith cwbl wych ar gynhwysiant ac ymlyniad ac sy'n gwneud eu staff yn ymwybodol o theori ymlyniad ac ymwybyddiaeth o drawma, ac eto credaf fod nifer sylweddol o blant sydd wedi cael dechrau annheg mewn bywyd yn ei chael hi'n anodd ymdopi mewn system addysg sy'n rhy aml yn methu cydnabod gwir natur yr heriau sy'n eu hwynebu. Yn aml o fewn ysgolion, nid wyf yn credu bod yna ymwybyddiaeth o'r hyn y gallai plant fod wedi'i wynebu, ac mae hyn yn atal y sylfeini gwybodaeth a chyflawniad rhag cael eu hadeiladu, ac mae'n gwaethygu problemau cymdeithasol ac emosiynol ac yn lleihau cyfleoedd bywyd.
Noddais ddigwyddiad yma yn y Cynulliad fis Mehefin diwethaf gydag Adoption UK—ac wrth gwrs, rydym yn dyfynnu Adoption UK yn ein tystiolaeth—ac mae eu harolwg o 2,000 o rieni mabwysiadol a 2,000 o bobl ifanc wedi'u mabwysiadu yn arwyddocaol iawn. Dangosai fod bron i dri chwarter y plant a'r bobl ifanc a fabwysiadwyd yn cytuno bod 'Plant eraill i'w gweld yn mwynhau'r ysgol fwy na fi.' Dywedodd dwy ran o dair o'r bobl ifanc oed ysgol uwchradd sydd wedi'u mabwysiadu eu bod wedi cael eu pryfocio neu eu bwlio yn yr ysgol oherwydd eu bod wedi eu mabwysiadu. Dwy ran o dair. Mae bron 70 y cant o rieni'n teimlo bod problemau gyda'u lles yn yr ysgol yn effeithio ar gynnydd dysgu eu plentyn mabwysiedig. Mae 60 y cant o rieni mabwysiadol yn teimlo nad yw eu plentyn yn cael cyfle cyfartal yn yr ysgol, ac mae bron i hanner rhieni plant oedran ysgol uwchradd wedi gorfod cadw eu plant o'r ysgol oherwydd pryderon am eu hiechyd meddwl neu eu lles. Felly, rwy'n credu bod hon yn stori drist iawn.
Felly, mewn gwirionedd rwy'n croesawu'r ffaith bod plant wedi'u mabwysiadu yn gymwys i gael cymorth drwy'r grant datblygu disgyblion ac rwyf hefyd yn croesawu'r ffaith bod y Llywodraeth wedi derbyn argymhelliad 24 mewn egwyddor, er ei bod yn ymddangos ei bod hi'n anodd sefydlu system lle gall ysgol wybod bod plant wedi cael eu mabwysiadu er mwyn gallu cynnig eu help. Ond rwy'n falch fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud y bydd yn mynd ar drywydd y mater hwn. Ond rwy'n siomedig na chafodd yr argymhelliad nesaf, argymhelliad 25, ei fabwysiadu, oherwydd yn amlwg, fel y dywedodd y Cadeirydd yn ei sylwadau agoriadol, os nad ydym yn gallu dyrannu swm o arian i dalu am nifer y plant rydym yn amcangyfrif eu bod wedi eu mabwysiadu, ni fydd yn bosibl iddynt gael budd o'r grant datblygu disgyblion. Rwy'n meddwl bod hwn yn faes sy'n bwysig iawn, a rhoddodd y Cadeirydd ffigurau—credaf fod y grant datblygu disgyblion wedi'i ddyrannu ar gyfer tua 3,000 i 5,500 o blant—ond os nad oes gennym systemau ar gyfer casglu'r data, ni fyddwn yn gallu sicrhau eu bod yn cael yr help sydd ei angen.
Felly, i gloi, rwyf wedi canolbwyntio'n fyr ar blant a fabwysiadwyd gan nad wyf yn meddwl bod pobl yn gyffredinol yn gwybod, ac nid wyf yn meddwl bod ysgolion bob amser yn deall, bod gan blant wedi'u mabwysiadu lawer o'r trawmâu sy'n wynebu plant sydd wedi derbyn gofal, felly roeddwn yn meddwl ei bod hi'n bwysig tynnu sylw at hynny yn fy nghyfraniad heddiw.
I too welcome the CYPE committee's report on targeted funding to improve educational outcomes. It was actually quite heartening, given I've seen other reports where not so many amendments were accepted in principle—24 out of 31 I thought was fairly good going. But it is frustrating to note that the Welsh Government has rejected several of the committee's recommendations that, actually, were based on a lot of really good evidence taken during the evidence session.
It was highly disappointing that the Government rejected recommendation 5, that it should fund schools' pupil development grant allocation for those students who have been eligible for free school meals at any point in the past two years, rather than over the past year. In her response, the Cab Sec for education said the Welsh Government recognised that there is a wider cohort of learners on the periphery who would also benefit from additional support. Yet, this additional support is been drawn from existing funding allocated to schools through the pupil development grant as opposed to extra funding. And at a meeting earlier today—this is a big issue within my own constituency now, where more and more families are coming forward with real concerns. The Government then is expecting schools to stretch their funding, to provide extra support to students who need it most, but not providing any extra support for them. This, of course, places these students, who already are at risk of lower educational attainment as a result of personal circumstances at a greater disadvantage when compared to their peers. I certainly ask: how can the Government believe that this is fair and, as the Cabinet Secretary wrote in her response to the report, what does the Government consider to be the optimum allocation?
This issue is exacerbated by the lack of a response from the Welsh Government regarding recommendation 13, which concerns urgently investigating the widening of the free school meal/non-free school meal attainment gap in 2017. The committee report presents data showing that the attainment gap between those receiving free school meals and those who don't increased from 17.4 per cent in 2016 to 25 per cent in 2017, thereby a very worrying trend, requiring, I believe, an urgent investigation by the Government to ensure that this doesn't continue.
The Children's Society have recently stated that they are concerned that the Welsh Government's proposed changes to the eligibility criteria for free school meals could reverse progress made in closing the attainment gap. They say that the plans will mean that 55,000 children will miss out on free school meals. However, research at the Department for Education in England found that extending entitlement to free school meals would lead to academic improvement, particularly amongst children from less affluent families. If the Welsh Government is truly driven to tackle the impact of deprivation on educational outcomes, outlined to be a key priority in the 2014 'Rewriting the future: Raising ambition and attainment in Welsh schools' strategy, then surely it must review how pupils are calculated to be able to receive free school meals? Furthermore, it should seek to provide greater levels of funding to the pupil development grant following the UK Government's recent announcement of an extra £550 million for Wales. This would ensure that disadvantaged children and children who are giving us concern are provided with the resources they need to achieve the highest possible educational outcomes, helping to create a Wales in which social mobility is at the forefront of Government policy. Thank you.
Rwyf fi hefyd yn croesawu adroddiad y Pwyllgor Plant, Pobl Ifanc ac Addysg ar gyllid wedi'i dargedu i wella canlyniadau addysgol. Roedd yn eithaf calonogol, o ystyried fy mod wedi gweld adroddiadau eraill lle na chafodd cynifer o welliannau eu derbyn mewn egwyddor—roeddwn yn credu bod 24 o 31 argymhelliad yn eithaf da. Ond mae'n rhwystredig iawn nodi bod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod nifer o argymhellion y pwyllgor a oedd yn seiliedig, mewn gwirionedd, ar lawer o dystiolaeth wirioneddol dda yn ystod y sesiwn dystiolaeth.
Roedd yn hynod siomedig fod y Llywodraeth wedi gwrthod argymhelliad 5, y dylai ariannu dyraniad grant datblygu disgyblion ysgolion ar gyfer myfyrwyr sydd wedi bod yn gymwys am brydau ysgol am ddim ar unrhyw adeg yn ystod y ddwy flynedd ddiwethaf, yn hytrach na thros y flwyddyn ddiwethaf. Yn ei hymateb, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg fod Llywodraeth Cymru'n cydnabod bod yna garfan ehangach o ddysgwyr ar y cyrion a fyddai'n cael budd o gymorth ychwanegol hefyd. Eto i gyd, mae'r cymorth ychwanegol hwn yn cael ei dynnu'n ôl o'r cyllid presennol sy'n cael ei ddyrannu i ysgolion drwy'r grant datblygu disgyblion yn hytrach nag arian ychwanegol. Ac mewn cyfarfod yn gynharach heddiw—mae hon yn broblem fawr yn fy etholaeth bellach, lle mae mwy a mwy o deuluoedd yn sôn am bryderon go iawn. Mae'r Llywodraeth wedyn yn disgwyl i ysgolion ymestyn eu cyllid, i ddarparu cymorth ychwanegol i'r myfyrwyr sydd fwyaf o'i angen, ond nid yw'n darparu unrhyw gefnogaeth ychwanegol ar eu cyfer. Mae hyn, wrth gwrs, yn rhoi'r myfyrwyr hyn, sydd eisoes mewn perygl o gyrhaeddiad addysgol is o ganlyniad i amgylchiadau personol, mewn mwy o anfantais o'i gymharu â'u cyfoedion. Rwy'n sicr yn gofyn: sut y gall y Llywodraeth gredu bod hyn yn deg, ac fel yr ysgrifennodd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei hymateb i'r adroddiad, beth y mae'r Llywodraeth yn ei ystyried yw'r dyraniad gorau posibl?
Caiff y broblem ei gwaethygu gan ddiffyg ymateb gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas ag argymhelliad 13, sy'n ymwneud ag ymchwilio ar fyrder i ehangu'r bwlch cyrhaeddiad rhwng disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim a rhai nad ydynt yn gymwys yn 2017. Mae adroddiad y pwyllgor yn cyflwyno data sy'n dangos bod y bwlch cyrhaeddiad rhwng y rheini sy'n cael prydau ysgol am ddim a'r rhai nad ydynt yn eu cael wedi cynyddu o 17.4 y cant yn 2016 i 25 y cant yn 2017, tuedd sy'n peri pryder mawr, ac rwy'n credu ei bod yn galw am ymchwiliad ar frys gan y Llywodraeth i sicrhau nad yw'n parhau.
Yn ddiweddar dywedodd Cymdeithas y Plant eu bod yn pryderu y gallai newidiadau arfaethedig Llywodraeth Cymru i'r meini prawf cymhwysedd ar gyfer prydau ysgol am ddim wrthdroi cynnydd a wnaed ar gau'r bwlch cyrhaeddiad. Maent yn dweud y bydd y cynlluniau'n golygu y bydd 55,000 o blant yn colli prydau ysgol am ddim. Fodd bynnag, gwelodd ymchwil yn yr Adran Addysg yn Lloegr y byddai ymestyn hawl i brydau ysgol am ddim yn arwain at welliant academaidd, yn enwedig ymysg plant o deuluoedd llai cefnog. Os yw Llywodraeth Cymru yn wirioneddol ymroddedig i fynd i'r afael ag effaith amddifadedd ar ganlyniadau addysgol, yr amlinellir ei bod yn flaenoriaeth allweddol yn y strategaeth 'Ailysgrifennu'r dyfodol: Codi uchelgais a chyrhaeddiad yn ysgolion Cymru' yn 2014, does bosib nad oes rhaid iddi adolygu'r modd y cyfrifir bod disgyblion yn gallu cael prydau ysgol am ddim? At hynny, dylai geisio darparu lefelau uwch o gyllid at y grant datblygu disgyblion yn dilyn cyhoeddiad diweddar Llywodraeth y DU o £550 miliwn ar gyfer Cymru. Byddai hyn yn sicrhau bod plant difreintiedig a phlant sy'n destun pryder yn cael yr adnoddau sydd eu hangen arnynt i gyflawni'r canlyniadau addysgol uchaf posibl, gan helpu i greu Cymru lle mae symudedd cymdeithasol yn flaenllaw ym mholisïau'r Llywodraeth. Diolch.
Can I now call the Cabinet Secretary for Education, Kirsty Williams?
A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Addysg, Kirsty Williams?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Can I say I welcome this report and I'm very grateful to the committee and its staff both for the report and for the constructive and collaborative approach taken during the inquiry? The report is fair and balanced, recognising the challenges we face and noting where improvements have been made, whilst also suggesting where we might go further to support our most disadvantaged learners.
I am pleased to have been able to accept the vast majority of the committee's recommendations, a sign of the priority that this Government places on supporting all learners to achieve their potential. That's absolutely why we must continue to prioritise targeted support and keep striving to break the cycle of poverty and disadvantage.
Many of you here in this Chamber will have heard me say more than once that the PDG is both a policy and a personal commitment of mine as well as of this Government, but more important than what I say is what schools think about the PDG—that's more important—and they agree. The recent evaluation found that schools find the PDG invaluable and I am frequently told by headteachers and classroom teachers alike of the difference that it is making on a daily basis. In the previous half term, I have visited schools in Rhyl, Bangor and Merthyr Tydfil, and when I have asked them what's the most important thing I can do for them, they have all consistently said, 'You must keep the PDG.'
Can I just briefly comment on some of the issues that have been raised by other people in the debate? Julie Morgan is absolutely right to talk about the issues affecting adopted children. I am particularly keen to continue to work alongside David Melding, who is not in his seat, to look at the educational achievement of looked-after children. We have a mountain to climb in that regard and I make no apologies for acknowledging the challenges we still face as a Government for that cohort of children, for the need to redouble our efforts in that regard, and I am keen, Julie, to do what we can to better identify children who are adopted in our school system and look at ways of supporting their education.
I have to say, with regard to the eligibility of free school meals and the consequences of universal credit, let me be absolutely clear: as a result of universal credit—something that this Government has not asked for—we find ourselves in a very challenging position. If all people entitled to universal credit were to receive free school meals, then we would simply have more than half of our cohort of children in receipt of free school meals, and there are basic issues around affordability as far as that is concerned. Under the proposals consulted on recently, more children in Wales will be eligible for free school meals than are currently eligible. If there are some children whose eligibility may change as a result of universal credit, they will have cohort protection. And I have to say to Janet Finch-Saunders, of all people in this Chamber to lecture me about the fact that she's got families coming forward saying that they're struggling, I would direct her to her own colleagues in London who are pursuing this policy. And I have to say, Janet, it's pretty rich of you to say that we need to do more to support these families when it is the policies of your Government in Westminster that are causing these difficulties.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddweud fy mod yn croesawu'r adroddiad hwn ac rwy'n ddiolchgar iawn i'r pwyllgor a'i staff am yr adroddiad ac am y dull adeiladol a chydweithredol o weithio a welwyd yn ystod yr ymchwiliad? Mae'r adroddiad yn deg a chytbwys, yn cydnabod yr heriau a wynebwn ac yn nodi lle y gwnaed gwelliannau, gan awgrymu hefyd lle y gallem fynd ymhellach i gefnogi ein dysgwyr mwyaf difreintiedig.
Rwy'n falch o fod wedi gallu derbyn y mwyafrif helaeth o argymhellion y pwyllgor, arwydd o'r flaenoriaeth y mae'r Llywodraeth hon yn ei rhoi i gynorthwyo pob dysgwr i gyrraedd eu potensial. Dyna'n union pam y mae'n rhaid inni barhau i flaenoriaethu cymorth wedi'i dargedu a dal ati i ymdrechu i dorri cylch tlodi ac anfantais.
Bydd llawer ohonoch yma yn y Siambr wedi fy nghlywed yn dweud fwy nag unwaith fod y grant datblygu disgyblion yn bolisi a hefyd yn ymrwymiad personol ar fy rhan i a'r Llywodraeth hon, ond yn bwysicach na'r hyn rwy'n ei ddweud, mae'r hyn y mae ysgolion yn ei feddwl o'r grant datblygu disgyblion—mae hynny'n fwy pwysig—ac maent yn cytuno. Canfu'r gwerthusiad diweddar fod ysgolion yn ystyried bod y grant datblygu disgyblion yn amhrisiadwy ac yn aml bydd penaethiaid ac athrawon dosbarth fel ei gilydd yn dweud wrthyf am y gwahaniaeth y mae'n ei wneud ar sail ddyddiol. Yn ystod yr hanner tymor diwethaf, ymwelais ag ysgolion yn y Rhyl, Bangor a Merthyr Tudful, a phan ofynnaf iddynt beth yw'r peth pwysicaf y gallaf ei wneud iddynt, maent i gyd yn dweud yn gyson, 'Rhaid i chi gadw'r grant datblygu disgyblion.'
A gaf fi wneud sylwadau'n fyr ar rai o'r materion a godwyd gan bobl eraill yn y ddadl? Mae Julie Morgan yn llygad ei lle yn sôn am y materion sy'n effeithio ar blant wedi'u mabwysiadu. Rwy'n arbennig o awyddus i barhau i weithio ochr yn ochr â David Melding, nad yw yn ei sedd, i edrych ar gyflawniad addysgol plant sy'n derbyn gofal. Mae gennym fynydd i'w ddringo yn hynny o beth ac nid wyf yn ymddiheuro am gydnabod yr heriau rydym yn dal i'w hwynebu fel Llywodraeth ar gyfer y garfan honno o blant, am yr angen i atgyfnerthu ein hymdrechion yn hynny o beth, ac rwy'n awyddus, Julie, i wneud yr hyn a allwn i nodi'n well pa blant sydd wedi'u mabwysiadu yn ein system ysgolion ac edrych ar ffyrdd o gefnogi eu haddysg.
Rhaid imi ddweud, o ran cymhwysedd i gael prydau ysgol am ddim a chanlyniadau credyd cynhwysol, gadewch imi fod yn gwbl glir: o ganlyniad i'r credyd cynhwysol—rhywbeth nad yw'r Llywodraeth hon wedi gofyn amdano—cawn ein hunain mewn sefyllfa anodd iawn. Pe bai'r holl bobl sydd â hawl i gredyd cynhwysol yn cael prydau ysgol am ddim, ni fyddai bron hanner ein carfan o blant yn cael prydau ysgol am ddim, a cheir problemau sylfaenol yn ymwneud â fforddiadwyedd yn hynny o beth. O dan y cynigion yr ymgynghorwyd arnynt yn ddiweddar, bydd mwy o blant yng Nghymru yn gymwys am brydau ysgol am ddim nag sy'n gymwys ar hyn o bryd. Os ceir rhai plant y gallai eu cymhwysedd newid o ganlyniad i'r credyd cynhwysol, byddant yn cael amddiffyniad carfannau penodol. A rhaid imi ddweud wrth Janet Finch-Saunders, o'r holl bobl yn y Siambr hon i roi pregeth imi am y ffaith bod ganddi deuluoedd yn dweud eu bod yn ei chael hi'n anodd, buaswn yn ei chyfeirio at ei chydweithwyr yn Llundain sy'n dilyn y polisi hwn. A rhaid imi ddweud, Janet, mae wyneb gennych i ddweud bod angen inni wneud mwy i gefnogi'r teuluoedd hyn gan mai polisïau eich Llywodraeth yn San Steffan sy'n achosi'r anawsterau hynny.
Siân Gwenllian raised the issue of school funding in general and, of course, I'm not responsible for the day-to-day funding of our schools—that is the responsibility of our colleagues in local government; a function and a responsibility that they hold very dear indeed. Now, the upshot, perhaps, of what Siân is saying is that it is Plaid's policy to have a national approach to school funding directed from the centre. And, if that is the new Plaid policy, I'm sure her colleagues, such as Ellen ap Gwynn, will have plenty to say about it.
If I could turn, then, to the issue of GCSE results, the 2018 GCSE results saw a slight increase in attainment at A* to C for free school meal learners in English and maths, which, of course, is to be acknowledged, but we still have a long way to go to support our free school meal pupils to achieve the highest possible grades. Because of changes to performance measures, we know this year that many free school meal pupils who have previously taken vocational science qualifications took GCSE sciences for the first time. There has been a 37 per cent increase in the number of free school meal learners taking at least one science GCSE, compared to 2016, and a 20 percentage point increase in the number of all year 11 pupils taking at least one science GCSE this year, compared to 2016. This is an extremely positive change, as we need to better prepare our learners to ensure that we as a nation produce the scientists of the future. It is essential that key stage 4 performance measures and school accountability arrangements incentivise schools to support free school meal pupils in achieving the highest grade possible, not adopting a 'poor dab' syndrome, and having high expectations for all of our children, regardless of their background. We have already taken steps in this direction through the commitment to implement the interim performance measures at key stage 4 from 2019. The approach of using measures that reflect attainment for all grades will incentivise schools to support all learners to achieve their best outcomes, rather than focusing on a very narrow cohort of children in their school.
Alongside our wider reforms to raise standards and reduce the attainment gap, we are also directly developing the PDG arrangements. We have strengthened our regional approach to provide more effective challenge and support to schools in how they are using this resource. As acknowledged by the Chair, each consortium now employs a strategic adviser for PDG, with a focus on raising the attainment of all disadvantaged learners, and I have asked them to strengthen collaboration across Wales to ensure best practice is shared and built upon. There is an increasing body of evidence that tells us what works for these children, and that needs to be consistently applied across our system. Why is it, Deputy Presiding Officer, that schools in this capital city, in the same regional consortia, with the same local education authority, can ensure that all their free school meal children achieve five GCSEs or more, and a school with a similar profile cannot? That cannot be acceptable to any of us here, I'm sure we would all agree, and we need consistent approaches and consistent support so that all children, regardless of which school they are in, can achieve.
We also know that early intervention in a pupil's educational career will have the best effects, rather than simply using PDG as a sticking plaster and a panic measure when a child enters year 10 or year 11. Now, of course, those children need support, but we also need schools to be ensuring that they are supporting their children from the moment they enter secondary school, but also from the moment they enter the education system at all. That's why this Government—. I have doubled the amount of PDG available for our early years provision because we know, if we can get children off to the best start, that's where we will have the biggest impact.
Now, Suzy Davies and Lynne Neagle both raised the issue of more able and talented children. We should not for one second draw a direct line between academic ability and a parent's ability to pay. More able and talented has not been an area where there has been sufficient focus in the Welsh education system in the past, and that's why we have introduced new arrangements to support more able and talented children, regardless of their background. But I would like to take this opportunity to make it clear once again: PDG is there for all children on free school meals, not just for those children that need additional help.
Can I finish, Deputy Presiding Officer, by acknowledging the contribution of our raising attainment advocate, Sir Alasdair Macdonald? His wealth of knowledge and experience allows for continuous improvement and, crucially, reflection, contributing both to the strategic vision and the operational development of this grant. And in closing, again, I'd like to thank Lynne Neagle, the committee members, for their work in this area, and I commit to continuing to reflect on the recommendations and move forward with what I believe is a shared mission across this Chamber to ensure that children, whatever their economic circumstances, thrive in our schools.
Cododd Siân Gwenllian fater ariannu ysgolion yn gyffredinol ac wrth gwrs, nid wyf yn gyfrifol am ariannu ein hysgolion o ddydd i ddydd—cyfrifoldeb ein cydweithwyr llywodraeth leol yw hynny; swyddogaeth a chyfrifoldeb y maent yn ei hystyried yn annwyl iawn yn wir. Nawr, efallai mai pen draw yr hyn y mae Siân yn ei ddweud yw mai polisi Plaid Cymru yw cael dull cenedlaethol o ariannu ysgolion wedi ei gyfarwyddo o'r canol. Ac os mai dyna yw polisi newydd Plaid Cymru, rwy'n sicr y bydd gan ei chyd-Aelodau, megis Ellen ap Gwynn, ddigon i'w ddweud yn ei gylch.
Os caf droi, felly, at fater canlyniadau TGAU, gwelodd canlyniadau TGAU 2018 gynnydd bach yn y nifer a lwyddodd i gael A* i C mewn Saesneg a mathemateg ymhlith dysgwyr sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim, ac mae hynny i'w gydnabod wrth gwrs, ond mae gennym ffordd hir i fynd i gynorthwyo ein disgyblion sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim i ennill y graddau uchaf posibl. Oherwydd newidiadau i'r dulliau o fesur perfformiad, gwyddom eleni fod llawer o ddisgyblion sy'n cael prydau ysgol am ddim a gofrestrwyd ar gyfer cymwysterau gwyddoniaeth alwedigaethol o'r blaen wedi sefyll arholiadau TGAU gwyddoniaeth am y tro cyntaf. Bu cynnydd o 37 y cant yn nifer y dysgwyr sy'n cael prydau ysgol am ddim a safodd un arholiad TGAU gwyddoniaeth, o gymharu â 2016, ac 20 y cant o gynnydd yn nifer yr holl ddisgyblion blwyddyn 11 a safodd arholiadau mewn o leiaf un TGAU gwyddoniaeth eleni, o'i gymharu â 2016. Mae hwn yn newid cadarnhaol iawn, gan fod angen inni baratoi ein dysgwyr yn well er mwyn sicrhau ein bod ni fel gwlad yn cynhyrchu gwyddonwyr y dyfodol. Mae'n hanfodol fod mesurau perfformiad cyfnod allweddol 4 a threfniadau atebolrwydd ysgolion yn cymell ysgolion i gynorthwyo disgyblion sy'n cael prydau am ddim i gyflawni'r radd uchaf sy'n bosibl, a pheidio â mabwysiadu syndrom 'druan bach', a chael disgwyliadau uchel ar gyfer ein plant i gyd, beth bynnag fo'u cefndir. Rydym eisoes wedi cymryd camau i'r cyfeiriad hwn trwy'r ymrwymiad i weithredu'r mesurau perfformiad dros dro yng nghyfnod allweddol 4 o 2019 ymlaen. Bydd y dull o ddefnyddio mesurau sy'n adlewyrchu cyrhaeddiad ar gyfer pob gradd yn cymell ysgolion i gynorthwyo'r holl ddysgwyr i gyflawni eu canlyniadau gorau, yn hytrach na chanolbwyntio ar garfan gul iawn o blant yn eu hysgol.
Ochr yn ochr â'n diwygiadau ehangach i godi safonau a lleihau'r bwlch cyrhaeddiad, rydym hefyd yn datblygu trefniadau'r grant datblygu disgyblion yn uniongyrchol. Rydym wedi cryfhau ein dull rhanbarthol o ddarparu her a chymorth mwy effeithiol i ysgolion o ran y modd y maent yn defnyddio'r adnodd hwn. Fel y cydnabu'r Cadeirydd, mae pob consortiwm bellach yn cyflogi cynghorydd strategol ar gyfer y grant datblygu disgyblion, gyda ffocws ar wella cyrhaeddiad pob dysgwr difreintiedig, ac rwyf wedi gofyn iddynt gryfhau'r cydweithrediad ar draws Cymru i sicrhau bod arferion da yn cael eu rhannu a'u datblygu. Ceir corff cynyddol o dystiolaeth sy'n dweud wrthym beth sy'n gweithio ar gyfer y plant hyn, ac mae angen ei weithredu'n gyson ar draws ein system. Ddirprwy Lywydd, pam y gall ysgolion yn y brifddinas hon, yn yr un consortiwm rhanbarthol, gyda'r un awdurdod addysg lleol, sicrhau bod eu holl blant sy'n cael prydau ysgol am ddim yn cael pum TGAU neu fwy, a bod ysgol sydd â phroffil tebyg yn methu gwneud hynny? Ni all hynny fod yn dderbyniol i unrhyw un ohonom yma, rwy'n siŵr y byddem oll yn cytuno, ac mae angen dulliau a chefnogaeth gyson fel y gall pob plentyn gyflawni hynny, ni waeth ym mha ysgol y byddant.
Rydym hefyd yn gwybod mai ymyrraeth gynnar yng ngyrfa addysgol disgybl fydd yn sicrhau'r effaith orau, yn hytrach na defnyddio'r grant datblygu disgyblion fel plastr yn unig a mesur i'w ddefnyddio mewn panig pan fydd plentyn yn dechrau blwyddyn 10 neu flwyddyn 11. Nawr, mae'r plant hynny angen cymorth wrth gwrs, ond mae angen hefyd i ysgolion sicrhau eu bod yn cefnogi eu plant o'r eiliad y maent yn mynd i'r ysgol uwchradd, a hefyd o'r funud y byddant yn dechrau yn y system addysg. Dyna pam fod y Llywodraeth hon—. Rwyf wedi dyblu'r swm o grant datblygu disgyblion sydd ar gael ar gyfer ein darpariaeth blynyddoedd cynnar oherwydd os gallwn gael y dechrau gorau i blant, fe wyddom mai dyna ble y cawn yr effaith fwyaf.
Nawr, cyfeiriodd Suzy Davies a Lynne Neagle at blant mwy abl a thalentog. Ni ddylem am un eiliad dynnu llinell uniongyrchol rhwng gallu academaidd a gallu rhiant i dalu. Nid yw system addysg Cymru yn y gorffennol wedi canolbwyntio digon ar blant mwy abl a thalentog, a dyna pam rydym wedi cyflwyno trefniadau newydd i gynorthwyo plant mwy abl a thalentog, beth bynnag fo'u cefndir. Ond hoffwn fanteisio ar y cyfle hwn i'w gwneud yn glir unwaith eto fod y grant datblygu disgyblion yno ar gyfer pob plentyn sy'n gymwys am brydau ysgol am ddim, nid yn unig ar gyfer y plant sydd angen help ychwanegol.
A gaf fi orffen, Ddirprwy Lywydd, drwy gydnabod cyfraniad ein hyrwyddwr codi cyrhaeddiad, Syr Alasdair Macdonald? Mae ei gyfoeth o wybodaeth a phrofiad yn caniatáu ar gyfer gwelliant parhaus ac yn hollbwysig, ar gyfer myfyrio, gan gyfrannu tuag at y weledigaeth strategol yn ogystal â datblygiad gweithredol y grant hwn. Ac wrth gloi, unwaith eto, hoffwn ddiolch i Lynne Neagle, aelodau'r pwyllgor, am eu gwaith yn y maes hwn, ac rwy'n ymrwymo i barhau i ystyried yr argymhellion a symud ymlaen gyda'r hyn y credaf ei bod yn genhadaeth a rennir ar draws y Siambr hon i sicrhau bod plant, beth bynnag fo'u hamgylchiadau economaidd, yn ffynnu yn ein hysgolion.
Thank you. Can I now call Lynne Neagle to reply to the debate?
Diolch. A gaf fi alw yn awr ar Lynne Neagle i ymateb i'r ddadl?
Thank you, Deputy Presiding Officer, and can I begin by thanking everyone who's contributed to a constructive debate this afternoon on a very important subject? I haven't had any advice via the messaging about how long I've got, DPO, so I think—
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd, ac a gaf fi ddechrau drwy ddiolch i bawb sydd wedi cyfrannu at ddadl adeiladol y prynhawn yma ar bwnc pwysig iawn? Nid wyf wedi cael neges yn rhoi gwybod i mi faint o amser sydd gennyf, Lywydd, felly rwy'n credu—
About three minutes.
Tua thri munud.
Okay. Right, thank you. [Interruption.] Okay. If I start, then, with Suzy Davies, who highlighted some of the shortcomings of the PDG, which were picked up in our report, but which we really hope our recommendations and the positive response by the Welsh Government will help to address—things such as the new guidance that we've called for. I know that the Minister is developing a toolkit that should improve consistency, and the new PDG staff in the consortia, who are going to be there to challenge, we hope will make a difference. And, as you know, the committee made recommendations around the parity of esteem issues that you rightly highlighted.
Jenny Rathbone highlighted some of the concerns that arise because of large numbers of change in the numbers of kids in school, and that was something that we picked up in our report. We had hoped that the Welsh Government would accept that recommendation, but we hope that that will be kept under review, and I think it's particularly pertinent for, probably, areas like Cardiff where you are likely to have big changes in population, more so than in some other communities, because we don't want those schools to be left out or disadvantaged.
Siân Gwenllian—. Can I welcome Siân to the committee, but also take this opportunity to place on record my thanks to Llyr Gruffydd, who has been an excellent and most conscientious member of the committee? So, thank you, Llyr, for everything that you've done. Siân raised some general issues around school funding, and what has been apparent in all our inquiries, really, is that there are pressures on funding, and I know that the Cabinet Secretary recognises that point. That is why we are undertaking now a more wholescale look at the school funding to try and see whether there are any recommendations we can make to improve the situation.
Both Siân Gwenllian and Janet Finch-Saunders raised the issue of this policy on free school meals. You'll be aware that we have recently written to the Cabinet Secretary to ask for some more information about the way the figures have been calculated, why the cut-off is where it is, but what I would also say is that members of the committee are very conscious of the need for there not to be any unintended consequences. I think that we do have to be mindful that, should there be a big increase in the number of pupils having free school meals, that may then mean a big increase in the pupil development grant, or, worse, the pupil development grant being seriously diluted for our poorest pupils, which actually would be a very regressive step. So, we are very mindful of that also; it's very important that we keep that in mind.
Can I thank Julie Morgan for her contribution—a very important contribution—on adopted children? And, of course, our predecessor committee, as you'll remember, did an important inquiry on adoption, and we are acutely aware of the needs of adopted children, and also, of course, aware that many of those initiatives that are so important in schools around emotional and mental health are funded by the PDG in many of our schools, so that's why it is important that we get that support for adopted children in schools, and I hope that that is something that the Cabinet Secretary will look at again. It is absolutely crucial that that support is there.
Can I thank the Cabinet Secretary for her further response today and for the positive way in which she's engaged with the inquiry? The committee fully agrees with her about the need to do everything to support all our pupils, including our more able and talented. We welcome the steps that have been taken already in this regard, but we will be looking to follow up with this inquiry as to how the new guidance is making sure, how the new challenge is making sure, that our more able and talented pupils are also being impacted by this policy. Can I just conclude, then, by thanking, again, everybody for contributing, thanking everybody who gave evidence to the inquiry, thanking the committee team, who, as always, have been absolutely brilliant, and reminding Members here that we will return to this, as we have with all our inquiries, to monitor and scrutinise the progress on the recommendations of this very important inquiry? Thank you.
O'r gorau. Iawn, diolch. [Torri ar draws.] O'r gorau. Os dechreuaf, felly, gyda Suzy Davies, a dynnodd sylw at rai o ddiffygion y grant datblygu disgyblion, a gafodd sylw yn ein hadroddiad, ond y gobeithiwn yn fawr y bydd ein hargymhellion ac ymateb cadarnhaol Llywodraeth Cymru yn helpu i fynd i'r afael â hwy—pethau fel y canllawiau newydd rydym wedi galw amdanynt. Gwn fod y Gweinidog yn datblygu pecyn cymorth a ddylai wella cysondeb, a staff newydd y grant datblygu disgyblion yn y consortia, sy'n mynd i fod yno i herio, gobeithiwn y byddant yn gwneud gwahaniaeth. Ac fel y gwyddoch, gwnaeth y pwyllgor argymhellion ynghylch y materion y sonioch chi amdanynt yn briodol iawn sy'n ymwneud â pharch cydradd.
Tynnodd Jenny Rathbone sylw at rai o'r pryderon sy'n codi oherwydd y newid mawr yn nifer y plant sydd mewn ysgol, ac roedd hynny'n rhywbeth a nodwyd yn glir gennym yn ein hadroddiad. Roeddem wedi gobeithio y byddai Llywodraeth Cymru yn derbyn yr argymhelliad hwnnw, ond rydym yn gobeithio y bydd yn cael ei gadw dan arolwg, ac rwy'n credu ei fod yn arbennig o berthnasol i ardaloedd Caerdydd, mae'n debyg, lle rydych yn debygol o gael newidiadau mawr yn y boblogaeth, mwy felly nag mewn rhai cymunedau eraill, oherwydd nid ydym am weld yr ysgolion hynny'n cael eu gadael ar ôl neu dan anfantais.
