Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd
Plenary - Fifth Senedd
17/07/2018Cynnwys
Contents
Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair.
The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.
Galw'r Aelodau i drefn.
I call Members to order.
Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.
The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Hefin David.
1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer prosiectau seilwaith mawr? OAQ52551
1. Will the First Minister make a statement on Welsh Government funding for major infrastructure projects? OAQ52551
Yes. The Wales infrastructure investment plan sets out plans to invest over £6.5 billion in infrastructure across Wales over the remainder of the current Assembly term. That includes our flagship infrastructure projects, such as investment in 20,000 affordable homes, and the south Wales metro.
Gwnaf. Mae'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru yn nodi cynlluniau i fuddsoddi dros £6.5 biliwn mewn seilwaith ledled Cymru yn ystod gweddill y tymor Cynulliad presennol. Mae hynny'n cynnwys ein prosiectau seilwaith blaenllaw, fel buddsoddi mewn 20,000 o gartrefi fforddiadwy, a metro de Cymru.
Thank you, First Minister. In spring 2017, the Cabinet Secretary for Finance announced the Welsh Government's intention to undertake three major infrastructure schemes using the mutual investment model for this year. And according to Welsh Government information, they have a combined capital value—those three projects—of £1 billion. The Welsh Government stated that the mutual investment model, or MIM, will see private partners build and maintain public assets. In return, Welsh Government will pay a fee to the private partner, which will cover the costs of construction, maintenance and financing the project, and, at the end of the project, it will be transferred into public ownership. So, can I ask the First Minister would he outline the key differences between MIM and private finance initiative, and identify whether other schemes will be used, using the MIM model, in the future, during this Assembly term?
Diolch, Prif Weinidog. Yn ystod gwanwyn 2017, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid fwriad Llywodraeth Cymru i ymgymryd â thri chynllun seilwaith mawr gan ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol ar gyfer eleni. Ac yn ôl gwybodaeth Llywodraeth Cymru, mae ganddyn nhw werth cyfalaf cyfunol—y tri phrosiect hynny—o £1 biliwn. Dywedodd Llywodraeth Cymru y bydd y model buddsoddi cydfuddiannol, neu MIM, yn golygu y bydd partneriaid preifat yn adeiladu ac yn cynnal asedau cyhoeddus. Yn gyfnewid, bydd Llywodraeth Cymru yn talu ffi i'r partner preifat, a fydd yn talu costau adeiladu, cynnal a chadw ac ariannu'r prosiect, ac, ar ddiwedd y prosiect, bydd yn cael ei drosglwyddo i berchnogaeth gyhoeddus. Felly, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a wnaiff ef amlinellu'r gwahaniaethau allweddol rhwng MIM a'r fenter cyllid preifat, a nodi pa un a fydd cynlluniau eraill yn cael eu defnyddio, gan ddefnyddio'r model MIM, yn y dyfodol, yn ystod y tymor Cynulliad hwn?
Well, the difference is that MIM has value for money among its core objectives. It won't be used to finance soft services, such as cleaning and catering, which has led to expensive and inflexible contracts in the historic PFI model, nor will it be used to finance capital equipment. We invest a small amount of risk capital in each scheme, ensuring the public sector participates in any return on investment. So, it's a different model to PFI. I can say that a public interest director will be appointed by Government to manage the public shareholdings and to promote the public interest more widely, and that post will ensure there is transparency about costs and the performance of private partners.
Wel, y gwahaniaeth yw bod gwerth am arian ymhlith amcanion craidd MIM. Ni fydd yn cael ei ddefnyddio i ariannu gwasanaethau meddal, fel glanhau ac arlwyo, sydd wedi arwain at gontractau drud ac anhyblyg yn y model PFI hanesyddol, ac ni fydd yn cael ei ddefnyddio ychwaith ar gyfer ariannu offer cyfalaf. Rydym ni'n buddsoddi swm bach o gyfalaf risg ym mhob cynllun, gan sicrhau bod y sector cyhoeddus yn cael rhan o unrhyw elw ar y buddsoddiad. Felly, mae'n wahanol fodel i PFI. Gallaf ddweud y bydd cyfarwyddwr budd y cyhoedd yn cael ei benodi gan y Llywodraeth i reoli cyfranddaliadau cyhoeddus ac i hybu diddordeb y cyhoedd yn ehangach, a bydd y swydd honno'n sicrhau bod tryloywder ynghylch costau a pherfformiad partneriaid preifat.
First Minister, broadband is a key part of our economic infrastructure within Wales. The UK Government has established the local full fibre networks challenge fund in order to bring on the next generation of digital infrastructure and to help local-led projects leverage commercial investment into the full fibre future—the gold standard of reliability in broadband. Will you join me in welcoming the news that Monmouthshire and neighbouring local authorities Torfaen, Newport, as part of the city region, have successfully bid into this scheme? And can you tell us how the Welsh Government's own plans for developing broadband infrastructure in Wales will dovetail into the success of areas like Monmouthshire, Torfaen and south-east Wales to make sure that we capitalise on this? These are the first areas of the UK to benefit from this new development. How is the Welsh Government going to make the most of it?
Prif Weinidog, mae band eang yn rhan allweddol o'n seilwaith economaidd yng Nghymru. Mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu'r gronfa her rhwydweithiau ffibr llawn leol er mwyn cyflwyno'r genhedlaeth nesaf o seilwaith digidol ac i helpu prosiectau o dan arweiniad lleol i ysgogi buddsoddiad masnachol i'r dyfodol ffibr llawn—sef safon aur dibynadwyedd o ran band eang. A wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r newyddion bod Sir Fynwy ac awdurdodau lleol cyfagos Torfaen, Casnewydd, fel rhan o'r ddinas-ranbarth, wedi gwneud ceisiadau llwyddiannus i'r cynllun hwn? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni sut y bydd cynlluniau Llywodraeth Cymru ei hun ar gyfer datblygu seilwaith band eang yng Nghymru yn cydblethu â llwyddiant ardaloedd fel Sir Fynwy, Torfaen a de-ddwyrain Cymru i wneud yn siŵr ein bod ni'n manteisio ar hyn? Dyma'r ardaloedd cyntaf yn y DU i elwa ar y datblygiad newydd hwn. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i fanteisio i'r eithaf ar hyn?
Well, we are involved as a Government with the projects that he has mentioned. It builds, of course, on Superfast Cymru, which has been hugely successful in bringing broadband to many communities that would otherwise not be served with broadband if it was left to the market because of their size. So, we look to work with the UK Government to deliver the best digital outcomes for all our communities.
Wel, rydym ni'n cymryd rhan fel Llywodraeth yn y prosiectau y mae ef wedi sôn amdanynt. Mae'n adeiladu, wrth gwrs, ar Cyflymu Cymru, sydd wedi bod yn llwyddiannus dros ben o ran dod â band eang i lawer o gymunedau na fyddai'n cael gwasanaeth band eang fel arall pe byddai'n cael ei adael i'r farchnad, oherwydd eu maint. Felly, ein nod yw gweithio gyda Llywodraeth y DU i gyflawni'r canlyniadau digidol gorau i'n holl gymunedau.
Given the current level of interest rates and annuity rates, a debt service liability of about £150 million, over the course of 30 years, would unlock about £2.5 billion, using the kind of innovative financing method like the MIM that the First Minister referred to. Do you think that represents value for money, and, if it does, shouldn't we be much more ambitious in terms of the scale of the capital investment programme to maximise this historic opportunity of low interest rates?
O ystyried lefel bresennol cyfraddau llog a chyfraddau blwydd-daliadau, byddai rhwymedigaeth gwasanaeth dyled o tua £150 miliwn, dros gyfnod o 30 mlynedd, yn datgloi tua £2.5 biliwn, gan ddefnyddio'r math o ddull ariannu arloesol fel MIM y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato. A ydych chi'n credu bod hynny yn cynnig gwerth am arian, ac, os ydyw, oni ddylem ni fod yn llawer mwy uchelgeisiol o ran maint y rhaglen buddsoddi cyfalaf i fanteisio i'r eithaf ar y cyfle hanesyddol hwn o gyfraddau llog isel?
I'm with him on ambition, but it has to be tempered of course with prudence. I can say that the MIM incorporates the best of the Scottish non-distributing model—optimum risk allocation, whole-life costing and performance-based payments, whilst ensuring that new investment is classified to the private sector, which is a hugely important issue of course that we've had to deal with in this Chamber many times. And it's therefore genuinely additional to investment from other public services. So, it's a different model from PFI. We will always seek to maximise the amount of funds available through the scheme, but we always have to bear in mind the affordability of our ambition for Wales.
Rwy'n cytuno ag ef o ran uchelgais, ond mae'n rhaid ei gymedroli gyda doethineb, wrth gwrs. Gallaf ddweud bod y MIM yn cynnwys y gorau o fodel nad yw'n dosbarthu yr Alban—dyraniad risg optimwm, costio oes gyfan a thaliadau seiliedig ar berfformiad, gan sicrhau bod buddsoddiad newydd yn cael ei ddosbarthu i'r sector preifat, sydd yn fater hynod bwysig wrth gwrs y bu'n rhaid i ni ymdrin ag ef yn y Siambr hon lawer gwaith. Ac felly mae'n ychwanegiad gwirioneddol at fuddsoddiad gan wasanaethau cyhoeddus eraill. Felly, mae'n wahanol fodel i PFI. Byddwn bob amser yn ceisio sicrhau bod cymaint â phosibl o gyllid ar gael drwy'r cynllun, ond mae'n rhaid i ni bob amser roi sylw i fforddiadwyedd ein huchelgais ar gyfer Cymru.
2. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi cwmnïau technoleg yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ52563
2. What plans does the Welsh Government have to support technology companies in south-east Wales? OAQ52563
Our economic action plan recognises the importance of technology to futureproof and maintain the competitiveness of our economy. Our calls for action, with a focus on digitalisation, automation and innovation, will see us foster the conditions that will enable technology businesses across Wales to thrive.
Mae ein cynllun gweithredu economaidd yn cydnabod pwysigrwydd technoleg i fod yn barod ar gyfer y dyfodol a chynnal gallu ein heconomi i gystadlu. Bydd ein galwadau i weithredu, gyda phwyslais ar ddigideiddio, awtomatiaeth ac arloesedd, yn golygu y byddwn yn meithrin yr amodau a fydd yn galluogi busnesau technoleg ledled Cymru i ffynnu.
Thank you, First Minister. On Friday, I visited Innovation Point, a digital innovation company based in Newport that helps provide expertise, knowledge and contacts to small tech firms. Their annual international digital festival is the biggest tech event in Wales. Innovation Point has attracted many companies to Wales, and businesses like these are vital in sustaining growth and establishing our reputation for being at the forefront of technological developments. So, will the First Minister set out the steps the Welsh Government is taking to assist small and medium-sized technology firms in Newport and the region, so that we can seize the opportunities to attract more investment and ensure south-east Wales maintains its place as a digital hub?
Diolch, Prif Weinidog. Ddydd Gwener, ymwelais ag Innovation Point, cwmni arloesedd digidol yng Nghasnewydd sy'n helpu i ddarparu arbenigedd, gwybodaeth a chysylltiadau i gwmnïau technoleg bychain. Eu gŵyl ddigidol ryngwladol flynyddol yw'r digwyddiad technoleg mwyaf yng Nghymru. Mae Innovation Point wedi denu llawer o gwmnïau i Gymru, ac mae busnesau fel hyn yn hanfodol i gynnal twf a sefydlu ein henw da am fod ar flaen y gad o ran datblygiadau technolegol. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog nodi'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu cwmnïau technoleg bach a chanolig eu maint yng Nghasnewydd a'r rhanbarth, fel y gallwn ni achub ar y cyfleoedd i ddenu mwy o fuddsoddiad a sicrhau bod de-ddwyrain Cymru yn cynnal ei le fel canolfan ddigidol?
First of all, of course, the Cardiff capital region deal will help to deliver more funding for digital businesses. We've provided £25 million-worth of funding to the Institute for Compound Semiconductor Technology in Cardiff, with a further £38 million investment with the Cardiff capital region, and, of course, the UK's first national software academy, a new national cyber security academy, and of course, as the Member said, Innovation Point.
In 2017, we announced we will invest £100 million in a Tech Valleys programme over 10 years to support the creation of more than 1,500 jobs, and, indeed, two months ago, in May, the Cabinet Secretary confirmed we would invest an extra £25 million in the Tech Valleys programme over the next three years as part of that commitment.
Yn gyntaf oll, wrth gwrs, bydd bargen prifddinas-ranbarth Caerdydd yn helpu i ddarparu mwy o gyllid ar gyfer busnesau digidol. Rydym ni wedi darparu gwerth £25 miliwn o gyllid i'r Sefydliad Technoleg Lled-ddargludyddion Cyfansawdd yng Nghaerdydd, ynghyd â buddsoddiad arall o £38 miliwn gyda phrifddinas-ranbarth Caerdydd, ac, wrth gwrs, academi meddalwedd genedlaethol gyntaf y DU, academi seiberddiogelwch genedlaethol newydd, ac wrth gwrs, fel y dywedodd yr Aelod, Innovation Point.
Cyhoeddwyd gennym yn 2017 y byddwn yn buddsoddi £100 miliwn mewn rhaglen dechnoleg yn y Cymoedd dros 10 mlynedd i gynorthwyo creu mwy na 1,500 o swyddi, ac, yn wir, ddau fis yn ôl, ym mis Mai, cadarnhaodd Ysgrifennydd y Cabinet y byddem yn buddsoddi £25 miliwn ychwanegol yn rhaglen dechnoleg y cymoedd dros y tair blynedd nesaf yn rhan o'r ymrwymiad hwnnw.
I recently visited the Alacrity Foundation in Newport, which is an educational charity with a mission to train and mentor graduates to create the next generation of high-tech companies based in Wales by providing the skills and knowledge required to run a profitable technology start-up. It also supports businesses by challenging its graduates to solve practical problems sourced directly from companies themselves. Will the First Minister join me in congratulating Dr Wil Williams and his team, and the private benefactors who help fund this charity alongside the Welsh Government for the fantastic work they are doing in training the next generation of entrepreneurs with the skills required to run the companies that will provide the jobs we need in the future in Wales? Thank you.
Ymwelais â Sefydliad Alacrity yng Nghasnewydd yn ddiweddar, sef elusen addysgol sydd â chenhadaeth i hyfforddi a mentora graddedigion i greu'r genhedlaeth nesaf o gwmnïau uwch-dechnoleg yng Nghymru trwy ddarparu'r sgiliau a'r wybodaeth sydd eu hangen i redeg cwmni technoleg newydd proffidiol. Mae hefyd yn cefnogi busnesau trwy herio ei raddedigion i ddatrys problemau ymarferol a ddaw'n uniongyrchol o'r cwmnïau eu hunain. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i longyfarch Dr Wil Williams a'i dîm, a'r cymwynaswyr preifat sy'n helpu i ariannu'r elusen hon ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru am y gwaith gwych y maen nhw'n ei wneud i hyfforddi'r genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid sydd â'r sgiliau sydd eu hangen i redeg y cwmnïau a fydd yn darparu'r swyddi y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol yng Nghymru? Diolch.
Yes, I would join him in that. I think it's hugely important that advice is given to individuals who have great ideas but who need advice as to how to run a business, how to be entrepreneurs. To be able to receive that advice is invaluable to them.
Gwnaf, mi wnaf ymuno ag ef yn hynny o beth. Rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig y rhoddir cyngor i unigolion sydd â syniadau gwych ond sydd angen cyngor ar sut i redeg busnes, sut i fod yn entrepreneuriaid. Mae gallu cael y cyngor hwnnw yn werthfawr dros ben iddyn nhw.
Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.
Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Leanne Wood.
Diolch, Llywydd. First Minister, can you tell us which areas of Wales have the highest rates of late-stage cancer diagnosis?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni pa ardaloedd o Gymru sydd â'r cyfraddau uchaf o ddiagnosis canser cyfnod hwyr?
That's something that I would have to write to the Member about, but we do know that, as far as the targets are concerned in Wales, our figures compare very well.
Mae hynny'n rhywbeth y byddai'n rhaid i mi ysgrifennu at yr Aelod yn ei gylch, ond rydym ni yn gwybod, cyn belled ag y mae'r targedau yn y cwestiwn yng Nghymru, bod ein ffigurau'n cymharu'n dda iawn.
Rich or poor, rural or urban, man or woman, cancer is an indiscriminate disease, yet diagnosis is anything but. Recent research by Macmillan shows that cancer diagnosis in this country remains a postcode lottery, and our poorest communities consistently face later stage diagnosis. Where stage is recorded, more than one in four people in Wales were diagnosed with cancer at its latest stage, which is stage 4. This is not only unacceptable in the context of our rates being the worst of any country in the UK, it's not acceptable full stop. For some cancers, the wait between first suspecting that something is wrong and diagnosis is the longest in Europe. We all know that catching cancer early saves lives. First Minister, you can save lives. Will you commit to setting and sticking to a 28-day cancer diagnosis target for all so that we can catch cancer early?
Cyfoethog neu dlawd, gwledig neu drefol, dyn neu fenyw, mae canser yn glefyd nad yw'n gwahaniaethu, ac eto mae diagnosis yn gwbl i'r gwrthwyneb. Mae gwaith ymchwil diweddar gan Macmillan yn dangos bod diagnosis canser yn y wlad hon yn parhau i fod yn loteri cod post, ac mae ein cymunedau tlotaf yn wynebu diagnosis cyfnod diweddarach yn gyson. Pan fo'r cyfnod yn cael ei gofnodi, cafodd mwy nag un o bob pedwar o bobl yng Nghymru ddiagnosis o ganser yn ei gyfnod hwyraf, sef cyfnod 4. Nid yn unig y mae hyn yn annerbyniol yng nghyd-destun y ffaith mai ein cyfraddau ni yw'r gwaethaf o unrhyw wlad yn y DU, nid yw'n dderbyniol o gwbl. O ran rhai mathau o ganser, mae'r amser aros rhwng amau i gychwyn bod rhywbeth o'i le a diagnosis yr hwyaf yn Ewrop. Rydym ni i gyd yn gwybod bod dal canser yn gynnar yn achub bywydau. Prif Weinidog, gallwch chi achub bywydau. A wnewch chi ymrwymo i bennu a glynu at darged diagnosis canser 28 diwrnod i bawb fel y gallwn ni ddal canser yn gynnar?
What medics tell me is that it can't be done for all types of cancer—that sometimes it takes longer for certain cancers to be diagnosed. Now, she makes the point that it's hugely important, for example, for people to be encouraged to present early, and also, of course, for GPs to refer people early on in the pathway. We know that the vast majority of cancer patients in Wales start their treatment within target times. We know that the incidence of cancer continues to rise, and treatment is increasing in complexity. The number of referrals for suspected cancer requiring investigation has risen by more than 36,000 over a five-year period to around 96,000 referrals a year, which I think is at least partial good news, because it means people are being referred on more quickly. We know, of course, that 85.5 per cent of patients newly diagnosed with cancer via the urgent suspected cancer route started definitive treatment within the target time of 62 days, and 97 per cent of those diagnosed not via the urgent route started definitive treatment within their target time of 31 days.
Yr hyn y mae meddygon yn ei ddweud wrthyf yw na ellir gwneud hynny ar gyfer pob math o ganser—ei bod hi weithiau'n cymryd mwy o amser i gael diagnosis o rai mathau o ganser. Nawr, mae hi'n gwneud y pwynt ei bod hi'n hynod bwysig, er enghraifft, i bobl gael eu hannog i gysylltu'n gynnar, a hefyd, wrth gwrs, i feddygon teulu gyfeirio pobl yn gynnar ar y llwybr. Rydym ni'n gwybod bod mwyafrif llethol y cleifion canser yng Nghymru yn dechrau eu triniaeth o fewn amseroedd targed. Rydym ni'n gwybod bod nifer yr achosion o ganser yn parhau i gynyddu, a bod triniaeth yn cynyddu o ran cymhlethdod. Mae nifer yr atgyfeiriadau ar gyfer amheuaeth o ganser y mae angen ymchwilio iddi wedi codi mwy na 36,000 dros gyfnod o bum mlynedd i tua 96,000 o atgyfeiriadau y flwyddyn, sy'n newyddion da yn rhannol o leiaf rwy'n credu, gan ei fod yn golygu bod pobl yn cael eu cyfeirio ymlaen yn gyflymach. Rwy'n ni'n gwybod, wrth gwrs, bod 85.5 y cant o gleifion sydd newydd gael diagnosis o ganser drwy'r llwybr canser tybiedig brys wedi dechrau triniaeth bendant o fewn yr amser targed o 62 diwrnod, a bod 97 y cant o'r rheini a gafodd ddiagnosis nad oedd drwy'r llwybr brys wedi dechrau triniaeth bendant o fewn eu hamser targed o 31 diwrnod.
So, you're talking about treatment and I'm asking you about diagnosis. Cancer Research UK has championed it, clinicians are calling for it, England is doing it, and yet, First Minister, you continue to argue with the experts. You reject 28-day targets not for the good of patients, but for the good of your own public relations. You won't hit those targets and you won't meet those patients' needs.
First Minister, the evidence is clear: people in poorer areas are diagnosed later. Macmillan's data shows that stage 4 diagnosis in our poorest areas is up to 9 per cent higher compared to their wealthier neighbours. You can't afford to be poor and ill in Labour's Wales. An information campaign, more readily access to GPs and diagnosis services could turn this around. So, will you commit to creating accessible cancer diagnosis services in all parts of Wales so that, whether you are rich or poor, your cancer diagnosis is not left too late?
Felly, rydych chi'n sôn am driniaeth ac rwyf i'n eich holi am ddiagnosis. Mae Cancer Research UK wedi ei hyrwyddo, mae clinigwyr yn galw amdano, mae Lloegr yn ei wneud, ac eto, Prif Weinidog, rydych chi'n parhau i ddadlau gyda'r arbenigwyr. Rydych chi'n gwrthod targedau 28 diwrnod nid er lles y cleifion, ond er lles eich cysylltiadau cyhoeddus eich hun. Ni fyddwch yn cyrraedd y targedau hynny ac ni fyddwch yn diwallu anghenion y cleifion hynny.
Prif Weinidog, mae'r dystiolaeth yn eglur: mae pobl mewn ardaloedd tlotach yn cael diagnosis yn hwyrach. Mae data Macmillan data yn dangos bod diagnosis cam 4 yn ein hardaloedd tlotaf hyd at 9 y cant yn uwch o'u cymharu â'u cymdogion cyfoethocach. Ni allwch chi fforddio bod yn dlawd ac yn sâl yng Nghymru y Blaid Lafur. Gallai ymgyrch wybodaeth, mynediad mwy parod at feddygon teulu a gwasanaethau diagnosis newid hyn. Felly, a wnewch chi ymrwymo i greu gwasanaethau diagnosis canser hygyrch ym mhob rhan o Gymru fel nad yw eich diagnosis o ganser yn cael ei adael yn rhy hwyr, pa un a ydych chi'n gyfoethog neu'n dlawd?
As somebody who is married to somebody who works for Macmillan, I'm lobbied on a daily basis in terms of the way cancer is dealt with in Wales. And I can say there is no clinical evidence at all to suggest that a 28-day target would work. Where has that come from? Where is the clinical evidence to say that 28 days is some kind of golden figure? Politicians love these figures, but, in reality, I don't see any clinical evidence for it.
There are the issues—[Interruption.] There's no point shouting. If you asked the question, I'll answer the question for you now.
Part of the problem is a reluctance in some areas for people come forward early, and that doesn't help. We need to make sure that all GPs are referring as quickly as possible, because access to treatment is the same for everyone. It's simply a question of encouraging people to come forward as early as possible and for GPs to refer as quickly as possible. And that is something that is hugely important in terms of the campaigns that we have run in terms of raising awareness of different types of cancer, because we know if people are asked to check their symptoms, they are more likely to present early, and that's the way to make sure that more people not just are cured of cancer, but live with cancer, making sure that people are aware of the different types of cancers and their symptoms. And the work that Macmillan does is exactly that. Part of their work is to raise awareness of different cancers and provide evidence to people. They will be at the Royal Welsh Show. One of the themes they've had at the Royal Welsh Show is they have dealt with skin cancer, melanoma, especially with a show that's held in the summer, and they focus very, very strongly on people identifying cancer at an early stage themselves, or what may be the symptoms of cancer, so they can present and so, then, of course, they can have a better outcome.
Fel rhywun sydd yn briod â rhywun sy'n gweithio i Macmillan, rwy'n cael fy lobïo yn feunyddiol o ran y ffordd yr ymdrinnir â chanser yng Nghymru. A gallaf ddweud nad oes unrhyw dystiolaeth glinigol o gwbl i awgrymu y byddai targed o 28 diwrnod yn gweithio. O ble mae hwnnw wedi dod? Ble mae'r dystiolaeth glinigol i ddweud bod 28 diwrnod yn rhyw fath o ffigur euraid? Mae gwleidyddion wrth eu boddau â'r ffigurau hyn, ond, mewn gwirionedd, nid wyf i'n gweld unrhyw dystiolaeth glinigol ar gyfer hynny.
Ceir materion—[Torri ar draws.] Nid oes unrhyw bwynt gweiddi. Os gwnaethoch chi ofyn y cwestiwn, mi wnaf i ateb y cwestiwn i chi nawr.
Rhan o'r broblem yw amharodrwydd mewn rhai ardaloedd i bobl ddod ymlaen yn gynnar, ac nid yw hynny'n helpu. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod yr holl feddygon teulu yn atgyfeirio cyn gynted â phosibl, gan fod mynediad at driniaeth yr un fath i bawb. Mae'n fater syml o annog pobl i ddod ymlaen mor gynnar â phosibl ac i feddygon teulu atgyfeirio mor gyflym â phosibl. Ac mae hynny'n rhywbeth sy'n hynod bwysig o ran yr ymgyrchoedd yr ydym ni wedi eu cynnal o ran codi ymwybyddiaeth o wahanol fathau o ganser, gan ein bod ni'n gwybod os gofynnir i bobl wirio eu symptomau, maen nhw'n fwy tebygol o gysylltu'n gynnar, a dyna'r ffordd o wneud yn siŵr bod mwy o bobl nid yn unig yn cael eu gwella o ganser, ond sy'n byw gyda chanser, gan wneud yn siŵr bod pobl yn ymwybodol o'r gwahanol fathau o ganser a'u symptomau. A dyna'n union yw'r gwaith y mae Macmillan yn ei wneud. Rhan o'u gwaith yw codi ymwybyddiaeth o'r gwahanol ganserau a darparu tystiolaeth i bobl. Byddan nhw yn y Sioe Frenhinol. Un o'r themâu y bu ganddynt yn y Sioe Frenhinol fu ymdrin â chanser y croen, melanoma, yn enwedig gyda sioe a gynhelir yn yr haf, ac maen nhw’n canolbwyntio'n gryf iawn, iawn ar bobl yn canfod canser yn gynnar eu hunain, neu'r hyn a allai fod yn symptomau o ganser, fel y gallan nhw gysylltu ac, yna, wrth gwrs, gallan nhw gael gwell canlyniad.
Ar ran yr wrthblaid, Paul Davies.
On behalf of the opposition, Paul Davies.
Diolch, Llywydd. First Minister, the report published by independent examiner, Donna Ockenden, last week provided a frightening picture of the delivery of services in north Wales. The damning report showed that leadership at the health board has been wholly inappropriate and significantly flawed since its creation, and that mental health services are chronically understaffed at a time when patient numbers and acuity were increasing. First Minister, are you ashamed of your Government's management of Betsi Cadwaladr University Local Health Board?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rhoddodd yr adroddiad a gyhoeddwyd gan archwilydd annibynnol, Donna Ockenden, yr wythnos diwethaf ddarlun brawychus o'r ddarpariaeth o wasanaethau yn y gogledd. Dangosodd yr adroddiad damniol bod arweinyddiaeth yn y bwrdd iechyd wedi bod yn gwbl amhriodol ac yn sylweddol ddiffygiol ers ei greu, a bod gwasanaethau iechyd meddwl yn ddifrifol brin o staff ar adeg pan roedd nifer y cleifion ac aciwtedd yn cynyddu. Prif Weinidog, a oes gennych chi gywilydd o reolaeth eich Llywodraeth o Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr?
Well, there will be a statement on this further on on the agenda this afternoon. What I can say is, of course, this is a difficult report. The report did highlight areas of progress in the presentation of the board last week. BCU now has a different executive leadership team in place. Since 2016, a new chief executive, seven executives, including a medical director and a director of nursing and a new director of mental health, have been appointed to lead on the improvements needed. A new chair will take up post shortly. I know that the Cabinet Secretary has published a written statement. He will, as I say, make an oral statement on the review later this afternoon and he has been clear about what he expects of the board.
Wel, bydd datganiad ar hyn yn ddiweddarach ar yr agenda y prynhawn yma. Yr hyn y gallaf ei ddweud, wrth gwrs, yw bod hwn yn adroddiad anodd. Tynnodd yr adroddiad sylw at feysydd o gynnydd yng nghyflwyniad y bwrdd yr wythnos diwethaf. Mae gan PBC wahanol dîm arweinyddiaeth gweithredol erbyn hyn. Ers 2016, penodwyd prif weithredwr newydd, saith swyddog gweithredol, gan gynnwys cyfarwyddwr meddygol a chyfarwyddwr nyrsio a chyfarwyddwr iechyd meddwl newydd, i arwain ar y gwelliannau sydd eu hangen. Bydd cadeirydd newydd yn dechrau yn ei swydd yn fuan. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig. Bydd, fel y dywedaf, yn gwneud datganiad llafar ar yr adolygiad yn ddiweddarach y prynhawn yma ac mae wedi bod yn eglur ynghylch yr hyn y mae'n ei ddisgwyl gan y bwrdd.
First Minister, you should be ashamed of the way that you've actually run this health board. It will be three years ago this summer that the Welsh Government put Betsi Cadwaladr health board in special measures, and the Ockenden report has shown that, over that period, progress has been slow and significant improvements have yet to be made. Lessons simply haven't been learnt and people in north Wales will rightly feel anger and outrage at the lack of progress over the past three years in addressing these serious failings. This is a health board that is only eight years old, and has been in special measure for three of those years. It's your Government's responsibility to run this health board. You are responsible. Your Cabinet Secretary is accountable to you for the delivery of health services in Wales. What are you doing to make sure that he sorts this mess out and how are you performance managing the health Secretary to make sure he improves Betsi Cadwaladr health board? You clearly have no targets for improving the health board. Have you set any targets for your health Secretary?
Prif Weinidog, dylai fod arnoch gywilydd o'r ffordd yr ydych chi wedi rhedeg y bwrdd iechyd hwn mewn gwirionedd. Bydd yn dair blynedd yn ôl yr haf hwn pan wnaeth Llywodraeth Cymru fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn destun mesurau arbennig, ac mae adroddiad Ockenden wedi dangos, dros y cyfnod hwnnw, bod y cynnydd wedi bod yn araf ac nad oes gwelliannau sylweddol wedi eu gwneud eto. Yn syml, nid yw gwersi wedi cael eu dysgu a bydd pobl yn y gogledd yn teimlo gwylltineb a dicter, a hynny'n briodol, at y diffyg cynnydd dros y tair blynedd diwethaf o ran mynd i'r afael â'r methiannau difrifol hyn. Mae hwn yn fwrdd iechyd nad yw ond yn wyth oed, ac mae wedi bod yn destun mesurau arbennig am dair o'r blynyddoedd hynny. Cyfrifoldeb eich Llywodraeth chi yw rhedeg y bwrdd iechyd hwn. Chi sy'n gyfrifol. Mae eich Ysgrifennydd Cabinet yn atebol i chi am y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd yng Nghymru. Beth ydych chi'n ei wneud i wneud yn siŵr ei fod yn clirio'r llanastr hwn a sut ydych chi'n rheoli perfformiad yr Ysgrifennydd dros iechyd i wneud yn siŵr ei fod yn gwella bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr? Mae'n amlwg nad oes gennych chi unrhyw dargedau ar gyfer gwella'r bwrdd iechyd. A ydych chi wedi pennu unrhyw dargedau ar gyfer eich Ysgrifennydd dros iechyd?
I can say that Donna Ockenden was commissioned by BCU in 2015 to review the governance arrangements relating to the care of patients in Betsi Cadwaladr. She presented her findings to the board on 12 July. The report runs to about 500 pages, with the executive summary alone running to 50 pages. I wonder if he's read that report. The findings are consistent with previous reports. In many cases, it's a summary of previous reviews since 2009. What's hugely important, now that we have that report, is that we can now build on that report, as the Cabinet Secretary will outline this afternoon, and now that we know what the challenges are, we can meet those challenges.
Gallaf ddweud y comisiynwyd Donna Ockenden gan PBC yn 2015 i adolygu'r trefniadau llywodraethu yn ymwneud â gofal cleifion yn Betsi Cadwaladr. Cyflwynodd ei chanfyddiadau i'r bwrdd ar 12 Gorffennaf. Mae'r adroddiad oddeutu 500 o dudalennau o hyd, ac mae'r grynodeb weithredol yn unig yn 50 o dudalennau. Tybed a yw ef wedi darllen yr adroddiad hwnnw. Mae'r canfyddiadau yn cyd-fynd ag adroddiadau blaenorol. Mewn llawer o achosion, mae'n grynodeb o adolygiadau blaenorol ers 2009. Yr hyn sy'n hynod bwysig, gan fod gennym ni'r adroddiad hwnnw erbyn hyn, yw y gallwn ni adeiladu ar yr adroddiad hwnnw nawr, fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei amlinellu y prynhawn yma, a nawr ein bod ni'n gwybod beth yw'r heriau, gallwn ymateb i'r heriau hynny.
Clearly, your Cabinet Secretary has failed when it comes to Betsi Cadwaladr university health board. The Welsh Government's record of delivering health services in north Wales speaks for itself. Let me give you some examples, First Minister: 93-year-old Margaret Megan Evans waited on a concrete path for more than three hours after falling and breaking her hip, and then was not seen by an emergency department doctor until almost 11 hours after help was initially summoned; 46-year-old Ester Wood waited five hours in an ambulance before being admitted to hospital, where she then died; 78-year-old Neville Welton passed away following a delay in treatment because of capacity, staffing, administration errors and patient flow problems. First Minister, these are real people. Warnings that lives remain at risk have been issued by the coroner's office following deaths in hospitals, and in the past 12 months, the health board received 294 new claims for either personal injury or clinical or medical negligence. There's clearly a culture of deny, defend and dismiss at the heart of Betsi Cadwaladr health board and your Government. First Minister, when will your Government take responsibility for the catalogue of failures in care at Betsi Cadwaladr university health board since it has been in special measures? Will you now apologise to the people of north Wales for the shambles of a system that your Government has presided over and for the lack of accountability in handling these services?
Yn amlwg, mae eich Ysgrifennydd y Cabinet wedi methu pan ddaw i fwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae hanes Llywodraeth Cymru o ddarparu gwasanaethau iechyd yn y gogledd yn siarad drosto'i hunan. Gadewch i mi roi rhai enghreifftiau i chi, Prif Weinidog: bu Margaret Megan Evans, sy'n 93 mlwydd oed, yn aros ar lwybr concrit am fwy na thair awr ar ôl cwympo a thorri ei chlun, ac wedyn ni chafodd ei gweld gan feddyg yn yr adran achosion brys tan bron i 11 awr ar ôl gofyn gyntaf am gymorth; bu Ester Wood, a oedd yn 46 mlwydd oed, yn aros pum awr mewn ambiwlans cyn cael ei derbyn i'r ysbyty, lle bu hi farw wedyn; bu farw Neville Welton, a oedd yn 78 mlwydd oed, ar ôl oedi ei driniaeth oherwydd capasiti, staffio, camgymeriadau gweinyddol a phroblemau llif cleifion. Prif Weinidog, mae'r rhain yn bobl go iawn. Cyhoeddwyd rhybuddion fod bywydau yn parhau i fod mewn perygl gan swyddfa'r crwner yn dilyn marwolaethau mewn ysbytai, ac yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, derbyniodd y bwrdd iechyd 294 hawliad newydd ar sail anaf personol neu esgeulustod clinigol neu feddygol. Mae'n amlwg bod diwylliant o wadu, amddiffyn a diystyru wrth wraidd bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr a'ch Llywodraeth chi. Prif Weinidog, pryd wnaiff eich Llywodraeth gymryd cyfrifoldeb am y catalog o fethiannau mewn gofal ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr ers iddo fod yn destun mesurau arbennig? A wnewch chi ymddiheuro nawr i bobl y gogledd am y traed moch o system y mae eich Llywodraeth wedi bod yn gyfrifol amdani ac am y diffyg atebolrwydd wrth ymdrin â'r gwasanaethau hyn?
This contrasts, doesn't it, with the way his party approaches things in England, where if there is an issue like Gosport it's always the fault—[Interruption.] It's always the fault—[Interruption.] I know it's the leadership contest, but perhaps he'd like me to answer the question.
Mae hyn yn cyferbynnu, onid yw, â'r ffordd y mae ei blaid ef yn ymdrin â phethau yn Lloegr, lle os oes mater fel Gosport, mae'r bai bob amser—[Torri ar draws.] Mae'r bai bob amser—[Torri ar draws.] Gwn mai'r gystadleuaeth i fod yn arweinydd yw hyn, ond efallai yr hoffai i mi ateb y cwestiwn.
Allow the First Minister to respond, please. Allow the First Minister to respond.
Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb, os gwelwch yn dda. Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb.
All these things are brushed off towards the health boards; it's never the fault of the UK Government. We take responsibility for what happens in Betsi Cadwaladr because it is in special measures. It is the report that we will use in order to create that improvement. We are diverting and putting resources into health as best we can, despite the austerity—[Interruption.] Well, they can moan about it, but it's despite the austerity that has been put in place by his party. If he stood up and demanded the same for Wales as his party has given to Northern Ireland, he would have more credibility in the arguments that he puts forward. As I say, the Cabinet Secretary will make a statement on this this afternoon. It's time he and his party apologised for fleecing the people of Wales for the past eight years.
Mae'r bai am yr holl bethau hyn yn cael ei roi ar y byrddau iechyd; nid yw byth yn fai ar Lywodraeth y DU. Rydym ni'n cymryd cyfrifoldeb am yr hyn sy'n digwydd yn Betsi Cadwaladr gan ei fod yn destun mesurau arbennig. Dyma'r adroddiad y byddwn ni'n ei ddefnyddio i greu'r gwelliant hwnnw. Rydym ni'n arallgyfeirio ac yn neilltuo adnoddau i faes iechyd yn y ffordd orau y gallwn, er gwaethaf y cyni cyllidol—[Torri ar draws.] Wel, gallan nhw gwyno amdano, ond mae er gwaethaf y cyni cyllidol a gyflwynwyd gan ei blaid ef. Pe byddai'n sefyll ar ei draed ac yn galw am yr un peth i Gymru ag y mae ei blaid wedi ei roi i Ogledd Iwerddon, byddai ganddo fwy o hygrededd yn y dadleuon y mae'n eu cyflwyno. Fel y dywedaf, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud datganiad ar hyn y prynhawn yma. Mae'n bryd iddo ef a'i blaid ymddiheuro am flingo pobl Cymru dros yr wyth mlynedd diwethaf.
Arweinydd grŵp UKIP, Caroline Jones.
Leader of the UKIP group, Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. First Minister, the outgoing Auditor General for Wales has been highly critical—[Interruption.]
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae Archwilydd Cyffredinol Cymru sydd ar fin gadael y swydd wedi bod yn feirniadol iawn—[Torri ar draws.]
Allow Caroline Jones to ask the question. Caroline Jones.
Gadewch i Caroline Jones ofyn y cwestiwn. Caroline Jones.
Diolch, Llywydd. First Minister, the outgoing Auditor General for Wales has been highly critical of the Welsh public sector's inability to adapt to reduced budgets. In evidence to the Public Accounts Committee, Huw Vaughan Thomas said that public services could be reforming for the better, but their only response to austerity has been cutting costs. He also said that he was frustrated that devolution hasn't led to a fundamental rethink on how we deliver public services in Wales. The reality is that, regardless of who is in power in Westminster, we will not see massive increases in public spending because the UK is now nearly £2 trillion in debt, which equates to around 85 per cent of GDP. We can't borrow our way out of this mess, so we have to spend smarter. So, First Minister, do you agree with the outgoing auditor general that we need a radical rethink for public services?
Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae Archwilydd Cyffredinol Cymru sydd ar fin gadael ei swydd wedi bod yn feirniadol iawn o anallu sector cyhoeddus Cymru i addasu i gyllidebau llai. Mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, dywedodd Huw Vaughan Thomas y gallai gwasanaethau cyhoeddus fod yn diwygio er gwell, ond eu hunig ymateb i gyni cyllidol fu torri costau. Dywedodd hefyd ei fod yn rhwystredig nad yw datganoli wedi arwain at ailystyriaeth sylfaenol o sut yr ydym ni'n darparu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Y gwir amdani yw, ni waeth pwy sydd mewn grym yn San Steffan, ni fyddwn yn gweld cynnydd enfawr i wariant cyhoeddus gan fod y DU bron i £2 triliwn mewn dyled erbyn hyn, sy'n cyfateb i tua 85 y cant o gynnyrch domestig gros. Ni allwn fenthyg ein hunain allan o'r llanastr hwn, felly mae'n rhaid i ni wario yn fwy doeth. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â'r Archwilydd Cyffredinol sydd ar fin gadael ei swydd ein bod ni angen ailystyriaeth radical ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus?
We always look to put in place the best system for public services that we can. For example, we took three Welsh Government-sponsored bodies and turned them into one—Natural Resources Wales—and we reduced the number of bodies delivering health to make sure that there were fewer organisations that people had to be in contact with. The reality is this: we have protected the Welsh public services budget. Local government in Wales is far better financed than is the case in England. We haven't seen the destruction of social services that is happening under a Tory Government in England. We have put resources into social care and into health. We've also, of course, put resources into education. We have seen the cut in education funding that we saw in England last week, where schools have been starved of money by a Conservative Government. Why is this relevant? Because if they were in charge, they would do exactly the same in Wales—exactly the same in Wales. We have fought against the austerity that the Welsh Conservatives have greeted in Wales, and we know what would happen to our older people, to our young people, to schools, to hospitals and to social services if ever—God forbid—they got their hands on power.
Rydym ni bob amser yn ceisio rhoi'r system orau y gallwn ni ar waith ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Er enghraifft, fe wnaethom ni gymryd tri chorff a noddwyd gan Lywodraeth Cymru a'u troi nhw'n un—Cyfoeth Naturiol Cymru—a lleihawyd nifer y cyrff sy'n darparu iechyd i wneud yn siŵr bod llai o sefydliadau yr oedd yn rhaid i bobl fod mewn cysylltiad â nhw. Y gwir amdani yw hyn: rydym ni wedi diogelu cyllideb gwasanaethau cyhoeddus Cymru. Ariennir Llywodraeth Leol yng Nghymru yn llawer gwell na'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr. Nid ydym ni wedi gweld y dinistriad o wasanaethau cymdeithasol sy'n digwydd o dan Lywodraeth Dorïaidd yn Lloegr. Rydym ni wedi cyfrannu adnoddau at ofal cymdeithasol ac iechyd. Rydym ni hefyd, wrth gwrs, wedi cyfrannu adnoddau at addysg. Rydym ni wedi gweld y toriad i gyllid addysg a welsom yn Lloegr yr wythnos diwethaf, lle mae ysgolion wedi eu hamddifadu o arian gan Lywodraeth Geidwadol. Pam mae hyn yn berthnasol? Oherwydd pe bydden nhw mewn grym, bydden nhw'n gwneud yn union yr un fath yng Nghymru—yn union yr un fath yng Nghymru. Rydym ni wedi ymladd yn erbyn y cyni cyllidol y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi ei groesawu yng Nghymru, ac rydym ni'n gwybod beth fyddai'n digwydd i'n pobl hŷn, i'n pobl ifanc, i ysgolion, i ysbytai ac i wasanaethau cymdeithasol pe bydden nhw fyth—Duw a'n gwaredo—yn cael eu dwylo ar rym.
I agree with the former auditor general that austerity is the biggest challenge facing public services in Wales, coupled with the rise in demand. These services are facing incredible pressure. While NHS spending has continued to rise, local authority cuts are impacting upon social care, which, in turn, impacts upon healthcare. We spend more per head on health than they do in England, yet we have to wait longer for appointments and longer for treatment. So, First Minister, your Government's long-term plan for health and social care will help us prepare for future challenges, but what about now? How do we meet the challenges of today? Huw Vaughan Thomas said that public services in Wales need to think more radically about how services are delivered, with a focus on outcomes rather than structures. So, First Minister, is your Government too focused on structures as opposed to outcomes?
Rwy'n cytuno a'r cyn Archwilydd Cyffredinol mai cyni cyllidol yw'r her fwyaf sy'n wynebu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ynghyd â'r cynnydd mewn galw. Mae'r gwasanaethau hyn yn wynebu pwysau anhygoel. Tra bod gwariant y GIG wedi parhau i gynyddu, mae toriadau awdurdodau lleol yn effeithio ar ofal cymdeithasol, sydd, yn ei dro, yn effeithio ar ofal iechyd. Rydym ni'n gwario mwy y pen ar iechyd nag y maen nhw yn Lloegr, ac eto mae'n rhaid i ni aros yn hwy am apwyntiadau ac yn hwy am driniaeth. Felly, Prif Weinidog, bydd cynllun hirdymor eich Llywodraeth ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn ein helpu i baratoi ar gyfer heriau yn y dyfodol, ond beth am nawr? Sut ydym ni'n ymateb i heriau heddiw? Dywedodd Huw Vaughan Thomas bod angen i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru feddwl yn fwy radical am sut y mae gwasanaethau'n cael eu darparu, gyda phwyslais ar ganlyniadau yn hytrach na strwythurau. Felly, Prif Weinidog, a yw eich Llywodraeth yn canolbwyntio'n ormodol ar strwythurau yn hytrach na chanlyniadau?
No, because, for example, in the field of health, that would mean that we would be looking at yet another reorganisation, and that's not something that would cause stability in the health service. It is down to resource, it's down to ensuring that we can allocate as much resource as we can to health and other public services, but it's a hugely difficult task against the backdrop of austerity that we face and what we've faced over the past eight years.
Nac ydy, oherwydd, er enghraifft, ym maes iechyd, byddai hynny'n golygu y byddem ni'n edrych ar ad-drefniad arall eto, ac nid yw hynny'n rhywbeth a fyddai'n achosi sefydlogrwydd yn y gwasanaeth iechyd. Mae'n ymwneud ag adnoddau, mae'n ymwneud â sicrhau y gallwn ni ddyrannu cymaint o adnoddau ag y gallwn i iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill, ond mae'n dasg hynod anodd yng nghyd-destun y cyni cyllidol yr ydym ni'n ei wynebu a'r hyn yr ydym ni wedi ei wynebu dros yr wyth mlynedd diwethaf.
Thank you, First Minister. Huw Vaughan Thomas said that the Williams commission report clearly sets out the nature of systemic problems that need to be fixed. He added that he finds himself both frustrated and increasingly concerned that many clarion calls for action that Wales has heard over the last decade or so have not yet generated the tangible changes that are now urgently needed, and that we have not used devolution as an opportunity for fundamental rethinks. So, First Minister, does your Government lack the will to do what is necessary to drive forward change in Wales's public services, or do you truly believe that the changes proposed by the Williams commission and others are unnecessary? Thank you.
Diolch, Prif Weinidog. Dywedodd Huw Vaughan Thomas bod adroddiad comisiwn Williams yn nodi'n eglur natur problemau systemig y mae angen eu datrys. Ychwanegodd ei fod yn canfod ei fod yn rhwystredig ac yn gynyddol bryderus nad yw llawer o'r galwadau rhybudd eglur i weithredu y mae Cymru wedi eu clywed dros y degawd diwethaf wedi creu'r newidiadau gwirioneddol sydd eu hangen ar frys bellach, ac nad ydym wedi defnyddio datganoli fel cyfle ar gyfer ailystyriaethau sylfaenol. Felly, Prif Weinidog, a oes diffyg ewyllys gan eich Llywodraeth i wneud yr hyn sydd ei angen i sbarduno newid yng ngwasanaethau cyhoeddus Cymru, neu a ydych chi wir yn credu bod y newidiadau a gynigir gan gomisiwn Williams ac eraill yn ddiangen? Diolch.
I'm not sure whether it's now UKIP policy to back what was in the Williams commission in terms of local government reform. If that is the case, then that's interesting. We have seen a situation in Wales where we have seen the development of consortia, for example, in education, which has led to far better outcomes for education than was previously the case. At one point, we had six local authorities in special measures and we had one local authority that collapsed completely in Anglesey—we're far from that position. So, we've worked to make sure that our local authorities have become more sustainable. There are still challenges to make sure that that happens in the future, and that is where, of course, it'll be interesting to hear other parties' views in terms of what the structure of public services should be in the future, rather than simply saying, 'Well, we don't like this.' What are the views of other parties? Let's see whether there is a consensus—we've had the parliamentary review on health—in terms of how public services might be structured in the future.
Nid wyf i'n siŵr a yw'n bolisi UKIP erbyn hyn i gefnogi'r hyn a oedd yng nghomisiwn Williams o ran diwygio llywodraeth leol. Os yw hynny'n wir, yna mae hynny'n ddiddorol. Rydym ni wedi gweld sefyllfa yng Nghymru lle'r ydym ni wedi gweld datblygiad consortia, er enghraifft, ym maes addysg, sydd wedi arwain at ganlyniadau gwell o lawer ar gyfer addysg nad oedd yn wir yn y gorffennol. Ar un adeg, roedd gennym ni chwe awdurdod lleol yn destun mesurau arbennig ac roedd gennym ni un awdurdod lleol a chwalodd yn llwyr yn Ynys Môn—rydym ni'n bell o fod yn y sefyllfa honno. Felly, rydym ni wedi gweithio i wneud yn siŵr bod ein hawdurdodau lleol wedi dod yn fwy cynaliadwy. Ceir heriau o hyd i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd yn y dyfodol, a dyna pryd, wrth gwrs, bydd hi'n ddiddorol clywed barn y pleidiau eraill o ran beth ddylai strwythur gwasanaethau cyhoeddus fod yn y dyfodol, yn hytrach na dweud yn syml, 'Wel, nid ydym ni'n hoffi hyn.' Beth yw barn y pleidiau eraill? Gadewch i ni weld a oes consensws—rydym ni wedi cael yr arolwg seneddol ar iechyd—o ran sut y gallai gwasanaethau cyhoeddus gael eu strwythuro yn y dyfodol.
3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fynd i'r afael â thagfeydd traffig yng Nghanol De Cymru? OAQ52520
3. Will the First Minister make statement on tackling traffic congestion in South Wales Central? OAQ52520
The metro is one obvious example of how that is being done. We also have our pinch points programme and the improvements to public transport I've already mentioned, and we're supporting local authorities to address key local issues.
Mae'r metro yn un enghraifft amlwg o sut y mae hynny'n cael ei wneud. Mae gennym ni ein rhaglen pwyntiau cyfyng hefyd a'r gwelliannau i drafnidiaeth gyhoeddus yr wyf i wedi eu crybwyll eisoes, ac rydym ni'n cynorthwyo awdurdodau lleol i fynd i'r afael â materion lleol allweddol.
First Minister, we all know that you are making traffic congestion worse in Cardiff rather than tackling it. Thousands of houses are being thrown up right now—right now—along Llantrisant Road, for example, in the west of the city, where there's only a single-carriage road. The metro is at some point in the future. You're also planning on building a motorway, when you can make a decision, but that traffic will then end up on local roads. Now, in this region, in this city, especially in the west along Llantrisant Road, traffic jams already go on for miles. There is no metro in place, there is no public transport in place, there's no actual plan when you speak to developers. So, my question is: what are constituents meant to do, and what advice do you have to those people stuck for hours and hours and hours in jams? And I would appreciate it, this time, if you could just take that little bit of care and actually address the question: what are my constituents supposed to do?