Siân Gwenllian—. A gaf fi groesawu Siân i'r pwyllgor, a hefyd i fanteisio ar y cyfle hwn i gofnodi fy niolch i Llyr Gruffydd, sydd wedi bod yn aelod rhagorol a chydwybodol iawn o'r pwyllgor? Felly, diolch am bopeth a wnaethoch, Llyr. Soniodd Siân am rai materion cyffredinol yn ymwneud ag ariannu ysgolion, a'r hyn sydd wedi bod yn amlwg yn ein holl ymchwiliadau, mewn gwirionedd, yw bod pwysau ar gyllid, a gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod y pwynt hwnnw. Dyna pam rydym yn edrych ar ariannu ysgolion yn fwy trwyadl yn awr er mwyn ceisio gweld a oes unrhyw argymhellion y gallwn eu gwneud i wella'r sefyllfa.
Cododd Siân Gwenllian a Janet Finch-Saunders fater y polisi prydau ysgol am ddim. Fe fyddwch yn gwybod ein bod wedi ysgrifennu at Ysgrifennydd y Cabinet yn ddiweddar i ofyn am ragor o wybodaeth am y ffordd y cyfrifwyd y ffigurau, pam fod y torbwynt lle y mae, ond hoffwn ddweud hefyd fod aelodau'r pwyllgor yn ymwybodol iawn o'r angen i beidio ag arwain at unrhyw ganlyniadau anfwriadol. Pe bai cynnydd mawr yn nifer y disgyblion sy'n cael prydau ysgol am ddim, credaf fod yn rhaid inni gadw mewn cof y gallai hynny olygu cynnydd mawr yn y grant datblygu disgyblion, neu, yn waeth, gallai'r grant datblygu disgyblion gael ei wanhau'n ddifrifol ar gyfer ein disgyblion tlotaf, a byddai hynny'n gam mawr tuag yn ôl. Felly, rydym yn ymwybodol iawn o hynny hefyd; mae'n bwysig iawn inni gadw hynny mewn cof.
A gaf fi ddiolch i Julie Morgan am ei chyfraniad—cyfraniad pwysig iawn—ar blant wedi'u mabwysiadu? Ac wrth gwrs, fel y cofiwch, fe gynhaliodd y pwyllgor a'n rhagflaenodd ymchwiliad pwysig i fabwysiadu, ac rydym yn ymwybodol iawn o anghenion plant wedi'u mabwysiadu, a hefyd, wrth gwrs, yn ymwybodol fod llawer o'r mentrau sydd mor bwysig mewn ysgolion mewn perthynas ag iechyd emosiynol ac iechyd meddwl yn cael eu hariannu o'r grant datblygu disgyblion mewn llawer o'n hysgolion, felly dyna pam y mae'n bwysig inni gael y cymorth hwnnw ar gyfer plant wedi'u mabwysiadu mewn ysgolion, ac rwy'n gobeithio bod hynny'n rhywbeth y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn edrych arno eto. Mae'n gwbl hanfodol fod y gefnogaeth honno yno.
A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei hymateb pellach heddiw ac am y ffordd gadarnhaol y mae hi wedi ymwneud â'r ymchwiliad? Mae'r pwyllgor yn cytuno'n llwyr â hi ynglŷn â'r angen i wneud popeth i gefnogi ein holl ddisgyblion, gan gynnwys ein disgyblion mwy abl a thalentog. Rydym yn croesawu'r camau a gymerwyd eisoes yn hyn o beth, ond byddwn yn ceisio gwneud gwaith dilynol gyda'r ymchwiliad hwn ar y modd y mae'r canllawiau newydd yn gwneud yn siŵr, y modd y mae'r her newydd yn gwneud yn siŵr, fod ein disgyblion mwy abl a thalentog hefyd yn cael eu heffeithio gan polisi hwn. A gaf fi orffen, felly, drwy ddiolch, unwaith eto, i bawb am gyfrannu, i bawb a roddodd dystiolaeth i'r ymchwiliad, i dîm y pwyllgor, sydd, fel bob amser, wedi bod yn hollol wych, ac atgoffa'r Aelodau yma y byddwn yn dychwelyd at hyn, fel y gwnawn gyda'n holl ymchwiliadau, er mwyn monitro a chraffu ar y cynnydd a wneir ar argymhellion yr ymchwiliad pwysig hwn? Diolch.
Thank you. So, the proposal is to note the committee's report. Does any Member object? Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Felly, y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Felly, derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
We now move on to item 6, which is 'Equalities and Brexit—Joint findings by the Equality, Local Government and Communities Committee and the External Affairs and Additional Legislation Committee'. So, I call on the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee to move the motion—John Griffiths.
Symudwn ymlaen at eitem 6, sef 'Brexit a Chydraddoldebau—Canfyddiadau ar y cyd gan y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol'. Felly, galwaf ar Gadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau i wneud y cynnig—John Griffiths.
Cynnig NDM6848 John Griffiths
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
Yn nodi casgliadau'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol ar 'Brexit a Chydraddoldebau' a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 25 Hydref 2018.
Motion NDM6848 John Griffiths
To propose that the National Assembly for Wales:
Notes the joint findings by the Equality, Local Government and Communities Committee and the External Affairs and Additional Legislation Committee on 'Equalities and Brexit' which was laid in the Table Office on 25 October 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I am pleased to open this debate on behalf of both the Equality, Local Government and Communities Committee and the External Affairs and Additional Legislation Committee. I believe this is the first time that such a joint committee debate has taken place. I think that indicates the importance of the issues we are here to discuss. It is important that we continue to set the bar high in Wales for protecting human rights and reducing inequalities. Before going further, I would like to thank all those who contributed to both committees on these important matters.
I think it is worth setting this debate in the broader context. In Wales, we have a proud history of protecting equality and human rights in innovative ways, such as passing the Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011, a piece of legislation that leads the way across the UK and, indeed, the world. Our committees have been considering the impact of Brexit on equalities and human rights over the past 18 months. This culminated in our joint letter to the First Minister earlier this year, in which we called for the protection of rights under the EU charter of fundamental rights to continue after Brexit; the proposed UK shared prosperity fund to be administered by the Welsh Government to help take account of local needs and inequalities; greater clarity as to whether the socioeconomic duty under the Equalities Act 2010 will be commenced by the Welsh Government; existing rights to be protected, and a commitment to no regression in rights; for Wales to remain a world leader in human rights and equalities—in particular, our committee has repeatedly called for a formal mechanism to track future human rights and equalities developments to ensure this happens—and that the community cohesion plan is updated before summer 2018, which, obviously, has now gone, to take account of recent issues in hate crime.
I will now turn to each of these issues in more detail. The EU charter of fundamental rights incorporates rights beyond those in domestic legislation, such as the Human Rights Act 1998, in particular in relation to social and economic rights, which currently are not well-recognised in UK law. The Welsh Government’s Law Derived from the European Union (Wales) Bill included a requirement for EU-derived Welsh law to be interpreted in line with charter rights. This would have provided some limited protection for charter rights in Wales. However, the Welsh Government has now committed to take steps to repeal this legislation. We are unconvinced by the UK Government’s analysis that charter rights are already protected by domestic law. Our view was shaped by the Equality and Human Rights Commission’s legal advice that stated the charter rights went beyond protections currently provided for in UK law.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Rwy'n falch o agor y ddadl hon ar ran y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol. Credaf mai dyma'r tro cyntaf i ddadl ar y cyd o'r fath gael ei chynnal. Rwy'n credu bod hynny'n dangos pa mor bwysig yw'r materion rydym yma i'w trafod. Mae'n bwysig ein bod yn parhau i osod y bar yn uchel yng Nghymru ar gyfer diogelu hawliau dynol a lleihau anghydraddoldebau. Cyn mynd ymhellach, hoffwn ddiolch i bawb a gyfrannodd i'r ddau bwyllgor ar y materion pwysig hyn.
Credaf ei bod yn werth gosod y ddadl hon yn ei chyd-destun ehangach. Yng Nghymru, mae gennym hanes balch o ddiogelu cydraddoldeb a hawliau dynol mewn ffyrdd arloesol, megis pasio Mesur Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011, deddfwriaeth sy'n arwain y ffordd ar draws y DU, a'r byd yn wir. Mae ein pwyllgorau wedi bod yn ystyried effaith Brexit ar gydraddoldebau a hawliau dynol dros y 18 mis diwethaf. Arweiniodd hyn at ein llythyr ar y cyd at y Prif Weinidog yn gynharach eleni, lle'r oeddem yn galw am sicrhau bod diogelu hawliau o dan siarter hawliau sylfaenol yr UE yn parhau ar ôl Brexit; cronfa ffyniant gyffredin arfaethedig y DU i gael ei gweinyddu gan Lywodraeth Cymru er mwyn helpu i ystyried anghenion ac anghydraddoldebau lleol; mwy o eglurder ynglŷn ag a fydd y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol o dan Ddeddf Cydraddoldeb 2010 yn cael ei rhoi ar waith gan Lywodraeth Cymru; hawliau presennol sydd i'w diogelu, ac ymrwymiad i sicrhau na fydd hawliau'n cael eu herydu; i Gymru barhau i fod yn arweinydd byd-eang mewn hawliau dynol a chydraddoldeb—yn benodol, mae ein pwyllgor wedi galw dro ar ôl tro am fecanwaith ffurfiol i olrhain datblygiadau cydraddoldeb a hawliau dynol yn y dyfodol er mwyn sicrhau bod hyn yn digwydd—a bod y cynllun cydlyniant cymunedol wedi'i ddiweddaru cyn haf 2018, sydd bellach wedi mynd, yn amlwg, i roi ystyriaeth i faterion diweddar sy'n codi mewn perthynas â throseddau casineb.
Fe drof yn awr at bob un o'r materion hyn yn fanylach. Mae siarter hawliau sylfaenol yr UE yn ymgorffori hawliau y tu hwnt i'r rhai a geir mewn deddfwriaeth ddomestig, fel Deddf Hawliau Dynol 1998, yn enwedig mewn perthynas â hawliau cymdeithasol ac economaidd nad ydynt yn cael eu cydnabod yn dda yng nghyfraith y DU. Roedd Bil Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) Llywodraeth Cymru yn cynnwys gofyniad i gyfraith Cymru sy'n deillio o'r UE gael ei dehongli yn unol â hawliau'r siarter. Byddai hyn wedi rhoi rhywfaint o amddiffyniad cyfyngedig i hawliau'r siarter yng Nghymru. Fodd bynnag, mae Llywodraeth Cymru bellach wedi ymrwymo i gymryd camau i ddiddymu'r ddeddfwriaeth hon. Nid ydym wedi ein hargyhoeddi gan ddadansoddiad Llywodraeth y DU fod hawliau'r siarter eisoes yn cael eu hamddiffyn gan y gyfraith ddomestig. Llywiwyd ein barn gan gyngor cyfreithiol y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol a nodai fod hawliau'r siarter yn mynd y tu hwnt i'r amddiffyniadau y darperir ar eu cyfer ar hyn o bryd yng nghyfraith y DU.
In responding to our letter, the First Minister stated that discussions were under way with the UK Government about a political agreement that would endorse the existing framework of equal treatment legislation in force across the constituent parts of the UK. The First Minister also told us that they would continue to work with the UK Government to seek assurances on individual rights. Today, I would appreciate an update on these discussions from the Welsh Government—what further steps they intend to take to ensure that charter rights continue to be in force once we leave the European Union and for more detail on the political agreement cited in the First Minister’s response.
We heard evidence from a number of stakeholders raising concerns about the loss of EU funding targeted at human rights and equalities issues. Wales currently receives £370 million a year from the EU. We recommended that the shared prosperity fund should be administered by the Welsh Government to enable it to be sensitive to local needs and inequalities. We also called for the fund to be targeted at tackling inequality and socioeconomic disadvantage. We welcome the Welsh Government’s support for this call, and, today, I would ask for an update on how discussions with the UK Government are progressing on this important matter.
An important part of our work was understanding what more could be done in Wales to ensure that we stay ahead of the curve in relation to human rights and equalities. Stakeholders called for the socioeconomic duty in the Equality Act 2010 to be enacted in Wales. We note that this duty has now been enacted in Scotland, and we have the powers to do the same in Wales. In the recent report, 'Is Wales Fairer? (2018)', the Equality and Human Rights Commission have recommended that this duty is brought into force as a matter of priority.
We called for clarity from the Welsh Government as to whether they would be seeking to enact this duty. We note that in the response, the Welsh Government places a great deal of emphasis on the Well-Being of Future Generations (Wales) Act 2015. This, of course, is an important piece of legislation, but it does not deliver the same effect as enacting the socioeconomic duty. The Government also stated that they would be reviewing their position in light of the rapid review into gender equality, and the Scottish Government’s experience of implementing the duty. So, can the leader of the house outline when she expects the Welsh Government to make a decision on whether this duty should be enacted in Wales?
Dirprwy Lywydd, another way of protecting human rights within Wales would be the incorporation of international human rights treaties into Welsh law. We note that, in responding to our recommendation calling for further consideration to this suggestion, the Government emphasises the well-being of future generations Act once more as the primary legislative framework for this. While acknowledging that, we would highlight again that this Act does not provide for any legal challenge if rights are not being upheld. It's an important piece of legislation, but it is not one that can sufficiently ensure human rights protections.
We also heard concerns that, once we leave the European Union, human rights protections will be freeze framed. Disability organisations, in particular, highlighted a number of pieces of future UK legislation that they were concerned the UK would not benefit from. This is why we have called for a mechanism to monitor future human rights developments to ensure that Welsh citizens continue to receive the same protections as those within the European Union.
In responding to this recommendation, the First Minister highlighted that Welsh Government would continue to work with the Equality and Human Rights Commission to monitor human rights progress. Can the leader of the house now provide greater detail as to how this will happen?
Our final area of concern was around the perceived increase in hate crime following the EU referendum. We called for the community cohesion plan to be updated before summer 2018. In responding, the Welsh Government committed to publishing this, but did not state when that would happen. In July, the leader of the house stated that they would be consulting on the revised community cohesion plan in the autumn. Today, will the leader of the house outline exactly when this consultation will happen and when she envisages the new community cohesion plan will come into force? Dirprwy Lywydd, I now look forward to hearing contributions from across the Chamber.
Wrth ymateb i'n llythyr, dywedodd y Prif Weinidog fod trafodaethau ar y gweill gyda Llywodraeth y DU ynglŷn â chytundeb gwleidyddol a fyddai'n cymeradwyo fframwaith presennol y ddeddfwriaeth triniaeth gyfartal sydd mewn grym ar draws rhannau cyfansoddol y DU. Dywedodd y Prif Weinidog wrthym hefyd y byddent yn parhau i weithio gyda Llywodraeth y DU i ofyn am sicrwydd ynglŷn â hawliau unigol. Heddiw, buaswn yn gwerthfawrogi'r wybodaeth ddiweddaraf am y trafodaethau hyn gan Lywodraeth Cymru—pa gamau pellach y maent yn bwriadu eu cymryd i sicrhau y bydd hawliau'r siarter yn parhau i fod mewn grym pan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac am fwy o fanylion ynglŷn â'r cytundeb gwleidyddol a nodwyd yn ymateb y Prif Weinidog.
Clywsom dystiolaeth gan nifer o randdeiliaid yn mynegi pryderon ynglŷn â cholli arian UE a dargedwyd ar gyfer materion cydraddoldeb a hawliau dynol. Ar hyn o bryd, mae Cymru'n derbyn £370 miliwn y flwyddyn gan yr UE. Rydym wedi argymell y dylai Llywodraeth Cymru weinyddu'r gronfa ffyniant gyffredin er mwyn ei galluogi i fod yn sensitif i anghenion ac anghydraddoldebau lleol. Galwasom hefyd am sicrhau bod y gronfa wedi'i thargedu ar gyfer mynd i'r afael ag anghydraddoldeb ac anfantais economaidd-gymdeithasol. Rydym yn croesawu cefnogaeth Llywodraeth Cymru i'r alwad hon, a heddiw, hoffwn ofyn am y newyddion diweddaraf ynglŷn â sut y mae trafodaethau gyda Llywodraeth y DU yn datblygu ar y mater pwysig hwn.
Rhan bwysig o'n gwaith oedd deall beth arall y gellid ei wneud yng Nghymru i sicrhau y byddwn yn aros ar y blaen mewn perthynas â hawliau dynol a chydraddoldebau. Galwodd rhanddeiliaid am sicrhau bod y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yn Neddf Cydraddoldeb 2010 yn cael ei rhoi mewn grym yng Nghymru. Ymhellach, nodwn fod y ddyletswydd hon bellach mewn grym yn yr Alban, ac mae gennym bwerau i wneud yr un peth yng Nghymru. Yn yr adroddiad diweddar, 'A yw Cymru'n decach? (2018)', mae'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol wedi argymell y dylid gweithredu'r ddyletswydd hon fel mater o flaenoriaeth.
Galwasom am eglurder gan Lywodraeth Cymru ynglŷn ag a fyddent yn ceisio gweithredu'r ddyletswydd hon. Rydym yn nodi bod Llywodraeth Cymru yn yr ymateb yn rhoi llawer o bwyslais ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Mae hon yn ddeddfwriaeth bwysig wrth gwrs, ond nid yw'n cyflawni'r un effaith â gweithredu'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol. Nododd y Llywodraeth hefyd y byddent yn adolygu eu sefyllfa yng ngoleuni'r adolygiad cyflym ar gydraddoldeb rhwng y rhywiau, a phrofiad Llywodraeth yr Alban o weithredu'r ddyletswydd. Felly, a all arweinydd y tŷ amlinellu pa bryd y mae'n disgwyl i Lywodraeth Cymru wneud penderfyniad ynglŷn ag a ddylai'r ddyletswydd hon ddod yn weithredol yng Nghymru?
Ddirprwy Lywydd, ffordd arall o ddiogelu hawliau dynol yng Nghymru fyddai ymgorffori cytuniadau hawliau dynol rhyngwladol yng nghyfraith Cymru. Wrth ymateb i'n hargymhelliad yn galw am ystyriaeth bellach i'r awgrym hwn, nodwn fod y Llywodraeth yn pwysleisio mai Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol unwaith yn rhagor yw'r prif fframwaith deddfwriaethol ar gyfer hyn. Er ein bod yn cydnabod hynny, hoffem nodi unwaith eto nad yw'r Ddeddf hon yn rhoi unrhyw her gyfreithiol os nad yw hawliau'n cael eu cynnal. Mae'n ddeddfwriaeth bwysig, ond nid yw'n un a all sicrhau amddiffyniadau hawliau dynol yn ddigonol.
Clywsom bryderon hefyd y bydd amddiffyniadau hawliau dynol yn cael eu rhewi pan fyddwn yn gadael yr Undeb Ewropeaidd. Yn benodol, amlygodd sefydliadau anabledd nifer o ddarnau o ddeddfwriaeth y DU yn y dyfodol yr oeddent yn pryderu na fyddai'r DU yn elwa arnynt. Dyna pam y galwasom am fecanwaith ar gyfer monitro datblygiadau hawliau dynol yn y dyfodol i sicrhau bod dinasyddion Cymru yn parhau i gael yr un amddiffyniadau â dinasyddion yn yr Undeb Ewropeaidd.
Wrth ymateb i'r argymhelliad hwn, nododd y Prif Weinidog y byddai Llywodraeth Cymru yn parhau i weithio gyda'r Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol i fonitro cynnydd ar hawliau dynol. A wnaiff arweinydd y tŷ roi mwy o fanylion yn awr ynglŷn â sut y bydd hyn yn digwydd?
Y maes olaf y buom yn ymwneud ag ef oedd y cynnydd tybiedig yn nifer y troseddau casineb yn dilyn refferendwm yr UE. Galwasom am ddiweddaru'r cynllun cydlyniant cymunedol cyn haf 2018. Yn ei hymateb, ymrwymodd Llywodraeth Cymru i'w gyhoeddi, ond ni nodwyd pa bryd y byddai hynny'n digwydd. Ym mis Gorffennaf, dywedodd arweinydd y tŷ y byddent yn ymgynghori ar y cynllun cydlyniant cymunedol diwygiedig yn yr hydref. Heddiw, a wnaiff arweinydd y tŷ amlinellu pa bryd yn union y bydd yr ymgynghoriad hwn yn digwydd a pha bryd y mae'n rhagweld y daw'r cynllun cydlyniant cymunedol newydd i rym? Ddirprwy Lywydd, edrychaf ymlaen yn awr at glywed cyfraniadau o bob ochr i'r Siambr.
This is a useful debate and report, and these are important matters that require very careful reflection. I think I will start with this controversy over the EU charter of human rights, which—. My understanding is that that actually catalogues the rights that exist under EU law, and as it is not a foundational document as such, but draws together those rights in existing EU legislation, it doesn't seem to me a very secure device for securing rights post Brexit—certainly not in the longer term—and it is the UK Government's view that those rights are protected in other pillars. So, I think it would be quite useful, if the Welsh Government genuinely feels there are some existing rights that are now threatened by withdrawal from the EU, that you actually make those explicit and then we can run the test, because at the moment it seems that our foundational document is the European convention on human rights and the way that's been interpreted—obviously, it's a living document—and the Human Rights Act 1998, which, of course, establishes it in UK law and makes it actionable in a much more practical way. So, I think those two pillars do ensure that we will not get regression. However, if there are genuine anxieties, and people can advance cogent reasons why there may be some diminution because of the fact the EU charter is not going to apply anymore, because it will be redundant, really, in terms of UK law—.
I do note the role of the well-being of future generations Act in embedding equality, and I think the Act is very useful in that sense of, again, allowing it to be a declaratory living document, and it allows us to work through these issues and see how they could be practically fulfilled. It has been the Welsh Government's position that that Act is so secure that other sources of embedding equality, through the equality duty, for instance, are not necessarily required. So, there are approaches that—. Now, that's somewhat analogous to the UK Government's position on the EU charter of human rights, one could argue—that because those rights exist and are embedded elsewhere, we don't need to be overanxious about one approach not being available.
I think the issues relating to UK governance, and this refers to the various frameworks that will now emerge, some of which will be highly relevant to questions of equality—they do need careful treatment, and of course, on this side of the Assembly, we've always been keen to emphasise the need for shared governance, and for the strengthening of UK institutions in terms of the joint ministerial council, for instance. So, there, we will continue to be very supportive and constructive, and I think that will help us navigate some of the very pressing concerns that people have around the future for regional investment and how that will be governed, and that is something, I think, that is a relevant interest to everyone here.
Can I conclude by talking about community cohesion? I think it is unfortunate, with various developments round the world, that some of our wonderful minority traditions feel under some pressure. They've only got to feel it. The objective reality of that is sometimes not as direct as people fear, but, it is, I think, really important to remember if people feel under some threat because of various developments, then it is for us to reassure people, just as, after Brexit, I think a lot of reassurance was required because of the way that some people feared that that might be a harbinger of some sort of rolling back from a multicultural society—and it isn't, and it doesn't require any reduction in that world-view at all. It is important for us to work through some of the other changes that are happening around the world. We've heard some of them being raised, in terms of international conflict and the generation of refugees. All these things are creating a level of debate in some quarters that is full of asperity and aggression, and that has, I think, reflected very badly and has led to a certain threat in terms of how various minority traditions feel. So, we need to be mindful of that and of ensuring that we are strengthening the networks and the consultations that we have with them, and valuing them in a very explicit way. That's the best way to counter those who are engaging in various forms of hate speech and hate crime. Thank you, Deputy Presiding Officer.
Dyma ddadl ac adroddiad defnyddiol, ac mae'r rhain yn faterion pwysig y dylid myfyrio arnynt yn ofalus iawn. Credaf fy mod am ddechrau gyda'r ddadl ynglŷn â siarter hawliau dynol yr UE, sydd—. Fy nealltwriaeth i yw ei bod yn rhestru'r hawliau sy'n bodoli o dan gyfraith yr UE, ac am nad yw'n ddogfen sylfaenol fel y cyfryw, ac ond yn dwyn ynghyd yr hawliau yn neddfwriaeth bresennol yr UE, nid yw'n ymddangos i mi yn ddyfais ddiogel iawn ar gyfer sicrhau hawliau ar ôl Brexit—yn fwy hirdymor yn sicr—a barn Llywodraeth y DU yw bod yr hawliau hynny'n cael eu diogelu mewn colofnau eraill. Felly, credaf y byddai'n eithaf defnyddiol, os teimla Llywodraeth Cymru o ddifrif y ceir rhai hawliau presennol sydd bellach dan fygythiad wrth ymadael â'r UE, eich bod chi'n nodi'r rheini'n benodol ac yna gallwn eu profi, oherwydd ar hyn o bryd mae'n ymddangos mai ein dogfen sylfaenol yw'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol a'r ffordd y caiff hwnnw ei ddehongli—yn amlwg, mae'n ddogfen fyw—a Deddf Hawliau Dynol 1998, sydd, wrth gwrs, yn ei sefydlu yng nghyfraith y DU ac yn rhoi grym cyfreithiol iddo mewn ffordd lawer mwy ymarferol. Felly, credaf fod y ddwy golofn honno'n sicrhau na fydd unrhyw erydu'n digwydd. Fodd bynnag, os ceir pryderon dilys, a bod pobl yn gallu cynnig rhesymau argyhoeddiadol pam y gallai fod rhywfaint o gyfyngu ar hawliau am nad yw siarter yr UE yn mynd i fod yn berthnasol mwyach, gan y bydd yn ddiangen bellach o ran cyfraith y DU—.
Rwy'n nodi rôl Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol yn ymgorffori cydraddoldeb, a chredaf fod y Ddeddf yn ddefnyddiol iawn yn yr ystyr, unwaith eto, ei bod yn caniatáu iddi fod yn ddogfen fyw ddatganiadol, ac mae'n caniatáu inni drafod y materion hyn a gweld sut y gellid eu cyflawni'n ymarferol. Safbwynt Llywodraeth Cymru yw bod y Ddeddf mor sicr fel nad oes angen o reidrwydd am ffynonellau eraill ar gyfer ymgorffori cydraddoldeb, drwy'r ddyletswydd cydraddoldeb er enghraifft. Felly, ceir dulliau sydd—. Nawr, mae hynny'n debyg braidd i safbwynt Llywodraeth y DU ar siarter hawliau dynol yr UE, gellid dadlau—nad oes angen inni boeni gormod os yw un dull o weithredu heb fod ar gael, gan fod yr hawliau hynny'n bodoli ac wedi'u hymgorffori mewn mannau eraill.
Credaf fod y materion sy'n ymwneud â llywodraethiant y DU, ac mae hyn yn cyfeirio at y gwahanol fframweithiau a ddaw i'r amlwg yn awr, a bydd rhai ohonynt yn berthnasol iawn i gwestiynau'n ymwneud â chydraddoldeb—mae angen eu trin yn ofalus, ac wrth gwrs, ar yr ochr hon i'r Cynulliad, rydym bob amser wedi bod yn awyddus i bwysleisio'r angen i gydlywodraethu, ac i gryfhau sefydliadau'r DU o ran y cydgyngor gweinidogion, er enghraifft. Felly, yn hynny o beth, byddwn yn parhau i fod yn gefnogol ac yn adeiladol iawn, a chredaf y bydd hynny'n ein helpu i lywio drwy rai o'r pryderon pwysig sydd gan bobl ynglŷn â dyfodol buddsoddiad rhanbarthol a sut y caiff hynny ei lywodraethu, ac mae hynny'n rhywbeth, rwy'n credu, sydd o ddiddordeb perthnasol i bawb yma.
A gaf fi orffen drwy sôn am gydlyniant cymunedol? Credaf ei bod yn anffodus, gyda gwahanol ddatblygiadau o gwmpas y byd, fod rhai o'n traddodiadau lleiafrifol gwych yn teimlo o dan bwysau. Nid oes ond raid iddynt ei deimlo. Weithiau, nid yw realiti gwrthrychol hynny mor uniongyrchol ag y mae pobl yn ofni, ond mae'n bwysig iawn cofio os yw pobl yn teimlo o dan fygythiad yn sgil datblygiadau amrywiol, ein lle ni yw tawelu meddyliau pobl, fel roedd angen llawer o dawelu meddyliau ar ôl Brexit oherwydd y ffordd roedd pobl yn ofni y byddai'n arwain at gymdeithas lai amlddiwylliannol—ac nid yw'n golygu hynny, ac nid yw'n galw am unrhyw gyfyngu ar yr olwg honno ar y byd o gwbl. Mae'n bwysig ein bod yn gweithio drwy rai o'r newidiadau eraill sy'n digwydd o amgylch y byd. Rydym wedi clywed rhai ohonynt yn cael eu nodi, o ran gwrthdaro rhyngwladol a chreu ffoaduriaid. Mae'r holl bethau hyn yn creu lefel o ddadlau mewn rhai cylchoedd sy'n llawn o gasineb ac ymagwedd ymosodol, ac mae hynny, rwy'n credu, wedi adlewyrchu'n wael iawn ac wedi arwain at fygythiad penodol o ran sut y mae gwahanol draddodiadau lleiafrifol yn teimlo. Felly, mae angen inni gofio hynny a sicrhau ein bod yn cryfhau'r rhwydweithiau a'r ymgynghoriadau a gawn â hwy, a'u gwerthfawrogi mewn ffordd amlwg iawn. Dyna'r ffordd orau o atal y rhai sy'n cymryd rhan mewn amryw ffurfiau ar siarad casineb a throseddau casineb. Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd.
I'm pleased to be able to speak in this debate. In many ways, it's a continuation of yesterday's discussion on equalities and human rights. Let's make no mistake: despite the words we will hear later about remembering the sacrifice of those who fought the Nazis, these rights are under threat. It wasn't the EU's smooth arrangements for the transportation of medical isotopes that annoyed the wealthy people who funded UKIP and the 'Leave' campaign. It was the EU's protections for workers' rights, for women, minority rights and so on that really motivated them.
The EU is seen as an obstacle towards creating a neoliberal, Thatcherite, low-tax, low-regulation and low-worker-protection UK. Indeed, that's why there's been so much enthusiasm for a 'no deal' Brexit, because it would create the conditions of chaos that are necessary for privatising the NHS, for example, that they wish to impose.
Rwy'n falch o allu siarad yn y ddadl hon. Mewn llawer o ffyrdd, mae'n barhad o'r drafodaeth ddoe ar gydraddoldeb a hawliau dynol. Gadewch i ni beidio â chamgymryd: er gwaethaf y geiriau y byddwn yn eu clywed yn nes ymlaen ynglŷn â chofio aberth y rhai a fu'n ymladd yn erbyn y Natsïaid, mae'r hawliau hyn o dan fygythiad. Nid trefniadau esmwyth yr UE ar gyfer cludo isotopau meddygol a oedd yn digio'r bobl gyfoethog a ariannodd UKIP a'r ymgyrch dros adael yr UE. Amddiffyniadau'r UE i hawliau gweithwyr, i fenywod, hawliau lleiafrifoedd ac ati a oedd yn eu hysgogi mewn gwirionedd.
Gwelir yr UE fel rhwystr tuag at greu DU neoryddfrydol, Thatcheraidd, gyda lefel isel o drethi a rheoleiddio ac amddiffyniadau i weithwyr. Yn wir, dyna pam y gwelwyd cymaint o frwdfrydedd ynghylch Brexit 'dim bargen', oherwydd byddai'n creu'r amodau o anhrefn sy'n angenrheidiol ar gyfer preifateiddio'r GIG, er enghraifft, fel y maent yn dymuno ei weld.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
So, we've been consistent in calling for these rights to be protected. These joint committee report findings on the impact of Brexit on human rights also support many of our concerns. The initial letter to the First Minister notes, for example, that unlike in many other states, the right to equality in the UK is not protected by a constitutional bill of rights that would limit the extent to which equality could be eroded or removed by parliamentary legislation. EU law currently performs this backstop function.
What has concerned us the most is the implications of the deal made between the UK and Welsh Governments to repeal the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018. As you'll be aware, the UK Government's European Union (Withdrawal) Act 2018 does not include the inclusion of the European charter of fundamental rights in UK law, despite an attempt to amend that Act to include it. This has led to the reasonable question, raised by the committee, as to how the Welsh Government intends to protect those rights. The response is underwhelming to say the least. I quote:
'These are matters which require careful consideration. We will work with the UK Government to seek assurances on individual rights in the coming months.'
Well, that'll tell them, won't it?
It's further disappointing that, when asked how it can ensure existing rights are not eroded, the Welsh Government fell back on citing the Human Rights Act 1998. More bizarre still, they cited their Government's commitment to rights by noting the incorporation of the United Nations principles for older persons into the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014. Really? This was only in that Act because one of their group pressed the wrong button and voted for an amendment to incorporate that. It was never in the Act because the Welsh Government wanted it to be in there. So, it's clear to us that much more needs to be done, and we need to make sure that the Welsh Government is doing everything possible to protect the rights of people in Wales post Brexit. That means no selling out to a UK Government held hostage by the fundamentalists of the DUP and Rees-Mogg. And it also means that we need a Welsh bill of rights. That’s not the purpose of today’s debate, but it is something that I will be returning to another time.
Felly, rydym wedi galw'n gyson am amddiffyn yr hawliau hyn. Mae canfyddiadau'r adroddiad hwn gan y ddau bwyllgor ar y cyd ar effaith Brexit ar hawliau dynol hefyd yn cefnogi llawer o'n pryderon. Mae'r llythyr cychwynnol at y Prif Weinidog yn nodi, er enghraifft, yn wahanol i lawer o wledydd eraill, nad yw'r hawl i gydraddoldeb yn y DU wedi'i diogelu gan fil hawliau cyfansoddiadol a fyddai'n cyfyngu ar y graddau y gallai deddfwriaeth seneddol erydu neu ddiddymu cydraddoldeb. Mae cyfraith yr UE ar hyn o bryd yn cyflawni'r swyddogaeth wrth gefn hon.
Yr hyn sy'n peri fwyaf o bryder i ni yw goblygiadau'r cytundeb a wnaed rhwng y DU a Llywodraeth Cymru i ddiddymu Deddf y Gyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018. Fel y byddwch yn gwybod, nid yw Deddf yr Undeb Ewropeaidd (Ymadael) 2018 Llywodraeth y DU yn cynnwys siarter hawliau sylfaenol Ewrop yng nghyfraith y DU, er gwaethaf ymgais i ddiwygio'r Ddeddf honno i'w chynnwys. Mae hyn wedi arwain at y cwestiwn rhesymol, a ofynnwyd gan y pwyllgor, ynglŷn â sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu amddiffyn yr hawliau hynny. Mae'r ymateb yn llai na boddhaol a dweud y lleiaf. Rwy'n dyfynnu:
Mae'r rhain yn faterion a fydd yn galw am ystyriaeth ofalus. Byddwn yn gweithio gyda Llywodraeth y DU i geisio sicrwydd ynghylch hawliau unigol yn y misoedd sydd i ddod.
Wel, dyna ddweud wrthynt, onid e?
Pan ofynnwyd iddi sut y gall sicrhau na chaiff hawliau presennol eu herydu, mae'n siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi bodloni ar ddyfynnu Deddf Hawliau Dynol 1998. Yn fwy rhyfedd byth, cyfeiriodd at ymrwymiad y Llywodraeth i hawliau drwy nodi'r ffaith bod egwyddorion y Cenhedloedd Unedig ar gyfer pobl hŷn wedi eu hymgorffori yn Neddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014. O ddifrif? Yr unig reswm y cafodd hyn ei gynnwys yn y Ddeddf honno oedd oherwydd bod un o'u grŵp wedi pwyso'r botwm anghywir ac wedi pleidleisio o blaid gwelliant i'w ymgorffori. Nid oedd yn y Ddeddf am fod Llywodraeth Cymru eisiau iddo fod yno. Felly, mae'n amlwg i ni fod angen gwneud llawer mwy, ac mae angen inni wneud yn siŵr fod Llywodraeth Cymru yn gwneud popeth sy'n bosibl i amddiffyn hawliau pobl yng Nghymru ar ôl Brexit. Mae hynny'n golygu peidio ag ildio i Lywodraeth y DU sy'n cael ei chadw'n wystl gan ffwndamentalwyr y Blaid Unoliaethol Ddemocrataidd a Rees Mogg. Ac mae hefyd yn golygu bod angen bil hawliau ar gyfer Cymru. Nid dyna yw diben y ddadl heddiw, ond mae'n rhywbeth y byddaf yn dychwelyd ato ar adeg arall.
The Chairs of the Equality, Local Government and Communities Committee and the External Affairs and Additional Legislation Committee stated in their joint letter to the First Minister earlier this year that Wales has a proud history of protecting equality and human rights in world-leading and innovative ways, noting that the Assembly, of course, became the first legislative body in the world to achieve gender parity. I want us to safeguard and make provision to support that proud history.
In the EHRC debate yesterday, I spoke of the importance of our joint committees’ support for the adoption of the socioeconomic duty in Wales, and I’m glad that the Chair of the Equality, Local Government and Communities Committee today has given his support again to this key objective. I do believe this is a vital duty, and the Welsh Government must now take responsibility to enable us to use this new power. It will play a part in counteracting adverse impacts of Brexit on equality and human rights. Scotland has done it, and we must do it too.
John Griffiths also drew attention to the threats to EU funding and the prospects for the UK’s shared prosperity fund. We made it clear that we share the views of our witnesses—and both committees had witnesses to our reviews and inquiries—that the UK shared prosperity fund proposed by the UK Government should be administered by the Welsh Government in relation to Wales to ensure that it’s sensitive to local needs and inequalities. We also made it clear that the fund should be targeted to tackling inequality and socioeconomic disadvantage. Our committees have identified the EU funds that relate directly to equality and human rights, with around 60 per cent of ESF-funded projects targeting people with one or more protected characteristics. I’m sure the leader of the house will endorse the committee recommendations on this point.
Can I also welcome the work of the recently established Wales civil society forum on Brexit? With over 40 third sector organisations, it is a formidable forum for evidence, backed by the Cardiff University Wales Governance Centre. The forum states that the UK’s withdrawal from the EU charter of fundamental rights presents a serious risk to human rights and equality. I welcome the call to secure domestic legal status for the EU charter through specific Wales-only legislation, giving due regard to the instrument across public policy, if this is feasible. And we need a response to that call. The civil society forum also states that the Welsh Government should seek to ensure that the UK keeps pace with the EU where there are advances in human rights or equality protections. The Welsh Government should seek to implement in Wales any new advances made by the EU. The Women’s Equality Network, for example, points out that the EU is currently considering new legislation regarding parental leave, flexible working and breastfeeding in work. In our letter as AMs to the First Minister, we asked the Welsh Government to set out how it will ensure that the charter rights continue to apply in Wales, and I look forward to the response from the leader of the house, and I hope that the evidence being developed by the Wales civil society forum will be followed up and taken forward.
I have, on many occasions in this Chamber, drawn attention to the Women’s Equality Network manifesto published earlier this year. They draw attention to the threats to equalities and human rights legislation post Brexit. They’re concerned that the impact of leaving the EU will result in the rolling back of legal rights for women, reducing the funding for women’s organisations and putting pressure on specific services.
Llywydd, I chair the women in Europe Wales network to promote women’s rights and gender equality in the context of Brexit. The network is concerned that women should have a stronger voice in the Brexit inquiries and negotiations. These networks are looking at this debate today; they very much welcome it and will expect the committees of the Assembly, as well as the Welsh Government, to take this forward for further exploration and monitoring. In a former role as a county councillor, I accessed the first tranche of ESF funding for the pioneering women's workshop opened in 1984 in Cardiff, training thousands of women over 30 years in information technology and electronics. Those women are now contributing to the local economy. This is now all at risk as a result of Brexit. As Leanne Wood said—bad for equality and bad for the economy. So, much is at risk as a result of Brexit, with equalities at the forefront of our concerns.
I thank the committees for their consideration of these issues and the First Minister for his response, and hope this debate will signal to the women of Wales, black, Asian, minority ethnic people, disabled people, and communities that we are standing up for their human rights in this Assembly.
Dywedodd Cadeiryddion y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau a'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol yn eu llythyr ar y cyd at y Prif Weinidog yn gynharach eleni fod gan Gymru hanes balch o amddiffyn cydraddoldeb a hawliau dynol mewn ffyrdd arloesol sy'n arwain y byd, a nododd mai'r Cynulliad, wrth gwrs, oedd y corff deddfwriaethol cyntaf yn y byd i sicrhau cydraddoldeb rhwng y rhywiau. Rwyf am inni ddiogelu a gwneud darpariaeth ar gyfer cefnogi'r hanes balch hwnnw.
Yn y ddadl ar y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol ddoe, siaredais am bwysigrwydd cymorth ein cyd-bwyllgorau i fabwysiadu'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol yng Nghymru, ac rwy'n falch fod Cadeirydd y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau heddiw wedi rhoi ei gefnogaeth unwaith eto i'r amcan allweddol hwn. Rwy'n credu bod hon yn ddyletswydd hollbwysig, a rhaid i Lywodraeth Cymru gymryd cyfrifoldeb yn awr i'n galluogi i ddefnyddio'r pŵer newydd hwn. Bydd yn chwarae rhan yn gwrthsefyll effeithiau andwyol Brexit ar gydraddoldeb a hawliau dynol. Mae'r Alban wedi ei wneud, a rhaid i ni ei wneud hefyd.
Hefyd, tynnodd John Griffiths sylw at y bygythiadau i arian yr UE a'r rhagolygon i gronfa ffyniant gyffredin y DU. Fe'i gwnaethom yn glir ein bod yn rhannu safbwyntiau ein tystion—ac roedd tystion gan y ddau bwyllgor i'n hadolygiadau a'n hymchwiliadau—y dylai'r gronfa ffyniant gyffredin a argymhellwyd gan Lywodraeth y DU gael ei gweinyddu gan Lywodraeth Cymru mewn perthynas â Chymru er mwyn sicrhau ei bod yn sensitif i anghenion ac anghydraddoldebau lleol. Fe'i gwnaethom yn glir hefyd y dylid targedu'r gronfa ar gyfer mynd i'r afael ag anghydraddoldeb ac anfantais economaidd-gymdeithasol. Mae ein pwyllgorau wedi nodi cronfeydd yr UE sy'n uniongyrchol berthnasol i gydraddoldeb a hawliau dynol, gyda thua 60 y cant o'r prosiectau a ariennir o Gronfa Gymdeithasol Ewrop yn targedu pobl gydag un neu fwy o nodweddion gwarchodedig. Rwy'n siŵr y bydd arweinydd y tŷ yn cymeradwyo argymhellion y pwyllgor ar y pwynt hwn.
A gaf fi hefyd groesawu gwaith fforwm cymdeithas sifil Cymru a sefydlwyd yn ddiweddar ar Brexit? Gyda thros 40 o sefydliadau trydydd sector, mae'n fforwm ardderchog ar gyfer casglu tystiolaeth, gyda chefnogaeth Canolfan Llywodraethiant Cymru Prifysgol Caerdydd. Mae'r fforwm yn datgan bod y DU'n creu risg ddifrifol i hawliau dynol a chydraddoldeb drwy dynnu'n ôl o siarter yr UE ar hawliau sylfaenol. Rwy'n croesawu'r alwad i sicrhau statws cyfreithiol domestig i siarter yr UE drwy ddeddfwriaeth benodol ar gyfer Cymru yn unig, i roi sylw dyledus i'r offeryn ar draws polisi cyhoeddus, os yw hynny'n ddichonadwy. Ac mae angen inni ymateb i'r alwad honno. Mae'r fforwm cymdeithas sifil hefyd yn datgan y dylai Llywodraeth Cymru geisio sicrhau bod y DU yn dal i fyny gyda'r UE lle y ceir datblygiadau mewn perthynas ag amddiffyniadau hawliau dynol neu gydraddoldeb. Dylai Llywodraeth Cymru geisio gweithredu unrhyw ddatblygiadau newydd a wneir gan yr UE yng Nghymru. Mae'r Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, er enghraifft, yn nodi bod yr UE ar hyn o bryd yn ystyried deddfwriaeth newydd yn ymwneud ag absenoldeb rhiant, gweithio hyblyg a bwydo ar y fron yn y gwaith. Yn ein llythyr fel ACau at y Prif Weinidog, roeddem yn gofyn i Lywodraeth Cymru nodi sut y bydd yn sicrhau bod hawliau'r siarter yn parhau i fod yn gymwys yng Nghymru, ac edrychaf ymlaen at yr ymateb gan arweinydd y tŷ, ac rwy'n gobeithio yr eir ar drywydd y dystiolaeth sy'n cael ei datblygu gan fforwm cymdeithas sifil Cymru ac y bydd symud ymlaen arni.
Ar sawl achlysur yn y Siambr hon, tynnais sylw at faniffesto'r Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod a gyhoeddwyd yn gynharach eleni. Maent yn tynnu sylw at y bygythiadau i ddeddfwriaeth cydraddoldebau a hawliau dynol ar ôl Brexit. Maent yn pryderu y bydd effaith gadael yr UE yn arwain at gyfyngu ar hawliau cyfreithiol i fenywod, at leihau'r arian ar gyfer sefydliadau menywod ac at roi pwysau ar wasanaethau penodol.
Lywydd, rwy'n cadeirio rhwydwaith menywod yn Ewrop yng Nghymru er mwyn hyrwyddo hawliau menywod a chydraddoldeb rhwng y rhywiau yng nghyd-destun Brexit. Mae'r rhwydwaith yn awyddus i weld menywod yn cael llais cryfach yn yr archwiliadau a'r trafodaethau Brexit. Mae'r rhwydweithiau hyn yn edrych ar y ddadl hon heddiw; maent yn ei chroesawu'n fawr iawn a byddant yn disgwyl i bwyllgorau'r Cynulliad, yn ogystal â Llywodraeth Cymru, fwrw ymlaen â hyn i'w archwilio a'i fonitro ymhellach. Mewn rôl flaenorol fel cynghorydd sir, gwelais y gyfran gyntaf o arian Cronfa Gymdeithasol Ewrop yn cael ei roi i'r gweithdy arloesol i fenywod a agorwyd yn 1984 yng Nghaerdydd, gweithdy a hyfforddodd filoedd ar filoedd o fenywod dros 30 mlynedd mewn technoleg gwybodaeth ac electroneg. Mae'r menywod hynny bellach yn cyfrannu at yr economi leol. Mae hyn oll mewn perygl bellach o ganlyniad i Brexit. Fel y dywedodd Leanne Wood—mae'n wael o ran cydraddoldeb ac mae'n wael o ran yr economi. Felly, mae llawer mewn perygl o ganlyniad i Brexit, a'r testun pryder mwyaf i ni yw cydraddoldebau.
Diolch i'r pwyllgorau am ystyried y materion hyn ac i'r Prif Weinidog am ei ymateb, ac rwy'n gobeithio y bydd y ddadl hon yn arwydd i fenywod Cymru, i bobl dduon, pobl Asiaidd, pobl o leiafrifoedd ethnig, pobl anabl, a'r cymunedau ein bod yn sefyll dros eu hawliau dynol yn y Cynulliad hwn.
Galwaf ar arweinydd y tŷ, Julie James.
I call on the leader of the house, Julie James.
Diolch, Llywydd. I apologise to colleagues because I'm struggling a little bit with my voice.
So, I just want to start off by thanking the committee for their joint report and to all the Members who have contributed to the debate. I think there really is a distinctive approach to equality that is woven into the Welsh devolution mindset from the outset and built into the DNA of the Welsh Government. The commitment gives us a solid platform in Wales to create strong and inclusive policies and legislation. It's clear from what everybody has said in their contribution that we accept that we're heading into an unprecedented and uncertain period for Wales as we leave the EU, in terms of the discussions on whether a 'deal' or 'no deal' scenario has different implications for protections of human rights that we all wish to see protected. And I think there was agreement from every speaker that those rights need to be protected.
We've been very consistent in what we want to see by way of our priorities for leaving the EU and part of the Brexit talks, and one of those has been a fundamental maintenance of the human rights position for Welsh citizens and their place in the world. And, of course, that would also include a continuing commitment to ensure that no falling back happens as a result of our leaving the EU. So, some measure of checking what the human rights position of other leading countries around the world is and ensuring that we stay in lockstep with that must be done. And David Melding, I think, in particular, mentioned that it's not just the EU that we should be monitoring for that, and that's certainly our view as well, and we need to make sure that Wales stays in lockstep with the very best of practice around the work.
However, the continuing uncertainty makes it very difficult to evaluate the future of the landscape and to have very specific courses of action at the moment, until we see what that landscape might look like. David Melding also pointed out, for example, the public debate about the distinction between the EU charter of fundamental rights and the European convention on human rights deriving from the European Council, and the confusion in people's mind about what's incorporated where and so on. So, I think one of the things we are very keen to do is to look to see what we can do in terms of Welsh legislation, to enshrine in the laws of Wales, so that we protect those fundamental freedoms in a very straightforward way. And, actually, as a result of a conversation that was initiated in this Chamber, Llywydd, with Helen Mary Jones on her legislative proposal for incorporation of the UN convention on the rights of disabled people, we have commissioned a piece of research to show us how, in Wales, the interlocking pieces of legislation best fit together.
Many Members—Jane Hutt, John Griffiths and other Members—have mentioned the socioeconomic duty under the Equalities Act, for example, and whether we should bring that into force. We very much want to do that. But we want to ensure that we do that in a way that is completely compatible with, for example, our groundbreaking well-being of future generations Act, and that it doesn't cut across it in a any way or undermine that Act. So, we've commissioned a piece of research to see how that jigsaw best fits together and to give us a route-map to getting to a place that everybody in the Chamber outlined, which is a place where, very simply, we set out what those fundamental rights are in Welsh legislation and we don't have a layered effect. In conversation with the commissioner for the future generations Act, for example, she talked about the difficulty of ensuring that we don't slip back—we've passed the well-being of future generations Act, which has some things to say with regard to socioeconomic factors in decision making in Wales—and we don't put the socioeconomic duty on the next layer, so that people go there first, but we actually ensure that they interlock. So, one of the issues around just copying Scotland is that Scotland doesn't have a well-being of future generations Act, so we want to make sure that they meld together.
So, I want to assure everybody in the Chamber that what we want to do is ensure that we have the best, most cutting-edge protection for these human rights in Wales, in a way that's uniquely Welsh, in a way that blends our legislation together with the various conventions, and in a way that enshrines individual rights, as John Griffiths, I think, pointed out in his speech. One of the very important things to look at when we look at convention rights and the enacting of the various duties and so on is that individuals have a means by which they can enforce their own rights and fight against any infringement of that. So, I'm very happy, Llywydd, to say to the Chamber that we will come back as soon as we have that research with a route-map for getting to where we want to be and that that's independent of the EU debate, because we want to see what our legislation should look like anyway. And then, as that's informed by what the withdrawal Act looks like in its final form, and whether there's a deal or not, we can make sure that that's incorporated into that conversation.
So, various other Members—excuse me, sorry, I'm really struggling with my throat today, unfortunately—have also raised other concerning issues around this. I'd just like to reference a few of those as I end my contribution. One is the rise in hate crime and the 71 per cent rise in referrals. This is really shocking for us. Wales has a long history of welcoming people from all over the world. As the First Minister often says, we are all migrants, it just depends how far back in your family you want to go. None of us came from here originally. We very much want to see a welcoming, positive and tolerant country, and one of the things we'll be looking at in our research is to see whether the legislation gives us a platform in Wales to make sure that we enforce the cultural outward-looking country that we want to be by allowing people to have recourse to law if those rights are infringed. So, that's one of the things we're very interested in doing. We're also looking to see the Welsh public sector working collaboratively to develop shared equality objectives that can be targeted at tackling both inequality and socioeconomic disadvantage as part of a piece around hate crime. Many of the people who experience hate crime experience it for a specific protected characteristic, but, actually, there's intersectionality. Often, they have a number of those characteristics, which we want to see given the strength of the protection of the law as much as we can.
So, Llywydd, we want to walk the fine line between being very careful about imposing additional burdens on our public services and being very clear about what their obligations and duties are in terms of delivering services to the people of Wales. I'm very grateful to the two committees for their work in bringing this debate forward. I'm very happy to confirm that we are doing the research necessary to incorporate all of those pieces of legislation in the best possible pattern, and I look forward to working with both committees in the future to bring that forward. Diolch.
Diolch, Lywydd. Rwy'n ymddiheuro i fy nghyd-Aelodau gan fy mod yn cael ychydig bach o drafferth gyda fy llais.
Felly, hoffwn ddechrau drwy ddiolch i'r pwyllgor am eu hadroddiad ar y cyd ac i'r holl Aelodau sydd wedi cyfrannu at y ddadl. Rwy'n credu bod yna ymagwedd unigryw tuag at gydraddoldeb wedi'i gweu i mewn i feddylfryd datganoli Cymru o'r cychwyn cyntaf ac wedi'i adeiladu i mewn i DNA Llywodraeth Cymru. Mae'r ymrwymiad yn rhoi llwyfan cadarn i ni yng Nghymru greu polisïau a deddfwriaeth sy'n gryf a chynhwysol. Mae'n glir o'r hyn y mae pawb wedi'i ddweud yn eu cyfraniadau ein bod yn derbyn ein bod ar drothwy cyfnod digynsail ac ansicr i Gymru wrth i ni adael yr UE, o ran y trafodaethau ar oblygiadau gwahanol senario 'bargen' neu senario 'dim bargen' i amddiffyniadau hawliau dynol y mae pawb ohonom am eu gweld yn cael eu diogelu. A chredaf fod pob siaradwr yn cytuno bod angen diogelu'r hawliau hynny.
Rydym wedi bod yn gyson iawn yn yr hyn rydym am ei weld o ran ein blaenoriaethau ar gyfer gadael yr UE a'n rhan yn sgyrsiau Brexit, ac un o'r blaenoriaethau hynny oedd cynnal y safbwynt hanfodol ar hawliau dynol ar gyfer dinasyddion Cymru a'u lle yn y byd. Ac wrth gwrs, byddai hynny hefyd yn cynnwys ymrwymiad parhaus i sicrhau nad oes unrhyw gam yn ôl yn digwydd o ganlyniad i adael yr UE. Felly, rhaid cael rhyw fodd o wirio beth yw safbwynt gwledydd blaenllaw eraill ym mhob cwr o'r byd ar hawliau dynol a sicrhau ein bod yn camu'n glos wrth hynny. A soniodd David Melding yn fwyaf arbennig, rwy'n credu, nad yr UE yn unig y dylem fod yn ei fonitro o ran hynny, a dyna'n sicr yw ein barn ni yn ogystal, ac mae angen inni wneud yn siŵr fod Cymru'n camu'n glos wrth yr arferion gorau oll yn y gwaith hwn.
Fodd bynnag, mae'r ansicrwydd parhaus yn ei gwneud hi'n anodd iawn gwerthuso dyfodol y dirwedd ac i fod â llwybrau gweithredu penodol iawn ar hyn o bryd, hyd nes y gwelwn sut olwg a fydd ar y dirwedd honno. Nododd David Melding hefyd, er enghraifft, y drafodaeth gyhoeddus ynglŷn â'r gwahaniaeth rhwng siarter yr UE ar hawliau sylfaenol a'r confensiwn Ewropeaidd ar hawliau dynol sy'n deillio o'r Cyngor Ewropeaidd, a'r dryswch ym meddwl pobl ynglŷn â beth sydd wedi'i ymgorffori yn lle ac ati. Felly, rwy'n credu mai un o'r pethau rydym yn awyddus iawn i'w wneud yw edrych i weld beth y gallwn ei wneud o ran deddfwriaeth Cymru, beth i'w ymgorffori yn neddfau Cymru, fel ein bod yn diogelu'r rhyddid sylfaenol hwnnw mewn ffordd syml iawn. Ac mewn gwirionedd, o ganlyniad i sgwrs a gychwynnwyd yn y Siambr hon, Lywydd, gan Helen Mary Jones ar ei chynnig deddfwriaethol i ymgorffori confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar hawliau pobl anabl, rydym wedi comisiynu ymchwil i ddangos i ni sut, yng Nghymru, y mae'r darnau o ddeddfwriaeth yn clymu wrth ei gilydd yn y ffordd orau.
Mae llawer o'r Aelodau—Jane Hutt, John Griffiths ac Aelodau eraill—wedi sôn am y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol o dan y Ddeddf Cydraddoldeb, er enghraifft, ac a ddylem roi honno mewn grym. Rydym yn awyddus iawn i wneud hynny. Ond rydym am sicrhau ein bod yn ei wneud mewn ffordd sy'n hollol gydnaws â'n Deddf lles cenedlaethau'r dyfodol er enghraifft, ac nad yw'n torri ar ei thraws mewn unrhyw ffordd neu'n tanseilio'r Ddeddf honno. Felly, rydym wedi comisiynu ymchwil i weld sut y mae'r jig-so'n ffitio i'w gilydd yn y ffordd orau ac i roi map inni ar gyfer cyrraedd man a amlinellwyd gan bawb yn y Siambr, sef man lle'r ydym, yn syml iawn, yn nodi beth yw'r hawliau sylfaenol hynny yn y ddeddfwriaeth Gymreig a sicrhau nad ydym yn cael effaith haenog. Mewn sgwrs gyda chomisiynydd Deddf cenedlaethau'r dyfodol, er enghraifft, soniodd am yr anhawster o sicrhau nad ydym yn llithro'n ôl—rydym wedi pasio'r Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, sydd â phethau i'w dweud am ffactorau economaidd-gymdeithasol wrth wneud penderfyniadau yng Nghymru—ac nid ydym yn rhoi'r ddyletswydd economaidd-gymdeithasol ar yr haen nesaf, fel bod pobl yn mynd yno yn gyntaf, ond rydym yn sicrhau eu bod yn cydgysylltu. Felly, un o'r problemau gyda chopïo'r Alban yw nad oes gan yr Alban Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, felly rydym am wneud yn siŵr eu bod yn clymu wrth ei gilydd.
Felly, rwyf am roi sicrwydd i bawb yn y Siambr ein bod am sicrhau bod gennym yr amddiffyniad gorau a mwyaf arloesol i'r hawliau dynol hyn yng Nghymru, mewn ffordd sy'n unigryw Gymreig, mewn ffordd sy'n cyfuno ein deddfwriaeth â'r confensiynau amrywiol, ac mewn ffordd sy'n diogelu hawliau unigol, fel y nododd John Griffiths yn ei araith, rwy'n credu. Un o'r pethau pwysig iawn i'w hystyried pan edrychwn ar hawliau'r confensiwn a gweithredu'r dyletswyddau amrywiol ac ati yw bod gan unigolion fodd o fynnu eu hawliau eu hunain ac ymladd yn erbyn unrhyw gyfyngu arnynt. Felly, rwy'n hapus iawn, Lywydd, i ddweud wrth y Siambr y byddwn yn dychwelyd cyn gynted ag y bydd y gwaith ymchwil hwnnw gyda ni ac y bydd gennym fap ar gyfer cyrraedd lle'r ydym eisiau bod a bod hynny'n annibynnol ar y ddadl ynglŷn â'r UE, oherwydd rydym am weld sut olwg a ddylai fod ar ein deddfwriaeth beth bynnag. Ac yna, gan fod hynny'n cael ei lywio gan sut olwg fydd ar y Ddeddf ymadael ar ei ffurf derfynol, ac a geir bargen ai peidio, gallwn wneud yn siŵr fod hynny'n cael ei gynnwys yn y sgwrs honno.
Felly, nododd amryw o Aelodau eraill—esgusodwch fi, mae'n ddrwg gennyf, rwy'n cael trafferth mawr gyda fy ngwddf heddiw, yn anffodus—faterion eraill o bwys yn ymwneud â hyn. Hoffwn gyfeirio at rai o'r rheini wrth imi orffen fy nghyfraniad. Un yw'r cynnydd yn nifer y troseddau casineb a'r cynnydd o 71 y cant yn nifer yr atgyfeiriadau. Mae hyn yn wirioneddol syfrdanol i ni. Mae gan Gymru hanes hir o groesawu pobl o bedwar ban byd. Fel y dywed y Prif Weinidog yn aml, rydym i gyd yn ymfudwyr, mae'n dibynnu pa mor bell yn ôl yn eich teulu y dymunwch fynd. Ni ddaeth neb ohonom o'r fan hon yn wreiddiol. Rydym yn awyddus iawn i weld gwlad groesawgar, gadarnhaol a goddefgar, ac un o'r pethau y byddwn yn ei ystyried yn ein hymchwil yw gweld a yw'r ddeddfwriaeth yn rhoi llwyfan yng Nghymru i wneud yn siŵr ein bod yn mynnu'r wlad ddiwylliannol sy'n edrych tuag allan y dymunwn ei gweld drwy alluogi pobl i droi at y gyfraith os caiff yr hawliau hynny eu herydu. Felly, dyna un o'r pethau y mae gennym ddiddordeb mawr yn ei wneud. Rydym hefyd yn edrych i weld a yw'r sector cyhoeddus yng Nghymru yn cydweithio i ddatblygu amcanion cydraddoldeb cyffredin y gellir eu targedu ar gyfer mynd i'r afael ag anghydraddoldeb ac anfantais economaidd-gymdeithasol fel rhan o'r gwaith ar droseddau casineb. Mae llawer o'r bobl sy'n cael profiad o droseddau casineb yn eu profi yn sgil nodwedd warchodedig benodol, ond mae iddo elfennau croestoriadol mewn gwirionedd. Yn aml, mae ganddynt nifer o'r nodweddion hynny, ac rydym am weld hyn yn cael amddiffyniad y gyfraith cymaint ag y gallwn.
Felly, Lywydd, rydym am gerdded y llinell denau rhwng bod yn ofalus iawn ynglŷn â gosod beichiau ychwanegol ar ein gwasanaethau cyhoeddus a bod yn glir iawn ynglŷn â beth yn union yw eu rhwymedigaethau a'u dyletswyddau o ran darparu gwasanaethau i bobl Cymru. Rwy'n ddiolchgar iawn i'r ddau bwyllgor am eu gwaith yn cyflwyno'r ddadl hon. Rwy'n hapus iawn i gadarnhau ein bod yn gwneud yr ymchwil sy'n angenrheidiol i ymgorffori pob un o'r darnau hynny o ddeddfwriaeth yn y patrwm gorau posibl, ac edrychaf ymlaen at weithio gyda'r ddau bwyllgor yn y dyfodol i gyflwyno hynny. Diolch.
Galwaf ar Gadeirydd y pwyllgor materion allanol i ymateb i'r ddadl, David Rees.
I call on the Chair of the external affairs committee to reply to the debate, David Rees.
Diolch, Llywydd. Can I thank Members for their contribution to today's debate? I think it's perhaps the first time we've got a joint report coming before the Assembly of committees in this Assembly. It also shows, perhaps, the way in which we're working is evolving as we move on. Can I also put on record both committee's thanks to their staff, the committee clerks and their teams, and the witnesses who came forward? Without those, it would make our job very much more difficult.
These findings are crucial for us, and Brexit has just perhaps highlighted something. I have a couple of points from what the Members spoke about. David Melding, on the charter of fundamental rights, I want to highlight the fact that it isn't law, I agree, but it's within the framework of the European law, and therefore it exists within that framework. As we leave the EU, that European law framework in which it operates disappears. Therefore, the rights that were in there are not necessarily protected by law within the UK because we don't have the same European laws. That is the issue we are trying to highlight. That's why our committee in particular was pleased to see that reference in the law derived from the EU Bill to ensure that Welsh Government would continue, as part of its continuity Bill—. But, of course, it was not continued in the EU withdrawal Bill—Act, as it is now. The Lords put it in as an amendment, but it was defeated in the Commons in the ping-pong section. But it is important that we have it because there are rights we need to protect, rights we've all benefited from. I think what's important is that no-one anticipates those rights to be eroded within day one of leaving the EU, but without legislation to underpin those rights, we're leaving ourselves open to opportunity in years down the line for other Governments to come in and undermine those rights. That's what the issue was about—ensuring that legislation is there.
I totally agree with you that the future of regional investment is a concern that's shared by all across this Chamber—we've often heard that—and shared governance is one—. We need to look at how we're going to manage that, and that comes with the shared prosperity fund. This isn't about the shared prosperity fund, but it highlights examples and concerns we currently have as to how we manage that fund and how we ensure the priorities for Wales will be delivered by the Welsh Assembly and the Welsh Government and not dictated to us by Westminster—something Brexiteers seem to want to do—to reflect the same arguments about Brussels.
Leanne highlighted that rights are under threat, and that's why we identified it. They are under threat unless they are underpinned by law. And you highlighted some, perhaps, right-wing people who have that view that leaving, Brexit, is an opportunity. The reality is there are people in positions who have that view. That's the reality. And what we wanted to ensure was, as the EU took the opportunity to put legislation in place to protect people, that we also do the same here in the UK once we leave the EU, so the laws are there to protect the rights of individuals. Whether we get a Welsh Bill of human rights—I'm sure that might be something she'll be putting forward as a Member's, backbencher's, Bill.
Jane highlighted, again, the socioeconomic duty, and that's crucial here. Now, I've read the letters from the First Minister clearly saying that the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is going to cover everything, and I understand the leader of the house's comments about ensuring that they work together, they knit together, they knit well. I totally understand that, but I think it's crucial. We have the powers to do this—let's just do it. Let's not make sure we're 10 months, two years, three years, maybe an Assembly down the road before we do that. Now is the time to take the opportunity. I appreciate you saying you've got research going into that. You didn't indicate a timescale; you said you'd come back to us as soon as possible. Timescales would be great if we knew—six months; some kind of time factor.
Diolch, Lywydd. A gaf fi ddiolch i'r Aelodau am eu cyfraniad i'r ddadl heddiw? Credaf mai dyma'r tro cyntaf efallai i ni gael adroddiad ar y cyd yn dod gerbron y Cynulliad gan bwyllgorau yn y Cynulliad hwn. Mae hefyd yn dangos, efallai, fod y ffordd rydym yn gweithio yn esblygu wrth inni symud ymlaen. A gaf fi hefyd gofnodi diolch y ddau bwyllgor i'w staff, clercod y pwyllgorau a'u timau, ac i'r tystion? Heb y rheini, byddai ein gwaith yn llawer iawn anos.
Mae'r canfyddiadau hyn yn allweddol i ni, ac efallai fod Brexit wedi tynnu sylw at rywbeth. Mae gennyf ychydig o bwyntiau o'r hyn y siaradodd yr Aelodau amdano. David Melding, ar y siarter hawliau sylfaenol, rwyf am dynnu sylw at y ffaith nad yw'n gyfraith, rwy'n cytuno, ond mae o fewn fframwaith y gyfraith Ewropeaidd, ac felly mae'n bodoli o fewn y fframwaith hwnnw. Wrth inni adael yr UE, mae'r fframwaith cyfraith Ewropeaidd hwnnw y mae'n gweithredu ynddo'n diflannu. Felly, nid yw'r hawliau a oedd yno o reidrwydd yn cael eu diogelu gan y gyfraith o fewn y DU am nad yr un cyfreithiau Ewropeaidd sydd gennym. Dyna yw'r broblem rydym yn ceisio tynnu sylw ati. Dyna pam roedd ein pwyllgor ni yn arbennig yn falch o weld y cyfeiriad hwnnw ym Mil y gyfraith sy'n deillio o'r UE i sicrhau y byddai Llywodraeth Cymru yn parhau, fel rhan o'i Bil parhad—. Ond wrth gwrs, ni chafodd ei barhau yn y Bil ymadael â'r UE—neu'r Ddeddf, fel yw hi bellach. Cafodd ei gynnwys gan yr Arglwyddi fel gwelliant, ond fe'i trechwyd yn Nhŷ'r Cyffredin yn yr adran ping-pong. Ond mae'n bwysig ei fod gennym gan fod yna hawliau y mae angen inni eu hamddiffyn, hawliau y mae pawb ohonom wedi elwa arnynt. Credaf mai'r hyn sy'n bwysig yw nad oes neb yn rhagweld y bydd yr hawliau hynny'n cael eu herydu o fewn un diwrnod i adael yr UE, ond heb ddeddfwriaeth i ategu'r hawliau hyn, rydym yn gadael ein hunain yn agored i gyfle ymhen blynyddoedd i Lywodraethau eraill ddod i mewn a thanseilio'r hawliau hynny. Dyna oedd y rheswm am hyn—sicrhau bod y ddeddfwriaeth yn bodoli.
Rwy'n cytuno'n llwyr â chi fod dyfodol buddsoddiad rhanbarthol yn bryder a rennir gan bawb ar draws y Siambr hon—rydym wedi ei glywed yn aml—ac mae cydlywodraethu yn un—. Mae angen inni edrych i weld sut rydym yn mynd i reoli hynny, a daw hynny gyda'r gronfa ffyniant gyffredin. Nid yw hyn yn ymwneud â'r gronfa ffyniant gyffredin ynddi ei hun, ond mae'n amlygu enghreifftiau a phryderon sydd gennym ar hyn o bryd ynglŷn â sut y rheolwn y gronfa honno a sut y gallwn sicrhau y bydd y blaenoriaethau i Gymru yn cael eu sicrhau gan Lywodraeth y Cynulliad a Llywodraeth Cymru yn hytrach na chael eu gorfodi arnom gan San Steffan—rhywbeth y mae pobl Brexit i'w gweld yn dymuno ei wneud—i adlewyrchu'r un dadleuon am Frwsel.
Dywedodd Leanne fod hawliau o dan fygythiad, a dyna pam rydym wedi nodi hynny. Maent o dan fygythiad oni bai eu bod yn cael eu hategu gan gyfraith. Ac rydych wedi tynnu sylw at bobl adain dde, efallai, sydd o'r farn fod gadael, Brexit, yn gyfle. Y realiti yw bod yna bobl mewn swyddi uchel sy'n arddel y farn honno. Dyna'r realiti. Ac roeddem eisiau sicrhau, wrth i'r UE fanteisio ar y cyfle i roi deddfwriaeth ar waith i amddiffyn pobl, ein bod ninnau hefyd yn gwneud yr un fath yma yn y DU wedi i ni adael yr UE, fel bod y deddfau yno i amddiffyn hawliau unigolion. Pa un a fyddwn yn cael Bil hawliau dynol Cymreig—rwy'n siŵr y gallai fod yn rhywbeth y bydd hi'n ei gyflwyno fel Bil Aelod, Bil aelod o'r meinciau cefn.