Prif Weinidog, rydym ni i gyd yn gwybod eich bod yn gwneud tagfeydd traffig yn waeth yng Nghaerdydd yn hytrach na mynd i'r afael â nhw. Mae miloedd o dai yn cael eu taflu i fyny nawr—nawr—ar hyd Heol Llantrisant, er enghraifft, yng ngorllewin y ddinas, lle nad oes ond ffordd gerbydau sengl. Mae'r metro ar ryw adeg yn y dyfodol. Rydych chi hefyd yn bwriadu adeiladu traffordd, pan allwch chi wneud penderfyniad, ond bydd y traffig hwnnw'n symud i ffyrdd lleol wedyn. Nawr, yn y rhanbarth hwn, yn y ddinas hon, yn enwedig yn y gorllewin ar hyd Heol Llantrisant, mae tagfeydd traffig eisoes yn para milltiroedd. Nid oes metro ar waith, nid oes trafnidiaeth gyhoeddus ar waith, nid oes unrhyw gynllun gwirioneddol pan fyddwch chi'n siarad â datblygwyr. Felly, fy nghwestiwn i yw: beth mae etholwyr i fod i'w wneud, a pha gyngor sydd gennych chi i'r bobl hynny sy'n cael eu dal am oriau ac oriau ac oriau mewn tagfeydd? A byddwn yn ei werthfawrogi, y tro hwn, pe byddech chi'n cymryd ychydig bach o ofal a rhoi sylw i'r cwestiwn mewn gwirionedd: beth mae fy etholwyr i fod i'w wneud?
Well, I expect—. First of all, the issue of development is a matter for Cardiff council, not for the Welsh Government. Secondly, we do expect councils to put in place plans for sustainable transport, particularly for active travel. I note the intention of Cardiff council, for example, to look at five cycling superhighways, which I think is an excellent idea for the city. He is right to say that we cannot keep on building houses without there being an active transport plan that supports those developments; we can't rely on the roads in Cardiff forever and a day to take the traffic. But these are matters that have to be addressed in the course of the planning process.
Wel, rwy'n disgwyl—. Yn gyntaf oll, mater i Gyngor Caerdydd yw'r mater o ddatblygiad, nid i Lywodraeth Cymru. Yn ail, rydym yn disgwyl i gynghorau roi cynlluniau ar waith ar gyfer trafnidiaeth gynaliadwy, yn enwedig ar gyfer teithio llesol. Nodaf fwriad cyngor Caerdydd, er enghraifft, i ystyried pum traffordd feicio, yr wyf yn credu sy'n syniad rhagorol i'r ddinas. Mae'n iawn i ddweud na allwn ni barhau i adeiladu tai heb gael cynllun trafnidiaeth gweithredol sy'n cefnogi'r datblygiadau hynny; ni allwn ddibynnu ar y ffyrdd yng Nghaerdydd am byth i gludo'r traffig. Ond mae'r rhain yn faterion y mae'n rhaid rhoi sylw iddyn nhw yn ystod y broses gynllunio.
Congestion straddles the whole of South Wales Central. Just a distance from this Chamber, the village of Dinas Powys exists, the largest village in Wales. On the one side you have Barry, the largest town in Wales, and the capital city falls the other side of it. For some 40 years, there's been a campaign to have a bypass built around the village of Dinas Powys, and successive campaigns, sadly, have come to nothing. Do you identify with the issues around congestion in the village of Dinas Powys, and the blight it puts on people's lives there, especially with air pollution and noise in particular, where that road passes several schools—primary schools, I might add—and will you identify this as a top priority for the Welsh Government, and work with the Vale of Glamorgan Council to take forward the plans that are currently being discussed?
Mae tagfeydd yn digwydd ar draws Canol De Cymru gyfan. Ddim yn rhy bell o'r Siambr hon, ceir pentref Dinas Powys, y pentref mwyaf yng Nghymru. Ar un ochr mae gennych chi y Barri, y dref fwyaf yng Nghymru, ac mae'r brifddinas yr ochr arall iddo. Ers tua 40 mlynedd, bu ymgyrch i gael adeiladu ffordd osgoi o gwmpas pentref Dinas Powys ac mae ymgyrchoedd olynol, yn anffodus, wedi methu. A ydych chi'n uniaethu â'r problemau yn ymwneud â thagfeydd ym mhentref Dinas Powys, a'r malltod y mae'n ei achosi i fywydau pobl yno, gyda llygredd aer a sŵn yn arbennig, lle mae'r ffordd honno yn mynd heibio nifer o ysgolion—ysgolion cynradd, dylwn ychwanegu—ac a wnewch chi nodi hyn fel prif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, a gweithio gyda Chyngor Bro Morgannwg i fwrw ymlaen â'r cynlluniau sy'n cael eu trafod ar hyn o bryd?
This is primarily a matter, of course, for the Vale of Glamorgan Council, but we did award funding of £20,000 in 2016-17 and £80,000 in 2017-18 to the council towards a study looking at the options to resolve traffic congestion in Dinas Powys. The scope of that work was extended in April 2018, and I understand the Vale of Glamorgan Council is funding additional work. Consultation on the next stage is planned for this September—September 2018.
Mater i Gyngor Bro Morgannwg yw hwn yn bennaf, wrth gwrs, ond dyfarnwyd cyllid o £20,000 gennym yn 2016-17 ac £80,000 yn 2017-18 i'r cyngor tuag at astudiaeth yn ystyried y dewisiadau ar gyfer datrys tagfeydd traffig yn Ninas Powys. Ymestynnwyd cwmpas y gwaith hwnnw ym mis Ebrill 2018, a deallaf fod Cyngor Bro Morgannwg yn ariannu gwaith ychwanegol. Bwriedir cynnal ymgynghoriad ar y cam nesaf yn ystod y mis Medi hwn—mis Medi 2018.
Would the First Minister agree that the metro plans for two new stations in my constituency of Cardiff North—Gabalfa/Llandaff North is one of them, and the other one will go in the centre of the new build of the Velindre cancer centre—that these will aid traffic congestion in the city of Cardiff?
A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod y cynlluniau metro ar gyfer dwy orsaf newydd yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd—Gabalfa/Ystum Taf yn un ohonynt, a bydd y llall yng nghanol adeilad newydd canolfan ganser Felindre—y bydd y rhain yn lleddfu tagfeydd traffig yn ninas Caerdydd?
Yes, I do. I think it's hugely important—. There is no way that Cardiff city centre can plan its way out of traffic congestion simply by roads; that's self-evident. It is why, of course, we're making the investment in the metro. What's important about the metro is its extendability, so that, in the future, new stations can be opened up with light rail to provide better alternatives than people have at the moment in terms of public transport, whether it's light rail, whether it's buses, whether it's heavy rail. And, of course, there's a need to make it easier for people to cycle. There's no doubt in my mind that a substantial proportion of cyclists—apart from the dedicated few, and I know we have some in this Chamber—don't feel comfortable about sharing the road with heavy vehicles. So, anything that can be done to make it easier for people to cycle to work via separate highways for cycles I think is something to be welcomed.
Ydw, mi ydwyf. Rwy'n credu ei fod yn eithriadol o bwysig—. Nid oes unrhyw fodd y gall canol dinas Caerdydd gynllunio ei ffordd allan o dagfeydd traffig drwy ffyrdd yn unig; mae hynny'n amlwg ynddo'i hun. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni'n gwneud y buddsoddiad yn y metro. Yr hyn sy'n bwysig am y metro yw'r gallu i'w ymestyn, fel y gellir agor gorsafoedd newydd yn y dyfodol gyda rheilffyrdd ysgafn i gynnig dewisiadau amgen gwell na'r rheini sydd gan bobl ar hyn o bryd o ran trafnidiaeth gyhoeddus, pa un a ydyn nhw yn rheilffyrdd ysgafn, pa un a ydyn nhw yn fysiau, pa un a ydyn nhw yn rheilffyrdd trwm. Ac, wrth gwrs, mae angen ei gwneud yn haws i bobl feicio. Nid oes unrhyw amheuaeth yn fy meddwl i nad yw cyfran sylweddol o feicwyr—ac eithrio'r selogion, a gwn fod gennym ni rai yn y Siambr hon—yn teimlo'n gyfforddus ynghylch rhannu'r ffordd gyda cherbydau trwm. Felly, rwy'n credu bod unrhyw beth y gellir ei wneud i'w gwneud yn haws i bobl feicio i'r gwaith ar briffyrdd ar wahân ar gyfer beiciau yn rhywbeth i'w groesawu.
4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am adolygiad Llywodraeth Cymru o gydraddoldeb rhwng y rhywiau? OAQ52540
4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's review of gender equality? OAQ52540
My ambition is for the review to provide the change needed for Wales to become a world leader in women’s rights and gender equality. I know the leader of the house recently updated Members on the first phase of the review. Phase 2 will provide a comprehensive programme of actions to take forward.
Fy uchelgais i yw bod yr adolygiad yn darparu'r newid sydd ei angen i Gymru ddod yn arweinydd byd o ran hawliau menywod a chydraddoldeb rhwng y rhywiau. Gwn fod arweinydd y tŷ wedi diweddaru'r Aelodau yn ddiweddar ar gam cyntaf yr adolygiad. Bydd cam 2 yn darparu rhaglen gynhwysfawr o gamau gweithredu i fwrw ymlaen â nhw.
Thank you, First Minister. Last week, we held the first meeting of the cross-party group on women, supported by the Women's Equality Network, a membership network of over 1,000 organisations and individuals working to advance the rights of women in all spheres of Welsh life. The Women's Equality Network delegation is presenting their UN Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women report to the UN committee this week, asking a wide range of questions of the UK and Welsh Governments regarding gender equality. Will you agree to meet with the delegation to respond to their report, which includes calling on the Welsh Government to formally adopt the Istanbul convention and CEDAW principles to provide internationally recognised standards to make Wales the safest place in Europe to be a woman?
Diolch, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, cynhaliwyd cyfarfod cyntaf y grŵp trawsbleidiol ar fenywod gennym, gyda chefnogaeth y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, rhwydwaith aelodaeth o dros 1,000 o sefydliadau ac unigolion yn gweithio i hyrwyddo hawliau menywod ym mhob agwedd ar fywyd Cymru. Mae dirprwyaeth y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod yn cyflwyno eu hadroddiad Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn erbyn Menywod i bwyllgor y Cenhedloedd Unedig yr wythnos hon, gan ofyn amrywiaeth o gwestiynau i Lywodraethau'r DU a Chymru am gydraddoldeb rhwng y rhywiau. A wnewch chi gytuno i gyfarfod â'r ddirprwyaeth i ymateb i'w hadroddiad, sy'n cynnwys galw ar Lywodraeth Cymru i fabwysiadu confensiwn Istanbul ac egwyddorion CEDAW yn ffurfiol i ddarparu safonau a gydnabyddir yn rhyngwladol i wneud Cymru y lle mwyaf diogel yn Ewrop i fod yn fenyw ynddo?
Yes, I will be able to meet with the delegation to discuss the report. We will, of course, formally respond to the report during the UN examination on the convention on the elimination of all forms of discrimination against women in February of next year. Could I suggest as well that the leader of the house and the national advisers who recently attended Cabinet are also involved in any meeting with the delegation?
Gwnaf, byddaf yn gallu cyfarfod â'r ddirprwyaeth i drafod yr adroddiad. Byddwn, wrth gwrs, yn ymateb yn ffurfiol i'r adroddiad yn ystod archwiliad y Cenhedloedd Unedig ar y confensiwn ar ddileu pob math o wahaniaethu yn erbyn menywod ym mis Chwefror y flwyddyn nesaf. A gaf i awgrymu hefyd bod arweinydd y tŷ a'r cynghorwyr cenedlaethol a ddaeth i'r Cabinet yn ddiweddar yn cymryd rhan mewn unrhyw gyfarfod â'r ddirprwyaeth hefyd?
First Minister, your own intentions towards honing a Government of equals is sadly undermined by figures that make clear that the Welsh Government's gender pay gap, for your own staff, has recently increased. The annual employer equality report earlier this year found that the pay gap between men and women working in the Welsh Government had actually increased in 2017 from the previous year. On average, men actually earn more than women in every single pay grade, from team support to senior civil service. Men also outnumber women in each of the three highest pay grades and the average basic full-time equivalent salary for men was more than £3,000 higher than for women. Given such a scale of inequity and unfairness within your own Government departments, do you not now think that it is time to practise what you preach and to better seek to lead by example—in other words, First Minister, by getting your own house in order?
Prif Weinidog, mae eich bwriadau eich hun tuag at greu Llywodraeth o unigolion cyfartal yn cael eu tanseilio yn anffodus gan ffigurau sy'n ei gwneud yn eglur bod bwlch cyflog rhwng y rhywiau Llywodraeth Cymru, ar gyfer eich staff eich hun, wedi cynyddu yn ddiweddar. Canfu'r adroddiad cydraddoldeb cyflogwr blynyddol yn gynharach eleni bod y bwlch cyflog rhwng dynion a menywod sy'n gweithio yn Llywodraeth Cymru wedi cynyddu mewn gwirionedd yn 2017 o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Ar gyfartaledd, mae dynion yn ennill mwy na menywod ar bob un gradd cyflog, o'r tîm cymorth i'r uwch wasanaeth sifil. Hefyd, ceir mwy o ddynion na menywod ym mhob un o'r tair gradd cyflog uchaf ac roedd y cyflog cyfwerth ag amser llawn sylfaenol cyfartalog i ddynion yn fwy na £3,000 yn uwch nag ar gyfer menywod. O ystyried bod cymaint o anghydraddoldeb ac annhegwch yn eich adrannau Llywodraeth eich hun, onid ydych chi'n credu nawr ei bod hi'n bryd dilyn eich esiampl eich hun a cheisio arwain yn well drwy esiampl—mewn geiriau eraill, Prif Weinidog, drwy roi trefn ar eich sefydliad eich hun?
Well, the Welsh Government gender pay gap is 8 per cent. It is nothing to shout about, of course, but it's better than the pay gap that exists in Whitehall—[Interruption.]
Wel, 8 y cant yw'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn Llywodraeth Cymru. Nid yw'n ddim i frolio amdano, wrth gwrs, ond mae'n well na'r bwlch cyflog sy'n bodoli yn Whitehall—[Torri ar draws.]
Oh, that is—you are a—[Inaudible.]
O, mae hynna'n—rydych chi'n—[Anghlywadwy.]
What on earth is wrong—[Interruption.]
Beth ar y ddaear sy'n bod—[Torri ar draws.]
Carry on, First Minister.
Ewch ymlaen, Prif Weinidog.
What on earth is wrong with comparing the situation in Wales to the situation that is so shameful with the Conservatives in England? [Interruption.]
Beth ar y ddaear sy'n bod ar gymharu'r sefyllfa yng Nghymru â'r sefyllfa sydd mor gywilyddus gyda'r Ceidwadwyr yn Lloegr? [Torri ar draws.]
The First Minister is answering the question, please. [Interruption.] Please will you allow the First Minister to continue his answer.
Mae'r Prif Weinidog yn ateb y cwestiwn, os gwelwch yn dda. [Torri ar draws.] A wnewch chi ganiatáu i'r Prif Weinidog barhau â'i ateb.
Thank you, Llywydd. We do recognise the current position isn't good enough. It's fair to say the majority of higher paid roles are currently filled by men, and Welsh Government is fully committed to doing everything it can to reduce the pay gap. Women hold 40 per cent of senior civil service posts in the Welsh Government. Now, of course, the pay arrangements of senior staff are not in the control of the Welsh Government, they're not devolved, but there is a commitment on our part to achieving 50:50 representation across the senior civil service by 2020.
So, what measures are being taken? Well, measures are being taken to attract more women into senior posts; this includes support for women who are pregnant or on maternity leave, ensuring job adverts are inclusive, offering development courses to women and having no all-male shortlists for recruitment exercises. Alongside this, the Welsh Government has signed up to Chwarae Teg's Fair Play employer benchmarking service, and that will help to review existing practices and develop the action plan for further changes.
Diolch, Llywydd. Rydym ni'n cydnabod nad yw'r sefyllfa bresennol yn ddigon da. Mae'n deg i ddweud mai dynion sydd yn y rhan fwyaf o'r swyddi â chyflogau uwch ar hyn o bryd, ac mae Llywodraeth Cymru yn gwbl ymrwymedig i wneud popeth yn ei gallu i leihau'r bwlch cyflog. Menywod sydd mewn 40 y cant o swyddi gwasanaeth sifil uwch yn Llywodraeth Cymru. Nawr, wrth gwrs, nid yw trefniadau cyflog staff uwch o dan reolaeth Llywodraeth Cymru, nid ydyn nhw wedi eu datganoli, ond ceir ymrwymiad ar ein rhan ni i sicrhau cynrychiolaeth 50:50 ar draws y gwasanaeth sifil uwch erbyn 2020.
Felly, pa fesurau sy'n cael eu cymryd? Wel, mae camau'n cael eu cymryd i ddenu mwy o fenywod i swyddi uwch; mae hyn yn cynnwys cymorth i fenywod sy'n feichiog neu ar absenoldeb mamolaeth, sicrhau bod hysbysebion swyddi yn gynhwysol, cynnig cyrsiau datblygu i fenywod a chael dim rhestrau byr dynion yn unig mewn ymarferion recriwtio. Ochr yn ochr â hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wasanaeth meincnodi cyflogwyr Chwarae Teg, a bydd hynny'n helpu i adolygu arferion presennol a datblygu'r cynllun gweithredu ar gyfer newidiadau pellach.
5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadawladr? OAQ52565
5. Will the First Minister make a statement on the future of Betsi Cadwaladr University Health Board? OAQ52565
Rŷm ni wedi amlinellu disgwyliadau a cherrig milltir clir ar gyfer Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr er mwyn ysgogi gwelliannau a gweithredu’r argymhellion a wnaed mewn adroddiadau allweddol yn ystod y 18 mis nesaf. Mae cadeirydd newydd wedi’i benodi ac mae cymorth mwy dwys yn cael ei roi i gyflymu’r gwelliannau er budd poblogaeth y gogledd.
We have set out clear expectations and milestones for Betsi Cadwaladr University Local Health Board to meet in order to drive improvements and action recommendations made in key reports during the next 18 months. A new chair has been appointed and more intensive support is being put in place to accelerate improvements to benefit the population of north Wales.
Dyma'r un ateb rydw i wedi bod yn ei gael ers pum mlynedd o ofyn yr un cwestiwn, i bob pwrpas, ac rŷm ni wedi clywed cyfeiriad at adroddiad damniol arall sydd wedi cael ei gyhoeddi nawr yn ddiweddar. Mae e, wrth gwrs, yn anghenfil o fwrdd iechyd, onid yw e; y corff cyhoeddus mwyaf, yn sicr y bwrdd iechyd mwyaf, sydd gennym ni yng Nghymru. Ond dros y tair blynedd diwethaf mae e wedi bod mewn mesurau arbennig ac felly mae e wedi bod yn uniongyrchol atebol i'ch Llywodraeth chi, yn uniongyrchol o dan arolygiaeth eich Ysgrifennydd Cabinet iechyd chi, ac felly mae'r buck yn stopo yn uniongyrchol gyda'ch Llywodraeth chi. Ni allwch chi ddim gwadu hynny. Dywedwch wrthym ni, faint yn rhagor o adroddiadau damniol a faint yn rhagor o sgandalau sydd eu hangen cyn i chi dderbyn bod y sefyllfa fel ag y mae hi yn anghynaliadwy a'i bod hi'n amser am newid a bod yn rhaid edrych eto nawr ar strwythurau delifro gwasanaethau iechyd yng ngogledd Cymru?
This is the response that I’ve been hearing over five years of asking this question, to all intents and purposes, and we’ve heard reference to another damning report that has just been published recently. It is a beast of a health board; certainly the largest health board we have in Wales, and perhaps the biggest public body we have in Wales. But over the last three years, it has been in special measures and, therefore, it has been directly accountable to your Government, directly under the purview of your Cabinet Secretary, and therefore the buck stops directly with your Government. You can’t deny that. But tell us, how many more damning reports, and how many more scandals are needed before you'll accept that the situation as it currently exists is unsustainable and that it’s time for change, and that we now need to look again at the structures for delivering health services in north Wales?
Nid ydw i'n meddwl y byddai newid strwythur yn gwneud gwahaniaeth. Beth sy'n mynd i wneud gwahaniaeth yw cael adroddiadau a sicrhau bod yna weithredu ar yr adroddiadau hynny. Pe bai dim byd yn digwydd ar ôl yr adroddiad, byddai'r feirniadaeth yn eithaf teg yn fy marn i. Mae'n hollbwysig ein bod ni'n deall beth yw'r heriau cyn cyrraedd yr heriau hynny. Beth sydd wedi digwydd sy'n bositif yn Betsi Cadwaladr? Mae'r strategaeth iechyd meddwl wedi cael ei datblygu gyda phartneriaid a hefyd defnyddwyr gwasanaeth. Mae yna fwy o ffocws ar ansawdd a phrofiadau cleifion. Rŷm ni wedi gweld, wrth gwrs, gwasanaethau mamolaeth yn gwella, ac wedi dod mas o fesurau arbennig. Rŷm ni wedi gweld gwellhad sylweddol ynglŷn â’r rheini sydd yn gorffen eu hyfforddi. Rŷm ni’n gwybod bod gwasanaethau therapi yn gweithredu mynediad o fewn targed o 14 wythnos. So, mae pethau wedi gwella, ond mae’n wir i ddweud bod gwaith i’w wneud eto, ac mae’n hollbwysig bod gennym ni adroddiadau fel Ockenden er mwyn dangos beth sydd eisiau ei wneud yn y pen draw.
I don’t think a change of structure will do anything. What will make a difference is to have reports and ensure that action is being taken on those reports. If nothing happens after the report, then the criticism would be very fair, in my opinion. It’s crucial that we understand what the challenges are before we get to those challenges. What's happening positively in Betsi Cadwaladr? Well, there is a mental health strategy that’s been developed with partners and the users of services. There’s more of a focus on quality and the experience of patients. We’ve seen, of course, maternity services improving, and coming out of special measures. We've seen significant improvement in terms of those who finish their training. We know that therapy services operate access within the target of 14 weeks. So, things have improved, but it is true to say that there is work to be done again, and it's crucial that we consider reports like the Ockenden report in order to know what to go on with.
First Minister, you'll have to forgive me, but I think that was a very complacent answer. It's very clear from the Ockenden report that the issues that were identified when the health board was put into special measures are not being addressed, and I quote from one of the reasons why the health board was being put in special measures:
'the health board must implement governance and assurance actions which have been highlighted in a series of reports, including by the Wales Audit Office and HIW, and in a review carried out by Ann Lloyd.'
The Donna Ockenden report makes it absolutely clear that those things have not been fully implemented, and yet the man who is responsible for the oversight and accountability arrangements of the special measures, who's sat on your front row in your Cabinet, around that Cabinet table, who is responsible for the failure, is still in his post. Don't you agree with me that there needs to be an apology from the Cabinet Secretary to the people of north Wales and to the families of the Tawel Fan patients who were failed by your Government in terms of turning this situation around? And will you accept that, given that we don't have any confidence in your health Secretary to turn the situation around, he ought to go and go now?
Prif Weinidog, bydd yn rhaid i chi faddau i mi, ond rwy'n credu bod hwnna'n ateb hunanfodlon iawn. Mae'n eglur iawn o adroddiad Ockenden nad yw'r materion a nodwyd pan wnaed y bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig yn cael sylw, a dyfynnaf o un o'r rhesymau pam y gwnaed y bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig:
mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd weithredu camau llywodraethu a sicrwydd a amlygwyd mewn cyfres o adroddiadau, gan gynnwys gan Swyddfa Archwilio Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ac mewn adolygiad a gynhaliwyd gan Ann Lloyd.
Mae adroddiad Donna Ockenden yn ei gwneud yn gwbl eglur nad yw'r pethau hynny wedi eu gweithredu'n llawn, ac eto mae'r gŵr sy'n gyfrifol am drefniadau trosolwg ac atebolrwydd y mesurau arbennig, sy'n eistedd ar eich rhes flaen yn eich Cabinet, o gwmpas y bwrdd Cabinet hwnnw, sy'n gyfrifol am y methiant, yn dal i fod yn ei swydd. Onid ydych chi'n cytuno â mi bod angen cael ymddiheuriad gan Ysgrifennydd y Cabinet i bobl y gogledd ac i deuluoedd cleifion Tawel Fan a fethwyd gan eich Llywodraeth o ran gweddnewid y sefyllfa hon? Ac a wnewch chi dderbyn, o gofio nad oes gennym ni unrhyw ffydd yn eich Ysgrifennydd dros iechyd i weddnewid y sefyllfa, y dylai fynd a mynd nawr?
Oh dear, oh dear. Is he standing for the leadership as well? I mean, really. We have a report that was published last week. We've not had a chance to respond to it yet, and according to the Conservative Party the response can come within a few days. It's a 500-page report. I wonder whether they've actually read the report. There are 50 pages of an executive summary, and it is right to say that the Cabinet Secretary will need to respond to that report, which he will do this afternoon. This is all about improving patient experience, not about scoring political points.
O diar, o diar. A yw ef yn sefyll am yr arweinyddiaeth hefyd? Hynny yw, mewn gwirionedd. Mae gennym ni adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Nid ydym ni wedi cael cyfle i ymateb iddo eto, ac yn ôl y Blaid Geidwadol gall yr ymateb ddod o fewn ychydig ddiwrnodau. Mae'n adroddiad 500 tudalen. Tybed a ydyn nhw wedi darllen yr adroddiad mewn gwirionedd. Ceir 50 o dudalennau o grynodeb weithredol, ac mae'n iawn i ddweud y bydd angen i Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i'r adroddiad hwnnw, a bydd yn gwneud hynny y prynhawn yma. Holl bwrpas hyn yw gwella profiad y claf, nid sgorio pwyntiau gwleidyddol.
First Minister, what lessons have you learned over the years since the creation of the Betsi Cadwaladr university health board?
Prif Weinidog, pa wersi ydych chi wedi eu dysgu dros y blynyddoedd ers creu bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr?
Well, because we know that there were enormous problems in the health board and those problems are not yet resolved, and that has to be accepted. There has been some progress, but it's reports such as Ockenden that provide us with the ability to identify the challenges more closely and ensure the health board then meets those challenges.
Wel, gan ein bod ni'n gwybod bod problemau enfawr yn y bwrdd iechyd ac nad yw'r problemau hynny wedi eu datrys eto, ac mae'n rhaid derbyn hynny. Cafwyd rhywfaint o gynnydd, ond adroddiadau fel Ockenden sy'n rhoi'r gallu i ni nodi'r heriau yn fwy manwl a sicrhau bod y bwrdd iechyd yn ymateb i'r heriau hynny wedyn.
6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y ddarpariaeth o ofal cartref gyda'r nos? OAQ52564
6. Will the First Minister make a statement on the provision of night-time domiciliary care? OAQ52564
Awdurdodau lleol sy’n gyfrifol am asesu anghenion gofal a chymorth unigolion, gan gynnwys unrhyw ofal cartref yn ystod y nos sydd ei angen, ac am fynd ati i ddiwallu’r anghenion hynny drwy gynllun gofal a chymorth.
Local authorities are responsible for assessing an individual’s needs for care and support, including any night-time domiciliary care required, and for subsequently meeting those needs through a care and support plan.
Diolch yn fawr am yr ateb yna.
Thank you very much for that response.
Age Cymru have carried out some important work in analysing the provision, or rather the lack of provision, of night-time domiciliary care in Wales. Unfortunately, only eight out of the 22 local authorities actually provided figures in terms of the number of adults receiving night-time domiciliary care. Of those local authorities that could provide figures, we know that only 1.92 per cent of care and support assessments led to night-time domiciliary care. Under 2 per cent of assessments led to night-time domiciliary care, with wide variations between local authorities.
So, what, therefore, is your Government going to do to tackle the lack of data collection in the first place and, more importantly, the lack of consistency and provision in terms of night-time support to our most vulnerable citizens?
Mae Age Cymru wedi gwneud gwaith pwysig i ddadansoddi'r ddarpariaeth, neu'r diffyg darpariaeth yn hytrach, o ofal cartref yn ystod y nos yng Nghymru. Yn anffodus, dim ond wyth o'r 22 o awdurdodau lleol wnaeth ddarparu ffigurau o ran nifer yr oedolion sy'n derbyn gofal cartref yn ystod y nos. O'r awdurdodau lleol hynny a allai ddarparu ffigurau, gwyddom mai dim ond 1.92 y cant o asesiadau gofal a chymorth arweiniodd at ofal cartref yn ystod y nos. Arweiniodd llai na 2 y cant o asesiadau at ofal cartref yn ystod y nos, gydag amrywiadau eang rhwng awdurdodau lleol.
Beth, felly, mae eich Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â'r diffyg casglu data yn y lle cyntaf ac, yn bwysicach, y diffyg cysondeb a darpariaeth o ran cymorth yn ystod y nos i'n dinasyddion mwyaf agored i niwed?
Well, we've already taken action to improve the terms and conditions of the workforce. We provided £19 million of recurrent funding to local authorities for them to work with providers to further support the workforce. We're aware that a number of authorities use part of that funding to pay a higher rate for sleep-in cover. We will of course continue to work using, for example, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 with local authorities in order to make sure that local authorities understand their duties and to create greater consistency. It's very difficult, of course, to understand on an individual basis whether somebody has been assessed or not for night-time domiciliary care, but it's hugely important that local authorities are flexible enough in their interpretation of the regulations and in their assessments to make sure that people get the care that they need.
Wel, rydym ni eisoes wedi cymryd camau i wella telerau ac amodau'r gweithlu. Rydym ni wedi darparu £19 miliwn o gyllid rheolaidd i awdurdodau lleol er mwyn iddyn nhw weithio gyda darparwyr i gynorthwyo'r gweithlu ymhellach. Rydym ni'n ymwybodol bod nifer o awdurdodau yn defnyddio rhan o'r cyllid hwnnw i dalu cyfradd uwch am gymorth cysgu i mewn. Byddwn, wrth gwrs, yn parhau i weithio gan ddefnyddio, er enghraifft, Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 gydag awdurdodau lleol er mwyn gwneud yn siŵr bod awdurdodau lleol yn deall eu dyletswyddau ac i greu mwy o gysondeb. Mae'n anodd iawn, wrth gwrs, deall ar sail unigol a yw rhywun wedi cael ei asesu ai peidio ar gyfer gofal cartref yn ystod y nos, ond mae'n bwysig dros ben bod awdurdodau lleol yn ddigon hyblyg yn eu dehongliad o'r rheoliadau ac yn eu hasesiadau i wneud yn siŵr bod pobl yn cael y gofal sydd ei angen arnynt.
Well, I think those figures just highlight the critical role of unpaid carers in overnight care, for people within their family usually. Obviously, in those circumstances, it's very often mental health care and traditional domiciliary care is not appropriate anyway. You'll remember that the Welsh Conservatives launched a policy last month to give grants to young adult carers to help them stay in education post 16, partly on the basis that it needed be recognised that carers allowance should be payable to those individuals, taking into account their overnight caring responsibilities as part of their hours for eligibility. Can you give us some steer on whether this policy is going to be considered by the advisory body that's supporting the Minister, who is, at the moment, trying to get together some policies to support carers?
Wel, rwy'n credu mai'r cwbl y mae'r ffigurau hynny'n ei wneud yw tynnu sylw at swyddogaeth hanfodol gofalwyr di-dâl o ran gofal dros nos, i bobl yn eu teulu fel rheol. Yn amlwg, o dan yr amgylchiadau hynny, gofal iechyd meddwl yw hwn yn aml iawn ac nid yw gofal cartref traddodiadol yn briodol beth bynnag. Byddwch yn cofio bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi lansio polisi y mis diwethaf i roi grantiau i oedolion ifanc sy'n ofalwyr i'w helpu i aros mewn addysg ôl-16, yn rhannol ar y sail bod angen cydnabod y dylai lwfans gofalwyr fod yn daladwy i'r unigolion hynny, gan gymryd eu cyfrifoldebau gofalu dros nos i ystyriaeth yn rhan o'u horiau ar gyfer cymhwysedd. A allwch chi roi rhywfaint o arweiniad i ni ynghylch pa un a yw'r polisi hwn yn mynd i gael ei ystyried gan y corff cynghori sy'n cynorthwyo'r Gweinidog, sydd, ar hyn o bryd, yn ceisio cael polisïau at ei gilydd i gynorthwyo gofalwyr?
Well, there is nothing that is not on the table as far as future policies are concerned. There is the question, of course, of identifying the resources in order to do that, but, also, we do have the education maintenance allowance in Wales, which I suspect would apply, potentially, to many carers. But, of course, if there are other proposals that come forward, we will, of course, look at them.
Wel, nid oes dim nad yw ar y bwrdd cyn belled ag y mae polisïau yn y dyfodol yn y cwestiwn. Ceir y cwestiwn, wrth gwrs, o nodi'r adnoddau er mwyn gwneud hynny, ond, hefyd, mae gennym ni'r lwfans cynhaliaeth addysg yng Nghymru, yr wyf yn amau fyddai'n berthnasol, o bosibl, i lawer o ofalwyr. Ond, wrth gwrs, os bydd cynigion eraill yn cael eu cyflwyno, byddwn, wrth gwrs, yn eu hystyried.
7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am hygyrchedd mannau chwarae plant? OAQ52559
7. Will the First Minister make a statement on the accessibility of children's play areas? OAQ52559
All children benefit from being outside, interacting with their environment and developing through play. Statutory guidance directs local authorities, working with partners, to consider the diverse needs of all children and young people in their area.
Mae pob plentyn yn elwa ar fod yn yr awyr agored, gan ryngweithio â'i amgylchedd a datblygu drwy chwarae. Mae canllawiau statudol yn cyfarwyddo awdurdodau lleol, gan weithio gyda phartneriaid, i ystyried anghenion amrywiol yr holl blant a phobl ifanc yn eu hardal.
Thank you, First Minister, but I'm sure that anyone would be moved by the story that broke last week of an eight-year-old boy, Kobi Barrow, who helped design a park that could be used by both able-bodied and disabled children, and he did that in memory of his best friend, Rhianna, who sadly passed away in 2016. It emerged that Rhianna had to travel for three hours from her home to play in a playground that had suitable equipment and he wanted to rectify that for the other children who lived more locally. First Minister, what steps are the Welsh Government taking to ensure that playgrounds in Wales have inclusive play equipment for children and how are we going to monitor progress of that throughout Wales?
Diolch, Prif Weinidog, ond rwy'n siŵr y byddai unrhyw un yn cael eu heffeithio gan y stori a dorrodd yr wythnos diwethaf am fachgen wyth mlwydd oed, Kobi Barrow, a helpodd i ddylunio parc y gellid ei ddefnyddio gan blant abl ac anabl, ac fe wnaeth hynny er cof am ei ffrind gorau, Rhianna, a fu farw, yn anffodus, yn 2016. Daeth i'r amlwg y bu'n rhaid i Rhianna deithio am dair awr o'i chartref i chwarae mewn maes chwarae â chyfarpar priodol ac roedd ef eisiau unioni hynny ar gyfer plant eraill a oedd yn byw yn fwy lleol. Prif Weinidog, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan feysydd chwarae yng Nghymru gyfarpar chwarae cynhwysol i blant a sut rydym ni'n mynd i fonitro cynnydd hynny ledled Cymru?
Well, the statutory guidance directs local authorities to consider the diverse needs of all the children and young people in their area, including those with disabilities. I know that, in April, the Minister for Children, Older People and Social Care visited Oaklands play area in Rhondda Cynon Taf, which is a good example of an accessible play area. It shows what can be achieved. In May, local authorities were reminded of the expectation for each local authority to develop a clearly identified play section on their websites. That information should be made available in a way that supports children and families to know what's available in their local areas. It should also include actions that local authorities propose to take to achieve sufficiency and improve inclusive play opportunities. I can also say that the Groundwork Wales SNAP Cymru Sustainable Play project trained play workers in disability awareness and inclusion and that was extremely successful in engaging disabled people in outdoor play.
Wel, mae canllawiau statudol yn cyfarwyddo awdurdodau lleol i ystyried anghenion amrywiol yr holl blant a phobl ifanc yn eu hardal, gan gynnwys y rhai sydd ag anableddau. Gwn, ym mis Ebrill, bod y Gweinidog dros Blant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol wedi ymweld â maes chwarae Oaklands yn Rhondda Cynon Taf, sy'n enghraifft dda o faes chwarae hygyrch. Mae'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni. Ym mis Mai, atgoffwyd awdurdodau lleol o'r disgwyliad i bob awdurdod lleol ddatblygu adran chwarae wedi ei nodi'n eglur ar ei wefan. Dylid rhoi'r wybodaeth honno ar gael mewn ffordd sy'n cynorthwyo plant a theuluoedd i wybod beth sydd ar gael yn eu hardaloedd lleol. Dylai hefyd gynnwys camau gweithredu y mae awdurdodau lleol yn bwriadu eu cymryd i sicrhau cyfleoedd digonol ac i wella cyfleoedd chwarae cynhwysol. Gallaf ddweud hefyd bod prosiect Chwarae Cynaliadwy SNAP Cymru Groundwork Cymru wedi hyfforddi gweithwyr chwarae mewn ymwybyddiaeth o anabledd a chynhwysiant a bod hwnnw'n llwyddiannus iawn o ran cynnwys pobl anabl mewn chwarae yn yr awyr agored.
Well, of course, you hit on the word 'play', and you said that everybody should have access to be able to play, especially young children. We talk in this place a lot about obesity, about making our kids healthy and fit and active and all the rest of it, and yet, First Minister, what I'd be interested to know is what is your Government doing—your Government, the one here in Wales—to ensure that the planning system in Wales takes due regard of the necessity to have safe, accessible play areas, close to homes that are currently being built? Because too many times you get to a situation where the developer will actually, perhaps, through the use of a 106 agreement or something, put aside an area for a play area, but it happens to be the other side of a busy main road or it happens to be the other side of the village where kids can't access it. In the old days, we used to put our play areas near our houses so that the parent at home or the carer could look out and just check the kid was still safe and out there playing. We can't do this now, and I've seen planners use the pavement, the green grass by the sides of pavements, as part of the square footage to add to the so-called 'playing area' available on a housing development. How can we stop that? How can we make safe play areas that small kids can access all the time, where people can watch them and know that they are truly, truly protected?
Wel, wrth gwrs, cyfeiriasoch ar y gair 'chwarae', a dywedasoch y dylai pawb gael mynediad at y gallu i chwarae, yn enwedig plant ifanc. Rydym ni'n sôn llawer yn y lle hwn am ordewdra, am wneud ein plant yn iach ac yn heini ac yn egnïol ac ati, ond er hynny, Prif Weinidog, yr hyn y byddai gen i ddiddordeb mewn ei wybod yw beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud—eich Llywodraeth chi, yr un yma yng Nghymru—i sicrhau bod y system gynllunio yng Nghymru yn rhoi sylw dyledus i'r angen i gael meysydd chwarae diogel, hygyrch, yn agos at gartrefi sy'n cael eu hadeiladu ar hyn o bryd? Oherwydd ceir gormod o weithiau pan eich bod chi'n mynd i sefyllfa lle bydd datblygwr mewn gwirionedd, efallai, trwy ddefnyddio cytundeb 106 neu rywbeth, yn neilltuo man ar gyfer maes chwarae, ond mae'n digwydd bod yr ochr arall i briffordd brysur neu mae'n digwydd bod yr ochr arall i'r pentref lle na all plant ei gyrraedd. Yn yr hen ddyddiau, roeddem ni'n arfer rhoi ein meysydd chwarae ger ein tai fel y gallai'r rhiant gartref neu'r gofalwr edrych a gwneud yn siŵr bod y plentyn yn dal i fod yn ddiogel ac allan yno'n chwarae. Ni allwn wneud hyn nawr, ac rwyf i wedi gweld cynllunwyr yn defnyddio'r palmant, y glaswellt gwyrdd wrth ymyl palmentydd, yn rhan o'r troedfeddi sgwâr i ychwanegu at y 'maes chwarae' honedig sydd ar gael ar ddatblygiad tai. Sut gallwn ni atal hynny? Sut gallwn ni greu meysydd chwarae diogel y gall plant bach eu defnyddio drwy'r amser, lle gall pobl eu gwylio nhw a gwybod eu bod nhw'n wirioneddol ddiogel?
Well, an effective planning authority will do just that. I've seen it happen in my own authority where play areas are accessible on new housing estates and very accessible, so there's no reason why that can't be emulated by authorities elsewhere through the use of section 106 agreements and through the use of planners ensuring that play areas are available for new residents on new developments. So, there is a responsibility on local authorities and their planners to make sure that they follow the best practice that I've seen elsewhere in Wales.
Wel, bydd awdurdod cynllunio effeithiol yn gwneud yn union hynny. Rwyf wedi ei weld yn digwydd yn fy awdurdod i fy hun lle mae meysydd chwarae yn hygyrch ar ystadau tai newydd ac yn hygyrch iawn, felly nid oes unrhyw reswm pam na all hynny gael ei efelychu gan awdurdodau mewn mannau eraill trwy ddefnyddio cytundebau adran 106 a thrwy ddefnyddio cynllunwyr gan sicrhau bod meysydd chwarae ar gael i drigolion newydd ar ddatblygiadau newydd. Felly, mae cyfrifoldeb ar awdurdodau lleol a'u cynllunwyr i wneud yn siŵr eu bod yn dilyn yr arfer gorau yr wyf i wedi ei weld mewn mannau eraill yng Nghymru.
8. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno terfyn cyflymder diofyn o 20 mya mewn ardaloedd trefol? OAQ52528
8. What plans does the Welsh Government have to introduce a default 20 mph speed limit in urban areas? OAQ52528
We have carried out a comprehensive review of speed limits near schools on or near trunk roads and we have a multi-year programme to introduce part-time 20 mph-limits in those locations. We also provide funding for local authorities to implement 20-mph zones and limits through the road safety and Safe Routes in Communities grants. We have also commissioned Dr Adrian Davis to carry out an evidence review on the 20-mph limits to inform any future policy development. That review will be concluded in August and that will show us what the direction forward will be.
Rydym ni wedi cynnal adolygiad cynhwysfawr o'r terfynau cyflymder ger ysgolion ar neu wrth ymyl cefnffyrdd ac mae gennym raglen aml-flwyddyn i gyflwyno terfynau 20 mya rhan-amser yn y lleoliadau hynny. Rydym ni hefyd yn darparu cyllid i awdurdodau lleol weithredu ardaloedd a therfynau 20 mya drwy'r grantiau diogelwch ar y ffyrdd a Llwybrau Diogel mewn Cymunedau. Rydym ni hefyd wedi comisiynu Dr Adrian Davis i gynnal adolygiad o dystiolaeth ar y terfynau 20 mya i lywio unrhyw ddatblygiad polisi yn y dyfodol. Bydd yr adolygiad hwnnw yn cael ei gwblhau ym mis Awst a bydd hynny'n dangos i ni beth fydd y cyfeiriad ar gyfer symud ymlaen.
Thank you, First Minister. Because, two years ago, Public Health Wales did produce some research that showed that a default 20-mph speed limit would result in a reduction in road traffic casualties, a reduction in carbon and nitrogen oxide emissions in residential areas, a decrease in noise, an increase in active travel, community cohesion and more spending in local shops. Put simply, it would achieve all the national goals set out in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Now, having said that we'd introduce 20-mph zones once we had the powers, now we have the powers, it does seem that we are waiting for the Department for Transport in London to complete some further research before we go ahead. Wouldn't the First Minister agree that the evidence is clear and consistent and we should now get on with it?
Diolch, Prif Weinidog. Oherwydd, dwy flynedd yn ôl, fe gyflwynodd Iechyd Cyhoeddus Cymru rhywfaint o ymchwil yn dangos y byddai terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn arwain at ostyngiad yn nifer y damweiniau traffig ar y ffyrdd, gostyngiad mewn allyriadau carbon a nitrogen ocsid mewn ardaloedd preswyl, gostyngiad mewn sŵn, cynnydd i deithio llesol, cydlyniant cymunedol a mwy o wario mewn siopau lleol. Yn syml, y byddai'n cyflawni'r holl nodau cenedlaethol a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Nawr, ar ôl dweud y byddem ni'n cyflwyno ardaloedd 20 mya pan fyddai'r pwerau gennym ni, nawr bod y pwerau gennym ni, mae'n ymddangos ein bod ni'n aros i'r Adran Drafnidiaeth yn Llundain gwblhau mwy o waith ymchwil cyn i ni fwrw ymlaen. Onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod y dystiolaeth yn eglur ac yn gyson ac y dylem ni fwrw ymlaen â hyn nawr?
Well, let's wait to see what the review says. We're not dependent on what the DfT does, for obvious reasons. Their work is of interest to us, of course, but we have our own review. Once that's published then, of course, further decisions can be taken as to then whether or not we introduce a comprehensive 20-mph limit.
Wel, gadewch i ni aros i weld beth mae'r adolygiad yn ei ddweud. Nid ydym ni'n ddibynnol ar yr hyn y mae'r Adran Drafnidiaeth yn ei wneud, am resymau amlwg. Mae eu gwaith o ddiddordeb i ni, wrth gwrs, ond mae gennym ni ein hadolygiad ein hunain. Ar ôl i hwnnw gael ei gyhoeddi yna, wrth gwrs, gellir gwneud penderfyniadau pellach ynghylch pa un a fyddwn ni'n cyflwyno terfyn 20 mya cynhwysfawr ai peidio.
First Minister, this has been examined, reviewed, endlessly across Europe, and very many countries now have a 20-mph limit, or 30 kmph in their measures. Can I commend Cardiff council for just getting on with this? And I welcome the local campaigns that are now pushing us, like the one in Sully. It should be default and the motorist should not be king in terms of who can go out and enjoy the outside environment. When we drive cars, we have to be responsible for that, and the pedestrian needs greater protection and we need to shift to more active forms of travel.
Prif Weinidog, mae hyn wedi cael ei archwilio, ei adolygu, yn ddiddiwedd ar draws Ewrop, ac mae gan lawer iawn o wledydd derfyn 20 mya, neu 30 cilometr yr awr yn eu mesurau erbyn hyn. A gaf i gymeradwyo cyngor Caerdydd am fwrw ymlaen â hyn? Ac rwy'n croesawu'r ymgyrchoedd lleol sydd bellach yn ein gwthio ni, fel yr un yn Sili. Dylai fod yn ddiofyn ac ni ddylai'r modurwr fod flaenaf o ran pwy all fynd allan a mwynhau'r amgylchedd awyr agored. Pan fyddwn ni'n gyrru ceir, mae'n rhaid i ni fod yn gyfrifol am hynny, ac mae angen diogelu mwy ar y cerddwr ac mae angen i ni newid i ffurfiau mwy llesol o deithio.
It's impossible to argue with him when he puts it that way, and he is right to say that active consideration will be given to a 20-mph speed limit. He's also right to say that we want to encourage more people into other forms of transport, and that's precisely, as I've outlined earlier on this afternoon, what we're looking to do.
Mae'n amhosibl dadlau ag ef pan mae'n ei roi yn y ffordd honno, ac mae e'n iawn wrth ddweud y bydd ystyriaeth weithredol yn cael ei rhoi i derfyn cyflymder o 20 mya. Mae ef hefyd yn iawn wrth ddweud ein bod ni eisiau annog mwy o bobl i ffurfiau eraill o drafnidiaeth, a dyna'n union, fel yr wyf i wedi ei amlinellu yn gynharach y prynhawn yma, yr ydym ni'n bwriadu ei wneud.
Wel, dyma'r drydedd blaid sy'n codi i gefnogi 20 mya fel y peth naturiol yn ein trefi a phentrefi ni. Pan oeddwn i'n mynd i'r ysgol gynradd, roedd 90 y cant o blant yn cerdded nôl ac ymlaen i'r ysgol gynradd ar eu pennau eu hunain. Erbyn hyn, dim ond 25 y cant sy'n teithio ar eu pennau eu hunain nôl ac ymlaen i'r ysgol gynradd. Mae hynny oherwydd bod y car wedi dod i ddominyddu ein tirwedd drefol ni, mewn ffordd sydd ddim yn naturiol, sydd ddim yn caniatáu chwarae'n naturiol, sydd ddim yn caniatáu iechyd naturiol ychwaith. Felly, o leiaf, a wnewch chi roi'r grym i awdurdodau lleol nawr i gyflwyno'r parthau hyn heb unrhyw rwystr gan Lywodraeth Cymru?
Well, this is the third party getting up to support 20 mph as the default in our towns and villages. When I went to primary school, 90 per cent of children walked back and forth to primary schools alone. Now, only 25 per cent travel to primary school in that way. That’s because the car has come to dominate our urban landscape in a way that isn’t natural and doesn’t allow natural play or health. So, will you at least empower local authorities now to introduce these zones without any barrier put in place by the Welsh Government?
Rŷm ni'n rhoi arian i awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod yna barthau 20 mya yn barod, ac mae pobl yn eu gweld nhw ar draws Cymru. Nid problem gyfreithiol yw e, ond ariannol. Maen nhw’n moyn gwybod bod yr arian ar gael a dyna pam, wrth gwrs, mae yna grant ar gael i sicrhau bod y parthau’n gallu symud ymlaen.
We are providing funding to local authorities to ensure that there are 20-mph zones there already, and people see them across Wales. It’s not a legal problem but a financial one. They need to know that the funding is available, and that’s why there’s a grant available to ensure that these zones can move forward.
Diolch i'r Prif Weinidog.
Thank you, First Minister.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud ei datganiad—Julie James.
The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house to make the statement—Julie James.
Diolch, Llywydd. There's one change to this week's business. The Cabinet Secretary for Health and Social Services will make a statement on last week's publication of Donna Ockenden's governance review. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers available to Members electronically.
Diolch, Llywydd. Ceir un newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar gyhoeddiad yr wythnos diwethaf o adolygiad llywodraethu Donna Ockenden. Dangosir busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w gweld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.
Three things, If I may, Llywydd. You may have heard—sorry, leader of the house; apologies—that there was another fire in Heol-y-Cyw fairly recently in the woodchip facility that they have there. I just want to mention that the Cabinet Secretary, in 2006, said that she would look closely at regulations and powers regarding the storage of flammable materials. I asked your predecessor twice in 2017 when we might see some of these new powers and regulations coming through, and, in fact, I asked you in December 2017 when we might expect to see some progress on this. Unfortunately, we've had this fire, as I say, and, as far as I can tell, there has been no update, so could we please have an oral statement from either the Cabinet Secretary or the environment Minister in the first week of term?
I also wonder if I might ask for the same department to take a look at the regulations and guidance under the 2006 Commons Act. I'm about to mention something with which you're familiar, leader of the house—we still have instances in Gower where we have irresponsible grazing by a particular grazier, which affects other commoners' rights, neighbouring properties, and, rather sadly, personal safety, in a fairly recent instance. I think we need some clarity on whether lack of action is legislative, whether there are any lacunae in the law at the moment, or whether there's a failure to use enforcement procedures, and, if so, why.
And then, finally, I wonder if we could have an update on where is the legislation to extend part 2 of the Nurse Staffing Levels Act (Wales) 2016. This was promised in this Assembly. I see from the statement on the legislative programme today that it's not included. This Assembly is running out of time, so I think the least we could expect is a timetable for that. Thank you.
Tri pheth, os caf i, Lywydd. Efallai eich bod wedi clywed—mae'n ddrwg gen i, arweinydd y tŷ; ymddiheuriadau—y bu tân arall yn Heol-y-Cyw yn weddol ddiweddar yn y cyfleuster naddion pren sydd ganddyn nhw yno. Hoffwn sôn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud, yn 2006, y byddai'n edrych yn ofalus ar reoliadau a phwerau ynghylch storio deunyddiau fflamadwy. Gofynnais i'ch rhagflaenydd ddwywaith yn 2017 pryd y gallem ni weld rhai o'r pwerau a'r rheoliadau newydd hyn yn ymddangos, ac, yn wir, gofynnais i chi ym mis Rhagfyr 2017 pryd y gallem ni ddisgwyl rhywfaint o gynnydd ar hyn. Yn anffodus, rydym ni wedi cael y tân hwn, fel y dywedais, a, chyn belled ag y gallaf ddweud, ni fu unrhyw ddiweddariad, felly a allem ni gael datganiad llafar gan Ysgrifennydd y Cabinet neu Weinidog yr amgylchedd yn ystod wythnos gyntaf y tymor, os gwelwch yn dda?
Tybed hefyd a gaf i ofyn i'r un adran gymryd golwg ar y rheoliadau a'r canllawiau o dan Ddeddf Tiroedd Comin 2006. Rwyf i ar fin sôn am rywbeth yr ydych chi'n gyfarwydd ag ef, arweinydd y tŷ—mae gennym ni achosion ym Mhenrhyn Gŵyr o hyd, lle mae gennym ni bori anghyfrifol gan borwr penodol, sy'n effeithio ar hawliau cominwyr eraill, eiddo cyfagos, ac, yn anffodus braidd, diogelwch personol, mewn achos cymharol ddiweddar. Rwy'n credu bod angen rhywfaint o eglurder arnom ynghylch pa un a yw diffyg gweithredu yn ddeddfwriaethol, pa un a oes unrhyw fylchau yn y gyfraith ar hyn o bryd, neu a oes methiant i ddefnyddio gweithdrefnau gorfodi, ac, os felly, pam.
Ac yna, yn olaf, tybed a allem ni gael diweddariad ar ble mae'r ddeddfwriaeth i ymestyn rhan 2 Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016. Addawyd hyn yn y Cynulliad hwn. Gwelaf o'r datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol heddiw nad yw wedi ei gynnwys. Mae'r Cynulliad hwn yn mynd yn brin o amser, felly credaf mai'r lleiaf y gallem ni ei ddisgwyl yw amserlen ar gyfer hynny. Diolch.
Well, taking the middle one first, which is the easiest, the Cabinet Secretary is nodding happily at your suggestion, so I'm sure we can take that one forward. In terms of the issue with the woodchip fires, I will be discussing that with Cabinet colleagues, and we will come forward with the timetable for that, and, in terms of part 2, again, I will discuss with the Cabinet Secretary exactly where we are with that and make sure that the Assembly's informed immediately.
Wel, gan ddechrau gyda'r un yn y canol, yr hawsaf, mae'r Ysgrifennydd y Cabinet yn nodio'n hapus ar eich awgrym chi, felly rwy'n siŵr y gallwn ni fwrw ymlaen â hynny. O ran y mater ynghylch tanau naddion pren, byddaf yn trafod hynny â chydweithwyr yn y Cabinet, a byddwn ni'n cyflwyno amserlen ar gyfer hynny, ac, o ran rhan 2, unwaith eto, byddaf yn trafod gydag Ysgrifennydd y Cabinet lle rydym arni yn union gyda hynny ac yn gwneud yn siŵr y bydd y Cynulliad yn cael gwybod ar unwaith.
First of all, can I ask the leader of the house how the Welsh Government intends to keep Members informed of developments around the Brexit process? Things are very febrile in Westminster, and they're going on holiday early—perhaps never to return, who knows? We shall see. But I think it is important that we understand, as things are negotiated and discussed—albeit it might not happen in August, because the rest of the European Union certainly goes on holiday in August, but we will, early in September, have some more details coming forward on some of these agreements. Can we have an undertaking that written statements, at least, will be issued by the Welsh Government to keep us all informed so that we can follow those matters? Of course, we'll leave the Westminster politics for now to another place, but just note that if all the Lib Dems had turned up to vote yesterday then we'd have a very different scenario today, perhaps, in terms of moving things forward—[Interruption.] Oh dear. [Laughter.]
The second issue I'd like to raise with her is much more in her Government's purview. For the third time in a row, the Wales auditor general has qualified the accounts of Natural Resources Wales, this body that the First Minister just said was wonderfully established. Three times in a row their accounts have been qualified for timber contracts. We understand the origin of this, but the fact that we have the auditor general saying that Natural Resources Wales, after three qualifications, is still not taking his views seriously, I think says a lot about some failures in that organisation. I have to say I think there's something rotten in the governance of Natural Resources Wales now. My patience has run out with them. They keep assuring me that these things will be done and lessons will be learned, and we've got another set of qualified accounts.
I've had complaints from timber contractors in my own region, including in Meirionnydd Dwyfor, of problems with the contracts being let. I've taken them up with the Minister; the Minister tells me and my constituent, 'Well, use Natural Resources Wales's own complaints mechanism.' Well, I can tell you that those complaints mechanisms have been exhausted and the details passed on to the media now, because I think there's something seriously wrong here that your Government needs to tackle. So, can we have a statement—it's too late to ask for an oral statement now, but a written statement, certainly—from the Minister on what she is doing to get hold of the fact that Natural Resources Wales does not seem to have put its house in order, does not seem to have the right governance structures in place, and is not delivering a healthy woodland sector for Wales?
Yn gyntaf oll, a gaf i ofyn i arweinydd y tŷ sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cadw'r Aelodau yn gyfredol am ddatblygiadau proses Brexit? Mae pethau'n danbaid iawn yn San Steffan, ac maen nhw'n mynd ar wyliau yn gynnar—efallai byth i ddychwelyd, pwy a ŵyr? Gawn ni weld. Ond mae'n bwysig ein bod yn deall, wrth i bethau cael eu negodi a'u trafod—er y gallai hyn ddigwydd ym mis Awst, oherwydd bod gweddill yr Undeb Ewropeaidd yn sicr yn mynd ar wyliau ym mis Awst. Ond bydd gennym ni, yn gynnar ym mis Medi, ychydig mwy o fanylion ar rai o'r cytundebau hyn. A gawn ni ymrwymiad y caiff o leiaf ddatganiadau ysgrifenedig eu cyhoeddi gan Lywodraeth Cymru i'n cadw ni i gyd yn gyfredol fel y gallwn ni ddilyn y materion hynny? Wrth gwrs, byddwn ni'n gadael gwleidyddiaeth San Steffan i fan arall ar hyn o bryd. Ond nodwch hyn. Pe bai'r Democratiaid Rhyddfrydol wedi troi lan i bleidleisio ddoe, yna byddai gennym senario gwahanol iawn heddiw, efallai, o ran symud pethau ymlaen—[Torri ar draws.] O diar. [Chwerthin.]
Mae'r ail fater yr hoffwn ei godi gyda hi yn ymwneud llawer mwy â maes ei Llywodraeth hi. Am y trydydd tro yn olynol, mae Archwilydd Cyffredinol Cymru wedi rhoi amod ar gyfrifon adnoddau naturiol Cymru, y corff hwn y mae'r Prif Weinidog newydd ddweud ei fod wedi ymsefydlu'n wych. Dair gwaith yn olynol mae eu cyfrifon wedi bod yn gymwys am gontractau pren. Rydym ni'n deall o ble mae hyn yn dod. Ond mae'r ffaith bod yr Archwilydd Cyffredinol yn dweud nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn cymryd ei farn o ddifrif hyd yn oed ar ôl i amod gael ei roi arnyn nhw deirgwaith, rwy'n credu bod hyn yn dweud llawer am rai methiannau yn y sefydliad hwnnw. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod i'n credu bod rhywbeth o'i le yn llywodraethu Cyfoeth Naturiol Cymru erbyn hyn. Rwyf wedi colli pob amynedd gyda nhw. Maen nhw yn dal i fy sicrhau y caiff y pethau hyn eu gwneud ac y caiff gwersi eu dysgu, ac mae gennym ni set arall o gyfrifon ag amod arnyn nhw.
Fe ges i gwynion gan gontractwyr pren yn fy rhanbarth i fy hun, gan gynnwys yn Nwyfor Meirionnydd, am broblemau gyda'r contractau sy'n cael eu gosod. Rwyf wedi mynd â nhw at y Gweinidog; mae'r Gweinidog yn dweud wrthyf i a fy etholwr, 'Wel, defnyddiwch drefn gwynion Cyfoeth Naturiol Cymru.' Wel, gallaf ddweud wrthych fod y drefn gwynion honno wedi dod i ben a phasiwyd y manylion ymlaen i'r cyfryngau bellach, oherwydd credaf fod rhywbeth mawr iawn o'i le yma ac mae angen i'ch Llywodraeth chi fynd i'r afael â hyn. Felly, a gawn ni ddatganiad—mae'n rhy hwyr i ofyn am ddatganiad llafar bellach, ond datganiad ysgrifenedig, yn sicr—gan y Gweinidog ar yr hyn y mae'n ei wneud i fynd i'r afael â'r ffaith nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymddangos i fod wedi rhoi trefn ar ei bethau, nad yw'n ymddangos bod y strwythurau llywodraethu priodol ar waith, ac nad yw'n cyflawni sector coetiroedd iach i Gymru?
The Member's made a series of important points there. The Cabinet Secretary is indicating to me that she's meeting the chair and chief executive of NRW tomorrow and will update Members as soon as that meeting has taken place.
In terms of Brexit updates, I hesitate to say that we'll keep Members informed as things progress, as we seem to be in a position where things are progressing and then unprogressing and then reprogressing again all over the place. But I know the Cabinet Secretary is very anxious that Members are kept informed, and I'm sure that we will find a way, whether by written statement or by letter, to make sure that Assembly Members are kept in touch with significant developments, should they occur over the recess, Llywydd.
Gwnaeth yr Aelod gyfres o bwyntiau pwysig. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi i mi ei bod hi'n cwrdd â Chadeirydd a Phrif Weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru yfory a bydd yn diweddaru'r Aelodau cyn gynted ag y bydd y cyfarfod hwnnw wedi'i gynnal.
O ran diweddariadau o ran Brexit, rwy'n petruso cyn dweud y byddwn ni'n rhoi gwybod i'r Aelodau wrth symud pethau ymlaen. Ymddengys ein bod mewn sefyllfa lle mae pethau yn mynd rhagddynt ac yna yn ôl ac wedyn yn mynd rhagddynt eto dros y lle i gyd. Ond rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn awyddus iawn fod yr Aelodau yn cael gwybod y diweddaraf, ac rwy'n siŵr y byddwn ni'n dod o hyd i ffordd, boed drwy ddatganiad ysgrifenedig neu drwy lythyr, i wneud yn siŵr bod Aelodau'r Cynulliad yn cael gwybod am ddatblygiadau arwyddocaol, pe byddent yn digwydd dros y toriad, Llywydd.
Could the leader of the house arrange for a statement to be made about game bird shooting on Welsh Government land? Seventy-six per cent of respondents to a YouGov poll showed that they were opposed to the shooting of game birds for sport on public land in Wales. Could there be clarification about how NRW will be taking into account the very welcome views of the Minister, asking NRW to consider not renewing the pheasant shooting lease agreements as they expire?
A allai arweinydd y tŷ drefnu datganiad am saethu adar hela ar dir Llywodraeth Cymru? Nododd 76 y cant o ymatebwyr i arolwg YouGov eu bod yn gwrthwynebu saethu adar hela fel camp ar dir cyhoeddus yng Nghymru. A yw'n bosib cael eglurhad ar sut y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cymryd i ystyriaeth farn y Gweinidog, sydd i'w groesawu'n fawr, yn gofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru ystyried beidio ag adnewyddu cytundebau prydlesu saethu ffesantod wrth iddyn nhw ddod i ben?
Yes, that's a very important issue. I know that the Minister will be meeting NRW very shortly to discuss these issues further, and to discuss how to end the pheasant shooting leases on the Welsh Government estate. She is very happy to provide a written statement once those meetings have concluded. We understand that the NRW board endorsed the recommendations of the review last week on the use of firearms on land managed by NRW, and considered the letter that she sent out on the Welsh Government position on shooting on the estate. So, I'm sure that, once that series of meetings have concluded, the Minister will update the Assembly as to the outcome.
Ydy, mae hwnnw'n fater pwysig iawn. Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn cwrdd â Cyfoeth Naturiol Cymru cyn bo hir i drafod y materion hyn ymhellach, ac i drafod sut i roi terfyn ar brydlesau saethu ffesantod ar ystad Llywodraeth Cymru. Mae hi'n hapus iawn i ddarparu datganiad ysgrifenedig ar ôl i'r cyfarfodydd hynny ddod i ben. Rydym ni'n deall bod Bwrdd Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cymeradwyo argymhellion yr adolygiad yr wythnos diwethaf ar y defnydd o arfau tanio ar dir a reolir gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ac wedi ystyried y llythyr a anfonodd ar safbwynt Llywodraeth Cymru ar saethu ar yr ystad. Felly, rwy'n siŵr, ar ôl i'r gyfres o gyfarfodydd ddod i ben, y bydd y Gweinidog yn rhoi gwybod i'r Cynulliad am y canlyniad.
Leader of the house, may I ask for a statement from the Welsh Government on access to sport by disabled people? A study commissioned by Sport Wales showed that people thought access to sport by disabled children and adults is perceived to be very patchy in many areas and across many sports, with accessible changing rooms and direct access to the sporting facilities often lacking in Wales. Could we have a statement from the Minister on what the Welsh Government is doing to remove the barriers to disabled children and adults participating in sports in Wales please?
Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar fynediad i chwaraeon ar gyfer pobl anabl? Canfuwyd mewn astudiaeth a gomisiynwyd gan Chwaraeon Cymru fod pobl yn credu bod y mynediad i chwaraeon ar gyfer plant ac oedolion anabl yn cael ei ystyried i fod yn dameidiog iawn mewn nifer o feysydd ac ar draws llawer o chwaraeon, gydag ystafelloedd newid hygyrch a mynediad uniongyrchol at y cyfleusterau chwaraeon yn aml yn brin yng Nghymru. A gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddileu'r rhwystrau i blant ac oedolion anabl sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon yng Nghymru os gwelwch yn dda?
Yes, I think the Member raises a very important point. I am actually bringing forward a statement on the annual equalities report of the Welsh Government in the autumn, and I'll be sure to include the issue the Member raises in that.
Ie, rwy'n credu bod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Byddaf mewn gwirionedd yn cyflwyno datganiad ar adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru ar gydraddoldeb yn yr hydref, a byddaf yn bendant yn cynnwys y mater y mae'r Aelod yn codi yn hynny o beth.
Leader of the house, I have been contacted by trainee doctors, for some time now, who are concerned and disappointed that a pay gap of some £40,000 exists between Welsh and English histopathology trainee doctor salaries over the course of their training, between ST1 and ST5. Now, I know that the Welsh Government is aware of the pay gap, but, even though I've corresponded with the Cabinet Secretary for health on this matter, no change has yet been implemented. Clearly, pay, among other factors, is important to trainee doctors when deciding on where to train and study. Doctors who decide to train in Wales deserve parity with their counterparts across the border. Trainees have told me that they feel that by deciding to work in Wales they are being financially punished for their decision. Now, this is not fair. It is not equitable, does nothing for morale, and, in the long run, it undermines the Welsh Government's attempts to attract doctors to train and work in NHS Wales. So, can I ask about your influence in making the Cabinet Secretary for health agree to bring forward a statement on the matter of histopathology trainee doctors and what he is doing to close this unfair pay gap?
Arweinydd y tŷ, mae meddygon dan hyfforddiant wedi bod yn cysylltu â mi, ers peth amser bellach, yn pryderu ac yn siomedig bod bwlch cyflog o tua £40,000 yn bodoli rhwng cyflogau meddygon histopatholeg dan hyfforddiant yng Nghymru ac yn Lloegr yn ystod eu hyfforddiant, rhwng ST1 a ST5. Nawr, rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r bwlch cyflog, ond, er fy mod i wedi gohebu ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar y mater hwn, nid oes newid wedi'i weithredu eto. Yn amlwg, mae cyflog, ymhlith ffactorau eraill, yn bwysig i feddygon dan hyfforddiant wrth benderfynu ar y lle i hyfforddi ac i astudio. Mae meddygon sy'n penderfynu hyfforddi yng Nghymru yn haeddu cydraddoldeb â'u cymheiriaid ar draws y ffin. Mae hyfforddeion wedi dweud wrthyf eu bod yn teimlo eu bod yn cael eu cosbi’n ariannol am eu penderfyniad wrth ddewis i weithio yng Nghymru. Nawr, nid yw hyn yn deg. Nid yw'n iawn, nid yw'n gwneud dim i forâl, ac, yn y tymor hir, mae'n tanseilio ymdrechion Llywodraeth Cymru i ddenu meddygon i hyfforddi a gweithio yn y GIG yng Nghymru. Felly, a gaf i ofyn am eich dylanwad wrth wneud Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd i gytuno i gyflwyno datganiad ar fater meddygon histopatholeg dan hyfforddiant a beth y mae'n ei wneud i gau'r bwlch cyflog annheg hwn?
If the Member writes with the details that he has, I'll make sure that we can get an answer to that. I know that we're very pleased with the amount of junior doctors that have come forward to take up training places in Wales, and in fact we've been oversubscribed. So, we certainly want to make sure that that situation continues. So, if he is kind enough to write in with the details, I'll ensure that there's an answer.
Os gwnaiff yr Aelod yn ysgrifennu ataf gyda'r manylion sydd ganddo, gwnaf yn siŵr ein bod yn cael ateb i hynny. Rwy'n gwybod ein bod ni'n falch iawn gyda nifer y meddygon iau sydd wedi manteisio ar leoedd hyfforddi yng Nghymru, ac mewn gwirionedd rydym wedi cael llawer mwy na'r lleoedd sydd ar gael. Yn sicr rydym eisiau gwneud yn siŵr bod y sefyllfa honno yn parhau. Felly, os bydd ef yn ddigon caredig i anfon y manylion, byddaf yn sicrhau bod yna ateb.
As you know, leader of the house, in the first week of May this year, Virgin Media announced 772 job cuts at its Swansea call centre, which it proposed to close, causing serious concerns to many of my constituents and many of yours. The Welsh Government, since then, have been involved in supporting staff working in Virgin Media, and all I've heard are good things from the people working there about the support they've had from the Welsh Government and Welsh Government officials. But can the leader of the house provide an update on the progress being made as of now? And will the leader of the house be able to keep us informed if anything does happen in either the last couple of weeks of July, August, or during early September? I'm sure that a number of other Members are interested. Some are Government Ministers and can't ask questions on this, but they also represent constituents who work there. Approximately 800 people is bound to cover a far larger area than Swansea East.
Fel y gwyddoch, arweinydd y tŷ, cyhoeddodd Virgin Media, yn ystod wythnos gyntaf mis Mai eleni, ei fod yn cael gwared ar 772 o swyddi yn ei ganolfan alwadau yn Abertawe, y cafwyd cynnig i'w gau, gan beri pryder difrifol i nifer o fy etholwyr i a llawer o'ch etholwyr chi hefyd. Mae Llywodraeth Cymru, ers hynny, wedi bod yn cefnogi staff sy'n gweithio yn Virgin Media, ac mae popeth a glywais gan y bobl sy'n gweithio yno yn bethau da am y cymorth a gawsant gan Lywodraeth Cymru a swyddogion Llywodraeth Cymru. Ond a all arweinydd y tŷ roi diweddariad ar y cynnydd sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd? Ac a wnaiff arweinydd y tŷ ein hysbysu os digwydd unrhyw beth naill ai yn ystod wythnos olaf mis Gorffennaf, ym mis Awst, neu yn gynnar ym mis Medi? Rwy'n siŵr bod gan nifer o Aelodau eraill ddiddordeb. Mae rhai yn Weinidogion y Llywodraeth ac nid ydyn nhw'n gallu gofyn cwestiynau ar hyn, ond maen nhw hefyd yn cynrychioli etholwyr sy'n gweithio yno. Mae oddeutu 800 o bobl yn sicr o gynnwys ardal lawer fwy na dwyrain Abertawe.
Yes, indeed. The Member's quite right, Llywydd. Obviously, Members of my own constituency are also covered, just to make sure the Assembly is aware, and I know other Government members have a constituency interest in that area. We are in close touch with Virgin Media. We are continuing with our plans for the taskforce to be ready to support any affected staff. We have done what we can to help reverse the decision by assisting the in-house staff association, Voice, in preparing a counterproposal. We are prepared to assist with any proposal that maintains the skills and the jobs in the Swansea area and, certainly, Llywydd, I will undertake to ensure that Members are kept updated of any change to that during the recess period.
Ie, yn wir. Mae'r Aelod yn hollol iawn, Llywydd. Yn amlwg, mae aelodau o fy etholaeth i fy hun hefyd wedi eu cynnwys, dim ond i wneud yn siŵr bod y Cynulliad yn ymwybodol, a gwn fod gan Aelodau eraill y Llywodraeth ddiddordeb etholaethol yn yr ardal honno. Rydym ni'n cadw mewn cysylltiad agos â Virgin Media. Rydym ni'n parhau â'n cynlluniau ar gyfer y tasglu i fod yn barod i gefnogi unrhyw staff yr effeithir arnyn nhw. Rydym ni wedi gwneud yr hyn a allwn i helpu i wrthdroi'r penderfyniad drwy gynorthwyo'r gymdeithas staff mewnol, Voice, wrth baratoi gwrthgynnig. Rydym ni'n barod i helpu gydag unrhyw gynnig sy'n cynnal y sgiliau a'r swyddi yn ardal Abertawe ac, yn sicr, Llywydd, byddaf yn gwneud yn siŵr bod yr Aelodau'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw newid i hynny yn ystod cyfnod y toriad.
Please may I call for a single statement on care for learning-disabled adults who develop dementia? When I chaired last month's cross-party group on disability in the Assembly, we heard from Shared Lives Cymru about the all-Wales dementia initiative, a proposal for dementia-specific services for learning-disabled adults who do develop dementia. Carers of learning-disabled people all over Wales have identified the deficit of a clear pathway of support for those who develop dementia, and the all-Wales forum of patients and carers, in partnership with Shared Lives, working together alongside key health and social care agencies, have pulled together the early stages of a suggested pathway to support all those with a learning disability affected by this condition. I therefore call for a statement in which the Welsh Government hopefully provides reassurance and outlines what ongoing practical support it can offer to this innovative and effective intervention in addressing the recognised health deficits experienced by some of our most vulnerable citizens.
A gaf i alw am ddatganiad unigol ar ofal i oedolion ag anableddau dysgu sy'n datblygu dementia? Pan oeddwn yn cadeirio grŵp trawsbleidiol y mis diwethaf ar anabledd yn y Cynulliad, clywsom gan Cysylltu Bywydau Cymru am y fenter dementia Cymru gyfan, sef cynnig ar gyfer gwasanaethau dementia sy'n benodol ar gyfer oedolion ag anableddau dysgu sy'n datblygu dementia. Mae gofalwyr pobl ag anableddau dysgu ledled Cymru wedi nodi diffyg llwybr clir o gefnogaeth ar gyfer y rhai sy'n datblygu dementia. Mae fforwm Cymru gyfan o gleifion a gofalwyr, mewn partneriaeth â Cysylltu Bywydau, gan gydweithio ochr yn ochr ag asiantaethau iechyd a gofal cymdeithasol allweddol, wedi dwyn ynghyd y camau cynnar o lwybr awgrymedig i gefnogi'r rhai ag anabledd dysgu yr effeithir arnynt gan y cyflwr hwn. Felly, galwaf am ddatganiad y bydd Llywodraeth Cymru, gobeithio, yn rhoi sicrwydd ynddo ac yn amlinellu pa gymorth ymarferol parhaus a all gynnig i'r ymyrraeth effeithiol ac arloesol hon wrth fynd i'r afael â diffygion iechyd cydnabyddedig y mae rhai o'n dinasyddion mwyaf agored i niwed yn eu hwynebu.
The Member raises a very important point. We have worked very closely with representative groups on our dementia plan, including people with dementia themselves from a wide range of diverse areas. And I know that that dementia plan has been well received by the communities of people both supporting people with dementia and living with dementia themselves. I'm sure the Cabinet Secretary will update us in due course as that plan rolls out.
Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda grwpiau cynrychioliadol ar ein cynllun dementia, gan gynnwys pobl sydd â dementia eu hunain o ystod eang o feysydd amrywiol. Ac rwy'n gwybod bod y cynllun wedi cael croeso cynnes gan y cymunedau o bobl sy'n cefnogi pobl â dementia ac sy'n byw gyda dementia eu hunain. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ein diweddaru maes o law fel y mae'r cynllun hwnnw yn cael ei gyflwyno.
Tybed a fedrwn ni gael datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd ynglŷn â sut mae'r Llywodraeth yn helpu pobl sydd wedi bod yn y lluoedd arfog â phroblemau iechyd meddwl. Rydw i'n gweithio'n agos â'r sefydliad 65 Degrees North, sydd yn dod â chyn-filwyr, neu gyn-aelodau o'r lluoedd arfog, ar anturiaethau neu deithiau cerdded hir. Maen nhw wedi sylweddoli bod yna lot fawr o ddynion ifanc nawr yn cymryd eu bywydau eu hunain ar ôl bod yn y lluoedd arfog, am nifer o resymau gwahanol, ac maen nhw eisiau diweddariad ar beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r dynion—dynion, gan amlaf—yn rhan o'r agenda hynny.
I wonder whether we could have a statement from the Cabinet Secretary for health on how the Welsh Government is helping people who have been in the armed forces with mental health issues. I work closely with the 65 Degrees North organisation, which brings veterans on adventures or long walking tours. They have come to understand that there are many young men now taking their own lives having been in the armed forces, and that’s for various reasons, and they want an update on what the Welsh Government is doing to support these veterans—mainly men—as part of that agenda.
The second statement I would like to receive from the Welsh Government is again under the purview of the Cabinet Secretary for health. In December last year, the advisory panel on substance misuse released a report into the feasibility of enhanced harm-reduction centres in Wales, as other European countries have established, to help ensure safety for users and to help to reduce drug-related deaths, which is rising here in Wales, as I raised last week in regard to problems in Neath and Swansea. Could I request that the health Secretary provides an update on the Welsh Government's response to this report? I've had concerns from our police commissioner in north Wales, Arfon Jones, that, despite the fact that we've had this report, the Welsh Government hasn't yet responded to it, or said how they would want to, potentially, put some of these practices in place in Wales. I think we need to adopt a realistic attitude as opposed to a perhaps more moralistic attitude towards drugs here in Wales, considering that it is a rising issue. And when I raised this question last week in the Senedd, the amount of people who engaged with me, constructively actually, as to how to address the drugs problem here in Wales was really positive. And so, if we could see a response from the Welsh Government to this piece of work—a very valuable piece of work—then I would be grateful.
And also—again, the same Cabinet Secretary—you did promise me a response on the Immigration Act 2016 issues, with regard to people potentially having to identify themselves when they wanted health treatment. I still haven't had that response. I know it is a complex issue, but if I could get a statement or a letter from the Cabinet Secretary, that would help me go back to my constituents—your constituents as well, actually—to tell them what the progress is on that.
Mae'r ail ddatganiad yr hoffwn ei gael gan Lywodraeth Cymru unwaith eto yn dod o fewn maes Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Ym mis Rhagfyr y llynedd, rhyddhaodd y panel cynghori ar gamddefnyddio sylweddau adroddiad ar ddichonolrwydd uwch ganolfannau lleihau niwed yng Nghymru, fel yr hyn a sefydlwyd mewn gwledydd Ewropeaidd eraill, i helpu i sicrhau diogelwch i ddefnyddwyr ac i helpu i leihau nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau, sydd ar gynnydd yma yng Nghymru, fel y codais y mater yr wythnos diwethaf o ran problemau yng Nghastell-nedd ac Abertawe. A gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Iechyd ddarparu diweddariad ar ymateb Llywodraeth Cymru i'r adroddiad hwn? Rwyf wedi cael sylwadau gan Gomisiynydd yr heddlu yn y Gogledd, Arfon Jones, ei fod yn pryderu er gwaethaf y ffaith ein bod wedi cael yr adroddiad hwn, nad yw Llywodraeth Cymru eto wedi ymateb iddo, nac wedi dweud sut byddent yn dymuno, o bosib, roi rhai o'r arferion hyn ar waith yng Nghymru. Credaf fod angen inni fabwysiadu dull realistig yn hytrach nag efallai agwedd fwy moesegol tuag at gyffuriau yma yng Nghymru, o ystyried ei bod yn broblem gynyddol. A pan godais y cwestiwn hwn yr wythnos diwethaf yn y Senedd, roedd nifer y bobl a gysylltodd â mi, yn adeiladol mewn gwirionedd, ynglŷn â sut i ymdrin â phroblem cyffuriau yma yng Nghymru, yn gadarnhaol iawn. Ac felly, pe gallem weld ymateb Llywodraeth Cymru i'r darn hwn o waith— darn o waith gwerthfawr iawn—yna byddwn yn ddiolchgar.
A hefyd—unwaith eto, yr un Ysgrifennydd y Cabinet—fe wnaethoch addo ymateb i mi ar faterion Deddf Mewnfudo 2016, ynglŷn â phobl o bosib yn gorfod profi eu hunaniaeth pan oedd arnyn nhw eisiau triniaeth iechyd. Dydw i heb gael yr ymateb hwnnw eto. Rwy'n gwybod ei fod yn fater cymhleth, ond pe gallwn i gael datganiad neu lythyr gan Ysgrifennydd y Cabinet, byddai hynny'n fy helpu i fynd yn ôl at fy etholwyr—eich etholwyr chi hefyd, mewn gwirionedd—i ddweud wrthyn nhw am unrhyw gynnydd ar hynny.
Well, in time-honoured fashion, Llywydd, and in reverse order, I will certainly find out where that response is. It was very good to see you at the Welsh refugee Swansea launch the other day, and it was a matter raised with me as well. And I will certainly chase up where we are with that response, as you brought up.
On the substance misuse response, I completely agree that we need to regard this not as a criminal issue but as a mental health and social issue. And, again, I will check where we are with the response and what the timescales for that are.
On the veterans mental health issue, she raised a series of important issues there, which I will discuss with the Cabinet Secretary, as they cross a few portfolios, and I'll just make sure that the Government provides a comprehensive response to the issues that she raises.FootnoteLink
Wel, fel sy'n draddodiadol, Llywydd, a chan weithio tuag yn ôl, byddaf yn sicr yn ceisio dod o hyd i'r ymateb hwnnw. Roedd yn braf iawn eich gweld chi yn lansiad Ffoaduriaid Cymru yn Abertawe y diwrnod o'r blaen, ac roedd hwn yn fater a chi sôn amdano.
O ran yr ymateb ar gamddefnyddio sylweddau, rwy'n cytuno'n llwyr fod angen inni ystyried hyn nid fel mater troseddol ond fel mater iechyd meddwl a chymdeithasol. Ac, unwaith eto, byddaf yn edrych ar y sefyllfa gyda'r ymateb a beth yw'r amserlen ar gyfer hynny.
Ar fater iechyd meddwl cyn-filwyr, codwyd nifer o faterion pwysig y byddaf yn eu trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet, gan eu bod yn croesi portffolios ryw ychydig. Byddaf yn gwneud yn siŵr bod y Llywodraeth yn darparu ymateb cynhwysfawr i'r materion a gododd.FootnoteLink
Leader of the house, the Welsh Government has done a lot of excellent work to deal with domestic abuse, not least the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, which, as you know, my dad and former member of the Cabinet, Leighton Andrews, worked extremely hard on. In terms of my own team, we have recently all become White Ribbon ambassadors and champions, and I think it would be extremely great if Members from across the Chamber, including the Cabinet, could find some time to take that training and become members, ambassadors and champions of the White Ribbon campaign themselves.
Leader of the house, technological innovation is impacting every part of our daily life, from the economy to the delivery of our services, and, for the most part, it is providing us with excellent and exciting opportunities. However, it is also having an impact on domestic abuse cases. I recently read an article in The New York Times, entitled 'Thermostats, Locks and Lights: Digital Tools of Domestic Abuse'. I think also the BBC covered it as well. It's a really insightful article that Members should certainly take time to read through. It highlights a new pattern of behaviour of domestic abuse cases, tied to the rise of smart home technology. Internet-connected locks, speakers, thermostats, lights and cameras that have all been marketed as the newest conveniences are also being used as a means of harassment, monitoring, revenge and control. Leader of the house, could we please have a statement on issues like this, and would the Welsh Government perhaps undertake some work on the impact of such technology on cases here in Wales, like that being done by the Safety Net project at the National Network to End Domestic Violence in the United States of America?
Arweinydd y tŷ, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer o waith ardderchog i fynd i'r afael â cham-drin domestig, yn enwedig gyda Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, yr oedd, fel y gwyddoch, fy nhad a chyn aelod o'r Cabinet, Leighton Andrews, yn gweithio'n galed iawn arni. O ran fy nhîm fy hun, rydym ni i gyd wedi dod yn hyrwyddwyr a Llysgenhadon y Rhuban Gwyn yn ddiweddar, ac rwy'n credu y byddai'n wych iawn pe gallai'r Aelodau ar draws y Siambr, gan gynnwys y Cabinet, ddod o hyd i'r amser i gael yr hyfforddiant hwnnw a dod yn aelodau, llysgenhadon a hyrwyddwyr yr ymgyrch rhuban gwyn eu hunain.
Arweinydd y tŷ, mae arloesi technolegol yn effeithio ar bob rhan o'n bywyd bob dydd, o'r economi i ddarpariaeth ein gwasanaethau, ac, ar y cyfan, mae'n darparu cyfleoedd gwych a chyffrous inni. Fodd bynnag, mae hefyd yn cael effaith ar achosion cam-drin domestig. Darllenais erthygl yn y New York Times yn ddiweddar, dan y teitl 'Thermostats, Locks and Lights: Digital Tools of Domestic Abuse'. Rwy'n credu bod y BBC hefyd wedi sôn am hyn. Mae'n erthygl graff iawn y dylai'r Aelodau yn sicr gymryd amser i ddarllen trwyddi. Mae'n amlygu patrwm newydd o achosion cam-drin domestig, sydd ynghlwm wrth y cynnydd mewn technoleg gartref glyfar. Mae cloeon, unedau sain, thermostatau, goleuadau a chamerâu cysylltiedig â'r rhyngrwyd sydd wedi cael eu marchnata fel y cyfleusterau mwyaf newydd, yn cael eu defnyddio hefyd fel ffordd o aflonyddu, monitro, dial a rheoli. Arweinydd y tŷ, os gwelwch yn dda, a gawn ni ddatganiad ar faterion fel hyn, ac a fyddai Llywodraeth Cymru efallai yn ymgymryd â pheth gwaith ar effaith technoleg o'r fath ar achosion yma yng Nghymru, fel yr hwnnw a wneir gan y prosiect Safety Net yn y rhwydwaith cenedlaethol i roi terfyn ar drais domestig yn Unol Daleithiau America?
Yes, two excellent points. On the White Ribbon ambassadors, I was very impressed when I visited the fire service recently, who have trained all of their fire personnel in being White Ribbon ambassadors because, of course, they go into people's houses, and they have also all taken the Welsh Government's 'ask and act' training, which is very important indeed. I'm very happy to commend that training to all Assembly Members. The 'ask and act' level 1 training is not difficult to do, and it's accessible online and is a very useful insight into what people can do to enable them not to be a bystander when domestic abuse, violence against women or any kind of sexual violence is happening.
I was also very pleased to attend the launch in Gwent of the registered social landlord scheme there, which was a very impressive online portal, which is also accessible to absolutely anyone who wants to take an interest in that. So, I highly recommend that as well.
In terms of the technology, we are very aware that coercive control in particular can be enabled by such technology, and we are taking that into account in looking at our guidance in terms of the 'ask and act' policy and the Don't be a Bystander campaign in order to ensure that people understand that it can be used in that way and to recognise it when they see it.
Ie, dau bwynt gwych. Ar Lysgenhadon y Rhuban Gwyn, mae'r gwasanaeth tân yr ymwelais ag ef yn ddiweddar wedi gwneud argraff fawr arnaf gan fod ei holl staff tân wedi cael eu hyfforddi i fod yn llysgenhadon Rhuban Gwyn oherwydd, wrth gwrs, eu bod yn mynd i mewn i dai pobl, ac maen nhw hefyd wedi cael hyfforddiant Llywodraeth Cymru 'gofyn a gweithredu', sy'n bwysig iawn yn wir. Rwy'n falch iawn o gymeradwyo'r hyfforddiant hwn i holl Aelodau'r Cynulliad. Nid yw hyfforddiant lefel 1 'gofyn a gweithredu' yn anodd ei wneud. Mae'n hygyrch ar-lein ac yn gipolwg defnyddiol iawn o'r hyn y gall pobl ei wneud i'w galluogi i beidio â chadw'n dawel pan fydd cam-drin domestig, trais yn erbyn menywod neu unrhyw fath o drais rhywiol yn digwydd.
Roeddwn hefyd yn falch iawn o fod yng Ngwent yn lansiad cynllun landlord cymdeithasol cofrestredig yno, a oedd yn borth ar-lein sylweddol iawn, sydd hefyd yn hygyrch i unrhyw un sy'n dymuno cymryd diddordeb yn hynny o beth. Felly, rwy'n argymell hynny yn fawr iawn hefyd.
O ran y dechnoleg, rydym ni'n ymwybodol iawn y gellir galluogi rheolaeth orfodol yn enwedig gan dechnoleg o'r fath. Ac rydym yn cymryd hynny i ystyriaeth wrth edrych ar ein canllawiau ar y polisi 'gofyn a gweithredu' a'r ymgyrch Paid Cadw'n Dawel er mwyn sicrhau bod pobl yn deall y gellir ei defnyddio yn y ffordd honno ac i'w hadnabod pan fyddant yn ei gweld.
Leader of the chamber, I would like a Government statement on declarations of interest for members of the Welsh Government. I note, for example, that the ministerial declaration of interests has just been published, five days ago, and your son has been declared as working for the controversial lobbying firm, Deryn, since 2017. Now, Deryn's clients have received at least £100 million of public funding in the last year alone. One of the organisations to receive millions from the Welsh Government has been Chwarae Teg. That's interesting because responsibility for core funding to Chwarae Teg was moved into your portfolio area at the beginning of the year. Now, when the former leader of the Conservatives alleged that Deryn knew about the sacking of the late Carl Sargeant before even he was told, you responded on behalf of the Government. [Interruption.]
Arweinydd y siambr, hoffwn gael datganiad gan y Llywodraeth ar ddatganiadau o fuddiant ar gyfer aelodau o Lywodraeth Cymru. Nodaf, er enghraifft, bod datganiad o fuddiannau'r Gweinidogion newydd ei gyhoeddi, bum niwrnod yn ôl. Datganwyd yno fod eich mab yn gweithio i'r cwmni lobïo dadleuol, Deryn, ers 2017. Nawr, mae cleientiaid Deryn wedi derbyn o leiaf £100 miliwn o arian cyhoeddus yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Un o'r sefydliadau i dderbyn miliynau o Lywodraeth Cymru oedd Chwarae Teg. Mae hynny'n ddiddorol oherwydd symudwyd cyfrifoldeb dros gyllid craidd i Chwarae Teg i'ch maes portffolio chi ddechrau'r flwyddyn. Nawr, pan honnodd cyn-arweinydd y Ceidwadwyr fod Deryn yn gwybod am ddiswyddo'r diweddar Carl Sargeant cyn i unrhyw un ddweud wrtho ef hyd yn oed, chi ymatebodd ar ran y Llywodraeth. [Torri ar draws.]
You are—[Inaudible.] You need to be clear to me why—
Rydych chi'n — [Anghlywadwy.] Mae'n rhaid i chi fod yn glir i mi pam—
You claimed there was a public interest—[Inaudible.]
Fe wnaethoch ddweud bod diddordeb i'r cyhoedd—[Anghlywadwy.]
Your microphone is not on. [Interruption.] Your microphone is not on at this moment. You need to be clear to me why this is a request for a statement from the Welsh Government.
Nid yw eich microffon ymlaen.[Torri ar draws.] Nid yw eich microffon yn gweithio ar hyn o bryd. Mae'n rhaid ichi fod yn glir i mi pam mae hyn yn gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru.
If you'd wait just a couple of seconds—
Os wnewch chi aros rai eiliadau—
Just make it clear now.
Gwnewch ef yn glir nawr.
It's clear because there are questions to answer in terms of interests, in terms of what people knew, in terms of when the Minister's declaration of interest was known, and whether or not those declarations were made before she addressed this Chamber in replying to the debate on the leak—on the report about the leaks—and also whether or not the declaration was made before the decision was made for core funding for Chwarae Teg. Those are the very, very fundamental questions about democratic accountability that should be asked in this Chamber on behalf of the public, because I feel that this Minister had a very particular—possibly a very particular—[Inaudible.]
Mae'n glir oherwydd mae yna gwestiynau i'w hateb o ran buddiannau, o ran beth oedd pobl yn gwybod, o ran pan ddaeth datganiad o fuddiant y Gweinidog i'r amlwg, ac a wnaed y datganiadau hynny cyn annerch y Siambr hon yn ateb y Ddadl ar y datgeliad neu beidio—ar yr adroddiad am y sibrydion i'r wasg—a hefyd, a wnaed y datganiad cyn y gwnaed y penderfyniad ar gyllid craidd ar gyfer Chwarae Teg neu beidio. Mae rhai cwestiynau sylfaenol iawn ynghylch atebolrwydd democrataidd y dylid eu gofyn yn y Siambr hon ar ran y cyhoedd, oherwydd teimlaf fod gan y Gweinidog hwn ddiddordeb penodol iawn—o bosibl penodol iawn—[Anghlywadwy.]
Neil McEvoy, your microphone is no longer on. This is a series of accusations, not a request for a statement. This is not a time to question the Minister. This is a business statement. I do not think that the Minister has anything to respond to on that basis, unless the Minister wants to respond.
Rhun ap Iorwerth. [Interruption.]
There's nothing shameful in what I've just said.
Rhun ap Iorwerth.
Neil McEvoy, nid yw eich meicroffon yn gweithio mwyach. Cyfres o gyhuddiadau yw hyn, nid cais am ddatganiad. Nid dyma'r amser i holi'r Gweinidog. Datganiad busnes yw hwn. Nid wyf yn credu bod gan y Gweinidog unrhyw achos i ymateb ar y sail honno, heb i'r Gweinidog fod yn awyddus i ymateb.
Rhun ap Iorwerth. [Torri ar draws.]
Nid oes dim yn gywilyddus yn yr hyn yr wyf newydd ei ddweud.
Rhun ap Iorwerth.
Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mi dderbyniais i lythyr gan y Gweinidog dros yr economi a thrafnidiaeth ar 25 Mehefin, ac yn hwnnw mi oedd o'n cyfeirio at gyfarfod a wnaeth orfod cael ei ganslo rhwng y ddau ohonom ni sbel yn ôl, oherwydd rhesymau roedd y Gweinidog yn methu dod allan ohonyn nhw. Ond mae o'n dweud cwpl o bethau positif ynglŷn â chynlluniau rydw i'n gefnogol iawn ohonyn nhw: i ailagor y rheilffordd ar draws Ynys Môn rhwng Gaerwen ac Amlwch, a hefyd i ailagor gorsaf Llangefni ei hun. Mi hoffwn i ddatganiad, os yn bosibl—yn ysgrifenedig, rydw i'n cymryd rŵan, oherwydd yr amserlen seneddol—i roi eglurhad ynglŷn â'r frawddeg yma, rydw i'n gobeithio sy'n un positif:
'O ran y lein Llangefni i Amlwch, nid ydym yn bwriadu ei hailagor, ond rydym yn hapus i gefnogi'r cynnig sy'n cael ei ddatblygu gan gwmni Rheilffordd Canolog Môn'.
Rydw i'n croesawu hynny. Rydw i am wybod pa fath o gefnogaeth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei chynnig, oherwydd mae hwn yn broject a all ddod â budd mawr i Ynys Môn, ac yn arbennig i dref Amlwch.
Thank you very much, Llywydd. I received a letter from the Minister for economy and transport on 25 June, and in that, he referred to a meeting that had to be cancelled between both of us a while ago because of reasons that the Minister couldn’t avoid. But it says a couple of positive things about plans that I’m very supportive of: to reopen the railway across Anglesey between Gaerwen and Amlwch, and also to reopen Llangefni station. I would like a statement, if possible—written, I take it now, because of the parliamentary timetable—to provide an explanation on this sentence, which I hope is a positive one:
‘In terms of the Llangefni to Amlwch line, we don’t intend to reopen it, but we are happy to support the proposal that is being developed by the Anglesey Central Railway company’.
I welcome that. I want to know what sort of support the Government intends to provide, because this is a project that could be of great benefit to Anglesey and especially to the town of Amlwch.
Thank you for that. It's obviously very important. I don't think it's suitable for a statement, though. If you want to ask a specific question of the Cabinet Secretary, I'll make sure that you get an answer.
Diolch i chi am hynny. Mae'n amlwg fod hyn yn bwysig iawn. Nid wyf yn credu ei fod yn addas ar gyfer datganiad, serch hynny. Pe byddech yn hoffi gofyn cwestiwn penodol i Ysgrifennydd y Cabinet, byddaf yn gwneud yn siŵr eich bod yn cael ateb.
Diolch i arweinydd y tŷ.
I thank the leader of the house.
Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar raglen ddeddfwriaethol ei Lywodraeth. Rydw i'n galw ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.
The next item is the statement by the First Minister on his Government's legislative programme. I call on the First Minister, Carwyn Jones.
Llywydd, gyda phleser y gallaf i ddatgan heddiw y Biliau y bydd y Llywodraeth yn dod â nhw o flaen y Cynulliad dros y flwyddyn nesaf.
Presiding Officer, it is with pleasure that I can today announce the Bills that the Government will bring before the Assembly over the next 12 months.
We know the year ahead will be one of the busiest in legislative terms since Wales gained primary law-making powers. As the UK prepares to leave the European Union, there will be a significant amount of work for this Assembly to undertake between now and March if we are to have a fully functioning statute book at the point of exit. This will be a challenging time and the legislative workload associated with leaving the EU should not be underestimated.
The Assembly will need to deal with a substantial programme of correcting regulations under the EU withdrawal Act between October and March. We will continue to keep under review the need for Brexit-related Bills over the coming 12 months, and it is likely that a number of UK Brexit Bills will require the consent of this Assembly. As far as possible, we must not allow this Brexit workload to limit our legislative ambitions, but we must be flexible and be ready to adapt our legislative programme should the need arise.
Llywydd, the Welsh Government has taken the lead in protecting children’s rights. We've enshrined the United Nations Convention on the Rights of the Child in the landmark Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011. We will continue to act to protect children and children’s rights and we will introduce a Bill to remove the defence of reasonable punishment. This legislation will support children’s rights by prohibiting the use of physical punishment. We have consulted widely and the responses from the public, parents and young people will help to shape our proposals.
Llywydd, this Government believes that Welsh law should be clear and accessible not just now, but in the long term. We have started a programme to consolidate and codify Welsh law but this will be a long journey. Achieving a clear, available and well-organised statute book will take many years, but we must ensure we make steady and enduring progress. We will therefore bring forward a Bill that commits the Government to improving the accessibility of Welsh law and making provision about how Welsh legislation is to be interpreted.
Llywydd, I announced last year that we would bring forward a local government Bill. This Bill will be introduced in the coming year and will include the reform of local authority electoral arrangements, including extending the franchise to 16 and 17-year-olds. It will also include legislation related to the outcome of our recent local government Green Paper consultation. The Cabinet Secretary for Local Government and Public Services will make a detailed statement about this and the Bill later this afternoon.
Llywydd, this Government wants to ensure that quality is at the heart of our NHS. In the rare event that something goes wrong—and, unfortunately, in a system that relies on people working under intense pressure, occasionally things will go wrong—we want a health service that is open and transparent and able to learn from its mistakes. We will, therefore, bring forward legislation to establish a duty of quality for the NHS in Wales and a duty of candour for health and social care. A duty of candour would place statutory obligations on all health organisations in Wales to be open and transparent, and set out a process that must be followed when things go wrong and people suffer harm. This Bill will also establish a new independent body to represent the citizen's voice, ensuring people have a stronger voice that reflects their experiences of health and social care services. It will also include proposals to require NHS trust boards to appoint a vice-chair.
Finally, Llywydd, we will bring forward a Bill to ban the use of wild animals in travelling circuses. Animal welfare is a priority for this Government and the way we treat animals is an important reflection of our values as a society. Circuses are legitimate businesses, and it's not our intention to outlaw all forms of circus entertainment in Wales, but the use of wild animals in this context is outdated and ethically unacceptable. We'll prohibit their use in travelling circuses in Wales.
Llywydd, I delivered my first legislative statement as First Minister a little over eight years ago. This statement will be my last and I trust you'll allow me to reflect on what this Government has achieved in that time. Housing has been, and continues to be, a priority for the Welsh Government. We've taken measures to protect tenants and prevent homelessness. We've ended the right to buy in Wales. We've protected our stock of social and council housing. The Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill, which is currently being scrutinised by the Assembly, will, if passed, ban letting agents from charging fees to tenants, removing barriers to entering and moving within the private rented sector.
We've undertaken major reforms of the social care system in Wales, we've legislated to drive up hygiene standards by making it compulsory for food businesses to display their scores on their doors, and the Active Travel (Wales) Act 2013 will reform how we plan and build infrastructure for walking and cycling in Wales. Wales has a long and proud tradition of radical action in public health, and this institution was the first in the UK to vote to ban smoking in public places and the first to ban smoking in cars when children are present. Llywydd, I’m proud of what we've achieved by working together in this Assembly to protect public health in Wales: improvements in the provision of public toilets, a licensing regime for tattooing and piercing, a ban on intimate piercing for under-18s, a ban on unstaffed sunbeds and a minimum unit price for alcohol.
Perhaps it was the Human Transplantation (Wales) Act 2013 that was truly groundbreaking and is saving lives. It’s another example of how Wales has led the way in the UK, changing the system of consent for organ donation to increase the number of organs available for transplantation. But this is not the only new ground we've broken. The Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 is providing protection and support for victims, and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is driving public bodies, including Government, to plan and deliver in a sustainable way to improve the social, economic, environmental and cultural well-being of Wales.
Llywydd, where necessary, we've used our legislative powers to protect devolution. Through the Agricultural Sector (Wales) Act 2014, the Trade Union (Wales) Act 2017, and most recently the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018, this Government has ensured that when the interests of Wales are threatened by the actions of the UK Government, we've deployed the tools at our disposal to stand up for Wales. During my time as First Minister, our devolution settlement hasn't stood still. Using our legislative programme, we've delivered our new Welsh taxes—the first for almost 800 years—and the Welsh Revenue Authority.
Llywydd, there are many more Acts that I could mention, but it's clear how much has been achieved in that time. All the Acts I've mentioned may have been proposed and introduced by Government, but they've been shaped by stakeholders and improved by the scrutiny of this Assembly. We've always worked across this Chamber to ensure our legislation is the best it can be and to ensure it improves the lives of the people of Wales. We'll continue to do that on the Government Bills currently before the Assembly, and those I have announced today. This may be my last legislative statement, but a full legislative programme delivering on this Government’s commitments, including a Bill in relation to the Welsh language, will be announced next year. And so, Llywydd, I commend this legislative programme to the Assembly.
Rydym yn gwybod mai'r flwyddyn o'n blaenau fydd un o'r prysuraf o ran deddfwriaeth ers i Gymru gael pwerau deddfu sylfaenol. Wrth i'r DU baratoi i adael yr Undeb Ewropeaidd, bydd yna swm sylweddol o waith i'r Cynulliad hwn ymgymryd ag ef rhwng nawr a mis Mawrth os ydym am gael llyfr statud cwbl weithredol wrth inni ymadael. Bydd hwn yn gyfnod heriol ac ni ddylid tanamcangyfrif y llwyth gwaith deddfwriaethol sy'n gysylltiedig â gadael yr UE.
Bydd angen i'r Cynulliad ymdrin â rhaglen sylweddol o gywiro rheoliadau o dan y Ddeddf tynnu'n ôl o'r UE rhwng mis Hydref a mis Mawrth. Byddwn yn parhau i adolygu'r angen ar gyfer Biliau sy'n gysylltiedig â Brexit dros y 12 mis nesaf, ac mae'n debygol y bydd angen cydsyniad y Cynulliad hwn ar nifer o Filiau Brexit y DU. Cyn belled ag y bo modd, ni ddylem ganiatáu i'r llwyth gwaith Brexit hwn gyfyngu ar ein huchelgeisiau deddfwriaethol, ond mae'n rhaid inni fod yn hyblyg ac yn barod i addasu ein rhaglen ddeddfwriaethol pe bai'r angen yn codi.
Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd yr awenau o ran amddiffyn hawliau plant. Rydym wedi ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn y Mesur nodedig Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Byddwn yn parhau i weithredu er mwyn amddiffyn plant a hawliau plant a byddwn yn cyflwyno Bil i ddileu'r amddiffyniad o gosb resymol. Bydd y ddeddfwriaeth hon yn cefnogi hawliau plant drwy wahardd y defnydd o gosb gorfforol. Rydym wedi ymgynghori yn eang a bydd yr ymatebion gan y cyhoedd, rhieni a phobl ifanc yn helpu i lunio ein cynigion.
Llywydd, mae'r Llywodraeth hon yn credu y dylai cyfraith Cymru fod yn glir a hygyrch nid yn unig yn awr, ond yn yr hirdymor. Rydym wedi dechrau rhaglen i atgyfnerthu a chyfundrefnu cyfraith Cymru ond bydd hon yn siwrnai hir. Bydd cwblhau llyfr statud clir, hylaw a threfnus yn cymryd llawer o flynyddoedd, ond mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn gwneud cynnydd cyson a pharhaus. Byddwn felly yn cyflwyno Bil yn ymrwymo'r Llywodraeth i wella hygyrchedd cyfraith Cymru ac yn gwneud darpariaeth ynghylch sut y caiff deddfwriaeth Cymru ei dehongli.