Unwaith eto, nododd Jane y ddyletswydd economaidd-gymdeithasol, ac mae honno'n hollbwysig yma. Nawr, rwyf wedi darllen y llythyrau gan y Prif Weinidog yn dweud yn glir fod Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn mynd i gynnwys popeth, a deallaf sylwadau arweinydd y tŷ ynglŷn â sicrhau eu bod yn gweithio gyda'i gilydd, yn cydblethu'n dda. Rwy'n deall hynny'n iawn, ond credaf ei fod yn allweddol. Mae gennym bwerau i wneud hyn—gadewch inni ei wneud. Gadewch inni wneud yn siŵr nad yw'n 10 mis, dwy flynedd, tair blynedd, neu Gynulliad arall eto efallai, cyn inni wneud hynny. Nawr yw'r amser i fanteisio ar y cyfle. Rwy'n derbyn eich bod yn dweud bod gennych ymchwil ar waith ar hynny. Ni roesoch amserlen; fe ddywedoch y byddech yn dod yn ôl atom cyn gynted â phosibl. Byddai amserlenni'n wych pe baem yn gwybod—chwe mis; rhyw fath o ffactor amser.
February.
Mis Chwefror.
February. Thank you. That's good, because at least we've got a—. We now have an indication it's actually before we leave the EU. That's very important for us.
Jane also highlighted that it's important that rights come to the fore, and particularly that we note the rights that come to the fore during the transition period, if there is one, because we'll be operating under those until we end that transition period. How do we ensure those are also within UK law and protected when we leave that transition period? So, it's a critical aspect; we intend to look at that.
Leader of the house, you talked about the lockstep. I very much appreciate that. You talked about Welsh legislation. It is important that we don't simply keep on saying, 'We've got this unique Bill, the well-being of future generations Act, which delivers on this.' We can do more, and we should do more, with the powers we have.
Llywydd, the decision to leave the European Union will have profound constitutional, legal and political ramifications for the people of Wales in the years to come. There's no question about that. I hope that, in shining a light on the human rights and equalities issue, which was something people didn't want to talk about very much during the last two years, the two committees have actually reminded people that Wales has a proud history of leading the way in these fields, and our aim is to ensure that proud history continues. We need certainty that those rights will continue to apply in Wales after Brexit. We need to ensure that non-regression occurs so we do not see any erosion of those rights. And, looking ahead, we'll continue to keep an eye on this, we'll continue to keep an eye on what happens, hopefully, during transition, and I commend this joint report to the National Assembly for Wales.
Mis Chwefror. Diolch. Mae hynny'n beth da, oherwydd mae gennym o leiaf—. Bellach mae gennym syniad mewn gwirionedd y bydd yn digwydd cyn inni adael yr UE. Mae hynny'n bwysig iawn i ni.
Nododd Jane hefyd ei bod hi'n bwysig fod hawliau'n dod i'r amlwg, ac yn arbennig ein bod yn nodi hawliau sy'n dod i'r amlwg yn ystod y cyfnod pontio, os oes un, oherwydd byddwn yn gweithredu o dan yr amodau hynny hyd nes y daw'r cyfnod pontio hwnnw i ben. Sut y mae sicrhau bod y rheini hefyd o fewn cyfraith y DU ac wedi'u hamddiffyn pan fyddwn yn gadael y cyfnod pontio? Felly, mae'n elfen hollbwysig; rydym yn bwriadu edrych ar hynny.
Arweinydd y tŷ, fe sonioch chi am gamu'n glos. Rwy'n gwerthfawrogi hynny'n fawr. Soniasoch am ddeddfwriaeth Gymreig. Mae'n bwysig ein bod yn gwneud mwy na dim ond dal ati i ddweud, 'Mae gennym y Bil unigryw hwn, Deddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, sy'n darparu hyn.' Gallwn wneud mwy, a dylem wneud mwy gyda'r pwerau sydd gennym.
Lywydd, bydd goblygiadau cyfansoddiadol, cyfreithiol a gwleidyddol dwfn yn deillio o'r penderfyniad i adael yr Undeb Ewropeaidd i bobl Cymru yn y blynyddoedd i ddod. Nid oes unrhyw amheuaeth ynglŷn â hynny. Drwy daflu goleuni ar fater hawliau dynol a chydraddoldeb, a oedd yn rhywbeth nad oedd pobl eisiau siarad llawer amdano yn ystod y ddwy flynedd diwethaf, rwy'n gobeithio bod y ddau bwyllgor wedi atgoffa pobl fod gan Gymru hanes balch o arwain y ffordd yn y meysydd hyn, a'n nod yw sicrhau bod yr hanes balch hwn yn parhau. Mae angen sicrwydd y bydd yr hawliau'n parhau i fod yn berthnasol yng Nghymru ar ôl Brexit. Mae angen inni sicrhau na chânt eu tynnu'n ôl fel na fyddwn yn gweld yr hawliau hynny'n cael eu herydu. Ac wrth edrych ymlaen, byddwn yn parhau i gadw llygad ar hyn, byddwn yn parhau i gadw llygad ar yr hyn sy'n digwydd, gobeithio, dros y cyfnod pontio, ac rwy'n cymeradwyo'r adroddiad ar y cyd i Gynulliad Cenedlaethol Cymru.
Daeth y Dirprwy Lywydd i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer took the Chair.
Thank you very much. The proposal is to note the committee's report. Does any Member object? No. Therefore, in accordance with Standing Order 12.36, the motion is agreed.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw nodi adroddiad y pwyllgor. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Nac oes. Felly, yn unol â Rheol Sefydlog 12.36, derbyniwyd y cynnig.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Detholwyd y gwelliannau canlynol: gwelliant 1 yn enw Julie James, a gwelliant 2 yn enw Neil McEvoy.
The following amendments have been selected: amendment 1 in the name of Julie James, and amendment 2 in the name of Neil McEvoy.
We now move on to the Welsh Conservatives' debate on the armed forces, and I call on Mark Isherwood to move the motion.
Symudwn yn awr at y ddadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y lluoedd arfog, a galwaf ar Mark Isherwood i wneud y cynnig.
Cynnig NDM6854 Darren Millar
Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi bod Sul y Cofio eleni yn nodi canmlwyddiant Diwrnod y Cadoediad a ddiwedd y rhyfel byd cyntaf.
2. Yn croesawu ymgyrch 'Thank you 100' y Lleng Brydeinig Frenhinol, sy'n cofio'r rhai a wasanaethodd, aberthodd a newidodd ein byd rhwng 1914 a 1918.
3. Yn anrhydeddu cyfraniad y rheini sydd wedi gwasanaethu ac sy'n parhau i wasanaethu yn ein lluoedd arfog.
4. Yn galw ar Lywodraeth Cymru i benodi comisiynydd y lluoedd arfog i Gymru er mwyn sicrhau bod Cyfamod y Lluoedd Arfog yn cael ei gynnal.
Motion NDM6854 Darren Millar
The National Assembly for Wales:
1. Notes that this year’s Remembrance Sunday marks the 100th anniversary of Armistice Day and the end of the first world war.
2. Welcomes the Royal British Legion’s ‘Thank you 100’, which remembers those who served, sacrificed and changed our world between 1914 and 1918.
3. Honours the contribution of those who have served and continue to serve in our armed forces.
4. Calls upon the Welsh Government to appoint an armed forces commissioner for Wales to ensure that the Armed Forces Covenant is upheld.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch. Well, this Sunday marks the hundredth anniversary of the signing of the armistice that ended the first world war. On 3 August, with 100 days until this armistice centenary, the Royal British Legion launched a mass movement to say 'thank you' to the first world war generation who served, sacrificed and changed our world, with all communities encouraged to join and hundreds of community events organised. Remember Together, a new initiative from British Future and the Royal British Legion, also launched last week to bring people from different backgrounds together to mark remembrance and the centenary of the first world war armistice.
There is increasing awareness that remembrance could, should and does belong to all of us, whatever our politics, ethnicity or faith. The armies of 1914-18 looked more like the Britain of 2018 than that of its day. British troops fought alongside soldiers of different colours and creeds from across the Commonwealth, including over 1 million Indian soldiers, 400,000 of them Muslims from present day Pakistan. This shared history of service and contribution is something that we can all commemorate in Britain and the UK.
Diolch. Wel, y Sul hwn fydd canmlwyddiant llofnodi'r cadoediad a ddaeth â'r rhyfel byd cyntaf i ben. Ar 3 Awst, gyda 100 o ddyddiau tan ganmlwyddiant y cadoediad, lansiodd y Lleng Brydeinig Frenhinol ymgyrch dorfol i ddweud 'diolch' wrth genhedlaeth y rhyfel byd cyntaf a wasanaethodd, a aberthodd ac a newidiodd ein byd, gyda phob cymuned yn cael eu hannog i ymuno a channoedd o ddigwyddiadau cymunedol wedi'u trefnu. Yr wythnos diwethaf, lansiwyd Remember Together hefyd, sef menter newydd gan British Future a'r Lleng Brydeinig Frenhinol i ddod â phobl o wahanol gefndiroedd at ei gilydd i nodi'r cofio a chanmlwyddiant cadoediad y rhyfel byd cyntaf.
Ceir ymwybyddiaeth gynyddol y gallai ac y dylai cofio berthyn i bob un ohonom, beth bynnag yw ein gwleidyddiaeth, ein hethnigrwydd neu ein ffydd. Roedd byddinoedd 1914-18 yn edrych yn debycach i Brydain 2018 na Phrydain y cyfnod hwnnw. Ymladdai milwyr Prydain ochr yn ochr â milwyr o wahanol liwiau a chredoau o bob rhan o'r Gymanwlad, gan gynnwys dros 1 filiwn o filwyr o India, 400,000 ohonynt yn Fwslimiaid o'r hyn sy'n Bacistan heddiw. Mae'r hanes hwn a rennir o wasanaeth a chyfraniad yn rhywbeth y gall pawb ohonom ym Mhrydain a'r DU ei goffáu.
Our motion calls on the Assembly to honour
'the contribution of those who have served and continue to serve in our armed forces.'
I led a short debate here in January 2008 supporting the Royal British Legion's Honour the Covenant campaign, concluding that this must be fought until it is won. I subsequently welcomed the publication of the armed forces covenant in May 2011, introducing a statutory duty from 2012 to lay before the UK Parliament an annual report that considers the effects of service on regulars and reservists, veterans, their families and the bereaved, and to also examine areas of potential disadvantage and the need for special provision where appropriate.
The Welsh Government and all local authorities in Wales signed the covenant and subscribed to work with partner organisations to uphold its principles. However, there's not yet been an independent review of progress and delivery across the whole of Wales since the covenant was established—or there wasn't until the cross-party group on armed forces and cadets fulfilled the job.
In our debate on support for the armed forces last year, the Cabinet Secretary said that Members should have no doubt about the importance that this Government attaches to the delivery of the covenant in Wales. However, concerns do remain in regard to its implementation and in ensuring that veterans are aware of this support.
Last year's review of the implementation of the covenant by the Assembly cross-party group on armed forces and cadets explored how services in Wales were fulfilling their obligations under the armed forces covenant. The group found that, since the introduction of the covenant, there had been good work across Wales in delivering its aims, with public services being more aware. Despite positive developments, however, it found that there is insufficient accountability to ensure that organisations subscribed to the covenant are actually fulfilling their obligations.
The covenant states that no-one who has served in the armed forces should face disadvantage, and, in specific circumstances, can expect special consideration, in regard to their NHS care. Despite this, however, veterans and their families have faced inconsistencies when accessing healthcare in Wales, with the third and charitable sectors often having to deliver the specialist and rehabilitation services they need.
Adherence to and implementation of the covenant varies greatly across Wales's health boards, as evidenced by the recent information obtained from each health board by the Welsh Conservatives. Only Abertawe Bro Morgannwg had a dedicated budget for veterans. In the last three financial years, £242,000 has been allocated there, but the six remaining health boards only used core allocations to fund veterans' needs. Only Aneurin Bevan, Cardiff and Vale, Powys and Hywel Dda health boards have adopted the Welsh Government 2017 guidance in full and, worryingly, Betsi Cadwaladr stated that it was only adhering to Welsh Government guidance published in 2008, three years before the covenant was published.
Staff training and awareness of the covenant varied greatly across the health boards, with little formal training of its requirements taking place. Medical records teams in Aneurin Bevan and Cardiff and Vale had been trained in priority and fast-track referrals, with Cardiff and Vale currently working with the Ministry of Defence on a training package for primary care. Yet Abertawe Bro Morgannwg had merely circulated protocol guidance, Powys had undergone training and awareness-raising at board level only, and Hywel Dda and Betsi had delivered no formal training. Although the covenant applies to local health board employees, I was concerned when I recently accompanied a health board employee with diagnosed military PTSD to a meeting with his employers, when the health board stated their understanding that the covenant only applied to him as a patient.
I spoke at the 2013 launch of Change Step, a support and peer mentoring service provided by veterans for veterans seeking help for mental health, loneliness or addiction problems, led by north-Wales based charity, CAIS. Change Step has now helped more than 1,700 veterans and their families since its launch, yet its reliance on bid funding presents a long-standing challenge when seeking to provide essential services. The Cabinet Secretary will no doubt tell us about the amount of money given to Veterans' NHS Wales, which provides veterans living in Wales with assessment and psychological treatment for mental health problems, including PTSD. Despite this, Veterans' NHS Wales state that without extra Welsh Government support they will be unable to continue reducing waiting times for treatment. They've told us that they are reducing waiting lists for treatment by employing three full-time veteran therapists with charity money from Help for Heroes, and they've completed the first year of that, but, in September 2020, these posts will go and waiting lists are likely to rise again without an increase in Welsh Government support. Of course, without that increase, there'd be an additional cost burden generated on health and care services and therefore that would be a false economy. Veterans' NHS Wales also state that in Scotland and Northern Ireland large-scale studies on the needs of veterans and ex-forces personnel have been carried out by the Forces in Mind Trust, and are calling for a similar study in Wales to help inform policy and practice.
Housing is key to veterans and their families. First Choice Housing Association led the way on this in Wales and secured funding from the MOD veterans accommodation fund to deliver homes across Wales. Alabaré's Wales Homes for Veterans initiative delivers supported housing for veterans struggling to adjust to the civilian world. Working together, First Choice Housing Association and Alabaré delivered the ambitious self-build project for veterans in Wrexham, the third residence in north Wales to be managed by Wales Home for Veterans, which took the charity's provision across Wales to 57 places.
The Welsh Government has announced a housing referrals pathway for veterans and updated guidance. However, provision of leaflets and advice cards does not address the concerns of how housing officers themselves, who provide the necessary support, are able to manage the complex cases of re-homing veterans. Better integration of housing, health and care services, alongside support for schemes such as those provided by First Choice and Alabaré, is therefore needed from the Welsh Government, especially when there's been a large reduction in the number of veteran households accepted by local authorities as being in priority housing need since the Housing (Wales) Act 2014 was introduced. I can't believe that those figures reflect the true level of need.
Woody's Lodge is a charity providing safe spaces for armed service veterans, recent leavers, reservists, and those who served in the emergency services, to socialise and access a range of health and social services and to interact with people who've had similar experiences. Following the success of their first established base in south Wales, they're now opening a site at Eirias Park in Colwyn Bay for veterans across north Wales. Alongside Age Cymru and Age Alliance Wales, Woody's Lodge is a partner in Project 360°, funded by the UK Chancellor's aged veterans fund, supporting older veterans across Wales.
Endorsed by the armed forces community and armed service heads, the review by the cross-party group on armed forces and cadets, referred to earlier, found that, in order to uphold the covenant, the Welsh Government should consider the appointment of an armed forces commissioner for Wales to improve the accountability of public sector organisations for the delivery of the armed forces covenant. It said the commissioner should be required to publish an annual report on adherence to the covenant to be laid in this National Assembly for Wales. Whilst welcome, the appointment of covenant-funded armed forces liaison officers across Welsh local authorities does not meet this requirement.
Responding to me yesterday, the Cabinet Secretary side-stepped this by stating instead that it was the role of the National Assembly to ensure accountability of Government. Is he therefore saying that we don't need commissioners in other areas, including children, older people and future generations? Does not their existence prove the principle that, actually, commissioners have a key role to play? One hundred years after the signing of the treaty that led to the end of the first world war, the armed forces covenant is a covenant that must endure. Diolch yn fawr.
Mae ein cynnig yn galw ar y Cynulliad i anrhydeddu
'cyfraniad y rheini sydd wedi gwasanaethu ac sy'n parhau i wasanaethu yn ein lluoedd arfog.'
Arweiniais ddadl fer yma ym mis Ionawr 2008 i gefnogi ymgyrch Anrhydeddu'r Cyfamod y Lleng Brydeinig Frenhinol, a deuthum i'r casgliad fod yn rhaid ymladd drosto hyd nes y caiff ei ennill. Wedyn croesawais y cyhoeddiad ynghylch cyfamod y lluoedd arfog ym mis Mai 2011, yn cyflwyno dyletswydd statudol o 2012 ymlaen i osod adroddiad blynyddol gerbron Senedd y DU i ystyried effeithiau gwasanaeth ar filwyr rheolaidd, milwyr wrth gefn, cyn-filwyr, eu teuluoedd a'r rhai mewn galar, a hefyd i edrych ar feysydd o anfantais bosibl a'r angen am ddarpariaeth arbennig lle y bo'n briodol.
Llofnododd Llywodraeth Cymru a'r holl awdurdodau lleol yng Nghymru y cyfamod ac ymrwymo i weithio gyda sefydliadau partner i gynnal ei egwyddorion. Fodd bynnag, ni chafwyd adolygiad annibynnol eto o gynnydd a chyflawniad ar draws Cymru gyfan ers sefydlu'r cyfamod—neu ni chafwyd adolygiad hyd nes y cyflawnodd y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a chadetiaid y gwaith.
Yn ein dadl ar gymorth ar gyfer y lluoedd arfog y llynedd, dywedodd Ysgrifennydd y Cabinet na ddylai fod gan yr Aelodau unrhyw amheuaeth ynghylch y pwyslais y mae'r Llywodraeth hon yn ei roi ar gyflawni'r cyfamod yng Nghymru. Fodd bynnag, mae pryderon yn parhau ynglŷn â'i weithredu ac o ran sicrhau bod cyn-filwyr yn ymwybodol o'r cymorth hwn.
Archwiliodd yr adolygiad y llynedd o weithrediad y cyfamod gan grŵp trawsbleidiol y Cynulliad ar y lluoedd arfog a chadetiaid y modd roedd gwasanaethau yng Nghymru yn cyflawni eu rhwymedigaethau o dan gyfamod y lluoedd arfog. Ers cyflwyno'r cyfamod, canfu'r grŵp fod gwaith da wedi'i wneud ledled Cymru ar gyflawni ei nodau, a bod mwy o ymwybyddiaeth gan y gwasanaethau cyhoeddus. Er gwaethaf y datblygiadau cadarnhaol, fodd bynnag, canfu nad oes digon o atebolrwydd er mwyn sicrhau bod cyrff sydd wedi ymrwymo i'r cyfamod yn cyflawni eu rhwymedigaethau mewn gwirionedd.
Mae'r cyfamod yn datgan na ddylai unrhyw un sydd wedi gwasanaethu yn y lluoedd arfog wynebu anfantais, ac mewn amgylchiadau penodol, gallant ddisgwyl ystyriaeth arbennig o ran eu gofal GIG. Er gwaethaf hyn, fodd bynnag, mae cyn-filwyr a'u teuluoedd wedi wynebu anghysonder o ran cael mynediad at ofal iechyd yng Nghymru, gyda'r trydydd sector a'r sector elusennol yn aml yn gorfod darparu'r gwasanaethau adsefydlu a'r gwasanaethau arbenigol sydd eu hangen arnynt.
Mae ymlyniad at y cyfamod a'r modd y caiff ei weithredu yn amrywio'n fawr ar draws byrddau iechyd Cymru, fel y dengys gwybodaeth ddiweddar a gafodd y Ceidwadwyr Cymreig gan bob bwrdd iechyd. Gan Abertawe Bro Morgannwg yn unig y ceir cyllideb bwrpasol ar gyfer cyn-filwyr. Yn ystod y tair blynedd ariannol ddiwethaf, dyrannwyd £242,000 yno, ond defnyddio dyraniadau craidd yn unig a wnaeth y chwe bwrdd iechyd arall ar gyfer ariannu anghenion cyn-filwyr. Byrddau iechyd Aneurin Bevan, Caerdydd a'r Fro, Powys a Hywel Dda yn unig sydd wedi mabwysiadu canllawiau 2017 Llywodraeth Cymru yn llawn ac mae'n destun pryder fod Betsi Cadwaladr wedi nodi nad oedd yn gwneud mwy na dilyn canllawiau Llywodraeth Cymru a gyhoeddwyd yn 2008, dair blynedd cyn cyhoeddi'r cyfamod.
Roedd hyfforddiant ac ymwybyddiaeth staff o'r cyfamod yn amrywio'n fawr ar draws y byrddau iechyd, gydag ond ychydig o hyfforddiant ffurfiol ar ei ofynion yn digwydd. Roedd timau cofnodion meddygol yn Aneurin Bevan a Chaerdydd a'r Fro wedi cael hyfforddiant ar flaenoriaeth ac atgyfeiriadau cyflym, gyda Chaerdydd a'r Fro ar hyn o bryd yn gweithio gyda'r Weinyddiaeth Amddiffyn ar becyn hyfforddiant ar gyfer gofal sylfaenol. Ac eto nid oedd Abertawe Bro Morgannwg wedi gwneud dim mwy na dosbarthu canllawiau protocol, ar lefel bwrdd yn unig yr oedd Powys wedi darparu hyfforddiant a chodi ymwybyddiaeth, ac nid oedd Hywel Dda na Betsi Cadwaladr wedi darparu unrhyw hyfforddiant ffurfiol. Er bod y cyfamod yn berthnasol i weithwyr byrddau iechyd lleol, roeddwn yn bryderus yn ddiweddar pan euthum gyda gweithiwr yn un o'r byrddau iechyd a oedd wedi cael diagnosis o anhwylder straen wedi trawma milwrol i gyfarfod gyda'i gyflogwyr, pan nododd y bwrdd iechyd mai eu dealltwriaeth hwy oedd nad oedd y cyfamod ond yn berthnasol iddo fel claf.
Siaradais yn lansiad Newid Cam yn 2013, sef gwasanaeth cymorth a mentora gan gyn-filwyr ar gyfer cyn-filwyr sy'n ceisio cymorth gyda iechyd meddwl, unigrwydd neu broblemau dibyniaeth, dan arweiniad yr elusen CAIS yng ngogledd Cymru. Mae Newid Cam bellach wedi helpu mwy na 1,700 o gyn-filwyr a'u teuluoedd ers ei lansio, ac eto mae ei ddibyniaeth ar arian sy'n rhaid gwneud cais amdano yn her hirdymor wrth geisio darparu gwasanaethau hanfodol. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn sicr o ddweud wrthym am y swm o arian a roddwyd i GIG Cymru i Gyn-filwyr, sy'n darparu asesiadau a thriniaeth seicolegol ar gyfer problemau iechyd meddwl gan gynnwys anhwylder straen wedi trawma i gyn-filwyr sy'n byw yng Nghymru. Er gwaethaf hyn, mae GIG Cymru i Gyn-filwyr yn nodi na fyddant yn gallu parhau i leihau amseroedd aros ar gyfer triniaeth heb gymorth ychwanegol gan Lywodraeth Cymru. Maent wedi dweud wrthym eu bod yn lleihau rhestrau aros ar gyfer triniaeth drwy gyflogi tri therapydd amser llawn ar gyfer cyn-filwyr gydag arian gan yr elusen Help for Heroes, ac maent wedi cwblhau'r flwyddyn gyntaf o hynny, ond ym mis Medi 2020, bydd y swyddi hyn yn diflannu ac mae'r rhestrau aros yn debygol o gynyddu eto heb gynnydd yn y cymorth gan Lywodraeth Cymru. Wrth gwrs, heb y cynnydd hwnnw, byddai baich cost ychwanegol ar y gwasanaethau iechyd a gofal, ac felly byddai'n economi ffug. Mae Gig Cymru i Gyn-filwyr hefyd yn datgan bod astudiaethau ar raddfa fawr wedi'u cynnal yn yr Alban a Gogledd Iwerddon ar anghenion cyn-filwyr a chyn-bersonél y lluoedd arfog gan ymddiriedolaeth Forces in Mind, ac maent yn galw am astudiaeth debyg yng Nghymru i helpu i lywio polisi ac ymarfer.
Mae tai yn allweddol i gyn-filwyr a'u teuluoedd. Mae Cymdeithas Tai Dewis Cyntaf wedi arwain y ffordd ar hyn yng Nghymru ac wedi sicrhau cyllid o gronfa'r Weinyddiaeth Amddiffyn ar gyfer llety i gyn-filwyr er mwyn darparu cartrefi ledled Cymru. Mae menter Cartrefi ar gyfer Cyn-filwyr Cymru Alabaré yn darparu tai â chymorth ar gyfer cyn-filwyr sy'n ei chael hi'n anodd ymaddasu i'r byd sifil. Drwy weithio gyda'i gilydd, cyflawnodd Cymdeithas Tai Dewis Cyntaf ac Alabaré brosiect hunanadeiladu uchelgeisiol ar gyfer cyn-filwyr yn Wrecsam, y drydedd drigfan yng ngogledd Cymru i gael ei rheoli gan Cartrefi Cymru ar gyfer Cyn-filwyr, ac aeth â darpariaeth yr elusen ar draws Cymru i 57 o leoedd.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi llwybr atgyfeirio ar gyfer tai i gyn-filwyr ac wedi diweddaru canllawiau. Fodd bynnag, nid yw darparu taflenni a chardiau cyngor yn lleddfu pryderon ynglŷn â sut y gall y swyddogion tai sy'n darparu cymorth angenrheidiol reoli achosion cymhleth yn ymwneud ag ailgartrefu cyn-filwyr. Felly mae angen i Lywodraeth Cymru integreiddio gwasanaethau tai, iechyd a gofal yn well, ynghyd â chymorth ar gyfer cynlluniau megis y rhai a ddarperir gan Dewis Cyntaf ac Alabaré, yn enwedig pan fo gostyngiad mawr wedi bod yn nifer yr aelwydydd cyn-filwyr y mae awdurdodau lleol wedi derbyn bod ganddynt angen blaenoriaethol am lety ers cyflwyno Deddf Tai (Cymru) 2014. Ni allaf gredu bod y ffigurau hynny'n adlewyrchiad o wir lefel yr angen.
Elusen sy'n darparu mannau diogel yw Woody's Lodge i alluogi cyn-filwyr y lluoedd arfog, rhai sydd wedi gadael yn ddiweddar, milwyr wrth gefn, a'r rhai a fu'n gwasanaethu yn y gwasanaethau brys, i gymdeithasu a chael mynediad at amrywiaeth o wasanaethau iechyd a gwasanaethau cymdeithasol ac i ryngweithio â phobl sydd wedi cael profiadau tebyg. Yn dilyn llwyddiant eu canolfan sefydledig gyntaf yn ne Cymru, maent bellach yn agor canolfan ym Mharc Eirias ym Mae Colwyn ar gyfer cyn-filwyr ar draws gogledd Cymru. Ochr yn ochr ag Age Cymru a Chynghrair Henoed Cymru, mae Woody's Lodge yn bartner yn y prosiect 360°, a ariennir gan gronfa cyn-filwyr hŷn Canghellor y DU, i gefnogi cyn-filwyr hŷn ledled Cymru.
Cymeradwywyd yr adroddiad gan y grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog a'r cadetiaid y cyfeiriwyd ato'n gynharach, a chanfu y dylai Llywodraeth Cymru ystyried penodi comisiynydd y lluoedd arfog ar gyfer Cymru er mwyn cynnal y cyfamod a gwella atebolrwydd sefydliadau sector cyhoeddus i ddarparu cyfamod y lluoedd arfog. Dywedodd y dylai fod yn ofynnol i'r comisiynydd gyhoeddi adroddiad blynyddol ar gydymffurfiaeth â'r cyfamod i'w osod gerbron Cynulliad Cenedlaethol Cymru. Er bod hynny i'w groesawu, nid yw penodi swyddogion cyswllt y lluoedd arfog wedi'u hariannu gan y cyfamod ar draws awdurdodau lleol Cymru yn bodloni'r gofyniad hwn.
Wrth ymateb i mi ddoe, fe wnaeth Ysgrifennydd y Cabinet osgoi hyn drwy ddatgan yn lle hynny mai rôl y Cynulliad Cenedlaethol yw sicrhau atebolrwydd y Llywodraeth. A yw'n dweud felly nad oes angen comisiynwyr arnom mewn meysydd eraill, gan gynnwys plant, pobl hŷn a chenedlaethau'r dyfodol? Onid yw eu bodolaeth yn profi'r egwyddor fod gan gomisiynwyr ran allweddol i'w chwarae mewn gwirionedd? Gan mlynedd ar ôl llofnodi'r cytuniad a arweiniodd at ddod â'r rhyfel byd cyntaf i ben, mae'n rhaid i gyfamod y lluoedd arfog barhau. Diolch yn fawr.
Thank you. I have selected the two amendments to the motion, and I call on the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services to formally move amendment 1, tabled in the name of Julie James.
Diolch. Rwyf wedi dethol y ddau welliant i'r cynnig, a galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus i gynnig gwelliant 1, a gyflwynwyd yn enw Julie James, yn ffurfiol.
Gwelliant 1—Julie James
Dileu pwynt 4 a rhoi yn ei le:
Yn croesawu penodi Swyddogion Cyswllt y Lluoedd Arfog drwy Gymru a dull cydweithredol Grŵp Arbenigol y Lluoedd Arfog o fynd ati i sicrhau bod Cyfamod y Lluoedd Arfog yn cael ei gynnal.
Amendment 1—Julie James
Delete point 4 and replace with:
Welcomes the appointment of the Armed Forces Liaison Officers across Wales and the collaborative approach of the Armed Forces Expert Group in ensuring the Armed Forces Covenant is upheld.
Cynigiwyd gwelliant 1.
Amendment 1 moved.
Yn ffurfiol.
Formally.
Diolch. I call on Neil McEvoy to move amendment 2, tabled in his name.
Diolch. Galwaf ar Neil McEvoy i gynnig gwelliant 2 a gyflwynwyd yn ei enw.
Gwelliant 2—Neil McEvoy
Ychwanegu pwynt newydd ar ddiwedd y cynnig:
Yn galw ar Lywodraeth Cymru i sicrhau Deddf peidio â gadael yr un milwr ar ôl a fyddai'n gwarantu ansawdd tai a gofal iechyd i gyn-filwyr sydd wedi gweld gwasanaeth gweithredol.
Amendment 2—Neil McEvoy
Add as new point at end of motion:
Calls on the Welsh Government to bring about a no soldier left behind Act that would guarantee quality housing and healthcare to veterans who have seen active service.
Cynigiwyd gwelliant 2.
Amendment 2 moved.
Diolch, Dirprwy Lywydd. We don't leave soldiers behind on the battlefields and we shouldn't leave them behind when they come home. My amendment tonight is a simple one to bring about a no-soldier-left-behind Act to guarantee quality housing and healthcare for veterans who have seen active service.
Many soldiers serve and go through trauma. Some are injured and some, unfortunately, do not come back. Those who do, what do they come back to? A lack of healthcare, a lack of mental health provision and a lack of housing. There's a real problem in finding housing. Far too many former soldiers end up on the street. We do have a covenant for the armed forces, but I don't think it's good enough. In fact, I know it's not good enough. We need legislation to prioritise those who have seen active service. Identifying veterans should be the norm in the NHS, and I'm told that it's not far too often. Healthcare professionals should have the training and we should be looking at best practice.
Former soldier Gus Hales is on hunger strike to demand better support for veterans, especially those suffering from post-traumatic stress disorder. He said that 56 veterans have committed suicide this year in the UK. He's been on hunger strike for 10 days and he's 62 years of age. How can this man, living in Wales, have slipped through the net? How could it happen?
Norman McGuigan, a veterans campaigner for justice for the armed forces said earlier on the telephone that the covenant is simply not working. It may be slightly better in Wales than in England, but that really is not good enough. We need to bring in a specific no-soldier-left-behind Act to guarantee that, when people's proud military service is over, they have the support and the housing that they need and, more importantly, that they deserve. Wales can lead on this, so let's get it done. Diolch.
Diolch, Ddirprwy Lywydd. Nid ydym yn gadael milwyr ar ôl ar faes y gad ac ni ddylem eu gadael ar ôl pan fyddant yn dychwelyd adref. Mae fy ngwelliant heno yn un syml i sicrhau Deddf peidio â gadael yr un milwr ar ôl a fyddai'n gwarantu tai a gofal iechyd o ansawdd i gyn-filwyr sydd wedi gweld gwasanaeth gweithredol.
Mae llawer o filwyr yn gwasanaethu ac yn mynd drwy drawma. Caiff rhai eu hanafu ac yn anffodus, ni fydd rhai ohonynt yn dychwelyd. O'r rhai sy'n dychwelyd, beth sy'n eu hwynebu wedi iddynt ddod yn ôl? Diffyg gofal iechyd, diffyg darpariaeth iechyd meddwl a diffyg cartref. Maent yn cael problem fawr yn dod o hyd i dŷ. Mae gormod o lawer o gyn-filwyr yn byw ar y stryd. Mae gennym gyfamod ar gyfer y lluoedd arfog, ond nid wyf yn meddwl ei fod yn ddigon da. Yn wir, rwy'n gwybod nad yw'n ddigon da. Mae angen deddfwriaeth i flaenoriaethu'r rhai sydd wedi gweld gwasanaeth gweithredol. Dylai adnabod cyn-filwyr fod yn norm yn y GIG, a dywedir wrthyf nad yw hynny'n wir yn rhy aml o lawer. Dylai gweithwyr gofal iechyd proffesiynol gael hyfforddiant, a dylem fod yn edrych ar arferion gorau.
Mae'r cyn-filwr Gus Hales ar streic newyn i alw am well cymorth i gyn-filwyr, yn enwedig cyn-filwyr sy'n dioddef o anhwylder straen wedi trawma. Dywedodd fod 56 o gyn-filwyr wedi cyflawni hunanladdiad y flwyddyn hon yn y DU. Mae wedi bod ar streic newyn ers 10 diwrnod, ac mae'n 62 mlwydd oed. Sut y gall y dyn hwn, sy'n byw yng Nghymru, fod wedi llithro drwy'r rhwyd? Sut y gallai ddigwydd?
Ar y ffôn yn gynharach, dywedodd Norman McGuigan, ymgyrchydd dros gyfiawnder i gyn-filwyr y lluoedd arfog, nad yw'r cyfamod yn gweithio. Mae'n bosibl ei fod ychydig yn well yng Nghymru nag yn Lloegr, ond nid yw hynny'n ddigon da mewn gwirionedd. Mae angen inni gyflwyno Deddf peidio â gadael yr un milwr ar ôl a fyddai'n gwarantu, pan ddaw gwasanaeth milwrol balch pobl i ben, eu bod yn cael y gefnogaeth a'r ddarpariaeth dai sydd ei hangen arnynt, ac yn bwysicach, y ddarpariaeth y maent yn ei haeddu. Gall Cymru arwain ar hyn, felly gadewch i ni ei wneud. Diolch.
I welcome this debate on our armed forces in this important week of national remembrance and I rise to support the Welsh Government's amendment.
I wish to start on a personal note. I know that the Member for Clwyd West was also a friend and colleague of Carl Sargeant. On the anniversay of Carl's passing, I know that his sincerity and presence lives on with those of us here today who cared for him, but it also lives on in the lasting initiatives and legislation that he drove forward for all of Wales, and I believe that it will continue to blossom for all of Wales. I will, on this matter, quote the Member for Clwyd West who stated that Carl was instrumental in ensuring that some of the significant improvements have been delivered, and one of the most important parts was actually getting the armed forces communities together, particularly the voluntary sector, which has often in the past been splintered and siloed. Carl helped ensure that there is now an armed forces conference each year, helping overcome those obstacles. And Darren also shares the same commitment for our armed forces that Carl always bore so passionately. Having been honoured to recently join the cross-party Assembly group on the armed forces, I look forward to working with you, Darren, on this important field.