Llywydd, cyhoeddais y llynedd y byddem yn cyflwyno Bil llywodraeth leol. Bydd y Bil hwn yn cael ei gyflwyno yn ystod y flwyddyn ac yn cynnwys diwygio trefniadau etholiadol awdurdodau lleol, gan ymestyn yr etholfraint i rai 16 a 17 mlwydd oed. Bydd hefyd yn cynnwys deddfwriaeth yn ymwneud â chanlyniad ein hymgynghoriad yn ddiweddar ar Bapur Gwyrdd llywodraeth leol. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus yn gwneud datganiad manwl ar hyn a'r Bil yn ddiweddarach y prynhawn yma.
Llywydd, mae'r Llywodraeth hon yn awyddus i sicrhau bod ansawdd yn ganolog i'n GIG. Ar yr adegau prin hynny pan fydd rhywbeth yn mynd o'i le—ac, yn anffodus, mewn system sy'n dibynnu ar bobl yn gweithio dan bwysau difrifol, o bryd i'w gilydd bydd pethau yn mynd o chwith—rydym yn awyddus i gael gwasanaeth iechyd sy'n agored a thryloyw ac yn gallu dysgu oddi wrth ei gamgymeriadau. Byddwn ni, felly, yn cyflwyno deddfwriaeth i sefydlu dyletswydd o ansawdd ar gyfer y GIG yng Nghymru a dyletswydd o onestrwydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Byddai dyletswydd o onestrwydd yn rhoi rhwymedigaethau statudol ar bob corff iechyd yng Nghymru i fod yn agored a thryloyw, ac yn nodi'r broses sydd i'w dilyn pan fydd pethau'n mynd o chwith a phobl yn dioddef niwed. Bydd y Bil hwn hefyd yn sefydlu corff annibynnol newydd i gynrychioli llais y dinesydd, i sicrhau bod gan bobl lais cryfach sy'n adlewyrchu eu profiadau o'r gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Bydd hefyd yn cynnwys cynigion i fynnu bod byrddau ymddiriedolaeth GIG yn penodi is-gadeirydd.
Yn olaf, Lywydd, byddwn yn cyflwyno Bil i wahardd y defnydd o anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon ac mae'r ffordd yr ydym yn trin anifeiliaid yn adlewyrchiad pwysig o'n gwerthoedd fel cymdeithas. Mae syrcasau yn fusnesau cyfreithlon, ac nid ein bwriad ni yw gwahardd pob math o adloniant syrcas yng Nghymru. Ond mae'r defnydd o anifeiliaid gwyllt yn y cyd-destun hwn yn hen ffasiwn ac yn annerbyniol yn foesol. Byddwn yn gwahardd eu defnyddio mewn syrcasau teithiol yng Nghymru.
Llywydd, gwneuthum fy natganiad deddfwriaethol cyntaf fel Prif Weinidog ychydig dros wyth mlynedd yn ôl. Y datganiad hwn fydd fy un olaf i a hyderaf y byddwch chi yn caniatáu imi fyfyrio ar yr hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi ei gyflawni yn yr amser hwnnw. Mae tai wedi bod, ac yn parhau i fod, yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Rydym wedi cymryd camau i amddiffyn tenantiaid ac atal digartrefedd. Rydym wedi terfynu'r hawl i brynu yng Nghymru. Rydym wedi gwarchod ein stoc o dai cymdeithasol a thai cyngor. Bydd Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru), sy'n destun craffu gan y Cynulliad ar hyn o bryd, os caiff ei basio, yn gwahardd asiantau gosod rhag codi ffioedd ar denantiaid, gan ddileu'r rhwystrau rhag cael mynediad a symud o gwmpas yn y sector rhentu preifat.
Rydym wedi gwneud diwygiadau mawr i'r system gofal cymdeithasol yng Nghymru, rydym wedi deddfu i wella safonau hylendid drwy ei gwneud yn orfodol i fusnesau bwyd arddangos eu sgoriau ar eu drysau, a bydd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn diwygio sut yr ydym yn cynllunio ac yn adeiladu seilwaith ar gyfer cerdded a beicio yng Nghymru. Mae gan Gymru draddodiad hir a balch o weithredu radical mewn iechyd cyhoeddus a'r sefydliad hwn oedd y cyntaf yn y DU i bleidleisio i wahardd ysmygu mewn mannau cyhoeddus a'r cyntaf i wahardd ysmygu mewn ceir pan fydd plant yn bresennol. Llywydd, rwy'n falch o'r hyn a gyflawnwyd gennym drwy weithio gyda'n gilydd yn y Cynulliad hwn i ddiogelu iechyd y cyhoedd yng Nghymru: gwelliannau yn y ddarpariaeth o doiledau cyhoeddus, cyfundrefn drwyddedu ar gyfer tatŵio a thyllu'r corff, gwaharddiad ar dyllu mewn rhan bersonol o'r corff ar gyfer pobl dan 18 oed, gwaharddiad ar welyau haul heb eu staffio ac isafswm pris uned ar alcohol.
Efallai mai Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013 oedd y ddeddf wirioneddol arloesol ac mae'n achub bywydau. Mae'n enghraifft arall o sut y mae Cymru wedi arwain y ffordd yn y DU, gan newid y system gydsynio ar gyfer rhoi organau i gynyddu nifer yr organau sydd ar gael i'w trawsblannu. Ond nid hwn yw'r unig dir newydd a dorrwyd gennym. Mae Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 yn rhoi amddiffyniad a chymorth i ddioddefwyr, ac mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn sbarduno cyrff cyhoeddus, gan gynnwys y Llywodraeth, i gynllunio a darparu mewn modd cynaliadwy i wella lles cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol Cymru.
Llywydd, lle bo angen, rydym wedi defnyddio ein pwerau deddfwriaethol i amddiffyn datganoli. Drwy Ddeddf y Sector Amaethyddol (Cymru) 2014, Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017, ac yn fwyaf diweddar Ddeddf y Gyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018, mae'r Llywodraeth hon wedi sicrhau, pan fyddo buddiannau Cymru dan fygythiad oherwydd gweithredoedd Llywodraeth y DU, ein bod wedi defnyddio'r arfau sydd ar gael inni er mwyn sefyll dros Gymru. Yn ystod fy amser fel Prif Weinidog, nid yw ein setliad datganoli wedi aros yn ei unfan. Gan ddefnyddio ein rhaglen ddeddfwriaethol, rydym wedi cyflawni ein trethi Cymreig newydd—y cyntaf am bron 800 mlynedd—ac Awdurdod Cyllid Cymru.
Llywydd, mae yna lawer mwy o ddeddfau y gallwn eu crybwyll, ond mae maint yr hyn a gyflawnwyd yn yr amser hwn yn eglur. Efallai fod yr holl ddeddfau y soniais amdanynt wedi cael eu cynnig a'u cyflwyno gan y Llywodraeth, ond maen nhw wedi cael eu siapio gan randdeiliaid ac wedi cael eu gwella gan waith craffu'r Cynulliad hwn. Rydym wedi cydweithio ar draws y Siambr hon i sicrhau bod ein deddfwriaeth yr orau y gall fod a sicrhau ei bod yn gwella bywydau pobl Cymru. Byddwn yn parhau i wneud hynny ar Filiau'r Llywodraeth sydd ar hyn o bryd gerbron y Cynulliad, a'r biliau yr wyf wedi eu cyhoeddi heddiw. Efallai mai hwn fydd fy natganiad deddfwriaethol olaf i, ond bydd rhaglen ddeddfwriaethol lawn ar gyfer cyflawni ymrwymiadau'r Llywodraeth hon, gan gynnwys Bil mewn cysylltiad â'r iaith Gymraeg, yn cael ei chyhoeddi'r flwyddyn nesaf. Ac felly, Lywydd, cymeradwyaf y rhaglen ddeddfwriaethol hon i'r Cynulliad.
Can I thank the First Minister for his statement this afternoon? We're nearly halfway through this Assembly and the Welsh Government has had sufficient time to introduce a legislative programme that enhances the lives of the people of Wales. But, sadly, the lack of ambition in the Welsh Government's legislative programme has shown that this simply isn't the case.
I'll start by asking a few questions around the Welsh Government's policy areas and legislative priorities before asking some further questions around the practicalities and processes of delivering legislation. Today's statement makes it clear that the workload associated with leaving the European Union should not be underestimated, and I agree. But perhaps the First Minister will indicate at this very early stage what his initial legislative priorities will be once Britain leaves the European Union.
A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Rydym bron hanner ffordd drwy'r Cynulliad hwn ac mae Llywodraeth Cymru wedi cael digon o amser i gyflwyno rhaglen ddeddfwriaethol i wella bywydau pobl Cymru. Ond, yn anffodus, mae prinder uchelgais yn rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru wedi dangos yn syml nad yw hynny'n wir.
Rwyf am ddechrau trwy ofyn ychydig o gwestiynau ynghylch meysydd polisi a blaenoriaethau deddfwriaethol Llywodraeth Cymru cyn gofyn rhai cwestiynau pellach ynghylch y materion ymarferol a'r prosesau o gyflwyno deddfwriaeth. Mae'r datganiad heddiw yn egluro na ddylid bychanu'r llwyth gwaith sy'n gysylltiedig â gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac rwyf innau'n cytuno. Ond efallai y gwnaiff y Prif Weinidog nodi yn y cyfnod cynnar iawn hwn beth fydd ei flaenoriaethau deddfwriaethol cychwynnol pan fydd Prydain yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.
At the start of this Assembly, the Welsh Government talked about delivering public health legislation to improve the lives of people living in Wales, and I note from the statement that legislation will be forthcoming. The ongoing events at Betsi Cadwaladr university health board have shown that accountability is seriously failing in our health service and the First Minister is right to say that we need to see a health service that is open and transparent and able to learn from its mistakes.
Llywydd, one of the bills proposed in my party's manifesto in 2016 was the NHS governance and finance Bill, which would increase accountability by requiring health commissioners and NHS chief executives to appear twice a year before local authority committees and annually before the National Assembly. The Government is considering legislation to introduce a new patients' watchdog, but we've already got a patients' watchdog in the form of community health councils, so perhaps the First Minister can tell us how this new body will operate alongside community health councils.
Our proposals also seek to establish directly elected health commissioners, which we believe would give communities a far greater say in local health decisions that impact upon them. This is something that would be greatly received in areas like my own constituency, which is facing unwanted and unnecessary changes to its services. Therefore, I'd be grateful if the First Minister could confirm whether the Welsh Government would seriously consider this legislative proposal as part of a wider movement to improve accountability in the Welsh NHS.
Of course, accountability in the NHS is not the only health issue facing Wales. I'm sure the First Minister is aware of figures published by the Royal College of Physicians that show that as many as 1,300 people a year die prematurely in Wales from breathing polluted air. Public Health Wales has described air pollution as an urgent public health crisis, second only to smoking and more of a concern than obesity and alcohol. So, perhaps in his response the First Minister will confirm whether the Welsh Government will consider bringing forward any legislative action on this specific issue.
Llywydd, the First Minister will no doubt be aware of the numerous legislative and regulatory commitments of the Welsh Government in the field of agriculture and animal welfare, so perhaps he could provide some clear timescales on when we're likely to see the introduction of a Welsh agriculture Bill, for example, given that it is not referred to in this statement today. This afternoon's statement confirms that the banning of wild animals in circuses will now finally be implemented and I'm pleased that that is the case. Indeed, the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs has made it clear that the Welsh Government is considering quite a few different legislative and regulatory avenues in her brief. Therefore, given those commitments, perhaps he could also provide more clarity on what Bills in her portfolio will actually be introduced in the fifth Assembly.
Animal welfare is also a policy area where the Welsh Government has indicated support for UK Government legislation, notably around the Animal Welfare (Sentencing and Recognition of Sentience) Bill and around the UK Government's policy on banning third-party puppy sales. Perhaps he could provide a general assessment on how the Welsh Government works with Westminster on legislation that affects Wales and how those processes can be strengthened so that the implementation of those Bills is as streamlined as possible.
Today's statement confirms that yet another Bill will be brought forward to reduce the number of councils across Wales. I'm afraid the First Minister will have to forgive us for being sceptical when it comes to accepting the Welsh Government's assertion that it will reform local government in Wales, as it seems as though the same idea keeps being recycled and dropped every few years. I appreciate that the Cabinet Secretary will be bringing forward a statement with more information on this later this afternoon, but perhaps the First Minister can tell us once and for all whether he will now accept that the tired arguments for centralising local authorities against the will of the people have now been put to bed and whether he will now consider using the Welsh Government's legislative powers to look at other aspects of local government here in Wales.
I'm sure that the First Minister would argue that legislation passed by the Welsh Government in many cases places a financial burden on the Welsh budget and it's therefore essential that there is clarity on the outcomes expected from new legislation and on whether the costs laid out in the budget actually provide value for money. Perhaps the First Minister can tell us what mechanisms are in place to ensure that any outcomes as a result of Welsh Government legislation provide value for money for the taxpayer. The Finance Committee agreed to undertake an inquiry into the accuracy and reliability of estimated costs provided by the Welsh Government in the regulatory impact assessments accompanying legislation. Perhaps the First Minister could also give us an update on where the Welsh Government is in implementing the recommendations of that committee's report.
Finally, Llywydd, I'd like to briefly mention my proposed autism Bill, which will be introduced tomorrow afternoon. In the past, the First Minister has made it clear that no party has a monopoly on good ideas, so I sincerely hope that he'll be present for my statement tomorrow to hear the real benefits that implementing primary legislation will have for people living with autism in Wales. I therefore ask him again to reconsider his position on this Bill and to, at the very least, be open-minded to the prospect of implementing autism legislation.
In closing, Llywydd, I look forward to scrutinising the Welsh Government's legislative proposals for the remainder of this Assembly. We, as an opposition, will work openly and constructively with the Welsh Government where we believe it's doing the right thing. I hope that the Government will use its resources in the best possible way in order to produce legislation that will make a difference and will improve the lives of people here in Wales.
Ar ddechrau'r Cynulliad hwn, roedd Llywodraeth Cymru yn sôn am gyflwyno deddfwriaeth iechyd y cyhoedd i wella bywydau pobl sy'n byw yng Nghymru, ac rwy'n nodi o'r datganiad fod deddfwriaeth ar y ffordd. Mae'r digwyddiadau ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr wedi dangos methiant difrifol atebolrwydd yn ein gwasanaeth iechyd ac mae'r Prif Weinidog yn iawn i ddweud bod angen inni weld gwasanaeth iechyd sy'n agored a thryloyw ac sy'n gallu dysgu oddi wrth ei gamgymeriadau.
Llywydd, un o'r biliau a gynigwyd ym maniffesto fy mhlaid i yn 2016 oedd Bil llywodraeth a chyllid y GIG, a fyddai'n cynyddu atebolrwydd drwy ei gwneud yn ofynnol i gomisiynwyr iechyd a phrif weithredwyr y GIG ymddangos ddwywaith y flwyddyn gerbron pwyllgorau awdurdod lleol ac yn flynyddol gerbron y Cynulliad. Mae'r Llywodraeth yn ystyried deddfwriaeth i gyflwyno corff newydd i warchod cleifion, ond mae gennym ni gorff gwarchod cleifion eisoes ar ffurf cynghorau iechyd cymuned. Felly, efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud wrthym sut y bydd y corff newydd hwn yn gweithredu ochr yn ochr â chynghorau iechyd cymuned.
Mae ein cynigion hefyd yn ceisio sefydlu comisiynwyr iechyd a etholir yn uniongyrchol, a fyddai yn ein barn ni yn rhoi llawer mwy o lais i gymunedau yn y penderfyniadau iechyd lleol sy'n effeithio arnyn nhw. Mae hyn yn rhywbeth a fyddai'n cael derbyniad gwresog mewn ardaloedd fel fy etholaeth i, sy'n wynebu newidiadau diangen i'w gwasanaethau. Gan hynny, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog gadarnhau a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried y cynnig deddfwriaethol hwn o ddifrif fel rhan o'r symudiad ehangach i wella atebolrwydd yn y GIG yng Nghymru.
Wrth gwrs, nid atebolrwydd yn y GIG yw'r unig fater iechyd sy'n wynebu Cymru. Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r ffigurau a gyhoeddwyd gan Goleg Brenhinol y Ffisigwyr sy'n dangos bod cynifer â 1,300 o bobl yn marw'n gynamserol bob blwyddyn yng Nghymru oherwydd eu bod wedi anadlu aer llygredig. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi disgrifio llygredd aer yn argyfwng brys o ran iechyd y cyhoedd, yn ail yn unig i ysmygu ac yn fwy o achos pryder na gordewdra ac alcohol. Felly, efallai y gwnaiff y Prif Weinidog gadarnhau yn ei ymateb y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried cyflwyno unrhyw gamau deddfwriaethol ar y mater arbennig hwn.
Llywydd, bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol yn ddiamau o'r ymrwymiadau deddfwriaethol a rheoleiddiol niferus sydd gan Lywodraeth Cymru ym maes amaethyddiaeth a lles anifeiliaid. Felly, efallai y gallai roi rhywfaint o arweiniad eglur ar yr amseriad o ran pryd y byddwn ni'n debygol o weld Bil amaethyddiaeth Cymru yn cael ei gyflwyno, er enghraifft, o ystyried na chyfeirir ato yn y datganiad hwn heddiw. Mae datganiad y prynhawn yma yn cadarnhau y bydd y gwahardd anifeiliaid gwyllt o syrcasau yn cael ei weithredu yn awr o'r diwedd ac rwy'n falch fod hynny'n digwydd. Yn wir, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig wedi ei gwneud yn glir bod Llywodraeth Cymru yn ystyried cryn nifer o wahanol lwybrau deddfwriaethol a rheoleiddiol yn ei briff hi. Felly, o ystyried yr ymrwymiadau hynny, efallai y gallai ef hefyd daflu mwy o oleuni ynghylch pa Filiau yn ei phortffolio hi a gaiff eu cyflwyno mewn gwirionedd yn y pumed Cynulliad.
Mae lles anifeiliaid hefyd yn faes polisi lle mae Llywodraeth Cymru wedi nodi ei chefnogaeth i ddeddfwriaeth gan Lywodraeth y DU, yn enwedig felly ynghylch y Bil Lles Anifeiliaid (Dedfrydu a Chydnabod Ymdeimlad) ac ynghylch polisi Llywodraeth y DU ar wahardd gwerthiant cŵn bach trydydd parti. Efallai y gallai roi asesiad cyffredinol o sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda San Steffan ar ddeddfwriaeth sy'n effeithio ar Gymru a sut y gellid cryfhau'r prosesau hynny fel bod gweithredu'r Biliau mor syml ag y bo modd.
Mae datganiad heddiw yn cadarnhau y bydd Bil arall eto yn cael ei gyflwyno i leihau nifer y cynghorau ledled Cymru. Mae arnaf ofn y bydd yn rhaid i'r Prif Weinidog faddau inni am fod yn amheus i dderbyn haeriad Llywodraeth Cymru y bydd yn diwygio llywodraeth leol yng Nghymru, gan yr ymddengys fel petai'r un syniad yn parhau i gael ei ailgylchu a'i ollwng bob rhyw flwyddyn neu ddwy. Rwy'n sylweddoli y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno datganiad gyda rhagor o wybodaeth am hyn yn ddiweddarach y prynhawn yma. Ond efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud wrthym ni unwaith ac am byth a fydd yn derbyn bod yr un hen ddadleuon dros ganoli llywodraethau lleol yn groes i ewyllys y bobl wedi eu rhoi o'r neilltu nawr, ac a wnaiff ef ystyried defnyddio pwerau deddfwriaethol Llywodraeth Cymru bellach i edrych ar agweddau eraill ar Lywodraeth Leol yma yng Nghymru.
Rwy'n siŵr y byddai'r Prif Weinidog yn dadlau bod y ddeddfwriaeth a basiwyd gan Lywodraeth Cymru mewn nifer o achosion yn rhoi baich ariannol ar gyllideb Cymru. Felly mae'n hanfodol bod eglurder ar y canlyniadau a ddisgwylir gan y ddeddfwriaeth newydd ac a yw'r costau a nodwyd yn y gyllideb yn rhoi gwerth am arian mewn gwirionedd. Efallai y gall y Prif Weinidog ddweud wrthym pa fecanweithiau sydd yn eu lle i sicrhau bod unrhyw ganlyniadau yn sgil deddfwriaeth Llywodraeth Cymru yn rhoi gwerth am arian i'r trethdalwr. Mae'r Pwyllgor Cyllid wedi cytuno i gynnal ymchwiliad i gywirdeb a dibynadwyedd y costau a amcangyfrifwyd sydd wedi eu rhoi gan Lywodraeth Cymru yn yr asesiadau effaith rheoleiddiol sy'n gysylltiedig â deddfwriaeth. Efallai y gallai'r Prif Weinidog roi diweddariad i ni hefyd ar sefyllfa Llywodraeth Cymru o ran gweithredu argymhellion adroddiad y pwyllgor hwnnw.
Yn olaf, Llywydd, hoffwn gyfeirio'n fyr at fy Mil awtistiaeth arfaethedig, a gaiff ei gyflwyno brynhawn yfory. Yn y gorffennol, mae'r Prif Weinidog wedi nodi'n glir nad oes gan unrhyw blaid fonopoli ar syniadau da. Rwy'n gobeithio'n wir y bydd ef yn bresennol yn ystod fy natganiad i yfory i glywed am y manteision gwirioneddol y bydd gweithredu deddfwriaeth sylfaenol yn eu rhoi i bobl sy'n byw gydag awtistiaeth yng Nghymru. Felly, rwy'n gofyn eto iddo ailystyried ei safbwynt ar y Bil hwn a bod, o leiaf, yn feddwl agored i'r posibilrwydd o weithredu deddfwriaeth ar awtistiaeth.
Wrth gloi, Llywydd, rwy'n edrych ymlaen at graffu ar gynigion deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer gweddill y Cynulliad hwn. Byddwn ni, fel gwrthblaid, yn gweithio mewn ffordd agored ac adeiladol gyda Llywodraeth Cymru pan fydd, yn ein barn ni, yn gwneud yr hyn sy'n iawn. Hyderaf y bydd y Llywodraeth yn defnyddio ei hadnoddau yn y ffordd orau bosibl i lunio deddfwriaeth a fydd yn gwneud gwahaniaeth ac a fydd yn gwella bywydau pobl yma yng Nghymru.
There were a number of questions there. First of all, the five Bills that we've put forward—they allow us some slack in order for us to be able to free up resource to deal with any Bills, or any other legislation, that will be needed as a result of Brexit. In terms of what the priorities will be, we don't know, because we have no idea what the UK Government wants. I was in Brussels yesterday, and the frustration that is felt there is quite simply this: what does the UK actually want? No-one knows. We knew on the weekend, then it all changed yesterday, and now we still have no idea what the position of the UK Government is. So, we are operating in the dark, in terms of what the final outcome of Brexit is going to be. We don't even know whether there'll be a UK Government by the end of the week, so there needs to be certainty there.
In terms of health, we have, of course, the quality and governance in health and care Bill that I've already mentioned. Transparency and duty of candour, I think, are really important, and they are particularly important so that people have faith that, where mistakes happen, they are then rectified. In terms of health commissioners, I think that the difficulty with having an elected person in a particular area is that they will focus solely on services that are provided to their own constituents. If you have a health commissioner who's elected for, say, ABMU, what is the guarantee that that health commissioner will take any interest at all in what's happening in Hywel Dda? This is the issue. So, there's a great danger that a health commissioner would simply look at what's happening in their own area because it would affect their own electors. So, we're unconvinced that health commissioners would make any real difference.
In terms of air quality, he's right, of course, to emphasise that air quality is important. We have our plans in place. We don't see that there's a need for legislative intervention at this stage. We have, of course, the south Wales metro. It's a great shame that his party didn't support electrification of the main line from Cardiff to Swansea, and a very great shame that his party didn't support—well, that's not fair, as there are those on his benches who supported the tidal lagoon, but his party in London did not support a project that would've created so many jobs and would have improved air quality because of the fact that it was renewable energy that was being created. That has not helped, in terms of making sure that air quality improves.
He asked about a Welsh agriculture Bill. We don't know what's in the UK agriculture Bill yet—we haven't seen it, and I don't suppose that anybody else has seen it in Whitehall. Apparently, it's going to be published in September. Until we've seen it, it's difficult to know exactly what legislative interventions we will need to make. What is not clear at the moment is what happens after 2021. What happens to agricultural subsidies? We've no guarantee that a single penny will come to Wales. Some £260 million of money comes every year to farmers, and not a penny has been guaranteed beyond the date that's already been publicly declared. We can't find that money. What we have said to the UK Government is, 'Put aside an equivalent sum of money and distribute it in exactly the same way as now, until there's agreement between the Governments to change the system if that's needed.' So far, there's been no answer.
In terms of animal welfare, again, we will work with the UK Parliament where we need to. There have been occasions where we have piggybacked on UK legislation, and where that legislation is uncontroversial, there's no reason why we shouldn't do that in the future—where there is no proven need for there to be separate Welsh legislation and when, in fact, we're in agreement with what's happening across the border. That is something that is done fairly commonly in government.
He mentions the local government Bill. No decisions have been taken in terms of the structure of local government, but, I have to say, is he really saying that Pembrokeshire council has delivered consistently a good service to its citizens? Really? After what the chief executive was paid, after the car that he had, after the failures in education, he sits there and defends it. Come on. He can't do that as far as his constituents are concerned. Now, if he doesn't like what we're proposing, come up with your own ideas. I've heard nothing from the Conservative benches about local government reform. I've heard nothing from the Conservative benches about how we might improve local government—nothing at all. They're within their rights to oppose what we've put forward, but for goodness' sake, have some ideas, put them forward and let's see how those ideas will work.
But I'm flabbergasted that the temporary leader of the opposition thinks that in Pembrokeshire, and in several other authorities in Wales, people have somehow had a consistently good service over many years. Yes, things may have improved, but for goodness' sake, there was a time when it was very, very poor, and it's not the only local authority that has been in that position. I have no doubt there will be others in the future. That's why it's so important to get a grip on this now, and not just be oppositional without coming up with your own ideas.
He makes the point about value for money. That's a fair point in the RIA system that we have. We always seek to ensure that there is value for money. It's always an open question as to whether legislation is good or not; that depends, I suppose, on your political perspective, and that is for the Assembly to scrutinise.
With regard to his autism Bill, he will, of course, get a full response tomorrow from the Cabinet Secretary.
Roedd nifer o gwestiynau yma. Yn gyntaf oll, y pum Mesur yr ydym wedi eu cyflwyno—maen nhw'n caniatáu rhywfaint o slac inni er mwyn gallu rhyddhau adnoddau i ymdrin ag unrhyw Filiau, neu unrhyw ddeddfwriaeth arall, y bydd eu hangen o ganlyniad i Brexit. O ran beth fydd y blaenoriaethau, ni wyddom, oherwydd nid oes gennym unrhyw syniad beth yw dymuniad Llywodraeth y DU. Roeddwn ym Mrwsel ddoe, a'r rhwystredigaeth a deimlir yno yw hyn yn gwbl syml: beth mewn gwirionedd yw dymuniad y DU? Does neb yn gwybod. Roeddem yn gwybod ar y penwythnos, ac yna newidiodd popeth ddoe, ac erbyn hyn nid oes syniad gennym eto beth yw safbwynt Llywodraeth y DU. Felly, rydym yn ymbalfalu yn y tywyllwch, o ran beth fydd canlyniad terfynol Brexit. Nid ydym hyd yn oed yn gwybod a fydd Llywodraeth gan y DU erbyn diwedd yr wythnos, felly mae angen sicrwydd yno.
O ran iechyd, mae gennym, wrth gwrs, y Bil ansawdd a llywodraethu ym maes iechyd a gofal, yr wyf wedi ei grybwyll eisoes. Mae tryloywder a dyletswydd o onestrwydd, yn fy marn i, yn bwysig iawn, ac maen nhw'n arbennig o bwysig fel bod gan bobl obaith, lle bo camgymeriadau yn digwydd, y gellir eu cywiro wedyn. O ran comisiynwyr iechyd, credaf mai'r anhawster o gael unigolyn etholedig mewn ardal neilltuol yw y bydd yn canolbwyntio yn unig ar y gwasanaethau a ddarperir i'w etholwyr ei hunan. Os oes Comisiynydd Iechyd wedi ei ethol ar gyfer, dyweder, Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, pa sicrwydd sydd y gwnaiff y Comisiynydd Iechyd gymryd unrhyw ddiddordeb o gwbl yn yr hyn sy'n digwydd yn Hywel Dda? Dyna'r broblem. Felly, mae perygl mawr y byddai'r Comisiynydd Iechyd yn edrych ar yr hyn sy'n digwydd yn ei ardal ei hun yn unig gan y byddai hynny'n effeithio ar ei etholwyr ei hun. O ganlyniad, nid ydym yn argyhoeddedig y byddai comisiynwyr iechyd yn gwneud unrhyw wahaniaeth gwirioneddol.
O ran ansawdd aer, mae e'n iawn, wrth gwrs, i bwysleisio bod ansawdd aer yn bwysig. Mae gennym gynlluniau sydd ar waith. Nid ydym yn gweld bod angen ymyriad deddfwriaethol ar hyn o bryd. Mae gennym ni, wrth gwrs, fetro de Cymru. Mae'n drueni mawr na wnaeth ei blaid ef gefnogi trydaneiddio'r brif reilffordd o Gaerdydd i Abertawe, ac yn drueni mawr iawn na wnaeth ei blaid ef gefnogi—wel, nid yw hynny'n deg, gan fod yna rai ar ei feinciau ef oedd yn cefnogi'r morlyn llanw, ond ni wnaeth ei blaid ef yn Llundain gefnogi'r prosiect a fyddai wedi creu cynifer o swyddi ac a fyddai wedi gwella ansawdd yr aer yn rhinwedd y ffaith mai ynni adnewyddadwy fyddai wedi cael ei gynhyrchu. Nid yw hynny wedi helpu dim, o ran gwneud yn siŵr bod ansawdd yr aer yn gwella.
Roedd yn holi ynghylch Bil amaethyddiaeth Cymru. Nid ydym yn gwybod eto beth sydd ym Mil amaethyddiaeth y DU—nid ydym wedi ei weld, ac rwy'n tybio nad oes neb wedi ei weld yn Whitehall. Mae'n debyg y caiff ei gyhoeddi ym mis Medi. Hyd nes y byddwn yn ei weld, mae'n anodd inni wybod yn union pa ymyriadau deddfwriaethol y bydd angen i ni eu gwneud. Yr hyn nad yw'n glir ar hyn o bryd yw beth fydd yn digwydd ar ôl 2021. Beth fydd yn digwydd i gymorthdaliadau amaethyddol? Nid oes gennym unrhyw sicrwydd y daw'r un geiniog i Gymru. Daw rhyw £260 miliwn o arian i ffermwyr bob blwyddyn. Nid oes gwarant o geiniog y tu hwnt i'r dyddiad sydd eisoes wedi ei ddatgan yn gyhoeddus. Ni allwn ddod o hyd i'r arian hwnnw. Yr hyn a ddywedwyd wrth Lywodraeth y DU yw, 'Rhowch swm cyfatebol o arian o'r neilltu a'i ddosbarthu yn yr un ffordd yn union ag yn awr, hyd nes y ceir cytundeb rhwng y Llywodraethau i newid y system pe bai angen hynny.' Hyd yma, ni chafwyd ateb.
O ran lles anifeiliaid, unwaith eto, byddwn yn gweithio gyda Senedd y DU, yn ôl yr angen i wneud hynny. Bu achlysuron pan gawsom ein cario ar gefn deddfwriaeth y DU, a phan nad yw'r ddeddfwriaeth honno'n ddadleuol, nid oes unrhyw reswm pam na ddylem ni wneud felly yn y dyfodol—lle nad oes prawf o unrhyw angen am ddeddfwriaeth ar wahân i Gymru a phan fyddwn yn cytuno â'r hyn sy'n digwydd dros y ffin. Mae hynny'n rhywbeth sy'n cael ei wneud yn eithaf cyffredin mewn Llywodraeth.
Mae e'n sôn am y Bil Llywodraeth Leol. Nid oes penderfyniadau wedi eu gwneud ar strwythur Llywodraeth Leol. Ond mae'n rhaid imi ddweud, a yw ef yn dweud mewn gwirionedd bod Cyngor Sir Penfro wedi cyflawni gwasanaeth da a chyson i'w ddinasyddion? Wir? Ar ôl yr hyn a dalwyd i'r prif weithredwr, ar ôl y car a gafodd, ar ôl y methiannau mewn addysg, mae'n eistedd yno ac yn amddiffyn hynny. Bobl bach. Ni all wneud hynny cyn belled ag y mae ei etholwyr yn y cwestiwn. Nawr, os nad yw'n hoffi'r hyn yr ydym ni'n ei gynnig, bydded iddo gyflwyno ei syniadau ei hun. Nid wyf wedi clywed dim o feinciau'r Ceidwadwyr am ddiwygio llywodraeth leol. Nid wyf wedi clywed dim o feinciau'r Ceidwadwyr am sut y gallem ni wella llywodraeth leol—dim byd o gwbl. Maen nhw o fewn eu hawliau i wrthwynebu'r hyn a gyflwynwyd gennym ni, ond er mwyn popeth, cyflwynwch rai syniadau a gadewch i ni weld sut y byddai'r syniadau hynny'n gweithio.
Rwyf wedi fy syfrdanu oherwydd bod arweinydd dros dro yr wrthblaid o'r farn bod pobl, yn Sir Benfro, ac mewn nifer o awdurdodau eraill yng Nghymru, rywsut wedi cael gwasanaeth da yn gyson dros lawer o flynyddoedd. Do, efallai fod pethau wedi gwella, ond er mwyn popeth, roedd yn sobr o wael ar un adeg. Nid hwn yw'r unig awdurdod lleol sydd wedi bod yn y sefyllfa honno ac nid oes unrhyw amheuaeth gennyf i y bydd eraill yn yr un sefyllfa yn y dyfodol. Dyna pam mae mor bwysig mynd i'r afael â hyn nawr, ac nid bod yn wrthbleidiol heb gyflwyno eich syniadau eich hun.
Mae e'n gwneud y pwynt ynghylch gwerth am arian. Mae hwnnw'n bwynt teg o ran system o Asesiadau Effaith Rheoleiddiol sydd gennym. Rydym bob amser yn ceisio sicrhau y ceir gwerth am arian. Mae'n gwestiwn agored bob amser a yw'r ddeddfwriaeth yn dda ai peidio; mae hynny'n dibynnu, mae'n debyg, ar eich safbwynt gwleidyddol, a lle'r Cynulliad yw craffu ar honno.
O ran ei Fil awtistiaeth, bydd yn cael ymateb llawn yfory gan Ysgrifennydd y Cabinet wrth gwrs.
This is the First Minister's eighth and final statement on a future legislative programme, and we look forward to having a full debate on this question in the autumn. So, what do we have in this eighth statement? Well, council mergers are back on the agenda five years after the Williams commission first raised it. The seemingly ever-present question of reasonable chastisement rears its head again, and I'm looking forward, finally, to seeing some progress on this; and a limited expansion to the voting franchise for 16 and 17-year olds. Isn't this pretty much a rehash of a legislative programme that we've seen before? When our democracy, our nation and politics all over is in flux, we need ambition, values, vision and leadership, and I don't see those represented in today's statement.
We can agree that Westminster is failing Wales, but this Parliament, the new home of Welsh democracy, was meant to give us the opportunity to do things differently. When they cancelled the plans for a tidal lagoon, don't you think that legislation should have been brought forward for a new nationalised Welsh energy company? We must take our future in our own hands, not allow Westminster to tie them behind our backs.
First Minister, our future generations face great challenges, and although your much-lauded future generations Act might look good on paper, where it matters in the real world, those pressures continue. Climate change is gathering pace. We are leaving an environment that is increasingly inhospitable. Air pollution kills tens of thousands every year, and plastic waste litters our coastline and countryside, but a clean air Act and a bottle return scheme are nowhere to be seen in this statement. Where are they? Where is the legislation to prepare our nation for the power of hydrogen and electric vehicles? Rather than action, instead you've chosen to attack Members on these benches for daring to ask these questions.
Now, First Minister, I respect your aspiration to create a feminist Government. You've said you wanted to make Wales the safest place in the world to be a woman. What's not to like about that? Well, I can tell you that we are one hell of a long way from there. So, what legislation, what laws, what changes are you proposing to make this a reality? Again, this sounds more like a soundbite than anything of substance to me. Your unambitious childcare scheme that doesn't tackle inequality has been derided by the Minister charged with managing it, and it'll be forced through and you continue to refuse to call for the devolution of welfare administration—a key recommendation of your own rapid review on gender equality. We are nowhere near a feminist utopia, not even in ambition.
I hope the omission of detail on a Welsh language Bill indicates that the Welsh Government is pausing and thinking again. You know that the need is there. Under your current proposals, isn't it the case that private companies like Trago Mills would be absolved of their responsibility to respect and protect our language and our culture? When we have seen an unprecedented rise in anti-Welsh bigotry, this surely cannot be acceptable.
Many key decisions have been kicked into the long grass: the size of our Parliament and those who can participate in our democracy for one, and there has been a serious lack of courage on this question and that has been disappointing. I know with a new First Minister there will inevitably be changes, but time does not wait for the internal processes of the Labour Party. Brexit looms and the world still turns. There is not a single piece of legislation planned for education, transport, energy, the environment, housing, social care, farming, fisheries, yet we have challenges in all of those areas, do we not?
First Minister, this is a legislative programme of old ideas and no ambition. It fails to address so many of the problems our people are facing. Wales needs and can do so much better than this.
Hwn yw wythfed datganiad y Prif Weinidog, a'r olaf, ar raglen ddeddfwriaethol y dyfodol, ac edrychwn ymlaen at gael dadl lawn ar y cwestiwn hwn yn yr hydref. Felly, beth sydd gennym ni yn yr wythfed datganiad hwn? Wel, mae uno'r cynghorau yn ôl ar yr agenda bum mlynedd wedi i Gomisiwn Williams ei godi gyntaf. Unwaith eto, mae mater cosbedigaeth resymol, sydd gyda ni bob amser yn ôl pob golwg, yn codi ei ben eto, ac rwy'n edrych ymlaen, o'r diwedd, at weld rhywfaint o gynnydd yn hyn o beth; ac estyniad cyfyngedig o etholfraint pleidlais i rai 16 ac 17 oed. Onid ailbobiad yw hwn fwy neu lai o'r rhaglen ddeddfwriaethol a welsom ni o'r blaen? Pan fo ein democratiaeth, ein cenedl a gwleidyddiaeth drwyddi draw mewn cyflwr o newid, mae angen uchelgais, gwerthoedd, gweledigaeth ac arweinyddiaeth, ac nid wyf yn gweld y pethau hynny'n cael eu cynrychioli yn natganiad heddiw.
Gallwn gytuno bod San Steffan yn siomi Cymru. Ond bwriad y Senedd hon, cartref newydd democratiaeth Cymru, oedd rhoi'r cyfle inni wneud pethau mewn ffordd arall. Pan ddiddymwyd y cynlluniau ar gyfer morlyn llanw, onid ydych chi o'r farn y dylid bod wedi cyflwyno deddfwriaeth ar gyfer cwmni ynni newydd gwladol Cymreig? Mae'n rhaid inni sicrhau bod y dyfodol yn ein dwylo ni, ac nid caniatáu i San Steffan glymu ein dwylo tu ôl i'n cefnau.
Prif Weinidog, mae cenedlaethau'r dyfodol yn wynebu heriau mawr, ac er bod eich Deddf cenedlaethau'r dyfodol, sy'n cael ei chanmol yn fawr, yn edrych yn dda ar bapur o bosibl, mae'r pwysau'n parhau yn y byd go iawn. Mae newid yn yr hinsawdd yn cyflymu. Rydym yn gadael amgylchedd sy'n gynyddol ddigroeso. Mae llygredd aer yn lladd degau o filoedd bob blwyddyn, a gwastraff plastig yn hagru ein harfordir a chefn gwlad, ond ni cheir Deddf aer glân na chynllun dychwelyd poteli yn unman yn y datganiad hwn. Ble maen nhw? Ble mae'r ddeddfwriaeth i baratoi ein cenedl ar gyfer pŵer i gerbydau hydrogen a thrydan? Yn hytrach na gweithredu, rydych wedi dewis ymosod ar Aelodau ar y meinciau hyn am feiddio gofyn y cwestiynau hyn.
Nawr, Prif Weinidog, rwy'n parchu eich dyhead i greu Llywodraeth ffeministaidd. Rydych wedi dweud eich bod yn awyddus i sicrhau mai Cymru yw'r lle mwyaf diogel yn y byd i fod yn fenyw. Beth sydd ddim i'w hoffi am hynny? Wel, gallaf ddweud wrthych ein bod ni beth cythraul o ffordd o'r fan honno. Felly, pa ddeddfwriaeth, pa gyfreithiau, pa newidiadau yr ydych yn eu cynnig i wneud hyn yn realiti? Unwaith eto, mae hwn swnio'n fwy fel datganiad bachog nag unrhyw beth o sylwedd, yn fy nhyb i. Mae eich cynllun gofal plant di-uchelgais, nad yw'n mynd i'r afael ag anghydraddoldeb, wedi cael ei fychanu gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am ei reoli, a bydd yn cael ei orfodi drwodd ac rydych yn dal i wrthod galw am ddatganoli gweinyddu lles—un o argymhellion allweddol eich adolygiad cyflym eich hun ar gydraddoldeb rhwng y rhywiau. Nid ydym yn agos o gwbl at iwtopia ffeministaidd, hyd yn oed o ran uchelgais.
Rwy'n gobeithio bod hepgor y manylion ar Fil iaith Gymraeg yn dangos bod Llywodraeth Cymru yn cymryd egwyl ac yn meddwl eto. Gwyddoch fod yr angen yno. O dan eich cynigion presennol, onid yw hi'n wir y byddai cwmnïau preifat fel Trago Mills yn cael eu rhyddhau o'u cyfrifoldeb i barchu a diogelu ein hiaith a'n diwylliant? A ninnau wedi gweld cynnydd enfawr mewn rhagfarn wrth-Gymreig, does bosib fod hynny'n dderbyniol.
Gohiriwyd llawer o benderfyniadau allweddol: maint ein Senedd a'r rhai hynny sy'n gallu cymryd rhan yn ein democratiaeth yn un peth, a bu diffyg dewrder dirfawr ynglŷn â'r cwestiwn hwn ac mae hynny wedi bod yn siomedig. Rwy'n gwybod y daw newidiadau yn anochel yn sgil cael Prif Weinidog newydd, ond nid oes amser i aros am brosesau mewnol y Blaid Lafur. Mae Brexit ar y ffordd ac mae'r byd yn dal i droi. Ni chynlluniwyd un darn o ddeddfwriaeth ar gyfer addysg, trafnidiaeth, ynni, yr amgylchedd, tai, gofal cymdeithasol, ffermio, pysgodfeydd, ac eto mae gennym heriau ym mhob un o'r meysydd hynny, onid oes?
Prif Weinidog, mae hon yn rhaglen ddeddfwriaethol o hen syniadau a dim uchelgais. Nid yw'n mynd i'r afael â llawer o'r problemau sy'n wynebu ein pobl. Mae angen gwell na hyn ar Gymru, ac mae modd gwneud llawer mwy.
First of all, just to say that, once again, it's been suggested that council mergers are inevitably on the table; they are not. There will be a local government Bill; there's a working group that's been set up in order to look at improvements in public service delivery via local government. It's right on the voting franchise—we've put this forward because it hasn't happened yet, so it's important that when it comes to local government elections that that is part of that process.
I have to say, passing laws on things doesn't mean they happen. Resources are needed in order for things to happen. She says we need legislation to have a publicly owned energy company; it doesn't mean anything unless it's got money behind it. If there's money behind it, where's it coming from? In terms of where it's coming from, does that mean the money's on or off the books? None of these things have been actually explained in terms of how that would deliver for the people of Wales. I am with her when she condemns the Swansea bay tidal lagoon decision because that was our decision as well, but we can't let Westminster off the hook by claiming that there's a plan that would deliver £500 million of investment in the meantime, because it simply wouldn't do that.
In terms of future generations, I come back to the metro—not just the metro in south Wales, but the plans across the whole of Wales. We see a much, much better public transport system being developed across Wales both in terms of heavy rail lines, but light rail and in time buses as well. Those options, as they become more attractive to people, will mean that fewer and fewer people will use cars, fewer people will feel that they cannot cycle or walk to work and that's the way in which we can ensure that we see better air quality in the future. A law is not going to help that; it's changing people's behaviour that will help that in terms of offering them better alternatives to what they have now.
She's right to say that we're a long way from being the safest country in the world to be a woman. We've seen what's happened in the last few months and it's right to say that we have the violence against women and domestic abuse Act that is a proud part of what this Government has done, but there is a lot to do, there's no question about that, which is why we've had phase one of the review and why phase two will take place after my time in this office, because we do need to do more. The gender pay gap is one such area but there's more than that. To my mind, things have gone backwards in the short term in terms of the way women have been treated. We've all seen what's happened on social media and we've all seen the work that has to be done there. So, I entirely agree with her in terms of the fact that we need to do more in order to deliver on what she and I would want to see.
In terms of the childcare scheme, she says it wouldn't deliver, but offers no evidence as to why it wouldn't deliver. This is a scheme that was voted for by the people of Wales. We were clear about what we would do with the childcare scheme and it will deliver for the people who voted for it and the people who need childcare for three to four-year-olds. Yes, of course it would be nice to be able to extend it, but the resources aren't there in order to do it. So, this is the furthest that we can go with the resources that we have available.
She mentioned the Welsh language Bill. The reason why we are considering a new Bill is because the Welsh Language (Wales) Measure 2011, which was taken forward by a Member of her own party, is not adequate and is not working for the people of Wales. So, we need to make sure that we improve the legislation—[Interruption.] We did vote for it, but it was Plaid Cymru votes as well, and so that's why we need to have a system that looks to encourage more people to use the language. Of course, we have our target for 2050, but there are aspects of the Measure that need to be strengthened, of that there is no doubt, and that is what we intend to do as a Government.
In terms of the way this place operates as an institution, that is not, respectfully, for me—that's a matter for the Llywydd and for all of us who are Members of this Chamber to work through what sort of structure we should have for this Chamber. There is great disagreement, not so much in terms of the numbers, but in terms of the electoral system and that will need to be worked through over the course of the next few months. There are very different views in this Chamber as to, firstly, whether there should be 80 Members, and secondly, if there are, how they will be elected, and that cannot be resolved quickly. That will need some time to be resolved.
Then, in terms of the other issues that she has raised, I did notice that, unlike, I have to say, the leader of the Conservatives, she didn't put forward any legislative ideas. Now, if Plaid have ideas, let's hear them and let's understand what their legislative programme might look like. Let's see what ideas they have for Bills, and then of course we can see whether those Bills would be practical and, indeed, supportable as far as the Government is concerned. We have put forward our legislative programme, and that is something that we will take forward, of course, over the next year.
Yn gyntaf, dim ond dweud, unwaith eto, yr awgrymwyd bod uno cynghorau ger ein bron yn anochel; nid felly. Ceir Bil llywodraeth leol; ceir gweithgor wedi ei sefydlu i edrych ar welliannau wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus drwy gyfrwng llywodraeth leol. Mae'n iawn ar yr etholfraint pleidleisio—rydym wedi dwyn hyn ymlaen oherwydd nid ydyw wedi digwydd eto, felly mae'n bwysig yn achos etholiadau llywodraeth leol bod hynny'n rhan o'r broses honno.
Mae'n rhaid imi ddweud, nid yw pasio cyfreithiau ar bethau yn golygu y byddan nhw'n digwydd. Mae angen adnoddau er mwyn i bethau ddigwydd. Mae hi'n dweud bod angen deddfwriaeth i fod â chwmni ynni mewn perchenogaeth gyhoeddus; nid yw hynny'n golygu unrhyw beth oni fydd arian wrth gefn. Os oes arian y tu cefn, o ble y daw hwnnw? Ac o ran o ble y daw, a yw hynny'n golygu bod yr arian ar y llyfrau neu oddi ar y llyfrau? Nid oes un o'r pethau hyn wedi cael eu hesbonio mewn gwirionedd o ran sut y byddai hynny'n darparu ar gyfer pobl Cymru. Rwyf o'r un farn â hi pan mae'n condemnio'r penderfyniad ar forlyn llanw Bae Abertawe oherwydd ein penderfyniad ninnau oedd hwnnw hefyd, ond ni allwn esgusodi San Steffan gan honni bod cynllun i'w gael a fydd yn sicrhau £500 miliwn o fuddsoddiad yn y cyfamser, oherwydd ni fyddai'n gwneud hynny.
O ran cenedlaethau'r dyfodol, rwy'n dychwelyd at y metro—nid yn unig y metro yn y De, ond y cynlluniau ledled Cymru gyfan. Rydym yn gweld system trafnidiaeth gyhoeddus lawer, llawer gwell yn cael ei datblygu ledled Cymru o ran rheilffyrdd trwm, a rheilffyrdd ysgafn a bysiau hefyd ymhen amser. Bydd y dewisiadau hynny, wrth iddyn nhw ddod yn fwy deniadol i bobl, yn golygu y bydd llai a llai o bobl yn defnyddio ceir, bydd llai o bobl yn teimlo na allant feicio neu gerdded i'r gwaith a dyna'r ffordd y gallwn sicrhau ein bod yn gweld gwell ansawdd aer yn y dyfodol. Nid yw cyfraith yn mynd i helpu hynny; newid ymddygiad pobl fydd yn helpu hynny a chynnig dewisiadau gwell na'r hyn sydd ganddyn nhw nawr.
Mae hi'n iawn i ddweud ein bod ni ymhell o fod y wlad fwyaf diogel yn y byd i fod yn fenyw ynddi. Rydym wedi gweld yr hyn sydd wedi digwydd yn yr ychydig fisoedd diwethaf ac mae'n iawn i ddweud bod gennym ni'r Ddeddf trais yn erbyn menywod a cham-drin domestig sydd yn gyfran falch o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi ei wneud, ond ceir llawer eto i'w wneud, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. A dyna pam rydym wedi cael cam un yr adolygiad a pham bydd cam dau yn digwydd ar ôl fy amser i yn y swydd hon, oherwydd bod angen gwneud mwy. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn un maes o'r fath, ond ceir mwy na hynny. Yn fy marn i, mae pethau wedi mynd tuag yn ôl yn y tymor byr o ran y ffordd y mae menywod wedi cael eu trin. Rydym i gyd wedi gweld beth sydd wedi digwydd ar y cyfryngau cymdeithasol, ac rydym i gyd wedi gweld y gwaith sydd yn rhaid ei wneud yno. Felly, cytunaf yn llwyr â hi o ran y ffaith bod angen inni wneud mwy i gyflawni'r hyn y byddai hi a minnau yn dymuno ei weld.
O ran y cynllun gofal plant, mae hi'n dweud na fyddai'n cyflawni, ond nid yw'n cynnig unrhyw dystiolaeth o ran pam na fyddai'n cyflawni. Mae hwn yn gynllun y pleidleisiodd pobl Cymru arno. Roeddem yn glir ynghylch yr hyn y byddem yn ei wneud gyda'r cynllun gofal plant a bydd yn darparu ar gyfer y bobl a bleidleisiodd o'i blaid a'r bobl sydd angen gofal plant i rai tair a phedair oed. Wrth gwrs y byddai'n braf gallu ymestyn hyn, ond nid yw'r adnoddau ar gael i wneud hynny. Felly, dyma'r man pellaf y gallwn ei gyrraedd gyda'r adnoddau sydd ar gael inni.
Roedd hi'n sôn am Fil yr iaith Gymraeg. Y rheswm pam rydym yn ystyried Bil newydd yw oherwydd nad yw Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011, a ddygwyd ymlaen gan Aelod o'i phlaid hi ei hun, yn ddigonol nac yn gweithio er mwyn pobl Cymru. Felly, mae angen inni wneud yn siŵr ein bod yn gwella'r ddeddfwriaeth—[torri ar draws.] Fe wnaethom ni bleidleisio o'i blaid, ond pleidleisiau Plaid Cymru oedden nhw hefyd, ac felly dyna pam mae angen inni gael system sy'n ceisio annog mwy o bobl i ddefnyddio'r iaith. Wrth gwrs, mae gennym ein targed ar gyfer 2050. Ond ceir rhai agweddau ar y Mesur y mae angen eu cryfhau, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny, a dyna'r hyn y bwriadwn ei wneud yn Llywodraeth.