So, as we mark the hundredth anniversary of Armistice Day and the end of the first world war, it is right that we join the Royal British Legion's #ThankYou100 campaign, which remembers those who served, who sacrificed and who changed our world between 1914 and 1918. As the Assembly Member for Islwyn, I am also honoured and very proud to stand here today in the Chamber of Wales's National Assembly and give thanks on behalf of our communities and my communities in Islwyn for the heroism shown by our brothers and sisters a century ago. We will remember them.
Although responsibility for the armed forces is, of course, non-devolved, I know that this Welsh Labour Government is extremely proud of the 385,000-strong armed forces community across Wales, and we are highly committed to the principles of the armed forces covenant. As I stated to the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services earlier today and yesterday, I think it is important that we continue to strengthen the veteran unit within Welsh Government and further drill down into assessing any potential gaps in service delivery that need to be addressed. We can and will continue with Carl's legacy in this place, in this regard, and I am both confident and clear that this is the political will and the clear vision of this Welsh Government to ensure that this is a priority.
Llywydd, to conclude, I hope that the Welsh Conservatives, who have brought this motion, will rightly also call on the UK Tory leaders in Government to back our armed forces, because, in July, we learned that armed forces personnel will receive a 2 per cent pay rise. That is below the armed forces pay review body recommendation, and that represents a below-inflation pay offer. In today's climate of insecurity, no wonder that nearly 15,000 people left the armed forces just over the last year alone, whilst the number of people joining the armed forces is vastly decreasing.
I don't believe that this is right, and, in an era of increasing global insecurity, terrorist threat and Brexit security concerns, let us remember all those who served, who are willing to serve and who were willing to give the ultimate sacrifice for our nation—willing to ensure that we continue to live up to their commitment, not just in word and rhetoric, but, as Carl did, through legislative action and initiative, to ensure the safety and security of all in our society. Thank you.
Rwy'n croesawu'r ddadl hon ar ein lluoedd arfog yn ystod yr wythnos bwysig hon o gofio cenedlaethol ac rwy'n codi i gefnogi gwelliant y Llywodraeth.
Hoffwn ddechrau ar nodyn personol. Gwn fod yr Aelod dros Orllewin Clwyd hefyd yn ffrind a chydweithiwr i Carl Sargeant. Flwyddyn wedi marw Carl, gwn fod ei ddiffuantrwydd a'i bresenoldeb yn byw o hyd i'r rhai ohonom yma heddiw a oedd yn malio amdano, ond mae hefyd yn parhau yn y mentrau a'r ddeddfwriaeth barhaus a ysgogodd ar ran Cymru gyfan, a chredaf y bydd yn parhau i flodeuo ar gyfer Cymru gyfan. Ar y mater hwn, rwyf am ddyfynnu'r Aelod dros Orllewin Clwyd a ddywedodd fod Carl yn allweddol yn y gwaith o sicrhau bod rhai o'r gwelliannau arwyddocaol wedi'u darparu, ac mewn gwirionedd, un o'r rhannau pwysicaf oedd cael cymunedau'r lluoedd arfog at ei gilydd, yn enwedig y sector gwirfoddol, sy'n aml yn y gorffennol wedi bod yn rhanedig ac yn gweithio mewn seilos. Helpodd Carl i sicrhau bod cynhadledd y lluoedd arfog yn cael ei chynnal bob blwyddyn i helpu i oresgyn y rhwystrau hynny. Ac mae Darren hefyd yn rhannu'r un ymrwymiad i'n lluoedd arfog ag y dangosai Carl mor angerddol bob amser. Ar ôl cael yr anrhydedd yn ddiweddar o ymuno â grŵp trawsbleidiol y Cynulliad ar y lluoedd arfog, rwy'n edrych ymlaen at weithio gyda chi, Darren, yn y maes pwysig hwn.
Felly, wrth i ni nodi canmlwyddiant Diwrnod y Cadoediad a diwedd y rhyfel byd cyntaf, mae'n iawn ein bod yn ymuno ag ymgyrch #ThankYou100 y Lleng Brydeinig Frenhinol, sy'n cofio'r rhai a wasanaethodd, a aberthodd ac a newidiodd ein byd rhwng 1914 a 1918. Fel yr Aelod Cynulliad dros Islwyn, mae'n anrhydedd i minnau hefyd ac rwy'n falch iawn o sefyll yma heddiw yn Siambr Cynulliad Cenedlaethol Cymru i roi diolch ar ran ein cymunedau a fy nghymunedau i yn Islwyn am yr arwriaeth a ddangoswyd gan ein brodyr a'n chwiorydd ganrif yn ôl. Byddwn yn eu cofio.
Er bod y cyfrifoldeb hwn dros y lluoedd arfog heb ei ddatganoli wrth gwrs, gwn fod y Llywodraeth Lafur hon yn hynod o falch o'r 385,000 o bobl sy'n aelodau o gymuned y lluoedd arfog ar draws Cymru, ac rydym wedi ymrwymo'n gadarn i egwyddorion cyfamod y lluoedd arfog. Fel y dywedais wrth Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus yn gynharach heddiw a ddoe, credaf ei bod hi'n bwysig inni barhau i gryfhau'r uned cyn-filwyr o fewn Llywodraeth Cymru a thyrchu ymhellach er mwyn asesu unrhyw fylchau posibl yn y ddarpariaeth o wasanaethau a fydd yn galw am sylw. Fe allwn ac fe fyddwn yn parhau gyda'r hyn a adawodd Carl ar ei ôl yn y lle hwn yn hyn o beth, ac rwy'n hyderus ac yn bendant mai dyma yw ewyllys wleidyddol a gweledigaeth glir Llywodraeth Cymru er mwyn sicrhau bod hyn yn flaenoriaeth.
Lywydd, i gloi, rwy'n gobeithio y bydd y Ceidwadwyr Cymreig, sydd wedi cyflwyno'r cynnig hwn, yn galw'n briodol hefyd ar arweinwyr Torïaidd y DU yn y Llywodraeth i gefnogi ein lluoedd arfog, oherwydd ym mis Gorffennaf, clywsom y bydd personél y lluoedd arfog yn derbyn codiad cyflog o 2 y cant. Mae hynny'n is nag argymhelliad corff adolygu cyflogau'r lluoedd arfog, ac mae'n gynnig cyflog sy'n is na chwyddiant. Yn yr hinsawdd ansefydlog sydd ohoni, nid yw'n syndod fod bron i 15,000 o bobl wedi gadael y lluoedd arfog dros y flwyddyn ddiwethaf yn unig, er bod nifer y bobl sy'n ymuno â'r lluoedd arfog yn gostwng yn fawr.
Nid wyf yn credu bod hyn yn iawn, ac mewn cyfnod o ansicrwydd byd-eang cynyddol, bygythiad terfysgaeth a phryderon ynghylch diogelwch Brexit, gadewch inni gofio am bawb sydd wedi gwasanaethu, sy'n barod i wasanaethu ac a oedd yn barod i wneud yr aberth eithaf ar ran ein gwlad—yn barod i sicrhau ein bod yn parhau i anrhydeddu eu hymrwymiad, nid yn unig mewn gair a rhethreg, ond fel y gwnaeth Carl, drwy weithredu deddfwriaethol a chynlluniau, i sicrhau diogelwch pawb yn ein cymdeithas. Diolch.
Diolch am y cyfle i gofio'r rhyfel mawr. Yn 1916, roedd fy nhaid yn 21 mlwydd oed, newydd briodi, ac yn y Royal Welch Fusiliers yn y Somme ac yn Ypres. Roedd taid yn un o fechgyn Dolgellau a'r cylch efo'i gilydd yn y rhyfel mawr, a bechgyn Traws—Trawsfynydd—heb fod ymhell oddi wrthynt, ar faes y gad, a'r cyfathrebu yn Gymraeg ar gaeau dramor, a marwolaethau ffrindiau agos yn cael effaith ddwys arnynt i gyd yng nghanol y brwydro ac yn rhwygo calonnau mamau a gwragedd a chymunedau clos Cymraeg gwledig Cymru a'i magodd nhw, a rhwygo seiliau anghydffurfiaeth heddychlon Cymraeg ar yr un pryd. Bechgyn a oedd yn gwrthod y consgripsiwn ar sail ffydd yn cael eu herlid a'u dilorni, a'n capeli llawn ar y pryd yn llawn gwewyr hefyd. Gweision ffermydd Meirionnydd wedi cael mynd i ryfel, a meibion y meistri wedi cael aros adre. Ie, mae pobl yn cofio.
Un dydd, ar ganol brwydr, bu i gyfaill taid gael ei anafu yn ddifrifol, wedi ei saethu tra'n brwydro nesa i taid. Bu i taid ei godi a'i gario ar ei gefn a cheisio mynd â'i gyfaill i loches, ond bu i fwled arall y gelyn saethu ei gyfaill o Ddolgellau yn farw, tra'i fod ar gefn taid, a taid yn goroesi yn rhyfeddol. Ond wrth i'r brwydro barhau dros erwau gwaedlyd Fflandrys a Ffrainc, dioddefodd taid gael ei wenwyno gan y nwy gwenwynig, y mustard gas, a oedd yn cerdded y ffosydd yn niwl llosg, dieflig, angheuol—ie, rhaid cofio—a phydrodd ei draed wrth sefyll am fisoedd yn y ffosydd llawn dwr, gwaed a budreddi o bob math, yn wynebu’r gweddillion cnawd ar y weiren bigog bondigrybwyll.
Bu i taid oroesi yn wyrthiol, neu fuaswn i ddim yma, ond prin bu iddo siarad am ei brofiadau erchyll a'r holl ddioddefaint. Cofio mud oedd cofio taid, mor wahanol i ffawd Hedd Wyn, bardd y gadair ddu yn Eisteddfod Genedlaethol Cymru ym Mhenbedw, 1917. Enillodd Hedd Wyn, y ffarmwr a'r bardd o Drawsfynydd, y gadair y flwyddyn honno, ond roedd wedi ei ladd ar Pilckem Ridge, brwydr Passchendaele, ar 31 Gorffennaf 1917—mis cyn yr Eisteddfod, ond wedi iddo fo ddanfon ei awdl Yr Arwr i mewn i'r Eisteddfod. Daeth dydd y cadeirio yn yr Eisteddfod Genedlaethol 1917—mis Medi—a David Lloyd George, Prif Weinidog Prydain, yn y gynulleidfa. Ond er galw'r bardd buddugol, arhosodd cadair yr Eisteddfod yn wag, a chwrlid du yn cael ei rhoi drosti, a'r dagrau yn llond y lle, wrth i bawb ddarganfod ffawd y bardd buddugol.
Ie, rydym ni'n cofio. Gwnaeth Hedd Wyn ymuno â'r fyddin er mwyn i'w frawd iau osgoi gorfodaeth filwrol—osgoi y conscription. Heddiw, mae cartref Hedd Wyn yn Nhrawsfynydd, Yr Ysgwrn, wedi'i adfer, yn sefyll fel yr oedd ym 1917, inni gofio aberth cenhedlaeth ifanc ddisglair ein gwlad. A Hedd Wyn, yn gadael toreth o farddoniaeth fendigedig ar ei ôl, yn cael ei ladd yn 30 mlwydd oed.
Clywch, i orffen, ei gerdd Rhyfel:
'Gwae fi fy myw mewn oes mor ddreng, / A Duw ar drai ar orwel pell; / O'i ôl mae dyn, yn deyrn a gwreng, / Yn codi ei awdurdod hell. / Pan deimlodd fyned ymaith Dduw / Cyfododd gledd i ladd ei frawd; / Mae sŵn yr ymladd ar ein clyw, / A'i gysgod ar fythynnod tlawd. / Mae'r hen delynau genid gynt / Ynghrog ar gangau'r helyg draw, / A gwaedd y bechgyn lond y gwynt, / A'u gwaed yn gymysg efo'r glaw.'
Cofiwn aberth cenhedlaeth taid.
Thank you for the opportunity to commemorate the great war. In 1916, my grandfather was 21, was recently married and was in the Royal Welch Fusiliers in the Somme and in Ypres. My grandfather was a Dolgellau boy and he served alongside boys from Trawsfynydd in the great war. They were together on the battlefield and they communicated through the medium of Welsh on foreign fields, and the death of close friends had a severe impact on them all in the battle, and ripped the hearts out of wives, mothers and rural communities across Wales. It also broke the pacifist traditions of Welsh nonconformity simultaneously. It was boys who rejected conscription on the basis of their faith who were prosecuted and ridiculed, and chapels at the time were full of anguish. It was the farm boys of Meirionnydd who went to war and the boys of the masters were allowed to remain at home. Yes, people do remember.
One day in the heat of battle, a friend of my grandfather was severely injured, shot while fighting next to my grandfather. My grandfather picked him up and carried him on his back and tried to take him to shelter, but another enemy bullet shot his friend from Dolgellau dead whilst on my grandfather's back. My grandfather, surprisingly, survived. But as the battle continued over the bloody fields of Flanders and France, my grandfather was poisoned by the mustard gas. He was among these deadly fumes, and his feet rotted as he stood in the water-filled, blood-filled trenches, facing the remains of bodies on the barbed wire.
Miraculously, my grandfather survived, or I wouldn't be here, but he barely spoke of his horrific experiences and all the suffering. It was a silent remembrance for my grandfather, so different to the fate of Hedd Wyn, the poet of the black chair in the Birkenhead Eisteddfod of 1917. Hedd Wyn, the poet and farmer from Trawsfynydd, won the chair that year at that Eisteddfod, but he had been killed at Pilckem Ridge in the battle of Passchendaele on 31 July 1917—a month before the Eisteddfod, but after he had sent his awdl Yr Arwr into that Eisteddfod. The day of the chairing at the 1917 National Eisteddfod arrived, in September, and David Lloyd George, the British Prime Minister, was in the audience on that day. But despite the name of the poet being called, the chair remained empty and a black cloth was placed over that chair, with tears flowing as everyone learnt of the fate of the winning poet.
Yes, we remember. Hedd Wyn joined the army so that his younger brother could avoid conscription. Today, the home of Hedd Wyn, Yr Ysgwrn in Trawsfynydd, has been restored and stands as it was in 1917 so that we can remember the sacrifice of that young generation. Hedd Wyn, who left a whole host of excellent poetry, was killed at 30 years of age.
I will conclude with his poem War:
'Why must I live in this grim age / When, to a far horizon, God / Has ebbed away, and man, with rage / Now wields the sceptre and the rod? / Man raised his sword, once God had gone, / To slay his brother, and the roar / Of battlefields now casts upon / Our homes the shadow of the war. / The harps to which we sang are hung / On willow boughs, and their refrain / Drowned by the anguish of the young / Whose blood is mingled with the rain.'
We will remember the sacrifice of my grandfather's generation.
It is appropriate at this time of the year to remember and honour those who have served and who continue to serve in our armed forces. However, this year is particularly significant, marking as it does the hundredth anniversary of the end of the first world war. In recognising the sacrifice of those who served in the war to end all wars, I would like to mention those whose contribution can too easily be overlooked.
I refer to the loyalty and the heroism of those who came from what later became the Commonwealth. They came from thousands of miles away to fight for a country they had never seen. People came from some 80 countries now part of the Commonwealth to fight in the first world war. Many came from Australia, New Zealand and Canada, and many more came from India, Pakistan, Bangladesh, Africa and the West Indies. One and a half million volunteers came from an unpartitioned India alone, and 150,000 troops served in the western front alone. Soldiers from the Indian subcontinent won 13,000 medals, including 12 Victoria crosses. Fifteeen thousand soldiers from the West Indies saw action, and they won 81 medals for bravery. Fifty-five thousand men from Africa fought for Britain, winning 1,066 decorations. In these days of increasing racial prejudice and discrimination, it is right to take time to reflect on these facts.
In cemeteries across the world are the graves of people of all races and faiths, or of no faith, who fought side by side to defend the freedom that we all enjoy, and they sacrificed their lives. We owe every one who served a great debt, and that debt continues today because, sadly, the war to end all wars proved to be false. Twenty-one years later, the world was plunged into a second world war, and numerous other conflicts since: the Falklands, Kuwait, Iraq and Afghanistan, to name a few.
Many veterans today have to live with conditions related to their service. Recent research from King's College London suggests that conflicts in Iraq and Afghanistan may have led to an increase in the rate of, as my colleague mentioned, post-traumatic stress disorder, or PTSD, among members of the armed forces. Sadly, one member, at least, dies every week from this problem. We have to do something, Minister, and I asked you earlier to mention something about veterans, and your reply was so pathetic that I am still ashamed of your reply, because you never mentioned anything in their favour.
And yet, veterans in Wales and their families have faced inconsistencies when accessing healthcare, relying on the third sector and charities to deliver the specialist and rehabilitation services that they need, in spite of the armed forced covenant. Unpreparedness means that veterans face considerable obstacles in returning to civilian life in Wales. Providing veterans with leaflets is not a substitute for the specialist support they need in accessing housing. The same is true of accessing employment. Many veterans have significant skills that could prove useful to businesses in Wales, yet research by Barclays bank shows that less than half of employers would look favourably on military experience on curriculum vitae. There remain no signs to date of Welsh Government's employment pathways. If we are truly to honour the debt we owe to our armed forces, we must ensure the effective implementation of the covenant at all levels. That is why I ask that the new First Minister, on taking office, reviews the decision to reject the appointment of an armed forces commissioner.
Deputy Presiding Officer, the Indian writer Raghu Karnad wrote, and in his words,
‘People have two deaths: the first at the end of their lives…and the second at the end of the memory of their lives, when all who remember them are gone.’
We must ensure our armed forces, present and future, remain unforgotten and appreciated forever in Wales. Thank you.
Mae'n briodol ar yr adeg hon o'r flwyddyn inni gofio ac anrhydeddu'r rhai sydd wedi gwasanaethu ac sy'n parhau i wasanaethu yn ein lluoedd arfog. Fodd bynnag, mae eleni'n arbennig o arwyddocaol, gan ei bod yn ganmlwyddiant diwedd y rhyfel byd cyntaf. Wrth gydnabod aberth y rhai a wasanaethodd yn y rhyfel i roi diwedd ar bob rhyfel, hoffwn sôn am y rhai y mae'n rhy hawdd anghofio eu cyfraniad.
Cyfeiriaf at deyrngarwch ac arwriaeth y rhai a ddaeth o'r hyn a elwid wedyn yn Gymanwlad. Daethant o filoedd o filltiroedd i ffwrdd i ymladd dros wlad nad oeddent erioed wedi ei gweld. Daeth pobl o tua 80 o wledydd sy'n rhan o'r Gymanwlad yn awr i ymladd yn y rhyfel byd cyntaf. Daeth llawer o Awstralia, Seland Newydd a Chanada, a daeth llawer mwy o India, Pacistan, Bangladesh, Affrica ac India'r Gorllewin. Daeth miliwn a hanner o wirfoddolwyr o India yn unig, India fel roedd hi cyn y rhaniad, a gwasanaethodd 150,000 o filwyr ar ffrynt y gorllewin yn unig. Enillodd milwyr o is-gyfandir India 13,000 o fedalau, gan gynnwys 12 croes Victoria. Gwasanaethodd 15,000 o filwyr o India'r Gorllewin, ac ennill 81 o fedalau am ddewrder. Ymladdodd 55,000 o ddynion o Affrica dros Brydain, gan ennill 1,066 o fedalau. Yn y dyddiau hyn o ragfarn a gwahaniaethu cynyddol ar sail hil, mae'n weddus inni roi amser i fyfyrio ar y ffeithiau hyn.
Mewn mynwentydd ar draws y byd ceir beddau pobl o bob hil a ffydd, neu bobl heb ffydd, a ymladdodd ochr yn ochr i amddiffyn y rhyddid y mae pob un ohonom yn ei fwynhau, ac fe wnaethant aberthu eu bywydau. Mae arnom ddyled fawr i bob un a fu'n gwasanaethu, ac mae'r ddyled honno'n parhau heddiw oherwydd, yn anffodus, honiad ffug oedd ei bod hi'n rhyfel i roi diwedd ar bob rhyfel. Gwta 21 mlynedd yn ddiweddarach, aeth y byd wysg ei ben i ail ryfel byd, a nifer o ryfeloedd eraill ers hynny: y Falklands, Kuwait, Irac ac Affganistan, i enwi rhai'n unig.
Mae llawer o gyn-filwyr heddiw yn gorfod byw gyda chyflyrau sy'n gysylltiedig â'u gwasanaeth. Awgryma ymchwil ddiweddar gan King's College Llundain y gallai rhyfeloedd yn Irac ac Affganistan fod wedi arwain at gynnydd yn y gyfradd o anhwylder straen wedi trawma ymhlith aelodau o'r lluoedd arfog fel y nododd fy nghyd-Aelod. Yn anffodus, mae o leiaf un aelod yn marw o'r broblem hon bob wythnos. Rhaid inni wneud rhywbeth, Weinidog, ac yn gynharach gofynnais i chi sôn rhywbeth am gyn-filwyr ac roedd eich ateb mor druenus fel fy mod yn dal i deimlo cywilydd ynglŷn â'r ateb a roesoch, gan na ddywedoch chi ddim o'u plaid.
Ac eto, mae cyn-filwyr yng Nghymru a'u teuluoedd wedi wynebu anghysonder o ran mynediad at ofal iechyd, gan ddibynnu ar y trydydd sector ac elusennau i ddarparu'r gwasanaethau arbenigol a'r gwasanaethau adsefydlu sydd eu hangen arnynt, er gwaethaf cyfamod y lluoedd arfog. Mae diffyg paratoi yn golygu bod cyn-filwyr yn wynebu rhwystrau sylweddol wrth ddychwelyd at fywyd sifil yng Nghymru. Nid yw darparu taflenni ar gyfer cyn-filwyr yn gwneud y tro yn lle'r cymorth arbenigol sydd ei angen arnynt i sicrhau mynediad at y ddarpariaeth dai. Mae'r un peth yn wir am fynediad at gyflogaeth. Mae gan lawer o gyn-filwyr sgiliau pwysig a allai fod yn ddefnyddiol i fusnesau yng Nghymru, ac eto dengys ymchwil gan fanc Barclays na fyddai hanner y cyflogwyr yn edrych yn ffafriol ar brofiad milwrol ar CV. Ni chafwyd unrhyw arwydd hyd yn hyn o lwybrau cyflogaeth Llywodraeth Cymru. Os ydym o ddifrif ynglŷn ag anrhydeddu'r ddyled sydd arnom i'n lluoedd arfog, rhaid inni sicrhau bod y cyfamod yn cael ei weithredu'n effeithiol ar bob lefel. Dyna pam y gofynnaf i'r Prif Weinidog newydd, pan ddaw i'w swydd, adolygu'r penderfyniad i wrthod penodi comisiynydd y lluoedd arfog.
Ddirprwy Lywydd, ysgrifennodd yr awdur Indiaidd, Raghu Karnad, y geiriau hyn,
Mae pobl yn marw ddwy waith: daw'r farwolaeth gyntaf ar ddiwedd eu hoes... a daw'r ail ar ddiwedd y cof am eu bywydau, pan fydd pawb sy'n eu cofio wedi mynd.
Rhaid inni sicrhau bod ein lluoedd arfog, yn awr ac yn y dyfodol, yn parhau i gael eu cofio a'u gwerthfawrogi am byth yng Nghymru. Diolch.
I don’t think I can in any way match Dai Lloyd’s poignant reflections on the first world war, but we must remind ourselves that our armed forces do not go to war of their own volition; they go usually because politicians have failed. But it is the personnel of our armed forces who pay the price for that failure. Men and women from our cities, towns and villages are remembered each year by our coming together in those same cities, towns and villages, not to celebrate, but to pay honour to the sacrifice that members of all the forces have made on our behalf. We in UKIP place great value on that sacrifice, not only by those who died in that terrible conflict for which we now celebrate 100 years since its end, known to us as the great war, but also those who died in that second great war of the twentieth century and, indeed, all the conflicts in which our armed forces have been engaged since the end of that second world war. On behalf of UKIP, I would like to thank all those who work in the charitable organisations, in particular the Royal British Legion, to ensure that those who have suffered in their service to this country are looked after in the best possible way.
We acknowledge and welcome the progress made by the Welsh Government in its support of the expert group on the needs of the armed forces community in Wales and their approach in ensuring that the armed forces covenant is upheld, and also the many interventions they have initiated in support of this aim. However, perhaps just one note of discord is that I understand the expert group met last on 7 February 2018, and prior to that on 5 July 2017, a whole seven months between meetings. If this is true, then it's not an acceptable time lapse for such an important organ for the delivery of the interventions put in place by the Welsh Government.
We support the call for an armed forces commissioner. We see him as someone who would have a co-ordinating role in bringing together all the disparate parts of the support mechanisms available to our ex-servicemen and women, and in making sure they work in the most effective way. If we have a children’s commissioner, an older people’s commissioner and a future generations commissioner, why not one for ex-forces personnel? We also support Neil McEvoy’s call for a no soldier left behind Act. Let’s give a legal binding to the Government’s duty of care to our ex-service personnel.
Our armed forces are renowned for being the best in the world, and therefore it is imperative that we have someone at the head to ensure that the best get the best in both the care and treatment they receive when they leave the armed forces and, indeed, whilst they are serving in any of the armed forces.
Let us be proud of the fact that Wales has just 5 per cent of the UK population but provides 8 per cent of Her Majesty’s armed forces. It is therefore fitting that Wales should be at the forefront in ensuring that our ex-servicemen and women are treated with the respect and honour they deserve. Sleeping rough on our streets or the mental problems associated with their days in combat not being diagnosed or treated are not what they should expect. We must do all we can to support such victims and eradicate the scourge of them being forced to live on our streets.
Nid wyf yn credu y gallaf gymharu mewn unrhyw ffordd â myfyrdodau ingol Dai Lloyd ar y rhyfel byd cyntaf, ond rhaid inni atgoffa ein hunain nad yw ein lluoedd arfog yn mynd i ryfel o'u gwirfodd eu hunain; maent yn mynd fel arfer am fod gwleidyddion wedi methu. Ond personél ein lluoedd arfog sy'n talu'r pris am y methiant hwnnw. Cofir am ddynion a menywod o'n dinasoedd, ein trefi a'n pentrefi bob blwyddyn drwy inni ddod at ein gilydd yn y dinasoedd, y trefi a'r pentrefi hynny, nid i ddathlu, ond i dalu gwrogaeth am yr aberth a wnaeth aelodau'r holl luoedd arfog ar ein rhan. Yn UKIP rydym yn rhoi gwerth mawr ar yr aberth hwnnw, nid yn unig gan y rhai a fu farw yn y rhyfel erchyll rydym bellach yn nodi canmlwyddiant ei ddiwedd, rhyfel a elwir gennym yn rhyfel mawr, ond hefyd y rhai a fu farw yn yr ail ryfel mawr yn yr ugeinfed ganrif ac yn wir, pob rhyfel y bu ein lluoedd arfog yn rhan ohono ers diwedd yr ail ryfel byd. Ar ran UKIP, hoffwn ddiolch i bawb sy'n gweithio yn y sefydliadau elusennol, yn enwedig y Lleng Brydeinig Frenhinol, i sicrhau bod y rhai sydd wedi dioddef wrth wasanaethu yn cael gofal yn y ffordd orau sy'n bosibl.
Rydym yn cydnabod ac yn croesawu'r cynnydd a wnaed gan Lywodraeth Cymru yn ei chefnogaeth i'r grŵp arbenigol ar anghenion cymuned y lluoedd arfog yng Nghymru a'u dull o sicrhau bod cyfamod y lluoedd arfog yn cael ei gynnal, a hefyd y nifer o ymyriadau y maent wedi'u cychwyn er mwyn cefnogi'r nod hwn. Fodd bynnag, efallai y caf leisio un nodyn o anghytgord drwy ddweud fy mod yn deall mai'r tro diwethaf i'r grŵp arbenigol gyfarfod oedd ar 7 Chwefror 2018, a chyn hynny ar 5 Gorffennaf 2017, saith mis cyfan rhwng cyfarfodydd. Os yw hyn yn wir, nid yw'n fwlch derbyniol o amser i offeryn mor bwysig ar gyfer darparu'r ymyriadau a roddwyd ar waith gan Lywodraeth Cymru.
Rydym yn cefnogi'r alwad am gomisiynydd y lluoedd arfog. Gwelwn ef fel rhywun a fyddai â rôl yn cydlynu a dod â holl rannau gwahanol y systemau cymorth sydd ar gael at ei gilydd er mwyn ein cyn-filwyr, a rhywun a fyddai'n gwneud yn siŵr eu bod yn gweithio yn y ffordd fwyaf effeithiol. Os oes gennym gomisiynydd plant, comisiynydd pobl hŷn a chomisiynydd cenedlaethau'r dyfodol, pam na chawn ni un ar gyfer y lluoedd arfog? Rydym hefyd yn cefnogi galwad Neil McEvoy am Ddeddf peidio â gadael yr un milwr ar ôl. Gadewch i ni roi rhwymedigaeth gyfreithiol i ddyletswydd gofal y Llywodraeth i bersonél ein lluoedd arfog.
Mae ein lluoedd arfog yn enwog am fod y gorau yn y byd, ac felly mae'n hanfodol fod gennym rywun ar y brig i sicrhau bod y gorau'n cael y gorau o ran y gofal a'r driniaeth a gânt pan fyddant yn gadael y lluoedd arfog, ac yn wir, tra'u bod yn gwasanaethu yn unrhyw un o'r lluoedd arfog.
Gadewch inni fod yn falch o'r ffaith mai 5 y cant yn unig o boblogaeth y DU sy'n byw yng Nghymru ond mae'n darparu 8 y cant o luoedd arfog Ei Mawrhydi. Felly mae'n briodol fod Cymru ar y blaen yn sicrhau bod ein cyn-filwyr yn cael eu trin â'r parch a'r anrhydedd y maent yn eu haeddu. Nid cysgu ar ein strydoedd neu broblemau meddyliol yn gysylltiedig â'u hamser yn ymladd na roddwyd diagnosis na thriniaeth ar eu cyfer yw'r hyn y dylent ei ddisgwyl. Rhaid inni wneud popeth a allwn i gefnogi dioddefwyr o'r fath a diddymu'r sefyllfaoedd enbyd sy'n eu gorfodi i fyw ar ein strydoedd.
It is really heartening, actually, to be an Assembly Member and to stand here this evening in the National Assembly for Wales in solidarity with Members across all the political divides here in the Chamber, as we all pay our honoured respects to those who have gone before us and those who continue to work on behalf of us and our country, to ensure that we have the freedoms that we do.
And as we remember now the anniversary of Armistice Day, for me, I was absolutely delighted—and it was such an honour and a privilege—to be invited, as the Assembly Member for Aberconwy, to the Armed Forces Day in Llandudno, along with my colleague Darren Millar AM. And I think Darren would confer with me that it was just an incredible event in which over 1,000 serving personnel and veterans took part. It was a day of celebration of the wonderful work undertaken by our services across the UK, and our Royal British Legion, and overseas. And it was such an honour to meet so many inspirational people who have given their lives to serve and protect their country without fear whatsoever. And we do remember those who have paid the ultimate sacrifice to preserve the freedoms and values that we so cherish and that allow me, here today, to have freedom of speech.
We must never forget the terrible events, though, of 100 years ago and in many wars following. So, I do join colleagues in welcoming the Royal British Legion's #ThankYou100 campaign. Our armed forces, past and present, have contributed so much to our nation and they deserve our utmost gratitude.
It is welcome then that the Welsh Government did publish guidance in 2017 on how local authorities can uphold the armed forces covenant. The covenant is a hugely important means of recognising the sacrifices made by our armed forces personnel and their families, and seeks to help them, hopefully, to reintegrate back into civilian life. A fundamental obligation of this is to ensure that health services understand and respond to the particular health considerations of veterans, those who are injured in war, and those who now require much needed treatment. They need the distinct treatment pathways that clinicians are, technically, required to follow. Yet, the support and treatment that these individuals receive can be less than consistent across Wales. In a freedom of information request by the Welsh Conservatives, the Betsi Cadwaladr university health board, which covers my own constituency, stated that it was adhering to guidance published in 2008 by the Welsh Government and not currently the 2017 guidance. So, with the Cabinet Secretary being here present, I would ask him to look at that. This issue is exacerbated as the Betsi board has delivered no formal training to staff regarding its own obligations, whilst also not requiring veterans to identify themselves when receiving treatment. How wonderful it would be if there was some direction of travel where they could continue to receive support. And I see the Cabinet Secretary shaking his head. Shame on you.
Veterans are being let down by a lack of wider recognition of these principles. It is increasingly difficult to measure how the armed forces covenant is delivered as the Welsh Government does not collect sufficient data to properly scrutinise this.
It is highly disappointing that the Welsh Government rejected the idea of creating an armed forces commissioner for Wales earlier this year on cost grounds. And I think this is the seventh time I've spoken since I was elected as an AM, where I know that Darren Millar and the Welsh Conservatives before I came here have wanted a commissioner. I cannot see why it is being rejected on cost grounds. What cost is one life? The welfare and well-being of our armed forces personnel should most certainly come before money considerations. The service they have given, and continue to give, to their country deserves recognition. Establishing a commissioner would help to ensure that the principles of the covenant are firmly established in Wales, focusing efforts on providing support for personnel and for veterans. It would particularly help to formulate a more coherent national plan to provide more access to tailored health services that meet the needs of these individuals. We need to redress the disadvantages faced by our serving military personnel and veterans; they deserve better. I urge every Member of this Chamber to support this motion and to ensure that our armed forces receive the best help possible. They need our support, they need our help, and it is our duty to provide that.
Mae'n galonogol iawn, mewn gwirionedd, i fod yn Aelod Cynulliad ac i sefyll yma heno yng Nghynulliad Cenedlaethol Cymru ochr yn ochr ag Aelodau ar draws yr holl raniadau gwleidyddol yma yn y Siambr, wrth i bawb ohonom dalu teyrnged anrhydeddus i'r rhai sydd wedi mynd o'n blaenau a'r rhai sy'n parhau i weithio ar ein rhan ni a'n gwlad, er mwyn sicrhau bod gennym y rhyddid sydd gennym.
Ac wrth inni gofio canmlwyddiant Diwrnod y Cadoediad, i mi, roeddwn yn falch dros ben—ac roedd hi'n gymaint o fraint ac anrhydedd—o gael fy ngwahodd, fel yr Aelod Cynulliad dros Aberconwy, i Ddiwrnod y Lluoedd Arfog yn Llandudno, gyda fy nghyd-Aelod Darren Millar AC. A chredaf y byddai Darren yn cytuno ei fod yn ddigwyddiad anhygoel gyda thros 1,000 o bersonél sy'n gwasanaethu a chyn-filwyr yn cymryd rhan. Roedd yn ddiwrnod o ddathlu'r gwaith gwych a wneir gan ein lluoedd arfog ledled y DU, a'n Lleng Brydeinig Frenhinol, a thramor. Ac roedd yn anrhydedd cael cyfarfod â chymaint o bobl ysbrydoledig sydd wedi rhoi eu bywydau i wasanaethu ac i amddiffyn eu gwlad heb ofn o gwbl. Ac rydym yn cofio'r rheini sydd wedi talu pris eithaf i ddiogelu'r rhyddid a'r gwerthoedd a goleddwn i'r fath raddau ac sy'n caniatáu i mi, yma heddiw, gael rhyddid i lefaru.