O ran y ffordd y mae'r lle hwn yn gweithredu fel sefydliad, nid fy lle i, â phob parch, yw barnu hynny—mae hynny'n fater i'r Llywydd ac i bob un ohonom ni sy'n Aelodau o'r Siambr hon i weithio ar sut fath o strwythur ddylai fod gennym ar gyfer y Siambr hon. Ceir anghytundeb mawr, nid yn gymaint o ran y niferoedd, ond o ran y system etholiadol a bydd angen datrys hynny yn ystod y misoedd nesaf. Ceir safbwyntiau gwahanol iawn yn y Siambr hon o ran, yn gyntaf, a ddylid cael 80 o Aelodau, ac yn ail, os ceir hynny, sut y cânt eu hethol, ac ni ellir datrys hynny'n gyflym. Bydd angen cryn amser i ddatrys hynny.
Wedyn, o ran y materion eraill a godwyd ganddi, fe sylwais nad oedd hi, yn wahanol, mae'n rhaid dweud, i arweinydd y Ceidwadwyr, wedi rhoi unrhyw syniadau deddfwriaethol gerbron. Nawr, os oes gan Blaid Cymru syniadau, gadewch inni eu clywed a gadewch inni ddeall sut raglen ddeddfwriaethol fyddai ganddyn nhw. Gadewch inni weld pa syniadau sydd ganddyn nhw ar gyfer Biliau, ac wedyn wrth gwrs gallwn weld a fyddai'r mesurau hynny yn ymarferol ac, yn wir, yn deilwng o'u cefnogi cyn belled ag y mae'r Llywodraeth yn y cwestiwn. Rydym ni wedi cyflwyno ein rhaglen ddeddfwriaethol, ac mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn bwrw ymlaen ag ef, wrth gwrs, yn ystod y flwyddyn nesaf.
Thank you for your statement, First Minister. And while I welcome some of the measures outlined in your legislative programme, it’s not as ambitious, I feel, as it should be.
We're almost halfway through this Assembly and we have eight Acts on the statute books and, apart from the Public Health (Wales) Act 2017 and the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018, the majority of the legislation focuses on taxation. The Welsh public, I feel, expect the Welsh Government to introduce legislation to make an improvement to their lives, to make their lives better, and I do not see sufficient evidence of this improvement.
I welcome the plans for an independent voice for Welsh patients, provided it is truly an independent voice, the true voice of patients. I look forward to scrutinising that Bill in detail, and I would be grateful if you could outline how it will differ from the community health councils. First Minister, what role will this new body have in tackling clinical negligence, ensuring local health boards are meeting their obligations and ensuring local authorities are complying with the social services Act?
The plans to establish duties of quality and candour in health and social care are also most welcome. These will ensure that all working in the health and social care field are held to the same professional standards as our doctors and nurses. First Minister, can you outline the discussions your Government has had with the various royal colleges and professional bodies about how the new duties tie in with their various codes?
I welcome plans to reform local government, because I feel it’s ridiculous that we have 22 different local authorities for such a relatively small population. However, we have been here before and nothing happened. So, First Minister, does your Government actually have the will to see it through to fruition this time?
I remain unconvinced about lowering the voting age, but I see the wisdom of taking it forward at the same time as you reform local government. First Minister, will the Bill also seek to make other changes to the franchise? Will long-term residents be eligible to vote?
I welcome the intention to introduce legislation to ban the use of wild animals in travelling circuses; this is long overdue. However, what are we doing about puppy farms or tackling those who abuse companion animals? First Minister, what consideration have you given to expanding this legislation to cover wider animal welfare issues?
Regarding the plans to introduce a ban on smacking, do we have the right to tell parents how to discipline their children? First Minister, as the results of the consultation on the legislative proposal have yet to be published, can you let us know what convinced you of the need to introduce the legislation now?
The violence against women and domestic abuse Act is proving to be very supportive, but we still have a long way to go to provide sufficient places of refuge in this area.
Air pollution, as Paul Davies has mentioned, is of major concern. I ask, when we ask people to take responsibility for their health, how we can factor this issue into the equation to improve air quality for all.
First Minister, your programme for government promised action to tackle mental health discrimination. Where is the legislation, please, to back this up? And as we continue to encourage people to take responsibility for their health and well-being, the planning of infrastructure is important, and I'm pleased to see that this has been mentioned. I look forward to an update in this area and the progress, and I will be watching this progression with great interest.
You promised to amend the Welsh language Measure so that businesses can invest in promoting the Welsh language, and you promised to look at ending land banking, improve animal welfare, combat cyber crime, tackle fast food advertising near schools, and make Wales a dementia-friendly nation. You promised a lot that has yet to be delivered. So, when can we expect a more ambitious legislative programme for Wales? Thank you.
Diolch i chi am eich datganiad, Prif Weinidog. Ac er fy mod yn croesawu rhai o'r mesurau a amlinellwyd gennych yn eich rhaglen ddeddfwriaethol, nid wyf i'n teimlo ei bod mor uchelgeisiol ag y dylai fod.
Rydym bron hanner y ffordd drwy'r Cynulliad hwn ac mae gennym wyth Deddf ar y llyfrau statud ac, ar wahân i Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 a Deddf Tribiwnlys Anghenion Dysgu Ychwanegol ac Addysg (Cymru) 2018, mae'r rhan fwyaf o'r ddeddfwriaeth yn canolbwyntio ar drethiant. Mae'r cyhoedd yng Nghymru, rwy'n teimlo, yn disgwyl i Lywodraeth Cymru gyflwyno deddfwriaeth i weld gwelliant yn eu bywydau, i wneud eu bywydau yn well, ac nid wyf yn gweld digon o dystiolaeth i'r gwelliant hwn.
Rwy'n croesawu'r cynlluniau am lais annibynnol i gleifion Cymru, cyn belled â bod y llais yn un gwir annibynnol, llais gwirioneddol y cleifion. Rwy'n edrych ymlaen at graffu ar y Bil hwnnw yn fanwl, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu sut y bydd yn gwahaniaethu oddi wrth y cynghorau iechyd cymuned. Prif Weinidog, pa swyddogaeth fydd gan y corff newydd hwn i fynd i'r afael ag esgeulustod clinigol, a sicrhau y bydd byrddau iechyd lleol yn bodloni eu rhwymedigaethau a sicrhau bod awdurdodau lleol yn cydymffurfio â'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol?
Mae'r cynlluniau i sefydlu dyletswyddau o ansawdd a didwylledd mewn iechyd a gofal cymdeithasol i'w croesawu'n fawr. Bydd y rhain yn sicrhau bod pawb sy'n gweithio ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn cadw at yr un safonau proffesiynol â'n meddygon a'n nyrsys. Prif Weinidog, a wnewch chi amlinellu'r trafodaethau y mae eich Llywodraeth wedi eu cael gyda'r Colegau Brenhinol a'r cyrff proffesiynol ynglŷn â'r modd y mae'r dyletswyddau newydd yn cyd-fynd â'u codau amrywiol?
Rwy'n croesawu'r cynlluniau i ddiwygio Llywodraeth Leol, oherwydd fy mod yn teimlo ei bod yn chwerthinllyd bod gennym 22 o wahanol awdurdodau lleol ar gyfer poblogaeth gymharol fechan. Er hynny, rydym ni wedi ein bod yma o'r blaen ac ni ddigwyddodd unrhyw beth. Felly, Prif Weinidog, a oes gan eich Llywodraeth chi yr ewyllys mewn gwirionedd i wireddu hynny'r tro hwn?
Nid wyf wedi fy argyhoeddi eto ynglŷn â gostwng oedran pleidleisio, ond rwy'n gweld ei bod yn gall i fwrw ymlaen â hynny ar yr un pryd â diwygio llywodraeth leol. Prif Weinidog, a fydd y Bil yn ceisio gwneud newidiadau eraill hefyd i'r etholfraint? A fydd preswylwyr hirdymor yn gymwys i bleidleisio?
Rwy'n croesawu'r bwriad i gyflwyno deddfwriaeth i wahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau; bu hen ddisgwyl amdani. Eto i gyd, beth ydym ni'n bwriadu ei wneud ynglŷn â ffermydd cŵn bach neu'r rhai sy'n cam-drin anifeiliaid anwes? Prif Weinidog, pa ystyriaeth ydych chi wedi ei rhoi i ehangu'r ddeddfwriaeth hon i ymdrin â materion lles anifeiliaid yn ehangach?
O ran y cynlluniau i gyflwyno gwaharddiad ar daro plant, a oes gennym ni hawl i ddweud wrth rieni sut i ddisgyblu eu plant? Prif Weinidog, gan nad yw canlyniadau'r ymgynghoriad ar y cynnig deddfwriaethol wedi eu cyhoeddi eto, a wnewch chi roi gwybod inni beth wnaeth eich argyhoeddi chi o'r angen i gyflwyno'r ddeddfwriaeth yn awr?
Mae'r Ddeddf trais yn erbyn menywod a cham-drin domestig yn ymddangos yn gefnogol iawn, ond mae gennym ffordd hir eto i fynd er mwyn darparu digon o leoedd lloches yn y maes hwn.
Mae llygredd yr aer, fel y soniodd Paul Davies, yn achos pryder mawr. Rwy'n holi, pan fyddwn yn gofyn i bobl gymryd cyfrifoldeb am eu hiechyd, sut y gallwn ni gynnwys y mater hwn yn yr hafaliad i wella ansawdd aer ar gyfer pawb.
Prif Weinidog, roedd eich rhaglen lywodraethu yn addo camau i fynd i'r afael â gwahaniaethu ar sail iechyd meddwl. Ymhle mae'r ddeddfwriaeth, os gwelwch yn dda, i ategu hyn? Ac wrth inni barhau i annog pobl i gymryd cyfrifoldeb dros eu hiechyd a'u lles, mae cynllunio seilwaith yn bwysig, ac rwy'n falch o weld bod hyn wedi cael ei grybwyll. Rwy'n edrych ymlaen at y newyddion diweddaraf yn y maes hwn a'r cynnydd, a byddaf yn gwylio'r datblygiad hwn â diddordeb mawr.
Gwnaethoch addewid i ddiwygio Mesur yr iaith Gymraeg fel y gall busnesau fuddsoddi i hyrwyddo'r iaith Gymraeg, ac rydych wedi addo edrych ar roi terfyn ar fancio tir, gwella lles anifeiliaid, ymladd yn erbyn torcyfraith seiber, mynd i'r afael â hysbysebu bwyd cyflym yn ymyl ysgolion, a gwneud Cymru yn genedl sy'n cydymdeimlo â dementia. Roeddech yn addo llawer o bethau sydd heb eu cyflawni hyd yn hyn. Felly, pryd allwn ni ddisgwyl rhaglen ddeddfwriaethol fwy uchelgeisiol ar gyfer Cymru? Diolch.
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
I think the first thing it's important to remember is that not everything can be resolved by primary legislation. There are issues there that she's identified that are important but don't actually need Bills in order for them to be taken forward. Some of them need resourcing; some of them would need secondary legislation. It's not necessarily the case that there needs to be a Bill. In terms of the quality and governance in health and care Bill, well, just to remind Members again that the statutory duty of quality will build on current requirements on Welsh Ministers and the NHS and it'll ensure that future decisions about healthcare services lead to continuous improvement and improved outcomes and then, of course, the duty of candour will lead to openness, learning and improvement across the health and social care sector.
She asked about the consultation: I can say that the consultation took place between June and September of last year. The feedback from that consultation has centred heavily on the citizens' voice proposals and, of course, the Cabinet Secretary made a statement on 21 February outlining responses to the consultation on the White Paper and how we were going to take things forward.
With regard to the local government Bill, it was interesting what she said about reducing the number of local authorities. That's a matter, of course, for her, but, in terms of what the local government Bill will include, it will at least include provisions for the voluntary merger of principal local authorities. It will include issues such as, as already mentioned, reduced voting age in local authority elections and eligibility—so, just for example, looking at residence—a general power of competence for principal local authorities and eligible community councils; increasing public participation in local democracy; it'll look at the duties and conduct of Members; a new system for improving governance based on self-assessment and peer review; a power to issue guidance on workforce matters; strengthening controls on non-domestic rates avoidance; public services ombudsman investigations of code of conduct complaints; and increased flexibility for public services boards to merge or de-merge. That is the bare bones of the local government Bill.
In terms of animal welfare, there is a code of practice—or codes of practice—that are in place that deal with the issue of puppy farming, to use the phrase. There are legal requirements on breeders as well.
In terms of reasonable chastisement, well, it is the case that we control the way parents are able to chastise their children, otherwise we would allow them to do what they wanted, and that's never been—. That's not been the case for many, many years. The objective of the Bill is not to prosecute people needlessly, but to look at diversion if there is a first incident and then only look at prosecution if there are subsequent incidents. So, it's certainly not the intention to see a spate of prosecutions where there is a first instance. That will need to work through working with the police and the Crown Prosecution Service in terms of who is charged, in terms of what the charging guidelines look like that are publicly published by the CPS, and that work is in hand. I think it's another step that people will see as being important in terms of getting the balance right between chastisement and protection of children. I was in this Chamber, as were many others, before the smoking ban came in and there were many who opposed that, and now it's accepted. Nobody—. Well, very few people argue with the smoking ban and the fact that it is in place.
On mental health services, we continue to—. We've demonstrated, of course, our commitment to mental health services with the extra money that we have put into that. As I say, coming back to the points you made on infrastructure, well, again, that doesn't need legislation; that's something that we'll look at in terms of the Wales infrastructure investment plan, for example, which gives us the plan in terms of investment in the future.
And, as far as the Welsh language Measure is concerned, of course, what we aim to do is to strengthen the legislative protection and rights available to Welsh speakers.
Rwy'n credu mai'r peth cyntaf sy'n bwysig i'w gofio yw na ellir datrys popeth gyda deddfwriaeth sylfaenol. Mae materion a nodwyd ganddi yna sy'n rhai pwysig ond nid oes angen Biliau mewn gwirionedd er mwyn iddyn nhw gael eu dwyn ymlaen. Mae angen adnoddau ar rai ohonyn nhw; byddai angen deddfwriaeth eilaidd ar rai ohonyn nhw. Nid yw'n wir bod angen Bil o reidrwydd. O ran ansawdd a llywodraethu yn y Bil iechyd a gofal, wel, a gaf i atgoffa'r Aelodau unwaith eto y bydd y ddyletswydd statudol o ansawdd yn adeiladu ar y gofynion presennol sydd ar Weinidogion Cymru a'r GIG a bydd yn sicrhau bod penderfyniadau yn y dyfodol am wasanaethau gofal iechyd yn arwain at welliant parhaus a chanlyniadau gwell ac yna, wrth gwrs, bydd y ddyletswydd o onestrwydd yn arwain at fod yn agored, at ddysgu a gwelliant ledled y sector iechyd a'r sector gofal cymdeithasol.
Holodd am yr ymgynghoriad: gallaf ddweud y cynhaliwyd yr ymgynghoriad rhwng mis Mehefin a mis Medi y llynedd. Mae adborth o'r ymgynghoriad hwnnw wedi canolbwyntio yn helaeth ar gynigion i roi llais i ddinasyddion ac, wrth gwrs, gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ar 21 Chwefror yn amlinellu'r ymatebion i'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn a sut y byddwn yn dwyn pethau yn eu blaenau.
O ran y Bil llywodraeth leol, roedd yr hyn a ddywedodd hi am leihau nifer yr awdurdodau lleol yn ddiddorol. Mater iddi hi, wrth gwrs, yw hynny, ond, o ran beth fydd y Bil llywodraeth leol yn ei gynnwys, bydd o leiaf yn cynnwys darpariaethau ar gyfer uniad gwirfoddol rhwng y prif awdurdodau lleol. Bydd yn cynnwys, fel y soniwyd eisoes, faterion megis gostyngiad yn oedran pleidleisio mewn etholiadau awdurdodau lleol a chymhwysedd—felly, er enghraifft, o ystyried preswyliaeth—pŵer cyffredinol o gymhwysedd ar gyfer y prif awdurdodau lleol a'r cynghorau cymuned cymwys; cynyddu cyfranogiad y cyhoedd mewn democratiaeth leol; bydd yn edrych ar ddyletswyddau ac ymddygiad yr Aelodau; system newydd ar gyfer gwella llywodraethu yn seiliedig ar hunanasesu ac adolygiad gan gymheiriaid; pŵer i gyhoeddi canllawiau ar faterion gweithlu; cryfhau'r modd y rheolir osgoi ardrethi annomestig; ymchwiliadau ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus i gwynion cod ymddygiad; a mwy o hyblygrwydd i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus i uno neu ddaduno. Dyna esgyrn sychion y Bil Llywodraeth Leol.
O ran lles anifeiliaid, ceir cod ymarfer—neu godau ymarfer—sy'n ymdrin â mater ffermio cŵn bach, i ddefnyddio'r ymadrodd hwnnw. Ceir gofynion cyfreithiol ar y bridwyr hefyd.
O ran cosb resymol, wel, y gwir amdani yw ein bod ni yn rheoli'r modd y gall rhieni geryddu eu plant, fel arall byddem yn caniatáu iddyn nhw wneud yn union fel y dymunent, ac ni fu hynny erioed—. Nid felly y bu ers llawer iawn o flynyddoedd. Nid amcan y Bil yw erlyn pobl yn ddianghenraid, ond ystyried arallgyfeirio pe ceid achos cychwynnol ac ystyried erlyniad pe ceid achosion dilynol. Felly, nid y bwriad yn sicr yw gweld llu o erlyniadau pan geir achos cyntaf. Bydd angen i hynny ddigwydd drwy weithio gyda'r heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron o ran pwy sy'n cael eu cyhuddo, o ran gwedd y canllawiau erlyn a gyhoeddir gan Wasanaeth Erlyn y Goron i'r cyhoedd, ac mae'r gwaith hwnnw ar y gweill. Rwyf i o'r farn ei fod yn gam arall y bydd pobl yn ei ystyried yn bwysig o ran cael y cydbwysedd cywir rhwng cosbedigaeth ac amddiffyn plant. Roeddwn i yn y Siambr hon, fel llawer un arall, cyn cyflwyno'r gwaharddiad ar ysmygu a chafwyd llawer a oedd yn gwrthwynebu hynny, a bellach mae hynny wedi ei dderbyn. Nid oes neb—. Wel, ychydig iawn o bobl sydd yn dadlau gyda'r gwaharddiad ar ysmygu a'r ffaith ei fod ar waith.
O ran gwasanaethau iechyd meddwl, rydym yn parhau i—. Rydym wedi dangos ein hymrwymiad, wrth gwrs, i wasanaethau iechyd meddwl gyda'r arian ychwanegol a roddwyd ar gyfer hynny. Fel y dywedais, gan ddod yn ôl at y pwyntiau a wnaethoch chi ar seilwaith, wel, unwaith eto, nid oes angen deddfwriaeth ar hynny; mae hynny'n rhywbeth y byddwn ni'n edrych arno o ran y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, er enghraifft, sy'n rhoi inni'r cynllun ar gyfer buddsoddi yn y dyfodol.
A chyn belled ag y bo Mesur yr iaith Gymraeg yn y cwestiwn, wrth gwrs, ein bwriad yw cryfhau'r diogelwch deddfwriaethol a'r hawliau sydd ar gael i siaradwyr Cymraeg.
I welcome the programme for government, and I particularly welcome some items in the programme for government that I do think are ambitious, and I am particularly pleased that there will be the introduction of the legislation to end the defence of reasonable punishment. As the First Minister knows, this is something that I have campaigned for for many years. I actually first spoke publicly on it in the House of Commons in the year 2000. So, I'm repeatedly reminded that politics is a long game. In any case, I'm very pleased that it has finally reached this point, and, if passed, Wales will join the growing list of countries that are removing this defence. And there has been no evidence in those countries that there has been any increased criminalisation of parents. It seems a very normal, practical step to take and I think, after this has been done and we have the, no doubt, spirited debate, we'll all wonder what all the fuss was about afterwards.
I'm sure that the First Minister is aware of the latest research commissioned by the Welsh Government, which shows that public attitudes in Wales are changing about how parents do punish their children. The majority now do support legislative action. The number of parents who do actually smack their children is falling rapidly, so I do think that public opinion is changing and I do think that the debate we've had over many years here in this Chamber and outside has helped towards this change of view. So, I think the fact that we're having this legislation is ambitious and I think that it does show that the Welsh Government is putting foremost the protection of children, so this is one aspect of legislation that I really welcome very strongly.
The other one is the fact that 16 and 17-year-olds will get the vote in local government, if passed by this Chamber, which, again, is a campaign that many of us have been involved with for many years. So, it's great to see that coming to fruition. I'm sorry it's just in local government at this point and I do hope that we'll be able to have it for Assembly elections, and eventually in Westminster, but extending the franchise to 16 and 17-year-olds, respecting their opinions and getting them to take a role in their future, I think is a very positive step and I think is in line with what this Labour-led Welsh Government has always done in terms of putting children at the front of all of our policies. So, those are the two issues that I'd like to particularly welcome and really believe that we will be able to, I hope, deliver those two particular bits of law.
Rwy'n croesawu'r rhaglen ar gyfer llywodraethu, ac rwy'n croesawu rhai o'r eitemau yn arbennig sydd yn rhaglen lywodraethu yr wyf yn credu eu bod yn uchelgeisiol, ac rwy'n arbennig o falch y bydd deddfwriaeth yn cael ei chyflwyno i roi terfyn ar yr amddiffyniad o gosb resymol. Fel y gŵyr y Prif Weinidog, mae hwn yn rhywbeth yr ydwyf i wedi ymgyrchu amdano ers blynyddoedd lawer. Siaradais amdano yn gyhoeddus am y tro cyntaf yn Nhŷ'r Cyffredin yn y flwyddyn 2000. Felly, caf fy atgoffa dro ar ôl tro mai gêm hirfaith yw gwleidyddiaeth. Beth bynnag am hynny, rwy'n falch iawn ei fod o'r diwedd wedi cyrraedd hyd yma, ac, os caiff ei basio, bydd Cymru'n ymuno â rhestr gynyddol o wledydd sydd yn dileu'r amddiffyniad hwn. Ac ni fu unrhyw dystiolaeth o'r gwledydd hynny o unrhyw gynnydd mewn troseddoli rhieni. Mae'n ymddangos yn gam normal iawn ac ymarferol i'w gymryd a chredaf, wedi gwneud hyn a chael, yn ddiamau, ddadl hwyliog, byddwn i gyd yn rhyfeddu at yr holl stŵr a fu wedi iddo fod.
Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r gwaith ymchwil diweddaraf a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, sy'n dangos newid yn agwedd y cyhoedd yng Nghymru tuag at y ffordd mae rhieni yn cosbi eu plant. Mae'r mwyafrif bellach yn cefnogi gweithredu deddfwriaethol. Mae nifer y rhieni sy'n taro eu plant yn gostwng yn gyflym mewn gwirionedd, felly rwy'n credu bod barn y cyhoedd yn newid, a chredaf fod y ddadl yr ydym wedi ei chael dros flynyddoedd lawer yma yn y Siambr hon a'r tu allan wedi helpu i gael y newid hwn o ran barn. Felly, rwy'n credu bod y ffaith ein bod ni'n cael y ddeddfwriaeth hon yn uchelgeisiol, ac rwy'n credu ei bod yn dangos bod Llywodraeth Cymru yn rhoi amddiffyn plant mewn lle blaenllaw, felly mae hon yn agwedd ar ddeddfwriaeth yr wyf yn ei gwir groesawu yn gynnes iawn.
Yr un arall yw'r ffaith y bydd gan rai 16 a 17 mlwydd oed bleidlais mewn llywodraeth leol, pe byddai hynny'n cael ei basio yn y Siambr hon, sydd, unwaith eto, yn ymgyrch y mae llawer ohonom wedi ymwneud â hi ers blynyddoedd lawer. Felly, mae'n wych i weld hynny'n dwyn ffrwyth. Mae'n ddrwg gennyf i mai dim ond gyda llywodraeth leol y bydd hynny'n digwydd ar hyn o bryd ac rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu sicrhau hynny ar gyfer etholiadau'r Cynulliad, ac yn y pen draw yn San Steffan, ond bydd ymestyn yr etholfraint i rai 16 a 17 mlwydd oed, gan barchu eu barn a'u cael i fod â rhan yn eu dyfodol, yn fy marn i yn gam cadarnhaol iawn ac rwy'n credu bod hyn yn unol â'r hyn y mae'r Llywodraeth hon i Gymru dan arweiniad y Blaid Lafur wedi ei wneud bob amser o ran rhoi plant yn gyntaf yn ein holl bolisïau. Felly, dyna'r ddau fater yr hoffwn i roi croeso arbennig iddyn nhw ac rwyf wir yn credu y bydd modd, gobeithio, i ni gyflawni hynny trwy'r ddau ddarn penodol hyn o gyfraith.
Can I thank the Member for her comments? She will remember the discussions that she and I and Christine Chapman had in my room upstairs. They were always discussions that led to agreement, and she will see what we deliver in terms of moving this forward now. Of course, it's about, as well, providing support for parents through a package of measures, including advice on parenting techniques. As she has said—and others—the intention is not to look to criminalise people as something that is the first intention, but to provide that support and to make sure that the message is understood by people. We know from practice in other countries that that's the way it has been done.
Of course, what she says about 16 and 17-year-olds is correct. If it was correct that 16 and 17-year-olds were able to vote in the Scottish referendum in 2014, there is no reason why they should not be able to vote across the UK in other elections as well. There's no logical reason why one shouldn't follow the other. And that's why, of course, as far as local government is concerned, we will take forward votes for 16 and 17-year-olds in local government elections, and, of course, in time, there will be a Bill before the Assembly looking at the Assembly's own franchise. She will know that, personally, I've been in favour of 16 and 17-year-olds voting, but she has a much more venerable record on that.
A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei sylwadau? Bydd hi'n cofio'r trafodaethau a gafodd hi a minnau a Christine Chapman yn fy ystafell i fyny'r grisiau. Roedden nhw'n drafodaethau oedd yn arwain at gytundeb bob amser, a bydd hi'n gweld yr hyn y byddwn yn ei gyflawni o ran bwrw hyn yn ei flaen nawr. Wrth gwrs, mae'n ymwneud hefyd â rhoi cymorth i rieni drwy becyn o fesurau, gan gynnwys cyngor ar dechnegau rhianta. Fel y dywedodd hi—ac eraill—nid y bwriad yw bod â golwg ar wneud pobl yn droseddwyr fel y bwriad cyntaf, ond i roi'r cymorth hwnnw a gwneud yn siŵr y bydd pobl yn deall y neges. Gwyddom o'r arfer mewn gwledydd eraill mai dyna'r ffordd y cyflawnwyd hyn.
Wrth gwrs, mae'r hyn a ddywed am rai 16 ac 17 oed yn iawn. Os oedd hi'n iawn i rai 16 ac 17 oed allu pleidleisio yn y refferendwm yn yr Alban yn 2014, nid oes unrhyw reswm pam na ddylen nhw allu pleidleisio ledled y DU mewn etholiadau eraill hefyd. Nid oes unrhyw reswm rhesymegol pam na ddylai un ddilyn y llall. A dyna pam, wrth gwrs, cyn belled ag y mae Llywodraeth Leol dan sylw, y byddwn yn cyflwyno pleidleisiau i rai 16 a 17 oed mewn etholiadau llywodraeth leol, ac, wrth gwrs, ymhen amser, bydd Bil gerbron y Cynulliad yn edrych ar etholfraint y Cynulliad ei hun. Bydd hi'n gwybod fy mod i, yn bersonol, wedi bod o blaid y bleidlais i rai 16 a 17 mlwydd oed, ond mae ei hanes hi yn y maes hwnnw yn haeddu'r clod mwyaf.
Perhaps I could start with the smacking ban as well, if I may. Obviously, we recognise your policy objective on this, but there is still this problem in as much as the current defence is a construct of the criminal law and removing the defence doesn't remove the actual offence that remains from the realm of criminal law either. So, whether there's a prosecution or not—and I know this is not your intention—it does still leave parents at the risk of technical criminalisation. So, how do you expect to work with the UK Government to overcome this rather inconvenient truth, from your perspective, that non-injurious battery still remains a crime?
We agree that the UNCRC is important, so I'd be curious to know where is your Bill to ensure that the UNCRC, children's rights and the due regard are observed at all levels of public service. It's fine that we here make policy and legislation having taken due regard of children's rights, but if the implementation of those policies and the interpretation of them are not also subject to that due regard then there's no guarantee that public services will deliver in the way that we are intending. I apply this question as well to older people's rights. You mentioned that—well, I think it was Paul Davies who mentioned, actually—you don't have the monopoly on all the great ideas. Well, why not include these two ideas, these two great Welsh Conservative ideas, in your future legislative programme while you still have the chance? You've done it with wild animals in circuses, so you can see we've got some good things to say, and, at the same time, perhaps you could look at our ideas for localism and citizenship, which could also be delivered through a Bill.
Finally, Dirprwy Lywydd, I just wanted to talk about the quality of legislation that's likely to come forward. We've still got a huge emphasis here on framework Bills, sometimes based on incomplete evidence, and I cite the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill in support of that argument. But there's definitely an emphasis on too much secondary legislation, with less than optimum scope for scrutiny with such a small Parliament, of course. I think it's one of the legacies of the contact with the Napoleonic code, which has never really been a good fit with our common law system here in the UK. It's resulted in a lot of gold-plating here. So, do you see the form of Welsh Government legislation perhaps changing over time as we leave the European Union, with more detail on the face of draft Bills, where they, of course, face the full glare of our scrutiny? Thank you.
Efallai y gallaf innau ddechrau gyda'r gwaharddiad ar smacio hefyd, os caf i. Yn amlwg, rydym yn cydnabod eich amcan polisi ar hyn. Ond mae problem o hyd gan fod yr amddiffyniad presennol wedi'i lunio o gyfraith trosedd ac nid yw dileu'r amddiffyniad yn diddymu'r drosedd wirioneddol sy'n aros o faes cyfraith trosedd chwaith. Felly, pa un a oes erlyniad neu beidio—ac rwy'n gwybod nad hyn yw eich bwriad—ond bydd yn gadael y rhieni mewn perygl o fod yn droseddwyr yn dechnegol. Felly, sut ydych yn disgwyl gweithio gyda Llywodraeth y DU i oresgyn y gwirionedd gweddol anghyfleus hwn, o'ch safbwynt chi, fod curo heb wneud niwed yn parhau i fod yn drosedd?
Rydym yn cytuno bod y CCUHP yn bwysig, felly byddwn yn awyddus i wybod lle mae eich Bil i sicrhau bod y CCUHP, hawliau plant a'r parch dyledus yn cael eu cadw ar bob lefel o wasanaeth cyhoeddus. Mae'n iawn ein bod ni yma yn gwneud polisïau a deddfwriaeth wedi rhoi'r ystyriaeth ddyledus i hawliau plant. Ond os nad yw gweithredu'r polisïau hynny na'r dehongliad ohonyn nhw yn destun i'r ystyriaeth ddyledus honno, yna nid oes unrhyw warant y bydd gwasanaethau cyhoeddus yn darparu yn y ffordd yr ydym yn ei bwriadu. Rwy'n gweld y cwestiwn hwn yn berthnasol i hawliau pobl hŷn hefyd. Roeddech yn sôn—wel, rwy'n credu mai Paul Davies, a grybwyllodd, mewn gwirionedd—nad oes gennych chi fonopoli ar y syniadau gwych i gyd. Wel, pam na wnewch chi gynnwys y ddau syniad hyn, y ddau syniad gwych hyn gan y Ceidwadwyr Cymreig, yn eich rhaglen ddeddfwriaethol i'r dyfodol tra bod y cyfle gennych i wneud hynny? Rydych wedi gwneud felly gydag anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau, a gallwch weld fod gennym ni rai pethau da i'w dweud, ac, ar yr un pryd, efallai y gallech chi edrych ar ein syniadau ar gyfer lleoliaeth a dinasyddiaeth, y gellid eu gwireddu drwy Fil hefyd.
Yn olaf, Dirprwy Lywydd, roeddwn yn awyddus i sôn am ansawdd y ddeddfwriaeth sy'n debygol o gael ei chyflwyno. Mae gennym ni bwyslais enfawr yma o hyd ar Filiau fframwaith, sydd weithiau yn seiliedig ar dystiolaeth anghyflawn, ac rwy'n cyfeirio at Fil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru) i gefnogi'r ddadl honno. Ond yn bendant mae'r pwyslais ar ormod o ddeddfwriaeth eilaidd, a dim digon o gyfle i graffu, gyda Senedd cyn lleied ei maint, wrth gwrs. Credaf ei fod yn etifeddiaeth o'r cyffyrddiad â'r cod Napoleonaidd, nad yw erioed wedi cydweddu â'n system gyfraith gyffredin ni yma yn y DU. Mae wedi arwain at lawer o orgymhlethu yma. Felly, a ydych chi'n gweld ffurf deddfwriaeth Llywodraeth Cymru yn newid efallai dros amser wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd, gyda mwy o fanylion ar wyneb Biliau drafft, lle y byddan nhw, wrth gwrs, yn wynebu ein gwaith craffu manwl ni? Diolch.
I never thought I'd hear the code of Napoleon mentioned in the Chamber, but she'll be aware, of course, that the civil law systems that the continental countries have are reflected in Scotland as well. So, it's not the case that all of the UK is somehow different from the legal systems that exist elsewhere. The balance that's struck between primary and secondary legislation is primarily one of flexibility, because where there is a need, perhaps on an annual basis, or less frequently, to update legislation, then clearly secondary legislation is the vehicle for doing that. That's why, of course, quite often there are issues that won't appear on the face of a Bill, because that Bill may need to be amended in a year or so or beyond that, and so the flexibility of secondary legislation is needed.
One of the issues that has taxed us is—ironically—as we look at finance Bills in the future and Bills that will contain rates of taxation—. It's the custom, I understand, in Westminster for rates of taxation to be presented on the face of primary legislation, but they have a particular system of Standing Orders to deal with that, which we will need to develop, potentially, in the future if that is to be the case—if we have finance Bills presented to the Assembly in the future.
In terms of reasonable chastisement, of course, by removing the defence, it means not that a new offence is created but that a defence is removed to an existing offence. She wasn't arguing, I trust, for the offence of common assault to be removed from the Criminal Justice Act 1988, but, nevertheless, what it will mean is that where, in court, people plead the defence of reasonable chastisement, that defence will no longer be available to them. Could that lead to more prosecutions? It could. But that's why it's hugely important that we focus on diversion, that we focus on ensuring that there are no prosecutions for first offences, for example, and that prosecution is something that is held to be something in extremis. Now, the police and the Crown Prosecution Service are engaged on this, they're working with us to see how that would work, and the CPS, of course, will want to lay down charging guidelines in order for there to be a full understanding, publicly, of how the law will operate. Simply creating or removing a defence will not, in itself, lead to more prosecutions, as long as the situation is handled sensibly.
In terms of the quality of legislation, I actually think it's been quite remarkable. This institution has only had primary powers since 2011. We had no history at all of drafting legislation, unlike the Scottish Office, which did. We had, of course, the days of legislative competence Orders and the days of Measures, which I suppose gave us a bit of practice, but it's quite remarkable that we have been able to produce so much legislation collectively in this Chamber despite having no pedigree at all and no expertise at all until quite recently. The fact that that legislation has been judged to be sound—we've not seen major challenges to that legislation—I think is a tribute to all those who've been involved in drafting that legislation and the quality of people that we have—there are not many of them compared to other Governments, but the quality of people that we have. So, we're content with the legislation as it is presented. We believe that the Bills that I've gone through today will give us full candour, for example, in the health service, will give us the progress we need to see in local government, and, of course, will enable us to move forward with a long-held commitment towards removing the distance of reasonable chastisement.
Feddyliais i erioed y byddwn i'n clywed cod Napoleon yn cael ei grybwyll yn y Siambr, ond bydd hi'n ymwybodol, wrth gwrs, fod y systemau cyfraith sifil sydd gan wledydd y cyfandir yn cael eu hadlewyrchu yn yr Alban hefyd. Felly, dydy hi ddim yn wir bod y DU gyfan rywsut yn wahanol i'r systemau cyfreithiol sy'n bodoli mewn mannau eraill. Mae'r cydbwysedd a geir rhwng deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth yn bennaf yn un o hyblygrwydd, oherwydd pan fo angen, efallai yn flynyddol, neu'n llai aml, ddiweddaru'r ddeddfwriaeth, yna yn amlwg is-ddeddfwriaeth yw'r cyfrwng i wneud hynny. Dyna pam, wrth gwrs, yn aml ceir materion na fydd yn ymddangos ar wyneb Bil, oherwydd efallai y bydd angen diwygio'r Bil hwnnw o fewn blwyddyn neu lai neu y tu hwnt i hynny, ac felly mae angen hyblygrwydd is-ddeddfwriaeth.
Un o'r materion sydd wedi ein trethu ni—yn eironig—wrth inni edrych ar Filiau cyllid yn y dyfodol a Biliau a fydd yn cynnwys cyfraddau trethu—. Yr arferiad, rwy'n deall, yn San Steffan yw cynnwys cyfraddau trethu ar wyneb deddfwriaeth sylfaenol. Ond mae ganddyn nhw system benodol o Reolau Sefydlog i ymdrin â hynny, a bydd angen i ni eu datblygu, o bosibl, yn y dyfodol os yw hynny i ddigwydd—os cawn ni Filiau cyllid a gyflwynir i'r Cynulliad yn y dyfodol.
O ran cosb resymol, wrth gwrs, drwy gael gwared ar yr amddiffyniad, mae'n golygu nid bod trosedd newydd yn cael ei chreu ond bod amddiffyniad yn cael ei ddiddymu i drosedd bresennol. Doedd hi ddim yn dadlau, rwy'n ffyddiog, i'r drosedd o ymosodiad cyffredin gael ei thynnu o Ddeddf Cyfiawnder Troseddol 1988, ond, serch hynny, bydd yn golygu pan fo pobl yn pledio amddiffyniad cosb resymol mewn llys na fydd yr amddiffyniad hwnnw ar gael iddyn nhw mwyach. A allai hynny arwain at fwy o erlyniadau? Gallai. Ond dyna pam mae'n bwysig dros ben ein bod yn canolbwyntio ar ddargyfeirio, ein bod yn canolbwyntio ar sicrhau nad oes unrhyw erlyniadau am dramgwyddau cyntaf, er enghraifft, ac y cedwir erlyniad yn rhywbeth i'w ddefnyddio mewn cyfyngder. Nawr, mae'r heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron yn cymryd rhan yn hyn. Maen nhw'n gweithio gyda ni i weld sut y byddai hynny'n gweithio, ac wrth gwrs, bydd Gwasanaeth Erlyn y Goron yn dymuno pennu canllawiau cyhuddo er mwyn bod yna ddealltwriaeth lawn, yn gyhoeddus, o sut y bydd y gyfraith yn gweithredu. Ni fydd creu neu gael gwared ar amddiffyniad, ynddo'i hun, yn arwain at fwy o erlyniadau, cyhyd ag y bydd y sefyllfa yn cael ei drin yn synhwyrol.
O ran ansawdd y ddeddfwriaeth, rwy'n credu mewn gwirionedd y bu'n eithaf rhyfeddol. Dim ond ers 2011 y cafodd y sefydliad hwn bwerau sylfaenol. Doedd gennym ni ddim hanes o gwbl o ddrafftio deddfwriaeth, yn wahanol i Swyddfa'r Alban, a oedd yn brofiadol. Wrth gwrs cafwyd y dyddiau Gorchmynion cymhwysedd deddfwriaethol a'r dyddiau Mesurau, a roddodd ychydig o ymarfer inni, mae'n debyg, ond mae'n eithaf rhyfeddol ein bod ni wedi gallu cynhyrchu cymaint o ddeddfwriaeth ar y cyd yn y Siambr hon er gwaethaf y ffaith nad oedd gennym unrhyw bedigri o gwbl a dim arbenigedd o gwbl nes yn eithaf diweddar. Credaf fod y ffaith y barnwyd bod y ddeddfwriaeth honno yn gadarn—dydyn ni ddim wedi gweld heriau mawr i'r ddeddfwriaeth honno—yn deyrnged i'r holl rai hynny sydd wedi cymryd rhan wrth ddrafftio'r ddeddfwriaeth honno ac ansawdd y bobl sydd gennym ni—nid oes llawer ohonyn nhw o'u cymharu â Llywodraethau eraill, ond ansawdd y bobl sydd gennym ni. Felly, rydym ni'n fodlon ar y ddeddfwriaeth fel y caiff ei chyflwyno. Credwn y bydd y Biliau yr wyf i wedi mynd trwyddyn nhw heddiw yn rhoi didwylledd llawn inni, er enghraifft, yn y gwasanaeth iechyd, ac y byddan nhw'n rhoi'r cynnydd y mae angen inni ei weld mewn Llywodraeth Leol. Ac, wrth gwrs, byddant yn ein galluogi ni i symud ymlaen â'r ymrwymiad hirdymor i gael gwared ar bellter cosb resymol.
First Minister, I've just three relatively succinct points. In respect of 16 to 17-year-olds voting, I wonder if you could perhaps elaborate on your views as to how that legislation might be framed, particularly since it has a significant impact on how the education curriculum operates, and the issues that exist, for example, around schools within their curriculum talking about political issues, talking about trade unions and bodies such as that within society, which are clearly important to facilitate 16 and 17-year olds in exercising that power if the legislation actually proceeds and is passed. I did some consultations with two schools in my constituency—Bryn Celynnog and Y Pant—and what was clear was that the overwhelming majority of pupils clearly wanted the vote at 16 and 17, provided they had the information that enabled them to use that. Without that, it was down to something like 50 per cent of pupils actually wanting that. So, it seems to me that's a fundamental part of the legislation in addressing that particular deficit.
Whilst I welcome the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill, you'll be aware that also in this Chamber there was a unanimous vote in support of legislation to abolish leasehold tenure. I'm aware of the very positive statements that have been made by the Minister in this respect. It seems to me that this is a simple piece of legislation, and I'm just wondering if you could at least confirm it hasn't been ruled out at this stage, and is still a particular option.
Thirdly, on the issue of inequality, you'll be aware that the Equality Act 2010, section 1, specifically imposes duties on public authorities to take action on major decisions, to actually reduce inequality of outcome. Now, the Tories specifically prevented the implementation of section 1 of that Act, but of course under section 45 of the Wales Act 2017, that power to trigger section 1, and to implement it, now lies with this Assembly. It seems to me that, without the burden of torturous processes around legislation and so on, a simple step could be taken by an Order of the Welsh Ministers to actually implement section 1 of the Equality Act 2010.
Prif Weinidog, dim ond tri phwynt cymharol gryno sydd gen i. O ran pobl ifanc 16 i 17 mlwydd oed yn pleidleisio, tybed a wnewch chi efallai ymhelaethu ar eich barn ynglŷn â sut y gallai'r ddeddfwriaeth honno gael ei llunio, yn arbennig gan y byddai'n effeithio'n sylweddol ar sut y mae'r cwricwlwm addysg yn gweithredu a'r materion sy'n bodoli, er enghraifft, ynghylch ysgolion o fewn eu cwricwlwm yn sôn am faterion gwleidyddol, yn sôn am undebau llafur a chyrff fel hynny o fewn cymdeithas, sy'n amlwg yn bwysig i hwyluso pobl ifanc 16 a 17 oed i arfer y pŵer hwnnw os yw'r ddeddfwriaeth yn mynd rhagddi ac yn cael ei phasio. Fe wnes i rywfaint o ymgynghori â dwy ysgol yn fy etholaeth i—Bryn Celynnog ac Y Pant—a'r hyn oedd yn glir oedd bod mwyafrif llethol y disgyblion yn amlwg eisiau'r bleidlais yn 16 ac 17 oed, ar yr amod fod ganddyn nhw'r wybodaeth a oedd yn eu galluogi i'w defnyddio. Heb hynny, roedd i lawr i tua 50 y cant o ddisgyblion eisiau hynny mewn gwirionedd. Felly, ymddengys i mi fod hynny'n rhan sylfaenol o'r ddeddfwriaeth wrth fynd i'r afael â'r diffyg penodol hwnnw.
Er fy mod yn croesawu Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru), byddwch yn ymwybodol hefyd yn y Siambr hon y cafwyd pleidlais unfrydol i gefnogi deddfwriaeth i ddiddymu lesddeiliadaeth. Rwy'n ymwybodol o'r datganiadau cadarnhaol iawn a wnaed gan y Gweinidog yn hyn o beth. Ymddengys i mi fod hwn yn ddarn syml o ddeddfwriaeth, a tybed a allech chi o leiaf gadarnhau nad yw wedi cael ei ddiystyru ar hyn o bryd, a'i fod yn dal i fod yn opsiwn penodol.
Yn drydydd, ar fater anghydraddoldeb, byddwch yn ymwybodol bod adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010 yn benodol yn gosod dyletswyddau ar awdurdodau cyhoeddus i gymryd camau ar benderfyniadau mawr, i leihau anghydraddoldeb o ran canlyniadau mewn gwirionedd. Nawr, ataliodd y Torïaid weithrediad adran 1 o'r Ddeddf honno, ond wrth gwrs o dan adran 45 o Ddeddf Cymru 2017, mae'r pŵer hwnnw i sbarduno adran 1, a'i rhoi ar waith, bellach yn y Cynulliad hwn. Ymddengys i mi, heb faich y prosesau arteithiol ynghylch deddfwriaeth ac ati, y gellid cymryd cam syml drwy Orchymyn Gweinidogion Cymru i weithredu adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010 mewn gwirionedd.
With regard to 16 and 17-year-olds, I think there's a duty on political parties—perhaps not the most objective of sources—to provide information to voters, for them to decide how they should vote. I think the issue of constitutional education doesn't end at 17; it's there for people at all ages. They don't properly understand, quite often, the way that Government works, and why should they? It's not part of their everyday lives. So, I think, yes, we can look at the curriculum, but there is an obligation, I think, on us as politicians as well to engage with not just those 16-year-olds and 17-year-olds, but all ages.
In terms of leasehold tenure, if you ask, 'Is it ruled out?', the answer is, 'No, it's not ruled out.' It's not, obviously, in this year's legislative programme, but nevertheless it is an issue that's still live as far as the Government is concerned.
In terms of the equality Act, let me write to him on that, in terms of what we would need to do in order to implement section 1, and what the effects would be. I will write to him to provide him with an update on that issue.
O ran pobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed, rwy'n credu bod dyletswydd ar bleidiau gwleidyddol—efallai nad y mwyaf diduedd o ffynonellau—i ddarparu gwybodaeth i bleidleiswyr, er mwyn iddyn nhw benderfynu sut y dylen nhw bleidleisio. Dydy mater addysg gyfansoddiadol ddim yn dod i ben yn 17 oed yn fy marn i; mae yno i bobl o bob oedran. Dydyn nhw ddim yn deall yn iawn, yn eithaf aml, sut y mae Llywodraeth yn gweithio, a pham ddylen nhw? Dydy e' ddim yn rhan o'u bywydau bob dydd. Felly, rwy'n credu, ie, gallwn ni edrych ar y cwricwlwm, ond mae yna rwymedigaeth, rwy'n credu, arnom ni fel gwleidyddion hefyd i ymgysylltu, nid yn unig â'r bobl ifanc 16 mlwydd oed ac 17 mlwydd oed, ond â phobl o bob oedran.
O ran lesddeiliadaeth, os ydych chi'n gofyn, 'A yw'n cael ei diystyru?', yr ateb yw, 'Na, dydy hynny ddim yn cael ei ddiystyru.' Yn amlwg, dydy hynny ddim yn y rhaglen ddeddfwriaethol eleni, ond serch hynny mae'n fater sy'n dal yn fyw cyn belled ag y mae'r Llywodraeth yn y cwestiwn.
O ran y Ddeddf Cydraddoldeb, gadewch imi ysgrifennu ato ar hynny, o ran beth y byddai angen ei wneud er mwyn gweithredu adran 1, a beth fyddai effeithiau hynny. Ysgrifennaf ato i roi'r diweddaraf ar y mater hwnnw iddo.
And finally, Simon Thomas.
Ac yn olaf, Simon Thomas.
Brif Weinidog, pan rydych chi'n edrych ar y Cofnod, mae'n siŵr y byddwch chi'n canfod bod yna chwe chynnig deddfwriaethol gan arweinydd Plaid Cymru yn ei hymateb i'ch cynigion chithau, chwech ohonyn nhw yn syniadau cyffrous a radical ar gyfer Cymru. A hoffwn i ychwanegu tri arall atyn nhw.
Yn gyntaf oll, fe ddywedodd arweinydd y tŷ wrthyf fi, wrth i ni drafod y Bil a ddaeth yn Ddeddf Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018, y byddwch chi—eich Llywodraeth chithau—yn manteisio ar y cynnig cyntaf i gyflwyno egwyddorion amgylcheddol i mewn i ddeddfwriaeth Gymreig. Fe wnaethoch chi wneud hynny wrth wrthod cynigion Plaid Cymru i ysgrifennu'r egwyddorion yna ar wyneb deddfwriaeth Gymreig. Ac ers hynny, wrth gwrs, mae Tŷ’r Arglwyddi, yn yr EU withdrawal Bill, wedi mynd ymlaen i ysgrifennu'r egwyddorion yna. Ac felly mae yna rywbeth ar goll fan hyn sydd ddim yn y ddeddfwriaeth Gymreig, ond sydd bellach yn neddfwriaeth Cymru a Lloegr, ond ar gyfer Lloegr yn unig, fel y dywedoch chi. Felly, pryd y cawn ni weld yr egwyddorion amgylcheddol yma yn cael eu hysgrifennu i ddeddfwriaeth sylfaenol Gymreig?
Yn ail, mae'ch Ysgrifennydd Cabinet dros faterion gwledig yn ymgynghori ar faterion eang iawn ar hyn o bryd ynglŷn â chyllido cefn gwlad wrth adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'n ymddangos i fi bod rhai o'r cynigion yna yn gofyn am Fil yn ymwneud ag amaeth, ac felly pryd cawn ni'r cyfle i drafod deddfu ar gyfer y pwrpasau hynny? Rwy'n cymryd, felly, nid yn ystod y flwyddyn nesaf.
Ac yn olaf, mae eich Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid wedi mynegi ei fwriad i fynd ymlaen â threth tir gwag fel un o'r trethi newydd lle gallwn ni ddefnyddio ein pwerau newydd ni i fynd â ni ymlaen. Rwy'n cymryd y bydd angen deddfwriaeth arnom i sylfaenu unrhyw dreth ac na fyddwch yn chwilio am ddeddfwriaeth fframwaith ar gyfer cyflwyno trethi. Felly, pryd welwn ni'r dreth yma? A ydym i gymryd, felly, na fydd y dreth tir gwag yn realistig o gwbl yn ystod y flwyddyn neu ddwy nesaf?
First Minister, when you look at the Record, I’m sure you will find that there were six legislative proposals made by the Plaid Cymru leader in her response to your proposals, and all six of them are exciting and radical ideas for Wales. I’d like to add another three.
First of all, the leader of the house told me, as we discussed the Bill that became the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018, that your Government would take the first opportunity to introduce environmental principles into Welsh legislation. You did that in rejecting Plaid Cymru proposals to write those principles on the face of Welsh legislation. And since then, of course, the House of Lords, in the EU withdrawal Bill, has written those principles into law. So, there is something missing here that isn’t in Welsh legislation, but is in England-and-Wales legislation, but for England only, as you said. So, when will we see those environmental principles written into Welsh primary law?
Secondly, your Cabinet Secretary for rural affairs is consulting on very broad issues at the moment in terms of funding rural areas as we exit the European Union. It appears to me that some of those proposals do require a Bill in relation to agriculture, and therefore when will we have an opportunity to discuss legislating for that purpose? I assume it won’t be over the next year.
And finally, your Cabinet Secretary for Finance has expressed his intention to proceed with a vacant land tax as one of the taxes where we can use our new power. Now, I assume that we will need legislation to institute any taxation and that you wouldn’t be using framework legislation to do that. So, when will we see this tax? Are we to assume, therefore, that the vacant land tax won’t realistically be delivered over the next year or two?