Er hynny, ni ddylem byth anghofio'r digwyddiadau ofnadwy 100 mlynedd yn ôl ac mewn rhyfeloedd niferus wedyn. Felly, rwy'n ymuno â chyd-Aelodau i groesawu ymgyrch #ThankYou100 y Lleng Brydeinig Frenhinol. Mae ein lluoedd arfog, yn y gorffennol a'r presennol, wedi cyfrannu cymaint at ein gwlad ac maent yn haeddu ein diolch mwyaf.
Mae'n galonogol felly fod Llywodraeth Cymru wedi cyhoeddi canllawiau yn 2017 ar sut y gall awdurdodau lleol gynnal cyfamod y lluoedd arfog. Mae'r cyfamod yn ffordd bwysig iawn o gydnabod yr aberth a wnaed gan ein lluoedd arfog a'u teuluoedd, ac yn ceisio eu helpu, gobeithio, i ymgyfarwyddo â bywyd sifil wedyn. Rhwymedigaeth sylfaenol yn hyn yw sicrhau bod y gwasanaethau iechyd yn deall ac yn ymateb i ystyriaethau iechyd penodol cyn-filwyr, y rhai sy'n cael eu hanafu mewn rhyfel, a'r rhai sydd bellach angen triniaeth fawr ei hangen. Maent angen y llwybrau triniaeth penodol ac mae'n ofynnol, yn dechnegol, i glinigwyr eu dilyn. Ac eto, gall y gefnogaeth a'r driniaeth a gaiff yr unigolion hyn fod yn llai na chyson ledled Cymru. Mewn cais rhyddid gwybodaeth gan y Ceidwadwyr Cymreig, dywedodd bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr, sy'n cynnwys fy etholaeth fy hun, ei fod yn dilyn canllawiau a gyhoeddwyd yn 2008 gan Lywodraeth Cymru ac nid canllawiau cyfredol 2017. Felly, gydag Ysgrifennydd y Cabinet yma'n bresennol, hoffwn ofyn iddo edrych ar hynny. Gwaethygir y mater wrth glywed nad yw bwrdd Betsi Cadwaladr wedi darparu unrhyw hyfforddiant ffurfiol i staff ynglŷn â'i rwymedigaethau ei hun, ac nid yw'n ei gwneud yn ofynnol i gyn-filwyr ddweud mai dyna ydynt pan fyddant yn derbyn triniaeth. Mor wych fyddai hi pe bai rhyw gyfeiriad teithio lle gallent barhau i dderbyn cymorth. A gwelaf Ysgrifennydd y Cabinet yn ysgwyd ei ben. Rhag eich cywilydd.
Mae cyn-filwyr yn cael cam oherwydd diffyg cydnabyddiaeth ehangach i'r egwyddorion hyn. Mae'n fwyfwy anodd mesur sut y caiff cyfamod y lluoedd arfog ei gyflawni gan nad yw Llywodraeth Cymru yn casglu digon o ddata i allu craffu'n briodol ar hyn.
Mae'n hynod siomedig fod Llywodraeth Cymru wedi gwrthod y syniad o greu comisiynydd y lluoedd arfog ar gyfer Cymru yn gynharach eleni ar sail y gost. A chredaf mai dyma'r seithfed tro i mi siarad ers cael fy ethol yn AC, a gwn fod Darren Millar a'r Ceidwadwyr Cymreig cyn i mi ddod yma wedi bod eisiau comisiynydd. Ni allaf weld pam ei fod yn cael ei wrthod ar sail y gost. Beth yw cost un bywyd? Yn sicr dylai lles personél ein lluoedd arfog ddod o flaen ystyriaethau ariannol. Mae'r gwasanaeth y maent wedi ei roi, ac yn parhau i'w roi, i'w gwlad yn haeddu cydnabyddiaeth. Byddai sefydlu comisiynydd yn helpu i sicrhau bod egwyddorion y cyfamod yn cael eu sefydlu'n gadarn yng Nghymru, gan ganolbwyntio ymdrechion ar ddarparu cymorth i bersonél a chyn-filwyr. Byddai'n helpu'n arbennig i lunio cynllun cenedlaethol mwy cydlynol ar gyfer darparu mwy o fynediad at wasanaethau iechyd wedi'u teilwra sy'n diwallu anghenion yr unigolion hyn. Mae angen inni wneud iawn am yr anfanteision a wynebir gan ein personél milwrol sy'n gwasanaethu a chyn-filwyr; maent yn haeddu gwell. Rwy'n annog pob Aelod o'r Siambr hon i gefnogi'r cynnig hwn ac i sicrhau bod ein lluoedd arfog yn cael y cymorth gorau posibl. Mae angen ein cymorth arnynt, mae angen ein help arnynt, a'n dyletswydd yw darparu hynny.
May I begin by thanking the Conservative group for tabling this very important debate today? I'll begin with a few brief words explaining how the Plaid Cymru group will vote in this debate. We will support the Government amendment, not because we believe that everything that could be done is being done, Mark Isherwood has made a very effective case that that's not the case, but we're not convinced at this present moment that a commissioner is the answer, though we would be open to being convinced in the future.
Similarly, with amendment 2, we will abstain on this occasion, though we appreciate the sentiment behind it. We're not yet entirely convinced that legislation is the way forward, but it may be that it does become necessary, and I would certainly personally be very interested in exploring how such legislation could work and could be made to ensure that the covenant is effectively delivered on and that there are sanctions for public services if they fail to do so.
It is not always right, Deputy Presiding Officer, to use personal experience when we speak in this Chamber, but I feel I wish to do so today. I want to pay tribute to my father, John Mervyn Jones, born in 1910 in Cwm Aman, Aberdare. He joined the Royal Naval Reserve in 1938, not because he was young and naive, he was a 28-year-old schoolteacher, not because he was seeking adventure or longing to fight, he was one of the gentlest men I've ever known and he had seen his uncle come back broken and destroyed from the first world war; fighting was not what my father would have wanted to do. He didn't even join out of patriotism, but he had seen the rise of fascism in Europe, and he was convinced that the only way to defeat fascism was to fight.
He served throughout the war and, like many, spoke relatively little of his experiences. As children, we'd hear the funny stories. My personal favourite was my father describing being served pasta for the first time in Italy and having absolutely no idea what it was or what he was supposed to do with it. Regrettably, particularly for my poor mother, it left him with a long-going resistance to anything that he regarded as foreign food—meat there, vegetables there, and never the twain shall meet.
Much later, he spoke particularly to me, and particularly when he could describe those experiences through the medium of Welsh, of the darker experiences he faced in the war. But he went on to have a family and a successful career, and he was lucky and regarded himself as lucky. Luckier, of course, than many of today's veterans, who are asked to risk their lives and lose their health in conflicts that many at home oppose.
My father was horrified at the end of his life to witness the sacrifices asked of our servicepeople in what he regarded as an unjust and unlawful war in Iraq. Having fought himself, he knew what was being asked of them. He would have been sickened to see, as many ex-servicepeople, I suspect, are, our exceptional service personnel here in Wales today being expected to train Saudi pilots to bomb innocent civilians in Yemen. That was not what he fought for.
He hated war, but he always believed that he had done the right thing and the only thing, and he came home to a grateful nation. He believed that he had defended democracy, he was proud to have done so, and the nation was proud of him. It is much harder emotionally for many of today's veterans, they have been asked to serve in controversial conflicts in very difficult circumstances and with unclear outcomes. Yet, serve they do.
I passionately believe that, as we remember those who have served in the past, we must ensure that we support today's veterans, particularly those suffering from trauma and mental health problems, after what successive UK Governments have sent them to do. We must honour the covenant. Whatever we think of the conflicts in which those men and women have been asked to serve, serve they did, and we owe them our gratitude, our respect and our support.
A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i'r grŵp Ceidwadol am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw? Rwyf am ddechrau gydag ychydig o eiriau byr yn egluro sut y bydd grŵp Plaid Cymru yn pleidleisio yn y ddadl hon. Byddwn yn cefnogi gwelliant y Llywodraeth, nid oherwydd ein bod yn credu bod popeth y gellid ei wneud yn cael ei wneud, gwnaeth Mark Isherwood achos effeithiol iawn a ddangosai nad dyna fel y mae, ond nid ydym yn argyhoeddedig ar hyn o bryd mai comisiynydd yw'r ateb, er y byddem yn agored i gael ein hargyhoeddi yn y dyfodol.
Yn yr un modd, gyda gwelliant 2, byddwn yn ymatal ar yr achlysur hwn, er ein bod yn sylweddoli cymaint o deimlad sydd y tu ôl iddo. Nid ydym yn gwbl argyhoeddedig eto mai deddfwriaeth yw'r ffordd ymlaen, ond mae'n bosibl y daw'n angenrheidiol, ac yn bersonol, buasai gennyf ddiddordeb mawr mewn archwilio sut y gallai deddfwriaeth o'r fath weithio a sut y gellid gwneud iddi sicrhau bod y cyfamod yn cael ei gyflawni'n effeithiol ac y bydd gwasanaethau cyhoeddus yn cael eu cosbi os ydynt yn methu gwneud hynny.
Ddirprwy Lywydd, nid yw bob amser yn iawn defnyddio profiad personol pan fyddwn yn siarad yn y Siambr hon, ond teimlaf yr hoffwn wneud hynny heddiw. Hoffwn dalu teyrnged i fy nhad, John Mervyn Jones, a aned yn 1910 yng Nghwm Aman, Aberdâr. Ymunodd â'r Llynges Frenhinol Wrth Gefn yn 1938, nid oherwydd ei fod yn ifanc ac yn ddiniwed, roedd yn athro 28 mlwydd oed, nid oherwydd ei fod yn chwilio am antur neu'n awchu i ymladd, ef oedd un o'r dynion mwyaf addfwyn rwyf wedi'u hadnabod erioed ac roedd wedi gweld ei ewythr yn dod yn ôl wedi torri o'r rhyfel byd cyntaf; nid ymladd fyddai fy nhad wedi bod eisiau ei wneud. Ni wnaeth ymuno oherwydd gwladgarwch hyd yn oed, ond roedd wedi gweld twf ffasgiaeth yn Ewrop, ac roedd yn argyhoeddedig mai'r unig ffordd o drechu ffasgiaeth oedd drwy ymladd.
Gwasanaethodd drwy gydol y rhyfel ac fel llawer, ni siaradai lawer iawn am ei brofiadau. Fel plant, byddem yn clywed y straeon doniol. Fy ffefryn personol oedd fy nhad yn disgrifio cael pasta am y tro cyntaf yn yr Eidal ac yntau heb unrhyw syniad o gwbl beth ydoedd na beth ddylai ei wneud ag ef. Yn anffodus, yn enwedig i fy mam druan, gwnaeth iddo ymwrthod ag unrhyw beth yr ystyriai ei fod yn fwyd tramor ar hyd ei oes—cig yno, llysiau yno, ac na foed i'r ddau byth ddod at ei gilydd.
Lawer yn ddiweddarach, siaradai â mi yn arbennig, ac yn enwedig pan allai ddisgrifio'r profiadau hynny drwy gyfrwng y Gymraeg, am y profiadau tywyllach a wynebodd yn y rhyfel. Ond aeth ymlaen i gael teulu a gyrfa lwyddiannus, ac roedd yn ffodus ac yn ystyried ei hun yn lwcus. Yn fwy ffodus, wrth gwrs, na llawer o gyn-filwyr heddiw y gofynnir iddynt beryglu eu bywydau a cholli eu hiechyd mewn rhyfeloedd y mae llawer o bobl gartref yn eu gwrthwynebu.
Ar ddiwedd ei oes, arswydai fy nhad wrth dystio i'r aberth roedd gofyn i'n lluoedd arfog eu gwneud yn yr hyn a oedd yn ei farn ef yn rhyfel anghyfiawn ac anghyfreithlon yn Irac. Ar ôl ymladd ei hun, gwyddai beth oedd gofyn iddynt ei wneud. Byddai wedi ffieiddio, fel llawer o gyn-filwyr y lluoedd arfog rwy'n tybio, wrth weld bod disgwyl i bersonél eithriadol ein lluoedd arfog yma yng Nghymru heddiw hyfforddi peilotiaid Saudi i fomio sifiliaid diniwed yn Yemen. Nid dros hynny y brwydrodd.
Roedd yn gas ganddo ryfel, ond roedd bob amser yn credu iddo wneud y peth iawn a'r unig beth, a daeth adref i wlad ddiolchgar. Credai ei fod wedi amddiffyn democratiaeth, roedd yn falch o fod wedi gwneud hynny, ac roedd y genedl yn falch ohono. Mae'n llawer anos yn emosiynol i lawer o gyn-filwyr heddiw, gofynnwyd iddynt wasanaethu mewn rhyfeloedd dadleuol mewn amgylchiadau anodd iawn a chyda chanlyniadau aneglur. Eto i gyd, maent yn gwneud hynny.
Wrth i ni gofio'r rhai a wasanaethodd yn y gorffennol, rwy'n credu'n angerddol fod rhaid inni sicrhau ein bod yn cefnogi cyn-filwyr heddiw, yn enwedig y rhai sy'n dioddef trawma a phroblemau iechyd meddwl, ar ôl yr hyn y mae Llywodraethau olynol y DU wedi eu hanfon i'w wneud. Rhaid inni anrhydeddu'r cyfamod. Beth bynnag yw ein barn am y rhyfeloedd y gofynnwyd i'r dynion a'r menywod hynny wasanaethu ynddynt, fe wnaethant wasanaethu, a dylem roi ein diolch iddynt, a'u parchu a'u cefnogi.
I would like to thank the Welsh Conservatives for tabling today this important debate. It is a pleasure to be part of the cross-party group on the armed forces, and I would like to thank Darren Millar for the commitment he shows in his leadership. I also want to pay tribute to Carl Sargeant, who worked tirelessly in this area and achieved much.
On Sunday, we will gather at war memorials across the country to mark Armistice Day, the day the guns fell silent during the war to end all wars. One hundred years ago on the eleventh hour of the eleventh day of the eleventh month, the bloodshed ended five years of conflict that saw millions of lives lost in the so-called 'great war'. But, unfortunately, it was not the war to end all wars and in the 100 years that have followed, the world has seen innumerable conflicts and no end of bloodshed. It is a sad fact that sometimes war is unavoidable. We have to take a stand against despotic regimes and dictators hellbent on butchering even their own people.
There are currently 60 ongoing armed conflicts around the globe and, because of this, we are seeing increasingly emboldened Russia determined to return its borders back to its Soviet-era lines. Because of this, we need our armed forces more than ever. We need those young men and women in uniform who are prepared to make the ultimate sacrifice, to lay down their lives in defence of our freedoms. In order to honour those who made that sacrifice and to thank all those who are, and were, prepared to make that sacrifice, we will gather on the eleventh hour of the eleventh day of the eleventh month and we will remember them.
But we, as elected Members, have a duty to do so much more than honouring our dead heroes. We have to ensure our living heroes are well cared for. Far too many ex-service personnel are being let down by the state, far too many are suffering from post-traumatic stress disorder, and far too many are in prison because they were not helped to adapt to civilian life, and far too many are sleeping rough because they don't have adequate housing. Men and women who fought for us, who are prepared to die for us, simply abandoned.
The armed forces covenant is supposed to ensure that this doesn't happen, which is why I welcome the Welsh Government's appointment of armed forces liaison officers across Wales. I, like the Conservatives, want to ensure that the covenant is upheld, but I don't know if an armed forces commissioner is the right way. I also believe the covenant does not go far enough and will be supporting Neil McEvoy's amendment calling for an Act to guarantee quality housing and healthcare to veterans who have seen active service. How can we allow someone who risked their life for us in defence of our nation and freedoms to sleep in a rubbish bin behind some shops or to relive over and over the horrors and trauma of the front line? They should be given the best available treatment and housing as a very small measure of recompense for the enormous debt we owe them.
It was an honour a few weeks ago in Port Talbot: our local mayor honoured the armed forces covenant, and it was also wonderful to stand side by side with Blesma, the charity for limbless war veterans, and collect and see the generosity of the people of Port Talbot as the bucket got heavier and heavier. What better way to mark Remembrance Sunday and the hundredth anniversary of the end of the great war than to commit to introduce legislation to improve the lives of our veterans? I urge Members to support the motion and the two amendments. Thank you.
Hoffwn ddiolch i'r Ceidwadwyr Cymreig am gyflwyno'r ddadl bwysig hon heddiw. Mae'n bleser gennyf fod yn rhan o'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog, a hoffwn ddiolch i Darren Millar am yr ymrwymiad y mae'n ei ddangos wrth ei arwain. Hoffwn dalu teyrnged hefyd i Carl Sargeant, a weithiodd yn ddiflino yn y maes hwn a chyflawni llawer.
Ddydd Sul, byddwn yn ymgasglu wrth gofebion rhyfel ledled y wlad i nodi Diwrnod y Cadoediad, y diwrnod y tawelodd y gynnau yn ystod y rhyfel i roi diwedd ar bob rhyfel. Gan mlynedd yn ôl ar yr unfed awr ar ddeg o unfed dydd ar ddeg yr unfed mis ar ddeg, daeth yr arllwys gwaed i ben, pum mlynedd o ryfel a welodd filiynau o fywydau'n cael eu colli yn y 'rhyfel mawr' fel y'i gelwir. Ond yn anffodus, nid hwn oedd y rhyfel i roi diwedd ar bob rhyfel ac yn y 100 mlynedd wedyn, mae'r byd wedi gweld rhyfeloedd dirifedi heb ddiwedd ar yr arllwys gwaed. Mae'n ffaith drist fod rhyfel yn anochel weithiau. Rhaid inni wneud safiad yn erbyn cyfundrefnau ac unbeniaid gormesol sy'n benderfynol o ladd eu pobl eu hunain hyd yn oed.
Ar hyn o bryd mae 60 gwrthdaro arfog yn mynd rhagddynt ledled y byd ac oherwydd hyn, rydym yn gweld Rwsia fwyfwy eofn yn benderfynol o adfer ei ffiniau i'r hyn roeddent yn y cyfnod Sofietaidd. Oherwydd hyn, mae angen ein lluoedd arfog arnom yn fwy nag erioed. Mae arnom angen ein dynion a'n menywod ifanc mewn iwnifform sy'n barod i wneud yr aberth eithaf, i roi eu bywydau er mwyn amddiffyn ein rhyddid. Er mwyn anrhydeddu'r rhai a wnaeth yr aberth hwnnw ac i ddiolch i'r rhai sydd, ac a oedd yn barod i wneud yr aberth hwnnw, byddwn yn dod at ein gilydd ar yr unfed awr ar ddeg o unfed dydd ar ddeg yr unfed mis ar ddeg a byddwn yn eu cofio.
Ond fel Aelodau etholedig, mae gennym ddyletswydd i wneud cymaint yn fwy nag anrhydeddu ein harwyr marw. Rhaid inni sicrhau bod ein harwyr byw yn cael gofal da. Mae gormod o lawer o gyn-filwyr yn cael cam gan y wladwriaeth, mae llawer gormod yn dioddef o anhwylder straen wedi trawma, a gormod o lawer yn y carchar am na chawsant eu helpu i ymaddasu i fywyd sifil, a gormod o lawer yn cysgu ar y stryd am nad oes ganddynt do addas dros eu pennau. Dynion a menywod sydd wedi brwydro drosom, sy'n barod i farw drosom, wedi'u hanghofio.
Mae cyfamod y lluoedd arfog i fod i sicrhau nad yw hyn yn digwydd, a dyna pam rwy'n croesawu'r ffaith bod Llywodraeth Cymru wedi penodi swyddogion cyswllt y lluoedd arfog ledled Cymru. Fel y Ceidwadwyr, rwyf am sicrhau bod y cyfamod yn cael ei gynnal, ond nid wyf yn gwybod ai comisiynydd y lluoedd arfog yw'r ffordd iawn o wneud hynny. Credaf hefyd nad yw'r cyfamod yn mynd yn ddigon pell a byddaf yn cefnogi gwelliant Neil McEvoy yn galw am Ddeddf i warantu tai a gofal iechyd o ansawdd ar gyfer cyn-filwyr sydd wedi gweld gwasanaeth gweithredol. Sut y gallwn ganiatáu i rywun a beryglodd eu bywyd drosom wrth amddiffyn ein gwlad a'n rhyddid gysgu mewn bin sbwriel y tu ôl i siopau neu i ail-fyw erchyllterau a thrawma'r rheng flaen drachefn a thrachefn? Dylid rhoi'r driniaeth orau sydd ar gael a chartref iddynt fel mesur bach iawn o ad-daliad am y ddyled enfawr sydd arnom iddynt.
Roedd hi'n anrhydedd ychydig wythnosau yn ôl ym Mhort Talbot: roedd ein maer lleol yn anrhydeddu cyfamod y lluoedd arfog, ac roedd hi'n wych cael sefyll ochr yn ochr â Blesma, yr elusen ar gyfer cyn-filwyr rhyfel sydd wedi colli breichiau neu goesau, a chasglu a gweld haelioni pobl Port Talbot wrth i'r bwced fynd yn drymach ac yn drymach. Pa ffordd well o nodi Sul y Cofio, a chanmlwyddiant diwedd y rhyfel mawr nag ymrwymo i gyflwyno deddfwriaeth i wella bywydau ein cyn-filwyr? Rwy'n annog yr Aelodau i gefnogi'r cynnig a'r ddau welliant. Diolch.
Can I now call the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services, Alun Davies?
A gaf fi alw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus, Alun Davies?
Thank you very much, Deputy Presiding Officer. Like others in this debate, I'd like to start my remarks by paying tribute to the work of my friend and predecessor Carl Sargeant. I think today has been a difficult day for many of us and our hearts go out to Bernie, to Jack and to Lucy and to the family. And in replying to the debate this afternoon, I hope that we will all think about the work that Carl undertook and hope also that we will all be able to join together and remember somebody who was a friend and a great servant of the people of this country.
Diolch yn fawr iawn, Ddirprwy Lywydd. Fel eraill yn y ddadl hon, hoffwn ddechrau fy sylwadau drwy roi teyrnged i waith fy ffrind a fy rhagflaenydd, Carl Sargeant. Rwy'n credu bod heddiw wedi bod yn ddiwrnod anodd i lawer ohonom, ac mae ein meddyliau gyda Bernie, Jack a Lucy a'r teulu. Ac wrth ymateb i'r ddadl y prynhawn yma, rwy'n gobeithio y bydd pawb ohonom yn meddwl am y gwaith a wnaeth Carl a gobeithio hefyd y bydd pawb ohonom yn gallu uno gyda'n gilydd a chofio rhywun a oedd yn ffrind ac yn was da i bobl y wlad hon.
Yesterday, I sought to outline how the Welsh Government will continue to support the armed forces community. I want to welcome very much the remarks made by Mark Isherwood in opening the debate this afternoon. I felt that he made some excellent remarks, and I thought it was a very thoughtful and valuable contribution to this debate. I will seek to answer most of the points that have been made in the debate during this reply, but I recognise I won't be able to respond to all the points that were made. So, I would, Deputy Presiding Officer, say that I will write to Mark and copy all Members in with a fuller response to the points that were raised in the opening contribution, because I do think it is important to us to respond fully to the points that were made there.
In terms of how we approach this, can I say I enjoyed listening to the speeches in the debate we've had this afternoon? I think it was good to hear the words of Hedd Wyn being spoken this afternoon, and I thought both Dai Lloyd and Helen Mary Jones were able to weave all of our family stories, our personal stories, into our national story. I think it is important to recognise that when we talk about the losses that this country has suffered in terms of maintaining our freedom, our society, our communities and our democracy, these are people—they are fathers and mothers, wives and husbands, brothers, sisters, sons and daughters—and we all know people who have suffered as a consequence of conflict.
It's very sobering to reflect, when Caroline Jones speaks about the guns falling silent on the eleventh hour of the eleventh day, that over 800 British and Commonwealth soldiers were killed on that day. To think about that toll on any day today would be quite an unimaginable loss, but that, on the day we where we welcomed the end of war and the advent of peace, demonstrates the actual impact of that conflict on communities up and down the country.
I think it's also important to recognise the points that Mohammad Asghar made in his contribution, when he spoke about the troops who had fought in that conflict, and the fact that the fusiliers, which Dai Lloyd's grandad probably fought with and alongside, would have fought alongside Indian soldiers, and would have fought alongside those worshipping different gods—they would have fought alongside Muslim and Hindu soldiers as well, soldiers that we recognise in much of our own history. I think it's important that all of us, and some of us in this Chamber, in the debates that we have today, and the political debates that we have, recognise that the sacrifice in the first world war was a sacrifice made by people from all nations, by people from very different cultural and religious backgrounds. When we use loose language today, we should always recognise that the consequence of prejudice, the consequence of discrimination, is all too often found on the battlefield. And I hope that many people will reflect on the language that they use in politics today when remembering the sacrifice of others over the years.
We have spent four years looking back over the first world war, and the centenary of the armistice on Sunday is an opportunity for us, not simply as a Government, but us as a National Assembly, a national Parliament for this country, to join the other nations, not only in the UK but elsewhere, in marking the centenary. We will be having a national service of thanksgiving in Llandaff cathedral, and I'm grateful for the opportunity to be able to commemorate all those who were lost, injured and affected by that conflict. But I hope that we will all join together with all the nations involved in that conflict in remembering the sacrifice of all nations, and people who were lost in that conflict. I know that Members will also be taking the opportunity to attend events being held in their own constituencies, across this country, to mark this important time in history. It is right and proper for all of us to join together to remember the sacrifices of the armed services from each of our communities in this way.
I think it is right and proper as well that we commend the work of Cymru'n Cofio—Wales Remembers in delivering a comprehensive programme that commemorated the centenary of that conflict, of the first world war. The continuation of funding until 2020 will allow us to ensure that we also are able to learn lessons of that war. We remember that November 1918 was an armistice, it wasn't a peace. And peace came, and peace was created by leaders of nations, including, of course, our own David Lloyd George much later, and it is right and proper that we reflect on the consequences of war and the consequences of peace. I hope that the enduring legacy of Cymru'n Cofio—Wales Remembers is that people up and down this country will remember not simply the events of the first world war, but the consequences for our country of those events and the consequences for communities and families.
Deputy Presiding Officer, the Government agrees with the second point of the motion, and we will be supporting much of what has been said in the debate and in the motion today. Like many others, I've seen the silent silhouettes of the Royal British Legion #ThankYou100 campaign. Positioned throughout our communities, these figures provide us with the opportunity as a nation to say 'thank you' to all of those who served, sacrificed and changed our world. I am grateful to everyone who has supported this important campaign, and it brings home to us, I think, that these aren't simply names on memorials, that these are people, and these are people who stood and lived and worked and died and loved in our communities, and they're people who died defending our communities. These are people who we can all recognise in memory, but sometimes I think it's important that we recognise their place in our towns and villages across Wales.
We will continue with our package of support to honour the contribution of all those who served and continue to serve in our armed forces, and we will attempt to continue to ensure that no members are disadvantaged in accessing public services as a consequence of their service in the armed forces. I have already this week discussed the support that the Welsh Government is providing as part of our work to deliver on the covenant. It is not my wish to repeat those points today, but I do wish to say a word about the expert group. Mark Isherwood was absolutely right when he said that there has to be public accountability for the actions of this Government in delivering on the covenant. I accept that completely. I hope that the expert group enables us to be able to do that, to understand how we deliver on the covenant, and to understand where we're not doing so, and to understand how we have to deliver in a different or better way in some areas, and we will continue to do that. We will produce an annual report, which will enable this place to hold us to account for what we do and the promises that we make. I hope that we will be able, also, to consider how our democracy here in Wales may help us to hold myself and others to account to what we say, for the commitments that we make. I hope that we will be able to do that together with the expert group and also with the all-party group on the armed forces.
Deputy Presiding Officer, in bringing my remarks to a close today, I hope that Members across the whole Chamber will join with me in thanking all those who have served and all those who continue to serve, and we'll join together as a nation this weekend to recognise the enormous sacrifice of those who didn't have the opportunity to come home.
Ddoe, ceisiais amlinellu sut y bydd Llywodraeth Cymru yn parhau i gefnogi cymuned y lluoedd arfog. Hoffwn groesawu'n gynnes iawn y sylwadau a wnaed gan Mark Isherwood wrth agor y ddadl y prynhawn yma. Roeddwn yn teimlo iddo wneud rhai sylwadau rhagorol, ac roeddwn yn meddwl ei fod yn gyfraniad meddylgar a gwerthfawr i'r ddadl hon. Byddaf yn ceisio ateb y rhan fwyaf o'r pwyntiau a wnaed yn y ddadl yn ystod yr ateb hwn, ond rwy'n cydnabod na fyddaf yn gallu ymateb i'r holl bwyntiau a wnaed. Felly, Ddirprwy Lywydd, hoffwn ddweud y byddaf yn ysgrifennu at Mark gyda chopi i'r holl Aelodau yn ymateb yn llawnach i'r pwyntiau a godwyd yn y cyfraniad agoriadol, oherwydd rwy'n meddwl ei bod hi'n bwysig i ni ymateb yn llawn i'r pwyntiau a wnaed ganddo.
O ran ein hymagwedd at hyn, a gaf fi ddweud fy mod wedi mwynhau gwrando ar yr areithiau yn y ddadl a gawsom y prynhawn yma? Roedd hi'n dda clywed geiriau Hedd Wyn yn cael eu llefaru y prynhawn yma, ac roeddwn yn credu bod Dai Lloyd a Helen Mary Jones wedi gallu gweu straeon teuluol pawb ohonom, ein straeon personol, i mewn i'n stori genedlaethol. Credaf ei bod hi'n bwysig cydnabod wrth inni sôn am y colledion y mae'r wlad hon wedi'u dioddef yn gwarchod ein rhyddid, ein cymdeithas, ein cymunedau a'n democratiaeth, mai dyma'r bobl—maent yn dadau a mamau, yn wragedd a gwŷr, yn frodyr, chwiorydd, meibion a merched—ac mae pawb ohonom yn adnabod pobl sydd wedi dioddef o ganlyniad i wrthdaro.
Mae'n sobreiddiol iawn meddwl, pan fo Caroline Jones yn siarad am y gynnau'n tawelu ar yr unfed awr ar ddeg o'r unfed dydd ar ddeg, fod dros 800 o filwyr o Brydain a'r Gymanwlad wedi cael eu lladd ar y diwrnod hwnnw. Byddai meddwl am y fath laddfa ar unrhyw ddiwrnod heddiw yn golled na ellid ei dychmygu, ond mae meddwl amdano'n digwydd ar y diwrnod pan wnaethom groesawu diwedd y rhyfel a dyfodiad heddwch yn dangos effaith wirioneddol y rhyfel ar gymunedau ar hyd a lled y wlad.
Mae'n bwysig cydnabod y pwyntiau a wnaeth Mohammad Asghar yn ei gyfraniad hefyd, pan siaradodd am y milwyr a ymladdodd yn y rhyfel hwnnw, a'r ffaith y byddai'r ffiwsilwyr, y byddai taid Dai Lloyd wedi ymladd ochr yn ochr â hwy mae'n debyg, wedi ymladd gyda, ac ochr yn ochr â milwyr o India, a byddent wedi ymladd ochr yn ochr â rhai a oedd yn addoli duwiau gwahanol—byddent wedi ymladd ochr yn ochr â milwyr Mwslimaidd a Hindŵaidd hefyd, milwyr rydym yn eu hadnabod yn ein hanes ein hunain. Mae'n bwysig ein bod, bob un ohonom, a rhai ohonom yn y Siambr hon, yn y dadleuon a gawn heddiw, a'r dadleuon gwleidyddol a gawn, yn cydnabod bod yr aberth a welwyd yn y rhyfel byd cyntaf yn aberth a wnaed gan bobl o bob gwlad, gan bobl o gefndiroedd diwylliannol a chrefyddol gwahanol iawn. Pan ddefnyddiwn iaith lac heddiw, dylem bob amser gydnabod bod canlyniad rhagfarn, canlyniad gwahaniaethu, yn rhy aml i'w weld ar faes y gad. Ac rwy'n gobeithio y bydd llawer o bobl yn myfyrio ynglŷn â'r iaith a ddefnyddiant mewn gwleidyddiaeth heddiw wrth gofio aberth pobl eraill dros y blynyddoedd.
Rydym wedi treulio pedair blynedd yn edrych yn ôl dros y rhyfel byd cyntaf, a bydd canmlwyddiant y cadoediad ddydd Sul yn gyfle i ni, nid yn unig fel Llywodraeth, ond fel Cynulliad Cenedlaethol, fel Senedd genedlaethol y wlad hon, i ymuno â gwledydd eraill, nid yn unig yn y DU ond mewn mannau eraill, i nodi'r canmlwyddiant. Byddwn yn cael gwasanaeth cenedlaethol o ddiolchgarwch yn Eglwys Gadeiriol Llandaf, ac rwy'n ddiolchgar am y cyfle i allu coffáu'r holl rai a gollwyd, a anafwyd ac yr effeithiwyd arnynt gan y rhyfel hwnnw. Ond rwy'n gobeithio y byddwn oll yn ymuno â'r holl wledydd a gymerodd ran yn y gwrthdaro i gofio aberth pob gwlad, a'r holl bobl a gollwyd yn y rhyfel hwnnw. Gwn y bydd yr Aelodau hefyd yn manteisio ar y cyfle i fynychu digwyddiadau a gynhelir yn eu hetholaethau eu hunain, ar draws y wlad, i nodi'r adeg bwysig hon mewn hanes. Mae'n iawn ac yn briodol i bob un ohonom ymuno gyda'n gilydd i gofio aberth y lluoedd arfog o bob un o'n cymunedau yn y ffordd hon.
Credaf ei bod hi'n iawn ac yn briodol hefyd i ni ganmol gwaith Cymru'n Cofio a ddarparodd raglen gynhwysfawr i goffáu canmlwyddiant y rhyfel hwnnw, y rhyfel byd cyntaf. Bydd y cyllid yn parhau tan 2020 gan ganiatáu inni sicrhau hefyd ein bod yn gallu dysgu gwersi o'r rhyfel hwnnw. Rydym yn cofio mai cadoediad a gafwyd ym mis Tachwedd 1918, nid heddwch. Ac fe ddaeth heddwch, a chafodd yr heddwch ei greu gan arweinwyr gwledydd, gan gynnwys, wrth gwrs, ein David Lloyd George ein hunain lawer yn ddiweddarach, ac mae'n iawn ac yn briodol inni fyfyrio ar ganlyniadau rhyfel a chanlyniadau heddwch. Rwy'n gobeithio mai gwaddol barhaus Cymru'n Cofio fydd i bobl ar hyd a lled y wlad hon gofio nid yn unig digwyddiadau'r rhyfel byd cyntaf, ond canlyniadau'r digwyddiadau i'n gwlad a'r canlyniadau i gymunedau a theuluoedd.