Wel, mae yna wahaniaeth rhyngom ni a Lloegr achos y ffaith bod gennym ni Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, sydd, wrth gwrs, yn cynnwys yn llawer mwy eang yr egwyddorion sydd yna ynglŷn â'r amgylchedd. Ond nid oes rheswm pam na allwn ni ystyried hwn yn ystod y misoedd nesaf, achos un o'r pethau sydd ddim yn amlwg yw pa Filiau fydd eu heisiau.
A fydd eisiau Bil amaeth? Wel, yr ateb i hynny yw, 'Efallai bydd eisiau Bil amaeth.' Ond, ar hyn o bryd, mae'n anodd dweud beth fydd y Bil amaeth hwnnw'n cynnwys. Nawr, dyna pam, wrth gwrs, mae yna le wedi cael ei greu yn y rhaglen ddeddfwriaethol er mwyn sicrhau bod yna le yno i ddatblygu Biliau Brexit. Yn lle ein bod ni'n datgan chwech neu saith Mesur y prynhawn yma, mae yna le yno i'r cyfreithwyr, a hefyd i'r timau Biliau, i ddatblygu Biliau pan mae'r angen yn dod. Mae'r capasiti yno i wneud hynny, fel y dywedais i ar ddechrau'r broses.
Ynglŷn â threth tir gwag, nid yw hynny'n rhywbeth sydd yn y rhaglen y flwyddyn hon, ond mae hyn yn amlwg yn rhywbeth y mae'r Gweinidog yn dal i ystyried. Wrth gwrs, fe fydd yna fwy i'w ddweud ynglŷn â hynny yn y pen draw.
Well, there is a difference between us and England, because we do have the well-being of future generations Act, which, of course, much more broadly includes environmental principles. But there’s no reason why we can’t consider that during the next few months, because one of the things that isn’t obvious is which Bills will be required.
Will we need an agricultural Bill? Well, my answer to that is, ‘We may need one.' But at the moment, it's difficult to say what that Bill would include. That’s why, of course, there has been space created in the legislative programme to ensure that there is room to develop Brexit Bills. Instead of us announcing six or seven Bills this afternoon, there is scope for the legislative team, and the Bill teams, to develop Bills when they need to be made. So, the capacity is there to do that, as I said at the outset of the process.
In terms of the vacant land tax, it’s not something that is in this year’s programme, but it’s evidently something that the Minister is considering now. Of course, there will be more to be said on that again at a later stage.
Thank you very much, First Minister.
Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog.
Item 4 on the agenda this afternoon is the statement by the Cabinet Secretary for Finance: update on European transition. I call on the Cabinet Secretary for Finance, Mark Drakeford.
Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid: Y wybodaeth ddiweddaraf am y trefniadau pontio Ewropeaidd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, Mark Drakeford.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. For more than two years now, the whole country has debated how to approach the circumstances created by the Brexit referendum. The Welsh Government, together with Plaid Cymru, took six months to produce our White Paper, 'Securing Wales' Future', based on a comprehensive economic analysis of Wales's interests. It has taken the UK Government fully two years to produce last week's White Paper on its negotiating position with the European Union.
Dirprwy Lywydd, it is hard to begin a statement of this sort without commenting on the unparalleled chaos and mismanagement that has now been long apparent in the UK Government's approach and that has brought us to today's sorry position. The UK Government is in a state of disarray, its divisions exposed daily, if not by the hour. Serious questions are raised on all sides about its basic competence. At a time when the UK as a whole faces our most important challenge for a generation, we have a UK Government ill equipped for the work in hand.
It took two years for the Prime Minister to impose a collective Cabinet agreement, but only two days for the Secretary of State charged with delivering that policy to resign. The foreign Secretary—the person whose job it is to represent the UK abroad—swiftly followed, accusing his own Government of flying the white flag. And resignations continue, as we know, on almost every day. All of that, Dirprwy Lywydd, matters to us here in Wales. Important aspects of the UK White Paper, including transport and fisheries, are, of course, within our devolved competence. The UK position on our future economic relationship and mobility framework is of vital importance for Wales and the delivery of devolved services.
At every opportunity, Dirprwy Lywydd, the First Minister, Rebecca Evans through her role on the new ministerial forum and I have continually made the case for a Brexit that protects the interests of Wales. Our position remains as it has been from the outset: one that puts the future of jobs and our economy first. We say that the UK needs to remain in a customs union with full and unfettered participation in the single market. In its White Paper, the UK Government has taken some faltering steps towards the direction we have set out with such consistency. The UK Government now concedes the importance of participation in the single market for goods and agricultural products. We agree. They note the need for dynamic alignment with EU regulations as the European Union continues to evolve and develop a common rulebook. Again, Dirprwy Lywydd, we agree.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Am fwy na dwy flynedd bellach, mae'r holl wlad wedi trafod sut i fynd i'r afael â'r amgylchiadau a grëwyd gan y refferendwm Brexit. Cymerodd Llywodraeth Cymru, ynghyd â Phlaid Cymru, chwe mis i lunio ein Papur Gwyn, 'Diogelu Dyfodol Cymru', yn seiliedig ar ddadansoddiad economaidd cynhwysfawr o fuddiannau Cymru. Mae hi wedi cymryd dwy flynedd gyfan i Lywodraeth y DU gynhyrchu Papur Gwyn yr wythnos diwethaf ynglŷn â'i sefyllfa negodi gyda'r Undeb Ewropeaidd.
Dirprwy Lywydd, mae'n anodd dechrau datganiad fel hyn heb sôn am yr anhrefn a'r camreoli digyffelyb a fu i'w gweld ers amser maith bellach yn ymagwedd Llywodraeth y DU ac sydd wedi dod â ni i'r sefyllfa druenus yr ydym ni ynddi heddiw. Mae Llywodraeth y DU mewn cyflwr o anhrefn, y rhaniadau ynddi yn amlygu eu hunain bob dydd, os nad bob awr. Holir cwestiynau difrifol ar bob ochr am ei chymhwysedd sylfaenol. Ar adeg pan mae'r DU gyfan yn wynebu ein her bwysicaf ers cenhedlaeth, mae gennym ni Lywodraeth yn y DU sy'n analluog i wneud y gwaith dan sylw.
Cymerodd ddwy flynedd i Brif Weinidog y DU sicrhau cytundeb Cabinet ar y cyd, ond dim ond dau ddiwrnod i'r Ysgrifennydd Gwladol oedd yn gyfrifol am gyflawni'r polisi hwnnw ymddiswyddo. Ymadawodd yr Ysgrifennydd Tramor—y person sy'n gyfrifol am gynrychioli'r DU dramor—yn fuan wedyn, gan gyhuddo'i Lywodraeth ei hun o chwifio'r faner wen. Ac mae'r ymddiswyddiadau yn parhau, fel y gwyddom ni, bron bob dydd. Mae hynny i gyd, Dirprwy Lywydd, o bwys i ni yma yng Nghymru. Mae agweddau pwysig ar Bapur Gwyn y DU, gan gynnwys trafnidiaeth a physgodfeydd, wrth gwrs, o fewn ein cymhwysedd datganoledig ni. Mae safbwynt y DU ar ba fath o fframwaith symudedd a pherthynas economaidd a fydd gennym ni yn y dyfodol yn hanfodol bwysig i Gymru a'r broses o ddarparu gwasanaethau datganoledig.
Ar bob cyfle, Dirprwy Lywydd, mae Prif Weinidog Cymru, Rebecca Evans drwy gyfrwng ei swyddogaeth ar y fforwm gweinidogol newydd a minnau wedi dadlau'n gyson o blaid Brexit sy'n amddiffyn buddiannau Cymru. Mae ein safbwynt ni yr un fath ag yr oedd ar y cychwyn: un sy'n rhoi dyfodol swyddi a'n heconomi yn gyntaf. Rydym ni'n dweud bod angen i'r DU aros mewn undeb tollau gyda chyfranogiad llawn a dirwystr yn y farchnad sengl. Yn ei Phapur Gwyn, mae Llywodraeth y DU wedi cymryd rhai camau sigledig i'r cyfeiriad yr ydym ni wedi ei nodi'n gyson. Mae Llywodraeth y DU bellach yn cyfaddef pa mor bwysig yw cyfrannu yn y farchnad sengl ar gyfer nwyddau a chynhyrchion amaethyddol. Rydym ni'n cytuno. Maen nhw'n nodi'r angen i sicrhau aliniad deinamig â rheoliadau'r UE wrth i'r Undeb Ewropeaidd barhau i esblygu a datblygu rheolau cyffredin. Unwaith eto, Dirprwy Lywydd, rydym ni'n cytuno.
The UK Government has also been persuaded to support the continued free circulation of goods within a new combined customs territory. In plain English, this surely equals participation in a customs union, and insofar as it does that, we agree that these could be steps in the right direction. But for every answer the White Paper attempts, a further set of questions arises. How might the UK's convoluted customs proposals work in practice? The departing and hitherto unquenchably optimistic David Davis said that the proposition was unworkable. What evidence is there that supports the service sector being left outside the common rulebook? And how will the UK Government provide sufficient guarantees to the EU-27 on environmental and labour market standards, to ensure that there is a genuine level playing field?
Dirprwy Lywydd, let me draw out some other aspects of the White Paper that are important to Wales. On the so-called mobility framework, we have argued strongly for a system that is compatible with the principle of free movement of people, but where migration is clearly linked to employment. We take a positive view of the contribution of EU citizens to life in Wales, and the White Paper is a missed opportunity to provide clarity to businesses, to public services and to those EU citizens that we have been lucky enough to attract to be part of our community here in Wales. Once again, faced with intractable difficulties in its own ranks, the UK Government seeks refuge in obfuscation and delay. In reality, issues around the freedom of movement need to be addressed urgently and with clarity.
Dirprwy Lywydd, the White Paper sets out the UK's aspirations for continued participation in some, but not all, EU programmes such as Horizon and Erasmus+, for which we have made a powerful case ourselves. Yet, there is no mention of interterritorial co-operation programmes, which would enable Wales, for example, to continue joint working with Ireland and other neighbours—work that we say will be more important, not less so, after Brexit. And the UK commitment in the White Paper has committed to some, but again, not all, of the crucial European agencies that support the delivery of devolved services such as the European Medicines Agency. In these hesitations and compromises, what we see is the Prime Minister still trying to manage the internal politics of her ever-changing Cabinet. Her focus is on the future of her political party rather than where it should be—on the future of our country and the livelihoods of the people we represent.
Serious negotiations now need to proceed with urgency, so that a credible agreement can be reached in October. Any slippage from this timetable simply increases the risk of a chaotic Brexit and the UK leaving the European Union without agreement. The UK Government needs to be clear and unambiguous. Instead of inventing new ways to stretch words—'economic partnership', 'common rulebook', 'customs', 'combined territories'—the Prime Minister needs to state straightforwardly that the UK aims to stay in the single market for goods and agricultural products, and remain in a customs union. The time for appeasing the unappeasable on her own side has gone. It is now time to focus on the real negotiations, those with the EU-27. And it is true that we need some flexibility from the European Union too. We need open space for dialogue, not cordons defined by red lines. When the First Minister met Michel Barnier yesterday, he set out the case for the EU to show generosity and flexibility, especially on timings. Clearly, there is a mutual interest at stake for both the UK and the EU, and we should not maintain unrealistic deadlines for transition if that risks pushing us unnecessarily over a false cliff edge.
In summary then, Dirprwy Lywydd, the UK White Paper is a late but potentially significant step. It recognises several of the key points that the Welsh Government and Plaid Cymru have been making for the last 18 months, but further steps are now needed to secure a Brexit that protects jobs and the livelihoods of people in Wales and the UK as a whole. To achieve this we need a UK Government focus, not on itself but on the long-term economic interests of the whole country.
Llwyddwyd i ddwyn perswâd hefyd ar Lywodraeth y DU i barhau i gefnogi cylchrediad rhydd nwyddau o fewn tiriogaeth tollau cyfunol newydd. Mewn Cymraeg clir, siawns nad yw hynny'n cyfateb i gymryd rhan mewn undeb tollau, ac i'r graddau y mae'n gwneud hynny, rydym ni'n cytuno y gallai'r rhain fod yn gamau i'r cyfeiriad cywir. Ond am bob ateb y mae'r Papur Gwyn yn ceisio ei roi, mae cyfres arall o gwestiynau yn codi. Sut allai cynigion tollau astrus y DU weithio yn ymarferol? Dywedodd David Davis, sy'n ymadael â'i swydd ac a oedd hyd yma yn fythol gadarnhaol, fod y gosodiad yn anymarferol. Pa dystiolaeth sydd yna i gefnogi hepgor y sector gwasanaeth o'r rheolau cyffredin? A sut y bydd Llywodraeth y DU yn rhoi digon o sicrwydd i 27 o wledydd yr UE ynglŷn â materion amgylcheddol a safonau'r farchnad lafur, i sicrhau cydraddoldeb gwirioneddol?
Dirprwy Lywydd, gadewch imi ymhelaethu ar rai agweddau eraill ar y Papur Gwyn sy'n bwysig i Gymru. O ran y fframwaith symudedd, fel y'i gelwir, rydym ni wedi dadlau'n gryf o blaid system sy'n gydnaws â'r egwyddor o ryddid pobl i symud, ond lle bo cyswllt amlwg rhwng mudo a chyflogaeth. Mae gennym ni agwedd gadarnhaol tuag at y cyfraniad y mae dinasyddion yr UE yn ei wneud i fywyd yng Nghymru, ac mae'r Papur Gwyn yn gyfle a gollwyd i roi eglurder i fusnesau, gwasanaethau cyhoeddus a'r dinasyddion hynny o'r UE y buom ni'n ddigon ffodus i'w denu i fod yn rhan o'n cymuned yma yng Nghymru. Unwaith eto, gan wynebu anawsterau anhydrin yn ei rhengoedd ei hun, mae Llywodraeth y DU yn ceisio lloches mewn amwysedd ac oedi. Mewn gwirionedd, mae angen rhoi sylw brys i faterion yn ymwneud â rhyddid i symud, a hynny gydag eglurder.
Dirprwy Lywydd, mae'r Papur Gwyn yn nodi dyheadau'r DU o ran parhau i gymryd rhan yn rhai, ond nid pob un, o raglenni'r UE, megis Horizon ac Erasmus+, yr ydym ni ein hunain wedi dadlau'n rymus o'i blaid. Eto, nid oes unrhyw sôn am raglenni cydweithredu rhyngdiriogaethol, a fyddai'n galluogi Cymru, er enghraifft, i barhau i weithio ar y cyd ag Iwerddon a chymdogion eraill—gwaith yr ydym ni'n dweud a fydd yn fwy pwysig, nid yn llai felly, ar ôl Brexit. Ac mae ymrwymiad y DU yn y Papur Gwyn wedi ymrwymo i rai, ond eto, nid pob un, o'r asiantaethau Ewropeaidd allweddol sy'n cefnogi'r gwaith o ddarparu gwasanaethau datganoledig megis yr Asiantaeth Feddyginiaethau Ewropeaidd. Yn y petruso a'r cyfaddawdu hwn, yr hyn a welwn ni yw Prif Weinidog y DU yn dal i geisio rheoli gwleidyddiaeth fewnol fythol-gyfnewidiol ei Chabinet. Mae ei phwyslais ar ddyfodol ei phlaid wleidyddol yn hytrach na lle y dylai fod—ar ddyfodol ein gwlad a bywoliaeth y bobl yr ydym ni yn eu cynrychioli.
Mae angen cynnal trafodaethau difrifol bellach ar fyrder, fel y gellir dod i gytundeb credadwy ym mis Hydref. Mae'r unrhyw lithro o'r amserlen hon yn cynyddu risg Brexit anhrefnus a'r DU yn gadael yr Undeb Ewropeaidd heb gytundeb. Mae angen i Lywodraeth y DU fod yn glir ac yn ddiamwys. Yn hytrach na dyfeisio ffyrdd newydd i ymestyn geiriau—'partneriaeth economaidd', 'rheolau cyffredin', 'tollau', 'tiriogaethau cyfunol'—mae angen i Brif Weinidog y DU ddatgan yn blaen mai bwriad y DU yw aros yn y farchnad sengl ar gyfer nwyddau a chynhyrchion amaethyddol, a pharhau mewn undeb tollau. Mae'r amser ar ben i geisio plesio'r garfan nad oes modd eu plesio yn ei phlaid ei hun. Mae hi'n bryd bellach canolbwyntio ar y trafodiadau go iawn, rhai â 27 o wledydd yr UE. Ac mae hi yn wir bod angen rhywfaint o hyblygrwydd arnom ni gan yr Undeb Ewropeaidd hefyd. Mae angen inni allu trafod yn agored, nid cael rhwystrau wedi eu diffinnio gan linellau coch. Pan gyfarfu Prif Weinidog Cymru â Michel Barnier ddoe, dywedodd pa mor bwysig yw hi fod yr UE yn dangos haelioni a hyblygrwydd, yn enwedig o ran amserau. Yn amlwg, mae diddordeb cyffredin yn y fantol ar gyfer y DU a'r UE, ac ni ddylem ni fynnu glynu wrth derfynau amser afrealistig ar gyfer pontio os oes perygl y bydd hynny yn ein gwthio'n ddiangen dros ymyl dibyn ffug.
Yn gryno felly, Dirprwy Lywydd, mae Papur Gwyn y DU yn gam hwyr ond sylweddol o bosib. Mae'n cydnabod sawl un o'r pwyntiau allweddol y mae Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru wedi bod yn eu gwneud dros y 18 mis diwethaf, ond mae angen gweithredu pellach yn awr er mwyn sicrhau Brexit sy'n diogelu swyddi a bywoliaeth pobl yng Nghymru a'r DU yn ei chyfanrwydd. Er mwyn cyflawni hyn mae angen i Lywodraeth y DU ganolbwyntio, nid arni hi ei hun ond ar fuddiannau economaidd hirdymor y wlad gyfan.
Well, diolch—thanks for your statement. I regret—very uncharacteristically for you—that I only got to read it when it came up on my screen a couple of moments ago. I understand, in the process of it being delivered down very, very late, it didn't find its way, sadly, to me. Although, having read it—or listened to it—I now understand why it might have been delayed, because its title was, 'Update on European Transition', but in reality, it's—dare I say it—an opportunistic reaction to developments over the last four days and media coverage thereof. I'm happy to respond to that, but not the title of the statement.
You refer, again, to the Welsh Government and Plaid Cymru White Paper, but from inception, contrary to the Welsh Government statement, it did not treat the referendum result with respect because it was Brexit in name only.
You say it took UK Government two years to produce its White Paper, by comparison with the Welsh Government White Paper, which disrespected the outcome of the referendum, using rhetoric regarding the Prime Minister almost identical to that used a year ago in the context of a stage 1 withdrawal agreement, which he delivered before Christmas; almost identical to the rhetoric used before she delivered, with Mr Barnier, the agreement on the transition period in March, which the Welsh Government promptly took credit for. I can assure you of many things, Cabinet Secretary, but I don't think the Welsh Government could take full credit for that, although clearly you did put the case, and I concede that.
Clearly also, the Prime Minister, being accused of doing nothing, delivered Cabinet agreements some months ago on extended customs union arrangements beyond transition, should the agreed solution not be in place in time, which is probably going to be the case. But it's the reality, is it not, as the UK international trade Secretary said this weekend, that the UK Government can't please everybody? There had to be compromises, but Brexit had been backed by 17.4 million, and legislation implementing that decision had been approved by Members of Parliament and—dare I add to that—Assembly Members also.
So, everything regarding developments over the last few days—robbing, perhaps, the terminology of someone far greater than myself and plagiarising it—is speculation wrapped in rhetoric inside a negotiation. Well, the developments over the last few days—and I hope you will agree—have been about establishing what the negotiating position is going to be, not what the outcome of that negotiation is, and to weaken or attempt to weaken negotiators at this stage by any party is, or would be, regrettable. Because the reality is that the UK will cease to be a member of the EU on 29 March 2019, and none of us want to fall off a cliff or have a hard Brexit—[Interruption.]—except for Plaid Cymru, of course, who would love to see this lead to the division and destruction of the British people—[Interruption.]. The British people who are the Welsh people. Welsh means British. It's the name the invader used to describe us: y Cymry Cymraeg Cymreig, the people of Britain, the Brythonic people, the British people, who belong together, never apart, while celebrating our culture—
Wel, diolch—diolch am eich datganiad. Rwy'n gresynu—yn annodweddiadol iawn ohonoch chi—nad oedd modd imi ei ddarllen dim ond pan ymddangosodd ar fy sgrin ychydig eiliadau'n ôl. Deallaf, yn y broses o gael ei gyflwyno yn hwyr iawn, iawn, na chanfu ei ffordd, yn anffodus, ataf i. Er, ar ôl ei ddarllen—neu wedi gwrando arno—bellach rwy'n deall pam y gallai fod wedi ei ohirio, oherwydd ei deitl oedd, 'Y wybodaeth ddiweddaraf am y trefniadau pontio Ewropeaidd', ond mewn gwirionedd, yr hyn ydyw—os caf i fod mor hyf â dweud—yw adwaith bachog i ddatblygiadau dros y pedwar diwrnod diwethaf a sylw'r cyfryngau i hynny. Rwy'n hapus i ymateb i hynny, ond nid i deitl y datganiad.
Rydych chi'n cyfeirio, unwaith eto, at Bapur Gwyn Llywodraeth Cymru a Phlaid Cymru, ond o'r cychwyn cyntaf, yn groes i ddatganiad Llywodraeth Cymru, nid oedd yn trin canlyniad y refferendwm â pharch oherwydd Brexit mewn enw yn unig ydoedd.
Rydych chi'n dweud y cymerodd hi ddwy flynedd i Lywodraeth y DU gynhyrchu ei Phapur Gwyn, o'i gymharu â Phapur Gwyn Llywodraeth Cymru, a ddangosodd amharch at ganlyniad y refferendwm, gan ddefnyddio rhethreg ynghylch Prif Weinidog y DU bron yn union yr un fath â'r hyn a ddefnyddiwyd flwyddyn yn ôl yng nghyd-destun cytundeb ymadael cam 1, a gyflwynodd cyn y Nadolig; bron yn union yr un fath â'r rhethreg a ddefnyddiwyd cyn iddi gyflwyno, gyda Mr Barnier, y cytundeb ar y cyfnod pontio ym mis Mawrth, yr hawliodd Llywodraeth Cymru y clod amdano. Gallaf roi sicrwydd ichi ynghylch llawer o bethau, Ysgrifennydd y Cabinet, ond ni chredaf y gallai Llywodraeth Cymru hawlio'r clod llawn am hynny, er yn amlwg fe wnaethoch chi ddadlau'r achos, ac rwy'n cyfaddef hynny.
Mae'n amlwg hefyd y llwyddodd Prif Weinidog y DU, sy'n cael ei chyhuddo o wneud dim, i gyflawni cytundebau'r Cabinet rai misoedd yn ôl o ran trefniadau undeb tollau estynedig y tu hwnt i'r cyfnod pontio, os nad yw'r datrysiad y cytunwyd arno wedi ei weithredu mewn pryd, sef yr hyd a fydd y sefyllfa, fwy na thebyg. Ond y gwir amdani, onid yw, fel y dywedodd Ysgrifennydd masnach rhyngwladol y DU y penwythnos hwn, yw na all Llywodraeth y DU blesio pawb? Roedd yn rhaid cyfaddawdu, ond cefnogwyd Brexit gan 17.4 miliwn o bobl, ac roedd deddfwriaeth i weithredu'r penderfyniad hwnnw wedi'i chymeradwyo gan Aelodau Seneddol ac—os gaf i fod mor hyf ag ychwanegu at hynny—Aelodau'r Cynulliad hefyd.
Felly, mae popeth ynghylch y datblygiadau dros yr ychydig ddyddiau diwethaf—gan ddwyn, efallai, terminoleg rhywun llawer mwy na mi, efallai, a'i lênladrata—nid yw'n ddim amgenach na honiadau mewn cwmwl o rethreg ar ffurf negodi. Wel, mae'r datblygiadau dros yr ychydig ddyddiau diwethaf—ac rwy'n gobeithio y byddwch yn cytuno—wedi bod yn ymwneud â sefydlu beth fydd y sefyllfa negodi, nid beth yw canlyniad y trafodaethau hynny, a byddai ymgais gan unrhyw blaid i wanhau, neu geisio gwanhau'r negodwyr ar hyn o bryd, yn destun gofid. Oherwydd y gwir amdani yw y bydd y DU yn peidio â bod yn aelod o'r Undeb Ewropeaidd ar 29 Mawrth 2019, ac nid oes yr un ohonom ni eisiau syrthio oddi ar ddibyn neu weld Brexit caled—[Torri ar draws.]—heblaw am Blaid Cymru, wrth gwrs, a fyddai wrth eu bodd yn gweld hyn yn arwain at rannu a dinistrio pobl Prydain—[Torri ar draws.]. Y Prydeinwyr sef pobl Cymru. Mae Cymreig yn golygu Prydeinig. Welsh oedd yr enw a ddefnyddiodd y goresgynwyr i'n disgrifio: y Cymry Cymraeg Cymreig, pobl Prydain, y Brytaniaid, sy'n perthyn gyda'i gilydd, byth ar wahân, gan ddathlu ein diwylliant—
The Member has had three and a half minutes, and I'm yet to hear a question to the Cabinet Secretary. Could we hear a question, please?
Mae'r Aelod wedi cael tri munud a hanner, ac nid wyf wedi clywed cwestiwn i Ysgrifennydd y Cabinet eto. A gawn ni glywed cwestiwn, os gwelwch yn dda?
Yes, certainly. Given the engagement the UK Government has had with the Welsh Government, through discussions with the First Minister and yourselves, the Joint Ministerial Committee European Negotiations meetings, ongoing correspondence, and, of course, ongoing official level engagement, what engagement, aside from all this fun and games, will you be having as matters move forward now, both in terms of internal discussions regarding UK single market frameworks and engagement, as we move forward with negotiations on exit from the union, particularly in relation to trade?
I will jump forward because time is short. We know that the new Brexit Secretary, Dominic Raab, will this week be having his first negotiations with Mr Barnier, but in the meantime, this week, his officials are holding ongoing preparatory talks. What, if any, role has the Welsh Government had, or will be having, in those preparatory talks, and potentially in the discussions as the week progresses?
Given the statement in the Italian national assembly yesterday that a 'no deal' Brexit would damage Italian farming, and of course recognition of the evidence given to the External Affairs and Additional Legislation Committee by Bremen that a 'no deal' agreement would hit 10 to 15 per cent of Germany's GDP, what outreach is the Welsh Government having, both in terms of supporting a strong UK free trade deal, given that that's the most likely outcome unless it's sabotaged, and how is it reaching out beyond the EU, much as that's critical, to other areas of the world? For example, the British Council published a report last week showing that the combined GDP of the Commonwealth is likely to reach £13 trillion by 2020, overtaking the eurozone, and that the results of research carried out by Ipsos Mori for the British Council into the perceptions of young people across the G20 found that levels of trust in the UK's peoples, Government and institutions are higher in the Commonwealth countries than any other regional grouping in the G20, and that the EU referendum result has had a significant net positive effect on the UK's perceived attractiveness in the G20 Commonwealth countries of India, South Africa, Australia and Canada?
Cewch, wrth gwrs. O ystyried yr ymwneud a fu rhwng Llywodraeth y DU a Llywodraeth Cymru, drwy drafodaethau â Phrif Weinidog Cymru a chi'ch hun, cyfarfodydd y Cyd-bwyllgor Gweinidogol ar negodiadau'r UE, gohebiaeth barhaus, ac, wrth gwrs, trafodaethau swyddogol parhaus, pa drafodaethau, ar wahân i'r holl rwdl-mi-ri yma, a fyddwch chi'n eu cael wrth i faterion ddatblygu yn awr, o ran trafodaethau mewnol ynghylch ymgysylltu a fframweithiau marchnad sengl y DU ac, wrth inni symud ymlaen gyda'r trafodaethau o ran gadael yr undeb, yn enwedig o ran masnach?
Fe wnaf i hepgor rhai pethau gan fod amser yn brin. Rydym ni'n gwybod y bydd yr Ysgrifennydd Brexit newydd, Dominic Raab, yr wythnos hon yn cael ei drafodaethau cyntaf â Mr Barnier, ond yn y cyfamser, yr wythnos hon, mae ei swyddogion yn cynnal trafodaethau paratoadol. Pa ran, os o gwbl, y mae Llywodraeth Cymru wedi, neu y bydd hi yn ei chael, yn y trafodaethau paratoadol hynny, ac o bosib yn y trafodaethau wrth i'r wythnos fynd rhagddi?
O ystyried y datganiad yng Nghynulliad Cenedlaethol yr Eidal ddoe y byddai Brexit 'dim bargen' yn ddinistriol i ffermio yn yr Eidal, ac wrth gwrs y gydnabyddiaeth o'r dystiolaeth a roddwyd i'r Pwyllgor Materion Allanol a Deddfwriaeth Ychwanegol gan Bremen y byddai cytundeb 'dim bargen' yn taro 10 i 15 y cant o gynnyrch domestig gros yr Almaen, beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud, o ran cefnogi bargen fasnach rydd gref i'r DU, o gofio mai dyna'r canlyniad mwyaf tebygol oni chaiff ei danseilio, a sut y mae'n estyn allan y tu hwnt i'r UE, cymaint ag y mae hynny'n hanfodol i ardaloedd eraill y byd? Er enghraifft, cyhoeddodd y Cyngor Prydeinig adroddiad yr wythnos diwethaf yn dangos bod cynnyrch domestig gros cyfunol y Gymanwlad yn debygol o gyrraedd £13 triliwn erbyn 2020, gan oddiweddyd ardal yr ewro, a bod canlyniadau ymchwil a gynhaliwyd gan Ipsos Mori ar gyfer y Cyngor Prydeinig ynglŷn â chanfyddiadau pobl ifanc ar draws y G20 bod lefelau ymddiriedaeth ym mhobl, Llywodraeth a sefydliadau'r DU yn uwch yng ngwledydd y Gymanwlad nag yn unrhyw grwp rhanbarthol arall yn y G20, a bod canlyniad refferendwm yr UE wedi cael effaith net sylweddol gadarnhaol ar ba mor honedig ddeniadol yw'r DU ymhlith pobloedd gwledydd Cymanwlad y G20 o'r India, De Affrica, Awstralia a Chanada?
Are you winding up, please?
Ydych chi'n dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
That was also positive in terms of trade. Finally, given Liam Fox's statements yesterday in his capacity as international trade Secretary in terms of post-Brexit trade arrangements, when he set out his intention to boost trade with old friends and new allies, expanding access to markets across the globe, but also said that he was working closely with the devolved administrations, of course Governments and the Northern Ireland administration, on an ongoing basis to deliver an approach that works, as part of this concluding a series of collaborative policy round tables with devolved Governments, recognising the close interaction between trade policy and devolved policy areas, could he tell us a little bit more, please, about what was stated in that paper yesterday? Thank you.
Roedd hynny hefyd yn gadarnhaol o ran masnach. Yn olaf, o ystyried datganiadau Liam Fox ddoe yn rhinwedd ei swydd yn Ysgrifennydd masnach ryngwladol o ran trefniadau masnach ar ôl Brexit, pan soniodd am ei fwriad i roi hwb i fasnach gyda hen gyfeillion a chynghreiriaid newydd, gan ehangu mynediad at farchnadoedd ledled y byd, ond pan ddywedodd hefyd ei fod yn parhau i weithio'n agos gyda'r gweinyddiaethau datganoledig, y Llywodraethau wrth gwrs a gweinyddiaeth Gogledd Iwerddon, i sefydlu trefn sy'n gweithio, yn rhan o hyn i gloi cyfres o drafodaethau polisi cydweithredol bord gron gyda'r llywodraethau datganoledig, gan gydnabod y berthynas agos rhwng polisi masnach a meysydd polisi datganoledig, a allai ddweud wrthym ni ychydig yn fwy, os gwelwch yn dda, am yr hyn a nodwyd yn y papur hwnnw ddoe? Diolch.
First of all, could I apologise to any Members who had a late sighting of the statement that I've made this afternoon? As Members will be aware, this is a very rapidly moving scenario, and the statement has been under active development right through the morning and into the early part of the afternoon.
Let me say that I entirely reject what the Member has said. We have been focused not on the fact of Brexit—that was settled in a referendum—but on the form of Brexit. In that, there are very many different ways in which the UK might leave the European Union, some of which will mitigate the harm that will be caused, some of which will exaggerate the harm that will be caused, and we have been relentlessly focused on trying to persuade the UK Government to adopt an approach that would minimise the harm that would be created to the Welsh economy and to the future the people in Wales can look forward to.
Trying to do that, we were prepared to offer a modest welcome to some parts of the Chequers White Paper. Unfortunately, our ability to do that has unravelled as the Prime Minister's ability to make that White Paper stick inside her own party has unravelled even faster. So we face a position today in which we saw the genuine absurdity of a UK Minister having to resign in order to support the position that his own Prime Minister had been in only half an hour earlier. That just tells you something about the complete chaos that reigns at the other end of the M4 and I didn't envy the Member's task in getting up to try to defend the position of the UK Government, because he couldn't be confident that by the time he sat down, the position he stood up to defend would still be the one that the UK Government was supporting.
In relation to his specific questions then, we will continue to engage wherever we have the opportunity, no matter how unsatisfactory the forum, no matter how unsatisfactory the nature of the engagement. There will be a meeting here in Cardiff on 1 August where UK Ministers will attend, where Ministers from Scotland will attend, where my colleague Rebecca Evans and I will both represent the Welsh Government, and we will, once again, take the opportunity to try to impress on the UK Government that their mandate as they approach the European Union should be one that puts the jobs and the livelihoods of people in the United Kingdom first.
I've listened again to Mark Isherwood offer us this nostalgic view of the world in which we can turn our backs on our European neighbours—the people we have worked with for 40 years—because there is a Commonwealth out there that remembers how things were in the good old days and are just waiting to recreate the past in the conditions of the future. It has no possible chance of being delivered in practice and as a prospectus for a modern Wales, trying to make its way in contemporary circumstances, it's an entirely false prospectus. Where there are opportunities, as I say, and where the Secretary of State for International Trade looks to work closely with the devolved administrations, then, of course, we will always be there to make sure that Welsh interests and Welsh priorities are known to the UK Government.
Yn gyntaf oll, a gaf i ymddiheuro wrth unrhyw Aelodau yr oedd hi'n hwyr yn y dydd arnyn nhw'n gweld y datganiad a wneuthum y prynhawn yma? Fel y bydd Aelodau yn ymwybodol, mae hon yn sefyllfa sy'n newid yn gyflym iawn, ac roedd y datganiad wrthi'n cael ei ddatblygu drwy'r bore ac yn gynnar yn y prynhawn.
Gadewch imi ddweud fy mod i'n gwrthod yn llwyr yr hyn a ddywedodd yr Aelod. Rydym ni wedi bod yn canolbwyntio nid ar ffaith Brexit—a gafodd ei setlo mewn refferendwm—ond ar ffurf Brexit. Yn hynny o beth, mae yna nifer fawr o ffyrdd gwahanol y gallai'r DU adael yr Undeb Ewropeaidd, gyda rhai ohonynt yn lleihau'r niwed a achosir, rhai yn ychwanegu at y niwed a achosir, ac rydym ni wedi bod yn canolbwyntio'n ddiflino ar geisio darbwyllo Llywodraeth y DU i fabwysiadu dull fyddai'n lleihau'r niwed y gellid ei achosi i economi Cymru ac i'r dyfodol y gall pobl Cymru edrych ymlaen ato.
Wrth geisio gwneud hynny, roeddem ni'n barod i roi croeso gochelgar i rai rhannau o Bapur Gwyn Chequers. Yn anffodus, mae ein gallu i wneud hynny wedi ymddatod wrth i anallu Prif Weinidog y DU gael cefnogaeth i'r Papur Gwyn ymysg ei phlaid ei hun ymddatod hyd yn oed ynghynt. Felly, rydym ni'n wynebu sefyllfa heddiw ble gwelsom ni wiriondeb llwyr un o Weinidogion y DU yn gorfod ymddiswyddo er mwyn arddel y sefyllfa yr oedd ei Brif Weinidog ei hun ynddi dim ond hanner awr yn gynharach. Mae hynny'n dweud rhywbeth wrthych chi am yr anhrefn llwyr sy'n teyrnasu ar ben arall yr M4 a doeddwn i ddim yn genfigennus o swyddogaeth yr Aelod yn codi i geisio amddiffyn safbwynt Llywodraeth y DU, oherwydd ni allai fod yn hyderus erbyn iddo eistedd, y byddai'r sefyllfa a gododd i'w hamddiffyn yn dal i fod yr un yr oedd Llywodraeth y DU yn ei chefnogi.
O ran ei gwestiynau penodol, felly, byddwn yn parhau i drafod pryd bynnag y cawn ni gyfle i wneud hynny, ni waeth pa mor anfoddhaol y fforwm, ni waeth pa mor anfoddhaol natur y drafodaeth. Bydd cyfarfod yma yng Nghaerdydd ar 1 Awst â Gweinidogion y DU yn bresennol, â Gweinidogion o'r Alban yn bresennol, pan fydd fy nghyd-Aelod, Rebecca Evans a minnau yn cynrychioli Llywodraeth Cymru, ac y byddwn ni, unwaith eto, yn achub ar y cyfle i geisio pwyso ar Lywodraeth y DU y dylai eu mandad wrth iddyn nhw drafod gyda'r Undeb Ewropeaidd fod yn un sy'n rhoi swyddi a bywoliaeth pobl yn y Deyrnas Unedig yn gyntaf.
Rwyf wedi gwrando eto ar Mark Isherwood yn rhoi inni'r farn hiraethus hon am y byd lle gallwn ni droi ein cefnau ar ein cymdogion yn Ewrop—y bobl yr ydym ni wedi gweithio gyda nhw ers 40 mlynedd—oherwydd bod Cymanwlad sy'n cofio sut yr oedd hi yn yr hen ddyddiau da ac yn aros i ail-greu'r gorffennol yn amgylchiadau'r dyfodol. Does bosib cyflawni hyn yn ymarferol ac fel gweledigaeth ar gyfer Cymru fodern, yn ceisio llwyddo mewn amgylchiadau cyfoes, mae'n weledigaeth hollol ffug. Lle ceir cyfleoedd, fel y dywedaf, a lle mae'r Ysgrifennydd Gwladol ar gyfer Masnach Ryngwladol yn edrych i weithio'n agos gyda'r gweinyddiaethau datganoledig, yna, wrth gwrs, byddwn wastad yn ceisio sicrhau bod buddiannau Cymru a blaenoriaethau Cymru yn hysbys i Lywodraeth y DU.
Can I say I regret, to say the least, some of the comments made by the Conservative spokesperson? To say that we in Plaid Cymru seek the destruction of the British people, I think, goes beyond the bounds of usual political banter. I'm sure the Member will want to reflect on his comments and perhaps apologise once he's cooled down at some point. And to use terms such as 'fun and games' when it's his fantasy island politics that's going to cost people jobs in this country, I think is nothing short of shameful.
But I thank the Cabinet Secretary for his statement today and for his observations on the continuing shambles that is our separation from the European Union, and we on these benches, of course, share his concerns that the growing instability at the other end of the M4 will result in the catastrophic 'no deal' Brexit, as described in the Cabinet Secretary's statement.
On that point, he will know I've asked him on a number of occasions in the past, and my party leader has also asked the First Minister, in terms of the contingency planning that can occur in the event of a 'no deal' Brexit. I entirely agree that there is no way of mitigating our withdrawal from the European Union economically, regardless of the form of the withdrawal, let alone a 'no deal' withdrawal. But, as we've alluded to previously, the head of the NHS in England has spoken about the contingency planning happening there in terms of the stockpiling of drugs and medical equipment in order to avoid undue damage to the services that patients and their families rely upon. Can he give us assurances that that kind of discussion is happening at Welsh Government level, and in areas related to health that are non-devolved, in particular, like drug control, that engagement is happening at a UK level between the devolved administrations and the UK Government in order to avoid a situation where we run out of medicines and equipment in our national health service?
In the statement, there's a mention of the need for flexibility in terms of the timetable for separation from the European Union. I agree with that. The statement doesn't appear to go as far as the First Minister himself went the other day when he said that he would welcome an extension to the article 50 process. And, given the fact that we might not have a UK Government in a matter of weeks, days or months, the need for an extension of the article 50 process might become a necessity. So, I wonder if he could clarify that it is the Welsh Government's position that an article 50 extension should be on the table, particularly in the event of a UK general election and the inevitable delay that that will cause to negotiations with the European Union.
Given his scathing appraisal—I think it's fair to describe it as a scathing appraisal—of the UK Government performance to date and the dreadful treatment of devolved Governments still that is occurring at JMC level—I understand the Welsh Government did not get full sight of the UK White Paper before it was published—I wonder, therefore, given that instability, given the continued lack of respect, even after the inter-governmental agreement has been signed and has had time to embed itself, will the Welsh Government reconsider repealing the continuity Act as hastily as it is? Because it sounds to me like we still perhaps should be wary of relying on the goodwill of the UK Government when it comes to future developments.
In terms of future developments, the Welsh Government today has published one of its most significant publications to date, I think, on the whole Brexit process, that for the future fiscal arrangements for the UK post separation from the EU, in particular the question of future regional policy, and one of the passages in that report states that:
'A UK Government “shared prosperity fund” approach would be a direct attack on devolution and would risk depriving some of our most disadvantaged communities of the funds they need to develop economically.'
We agree, but, in the event of the UK Government moving forward and legislating irrespective of our wishes here, wouldn't it be prudent for us to have legislative contingencies in place to pursue our own regional policy?
Just a final couple of points, Dirprwy Lywydd. Now that we know that the European research group in the House of Commons has been given a full role in the legislative process as we leave the EU and has successfully changed the terms of the Trade Bill, can the Cabinet Secretary clarify Welsh Government's position on the Trade Bill? Will the Welsh Government be recommending that we withhold legislative consent from that Trade Bill, or is it yet to form an opinion?
And, finally, will the Cabinet Secretary be able to offer a comment on the observations of the OBR yesterday that there will not be any Brexit dividend to spend on the national health service, or any other part of the public sector for that matter, and that the Prime Minister's assertion that one would be apparent was false? Could he therefore offer the Assembly an explanation as to where we could expect to find the additional promised money for the Welsh national health service, above and beyond of course the £350 million a week that we're all still very much looking forward to?
A gaf i ddweud fy mod i'n gresynu, i ddweud y lleiaf, at rai o'r sylwadau a wnaed gan lefarydd y Ceidwadwyr? Mae dweud ein bod ni ym Mhlaid Cymru yn ceisio dinistrio pobl Prydain, rwy'n credu, yn mynd y tu hwnt i ffiniau arferol pryfocio gwleidyddol. Rwy'n siŵr yr hoffai'r Aelod bendroni ynghylch ei sylwadau ac efallai ymddiheuro ar ryw adeg pan mae wedi ymbwyllo. Ac mae defnyddio termau fel 'rwdl-mi-ri' pan mai ei wleidyddiaeth ffantasi ef sy'n mynd i gostio swyddi i bobl yn y wlad hon, yn fy marn i yn ddim llai na chywilyddus.
Ond rwy'n diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad heddiw ac am ei sylwadau ar y llanastr parhaus wrth inni wahanu oddi wrth yr Undeb Ewropeaidd, ac rydym ni ar y meinciau hyn, wrth gwrs, yn rhannu ei bryderon y bydd yr ansefydlogrwydd cynyddol ar ben arall yr M4 yn arwain at y Brexit 'dim bargen' trychinebus, fel y disgrifir yn natganiad Ysgrifennydd y Cabinet.
Yn hynny o beth, bydd yn gwybod fy mod wedi gofyn iddo ar sawl achlysur yn y gorffennol, ac mae arweinydd fy mhlaid hefyd wedi gofyn i'r Prif Weinidog, ynglŷn â'r cynllunio wrth gefn a all ddigwydd os ceir Brexit 'dim bargen'. Rwy'n cytuno'n llwyr nad oes unrhyw ffordd o liniaru ein hymadawiad o'r Undeb Ewropeaidd yn economaidd, waeth beth fo ffurf yr ymadael, heb sôn am ymadawiad 'dim bargen'. Ond, fel yr ydym ni wedi cyfeirio ato yn y gorffennol, mae Pennaeth y GIG yn Lloegr wedi siarad am y cynllunio wrth gefn sy'n digwydd yno o ran storio cyffuriau a chyfarpar meddygol er mwyn osgoi difrod diangen i'r gwasanaethau y mae cleifion a'u teuluoedd yn dibynnu arnynt. A all roi sicrwydd inni fod trafodaethau o'r fath yn digwydd yn Llywodraeth Cymru, ac mewn meysydd sy'n ymwneud ag iechyd nad ydyn nhw wedi'u datganoli, yn enwedig, fel rheoli cyffuriau, bod trafodaethau'n digwydd ar lefel y DU rhwng y gweinyddiaethau datganoledig a Llywodraeth y DU er mwyn osgoi sefyllfa lle nad oes digon o feddyginiaethau ac offer ar gael i'n gwasanaeth iechyd gwladol?
Yn y datganiad, mae sôn am yr angen am hyblygrwydd o ran yr amserlen ar gyfer gwahanu oddi wrth yr Undeb Ewropeaidd. Rwy'n cytuno â hynny. Nid yw'n ymddangos bod y datganiad yn mynd mor bell ag yr aeth Prif Weinidog Cymru ei hun y diwrnod o'r blaen pan ddywedodd y byddai'n croesawu estyniad i'r broses Erthygl 50. Ac, o ystyried y ffaith ei bod hi'n bosib na fydd gennym ni Lywodraeth yn y DU mewn mater o wythnosau, dyddiau neu fisoedd, bydd yr angen i ymestyn y broses 50 Erthygl efallai yn angenrheidiol. Felly, tybed a allai egluro safbwynt Llywodraeth Cymru y dylid ystyried ymestyn erthygl 50, yn enwedig os ceir etholiad cyffredinol yn y DU a'r gohirio anochel y bydd hynny yn ei achosi i drafodaethau â'r Undeb Ewropeaidd.
O ystyried ei arfarniad deifiol—rwy'n credu ei bod hi'n deg ei ddisgrifio yn arfarniad deifiol—o berfformiad Llywodraeth y DU hyd yma a'r ffordd ofnadwy y mae llywodraethau datganoledig yn dal i gael eu trin ar lefel y Cyd-bwyllgor Gweinidogion—deallaf na chafodd Llywodraeth Cymru olwg llawn ar Bapur Gwyn y DU cyn ei gyhoeddi—tybed, felly, o gofio'r ansefydlogrwydd hwnnw, o ystyried y diffyg parch parhaus, hyd yn oed ar ôl llofnodi'r cytundeb rhynglywodraethol ac i hwnnw gael amser i ymwreiddio, a wnaiff Llywodraeth Cymru ailystyried diddymu'r Ddeddf parhad mor frysiog ag y mae'n ei wneud? Oherwydd mae'n swnio i mi fel y dylem ni barhau i fod efallai yn ochelgar rhag dibynnu ar ewyllys da Llywodraeth y DU o ran datblygiadau yn y dyfodol.
O ran datblygiadau yn y dyfodol, mae Llywodraeth Cymru heddiw wedi cyhoeddi un o'i chyhoeddiadau mwyaf arwyddocaol hyd yn hyn, rwy'n credu, ynglŷn â'r holl broses Brexit, sef y trefniadau cyllidol yn y dyfodol ar gyfer y DU ar ôl gwahanu oddi wrth yr UE, yn benodol y cwestiwn ynglŷn â pholisi rhanbarthol yn y dyfodol, ac mae un o'r darnau yn yr adroddiad hwnnw yn nodi:
byddai sefydlu "cronfa ffyniant gyffredin" ar gyfer Llywodraeth y DU yn ymosodiad uniongyrchol ar ddatganoli ac o bosib yn amddifadu rhai o'n cymunedau mwyaf difreintiedig o arian y mae ei angen arnynt er mwyn datblygu yn economaidd.
Rydym ni'n cytuno, ond, pe bai Llywodraeth y DU yn symud ymlaen ac yn deddfu waeth beth yw ein dymuniadau yn y fan yma, oni fyddai hi'n ddoeth i ni gael trefniadau deddfwriaethol wrth gefn er mwyn gallu gweithredu ein polisi rhanbarthol ein hunain?
Ychydig o bwyntiau terfynol, Dirprwy Lywydd. Nawr y gwyddom ni fod y grŵp ymchwil Ewropeaidd yn Nhŷ'r Cyffredin wedi cael rhan lawn yn y broses ddeddfwriaethol wrth inni adael yr UE a'u bod wedi llwyddo i newid cylch gorchwyl y Bil masnach, a all Ysgrifennydd y Cabinet egluro beth yw safbwynt Llywodraeth Cymru o ran y Bil masnach? A fydd Llywodraeth Cymru yn argymell ein bod yn gwrthod rhoi cydsyniad deddfwriaethol i'r Bil Masnach hwnnw, neu a yw eto i ffurfio barn?
Ac, yn olaf, a all Ysgrifennydd y Cabinet ddweud gair am sylwadau'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ddoe na fydd unrhyw ddifidend Brexit i'w wario ar y gwasanaeth iechyd gwladol, neu unrhyw ran arall o'r sector cyhoeddus yn hynny o beth, a bod honiad Prif Weinidog Prydain mai dyna oedd yr achos yn anghywir? A allai felly roi unrhyw esboniad i'r Cynulliad o ran lle y gallem ni ddisgwyl dod o hyd i'r arian ychwanegol a addawyd ar gyfer gwasanaeth iechyd gwladol Cymru, yn ychwanegol wrth gwrs i'r £350 miliwn yr wythnos hynny yr ydym ni i gyd yn dal i edrych ymlaen ato?
Can I thank Steffan Lewis for all those questions? He started off by making a very important point. The stakes here are absolutely real, and the impact on our nation if we do not get an agreement with the European Union will be felt in the lives of people right across this country.
I'm grateful as well for a chance to take up his point about planning, because for all the noise that there is sometimes around this I don't think there is any difference between our two parties on this matter. We both agree that you cannot plan away the catastrophic consequences of a 'no deal' Brexit, that it is not just something that you can devise a way of mitigating such an outcome. Does that mean that we do not do contingency planning of the sort that he described? Well, of course it doesn't mean that, and events over the last week mean that the urgency of that contingency planning has to increase.
It was discussed at the Brexit sub-committee of the Cabinet last week. It was rehearsed at the European advisory group that met on Thursday. I will meet officials on Thursday of this week. I will meet the Permanent Secretary on this matter this time next week. Because a catastrophic crash-out Brexit will have direct implications for responsibilities that we hold as a Welsh Government: whether we will be able to have access to nuclear medicine, how will we discharge our highways responsibilities if there is a queue from Holyhead to the English border. There are some practical issues that we have to think through, and that work has been going on for some time and it will now intensify over the summer, not because we think we can produce a plan that just means that, such a Brexit, its effects can be evaporated, but because, in that contingency sense, we have to make sure we're doing everything we can to protect Welsh interests.
I spoke about flexibility in the timetable because that is the point that the First Minister was making directly to EU leaders yesterday. We have long said that we don't think that we can conclude everything that needs to be done during the transition period by the end of December 2020. In that sense, an extension to the article 50 timetable seems to us to be inevitable. The point that the First Minister was making was one that I had been making when I was in Brussels last, that it is in nobody's interests to find ourselves in a straitjacket where, should everybody agree in the autumn of 2020 that an extension of time for the transition period would allow everybody to have outcomes that were preferable—why would we want to put ourselves in a position where that sensible course of action was denied to us all?
Steffan Lewis said that the Welsh Government had not had full sight of the White Paper before it was published. In any practical sense he was correct, because a version of it did not arrive here until 1.35 a.m.—a matter of a few hours' sleep before the White Paper actually was published.
We are proceeding with our plans in relation to the continuity Bill. We look carefully, of course, at everything that is happening around us. All our plans, inevitably, given the uncertainty of recent days, are always kept under review.
Steffan Lewis mentioned the shared prosperity fund. The paper that I have published today on future fiscal arrangements—the fifth in the series of papers that we have published since the original White Paper—does indeed make that point, Dirprwy Lywydd. We will not—we will not—sign up to a shared prosperity fund where what the UK Government really means is a chance for other parts of the United Kingdom to share in the money that has come to Wales because of the needs that we have here. We will not be removed from that position; I can give him that assurance.
Finally, the OBR has long been on record as demonstrating that Brexit will have a deleterious effect on the UK economy and on the tax revenues available to the Chancellor. Far from there being a Brexit dividend, there is a Brexit hole for the Chancellor to fill, and that hole is getting bigger, not smaller, as the chaos at London unfolds.