Ddirprwy Lywydd, mae'r Llywodraeth yn cytuno ag ail bwynt y cynnig, a byddwn yn cefnogi llawer o'r hyn a ddywedwyd yn y ddadl ac yn y cynnig heddiw. Fel llawer o rai eraill, rwyf wedi gweld y silwetau tawel yn ymgyrch y Lleng Brydeinig Frenhinol #ThankYou100. Maent wedu'u lleoli ledled ein cymunedau, ac mae'r ffigurau hyn yn rhoi cyfle i ni fel gwlad ddweud 'diolch' wrth bawb sydd wedi gwasanaethu, aberthu a newid ein byd. Rwy'n ddiolchgar i bawb sydd wedi cefnogi'r ymgyrch bwysig hon, ac mae'n ein hatgoffa, rwy'n credu, nad enwau ar gofebau'n unig yw'r rhain, fod y rhain yn bobl, ac roedd y rhain yn bobl a safodd ac a fu'n byw ac a fu farw, a fu'n gweithio ac yn caru yn ein cymunedau, ac maent yn bobl a fu farw'n amddiffyn ein cymunedau. Dyma bobl y gall pawb ohonom eu hadnabod yn ein cof, ond weithiau rwy'n credu ei bod yn bwysig ein bod yn cydnabod eu lle yn ein trefi a'n pentrefi ar draws Cymru.
Byddwn yn parhau â'n pecyn cymorth i anrhydeddu cyfraniad yr holl rai a fu'n gwasanaethu ac sy'n parhau i wasanaethu yn ein lluoedd arfog, a byddwn yn ceisio parhau i sicrhau na fydd unrhyw aelodau dan anfantais o ran cael mynediad at wasanaethau cyhoeddus o ganlyniad i'w gwasanaeth yn y lluoedd arfog. Yr wythnos hon rwyf eisoes wedi trafod y cymorth y mae Llywodraeth Cymru yn ei ddarparu fel rhan o'n gwaith ar gyflawni'r cyfamod. Nid wyf yn dymuno ailadrodd y pwyntiau hynny heddiw, ond rwyf am ddweud gair am y grŵp arbenigol. Roedd Mark Isherwood yn llygad ei le pan ddywedodd fod yn rhaid cael atebolrwydd cyhoeddus am y gweithredoedd y mae'r Llywodraeth hon yn eu cyflawni ar y cyfamod. Rwy'n derbyn hynny'n llwyr. Rwy'n gobeithio bod y grŵp arbenigol yn ein galluogi i wneud hynny, i ddeall sut y byddwn yn cyflawni'r cyfamod, ac i ddeall lle nad ydym yn gwneud hynny, ac i ddeall sut y mae'n rhaid inni ddarparu mewn ffordd wahanol neu ffordd well mewn rhai mannau, a byddwn yn parhau i wneud hynny. Byddwn yn cynhyrchu adroddiad blynyddol a fydd yn galluogi'r lle hwn i'n dwyn i gyfrif am yr hyn a wnawn a'r addewidion a wnawn. Gobeithiaf y bydd modd inni ystyried hefyd sut y gall ein democratiaeth yma yng Nghymru ein helpu i fy nwyn i ac eraill i gyfrif am yr hyn a ddywedwn, am yr ymrwymiadau a wnawn. Rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu gwneud hynny gyda'r grŵp arbenigol a hefyd gyda'r grŵp trawsbleidiol ar y lluoedd arfog.
Ddirprwy Lywydd, wrth ddod â fy sylwadau i ben heddiw, gobeithio y bydd Aelodau ar draws y Siambr gyfan yn ymuno â mi i ddiolch i bawb sydd wedi gwasanaethu a phawb sy'n parhau i wasanaethu, a byddwn yn ymuno gyda'n gilydd fel gwlad y penwythnos hwn i gydnabod aberth enfawr y rhai na chafodd gyfle i ddod adref.
Thank you. I now call Darren Millar to reply to the debate.
Diolch. Galwaf yn awr ar Darren Millar i ymateb i'r ddadl.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I thank the Cabinet Secretary for his positive response to this afternoon's debate and, indeed, all speakers for their often moving, very moving, contributions? I want to pay tribute to the Cabinet Secretary for the work that he's done in continuing the work of many of his predecessors, of course, including Carl Sargeant, who's anniversary of his passing we mark today. Carl was indeed a great friend. He was a friend to us and, of course, he was a friend to the armed forces and to the veteran community here in Wales, and I, for one, am very grateful for the work that he put in during his tenure as the Minister responsible for the armed forces and the way in which he engaged with the work of the cross-party group, which I have the pleasure of being able to share.
Just to touch on some of the personal stories—I have my own personal story as well, of course, today, on this poignant day. My great-grandfather fought in the first world war. He was an Irishman, from Dublin. He signed up when he was just 14 years old—he lied about his age. I've got a copy of the ticket on which he signed up, young Private John Collins. He went to fight on the western front and, thank God, he came back.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ymateb cadarnhaol i'r ddadl y prynhawn yma ac yn wir, i'r holl siaradwyr am eu cyfraniadau teimladwy iawn? Hoffwn dalu teyrnged i Ysgrifennydd y Cabinet am y gwaith y mae wedi'i wneud yn parhau gwaith llawer o'i ragflaenwyr, wrth gwrs, gan gynnwys Carl Sargeant, y nodwn flwyddyn ers ei farwolaeth heddiw. Yn wir roedd Carl yn ffrind mawr. Roedd yn ffrind i ni, ac wrth gwrs, roedd yn ffrind i'r lluoedd arfog ac i gymuned y cyn-filwyr yma yng Nghymru ac rwy'n ddiolchgar iawn am y gwaith a wnaeth yn ystod ei gyfnod fel y Gweinidog a oedd yn gyfrifol am y lluoedd arfog a'r ffordd y byddai'n ymwneud â gwaith y grŵp trawsbleidiol y mae'n bleser gennyf allu ei rannu.
I gyffwrdd ar rai o'r straeon personol—mae gennyf fy stori bersonol fy hun hefyd, wrth gwrs, heddiw, ar y diwrnod teimladwy hwn. Ymladdodd fy hen daid yn y rhyfel byd cyntaf. Roedd yn Wyddel, o Ddulyn. Cofrestrodd pan oedd yn 14 oed—dywedodd gelwydd am ei oed. Mae gennyf gopi o docyn cofrestru y Preifat ifanc, John Collins. Aeth i ymladd ar ffrynt y gorllewin, a diolch i Dduw, fe ddychwelodd.
Two hundred thousand Irishmen fought in the hostilities of the first world war, 35,000 of them died, and that's why I'm wearing a shamrock poppy today, in order to mark their contribution to the war. Because the Cabinet Secretary and Mohammad Asghar are quite right: it was the whole of the Commonwealth that was engaged in these hostilities. British men and servicemen from around the Commonwealth were fighting shoulder to shoulder against what they saw as the evil of their day, and many did pay the ultimate sacrifice. It's quite right that this weekend we will be remembering them, and we will ensure that their memory is not extinguished in the way that it is about so many other things in this world.
There has been a wonderful programme, I think, of commemoration that has taken place over these past four years, and I want to thank the First Minister for the way in which he initiated the Cymru'n Cofio—Wales Remembers programme all those years ago. I'm pleased to see that its programme of work is going to be extended. There are some very important anniversaries to mark over the next 12 months, of course, including the seventy-fifth anniversary of D-day and the 53rd (Welsh) Infantry Division's liberation of 's-Hertogenbosch in the Netherlands, which took place 75 years ago in October next year. I think it would be good if the work of Cymru'n Cofio could continue even beyond the timeframe by which it's already been extended, because there will of course be military anniversaries on an ongoing basis. It's not going to be that long away before we're marking the seventy-fifth anniversary of other events in the second world war, and indeed the eightieth anniversary and ninetieth anniversaries. So, this programme of military remembrance, I think, does need to continue.
Mark Isherwood opened this debate, of course, by highlighting the fact that not only has there been significant progress in recent years, but that we still have some way to go in ensuring that there is consistent support available for our veteran community, certainly as far as the national health service is concerned. We have a great story to tell with Veterans NHS Wales, but there are waiting times that are too long to access that service at the moment, and that is despite the good work of Help for Heroes, in terms of the investment that it's put in, in order to try to help fill those gaps.
The third sector, of course, does a tremendous job in supporting our armed forces family. The Royal British Legion has been mentioned on many occasions today already, as has Change Step, but Combat Stress, SSAFA, Alabaré, Woody's Lodge—a whole host of organisations are out there offering support, and I think it's to the credit of the Welsh Government that they've worked with them very well in extending that support to the veteran community. But, as I say, there's much more work to be done, and I think that we all need to put our shoulder to the wheel to make sure that those remaining gaps in services are indeed not just identified, but filled.
I just want to turn very briefly, before I close, to this issue about a commissioner, and the need for an armed forces commissioner here in Wales. My party of course welcomed the additional support for the armed forces liaison officers that are working and embedded in local authorities across Wales, and I think that we need to pay tribute to them for their work. But the reality is that those posts are junior posts in very large public sector organisations. Those individuals will not have the sort of clout that an armed forces commissioner supporting armed forces serving personnel across Wales and their families, and supporting veterans and their families, could have. We've seen the impact, the positive impact, of commissioners for children and young people, for older people, and indeed the future generations commissioner, now that she's taking on her work, and the way in which they can move an agenda forward in a way that others are not able to. So, I would urge all Members in this Chamber, including those that are still having the jury out, as it were, in terms of their views on this, to support the principle of an armed forces commissioner for Wales. Because I really do think it would make a huge difference to those armed forces families and the armed forces community across the country. [Interruption.] Yes, yes.
I just want to touch on the amendment that Neil McEvoy has also tabled, very briefly. I will not be able to support that particular amendment today, simply because you refer to soldiers only. Of course we know that those who serve in the military are not just soldiers. You have airmen, you have sailors, and a whole host of other people who are contributing to our armed forces. So, I regret that we will not be able to support your amendment today simply because of the limitations in terms of the way that it's been worded. But I do hope that people will reconsider this support for the armed forces commissioner in their voting intentions. Thank you.
Ymladdodd 200,000 o Wyddelod ym mrwydrau'r rhyfel byd cyntaf, a bu farw 35,000 ohonynt, a dyna pam rwy'n gwisgo pabi meillionen heddiw, er mwyn nodi eu cyfraniad hwy i'r rhyfel. Oherwydd mae Ysgrifennydd y Cabinet a Mohammad Asghar yn hollol iawn: ymladdodd y Gymanwlad gyfan yn y brwydrau hyn. Roedd dynion Prydeinig ac aelodau o'r lluoedd arfog o bob cwr o'r Gymanwlad yn ymladd ochr yn ochr yn erbyn yr hyn a welent fel drygioni mawr eu dydd, a gwnaeth llawer yr aberth eithaf. Mae'n hollol iawn inni eu cofio y penwythnos hwn, a byddwn yn sicrhau na chaiff y cof amdanynt ei ddiffodd yn y ffordd y caiff ei ddiffodd ynglŷn â chymaint o bethau eraill yn y byd hwn.
Rwy'n credu ei bod hi wedi bod yn rhaglen goffa wych dros y pedair blynedd ddiwethaf, a hoffwn ddiolch i'r Prif Weinidog am y ffordd y cychwynnodd raglen Cymru'n Cofio yr holl flynyddoedd hynny yn ôl. Rwy'n falch o weld bod y rhaglen waith yn mynd i gael ei hymestyn. Mae rhai dyddiadau pwysig iawn i'w nodi dros y 12 mis nesaf wrth gwrs, gan gynnwys 75 mlynedd ers D-day a rhyddhau 's-Hertogenbosch yn yr Iseldiroedd gan Adran 53 y Milwyr Traed (Cymreig), a ddigwyddodd 75 mlynedd yn ôl i fis Hydref y flwyddyn nesaf. Credaf y byddai'n dda pe gallai gwaith Cymru'n Cofio barhau y tu hwnt i'r amserlen y cafodd ei hymestyn eisoes hyd yn oed, oherwydd bydd dyddiadau milwrol i'w coffáu ar sail barhaus wrth gwrs. Nid oes cymaint â hynny o amser hyd nes y byddwn yn nodi 75 mlynedd ers digwyddiadau eraill yn ystod yr ail ryfel byd, ac 80 a 90 mlynedd yn wir. Felly, credaf fod angen i'r rhaglen goffáu milwrol hon barhau.
Agorodd Mark Isherwood y ddadl hon, wrth gwrs, drwy dynnu sylw at y ffaith nid yn unig fod cynnydd sylweddol wedi'i wneud yn y blynyddoedd diwethaf, ond bod gennym gryn ffordd i fynd i sicrhau bod cefnogaeth gyson ar gael i'n cymuned o gyn-filwyr, yn sicr o ran y gwasanaeth iechyd gwladol. Mae gennym stori wych i'w hadrodd gyda GIG Cymru i Gyn-filwyr, ond mae amseroedd aros yn rhy hir yn y gwasanaeth hwnnw ar hyn o bryd, a hynny er gwaethaf y gwaith da y mae Help for Heroes wedi'i wneud yn darparu buddsoddiad er mwyn ceisio helpu i lenwi'r bylchau hynny.
Mae'r trydydd sector, wrth gwrs, yn gwneud gwaith aruthrol yn cefnogi ein teuluoedd lluoedd arfog. Soniwyd am y Lleng Brydeinig Frenhinol sawl gwaith heddiw yn barod, yn ogystal â Newid Cam, ond hefyd mae Combat Stress, SSAFA, Alabaré, Woody's Lodge—llu o sefydliadau sy'n cynnig cymorth, a chredaf fod Llywodraeth Cymru i'w chanmol am weithio gyda hwy'n dda iawn i ymestyn y gefnogaeth honno i gymuned y cyn-filwyr. Ond fel y dywedaf, mae llawer mwy o waith i'w wneud, a chredaf fod angen i bawb ohonom bwyso i wneud yn siŵr fod y bylchau sy'n weddill yn y gwasanaethau yn cael eu nodi a'u llenwi.
Hoffwn droi'n fyr iawn, cyn i mi orffen, at fater comisiynydd, a'r angen am gomisiynydd y lluoedd arfog yma yng Nghymru. Wrth gwrs roedd fy mhlaid yn croesawu'r cymorth ychwanegol i swyddogion cyswllt y lluoedd arfog sy'n gweithio ac yn ennill eu plwyf mewn awdurdodau lleol ledled Cymru, a chredaf fod angen inni dalu teyrnged iddynt am eu gwaith. Ond y realiti yw bod y swyddi hynny'n swyddi llai dylanwadol mewn sefydliadau sector cyhoeddus mawr. Ni fydd gan yr unigolion hynny y math o ddylanwad a allai fod gan gomisiynydd y lluoedd arfog i gefnogi personél y lluoedd arfog ledled Cymru sy'n gwasanaethu a'u teuluoedd, ac i gefnogi cyn-filwyr a'u teuluoedd. Rydym wedi gweld effaith, effaith gadarnhaol, comisiynwyr plant a phobl ifanc, pobl hŷn, ac yn wir y comisiynydd cenedlaethau'r dyfodol wrth iddi ymgymryd â'i gwaith yn awr, a'r ffordd y gallant symud agenda yn ei blaen mewn ffordd nad yw eraill yn gallu ei wneud. Felly, buaswn yn annog pob Aelod yn y Siambr, gan gynnwys y rhai sy'n dal heb ffurfio barn ar y mater, i gefnogi'r egwyddor o gomisiynydd y lluoedd arfog i Gymru. Oherwydd rwy'n meddwl o ddifrif y byddai'n gwneud gwahaniaeth aruthrol i deuluoedd y lluoedd arfog a chymuned y lluoedd arfog ar draws y wlad. [Torri ar draws.] Ie, iawn.
Hoffwn gyffwrdd ar y gwelliant y mae Neil McEvoy wedi'i gyflwyno hefyd, yn fyr iawn. Ni fyddaf yn gallu cefnogi'r gwelliant hwnnw heddiw, yn syml am eich bod yn cyfeirio at filwyr yn unig. Wrth gwrs, fe wyddom nad milwyr yn unig sy'n gwasanaethu yn y lluoedd arfog. Mae gennych awyrenwyr, mae gennych forwyr, a llu o bobl eraill sy'n cyfrannu at ein lluoedd arfog. Felly, mae'n ddrwg gennyf ond ni fyddaf yn gallu cefnogi eich gwelliant heddiw yn syml oherwydd y cyfyngiadau o ran y ffordd y mae wedi'i eirio. Ond rwy'n gobeithio y bydd pobl yn ailystyried y gefnogaeth i gomisiynydd y lluoedd arfog wrth feddwl sut y maent yn mynd i bleidleisio. Diolch.
Thank you. It's 15 minutes to open and close a debate and, if you're having two Members of your party, it's up to you to work out your timings.
The proposal is to agree the motion without amendment. Does any Member object? [Objection.] Object. Right, we move to voting time, then. Unless three Members wish for the bell to be rung, I will proceed directly to voting time.
Diolch. Rhoddir 15 munud i agor a chau dadl ac os ydych yn cael dau Aelod o'ch plaid, eich lle chi yw trefnu eich amseru.
Y cynnig yw derbyn y cynnig heb ei ddiwygio. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Gwrthwynebiad. Iawn, fe symudwn at y cyfnod pleidleisio, felly. Oni bai bod tri Aelod yn dymuno i'r gloch gael ei chanu, fe symudaf ymlaen yn syth at y cyfnod pleidleisio.
Okay, we are at voting time, then. The only debate to vote on is the Welsh Conservatives debate on the armed forces and I call for a vote on the motion, tabled in the name of Darren Millar. If the proposal is not agreed to, we will vote on the amendments tabled to the motion. Open the vote. Close the vote. For the motion 16, no abstentions, 35 against, therefore the motion is not agreed.
Iawn, rydym wedi cyrraedd y cyfnod pleidleisio, felly. Yr unig ddadl i bleidleisio arni yw dadl y Ceidwadwyr Cymreig ar y lluoedd arfog a galwaf am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Darren Millar. Os na dderbynnir y cynnig, byddwn yn pleidleisio ar y gwelliannau a gyflwynwyd i'r cynnig. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig 16, neb yn ymatal, 35 yn erbyn, felly gwrthodwyd y cynnig.
NDM6854 - Dadl Ceidwadwyr Cymreig - Cynnig heb ei ddiwygio: O blaid: 16, Yn erbyn: 35, Ymatal: 0
Gwrthodwyd y cynnig
NDM6854 - Welsh Conservatives debate - Motion without amendment: For: 16, Against: 35, Abstain: 0
Motion has been rejected
We now go to vote on amendment 1, so I call for a vote on amendment 1, tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the amendment 35, three abstentions, 13 against, therefore amendment 1 is agreed.
Symudwn ymlaen yn awr i bleidleisio ar welliant 1, felly galwaf am bleidlais ar welliant 1 a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant 35, roedd tri yn ymatal, 13 yn erbyn, felly derbyniwyd gwelliant 1.
NDM6854 - Gwelliant 1: O blaid: 35, Yn erbyn: 13, Ymatal: 3
Derbyniwyd y gwelliant
NDM6854 - Amendment 1: For: 35, Against: 13, Abstain: 3
Amendment has been agreed
I now call for a vote on amendment 2, tabled in the name of Neil McEvoy. Open the vote. Close the vote. For the amendment six, 18 abstentions, 27 against. Therefore, amendment 2 is not agreed.
Galwaf yn awr am bleidlais ar welliant 2 a gyflwynwyd yn enw Neil McEvoy. Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y gwelliant chwech, roedd 18 yn ymatal, a 27 yn erbyn. Felly, gwrthodwyd gwelliant 2.
NDM6854 - Gwelliant 2: O blaid: 6, Yn erbyn: 27, Ymatal: 18
Gwrthodwyd y gwelliant
NDM6854 - Amendment 2: For: 6, Against: 27, Abstain: 18
Amendment has been rejected
We now call for a vote on the motion as amended.
Galwn yn awr am bleidlais ar y cynnig fel y'i diwygiwyd.
Cynnig NDM6854 fel y'i diwygiwyd:
Mae Cynulliad Cenedlaethol Cymru:
1. Yn nodi bod Sul y Cofio eleni yn nodi canmlwyddiant Diwrnod y Cadoediad a ddiwedd y rhyfel byd cyntaf.
2. Yn croesawu ymgyrch 'Thank you 100' y Lleng Brydeinig Frenhinol, sy'n cofio'r rhai a wasanaethodd, aberthodd a newidodd ein byd rhwng 1914 a 1918.
3. Yn anrhydeddu cyfraniad y rheini sydd wedi gwasanaethu ac sy'n parhau i wasanaethu yn ein lluoedd arfog.
4. Yn croesawu penodi Swyddogion Cyswllt y Lluoedd Arfog drwy Gymru a dull cydweithredol Grŵp Arbenigol y Lluoedd Arfog o fynd ati i sicrhau bod Cyfamod y Lluoedd Arfog yn cael ei gynnal.
Motion NDM6854 as amended:
The National Assembly for Wales:
1. Notes that this year’s Remembrance Sunday marks the 100th anniversary of Armistice Day and the end of the first world war.
2. Welcomes the Royal British Legion’s ‘Thank you 100’, which remembers those who served, sacrificed and changed our world between 1914 and 1918.
3. Honours the contribution of those who have served and continue to serve in our armed forces.
4. Welcomes the appointment of the Armed Forces Liaison Officers across Wales and the collaborative approach of the Armed Forces Expert Group in ensuring the Armed Forces Covenant is upheld.
Open the vote. Close the vote. For the amended motion 47, three abstentions, one against. Therefore, the motion as amended is agreed.
Agor y bleidlais. Cau'r bleidlais. O blaid y cynnig fel y'i diwygiwyd 47, roedd tri yn ymatal, ac un yn erbyn. Felly, derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd.
NDM6854 - Cynnig wedi'i ddiwygio: O blaid: 47, Yn erbyn: 1, Ymatal: 3
Derbyniwyd y cynnig fel y'i diwygiwyd
NDM6854 - Motion as amended: For: 47, Against: 1, Abstain: 3
Motion as amended has been agreed
We now move to proceed to the short debate. If Members are leaving the Chamber, can you do so quickly, quietly? We now move to the short debate and I call on Angela Burns to speak on the topic that she has chosen—Angela.
Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer. Os oes Aelodau'n gadael y Siambr, a allwch wneud hynny'n gyflym ac yn dawel? Symudwn ymlaen yn awr at y ddadl fer, a galwaf ar Angela Burns i siarad ar y pwnc a ddewisodd—Angela.
Thank you, Deputy Presiding Officer. I've agreed to give a minute of my time to Mohammad Asghar, Janet Finch-Saunders and Russell George.
The countryside of Wales is not only the sweeping canvass that underpins our nation and defines our borders and identity, but it forms the backdrop to a way of life that is often not understood or as valued as it should be. Yet rural Wales is home to around 33 per cent of the Welsh population. A third of us live in towns, villages and communities where our landscape is quite different to the rest of Wales, and where we often feel that our valuable contribution to supporting the economy of Wales and its rich cultural and social heritage is not given the weight it deserves.
Like many nations, Wales experiences a split between its urban centres and the rural hinterlands. All too often, Government policy is centred on making sure that the large urban centres are catered for to the cost of the more remote and less populated rural counties of Wales. Policies surrounding healthcare, education and economic growth cannot be implemented through a one-size-fits-all approach, and the Government needs to remember that, for many, a rural way of life is one of survival and hard graft and not the picture-postcard, doe-eyed good life that many others consider it to be.
All of us weigh up many factors when deciding where to live and those who want to live in rural areas are often prepared to compromise, to accept that jobs might be harder to get, that services might be a bit further away, that schools might be smaller, that we won't earn as much or indeed have so many opportunities to spend what we earn and that our way of life does cost a bit more. But Welsh Government is now asking us to compromise too much. For example, education: access to a local village school and the community that comes with it is a key reason for many choosing to live where they do, but, under Welsh Labour, we have seen schools close and communities disintegrate; villages have lost their focal point. These actions were supported by Welsh Government, and whilst I was happy to see the revised school organisation code, which finally introduces a presumption against the closure of rural schools, it is too late for too many teachers, too many pupils and too many parents. After all, three out of five schools were closed between 2006 and 2016.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. Rwyf wedi cytuno i roi munud o fy amser i Mohammad Asghar, Janet Finch-Saunders a Russell George.
Mae cefn gwlad Cymru nid yn unig yn gynfas ysgubol sy'n sail i'n cenedl ac yn diffinio ein ffiniau a'n hunaniaeth, mae hefyd yn gefndir i ffordd o fyw nad yw bob amser yn cael ei deall neu ei gwerthfawrogi fel y dylai. Eto mae'r Gymru wledig yn gartref i oddeutu 33 y cant o boblogaeth Cymru. Mae traean ohonom yn byw mewn trefi, pentrefi a chymunedau lle mae ein tirwedd yn bur wahanol i weddill Cymru, a lle rydym yn aml yn teimlo na roddir pwyslais haeddiannol ar ein cyfraniad gwerthfawr i gefnogi economi Cymru a'i threftadaeth ddiwylliannol a chymdeithasol gyfoethog.
Fel llawer o wledydd, mae Cymru'n gweld rhaniad rhwng ei chanolfannau trefol a'u cefnwledydd gwledig. Yn rhy aml, mae polisi Llywodraeth yn canolbwyntio ar wneud yn siŵr y darperir ar gyfer y canolfannau trefol mawr ar draul siroedd gwledig mwy anghysbell a llai poblog Cymru. Ni ellir gweithredu polisïau sy'n gysylltiedig â gofal iechyd, addysg a thwf economaidd drwy ddull unffurf o weithredu, ac mae angen i'r Llywodraeth gofio bod y ffordd wledig o fyw, i lawer o bobl, yn golygu ymdrech i oroesi a gwaith caled ac nid y darlun cerdyn post, bywyd da sentimental y mae llawer o bobl eraill yn ei feddwl.
Mae pob un ohonom yn pwyso a mesur llawer o ffactorau wrth benderfynu ble i fyw ac mae'r rheini sydd eisiau byw mewn ardaloedd gwledig yn aml yn barod i gyfaddawdu, i dderbyn y gallai swyddi fod yn anos eu cael, y gallai gwasanaethau fod ychydig ymhellach i ffwrdd, y gallai'r ysgolion fod yn llai o faint, na fyddwn yn ennill cymaint nac yn cael cymaint o gyfleoedd i wario'r hyn a enillwn yn wir a bod ein ffordd o fyw yn costio ychydig bach mwy. Ond bellach mae Llywodraeth Cymru yn gofyn inni gyfaddawdu gormod. Er enghraifft, addysg: mae mynediad at ysgol bentref leol a'r gymuned a ddaw gyda hi yn rheswm allweddol i lawer o bobl dros ddewis byw lle maent yn byw ond o dan Lafur Cymru, rydym wedi gweld ysgolion yn cau a chymunedau'n chwalu; mae pentrefi wedi colli eu canolbwynt. Cefnogwyd y camau hyn gan Lywodraeth Cymru, ac er fy mod yn falch o weld y cod trefniadaeth ysgolion yn cael ei ddiwygio, gan gyflwyno rhagdybiaeth yn erbyn cau ysgolion gwledig o'r diwedd, mae'n rhy hwyr i ormod o athrawon, i ormod o ddisgyblion, a gormod o rieni. Wedi'r cyfan, caewyd tair o bob pump ysgol rhwng 2006 a 2016.
Another compromise too far is healthcare. It is no coincidence that the two health boards covering the majority of rural Wales are in major difficulties. These health boards have presided over major controversial reorganisations, which aim to centralise services and save money. However, what is often ignored is the views of the local population. It may be more economically efficient to centre services in one or two large hospitals, but does this deliver health and well-being outcomes for the rural population? I, personally, am always really impressed by how truly rural nations like Australia are able to balance the needs of providing services across thousands of square miles. Yet, despite a £9 billion budget, Welsh Government can't do it. It's not just the outcomes that concern me, but the ability to attract the appropriate workforce to support these systems of care, which are so important in rural communities. For people to choose to work in healthcare in rural communities, they want good local schools for their kids and a decent job for other members of their families.
So, whilst health and education are absolutely vital threads in the canvas of rural living, it is the economy of rural Wales that provides the golden thread. We must create and preserve a prosperous rural economy that can support our communities. The prosperity we seek stems from agriculture, tourism, sports, the public sector, and the extraordinary diversity of businesses, large and small. Whether it's the local newsagent in Tenby, the global supplier of agricultural matting in Llanglydwen, the fast-growing chocolate company in Llanboidy, or the niche boutique in Narberth, they, and many other extraordinary entrepreneurs throughout the whole of Wales, combine to create real opportunities for a vibrant rural economy. And, without doubt, the warp that runs through our rural canvas is farming. The Welsh Conservatives are united in understanding the importance of the agricultural industry to the Welsh economy, but I am not sure that the Welsh Government understand that. Because, without farming at the heart of the rural economy, we will lose not just farms, not just the next generation, not just the businesses that depend on agriculture, but we will lose the environment, the countryside that attracts tourists, and, finally, we will lose the people.
Farmers are rightly worried about what support will be available once the single farm payment stops, and I personally am deeply concerned about the 'Brexit and our land' consultation, because this consultation suggests that farmers will become simply custodians of the countryside, being financially rewarded for addressing problems such as poor air and water quality and flood risk, but this does not recognise the key role they already play, nor indeed their outstanding custodianship of the environment, or that the core focus of a farming business is to produce food. If we don't value the quality and abundance of our countryside and simply push farmers into a land management role, then what of all the other businesses that rely on farmers—those that produce feed, mend machinery, sell supplies, broker the product? Therefore, Minister, I urge the Government to listen to the 12,000 responses on the 'Brexit and our land' consultation. We could be changing the nature of farming forever, and, alongside that, changing the countryside for generations to come. We must remember the impact that a strong agricultural sector has on our rural economy. The Welsh Government ignores at its peril the fact that agriculture underpins a multi-billion pound food and drink industry that employs over 222,000 people, making it the largest employer in Wales, and which is worth over £6.9 billion to the economy. So, why—through arrogance, carelessness, or indifference—destroy it? And, if agriculture is the warp to our canvas, then business is the weft, and rural business is struggling.
Last week's budget saw the Westminster Government backing high streets by cutting business rates by a third for two years, but we are yet to hear if support is being considered for Welsh high streets. In rural communities, footfall is often seasonal, vacancy rates are high, charity shops abound, more and more edge-of-town multiples are appearing, and, once a high street starts to die, the reverse is hard to engineer. Wales now has the highest business rates in the UK, and the Welsh Conservatives believe this is placing a crippling and unfair burden on businesses across Wales and threatening the economic well-being of many, many businesses. And it is these high streets that complement one of rural Wales’s greatest assets: our outstanding countryside. Destination tourism is a concept much talked of by Welsh Government: get people to come and see our fabulous national parks, the sheer majesty of the seas pounding our land, the quiet beauty of the mountains, hills and valleys of the hinterland, persuade people to cycle, run, walk, row and wander—singles, couples, families—and, when exhausted, or rained on, then head to the castles and churches, the shops and attractions, the museums and restaurants.
Cyfaddawd arall sy'n mynd yn rhy bell yw gofal iechyd. Nid cyd-ddigwyddiad yw bod y ddau fwrdd iechyd sy'n gwasanaethu'r rhan fwyaf o'r Gymru wledig yn wynebu anawsterau mawr. Mae'r byrddau iechyd hyn wedi llywyddu dros brosesau ad-drefnu mawr dadleuol, sy'n anelu i ganoli gwasanaethau ac arbed arian. Fodd bynnag, yn aml anwybyddir barn y boblogaeth leol. Gallai fod yn fwy effeithlon yn economaidd i ganoli gwasanaethau mewn un neu ddau o ysbytai mawr, ond a yw'n sicrhau canlyniadau iechyd a lles i'r boblogaeth wledig? Yn bersonol, rwy'n rhyfeddu bob amser at y ffordd y mae gwledydd gwledig go iawn fel Awstralia yn gallu sicrhau cydbwysedd rhwng yr angen i ddarparu gwasanaethau ar draws miloedd o filltiroedd sgwâr. Eto, er gwaethaf cyllideb o £9 biliwn, ni all Llywodraeth Cymru ei wneud. Nid y canlyniadau'n unig sy'n peri pryder imi, ond y gallu i ddenu'r gweithlu priodol i gefnogi'r systemau gofal hyn, sydd mor bwysig mewn cymunedau gwledig. Er mwyn i bobl ddewis gweithio ym maes gofal iechyd mewn cymunedau gwledig, maent eisiau ysgolion lleol da ar gyfer eu plant a swydd weddus i aelodau eraill eu teuluoedd.
Felly, er bod addysg ac iechyd yn edafedd cwbl hanfodol ar gynfas bywyd cefn gwlad, economi cefn gwlad Cymru yw'r edefyn aur. Rhaid inni greu a chadw economi wledig ffyniannus a all gefnogi ein cymunedau. Daw'r ffyniant rydym yn ei geisio o amaethyddiaeth, twristiaeth, chwaraeon, y sector cyhoeddus ac amrywiaeth anhygoel o fusnesau mawr a bach. Boed yn siop bapur newydd leol yn Ninbych-y-pysgod, y cyflenwr matiau amaethyddol byd-eang yn Llanglydwen, y cwmni siocled sy'n tyfu'n gyflym yn Llanboidy, neu'r siop fwtîg arbenigol yn Arberth, maent hwy, a llawer o entrepreneuriaid eithriadol eraill ledled Cymru gyfan, yn cyfuno i greu cyfleoedd go iawn i economi wledig ffyniannus. A heb amheuaeth, yr ystof sy'n rhedeg drwy'r cyfan ar gynfas cefn gwlad yw ffermio. Mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn unedig yn ein dealltwriaeth o bwysigrwydd y diwydiant amaeth i economi Cymru, ond nid wyf yn siŵr fod Llywodraeth Cymru yn deall hynny. Oherwydd, heb ffermio wrth galon yr economi wledig, byddwn yn colli nid yn unig ffermydd, nid yn unig y genhedlaeth nesaf, nid yn unig y busnesau sy'n dibynnu ar amaethyddiaeth, ond byddwn yn colli'r amgylchedd, cefn gwlad sy'n denu twristiaid, ac yn olaf, byddwn colli'r bobl.
Mae'n briodol fod ffermwyr yn poeni ynglŷn â pha gymorth fydd ar gael pan ddaw'r taliad sengl i ben ac yn bersonol rwy'n pryderu'n fawr am yr ymgynghoriad 'Brexit a'n tir', gan fod yr ymgynghoriad hwn yn awgrymu y bydd ffermwyr yn dod yn ddim mwy na cheidwaid cefn gwlad, a chael eu gwobrwyo'n ariannol am fynd i'r afael â phroblemau megis ansawdd aer ac ansawdd dŵr gwael a'r risg o lifogydd, ond nid yw hyn yn cydnabod y rôl allweddol y maent eisoes yn ei chwarae, na'r modd ardderchog y maent yn gwarchod yr amgylchedd, neu'r ffaith mai ffocws craidd busnes ffermio yw cynhyrchu bwyd. Os nad ydym yn gweld gwerth ansawdd a llawnder ein hardaloedd gwledig ac yn mynd ati'n syml i wthio ffermwyr i ymgymryd â rôl rheoli tir, beth am yr holl fusnesau eraill sy'n dibynnu ar ffermwyr—y rhai sy'n cynhyrchu bwyd anifeiliaid, yn trwsio peiriannau, yn gwerthu cyflenwadau, yn brocera'r cynnyrch? Felly, Weinidog, rwy'n annog y Llywodraeth i wrando ar y 12,000 o ymatebion i ymgynghoriad 'Brexit a'n tir'. Gallem fod yn newid natur ffermio am byth, ac ochr yn ochr â hynny, yn newid cefn gwlad ar gyfer cenedlaethau'r dyfodol. Rhaid inni gofio effaith sector amaethyddol cryf ar ein heconomi wledig. Gwae i Lywodraeth Cymru anwybyddu'r ffaith bod amaethyddiaeth yn sail i ddiwydiant bwyd a diod sy'n werth biliynau lawer o bunnoedd ac sy'n cyflogi dros 222,000 o bobl, gan ei wneud yn gyflogwr mwyaf Cymru, sy'n werth dros £6.9 biliwn i'r economi. Felly, pam—drwy haerllugrwydd, esgeulustod, neu ddifaterwch—y mae'n ei ddinistrio? Ac os mai amaethyddiaeth yw'r ystof yn ein cynfas, busnesau yw'r gwald, ac mae busnesau gwledig yn ei chael hi'n anodd.
Yn y gyllideb yr wythnos diwethaf, cefnogodd Llywodraeth San Steffan y stryd fawr drwy dorri traean oddi ar ardrethi busnes am ddwy flynedd, ond rydym eto i glywed a roddir ystyriaeth i gymorth ar gyfer strydoedd mawr yng Nghymru. Mewn cymunedau gwledig, mae nifer yr ymwelwyr yn aml yn dymhorol, mae cyfraddau siopau gwag yn uchel, ac mae digonedd o siopau elusennol, mae mwy a mwy o siopau cadwyn yn ymddangos ar gyrion trefi, a phan fydd stryd fawr yn dechrau marw, mae'n anodd iawn gwrthdroi'r broses. Bellach mae gan Gymru ardrethi busnes uwch nag unman arall yn y DU, ac mae'r Ceidwadwyr Cymreig yn credu bod hyn yn gosod baich annheg ac andwyol ar fusnesau ledled Cymru ac yn bygwth lles economaidd llawer iawn o fusnesau. A'r strydoedd mawr hyn sy'n ategu un o asedau mwyaf y Gymru wledig: ein cefn gwlad eithriadol. Mae twristiaeth cyrchfannau yn gysyniad y mae Llywodraeth Cymru yn sôn cryn dipyn amdano: cael pobl i ddod i weld ein parciau cenedlaethol gwych, mawredd y moroedd sy'n torri ar ein tir, harddwch tawel mynyddoedd, bryniau a chymoedd y gefnwlad, perswadio pobl i seiclo, rhedeg, cerdded, rhwyfo a chrwydro—pobl sengl, cyplau, teuluoedd—ac ar ôl blino'n lân, neu wedi iddi lawio ar eich pen, gallwch anelu am y cestyll a'r eglwysi, y siopau a'r atyniadau, yr amgueddfeydd a'r bwytai.
Thankfully, the tourism tax did not take hold; dropped from consideration by Welsh Labour when they understood the strength of feeling against it from rural communities. Because we have some wonderful accommodation on offer in rural Wales, from country hotels overlooking lakes and mountains, to bed and breakfasts next to the coastal path, all the way through to holiday parks and on-farm cottages. It is for these reasons that so many people visit, and in the first six months of this year there were 430,000 day trips to Wales, which contributed over £167 million to the Welsh economy.
Without doubt, Minister, another thread to our rural canvas, and in a great many country people’s DNA, are field sports, which attract people to shoot, fish, hawk and ferret from within and without Wales. I think that we all recognise there is a need to develop a tourism industry that operates year round. Shooting, for example, contributes significantly to 365-day-a-year tourism by maintaining employment in otherwise challenging environments, and it provides hotels, bed-and-breakfast establishments and pubs with vital income in the winter months.
And, Minister, it’s not just business that benefits from the field sports industry; it’s also the environment. Whilst farming has played a huge role in shaping these landscapes, it is shooting that has ensured that these farms continue to be infused with hedgerows, small woodlands, lakes and ponds. However, recent announcements by the Welsh Government have seen a decision taken to ban game shooting on public land. This decision lacks scientific basis, substantiated by a report undertaken by Natural Resources Wales, which said there was no need to change existing laws. I’m deeply concerned that the urban lobbyist, who doesn’t need to make a country life work, will push this Government into banning shooting on all Government land, such as forestry, then the national parks. Then, are the anglers to be driven from the rivers and waterways of Wales? Where does it stop? It is estimated that shooting in Wales directly contributes £75 million gross value added to the Welsh economy every year. Shooters pay for accommodation and services wherever they travel. Tables in pubs and restaurants, and rooms in hotels and bed and breakfasts are booked by shooters from all over the world throughout the game shooting season, which coincides with the otherwise quieter winter tourism months. Sixty-four per cent of all shoot providers say that their staff live within 10 miles of their workplace, ensuring that wages are being spent supporting local businesses and services.
Shooting supports the equivalent of 2,400 full-time jobs in Wales and is involved in the management of 380,000 hectares of rural land. Shooters undertake over 120,000 days of conservation work annually—conservation work, Minister, annually—across the Welsh countryside, and almost £8 million is spent each year on conservation and habitat maintenance by shooting estates here in Wales. It is this management that benefits rare songbirds, geese, and waders, providing shelter, food and protection from predators, and it should come as no surprise that when the management for shooting stops, vulnerable wildlife, including red-listed species such as grouse and lapwings, suffer.
As I mentioned earlier, I fear for angling. There is already a tussle between canoeists and anglers for our waterways. The canoeists are a vocal lobby group that swoop into Wales for a day or two, yet angling is also an important part of our rural economy. Rod licences raise well in excess of £1 million a year, and the fees are used for the management of inland water. According to your own Welsh Government figures, the total value of fishing to the Welsh economy is at £38 million.
The canvas of our rural economy needs many other threads, such as decent infrastructure and comprehensive broadband, and, of course, other threads have already been pulled, such as the closure of many rural banks and post offices. But, Minister, I’m concerned over what many see to be a fundamental lack of understanding of the interwoven threads of the rural economy and the rural way of life. These threads, drawn together, are the day-to-day canvas for one third of Welsh people, and so I urge you to give your backing to recognising the value that our rural economy plays in our nation's prosperity. In making the wrong calls, you risk permanently harming the countryside and our economy that is so vital to the future prosperity of Wales. We do not want to have a countryside that is empty and derelict.
Diolch byth, ni ddaeth dim o'r dreth twristiaeth; cafodd ei diystyru gan Lafur Cymru wedi iddynt ddeall pa mor gryf oedd y teimladau yn ei herbyn o du'r cymunedau gwledig. Oherwydd mae gennym gyfleusterau llety gwych yn y Gymru wledig, o westai moethus yn edrych dros lynnoedd a mynyddoedd, i ddarpariaeth gwely a brecwast wrth ymyl llwybr yr arfordir, yr holl ffordd drwodd i barciau gwyliau a bythynnod fferm. Dyma'r rhesymau pam y bydd cymaint o bobl yn ymweld, a thros chwe mis cyntaf y flwyddyn hon gwnaed 430,000 o deithiau dydd i Gymru, gan gyfrannu dros £167 miliwn i economi Cymru.
Heb amheuaeth, Weinidog, edefyn arall yn ein cynfas gwledig, a rhan o DNA llawer iawn o bobl y wlad, yw hela, sy'n denu pobl i saethu, pysgota, heboga a ffureta o'r tu mewn a'r tu allan i Gymru. Credaf fod pob un ohonom yn cydnabod yr angen i ddatblygu diwydiant twristiaeth sy'n gweithredu trwy gydol y flwyddyn. Mae saethu, er enghraifft, yn cyfrannu'n sylweddol at dwristiaeth 365 diwrnod y flwyddyn trwy gynnal cyflogaeth mewn amgylcheddau a allai fod yn heriol fel arall, ac mae'n darparu incwm hanfodol i westai, llety gwely a brecwast a thafarnau yn ystod misoedd y gaeaf.
Weinidog, nid busnesau'n unig sy'n cael budd o'r diwydiant hela; mae'r amgylchedd yn elwa hefyd. Er bod ffermio wedi chwarae rhan enfawr yn llunio'r tirweddau hyn, saethu sydd wedi sicrhau bod y ffermydd hyn yn parhau i gynnwys digonedd o wrychoedd, coetiroedd bach, llynnoedd a phyllau dŵr. Fodd bynnag, mae cyhoeddiadau diweddar gan Lywodraeth Cymru wedi cynnwys penderfyniad i wahardd saethu adar hela ar dir cyhoeddus. Nid oes sail wyddonol dros y penderfyniad, a chafodd hynny ei gadarnhau gan adroddiad a luniwyd gan Cyfoeth Naturiol Cymru a ddywedai nad oedd angen newid y deddfau presennol. Rwy'n pryderu'n fawr y bydd y lobïwr trefol, nad oes arno angen gwneud i fywyd y wlad weithio, yn gwthio'r Llywodraeth i wahardd saethu ar holl dir y Llywodraeth, fel coedwigaeth a'r parciau cenedlaethol, yn sgil hynny. Wedyn, a fydd y pysgotwyr yn cael eu hel o afonydd a dyfrffyrdd Cymru? Ble mae pen draw hyn? Amcangyfrifir bod saethu yng Nghymru yn cyfrannu gwerth ychwanegol gros o £75 miliwn yn uniongyrchol i economi Cymru bob blwyddyn. Mae saethwyr yn talu am lety a gwasanaethau lle bynnag y byddant yn teithio. Caiff byrddau mewn tafarndai a bwytai, ac ystafelloedd mewn gwestai a llety gwely a brecwast eu harchebu gan saethwyr o bedwar ban byd drwy gydol y tymor hela, sy'n cyd-daro â misoedd twristiaeth y gaeaf sy'n dawelach fel arall. Mae 64 y cant o'r holl rai sy'n darparu heldiroedd yn dweud bod eu staff yn byw o fewn 10 milltir i'w gweithle, gan sicrhau bod cyflogau'n cael eu gwario ar gefnogi busnesau a gwasanaethau lleol.
Mae saethu'n cefnogi'r hyn sy'n cyfateb i 2,400 o swyddi amser llawn yng Nghymru ac mae'n chwarae rhan yn y broses o reoli 380,000 hectar o dir gwledig. Mae saethwyr yn cyflawni dros 120,000 o ddyddiau o waith cadwraeth bob blwyddyn—gwaith cadwraeth, Weinidog, bob blwyddyn—ar draws cefn gwlad Cymru, a gwerir bron i £8 miliwn bob blwyddyn ar gadwraeth a chynnal a chadw cynefinoedd gan ystadau saethu yma yng Nghymru. Mae'r gwaith rheoli hwn o fudd i adar cân prin, gwyddau a rhydwyr, gan ddarparu lloches, bwyd a diogelwch rhag ysglyfaethwyr, ac ni fydd yn syndod pan ddaw'r gwaith rheoli ar gyfer saethu i ben, mai bywyd gwyllt sy'n agored i niwed, gan gynnwys rhywogaethau ar y rhestr goch, fel grugieir a chornicyllod, sy'n mynd i ddioddef.
Fel y soniais yn gynharach, rwy'n pryderu am bysgota. Eisoes mae canŵ-wyr a physgotwyr yn cystadlu am ein dyfrffyrdd. Mae'r canŵ-wyr yn grŵp lobïo llafar sy'n ysgubo i mewn i Gymru am ddiwrnod neu ddau, ac eto mae pysgota'n rhan bwysig o'n heconomi wledig hefyd. Mae trwyddedau pysgota â gwialen yn codi ymhell dros £1 filiwn y flwyddyn, ac mae'r ffioedd yn cael eu defnyddio ar gyfer rheoli dŵr mewndirol. Yn ôl ffigurau Llywodraeth Cymru ei hun, mae cyfanswm gwerth pysgota i economi Cymru yn £38 miliwn.
Mae angen sawl edefyn arall ar gynfas ein heconomi wledig, megis seilwaith gweddus a band eang cynhwysfawr, ac wrth gwrs, mae llawer o edafedd eraill eisoes wedi'u tynnu, megis cau nifer o swyddfeydd post a banciau gwledig. Ond Weinidog, rwy'n pryderu ynglŷn â'r hyn y mae llawer yn ei weld fel diffyg dealltwriaeth sylfaenol o'r edafedd sy'n gweu'r economi wledig a'r ffordd wledig o fyw. O'u tynnu at ei gilydd, yr edafedd hyn yw'r cynfas o ddydd i ddydd ar gyfer un rhan o dair o bobl Cymru, ac felly rwy'n eich annog i roi eich cefnogaeth i gydnabod y gwerth y mae ein heconomi wledig yn ei gynnig i ffyniant ein gwlad. Wrth wneud y penderfyniadau anghywir, rydych mewn perygl o niweidio cefn gwlad a'n heconomi sydd mor hanfodol i ffyniant Cymru yn y dyfodol yn barhaol. Nid ydym eisiau cefn gwlad sy'n wag ac wedi mynd â'i ben iddo.
I'm very grateful to Angela for bringing this debate forward this afternoon on the rural economy. For the rural economy to thrive, we need a fit-for-purpose road network to support long-term social and economic development. Hindering the development of the rural economy in south-east Wales is, of course, the level of ongoing congestion on the M4 motorway. The road has been blighted by a huge level of traffic congestion for many years. We desperately need a relief road, but a final decision should be taken following the conclusion of the public inquiry and with value for money in mind for Welsh taxpayers.
If we are to take full advantage of the opportunities presented by the abolition of tolls on the Severn crossing, then we have to improve our road, air and rail links between rural areas, mid Wales, and north Wales, to improve our economy, and we have a great potential. I'm pretty sure, if you improved the transportation, our economy will improve. Thank you.
Rwy'n ddiolchgar iawn i Angela am gyflwyno'r ddadl hon y prynhawn yma ar yr economi wledig. Er mwyn i'r economi wledig ffynnu, mae angen rhwydwaith ffyrdd addas at y diben i gefnogi datblygiad cymdeithasol ac economaidd hirdymor. Wrth gwrs, mae lefel y tagfeydd parhaus ar draffordd yr M4 yn llesteirio datblygiad yr economi wledig yn ne-ddwyrain Cymru. Mae'r ffordd wedi'i melltithio gan lefel enfawr o dagfeydd traffig ers blynyddoedd lawer. Mae taer angen ffordd liniaru, ond dylid gwneud penderfyniad terfynol wedi i'r ymchwiliad cyhoeddus ddod i ben a chan gadw gwerth am arian mewn cof i drethdalwyr Cymru.
Os ydym yn mynd i fanteisio'n llawn ar y cyfleoedd a gyflwynir gan ddiddymu'r tollau ar bont Hafren, rhaid i ni wella ein cysylltiadau ffordd, awyr a rheilffordd rhwng ardaloedd gwledig canolbarth Cymru, a gogledd Cymru, er mwyn gwella ein heconomi, ac mae posibiliadau mawr ar gael i ni. Rwy'n eithaf sicr, pe baech yn gwella cludiant, y bydd ein heconomi'n gwella. Diolch.
Community transport provisions, following on from Oscar, are an important aspect of connecting rural Wales, providing a vital role in the lives of thousands of people across Wales, providing a vital lifeline to many vulnerable people who, possibly, couldn't leave their home, face social isolation, or even get involved in their communities without it.
In Wales, 2 million journeys are made every year by passengers, assisting 142,000 individuals. However, according to the Campaign for Better Transport, approximately 12 per cent has been cut from the budget for supporting bus services within Wales, with 25 of these services now withdrawn. And guess what and where these are? In our rural communities. The Welsh Government must work more with local councils to protect these services from budget cuts and to work with transport providers to increase the availability of such transport. This will go a long way in helping vulnerable people to access the services they require and will help to provide a well-connected rural Wales.
I ddilyn ymlaen o'r hyn a ddywedodd Oscar, mae darpariaethau cludiant cymunedol yn elfen bwysig yn y broses o gysylltu Cymru wledig, ac yn darparu rôl hanfodol ym mywydau miloedd o bobl ledled Cymru, gan ddarparu achubiaeth i lawer o bobl sy'n agored i niwed nad ydynt, o bosibl, yn gallu gadael eu cartref na chymryd rhan yn eu cymunedau hyd yn oed, ac sy'n wynebu unigedd cymdeithasol, heb gludiant cymunedol.
Yng Nghymru, gwneir 2 filiwn o deithiau bob blwyddyn gan deithwyr, gan gynorthwyo 142,000 o unigolion. Fodd bynnag, yn ôl yr Ymgyrch Dros Drafnidiaeth Well, torrwyd tua 12 y cant o'r gyllideb ar gyfer cefnogi gwasanaethau bysiau yng Nghymru, gyda 25 o'r gwasanaethau hyn bellach wedi'u diddymu. A dyfalwch beth a ble mae'r gwasanaethau hyn? Yn ein cymunedau gwledig. Rhaid i Lywodraeth Cymru weithio mwy gyda chynghorau lleol i ddiogelu'r gwasanaethau hyn rhag toriadau cyllideb a gweithio gyda darparwyr trafnidiaeth i gynyddu argaeledd trafnidiaeth o'r fath. Bydd hyn yn gwneud llawer i helpu pobl sy'n agored i niwed i gael mynediad at y gwasanaethau y maent eu hangen ac yn helpu i ddarparu Cymru wledig â chysylltiadau da.
Can I thank Angela Burns for allowing me to speak on this just briefly, considering I represent a rural constituency myself? I think tourism is key to the rural economy. We have outstanding, beautiful landscapes that we need to utilise.
There are a range of views on shooting, and mine are on record, so I won't go into that now, but there will be an impact on my constituency, for rural Wales, as a result of the proposals if they go ahead. But, I'll say to the Minister, you've got to recognise that if you bring forward proposals and you force a change, you have to support the businesses that are affected and recognise the consequences of your policy. So, that is extremely disappointing and unhelpful to the rural economy. There is a great deal of permanent employment and partial employment, or seasonal employment, that will also be affected as a result. So, I ask you again, Minister, and urge you to look carefully at this again and think of the consequences on the rural community.
And a further concern of course, is the 'Brexit and our land' consultation—[Interruption.]
Are you looking at me?
A gaf fi ddiolch i Angela Burns am ganiatáu imi siarad yn fyr ar hyn, gan fy mod yn cynrychioli etholaeth wledig fy hun? Credaf fod twristiaeth yn allweddol i'r economi wledig. Mae gennym dirweddau hardd eithriadol ac mae'n rhaid i ni wneud defnydd ohonynt.
Ceir amrywiaeth o safbwyntiau ar saethu, ac mae fy rhai i wedi'u cofnodi, felly nid wyf am drafod hynny yn awr, ond bydd yn cael effaith ar fy etholaeth, ar y Gymru wledig, o ganlyniad i'r cynigion os cânt eu gwireddu. Ond rwyf am ddweud wrth y Gweinidog, rhaid i chi gydnabod os ydych yn cyflwyno cynigion ac yn gorfodi newid, rhaid i chi gefnogi'r busnesau yr effeithir arnynt a chydnabod canlyniadau eich polisi. Felly, mae hynny'n hynod o siomedig a di-fudd i'r economi wledig. Mae llawer iawn o swyddi parhaol a swyddi rhan-amser neu swyddi tymhorol yr effeithir arnynt hefyd o ganlyniad. Felly, gofynnaf ichi eto, Weinidog, ac rwy'n eich annog i edrych yn ofalus ar hyn eto a meddwl am y canlyniadau i'r gymuned wledig.
A phryder arall wrth gwrs, yw'r ymgynghoriad 'Brexit a'n tir'—[Torri ar draws.]
A ydych chi'n edrych arnaf fi?
I am looking at you, yes.
Rwy'n edrych arnoch chi, ydw.
So, in that case, I will just say that there's a huge knock-on effect for the rural economy in this regard, for local shops and businesses that depend on that farming industry. If farming becomes unsustainable, there will be a huge knock-on effect and you will dismantle the local economy as it is now.
Os felly, rwyf am ddweud yn unig fod effaith ganlyniadol enfawr ar yr economi wledig yn hyn o beth, ar siopau a busnesau lleol sy'n dibynnu ar y diwydiant ffermio. Os yw ffermio'n dod yn anghynaladwy, bydd yn cael effaith ganlyniadol enfawr a byddwch yn datgymalu'r economi leol fel y mae ar hyn o bryd.
Can I now call the Minister for Environment to reply to the debate? Hannah Blythyn.
A gaf fi alw yn awr ar Weinidog yr Amgylchedd i ymateb i'r ddadl? Hannah Blythyn.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Can I start by thanking all Members for their contributions today and, in particular, Angela Burns, for bringing forward this short debate? And whilst we may not agree on all elements of the content of Angela's speech, I'm sure everybody will agree with me in saying what a passionate and eloquent speech it was, promoting the wonders of our rural communities in Wales.
I think the key point you picked up on and something that struck me is that the economy of rural Wales is the golden thread. We know that the economy of rural Wales is vital to so many communities across our country. It's an economy that, as a Welsh Government, we are supporting and are keen to promote. During the summer, my colleague the Cabinet Secretary for Economy and Transport visited businesses throughout rural Wales to discuss the unique challenges and opportunities facing those areas. Businesses included Siemens Healthineers, which employs 413 people in Llanberis, PCI Pharma, which employs 360 people in Hay-on-Wye, and I know that he recently visited Wynnstay in Llansantffraid, which employs 400 people.
The Welsh Government has supported all these businesses in one way or another, but we know these aren't the only examples of successful businesses operating in rural Wales that we have directly supported. We have supported DMM International, which employs 195 people in the mainly rural Arfon area, and in rural Carmathenshire we have supported Coaltown Coffee, which is now a thriving business. If I'm correct, I've actually spotted it in the Members' tea room here as well. All of these are important examples of successful rural businesses that have received direct Welsh Government support. We absolutely recognise, however, that the success of these businesses does not rely on direct support alone. We need to do more to grow our economy in an inclusive way, tackling the structural inequalities that exist within our regions, spreading opportunity to every part of Wales.
Skills and infrastructure have a key role to play in delivering on that opportunity, and I know a number of Members pushed on the importance of connectivity in terms of transport. We are working with regional partners throughout the regional skills partnerships to ensure we have the skills provision in rural areas to meet the need of that region and that area.
We also know how in today's world the availability of digital infrastructure is hugely important to businesses and communities in rural areas and these areas often face specific challenges with that. Since its inception in 2013, Superfast Cymru has invested over £82 million to provide access to fast fibre broadband to over 280,000 properties across the predominantly rural areas of Carmarthenshie, Powys, Pembrokeshire, Ceredig—I'm not doing very well today—Ceredigion—thank you—Gwynedd and Angelsey.
Our national transport finance plan recognises the importance of our rural economy. For instance, the £95 million investment in the Newtown bypass, which is a programme to be completed in early 2019. As a Government, we are committed to empowering our regions through our economic action plan, to build on their individual strengths to ensure maximum economic growth for Wales and for our people. Our economic action plan recognises that each region has its own opportunities and challenges and that a one-size-fits-all approach to economic development will not go far enough to drive the regional economic growth that Wales needs.
Diolch ichi, Ddirprwy Lywydd. A gaf fi ddechrau drwy ddiolch i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau heddiw ac yn arbennig i Angela Burns am gyflwyno'r ddadl fer hon? Ac er efallai na fyddwn yn cytuno ar bob elfen o araith Angela, rwy'n siŵr y bydd pawb yn cytuno â mi wrth i mi ddweud ei bod hi'n araith angerddol a huawdl iawn, yn hyrwyddo rhyfeddodau ein cymunedau gwledig yng Nghymru.
Rwy'n credu mai'r pwynt allweddol gennych a wnaeth fy nharo oedd mai economi cefn gwlad Cymru yw'r edefyn aur. Gwyddom fod economi'r Gymru wledig yn hanfodol i gynifer o gymunedau ar draws ein gwlad. Mae'n economi rydym ni, fel Llywodraeth Cymru, yn ei chefnogi ac yn awyddus i'w hybu. Yn ystod yr haf, ymwelodd fy nghyd-Aelod, Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth â busnesau ledled y Gymru wledig i drafod yr heriau a'r cyfleoedd unigryw sy'n wynebu'r ardaloedd hynny. Roedd y busnesau'n cynnwys Siemens Healthineers, sy'n cyflogi 413 o bobl yn Llanberis, PCI Pharma, sy'n cyflogi 360 o bobl yn y Gelli Gandryll, a gwn yn ddiweddar ei fod wedi ymweld â Wynnstay yn Llansantffraid, sy'n cyflogi 400 o bobl.
Mae Llywodraeth Cymru wedi cefnogi'r holl fusnesau hyn mewn un ffordd neu'r llall, ond gwyddom nad dyma'r unig enghreifftiau o fusnesau llwyddiannus sy'n gweithredu yn y Gymru wledig a gefnogwyd gennym yn uniongyrchol. Rydym wedi cefnogi DMM International, sy'n cyflogi 195 o bobl mewn ardal wledig yn bennaf yn Arfon, ac yng nghefn gwlad Sir Gaerfyrddin, rydym wedi cefnogi Coaltown Coffee, sydd bellach yn fusnes ffyniannus. Os wyf yn gywir, rwyf wedi'i weld yn ystafell de'r Aelodau yma hefyd. Mae pob un o'r rhain yn enghreifftiau pwysig o fusnesau gwledig llwyddiannus sydd wedi cael cymorth uniongyrchol gan Lywodraeth Cymru. Rydym yn cydnabod yn llwyr, fodd bynnag, nad yw llwyddiant y busnesau hyn yn dibynnu ar gefnogaeth uniongyrchol yn unig. Mae angen inni wneud mwy i dyfu ein heconomi mewn ffordd gynhwysol, gan fynd i'r afael â'r anghydraddoldebau strwythurol sy'n bodoli yn ein rhanbarthau, a lledaenu cyfleoedd i bob rhan o Gymru.
Mae gan seilwaith a sgiliau rôl allweddol i'w chwarae yn darparu'r cyfle hwnnw, a gwn fod nifer o Aelodau wedi pwysleisio pa mor bwysig yw cysylltedd o ran trafnidiaeth. Rydym yn gweithio gyda phartneriaid rhanbarthol trwy'r partneriaethau sgiliau rhanbarthol i sicrhau bod gennym y ddarpariaeth sgiliau mewn ardaloedd gwledig ar gyfer diwallu anghenion y rhanbarth a'r ardal honno.
Rydym hefyd yn gwybod sut y mae argaeledd seilwaith digidol yn hynod o bwysig yn y byd heddiw i fusnesau a chymunedau mewn ardaloedd gwledig ac mae'r ardaloedd hyn yn aml yn wynebu heriau penodol gyda hynny. Ers ei sefydlu yn 2013, mae Cyflymu Cymru wedi buddsoddi dros £82 miliwn ar gyfer darparu mynediad at fand eang ffibr cyflym i dros 280,000 eiddo ar draws ardaloedd gwledig yn bennaf yn Sir Gaerfyrddin, Powys, Sir Benfro, Ceredig—nid wyf yn gwneud yn dda iawn heddiw—Ceredigion—diolch—Gwynedd ac Ynys Môn.
Mae ein cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol yn cydnabod pwysigrwydd ein heconomi wledig. Er enghraifft, y £95 miliwn o fuddsoddiad yn ffordd osgoi'r Drenewydd, sef rhaglen sydd i gael ei chwblhau yn gynnar yn 2019. Fel Llywodraeth, rydym wedi ymrwymo i rymuso ein rhanbarthau drwy ein cynllun gweithredu economaidd, er mwyn adeiladu ar eu cryfderau unigol i sicrhau cymaint â phosibl o dwf economaidd i Gymru ac ar gyfer ein pobl. Mae ein cynllun gweithredu economaidd yn cydnabod bod gan bob rhanbarth ei gyfleoedd a'i heriau ei hun ac na fydd un dull unffurf o weithredu datblygiad economaidd yn mynd yn ddigon pell i sbarduno'r twf economaidd rhanbarthol sydd ei angen ar Gymru.
Will you take an intervention? May I just ask you, and I note you have the Minister for the Welsh language sitting next door to you, does your economic plan, which recognises all the regions, also weight and factor that Welsh lives very strongly in many rural areas? Unless you support those rural areas—the tourism, the health, the education, all the rest of it—then, actually, the Welsh language will also suffer as a consequence of the decimation of rural Wales.
A wnewch chi dderbyn ymyriad? A gaf fi ofyn ichi, a nodaf fod Gweinidog y Gymraeg yn eistedd wrth eich ymyl, a yw eich cynllun economaidd, sy'n cydnabod yr holl ranbarthau, hefyd yn pwysoli ac yn cynnwys y ffactor fod y Gymraeg yn byw'n gryf iawn mewn llawer o ardaloedd gwledig? Oni bai eich bod yn cefnogi'r ardaloedd gwledig hynny—twristiaeth, iechyd, addysg, y gweddill i gyd—mewn gwirionedd, bydd y Gymraeg hefyd yn dioddef o ganlyniad i ddirywiad y Gymru wledig.
Yes, absolutely. Despite my poor pronunciation today, I do try very hard to learn Welsh and I understand absolutely how important it is particularly to our rural communities across Wales. Part of it is the well-being of future generations Act that needs to be considered as part of that. That's why I say that a one-size-fits-all approach will not work, because we know each area of Wales has their own unique not just challenges, but characteristics as well. So, it's absolutely essential to consider that the Welsh language is key to that.
In addition, the strong benefit of our new regional model is that it provides a holistic approach to relationships with businesses. Hopefully, it will enable better collaboration with public sector delivery partners, including local authorities and providers of both higher and further education. It will enable better integrated infrastructure decisions, including transport and digital requirements as well as the provision of good-quality commercial property. The new chief regional officers are now in post and they're providing a regional voice in Government. They are listening to local partners and involving them in decision making. They're feeding back local intelligence that's helping to tailor Welsh Government's work.
It's important, though, to remember that the rural economy has benefited hugely from EU funds and our broader access to the single market. The Welsh Government has made clear that Wales should not lose out on any of that funding or through lack of access to the single market. A thriving rural economy is fundamental to help sustain viable communities throughout rural Wales to provide quality employment opportunities for our people, particularly including young people and to help to secure the Welsh language in some of the heartlands in rural Wales. We are therefore working to achieve the best outcome for Wales, but, as a responsible Government, we recognise the need to plan in the case of a 'no deal' scenario. Last month, the finance Secretary delivered an oral statement setting out the next steps in the development of a post-Brexit regional policy. The oral statement confirmed that any replacement funding will be invested to support regional development and reduce inequality. It also confirmed that we will continue to adopt a multi-annual approach towards investing any replacement funding to maintain a long-term focus on the structural challenges in our economy and labour market.
The Chancellor's announcement last Monday on the north Wales growth deal fell some way short of what the North Wales Economic Ambition Board had been hoping for. However, despite this, we remain fully committed to delivering this potentially transformative growth deal and will continue to work to get the package and direction right for north Wales, agreeing heads of terms for the deal as soon as possible. Similarly, we are fully committed to developing and securing a growth deal for mid Wales, and we'll continue to work closely with partners in the region and the UK Government.
May I finish by thanking, once again, all Members for their contributions and to conclude by reaffirming that this Government is committed to supporting our rural communities and economy for the prosperity of the whole of Wales? Diolch yn fawr.
Bydd, yn hollol. Er gwaethaf fy ynganu gwael heddiw, rwy'n ymdrechu'n galed iawn i ddysgu Cymraeg ac rwy'n deall yn iawn pa mor bwysig yw hi yn enwedig i gymunedau gwledig ledled Cymru. Rhan ohono yw'r Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol sy'n rhaid ei hystyried yn rhan o hynny. Dyna pam rwy'n dweud na fydd dull unffurf o weithredu'n gweithio, oherwydd gwyddom fod gan bob ardal yng Nghymru nid yn unig ei heriau unigryw, ond ei nodweddion unigryw yn ogystal. Felly, mae'n gwbl hanfodol inni ystyried bod y Gymraeg yn allweddol i hynny.
Yn ogystal, mantais gref ein model rhanbarthol newydd yw ei fod yn darparu ymagwedd gyfannol at greu perthynas â busnesau. Y gobaith yw y bydd yn galluogi gwell cydweithio gyda phartneriaid cyflenwi'r sector cyhoeddus, gan gynnwys awdurdodau lleol a darparwyr addysg uwch ac addysg bellach. Bydd yn galluogi penderfyniadau seilwaith mwy integredig, gan gynnwys gofynion trafnidiaeth a gofynion digidol yn ogystal â darpariaeth eiddo masnachol o ansawdd da. Mae'r prif swyddogion rhanbarthol newydd bellach yn eu swyddi ac maent yn darparu llais rhanbarthol yn y Llywodraeth. Maent yn gwrando ar bartneriaid lleol ac yn eu cynnwys wrth wneud penderfyniadau. Maent yn bwydo gwybodaeth leol yn ôl sy'n helpu i deilwra gwaith Llywodraeth Cymru.
Mae'n bwysig cofio, fodd bynnag, fod yr economi wledig wedi elwa'n enfawr o gronfeydd yr UE a'n mynediad ehangach at y farchnad sengl. Mae Llywodraeth Cymru wedi dweud yn glir na ddylai Cymru golli dim o'r cyllid hwnnw neu drwy ddiffyg mynediad at y farchnad sengl. Mae economi wledig ffyniannus yn hanfodol i helpu i gynnal cymunedau hyfyw ledled y Gymru wledig er mwyn darparu cyfleoedd cyflogaeth o safon ar gyfer ein pobl, gan gynnwys pobl ifanc yn arbennig ac i helpu i ddiogelu'r Gymraeg yn rhai o'r cadarnleoedd yng nghefn gwlad Cymru. Felly rydym yn gweithio i sicrhau'r canlyniad gorau i Gymru, ond fel Llywodraeth gyfrifol, rydym yn cydnabod yr angen i gynllunio ar gyfer senario 'dim bargen'. Y mis diwethaf, darparodd yr Ysgrifennydd cyllid ddatganiad llafar yn nodi'r camau nesaf yn natblygiad polisi rhanbarthol ar ôl Brexit. Cadarnhaodd y datganiad llafar y bydd unrhyw arian newydd yn cael ei fuddsoddi i gefnogi datblygu rhanbarthol a lleihau anghydraddoldeb. Roedd yn cadarnhau hefyd y byddwn yn parhau i fabwysiadu dull aml-flynyddol o fuddsoddi unrhyw arian newydd i gynnal ffocws hirdymor ar yr heriau strwythurol yn ein heconomi a'r farchnad lafur.
Roedd cyhoeddiad y Canghellor ddydd Llun diwethaf ar fargen twf gogledd Cymru gryn dipyn yn llai na'r hyn roedd Bwrdd Uchelgais Economaidd Gogledd Cymru wedi'i obeithio. Fodd bynnag, er gwaethaf hyn, rydym yn parhau'n gwbl ymrwymedig i gyflawni'r cytundeb twf hwn a allai fod yn drawsnewidiol a byddwn yn parhau i weithio i sicrhau bod y pecyn a'r cyfeiriad yn iawn ar gyfer gogledd Cymru, gan gytuno ar brif benawdau'r telerau ar gyfer y fargen cyn gynted â phosibl. Yn yr un modd, rydym wedi ymrwymo'n llwyr i ddatblygu a sicrhau bargen twf ar gyfer canolbarth Cymru, a byddwn yn parhau i weithio'n agos gyda phartneriaid yn y rhanbarth a Llywodraeth y DU.
Rwyf am orffen drwy ddiolch, unwaith eto, i'r holl Aelodau am eu cyfraniadau a chloi drwy ailddatgan bod y Llywodraeth hon yn ymrwymedig i gefnogi ein cymunedau cefn gwlad a'n heconomi wledig er mwyn sicrhau ffyniant i Gymru gyfan. Diolch yn fawr.
Thank you. That brings today's proceedings to a close.
Diolch. Daw hynny â thrafodion heddiw i ben.
Daeth y cyfarfod i ben am 19:01.
The meeting ended at 19:01.