A gaf i ddiolch i Steffan Lewis am yr holl gwestiynau hynny? Dechreuodd drwy wneud pwynt pwysig iawn. Mae'r hyn sydd yn y fantol yma yn hollol real, a bydd yr effaith ar ein cenedl yn os na chawn ni gytundeb â'r Undeb Ewropeaidd yn cael ei theimlo ym mywydau pobl ledled y wlad.
Rwy'n ddiolchgar hefyd am gael cyfle i ymateb i'w sylw ynghylch cynllunio, oherwydd er gwaethaf yr holl stŵr a wneir weithiau ynghylch hyn nid wyf yn credu bod unrhyw wahaniaeth rhwng ein dwy blaid ar y mater hwn. Rydym ni'n cytuno na allwch chi gynllunio i osgoi canlyniadau trychinebus Brexit 'dim bargen', nid yw hynny'n rhywbeth y gallwch chi ddyfeisio ffordd o liniaru canlyniad o'r fath. A yw hynny'n golygu nad ydym ni'n cynllunio wrth gefn yn y modd a ddisgrifiwyd ganddo? Wel, wrth gwrs nid yw'n golygu hynny, ac mae digwyddiadau dros yr wythnos diwethaf yn golygu bod yn rhaid gwneud y cynllunio wrth gefn hwnnw ar fwy o frys.
Fe'i trafodwyd yn is-bwyllgor Brexit y Cabinet yr wythnos diwethaf. Cafodd ei wyntyllu yn y grŵp cynghori Ewropeaidd a gyfarfu ar ddydd Iau. Byddaf yn cwrdd â swyddogion ddydd Iau yr wythnos hon. Byddaf yn cyfarfod â'r Ysgrifennydd Parhaol ynglŷn â'r mater hwn yr adeg hon yr wythnos nesaf. Oherwydd bydd gan Brexit trychinebus heb unrhyw gytundeb oblygiadau uniongyrchol ar y cyfrifoldebau sydd gennym ni, Lywodraeth Cymru: a fyddwn ni'n gallu cael gafael ar feddygaeth niwclear, sut fyddwn ni'n cyflawni ein cyfrifoldebau priffyrdd os oes llinell hir o draffig o Gaergybi i'r ffin â Lloegr. Mae rhai problemau ymarferol y mae'n rhaid inni feddwl amdanyn nhw, a bu'r gwaith hwnnw yn mynd rhagddo ers peth amser a bydd yn awr yn dwysáu dros yr haf, nid oherwydd y credwn ni y gallwn ni lunio cynllun sy'n golygu, os ceir Brexit o'r fath, y gellir diddymu ei effeithiau, ond oherwydd, yn yr ystyr hwnnw o gynllunio wrth gefn, fod yn rhaid inni wneud yn siŵr ein bod yn gwneud popeth yn ein gallu i ddiogelu buddiannau Cymru.
Siaradais am hyblygrwydd yn yr amserlen oherwydd dyna'r pwynt yr oedd Prif Weinidog Cymru yn ei wneud yn uniongyrchol i arweinwyr yr UE ddoe. Buom yn dweud ers tro nad ydym ni'n credu y gallwn ni gwblhau popeth sydd angen ei wneud yn ystod y cyfnod pontio erbyn diwedd mis Rhagfyr 2020. Yn hynny o beth, ymddengys bod estyniad i amserlen erthygl 50 yn anochel. Y pwynt yr oedd y Prif Weinidog yn ei wneud oedd un yr oeddwn i yn ei wneud pan roeddwn i ym Mrwsel ddiwethaf, sef nad yw hi'n llesol i neb ganfod ein hunain wedi ein caethiwo pan, pe byddai pawb yn cytuno yn nhymor yr hydref 2020 y byddai estyn yr amser ar gyfer y cyfnod pontio yn caniatáu i bawb gael gwell canlyniadau—pam y byddem ni eisiau rhoi ein hunain mewn sefyllfa lle gwrthodwyd y ffordd synhwyrol honno o weithredu i bob un ohonom ni?
Dywedodd Steffan Lewis nad oedd Llywodraeth Cymru wedi cael golwg lawn ar y Papur Gwyn cyn ei gyhoeddi. Mewn unrhyw ystyr ymarferol roedd yn gywir, oherwydd ni chyrhaeddodd fersiwn ohono yma tan 1.35 a.m.—ychydig oriau o gwsg cyn y cyhoeddwyd y Papur Gwyn mewn gwirionedd.
Rydym ni'n parhau â'n cynlluniau mewn perthynas â'r Bil parhad. Rydym ni'n edrych yn ofalus, wrth gwrs, ar bopeth sy'n digwydd o'n cwmpas. Caiff ein holl gynlluniau, yn anochel, o gofio ansicrwydd y dyddiau diwethaf, eu hadolygu'n barhaus.
Soniodd Steffan Lewis am y gronfa ffyniant gyffredin. Mae'r papur a gyhoeddais heddiw ynglŷn â threfniadau cyllidol yn y dyfodol—y pumed yn y gyfres o bapurau yr ydym ni wedi'u cyhoeddi ers y Papur Gwyn gwreiddiol—yn wir yn gwneud y pwynt hwnnw, Dirprwy Lywydd. Fyddwn ni ddim—fyddwn ni ddim—yn cytuno i gronfa ffyniant gyffredin lle mai'r hyn y mae Llywodraeth y DU yn ei olygu mewn gwirionedd yw cyfle i rannau eraill o'r Deyrnas Unedig gyfranogi o'r arian sydd wedi dod i Gymru oherwydd yr anghenion sydd gennym ni yma. Fyddwn ni ddim yn cyfaddawdu ar y sefyllfa honno; gallaf roi'r sicrwydd hwnnw iddo.
Yn olaf, mae'r Swyddfa Cyfrifoldeb Cyllidebol ers tro wedi dweud ar goedd y bydd Brexit yn cael effaith niweidiol ar economi'r DU ac ar y refeniw treth sydd ar gael i'r Canghellor. Yn hytrach na bod difidend Brexit, mae twll Brexit i'r Canghellor ei lenwi, ac mae'r twll hwnnw'n mynd yn fwy, nid llai, fel y mae'r anhrefn yn Llundain yn cynyddu.
Well, the Cabinet Secretary is a kindly soul and moderate in speech—it's hard to quarrel with his rhetorical condemnations of the Conservative Government. If anything, he erred very much on the side of understatement. I've said before that Theresa May is even worse as a Prime Minister than John Major. I'll go even further—I think she's the worst Prime Minister we've had since Lord North. At least the flipside of his incompetence was that he created a new nation across the other side of the Atlantic that has been a beacon of freedom, enterprise and success for 250 years. The flipside of Theresa May's incompetence is that she's going to keep us in subjection to a European Union that is fundamentally undemocratic and that is, in relative terms, a failing federal project, economically as well as politically.
It's not surprising that this is the outcome of two years of non-negotiation, I suppose, because Theresa May is a remainer Prime Minister who presides over an overwhelmingly pro-remain Cabinet and has for support in the House of Commons a party that, by a substantial majority, supported 'remain', and the House of Lords was overwhelmingly pro-remain. If the people who are actually charged with the responsibility of delivering on the Brexit referendum don't even believe in the project, it's not surprising that what the Cabinet Secretary described correctly as chaos and mismanagement is the consequence, because they are a collection of defeatists, pessimists, fainthearts and, indeed, some of them, saboteurs as well. For all the high-flown language about wanting to respect the result of the referendum, there are many members of the Government who see this, as the Cabinet Secretary does, as a disaster for Britain. Therefore, they want to try to do their best to undermine the process, and they have spectacularly succeeded.
Of course, the fundamental problem is that there has never been any preparation for a 'no deal' outcome. If there had been, then we might have been able to make some progress in our negotiations with the EU. 'If you want peace, prepare for war', is the old Latin tag, and the same is true in negotiations as well. The idea that Britain, as the fifth largest economy in the world and the eighth largest manufacturing nation in the world, which has a massive deficit in trade with the EU and is prepared to pay £40 billion a year in budget contributions over the next five years, has no negotiating weapons in its hands is absolutely absurd. Donald Trump has threatened to impose tariffs on EU goods. The immediate effect of that was for German manufacturers of cars to call on the EU to scrap its auto tariffs against imports of cars from the United States, because they impose a 10 per cent tariff. As we know, the United States imposes only a 2.5 per cent tariff. The EU is a massive protectionist racket that operates to the disadvantage of the most disadvantaged people in society—the poor, those on the lowest incomes.
The outcome of this Chequers agreement, the only upside of which is to increase the support for UKIP from 3 per cent to 8 per cent in opinion polls in a week—there's that to be said for it, at least. But the outcome of this Chequers negotiation is a common rulebook that isn't a common rulebook at all—it's 'take it or leave it; accept the EU's rulebook'—and, if we're out of the EU, we won't even have the limited voice in the process of developing that rulebook that we have had up until now. We'll still be subject to the judgments of the European Court of Justice, so we won't get back control of our laws either. Then the so-called facilitated customs arrangement, which, as the Cabinet Secretary pointed out, David Davis has said is unworkable, and so it is too—it'll be vastly costly and bureaucratic—and then the so-called mobility framework, which is just an opaque cloud. We know nothing whatsoever about that so we can't, at this stage, form any judgment. What we, I think, can be pretty certain of is that the EU will insist upon free movement much as we have at the minute, and therefore we won't even have control over our borders either.
Wel, mae Ysgrifennydd y Cabinet yn enaid mor garedig ac yn gymedrol yn ei araith—mae'n anodd anghytuno â'i gondemniadau rhethregol o'r Llywodraeth Geidwadol. Os rhywbeth, roedd yn llawer rhy drugarog. Rwyf wedi dweud o'r blaen bod Theresa May yn waeth Prif Weinidog hyd yn oed na John Major. Fe af ymhellach fyth—tybiaf mai hi yw'r Prif Weinidog gwaethaf yr ydym ni wedi'i gael ers Lord North. O leiaf mai ochr gadarnhaol ei anallu yntau oedd iddo greu cenedl newydd yr ochr arall i'r Iwerydd sydd wedi bod yn esiampl o ryddid, menter a llwyddiant ers 250 o flynyddoedd. Ochr arall anghymhwysedd Theresa May yw y bydd hi yn ein cadw ni'n ddarostyngedig i Undeb Ewropeaidd sydd yn y bôn yn annemocrataidd ac sydd, mewn termau cymharol, yn brosiect ffederal sy'n methu, yn economaidd yn ogystal ag yn wleidyddol.
Nid yw'n syndod mai dyma ganlyniad dwy flynedd heb negodi, mae'n debyg, oherwydd bod Theresa May yn Brif Weinidog sydd eisiau aros yn yr Undeb Ewropeaidd sy'n llywyddu dros Gabinet sydd â'i fwyafrif llethol o blaid aros, ac sydd â phlaid iddi'n gymorth yn Nhŷ'r Cyffredin y cefnogodd y mwyafrif sylweddol ohoni yr ymgyrch dros 'aros', ac roedd mwyafrif llethol Tŷ'r Arglwyddi o blaid aros hefyd. Os nad yw'r bobl sydd mewn gwirionedd yn gyfrifol am wireddu refferendwm Brexit hyd yn oed yn credu yn y prosiect, nid yw'n syndod mai'r hyn a ddisgrifiodd Ysgrifennydd y Cabinet yn gywir fel anhrefn a chamreoli yw'r canlyniad, oherwydd maent yn gasgliad o bobl wangalon, anobeithiol sy'n darogan gwae ac, yn wir, mae rhai ohonyn nhw eisiau tanseilio'r holl beth yn ogystal. Er gwaethaf yr holl iaith chwyddedig am eisiau parchu canlyniad y refferendwm, mae llawer o aelodau'r Llywodraeth yn gweld hyn, fel y mae Ysgrifennydd y Cabinet, yn drychineb ar gyfer Prydain. Felly, maen nhw eisiau gwneud eu gorau i danseilio'r broses, ac maen nhw wedi llwyddo'n rhyfeddol.
Wrth gwrs, y broblem sylfaenol yw na fu erioed unrhyw baratoi ar gyfer canlyniad 'dim bargen'. Pe cafwyd hynny, yna gallem ni fod wedi gwneud rhywfaint o gynnydd yn ein trafodaethau â'r UE. 'Os ydych chi eisiau heddwch, paratowch am ryfel', yw'r hen ddihareb Lladin, ac mae'r un peth yn wir yn y trafodaethau yn ogystal. Mae'r syniad nad oes gan Brydain, y pumed economi fwyaf yn y byd a'r wythfed genedl weithgynhyrchu fwyaf yn y byd, sydd â diffyg masnachu enfawr â'r UE ac yn barod i dalu £40 biliwn y flwyddyn mewn cyfraniadau cyllideb dros y pum mlynedd nesaf, unrhyw arfau negodi yn ei dwylo yn gwbl hurt. Mae Donald Trump wedi bygwth codi tollau ar nwyddau o'r UE. Effaith hynny ar unwaith oedd i weithgynhyrchwyr ceir yr Almaen alw ar yr UE i gael gwared ar y tariffau mewnforio ceir o'r Unol Daleithiau, oherwydd maen nhw'n gosod tariffau ar 10 y cant. Fel y gwyddom ni, mae'r Unol Daleithiau yn gosod tariff o ddim ond 2.5 y cant. Mae'r UE yn system dwyllodrus enfawr sy'n gofalu am ddim ond ei buddiannau ei hun ac sy'n gweithredu er anfantais y bobl fwyaf difreintiedig yn ein cymdeithas—y tlodion, y rhai ar yr incwm isaf.
Canlyniad y cytundeb hwn yn Chequers, yr unig fantais o hynny oedd cynyddu'r gefnogaeth i UKIP o 3 y cant i 8 y cant yn y polau piniwn mewn wythnos—mae hynny i'w ganmol, o leiaf. Ond canlyniad y negodi hwn yn Chequers yw rheolau cyffredin nad ydyn nhw yn rheolau cyffredin o gwbl—mae'n sefyllfa o 'derbyn neu wrthod; derbyn rheolau'r UE'—ac, os ydym ni y tu allan i'r UE, ni fydd gennym ni hyd yn oed y llais cyfyngedig i ddatblygu'r rheolau hynny y bu gennym ni hyd yma. Byddwn yn dal yn destun dyfarniadau Llys Cyfiawnder Ewrop, felly ni fyddwn yn adennill rheolaeth dros ein cyfreithiau ein hunain chwaith. Yna'r trefniant tollau wedi'i hwyluso, fel y'i gelwir, y mae, fel y soniodd Ysgrifennydd y Cabinet, David Davis wedi dweud ei fod yn anymarferol, ac felly mae'n rhy—bydd yn gostus ac yn fiwrocrataidd iawn—ac yna'r fframwaith symudedd, fel y'i gelwir ef, sef dim byd ond cwmwl niwlog. Nid ydym ni'n gwybod unrhyw beth o gwbl am hynny fel na allwn ni, ar hyn o bryd, ddod i unrhyw gasgliad. Yr hyn y gallwn ni fod yn weddol sicr yn ei gylch, yn fy marn i, yw y bydd yr UE yn mynnu cymaint o ryddid symudiad ag sydd gennym ni ar y funud, ac felly ni fydd gennym ni hyd yn oed reolaeth dros ein ffiniau chwaith.
The Member's had nearly four minutes, and I haven't heard a question.
Mae'r Aelod wedi cael bron i bedair munud, ac nid wyf wedi clywed cwestiwn.
Well, the questions are all implied, and I'm sure the Cabinet Secretary is sophisticated enough an audience to be able to answer them.
Wel, mae'r cwestiynau i gyd ymhlŷg, ac rwy'n siŵr bod Ysgrifennydd y Cabinet yn ddigon soffistigedig i allu eu hateb.
No, no. This is a statement; you ask questions, please.
Na na. Mae hwn yn ddatganiad; rydych chi'n gofyn cwestiynau, os gwelwch yn dda.
I can always end up by asking the Cabinet Secretary if he agrees with what I've said. But I will conclude, because I don't want to take up any more time than I have done.
There are massive opportunities, as well as transitional problems, in leaving the EU. I wonder why the Cabinet Secretary doesn't see at least some glimmer of light in the options that are available to us with the freedoms that we would have if we even had a 'no deal' scenario. As Mark Isherwood pointed out, the Commonwealth is a massive force in the world economically, and growing. The United States under President Trump is clearly very favourably disposed towards the United Kingdom, and he sees the EU as the enemy and, indeed, they have been a hostile power to us in these negotiations. There are massive opportunities there for us, and whatever the transitional problems of leaving—nobody denies that change of this magnitude is going to produce difficulties—nevertheless there are massive opportunities for Britain to connect properly with the rest of the world through free trade deals. The limited effect of tariffs within Europe are massively outweighed by the trade opportunities elsewhere in the world, and President Trump has, for all his imperfections, shown that, in the art of the deal, he is a past master, and he has got for America what the people who voted for him wanted in casting their ballots. What the Conservative Government at Westminster have done is actually to deny the British people, 17.5 million of them, what they voted for in the referendum two years ago.
Gallaf wastad orffen drwy ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet a yw'n cytuno gyda'r hyn a ddywedais i. Ond fe wnaf i gloi, oherwydd does arnaf i ddim eisiau cymryd mwy o amser nag yr wyf i wedi'i wneud.
Mae cyfleoedd enfawr, yn ogystal â phroblemau pontio, wrth adael yr UE. Tybed pam nad yw Ysgrifennydd y Cabinet yn gweld y llygedyn lleiaf o oleuni yn y dewisiadau sydd ar gael i ni gyda'r rhyddid a fyddai gennym ni hyd yn oed mewn sefyllfa o 'ddim bargen'. Fel y nododd Mark Isherwood, mae'r Gymanwlad yn rym enfawr yn y byd economaidd, ac yn tyfu. Mae'r Unol Daleithiau o dan Arlywydd Trump yn amlwg yn ffafriol iawn tuag at y Deyrnas Unedig, ac mae yntau'n gweld yr UE fel gelyn, ac yn wir, maen nhw wedi bod yn elyniaethus i ni yn y trafodaethau hyn. Mae yna gyfleoedd enfawr ar gael i ni, a beth bynnag yw'r problemau pontio o ran gadael—does neb yn gwadu bod newid o'r maint hwn yn mynd i olygu anawsterau—serch hynny, mae cyfleoedd enfawr i Brydain gysylltu'n briodol â gweddill y byd trwy gytundebau masnach rhydd. Mae effaith gyfyngedig tariffau Ewrop yn llawer llai na'r cyfleoedd masnach mewn mannau eraill o'r byd, ac mae'r Arlywydd Trump, er gwaethaf ei holl ddiffygion, wedi dangos ei fod yn hen law, wrth daro bargen, a'i fod wedi cyflawni i America yr hyn yr oedd y bobl a bleidleisiodd o'i blaid yn ei ddymuno wrth fwrw eu pleidlais. Yr hyn y mae'r Llywodraeth Geidwadol yn San Steffan wedi ei wneud mewn gwirionedd yw amddifadu pobl Prydain, 17.5 miliwn ohonynt, o'r hyn y gwnaethon nhw bleidleisio drosto yn y refferendwm ddwy flynedd yn ôl.
Well, Dirprwy Lywydd, I suppose that no afternoon in which the Napoleonic code and Lord North both make an appearance on the Assembly floor is entirely wasted, but I'm afraid it was very much downhill from there on. The Member makes his normal pitch for the Brexit that he has favoured and the Brexit that he has persuaded to vote for, and where he is quite wrong is to characterise the position of the Welsh Government as attempting to deny the outcome of the referendum. I say it again: we are focused on how we leave, not whether we leave.
Here, though, are the three takeaway messages from the Member's contribution this afternoon: for our population, a future in which he says, 'Let them eat chlorinated chicken, that will be good for them'; for our economy, he invites them to accompany him to the end of a pier in Aberystwyth, hand them a rubber ring, point them in the direction of New York and say, 'There may be some transitional problems, but there'll be massive opportunities if you ever get there'; and for the rest of our democracy, he says the example of President Trump is there before you. Don't be dazzled by the light that surrounds him.
Wel, Dirprwy Lywydd, mae'n debyg nad oes unrhyw brynhawn lle sonnir am god Napoleon a Lord North yn y Cynulliad yn wastraff llwyr, ond rwy'n ofni'n fawr iawn mae dirywio wnaeth hi o hynny ymlaen. Mae'r Aelod yn gwneud ei sylwadau arferol am y Brexit y mae yntau'n ei ffafrio a'r Brexit y cafodd ei berswadio i bleidleisio o'i blaid, ond mae'n hollol anghywir i ddweud bod Llywodraeth Cymru yn ceisio gwadu canlyniad y refferendwm. Fe ddywedaf hyn eto: rydym ni'n canolbwyntio ar sut yr ydym ni'n gadael, nid a fyddwn ni'n gadael.
Dyma, fodd bynnag, y tair neges i'w cadw mewn cof o gyfraniad yr Aelod y prynhawn yma: ar gyfer ein poblogaeth, dyfodol ble mae yntau'n dweud, 'Gadewch iddyn nhw fwyta cyw iâr wedi ei gannu, bydd hynny'n dda iddyn nhw'; ar gyfer ein heconomi, mae'n eu gwahodd i fynd gydag ef i ben y pier yn Aberystwyth, rhoi cylch rwber iddyn nhw, eu cyfeirio at Efrog Newydd a dweud, 'efallai y bydd rhai problemau pontio, ond bydd cyfleoedd enfawr os gyrhaeddwch chi fyth'; ac ar gyfer gweddill ein democratiaeth, dywed fod enghraifft yr Arlywydd Trump ger eich bron. Peidiwch â chael eich dallu gan y golau sy'n ei amgylchynu.
It's hard to follow that. I think we'd all like to think that the Chequers deal is not dead in the water, but the idea that this is fun and games is obviously not the case. If people like Justine Greening are saying that the UK Parliament is incapable of making a decision, it's extremely scary.
The majority of my constituents are involved in a services business of one sort or another, whether they're working for universities, which involves collaboration with other universities across Europe in the Horizon programme, or whether they are involved in business services or insurance companies. I am struggling to understand how relinquishing the right to sell these services to the 500 million people living across the water in Europe, unfettered by tariffs, is going to be compensated for by some never-never land of future prospects that we might be able to look forward to, whether in the United States or elsewhere. So, this is of extreme concern to me.
In addition to that, I just wondered if we can now look at the possibility of crashing out of the European Union without a negotiated deal and the risks that that imposes for food security, because as most of our vegetables and fruit are imported from the EU, if our ports descend into chaos, how are we going to feed our population, which is the first task of government? Obviously, we want to avoid such a catastrophe, but the end of March is before the commencement of the growing season for fruit and vegetables. So, I just wondered what the Welsh Government contingency plans are to increase the availability of home-grown vegetables and fruit, which are such a vital component of the Welsh Government's aspirations for a healthier Wales.
Mae'n anodd dilyn hynny. Rwy'n credu yr hoffai pob un ohonom ni gredu na roddwyd y farwol i gytundeb Chequers, ond nid yw'r syniad mai rwdl-mi-ri yw hyn yn amlwg ddim yn wir. Os yw pobl fel Justine Greening yn dweud nad oes gan Senedd y DU y gallu i wneud penderfyniad, mae'n hynod o frawychus.
Mae'r rhan fwyaf o'm hetholwyr yn ymwneud â busnes gwasanaethau o ryw fath, pa un a ydyn nhw'n gweithio i brifysgolion, sy'n golygu cydweithio â phrifysgolion eraill ar draws Ewrop yn y rhaglen Horizon, neu'n ymwneud â gwasanaethau busnes neu gwmnïau yswiriant. Rwy'n ei chael hi'n anodd deall sut y mae modd ildio'r hawl i werthu'r gwasanaethau hyn i'r 500 miliwn o bobl sy'n byw ar draws y dŵr yn Ewrop, heb lyffetheiriau tariffau, a gwneud iawn am hynny drwy gael rhyw wlad hud o ragolygon ar gyfer y dyfodol y gallem ni edrych ymlaen atyn nhw, boed hynny yr Unol Daleithiau neu fannau eraill. Felly, mae hyn yn destun pryder mawr i mi.
Yn ogystal â hynny, meddwl oeddwn i tybed a allwn ni yn awr edrych ar y posibilrwydd o syrthio'n bendramwnwgl o'r Undeb Ewropeaidd heb fargen wedi ei negodi a'r peryglon fydd yn deillio o hynny i ddiogelwch bwyd, oherwydd caiff y rhan fwyaf o'n ffrwythau a'n llysiau eu mewnforio o'r UE, ac os aiff pethau'n anhrefn yn ein porthladdoedd, sut ydym ni'n mynd i fwydo ein poblogaeth, sef gorchwyl gyntaf llywodraeth? Yn amlwg, rydym ni eisiau osgoi trychineb o'r fath, ond mae diwedd mis Mawrth cyn cychwyn y tymor tyfu ffrwythau a llysiau. Felly, meddwl oeddwn i tybed beth yw cynlluniau wrth gefn Llywodraeth Cymru i gynyddu argaeledd llysiau a ffrwythau cartref, sy'n elfen hanfodol o ddyheadau Llywodraeth Cymru ar gyfer Cymru iachach.
I think there were three points there. I'm afraid I agree with what Jenny Rathbone has said. I think the House of Commons is demonstrating that there is not a majority to be brought together for any form of Brexit. I think that is the message we are learning from the last few days. The First Minister has said that in those circumstances a general election is the democratic necessity, and I completely agree with him there.
Jenny makes a very important point about services, Dirprwy Lywydd. The Chequers White Paper offers regulatory alignment in relation to goods and agricultural products, and that is very important in having unfettered trade as far as those things are concerned. But this idea that you can have a simple separation between goods and services as though they are entirely separate categories is simply not the case. To take the most obvious example, most people who buy a car buy a good, but they buy a finance package with it in order to secure that good, so there's a good and a service in the same thing. In fact, some estimates suggest that 40 per cent of goods that are traded in the European Union have an element of service directly connected to them. So, she's absolutely right to point to the very significant difficulty that remains there in the White Paper as far as services are concerned.
And in relation to the important point that she makes about food security, just as I said to Steffan Lewis that the Welsh Government is engaged in contingency planning already, we'll be doing more of that, and more intensively, over the summer. So, food will be part of what we will be considering. And in a point allied to that made by Jenny Rathbone, nobody should believe that there is some simple solution to some of these things in which you simply advise people to stock up and that they'll be okay, because, these days, supply chains and just-in-time delivery of food as well as other services means that there are no big stockpiles of food waiting to be mobilised for the public in the way that might have been the case when these things were organised very differently.
Rwy'n credu bod tri phwynt yn y fan yna. Mae arna i ofn fy mod i'n cytuno â'r hyn a ddywedodd Jenny Rathbone. Rwy'n credu bod Tŷ'r Cyffredin yn dangos nad yw hi'n bosib dwyn mwyafrif ynghyd ar gyfer unrhyw fath o Brexit. Credaf mai dyna'r neges yr ydym ni yn ei dysgu o'r ychydig ddyddiau diwethaf. Mae Prif Weinidog Cymru wedi dweud yn yr amgylchiadau hynny bod etholiad cyffredinol yn rheidrwydd democrataidd, ac rwy'n cytuno'n llwyr ag ef yn hynny o beth.
Mae Jenny yn gwneud pwynt pwysig iawn ynghylch gwasanaethau, Dirprwy Lywydd. Mae Papur Gwyn Chequers yn cynnig aliniad rheoleiddio mewn perthynas â nwyddau a chynhyrchion amaethyddol, ac mae hynny'n bwysig iawn o ran cael masnach ddilyffethair parthed y pethau hynny. Ond nid yw hi'n wir y gallwch chi gael rhaniad syml rhwng nwyddau a gwasanaethau fel pe baen nhw'n gategorïau ar wahân. I ddefnyddio'r enghraifft fwyaf amlwg, mae'r rhan fwyaf o bobl sy'n prynu car yn prynu nwydd, ond maen nhw'n prynu pecyn cyllid gydag ef er mwyn sicrhau'r nwydd hwnnw, felly mae nwydd a gwasanaeth yn rhan o'r un peth. Yn wir, mae rhai amcangyfrifon yn awgrymu bod gan 40 y cant o'r nwyddau a fasnachir yn yr Undeb Ewropeaidd elfen o wasanaeth yn uniongyrchol gysylltiedig â nhw. Felly, mae hi'n llygad ei lle i dynnu sylw at yr anhawster sylweddol iawn sy'n dal i fodoli yn y Papur Gwyn o ran gwasanaethau.
Ac o ran y sylw pwysig mae hi'n ei wneud am ddiogelwch bwyd, yn union fel y dywedais wrth Steffan Lewis fod Llywodraeth Cymru eisoes yn cynllunio wrth gefn, byddwn yn gwneud mwy o hynny, a hynny'n fwy dwys, dros yr haf. Felly, bydd bwyd yn rhan o'r hyn y byddwn yn ei ystyried. Ac o ran y sylw perthnasol i hynny a wnaed gan Jenny Rathbone, ni ddylai neb gredu bod rhyw ateb syml i rai o'r pethau hyn, sef eich bod yn cynghori pobl i gronni a phentyrru, ac y byddant yn iawn, oherwydd, y dyddiau hyn, mae cadwyni cyflenwi a darparu bwyd mewn modd sydd wedi ei amseru'n fanwl gywir yn golygu nad oes pentwr mawr o fwyd yn aros i'w ddosbarthu i'r cyhoedd yn y ffordd y gallai fod pan roedd y pethau hyn wedi eu trefnu mewn ffordd wahanol iawn.
Cabinet Secretary, can I thank you for your statement today on the White Paper and also welcome the paper you published on reforming UK funding and fiscal arrangements after Brexit? At the weekend, Cabinet Secretary, you warned that a hard Brexit could throw the UK to the wolves with the spectre of a chaotic Tory Brexit looming over Wales and a hard right Brexit amounting to an attack on workers as a result of deregulation. Can I ask whether you have any confidence that this can be resisted, and can you clarify whether you believe the Welsh Government will have influence or the levers to safeguard employment rights in Wales as a result of this White Paper?
In the First Minister's speech yesterday, he reminded us of the Welsh Government's position and the four priorities laid out in 'Securing Wales' Future', agreed with Plaid Cymru, which has stood the test of time, including, as he said, retaining the social, environmental, employment and consumer protections we enjoy. In their White Paper, the UK Government does state:
'Existing workers' rights enjoyed under EU law will continue to be available in UK law on the day of withdrawal.'
But in your statement today you raise a number of questions, as well as giving the views at this point—difficult though it may be—of the Welsh Government. But one of your questions in your statement is:
'how will the UK Government provide sufficient guarantees to the EU-27 on environmental and labour market standards, to ensure that there is a genuine level playing field?'
Can we be confident that we will have the influence to safeguard these rights?
The Women's Equality Network, which I've mentioned already to the First Minister today, is making representations to the UN Convention on the elimination of discrimination against women. They're making these representations in a report this week. It's calling on the UK Government to enshrine the rights of women currently protected in EU legislation in domestic law to guarantee that no women's rights or human rights will be lost post Brexit. But, Cabinet Secretary, how likely is it that this can be achieved, considering the UK Government's rejection of the EU charter of fundamental rights and their current state of political paralysis?
I thank you for your statement and would ask you to ensure that the valid points you made last weekend about threats to workers' and particularly women's rights, if there is a hard Brexit, can be included in your dialogue, including Rebecca Evans, when you meet with UK Ministers in Cardiff on 1 August.
Ysgrifennydd y Cabinet, a gaf i ddiolch i chi am eich datganiad heddiw ar y Papur Gwyn a chroesawu hefyd y papur a gyhoeddwyd gennych chi ynglŷn â diwygio cyllid y DU a'r trefniadau cyllidol ar ôl Brexit? Dros y penwythnos, Ysgrifennydd y Cabinet, fe wnaethoch chi rybuddio y gallai Brexit caled aberthu'r DU, gyda'r bwgan o Brexit Torïaidd anhrefnus yn gysgod dros Gymru a Brexit caled adain dde yn gyfystyr ag ymosodiad ar weithwyr o ganlyniad i ddadreoleiddio. A gaf i ofyn a oes gennych chi unrhyw hyder y gellir gwrthsefyll hyn, ac a allwch chi egluro a ydych chi'n credu y bydd gan Lywodraeth Cymru y dylanwad neu'r modd i ddiogelu hawliau cyflogaeth yng Nghymru yn sgil y Papur Gwyn hwn?
Yn araith Prif Weinidog Cymru ddoe, bu iddo ein hatgoffa o safbwynt Llywodraeth Cymru a'r pedair blaenoriaeth a nodir yn 'Diogelu Dyfodol Cymru', a gytunwyd gyda Phlaid Cymru, sydd wedi sefyll prawf amser, gan gynnwys, fel y dywedodd, cadw'r amddiffyniadau cymdeithasol, amgylcheddol, cyflogaeth a defnyddwyr yr ydym ni yn eu mwynhau. Yn eu Papur Gwyn, mae Llywodraeth y DU yn datgan y bydd
hawliau gweithwyr presennol a fwynheir o dan gyfraith yr UE yn parhau i fod ar gael yng nghyfraith y DU ar y diwrnod ymadael.
Ond yn eich datganiad heddiw rydych chi'n codi nifer o gwestiynau, yn ogystal â rhoi barn Llywodraeth Cymru ar y pwynt hwn—er mor anodd yw hynny. Ond un o'ch cwestiynau yn eich datganiad yw:
'sut y bydd Llywodraeth y DU yn rhoi digon o sicrwydd i 27 o wledydd yr UE ynglŷn â materion amgylcheddol a safonau'r farchnad lafur, i sicrhau cydraddoldeb gwirioneddol?'
A allwn ni fod yn ffyddiog y bydd gennym ni'r dylanwad i ddiogelu'r hawliau hyn?
Mae'r Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, yr wyf wedi ei grybwyll eisoes i'r Prif Weinidog heddiw, yn cyflwyno achos i Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar ddileu gwahaniaethu yn erbyn menywod. Maen nhw'n cyflwyno'r achos hwn mewn adroddiad yr wythnos hon. Mae'n galw ar Lywodraeth y DU i ymgorffori'r hawliau menywod sydd ar hyn o bryd yn cael eu diogelu yn neddfwriaeth yr UE mewn cyfraith ddomestig i warantu na chollir unrhyw hawliau menywod neu hawliau dynol ar ôl Brexit. Ond, Ysgrifennydd y Cabinet, pa mor debygol yw hi y gellir cyflawni hyn, o ystyried bod Llywodraeth y DU wedi gwrthod siarter hawliau sylfaenol yr UE a'u cyflwr presennol o fod mewn parlys gwleidyddol?
Diolch i chi am eich datganiad ac rwy'n gofyn i chi sicrhau y gellir cynnwys y pwyntiau dilys a wnaethoch chi y penwythnos diwethaf am fygythiadau i hawliau gweithwyr ac yn enwedig i hawliau menywod, os oes Brexit caled, yn eich deialog, gan gynnwys Rebecca Evans, pan rydych chi'n cyfarfod â Gweinidogion y DU yng Nghaerdydd ar 1 Awst.
Could I thank Jane Hutt for those very important points and give her an assurance that we will certainly be raising these points, as we have already and at every opportunity with the UK Government? I've said already this afternoon, Dirprwy Lywydd, that we would have been prepared to have offered a modest welcome to the Chequers White Paper, in some aspects of it, and one of the reasons we would have been willing to do that is because it does repeat a commitment that the Prime Minister has given previously not to undo the rights that Welsh and UK citizens have gained as a result of our membership of the European Union—workers' rights, citizenship rights, human rights, consumer rights, gender equality rights and so on. But the reason why it's not been possible to do that in the way we might have intended this afternoon is because the White Paper is unravelling in front of us. Yesterday, the Prime Minister agreed to amendments laid down by her hardline Brexiteers that directly contradict the content of her own White Paper, and the things that I said at the weekend were designed to demonstrate that if the UK Government, if the Prime Minister, is prepared to commit herself wholeheartedly to a sensible Brexit, to face down the people in her own party who are not of that view, then we would be willing to offer her some support in that. But if she thinks that the way to navigate ourselves to a sensible Brexit is by continually making concessions to those of a very different point of view, then that's where we have the risks that Jane Hutt has pointed to. That's when we will end up in a position where, in order to compete in the world, there will be people who think that the way to do that is to sacrifice every protection that working people have gained as a result of their membership of the European Union. That's what I meant when I said that working people in Wales and the United Kingdom would be thrown to the wolves in that set of circumstances.
A gaf i ddiolch i Jane Hutt am y pwyntiau pwysig iawn hynny a rhoi sicrwydd iddi y byddaf yn bendant yn sôn am y pwyntiau hyn, fel yr ydym ni eisoes wedi gwneud bob cyfle a gawn ni gyda Llywodraeth y DU? Rwyf wedi dweud eisoes y prynhawn yma, Dirprwy Lywydd, y byddem ni wedi bod yn barod i roi croeso cymedrol i Bapur Gwyn Chequers, i rai agweddau arno, ac un o'r rhesymau y byddem ni wedi bod yn barod i wneud hynny yw oherwydd ei fod yn ailadrodd ymrwymiad y mae Prif Weinidog y DU wedi ei roi o'r blaen i beidio â diddymu'r hawliau hynny y mae dinasyddion Cymru a'r DU wedi eu hennill o ganlyniad i'n haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd—hawliau gweithwyr, hawliau dinasyddiaeth, hawliau dynol, hawliau defnyddwyr, hawliau cydraddoldeb rhwng y rhywiau ac ati. Ond y rheswm pam na fu hi'n bosib gwneud hynny yn y ffordd y gallem ni fod wedi bwriadu ei wneud y prynhawn yma yw bod y Papur Gwyn yn ymddatod o'n blaenau. Ddoe, cytunodd Prif Weinidog y DU i welliannau a gyflwynwyd gan ei Brexitwyr digyfaddawd sy'n uniongyrchol groes i gynnwys y Papur Gwyn ei hun, a chynlluniwyd y pethau a ddywedais ar y penwythnos i ddangos os bydd Llywodraeth y DU, os bydd Prif Weinidog y DU, yn barod i ymrwymo'n llwyr i Brexit synhwyrol, i herio'r bobl yn ei phlaid ei hun nad ydyn nhw o'r farn honno, yna byddem ni'n barod i gynnig rhywfaint o gymorth yn hynny o beth. Ond os yw hi'n credu mai'r ffordd inni gyflawni Brexit synhwyrol yw drwy gyfaddawdu â phobl o safbwynt gwahanol iawn yn barhaus, yna dyna lle mae gennym ni'r peryglon y mae Jane Hutt wedi tynnu sylw atyn nhw. Dyna pryd y byddwn ni yn y pen draw mewn sefyllfa lle, er mwyn cystadlu yn y byd, y bydd pobl sy'n meddwl mai'r ffordd i wneud hynny yn aberthu pob amddiffyniad y mae pobl sy'n gweithio wedi ei ennill o ganlyniad i'w haelodaeth o'r Undeb Ewropeaidd. Dyna'r hyn yr oeddwn i yn ei olygu pan ddywedais i y byddai pobl sy'n gweithio yng Nghymru a'r Deyrnas Unedig yn cael eu haberthu mewn amgylchiadau o'r fath.
Thank you. I have two more speakers. If they can guarantee they will ask a brief question, I will call them both—and if the Minister can respond, as he always does, with brevity. Mick Antoniw.
Diolch. Mae gennyf ddau siaradwr arall. Os gallan nhw warantu y byddan nhw'n gofyn cwestiwn byr, galwaf ar y ddau ohonyn nhw—ac os gall y Gweinidog ymateb, fel y gwna bob amser, yn gryno. Mick Antoniw.
Cabinet Secretary, on the basis that UKIP have raised the issue of Donald Trump, do you agree with President Trump that Boris Johnson would make a good Tory Prime Minister and that he would certainly be better than Theresa May? Do you agree that, if that were to happen—or even if it doesn't happen—any possible trade deal with America is now a potential disaster zone, bearing in mind the tariff war? And do you also agree with me that the proposal by the Tory Government now to actually cut and run by scuttling Parliament, by calling Parliament short, is a direct undermining of parliamentary democracy and an abuse of the democratic system, and that this is a Government that really shows that there's only one option left for it, and that's to call a general election?
Ysgrifennydd y Cabinet, ar y sail bod UKIP wedi codi'r mater o Donald Trump, a ydych chi'n cytuno â'r Arlywydd Trump y byddai Boris Johnson yn Brif Weinidog Torïaidd da ac y byddai ef yn sicr yn well na Theresa May? A ydych chi'n cytuno, pe bai hynny'n digwydd—neu hyd yn oed os nad yw'n digwydd—fod unrhyw fargen fasnach bosib ag America bellach yn drychineb bosib, gan gadw mewn cof y rhyfel tollau? Ac a ydych chi hefyd yn cytuno â mi bod y cynnig gan y Llywodraeth Dorïaidd nawr i'w heglu hi gan ddiddymu'r Senedd, gan derfynu'r Senedd yn fuan, yn tanseilio'n uniongyrchol ddemocratiaeth seneddol ac yn camfanteisio ar y system ddemocrataidd, a bod hon yn Llywodraeth sy'n dangos mewn gwirionedd nad oes ganddi ond un dewis ar ôl, a hynny yw galw etholiad cyffredinol?
I agree on the final point, definitely, Llywydd. The UKIP spokesperson suggested that Mrs May was the worst Prime Minister since Lord North. Surely there has never been a president of the United States in such disrepute as the current incumbent of that office, and we should take him at his word that if any trade deal were to be struck with the United States, it would be 'America first' that would be in his mind, and anything that we get will simply be the crumbs that fall from his table.
Cytunaf ar y pwynt olaf, yn bendant, Llywydd. Awgrymodd llefarydd UKIP mai Mrs May oedd y Prif Weinidog gwaethaf ers Lord North. Does bosib na fu arlywydd erioed yn yr Unol Daleithiau ag enw mor ddrwg â deiliad presennol y swydd honno, ac fe ddylem ni gredu ei eiriau pe cai unrhyw fargen fasnach ei tharo â'r Unol Daleithiau, yna 'America yn gyntaf' fyddai yn ei feddwl ef, a byddai unrhyw beth a gaem ni yn friwsion fyddai'n yn syrthio oddi ar ei fwrdd.
Finally, David Rees.
Yn olaf, David Rees.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Cabinet Secretary, I fully welcome your statement and I agree with everything you said in that statement and all the answers you've given. Can I also agree with comments from Steffan Lewis and agree with some of the point he was making? It's very important that we address those. It was poor of the Conservative representative to comment on 'fun and games' in this. These are people's lives, these are our constituents and it's their jobs that are going to be affected by the outcomes of this.
Just some quick questions, Dirprwy Llywydd. On the White Paper, in reading through it—and I'm sorry to say I didn't have time to read through it all—there are very serious elements in there that affect Welsh Government competencies. Now, you said you didn't get the paper until 01:35 in the morning. You, therefore, haven't been consulted on a contribution into that paper. It talks about a joint committee that may oversee work going on, but it doesn't reference the Welsh Government in terms of representation on that joint committee; it talks about other actions. Do you really have confidence that they're going to listen to us in the negotiations going on? We know that they should be in the trade deals, but we're still seeing whether they will or not. There's a huge gap here in confidence in the UK Government in being able to deliver—where our voices are heard, let alone acted upon.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Ysgrifennydd y Cabinet, rwy'n croesawu eich datganiad yn llawn ac rwy'n cytuno â phopeth y gwnaethoch chi ei ddweud yn y datganiad hwnnw a'r holl atebion a roesoch chi. A gaf i hefyd gytuno â sylwadau Steffan Lewis a chytuno â rhai o'r pwyntiau yr oedd yn eu gwneud? Mae'n bwysig iawn inni fynd i'r afael â'r rheini. Roedd hi'n wael i gynrychiolydd y Ceidwadwyr sôn am 'rwdl-mi-ri' yn hyn o beth. Bywydau pobl yw'r rhain, ein hetholwyr ni ydyn nhw, a'u swyddi nhw yr effeithir arnyn nhw gan y canlyniadau hyn.
Dim ond rhai cwestiynau cyflym, Dirprwy Lywydd. O ran y Papur Gwyn, o ddarllen drwyddo—ac mae'n ddrwg gennyf ddweud nad oedd gennyf ddigon o amser i ddarllen trwy'r cyfan—ceir elfennau difrifol iawn yno sy'n effeithio ar gymwyseddau Llywodraeth Cymru. Nawr, fe wnaethoch chi ddweud na chawsoch chi mo'r papur tan 01:35 yn y bore. Felly, ni ymgynghorwyd â chi ynglŷn â chyfrannu i'r papur. Mae'n sôn am gydbwyllgor a allai oruchwylio'r gwaith sy'n mynd rhagddo, ond nid yw'n cyfeirio at Lywodraeth Cymru o ran cynrychiolaeth ar y cydbwyllgor hwnnw; mae'n sôn am gamau gweithredu eraill. A ydych chi mewn difrif yn ffyddiog y byddan nhw'n gwrando arnom ni yn y trafodaethau sy'n mynd rhagddynt? Rydym ni'n gwybod y dylen nhw fod yn y cytundebau masnachu, ond rydym ni'n dal i weld a fyddan nhw yno neu beidio. Mae diffyg hyder enfawr yma y gall Llywodraeth y DU ddarparu—mewn ffordd lle y mae'n llais ni i'w glywed, heb sôn am weithredu ar hynny.
I thank David Rees for his support for the statement this afternoon and for associating himself with the remarks that others have made in the Chamber about the seriousness of the position that we are facing. He's right, of course; we were not consulted on core parts of the White Paper that directly impinge upon Welsh interests. Can I be confident that they will listen? Well, that isn't in my gift, Dirprwy Lywydd. What is in my gift is to make sure that wherever there is an opportunity to speak up for Wales and with our point of view, we will take those opportunities. Whether we are listened to is a different matter, but if we're not listened to, it's not because of any lack in our determination to make that case and to try our very best to make sure that the interests of Wales are articulated and heard.
Diolch i David Rees am gefnogi'r datganiad y prynhawn yma ac am arddel y sylwadau y mae eraill wedi eu gwneud yn y Siambr ynghylch difrifoldeb y sefyllfa sy'n ein hwynebu. Mae'n gywir, wrth gwrs; ni ymgynghorwyd â ni ar rannau craidd y Papur Gwyn sy'n effeithio'n uniongyrchol ar fuddiannau Cymru. A allaf i fod yn ffyddiog y byddant yn gwrando? Wel, ni allaf fod yn sicr o hynny, Dirprwy Lywydd. Ond yr hyn y gallaf ei wneud yw gwneud yn siŵr ble bynnag y cyfyd cyfle i siarad dros Gymru ac o'n safbwynt ni, byddwn yn achub ar y cyfleoedd hynny. Mae p'un a wrandewir arnom ni yn fater gwahanol, ond os na wrandewir arnom ni, nid yw hynny oherwydd unrhyw ddiffyg yn ein penderfyniad ni i gyflwyno'r achos hwnnw a cheisio'n gorau glas i wneud yn siŵr y caiff buddiannau Cymru eu mynegi a'u clywed.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 5 is a statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services: local government reform—next steps. I call on the Cabinet Secretary, Alun Davies.
Eitem 5 yw Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus: Diwygio Llywodraeth Leol—y camau nesaf. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet, Alun Davies.
Thank you, Deputy Presiding Officer. When I first spoke with Welsh local government last November, I told them that I believe in the public good and the public purpose and I very much believe in local government. It is these principles, Deputy Presiding Officer, that drive this Government.
For a great deal of time, many groups and individuals, including local government leaders, have been telling me that the current system and structures for local government are simply not sustainable. In response to this in March of this year, I published the 'Strengthening Local Government: Delivering for People' Green Paper consultation to reinvigorate the debate on the future of local government.
The Green Paper set out our vision for stronger, more empowered local authorities that can provide bold, determined and focused local leadership. Councils with the space to flourish, to be innovative, to work effectively together and with partners, with clear lines of accountability to citizens. For me, this is not an issue of geography or population size, but one of empowerment of local councils. It is not a dogmatic argument based simply on numbers; it is a pragmatic, but principled one that should be rooted in the kind of local democracy we want as a country and that also recognises our communities, local identities and places.
I have been clear that I want local government to build on its strengths. I see local authorities as the shapers and makers of places, working to get the best outcomes for the people they serve. I want local government to have the freedom to make decisions to help them deliver the standard and quality of services that their communities expect and require.
Diolch, Dirprwy Lywydd. Y tro cyntaf imi siarad â llywodraeth leol Cymru fis Tachwedd diwethaf, dywedais i wrthyn nhw fy mod i’n credu yn lles y cyhoedd a’r diben cyhoeddus, ac rwy'n credu’n gryf mewn llywodraeth leol. Yr egwyddorion hyn, Dirprwy Lywydd, sy’n ysgogi’r Llywodraeth hon.
Ers cryn amser, mae llawer o grwpiau ac unigolion, gan gynnwys arweinwyr llywodraeth leol, wedi bod yn dweud wrthyf fi nad yw’r system a’r strwythurau presennol ar gyfer llywodraeth leol, yn syml, yn gynaliadwy. Mewn ymateb i hyn fis Mawrth eleni, cyhoeddais yr ymgynghoriad Papur Gwyrdd 'Cryfhau Llywodraeth Leol: Cyflawni dros Ein Pobl' i adfywio’r ddadl am ddyfodol llywodraeth leol.
Roedd y Papur Gwyrdd yn nodi ein gweledigaeth ar gyfer awdurdodau lleol cryfach, mwy grymus sy'n gallu darparu arweinyddiaeth leol eofn, benderfynol â phwyslais. Cynghorau â lle i ffynnu, i arloesi, i gydweithio'n effeithiol â’i gilydd ac â phartneriaid, gyda llinellau atebolrwydd clir at ddinasyddion. I mi, nid mater o ddaearyddiaeth neu faint y boblogaeth yw hwn, ond mater o rymuso cynghorau lleol. Nid yw’n ddadl ddogmatig sy’n seiliedig ar niferoedd yn unig; mae'n ddadl bragmatig, ond egwyddorol a ddylai fod wedi’i seilio ar y math o ddemocratiaeth leol yr hoffem ni ei gweld fel gwlad, gan gydnabod hefyd ein cymunedau, ein hunaniaethau lleol a’n lleoedd.
Rwyf wedi dweud yn glir yr hoffwn i lywodraeth leol adeiladu ar eu cryfderau. Rwy'n gweld awdurdodau lleol fel llunwyr a gwneuthurwyr lleoedd, sy’n gweithio i gael y canlyniadau gorau ar gyfer y bobl y maen nhw'n eu gwasanaethu. Hoffwn i lywodraeth leol fod yn rhydd i wneud penderfyniadau sy’n eu helpu i gyflawni gwasanaethau o’r safon a’r ansawdd y mae eu cymunedau yn eu disgwyl ac yn eu mynnu.
Daeth y Llywydd i’r Gadair.
The Llywydd took the Chair.
The Green Paper consultation set out proposals to create larger, stronger and more sustainable councils as we set out in our manifesto. The Green Paper offered three possible routes to achieve this: voluntary mergers; phased mergers with comprehensive mergers at the local government elections after next; and comprehensive mergers at the earliest opportunity. It also highlighted other proposals for consideration, including wider recognition of the valuable contribution of elected members, the potential scope for sharing services and additional powers, and flexibilities for local authorities. It also recognised the importance of continuing with clear, determined regional working by authorities, which is already seeing benefits to many services.
The Green Paper proposed a specified future footprint for local government reform. I was very clear from the outset that I believed that such a footprint would be important to deliver consistent and transparent change, and we have been engaged in a discussion on what this might look like, if and how it might be applied.
In total, Presiding Officer, we received over 170 responses to this consultation, and today, I will be publishing a summary of those responses. I am pleased that we have had responses from across Welsh society and that many members of the public responded, demonstrating the value that they place on local democratic accountability. The majority of those who responded were in favour of creating fewer, larger local authorities and this was particularly reflected in the responses from members of the public. At the same time, the vast majority of local authorities were not supportive of such change in principle, although there was an openness to locally led voluntary change.
I have said throughout this consultation that I was not wedded to any single map and that I was inviting debate and proposals for an alternative to the options we set out. It is plain from the responses to the Green Paper that there is no clear agreement on a definitive map, but at the same time, no alternative has been offered.
I have listened carefully throughout the consultation and have always said that I want to work with local government to agree in partnership a way to ensure a sustainable future for local communities. However, no change is not an option, and neither is finding more money at a time of continuing austerity and the confusion over Brexit. I want to work with local government to agree a shared vision for the future, and to jointly develop solutions to the challenges they face. Those challenges about how we maintain progressive public services in the context of long-term austerity are simply not going to go away.
The consultation has suggested that there is an appetite amongst local government to work together to progress voluntary mergers and to increase and improve regional working. I therefore intend to introduce the local government (Wales) Bill early next year to legislate to enable this to move ahead at the earliest opportunity. This, Presiding Officer, was confirmed by the First Minister earlier today. The Bill will also make provision for electoral reform, changes to the governance and performance arrangements for local government, and a number of other proposals, including the general power of competence, which has been broadly supported at consultation.
But we cannot ignore or move away from the need for more fundamental reform. I therefore intend to establish, in partnership with the Welsh Local Government Association, an independent working group to drive a shared approach that will shape the future of local government and service delivery in the future. I'm very pleased to say that Derek Vaughan has agreed to carry out the role of chair of this group, and the membership of the group will be drawn largely from local government and supported by a joint Welsh Government and WLGA secretariat. It will take into account the broad range of views and ideas expressed during the consultation period and debate. The group will be charged with proposing a way forward on structures, additional powers, flexibilities and support for change. The output will be a farsighted and long-term plan for change and will include proposals for structural change driven by local government and how those changes and this process and programme of reform might best be supported by and through Welsh Government.
Presiding Officer, I will continue to update Members on the work of the group as it progresses.
Roedd yr ymgynghoriad Papur Gwyrdd yn amlinellu cynigion i greu cynghorau mwy o faint, cryfach a mwy cynaliadwy, fel y nodwyd yn ein maniffesto. Roedd y Papur Gwyrdd yn cynnig tri llwybr posibl i gyflawni hyn: uno gwirfoddol; uno graddol gydag uno cynhwysfawr yn yr etholiadau llywodraeth leol ar ôl y nesaf; ac uno cynhwysfawr cyn gynted â phosibl. Roedd hefyd yn tynnu sylw at gynigion eraill i’w hystyried, gan gynnwys cydnabyddiaeth ehangach i gyfraniad gwerthfawr aelodau etholedig, y cwmpas posibl ar gyfer rhannu gwasanaethau a phwerau ychwanegol, a hyblygrwydd i awdurdodau lleol. Roedd hefyd yn cydnabod pwysigrwydd parhau â gwaith rhanbarthol clir, penderfynol gan awdurdodau, sydd eisoes yn gweld manteision i lawer o wasanaethau.
Roedd y Papur Gwyrdd yn cynnig ôl troed penodol ar gyfer dyfodol diwygio llywodraeth leol. Roeddwn i’n glir iawn o'r dechrau fy mod i’n credu y byddai ôl troed o'r fath yn bwysig i gyflawni newid cyson a thryloyw, ac rydym wedi bod yn cymryd rhan mewn trafodaeth ynglŷn â sut y gallai hyn edrych, os a sut y gellid ei ddefnyddio.
At ei gilydd, Llywydd, cawsom dros 170 o ymatebion i'r ymgynghoriad hwn, a heddiw, byddaf yn cyhoeddi crynodeb o'r ymatebion hynny. Rwy’n falch ein bod wedi cael ymatebion o bob rhan o gymdeithas Cymru a bod llawer o aelodau o'r cyhoedd wedi ymateb, gan ddangos y gwerth y maen nhw'n ei roi ar atebolrwydd democrataidd lleol. Roedd y mwyafrif o'r rhai a ymatebodd o blaid creu nifer llai o awdurdodau lleol mwy o faint, a chafodd hyn ei adlewyrchu’n arbennig yn yr ymatebion gan y cyhoedd. Ar yr un pryd, doedd y rhan fwyaf o awdurdodau lleol ddim yn gefnogol i newid o'r fath mewn egwyddor, er eu bod yn agored i newid gwirfoddol wedi’i arwain yn lleol.
Rwyf wedi dweud drwy gydol yr ymgynghoriad hwn nad oeddwn wedi ymrwymo i unrhyw un map a fy mod yn gwahodd dadleuon a chynigion ar gyfer dewis amgen i’r opsiynau a amlinellwyd gennym ni. Mae'n glir o'r ymatebion i'r Papur Gwyrdd nad oes cytundeb clir ar fap penodol, ond ar yr un pryd, does dim dewis arall wedi cael ei gynnig.
Rwyf wedi gwrando'n astud drwy gydol yr ymgynghoriad ac wedi dweud erioed yr hoffwn i weithio gyda llywodraeth leol i gytuno mewn partneriaeth ar ffordd i sicrhau dyfodol cynaliadwy i gymunedau lleol. Fodd bynnag, dydy dim newid ddim yn opsiwn, nac ychwaith dod o hyd i fwy o arian ar adeg o gyni a dryswch parhaus dros Brexit. Hoffwn i weithio gyda llywodraeth leol i gytuno ar weledigaeth a rennir ar gyfer y dyfodol, ac i ddatblygu atebion ar y cyd i'r heriau sy’n eu hwynebu. Wnaiff yr heriau hynny, ynghylch sut i gynnal gwasanaethau cyhoeddus blaengar yng nghyd-destun cyfnod o gyni hirdymor, ddim mynd i ffwrdd.
Mae’r ymgynghoriad wedi awgrymu bod awydd ymhlith llywodraeth leol i gydweithio i fwrw ymlaen ag uno gwirfoddol ac i gynyddu a gwella gweithio rhanbarthol. Felly, rwy’n bwriadu cyflwyno’r Bil llywodraeth leol (Cymru) yn gynnar y flwyddyn nesaf i ddeddfu er mwyn galluogi hyn i symud ymlaen cyn gynted â phosibl. Cafodd hyn, Llywydd, ei gadarnhau gan y Prif Weinidog yn gynharach heddiw. Bydd y Bil hefyd yn darparu ar gyfer diwygio etholiadol, newidiadau i drefniadau llywodraethu a pherfformiad llywodraeth leol, a nifer o gynigion eraill, gan gynnwys y pŵer cymhwysedd cyffredinol, a gefnogwyd yn fras yn yr ymgynghoriad.
Ond ni allwn anwybyddu'r angen am ddiwygio mwy sylfaenol, na symud oddi wrtho. Felly rwy’n bwriadu sefydlu, mewn partneriaeth â Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru, gweithgor annibynnol i lunio ymagwedd a rennir a fydd yn llywio dyfodol llywodraeth leol a chyflenwi gwasanaethau yn y dyfodol. Rwy’n falch iawn o ddweud bod Derek Vaughan wedi cytuno i ymgymryd â swyddogaeth cadeirydd y grŵp hwn, a bydd aelodaeth y grŵp yn dod yn bennaf o lywodraeth leol gyda chefnogaeth ysgrifenyddiaeth ar y cyd o Lywodraeth Cymru a Chymdeithas Llywodraeth Leol Cymru. Byddan nhw'n ystyried yr ystod eang o safbwyntiau a syniadau a fynegwyd yn ystod y cyfnod ymgynghori a’r ddadl. Bydd y grŵp yn gyfrifol am gynnig ffordd ymlaen o ran strwythurau, pwerau ychwanegol, hyblygrwydd a chymorth i newid. Yr allbwn fydd cynllun pellweledol a hirdymor ar gyfer newid, a bydd yn cynnwys cynigion ar gyfer newid strwythurol a ysgogir gan lywodraeth leol a beth fyddai'r ffordd orau o gefnogi’r newidiadau hynny a'r broses hon a'r rhaglen ddiwygio, gan a thrwy Lywodraeth Cymru.
Llywydd, byddaf yn parhau i ddiweddaru'r Aelodau am waith y grŵp wrth iddo fwrw ymlaen.
Cabinet Secretary, thank you for your statement. Now, from the start, we as Welsh Conservatives did raise initial concerns about the Green Paper proposals. You and your predecessors, for the past three or four years, have been playing with the hearts, minds and lives of many working within our local government organisation. The aim of your Green Paper in March was supposedly to invigorate the debate on local government in Wales, and you mentioned at the time your vision for stronger, more empowered local authorities, focusing on local leadership. Yet, in reality, you pushed the button of turmoil, demoralisation and destabilisation once again within offices and council chambers across Wales.
You might see this as flexing your muscles of power, but, frankly, many, including members of your own party, thought that your actions were insensitive and calculating. You undermined the intelligence and dedicated commitment of our council group leaders, our councillors and our officers in their rejection of your preposterous proposals. You boast about 177 responses to the Green Paper consultation, in a population size of over 3 million people, it's not a lot, and, to be honest, I take credit for some of those, because we were actually writing it up in our news column in the local papers and making people across Wales aware of this consultation, because, too often, these go above the heads of the very people whose lives they affect.
You also know that the local authorities were sending copies of their responses to me at my request, so we were ahead of the game in analysing these responses, and we've challenged and scrutinised you since March, all the while, whilst people were very worried in local government about what you were moving towards. This clearly proved that you were going off on a mission well above the heads of these good people who work in local government, delivering vital services.
There are other ways of going about achieving some of the fundamentals that you are aiming for. You mention that no-one is bringing forward alternative proposals, yet I would beg to differ. Local authorities and the WLGA broadly noted the ongoing success of collaborative and regional partnership working, and they want longer for these principles to enable and to bed in. Of concern, though, is that you did not actually ask for any alternative suggestions, but merely offered these three possible routes towards forced mergers. You speak of empowerment for local authorities, but your Green Paper gave them very little. Would you not agree with me that expecting responses to a question you did not ask is a very poor way to undertake consultation?
Moving on to voluntary mergers, in reviewing the responses of local authorities, I must admit that I did not note the appetite that you describe, still, for voluntary mergers amongst local authorities. Denbighshire stated,
'The past experience of some authorities with regard to voluntary mergers and Government’s response to them is hardly encouraging.'
Conwy noted that,
We do not agree now that merging local authorities is appropriate.
That opportunity was lost when Leighton Andrews rejected them offhandedly at the time. The Vale of Glamorgan said that it was,
'taking the position that a merger with any other local authority is an untenable prospect in securing the quality of services rightly expected by our citizens.'
Now, given that sections 3 to 10 of the Local Government (Wales) Act 2015 already provide local authorities with the opportunity to voluntarily merge, can you advise as to why, if such an appetite exists, that you are not pushing that model forward? This, what you're bringing forward now, appears to be just another recycling of Leighton Andrews's plans. Why do you not consider amending the Act rather than bringing forward another raft of costly new legislation?
I also note your proposal to establish a new working group with the WLGA. As a result of all this local government reorganisation over the years, we've seen a Public Services Staff Commission set up, and there's now been a workforce partnership council. So, what is the point of setting up another costly group for local authorities to feed into? Why not consider streamlining these structures? You say that finding more money is not an option. However, we now know that local government, housing, education, social services and health are all intrinsically linked. Why, oh why, will you not seek to work with your other Cabinet Members around the table and seek a wholesale reform of all our public services across Wales, removing the numerous and costly tiers of bureaucracy and waste that exist within all five areas of this service delivery, and which have actually grown in 20 years of devolution in Wales?
The Williams commission gave us 62 recommendations, yet your Government and your predecessors have only ever taken four forward—all relating to local government reform. Is it not time now to get that report out again, blow the dust off it, and work with the panel, who were very good cross-party individuals, to revisit those proposals, and work with key stakeholders towards a wholesale reform of our public service delivery in Wales? Until you grasp that nettle, we are just going to carry on and on on this magic roundabout.
Ysgrifennydd y Cabinet, diolch am eich datganiad. Nawr, o'r dechrau, gwnaethom ni fel Ceidwadwyr Cymreig godi pryderon cychwynnol ynghylch cynigion y Papur Gwyrdd. Rydych chi a’ch rhagflaenwyr, dros y tair neu bedair blynedd diwethaf, wedi bod yn chwarae â chalonnau, meddyliau a bywydau llawer o bobl sy’n gweithio o fewn ein sefydliad llywodraeth leol. Nod eich Papur Gwyrdd fis Mawrth, yn honedig, oedd bywiogi'r ddadl am lywodraeth leol yng Nghymru, a gwnaethoch chi sôn ar y pryd am eich gweledigaeth ar gyfer awdurdodau lleol cryfach, mwy grymus, yn canolbwyntio ar arweinyddiaeth leol. Ac eto, y realiti yw eich bod chi wedi pwyso botwm cythrwfl, digalondid ac ansefydlogrwydd unwaith eto o fewn swyddfeydd a siambrau cynghorau ledled Cymru.
Efallai eich bod chi'n gweld hyn fel ystwytho cyhyrau eich pŵer, ond, a dweud y gwir, roedd llawer o bobl, gan gynnwys aelodau o’ch plaid chi eich hun, yn meddwl bod eich gweithredoedd yn ansensitif ac yn gyfrwys. Gwnaethoch chi danseilio deallusrwydd ac ymroddiad arweinwyr ein grŵp cyngor, ein cynghorwyr a’n swyddogion pan wnaethon nhw wrthod eich cynigion hurt. Rydych chi’n ymffrostio am 177 o ymatebion i ymgynghoriad y Papur Gwyrdd, ond o boblogaeth o dros 3 miliwn o bobl, nid yw'n llawer, ac, a bod yn onest, rwyf i’n cymryd y clod am rai o'r rheini, oherwydd roeddem ni’n ysgrifennu am y peth yn ein colofn newyddion yn y papurau lleol ac yn gwneud pobl ledled Cymru yn ymwybodol o'r ymgynghoriad hwn, oherwydd, yn rhy aml, mae'r rhain yn mynd dros bennau’r union bobl y maen nhw’n effeithio ar eu bywydau.
Rydych chi hefyd yn gwybod bod yr awdurdodau lleol yn anfon copïau o'u hymatebion ataf fi ar fy nghais, felly roeddem ni ar flaen y gad o ran dadansoddi'r ymatebion hyn, ac rydym ni wedi eich herio a chraffu arnoch chi ers mis Mawrth, a drwy gydol yr amser, roedd pobl yn bryderus iawn mewn llywodraeth leol am beth roeddech chi’n symud tuag ato. Roedd hyn yn amlwg yn profi eich bod chi’n mynd ar genhadaeth ymhell dros ben y bobl dda hyn sy'n gweithio mewn llywodraeth leol, yn darparu gwasanaethau hollbwysig.
Mae yna ffyrdd eraill o fynd ati i gyflawni rhai o’r hanfodion rydych chi’n anelu atynt. Rydych yn dweud nad oes neb yn cyflwyno cynigion amgen, ond byddwn i’n anghytuno. Mae awdurdodau lleol a CLlLC wedi sôn yn fras am lwyddiant parhaus gwaith partneriaeth cydweithredol a rhanbarthol, a hoffen nhw gael amser hirach i roi'r egwyddorion hyn ar waith a’u sefydlu nhw. Un peth sy’n destun pryder, fodd bynnag, yw na wnaethoch chi ofyn am awgrymiadau amgen a dweud y gwir, dim ond cynnig y tri llwybr posibl hyn tuag at orfodi uno. Rydych chi’n sôn am rymuso awdurdodau lleol, ond ychydig iawn a roddodd eich Papur Gwyrdd iddynt. Oni fyddech chi’n cytuno â mi bod disgwyl ymatebion i gwestiwn na wnaethoch chi ei ofyn yn ffordd wael iawn o gynnal ymgynghoriad?
I symud ymlaen at uno gwirfoddol, wrth adolygu ymatebion awdurdodau lleol, rhaid imi gyfaddef na wnes i sylwi ar yr awydd rydych chi’n ei ddisgrifio, o hyd, am uno gwirfoddol ymhlith awdurdodau lleol. Dywedodd Sir Ddinbych,
'Dydy profiad rhai awdurdodau o uno gwirfoddol ac ymateb y Llywodraeth iddynt yn y gorffennol ddim yn union yn galonogol.'
Nododd Conwy,
Dydym ni ddim yn cytuno nawr bod uno awdurdodau lleol yn briodol.
Cafodd y cyfle hwnnw ei golli pan wrthododd Leighton Andrews nhw yn swta ar y pryd. Dywedodd Bro Morgannwg eu bod nhw,
'o’r farn bod uno ag unrhyw awdurdod lleol arall yn bosibilrwydd annaliadwy o ran sicrhau ansawdd y gwasanaethau a ddisgwylir yn ddigon teg gan ein dinasyddion.'
Nawr, o ystyried bod adrannau 3 i 10 Deddf Llywodraeth Leol (Cymru) 2015 eisoes yn rhoi’r cyfle i awdurdodau lleol uno'n wirfoddol, a allwch chi ddweud pam, os yw’r fath awydd yn bodoli, nad ydych chi’n hybu’r model hwnnw? Mae hyn, yr hyn yr ydych chi'n ei gyflwyno nawr, yn ymddangos fel ymgais arall i ailgylchu cynlluniau Leighton Andrews. Pam nad ydych chi’n ystyried newid y Ddeddf yn hytrach na chyflwyno tomen arall o ddeddfwriaeth newydd gostus?
Rwyf hefyd yn nodi hefyd eich cynnig i sefydlu gweithgor newydd gyda CLlLC. O ganlyniad i’r holl waith hwn o ad-drefnu llywodraeth leol dros y blynyddoedd, rydym wedi gweld sefydlu Comisiwn Staff Gwasanaethau Cyhoeddus, a nawr mae gennym ni gyngor partneriaeth gweithlu. Felly, beth yw diben sefydlu grŵp costus arall i awdurdodau lleol gyfrannu ato? Beth am ystyried symleiddio'r strwythurau hyn? Rydych chi’n dweud nad yw dod o hyd i fwy o arian yn opsiwn. Fodd bynnag, rydym ni’n gwybod erbyn hyn bod cysylltiad cynhenid rhwng llywodraeth leol, tai, addysg, gwasanaethau cymdeithasol ac iechyd. Pam, o pam, na wnewch chi geisio gweithio gydag Aelodau eraill eich Cabinet o amgylch y bwrdd a cheisio diwygio ein holl wasanaethau cyhoeddus ledled Cymru mewn modd eang, gan gael gwared ar yr holl haenau costus o fiwrocratiaeth a gwastraff sy'n bodoli ym mhob un o bum maes cyflenwi’r gwasanaethau hyn, ac sydd a dweud y gwir wedi tyfu mewn 20 mlynedd o ddatganoli yng Nghymru?
Rhoddodd comisiwn Williams 62 o argymhellion inni, ac eto dim ond ar bedwar o’r rhain y mae eich Llywodraeth a’ch rhagflaenwyr wedi gweithredu erioed—pob un yn ymwneud â diwygio llywodraeth leol. Onid yw'n amser nawr inni edrych ar yr adroddiad hwnnw eto, chwythu’r llwch oddi arno, a gweithio gyda'r panel, a oedd yn unigolion trawsbleidiol da iawn, i ailystyried y cynigion hynny, a gweithio gyda rhanddeiliaid allweddol tuag at ddiwygiad eang o gyflenwi ein gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru? Hyd nes ichi fod yn ddigon dewr i fynd i'r afael â hynny, byddwn ni’n mynd ymlaen ac ymlaen ar y gylchfan hud hon.
Presiding Officer, I'm afraid I'm going to start my response this afternoon by breaking Janet's heart. I'm sure she didn't intend this, but I actually think her remarks are very helpful, and I actually agree with much of what she said. I know this is somewhat unusual; I can see the Presiding Officer looks quite surprised as well.
Llywydd, mae arnaf ofn fy mod i am ddechrau fy ymateb y prynhawn yma drwy dorri calon Janet. Rwy’n siŵr nad dyma oedd ei bwriad hi, ond rwyf wir yn meddwl bod ei sylwadau o gymorth mawr, ac a dweud y gwir, rwy’n cytuno â llawer o'r hyn a ddywedodd. Rwy’n gwybod bod hyn braidd yn anarferol; gallaf weld bod y Llywydd yn edrych braidd yn syn hefyd.
No, I'm merely smiling. It's the end of term; I'm smiling.
Na, dim ond gwenu wyf i. Mae'n diwedd y tymor; rwy'n gwenu.
We can agree on some things. Much of what has been said by the Conservative spokesperson, I think, makes a great deal of sense, and this is why I hope that the way in which we work with the WLGA and take forward a reform programme won't simply look at the structures, but it will look at how we work together as a Government and systems of governance within this country. I agree that there is a great deal of complexity, and I agree, and I know my colleagues in Government agree, that one of the objectives that we need in taking these matters forward is to streamline existing structures, and to streamline existing processes, to make Government appropriate and not as large as perhaps we're able to do so. The way in which we're going to take this forward will clearly look at the sorts of structures we have in place, but I hope that it will not be limited to a dry and sterile debate about either the number of local authorities we have in this country or the boundaries of those local authorities. I hope that we will be able to have a much more stimulating conversation about where services are best delivered and how services are best delivered for the citizen.
And I think, if I may say this, where I do disagree with the Conservative spokesperson, it was her lack of emphasis on the citizen and the place and the rights of the citizen. We all exist to serve the people of this country. Local authorities and this Government and this place exist to serve people, and it is the people that we serve that should be at the centre of our thoughts, and not simply the structures that exist in order to provide those services.
So, let me say this: it is not right to suggest that this process has either created turmoil, destabilisation or is insensitive, which are the words the Conservatives used. In fact, one of the issues that is constantly brought up to me, and brought up with me, by people like public service workers and by elected leaders up and down the country is the impacts of austerity on their budgets and their ability to deliver services. In all the debates that we've had here—and I've told her this before, and I will tell her again, I'm afraid—there isn't a single local authority leader, not one, across Wales who is saying what we need in Wales is the sort of Conservative policies that are being delivered in England. Nobody says that—nobody at all. I think it's fair to say that she can read the consultations throughout her summer break, but she will find very little evidence of that in any of the responses that we received. What we want to be able to do, though, is to do something that is very different. We want to take the best from the collaborative and regional working that she's described, and I accept that that is an important and central part of how we take these forward. We want to empower local authorities, but we want to empower local people as well. What we want to be able to do is to ensure now that we deliver the sorts of structures in Wales that are appropriate to a country with a devolved Government, and that are appropriate to a country of 3 million people. I hope that we will be able to do that in consultation with each other, and that we will see a far greater and far-reaching and far-sighted reform programme that goes beyond a dry and sterile conversation about the number of local authorities in Wales.
Gallwn ni gytuno ar rai pethau. Mae llawer o'r hyn a ddywedodd llefarydd y Ceidwadwyr, rwy’n meddwl, yn gwneud llawer o synnwyr, a dyma pam rwy’n gobeithio y gallwn ni gydweithio â CLlLC a bwrw ymlaen â rhaglen ddiwygio mewn modd sy’n gwneud mwy na dim ond edrych ar y strwythurau, ond sydd hefyd yn edrych ar sut yr ydym ni’n gweithio gyda'n gilydd fel Llywodraeth a systemau llywodraethu o fewn y wlad hon. Rwy’n cytuno bod llawer o gymhlethdod, ac rwy’n cytuno, ac rwy’n gwybod bod fy nghyd-Aelodau yn y Llywodraeth yn cytuno, mai un amcan sydd ei angen arnom ni wrth fwrw ymlaen â’r materion hyn yw symleiddio’r strwythurau presennol, a symleiddio'r prosesau presennol, i wneud y Llywodraeth yn briodol a heb fod mor fawr ag efallai y gallwn ni. Byddwn ni’n bwrw ymlaen â hyn mewn ffordd a fydd yn edrych yn glir ar y mathau o strwythurau sydd ar waith, ond rwy’n gobeithio na fydd hynny’n gyfyngedig i ddadl sych a diffrwyth am naill ai nifer yr awdurdodau lleol sydd gennym ni yn y wlad hon nac am ffiniau’r awdurdodau lleol hynny. Rwy’n gobeithio y gallwn ni gael sgwrs lawer mwy ysgogol am y mannau gorau o gyflenwi gwasanaethau a’r ffyrdd gorau o gyflenwi gwasanaethau i ddinasyddion.
Ac rwy'n meddwl, os caf i ddweud hyn, mai lle rwy’n anghytuno â llefarydd y Ceidwadwyr yw ei diffyg pwyslais ar y dinesydd ac ar le a hawliau'r dinesydd. Rydym ni i gyd yn bodoli i wasanaethu pobl y wlad hon. Mae awdurdodau lleol a'r Llywodraeth hon a'r lle hwn yn bodoli i wasanaethu pobl, a dylem ni ganolbwyntio ein meddyliau ar y bobl yr ydym ni’n eu gwasanaethu, nid dim ond ar y strwythurau sy'n bodoli er mwyn darparu'r gwasanaethau hynny.
Felly, dewch imi ddweud hyn: nid yw'n iawn i awgrymu bod y broses hon wedi creu cythrwfl neu ansefydlogrwydd, neu ei bod hi’n ansensitif, sef y geiriau a ddefnyddiodd y Ceidwadwyr. Yn wir, un mater rwyf i’n clywed amdano’n gyson, ac sy’n cael ei roi ger fy mron yn gyson, gan bobl fel gweithwyr gwasanaethau cyhoeddus a gan arweinwyr etholedig ledled y wlad yw effeithiau caledi ar eu cyllidebau a'u gallu i gyflenwi gwasanaethau. Yn yr holl ddadleuon rydym ni wedi eu cael yma—ac rwyf wedi dweud hyn wrthi hi o'r blaen, ac rwy’n mynd i’w ddweud wrthi unwaith eto, mae arnaf ofn—does dim un arweinydd awdurdod lleol, dim un, ledled Cymru yn dweud mai’r hyn sydd ei angen arnom ni yng Nghymru yw'r math o bolisïau Ceidwadol a ddarperir yn Lloegr. Does neb yn dweud hynny—neb o gwbl. Rwy’n meddwl ei bod hi’n deg dweud y gall hi ddarllen yr ymgynghoriadau drwy gydol ei thoriad haf, ond mai ychydig iawn o dystiolaeth o hynny y bydd hi’n ei gweld yn unrhyw un o'r ymatebion a gawsom. Yr hyn yr hoffem ni allu ei wneud, fodd bynnag, yw gwneud rhywbeth sy'n wahanol iawn. Hoffem ni gymryd y gorau o’r gweithio cydweithredol a rhanbarthol y mae hi'n ei ddisgrifio, ac rwy’n derbyn bod hynny'n rhan bwysig a chanolog o sut i ddatblygu'r rhain. Hoffem ni roi grym i awdurdodau lleol, ond hoffem ni roi grym i bobl leol hefyd. Hoffem ni allu sicrhau nawr ein bod ni’n darparu'r mathau o strwythurau yng Nghymru sy'n briodol i wlad sydd â Llywodraeth ddatganoledig, ac sy’n briodol i wlad o 3 miliwn o bobl. Rwy’n gobeithio y gallwn ni wneud hynny mewn ymgynghoriad â’n gilydd, ac y byddwn ni’n gweld rhaglen ddiwygio lawer mwy o faint, mwy pellgyrhaeddol a mwy pellweledol sy’n mynd y tu hwnt i sgwrs sych a diffrwyth am nifer yr awdurdodau lleol yng Nghymru.
Diolch yn fawr am y datganiad. Mae’r datganiad heddiw, wrth gwrs, yn cadarnhau beth adroddwyd yn y wasg yn sgil cynhadledd y WLGA yn Llandudno, sef, wrth gwrs, eich bod chi yn rhoi’r gorau i’ch cynlluniau i orfodi cynghorau i uno—am y tro, o leiaf. Diolch am wneud y datganiad yn y Siambr, sef y lle priodol ar gyfer cyhoeddi newidiadau polisi pwysig.
Mi oedd y Papur Gwyrdd yn ddiffygiol o ran nad oedd dim dadansoddiad costau wedi’i wneud. Mae’ch crynodeb chi o’r ymatebion i’r ymgynghoriad ar y Papur Gwyrdd yn dweud bod un rhan o dair o’r rheini a ymatebodd wedi gwneud sylwadau am yr achos ariannol. Awgrymwyd nad oedd yr achos ariannol wedi’i wneud ac nad oedd y costau yn y Papur Gwyrdd wedi’u cwblhau, bod pobl yn credu y byddai costau uno yn uwch nag y rhagwelwyd, neu fod yr arbedion a ragwelwyd eisoes wedi’u gwneud gan lywodraeth leol. Dyma’r ddadl y bues i yn ei chyflwyno’n gyson dros yr wythnosau diwethaf yma, ac un y gwnes i ei chlywed yn aml iawn gan arweinwyr cyngor ar draws Cymru.
Mae’n rhaid imi ddweud, wnes i erioed deall pwrpas y newid cyfeiriad o drywydd rhanbartholi eich rhagflaenydd. Drwy gyflwyno’r Papur Gwyrdd, fe wastraffwyd amser gwerthfawr ac fe grëwyd ansicrwydd diangen. Felly, rydym ni yn cymryd cam yn ôl unwaith eto, ac rydym ni yn edrych—neu rydych chi yn edrych—i greu deddfwriaeth o gwmpas galluogi uno gwirfoddol. Ond, hyd y gwelaf i, dim ond dau gyngor sydd yn fodlon ystyried hynny, sef Abertawe a Chastell-nedd Port Talbot. Ond, hyd yn oed fan hyn, mae anghytundeb am yr amserlen, efo Abertawe eisiau uno yn gyflym tra bod Castell-nedd Port Talbot yn gweld rhywfaint o rinwedd uno ag Abertawe erbyn 2026. Felly, mae’n amlwg nad ydy cynghorau yn barod i uno yn wirfoddol. Felly, fy nghwestiwn cyntaf i ydy hwn: pa mor hyderus ydych chi y bydd unrhyw gynghorau yn fodlon gwirfoddoli i uno yn sgil y ddeddfwriaeth yma?
Gan na fydd y ddeddfwriaeth newydd yn dod â chynigion radical gerbron, felly, o ran ad-drefnu cynghorau, efallai y dylem ni droi ein golygon at agweddau eraill o’r ddeddfwriaeth newydd a cheisio gweld i ba ddiben positif y gellid troi’r Bil newydd. Efallai, yn wir, bod yna gyfleon wrth greu darpariaeth ar gyfer diwygio etholiadol. Rydw i'n gwybod eich bod chi, fel fi, yn cefnogi pleidleisiau cyfrannol fel ffordd o fywiogi etholiadau a chynyddu cyfranogiad. Fe soniodd eich rhagflaenydd am gyflwyno pleidleisiau cyfrannol i etholiadau lleol, ond nid oedd o am wneud hynny’n fandadol. I mi, mi ddylai hyn ddigwydd yn gyson ledled Cymru fel nad oes yna system cod post yn cael ei greu, ac, os nad yw’n cael ei wneud yn fater mandadol ar draws cynghorau Cymru, mae perig na fydd o'n digwydd. Felly, fy ail gwestiwn i ydy hyn: a wnewch chi gyflwyno pleidleisio cyfrannol mandadol i etholiadau lleol fel rhan o’r ddeddfwriaeth newydd yma?
Fe all y ddeddfwriaeth newydd hefyd ddechrau mynd i'r afael â'r diffyg amrywiaeth mewn llywodraeth leol. Ar hyn o bryd, dim ond 27 y cant o gynghorwyr Cymru sydd yn ferched, ac mae angen newidiadau pellgyrhaeddol os ydy breuddwyd y Prif Weinidog am Gymru ffeministaidd yn mynd i ddod yn fyw. Mae'r Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau wedi cychwyn ymchwiliad i hyn, gan edrych yn benodol ar sut i orchfygu rhai o'r rhwystrau sydd yn bodoli. Beth am i chithau feddwl am ddulliau i greu newid drwy'r ddeddfwriaeth newydd—cyflwyno cwotâu, er enghraifft, neu ganiatáu rhannu swyddi ymhlith cynghorwyr?
Felly, i gloi, a wnewch chi ymrwymo i gyflwyno newidiadau etholiadol yn y Bil newydd a fydd yn arwain at greu llywodraeth leol mwy amrywiol a chydradd? Diolch.
Thank you for the statement. Today's statement, of course, confirms what was reported in the press following the WLGA conference in Llandudno, which, of course, is that you are giving up on your plans to force council mergers—for the time being, at least. So, thank you for making the statement in the Chamber, which is the appropriate place for announcing important policy changes.
The Green Paper was deficient in that there was no cost analysis carried out. Your summary of the responses to the consultation on the Green Paper states that a third of the respondents had commented on the financial case. It was suggested that that case hadn't been made and that the costs in the Green Paper weren't complete, that people believed that the costs of merger would be higher than anticipated, or that the savings anticipated had already been made by local authorities. This is the argument that I've put forward consistently over the past few weeks, and one that I heard regularly from council leaders across Wales.
I have to say that I never understood the purpose of the change of direction from the regionalisation approach of your predecessor. Through introducing the Green Paper, valuable time was wasted, and uncertainty was created that was unnecessary. Therefore, we have taken a step backwards once again, and you are looking to create legislation around enabling voluntary mergers. But, as far as I can see, there are only two councils that are willing to consider that, and they are Swansea and Neath Port Talbot. But, even there, there is disagreement on the timetable, with Swansea wanting to merge swiftly whilst Neath Port Talbot sees some merit in merging with Swansea by 2026. So, it is clear that councils aren't willing to merge voluntarily. So, my first question is this: how confident are you that any councils would be willing to undergo a voluntary merger as a result of this legislation?
Now, as the legislation won't bring any radical proposals forward in terms of reorganising councils, perhaps we should turn our sights to other aspects of the new legislation, and try and see to what positive end we can turn this new Bill. Now, perhaps there may be opportunities in creating provisions for electoral reform. I know that you, like me, support proportional voting as a way of bringing life to elections and enhancing participation. Your predecessor mentioned introducing proportional voting to local government elections, but it wasn't to be mandatory. Now, for me, this should happen across Wales so that there is no postcode lottery created. If it isn't made mandatory across councils in Wales, then there's a risk that it won't happen at all. So, my second question is this: will you introduce proportional voting that will be mandatory for local government elections as part of this legislation?
The new legislation could also start to tackle the lack of diversity in local government. At the moment only 20 per cent of Welsh councillors are female, and we need far-reaching changes if the desire of the First Minister for a feminist Wales is to be made a reality. The Equality, Local Government and Communities Committee has started an inquiry into this, looking specifically at how we can overcome some of the barriers that exist. Why don't you also think about means of generating change through this new legislation—introducing quotas, for example, or allowing job sharing among councillors?
So, to conclude, will you commit to introducing electoral changes as part of this new Bill that will create a more diverse and equal local government? Thank you.
Mi fuaswn i'n hapus iawn i wneud hynny. Rydym ni wedi bod yn trafod ers rhai misoedd y rhannau o'r ddeddfwriaeth a fydd yn delio â diwygio etholaethol, ac fel y mae'r Aelod wedi cydnabod yn ei chyfraniad hi, fel hi, rydw i'n cytuno â PR, pleidleisio cyfrannol, ac rydw i'n credu y buasai hynny yn help i greu lot fwy o amrywiaeth tu fewn i lywodraeth leol ac i sicrhau bod gan lot fwy o bobl y cyfle i sefyll ac i gael eu hethol fel cynghorwyr lleol, a liciwn i weld hynny. Os oes gan yr Aelod unrhyw awgrymiadau ychwanegol i sicrhau ein bod ni'n gallu gwneud hyn trwy newid y gyfraith, rydw i'n hapus iawn i ystyried hynny, ac rydw i'n hapus iawn i ystyried gofyn i'r gweithgor ystyried opsiynau gwahanol i sicrhau bod yna fwy o amrywiaeth tu fewn i lywodraeth leol. Rydw i'n fodlon iawn sicrhau bod gyda ni'r cyfle, gofod a lle i drafod hynny yn ystod yr wythnosau nesaf a'r misoedd nesaf.
Pan fo'n dod i bleidleisio cyfrannol, mae'r Aelod yn ymwybodol o'r datganiad a wnes i ym mis Ionawr am beth ydy cynigion y Llywodraeth yn y maes yma. Rydym ni eisiau cynnig i gynghorau'r grym i newid y system eu hunain. Mi liciwn i gyflwyno polisi fydd yn sicrhau bod gyda ni bleidleisio cyfrannol fan hyn ac i gynghorau ar draws Cymru, ond mae'r Aelod yn ymwybodol nad yw'r gefnogaeth ar gyfer hynny ar gael i ni. Felly, nes bod yna gefnogaeth i hynny, mi fyddwn ni yn parhau gyda'r polisi presennol, ond rydw i'n hapus iawn i ymuno â'r Aelod i ymgyrchu dros bleidleisio cyfrannol ar draws Cymru ac ym mhob rhan o'n sefydliadau democrataidd, o gynghorau i'r lle yma, ein Senedd ni, a Senedd San Steffan. Rydw i'n meddwl ei fod yn bwysig newid ein gwleidyddiaeth ni.
Pan fo'n dod i'r newidiadau, a gaf i ddweud hyn? Mae'r llefarydd Plaid Cymru, Llywydd, wedi canolbwyntio ar un ochr o hyn, sef uno, ac uno cynghorau. Liciwn i edrych yn ehangach na hynny. Beth sy'n bwysig i fi yw ystyried pwysigrwydd y dinesydd ac edrych ar sut ydym ni yn sicrhau bod y dinesydd, lle bynnag maen nhw'n byw, beth bynnag yw'r ddaearyddiaeth, pa bynnag y math o gymuned lle maen nhw'n byw—canol y ddinas neu bentref gwledig—yn cael y math o wasanaethau sydd eu hangen arnyn nhw, a'n bod ni yn creu'r math o ddemocratiaeth, atebolrwydd democrataidd a strwythur democratiaeth i sicrhau bod hynny yn digwydd.
Rydw i'n meddwl bod gyda ni gyfle yn fan hyn i fynd lot bellach na sôn dim ond amboutu uno. Nid ydw i eisiau'r drafodaeth yr ydym ni'n mynd i'w chael dros y misoedd nesaf ganolbwyntio ar uno yn unig. Beth rydw i eisiau ei weld yw sut ydym ni'n rhedeg systemau rhanbarthol, sut ydym ni'n penderfynu bod rhai gwasanaethau yn cael eu rhannu rhwng awdurdodau gwahanol, y berthynas rhwng llywodraeth leol a rhannau eraill o'r sector gyhoeddus, y berthynas rhwng llywodraeth leol a'r gwasanaeth iechyd, er enghraifft, sut mae llywodraeth leol yn sicrhau ei bod yn chwarae rôl mwy mewn datblygu economaidd—mae yna sawl cwestiwn yn fan hyn i ni ei ateb, ac mae sawl trafodaeth yr ydym ni'n gallu ei chael dros y misoedd nesaf.
So, rydw i'n gobeithio y byddwn ni'n cael trafodaeth sy'n ehangach na thrafod uno, a thrafodaeth a fydd yn fyw cyfoethog na hynny. Ac rydw i'n credu bod y broses yn ystod y misoedd diwethaf wedi creu sylfaen ac wedi creu sefyllfa wahanol, lle mae arweinwyr llywodraeth leol yn cydnabod bod yn rhaid cael newid ac yn fodlon trafod pa fath o newid rydym ni'n mynd i'w gael. Rydw i'n edrych ymlaen at y math o drafodaeth y cawn ni dros y misoedd nesaf.
I would be very happy to do that. We have been discussing for some months the parts of the legislation that will be dealing with electoral reform, and, as the Member has acknowledged in her contribution, like her, I agree with PR, proportional voting, and I do think that that would be a help in creating much more diversity within local government and in ensuring that many more people have the opportunity to stand for election and to be elected as councillors, and I'd like to see that. If the Member has any additional suggestions for doing this through changing the law, I'm very happy to consider them, and I'm very happy to consider asking the working party to consider different options to ensure that there is more diversity within local government. I'm very willing to ensure that we have scope to discuss that over the next weeks and months.
When it comes to proportional voting, the Member is aware of the statement that I made back in January about the Government's proposals in this area. We want to offer councils the power to change the system themselves. I would like to introduce a policy that would ensure that we had proportional voting here and for councils across Wales, but the Member is aware that the support for that isn't available to us. So, until there is support for that, we will continue with the current policy, but I'm very happy to join the Member to campaign for proportional voting across Wales and in every part of our democratic institutions, from councils to this place, the Senedd, and the Westminster Parliament. I do think it's important to change our politics.
When it comes to the changes, can I say this? The Plaid Cymru spokesperson has focused on one side of this, namely council mergers. I'd like to look more broadly than that. What's important to me is considering the importance of the citizen and looking at how we ensure that citizens, wherever they live, whatever their geographical situation and whatever community they live in, whether urban or rural, have the kind of services that they need, and that we create the kind of democracy, democratic accountability and democratic structures to ensure that that happens.
I think that we have an opportunity here to go much further than talking just about mergers, and I don't want the discussion that we're going to have over the next few months to focus just on mergers. What I want to see is how we run our systems on a regional basis, how we decide that some services can be shared between different authorities, the relationship between local government and other parts of the public sector, the relationship between local government and the health service, for example, how local government ensures that it plays a greater role in economic development—there are several questions here for us to answer, and there are several discussions that we can have over the coming months.
So, I do hope that we will have a discussion that's more broadly framed than just discussing mergers, and a discussion that is richer than that. And I do think that the process over the past few months has created a foundation and a different situation, where local government leaders do acknowledge that we need change and are willing to discuss what kind of change we're going to have. And I look forward to the kind of discussion that we will have in the coming months.
Thanks to the Minister for today's statement. We seem to find ourselves in a bit of a strange situation now with this long-running local government reorganisation, and I appreciate that it was long-running before you came into the job, so I'm not casting aspersions at your efforts so far—at least not totally casting aspersions at your efforts so far. We seem to be in a position where the 22 local authorities in Wales are being encouraged to go for voluntary mergers now, even though many or indeed most of them have already suggested strongly that they're against mergers full stop.
There is evidence that many of them are now working collaboratively on sharing services with their neighbouring authorities. Indeed, this isn't really a choice for them, given the shortage of money in local government; it's more of a financial imperative. Councils are going to have to work more collaboratively in this financial climate or the alternative will be cutting more services. So, collaborative working is coming in, whether councils want to do it or not.
What is not so clear is whether we are moving with any purpose at all towards actual mergers. The Minister now proposes to set up a joint working group with the WLGA to talk about possible mergers—and other matters, no doubt. It's probably a good idea to have this group in some senses, in that it does represent some form of consultation. But, as I said at the start of my response, this has been going on for some time now, this whole reorganisation. So, at some point, presumably, you or some other local government Minister will have to decide whether or not to make any mergers. Your group, chaired by Derek Vaughan, does sound a little bit like kicking the can down the road. When do you think we might now expect a decision on mergers? Will we have a definitive decision by next summer, for instance?
Now, it strikes me that the councils in Wales don't seem too keen on mergers, but they are involved in this collaborative working. Given this, might it not be a good idea to move away slightly from the idea of mergers and more towards collaboration? I don't mean abandoning the idea of mergers, but at least beginning a parallel course in favour of collaboration. Could you perhaps effectively monitor collaboration, incentivise it, and reward those councils who can demonstrate that they are saving the public purse effectively by such collaboration? Would this be a way forward?
Now, if you can get voluntary mergers, that would be a good outcome, but we do need to steer clear of one-sided forced mergers, by which I mean one local authority that has designs on another local authority. We have the local example of Cardiff county council, which has expressed its designs on a merger with the Vale of Glamorgan, as evidenced by Huw Thomas's recent statements. Well, we went through this last time—the Vale of Glamorgan never wanted a merger with Cardiff. They never expressed any desire to merge with Cardiff. In fact, when they had the idea of voluntary mergers last term, they expressed a desire to merge with Bridgend. So, given that the Vale have never suggested that they have any inclination towards merging with Cardiff, could you assure us that we won't have this outcome if it's demonstrably the case that the majority of the Vale council has no desire for this outcome?
Lastly, Mike Hedges isn't here today, but he normally is present on these occasions. I think he has raised a quite valid point on numerous occasions, which is—. He talks about the fact that we've had local government reorganisations at regular intervals, roughly every 20 to 25 years, and they're always called the definitive reorganisation, and then, 20 years later, we start talking about another one. The one point that he's made flowing from that is: can we demonstrate from any of these reorganisations that bigger councils necessarily lead to significant cost savings? I think we do need to look at this and to see if there is any evidence basis that bigger councils will necessarily lead to reduced costs to the public purse. There is also the example of the enlarged health boards as well. Diolch yn fawr iawn.
Diolch i'r Gweinidog am y datganiad heddiw. Mae'n ymddangos ein bod ni mewn sefyllfa eithaf od nawr gyda’r broses hir hon o ad-drefnu llywodraeth leol, ac rwy’n sylweddoli ei bod hi’n broses hir cyn ichi ddod i’r swydd, felly dydw i ddim yn lladd ar eich ymdrechion hyd yma—o leiaf ddim yn lladd ar eich ymdrechion hyd yma yn llwyr. Mae'n ymddangos ein bod ni mewn sefyllfa lle mae’r 22 awdurdod lleol yng Nghymru yn cael eu hannog i fynd am uno gwirfoddol nawr, er bod llawer, neu yn wir y rhan fwyaf ohonyn nhw, eisoes wedi awgrymu’n gryf eu bod nhw yn erbyn uno o unrhyw fath.
Mae yna dystiolaeth bod llawer ohonyn nhw nawr yn gweithio ar y cyd ar rannu gwasanaethau ag awdurdodau cyfagos. Yn wir, dydy hyn ddim wir yn ddewis iddyn nhw, o ystyried y prinder arian mewn llywodraeth leol; mae'n fwy o reidrwydd ariannol. Bydd rhaid i gynghorau gydweithio mwy yn yr hinsawdd ariannol hon neu y dewis arall fydd torri mwy o wasanaethau. Felly, mae gweithio ar y cyd yn dod, beth bynnag yr hoffai cynghorau ei wneud.
Un peth sydd ddim mor glir yw a ydym ni’n symud gydag unrhyw ddiben o gwbl tuag at uno gwirioneddol. Mae'r Gweinidog nawr yn cynnig sefydlu gweithgor ar y cyd â CLlLC i sôn am uno posibl—a materion eraill, mae’n siŵr. Mae'n siŵr bod y grŵp hwn yn syniad da mewn rhai ffyrdd, gan ei fod yn cynrychioli rhyw fath o ymgynghoriad. Ond, fel y dywedais ar ddechrau fy ymateb, mae hyn wedi bod yn digwydd ers cryn amser nawr, yr holl ad-drefnu hwn. Felly, ar ryw adeg, yn ôl pob tebyg, bydd yn rhaid i chi neu ryw Weinidog llywodraeth leol arall benderfynu a ddylid gwneud unrhyw uno ai peidio. Mae eich grŵp chi, o dan gadeiryddiaeth Derek Vaughan, yn swnio ychydig fel cicio’r tun i lawr y ffordd. Pryd ydych chi'n meddwl y gallwn ni nawr ddisgwyl penderfyniad ar uno? A gawn ni benderfyniad terfynol erbyn yr haf nesaf, er enghraifft?
Nawr, mae'n fy nharo i nad yw cynghorau Cymru yn ymddangos yn rhy awyddus i uno, ond maen nhw’n gwneud y gwaith hwn ar y cyd. O gofio hyn, oni fyddai'n syniad da i symud i ffwrdd ychydig oddi wrth y syniad o uno a mwy tuag at gydweithredu? Dydw i ddim yn sôn am gefnu ar y syniad o uno, ond o leiaf ddechrau ar gwrs cyfochrog o blaid cydweithio. A allech chi efallai fonitro cydweithrediad, a’i gymell, yn effeithiol, a gwobrwyo’r cynghorau hynny sy'n gallu dangos eu bod nhw’n arbed arian i'r pwrs cyhoeddus yn effeithiol drwy gydweithio fel hyn? A fyddai hyn yn ffordd ymlaen?
Nawr, os gallwch chi sicrhau uno gwirfoddol, byddai hynny'n ganlyniad da, ond mae angen inni gadw draw o uno wedi’i orfodi mewn modd unochrog, hynny yw, bod un awdurdod lleol yn bwriadu meddiannu awdurdod lleol arall. Mae gennym enghraifft leol cyngor sir Caerdydd, sydd wedi mynegi yr hoffen nhw uno â Bro Morgannwg, fel y dangosodd datganiadau diweddar Huw Thomas. Wel, aethom ni drwy hyn y tro diwethaf—doedd Bro Morgannwg byth am uno â Chaerdydd. Wnaethon nhw erioed fynegi unrhyw awydd i uno â Chaerdydd. Yn wir, pan oedd y syniad o uno gwirfoddol ganddyn nhw y tymor diwethaf, gwnaethon nhw fynegi dymuniad i uno gyda Phen-y-bont ar Ogwr. Felly, o gofio nad yw’r Fro erioed wedi awgrymu bod ganddynt unrhyw awydd i uno â Chaerdydd, a allech ein sicrhau na chawn ni’r canlyniad hwn os yw'n amlwg yn wir nad oes gan y rhan fwyaf o gyngor y Fro ddim awydd am y canlyniad hwn?
Yn olaf, dydy Mike Hedges ddim yma heddiw, ond mae ef fel arfer yn bresennol ar yr adegau hyn. Rwy’n meddwl ei fod ef wedi codi pwynt eithaf dilys ar sawl achlysur, sef—. Mae'n sôn am y ffaith bod ad-drefnu llywodraeth leol wedi digwydd yma yn rheolaidd, tua bob 20 i 25 mlynedd, a bod pob un yn cael ei alw’n ad-drefnu diffiniol, ac yna, 20 mlynedd yn ddiweddarach, rydym ni’n dechrau sôn am un arall. Yr un pwynt y mae ef wedi’i wneud sy'n deillio o hynny yw: a allwn ni ddangos o unrhyw un o’r ad-drefniadau bod cynghorau mwy o reidrwydd yn arwain at arbedion cost sylweddol? Rwy'n meddwl bod angen inni edrych ar hyn a gweld a oes unrhyw sail dystiolaeth y bydd cynghorau mwy o reidrwydd yn arwain at ostwng costau i bwrs y wlad. Hefyd, ceir enghraifft y byrddau iechyd mwy yn ogystal. Diolch yn fawr iawn.
I'm grateful, Presiding Officer, for the comments. Can I say this? I have never argued for a one-size-fits-all approach to local government reform and never have I argued that, necessarily, significantly large councils are always a good thing. In fact, if you look at a much wider basis than simply Wales, you will see that the councils that were being proposed in the Green Paper are not large themselves. These aren't very large institutions. Many of the local authorities across the border in England are significantly larger than the authorities that were being proposed here, so we're not talking about significantly large institutions.
What I'm concerned about is to create institutions that are sustainable, and I think it's fair to say—and I've heard no argument again this afternoon, and I've certainly heard no argument in the last few months—that the 22 local authorities we currently have in Wales are a sustainable structure. Nobody argues for 22 local authorities. What you tend to find is that people argue for, 'My local authority, and I agree with mergers at the other end of the country.' That's what you tend to find in this debate. I think we need a more mature debate, and I think we need a debate that is rooted on the citizen and rooted in the citizen, not rooted in what might be convenient for politicians and what might be called the political class. So, I think we should root our debate in what is right and proper for the citizen of this country and not what is easiest for ourselves.
I will not answer the question or give any assurances about the future of the Vale of Glamorgan, Presiding Officer. It's not my place to do so. It seems a little curious to be starting a process of debate and discussion by setting out a whole series of sacred cows at the beginning of that process. I won't do that. What I would seek to do is to say that the Member is absolutely right in his view that this has been going on for some time. It's been going on for nearly 20 years. The point I made—and the Plaid Cymru spokesperson referred to this in her contribution—the point I tried to make in my speech in Llandudno some weeks ago is that there has not been a mature relationship between this place and local government and other parts of the public sector since devolved Government was established in 1999. And it is the responsibility of all parts to ensure that we do develop a more mature relationship. I'm not seeking to place blame for this or to point fingers. What I seek to say is that there has been, over many years, many opportunities and many proposals for change, but for all sorts of different reasons we continue to have this debate, and we will continue— and I'll be very clear on this—we will continue to have this debate, and people who follow us in this place will continue to have this debate, and Ministers in the future will continue to have this debate, because we have not settled these fundamental issues of governance.
Until we do settle these issues of governance, whether there are White Papers or Green Papers, there will always be a country of 3 million people wondering why they are governed by so many different organisations, bodies and institutions, none of whom seem to talk and work effectively together. The people of Wales have a right to expect their elected representatives, in whatever chamber they sit, to take these matters seriously and to find answers to these issues. It is not good enough for any politician of whatever party they represent, or in whatever chamber they sit, simply to wring their hands and complain about other people's solutions. It is incumbent upon all of us to take this matter more seriously than that.
So, I hope what we'll see over the coming months is a public sector reform programme that goes far beyond a dry and sterile debate about lines on maps or the merger or not of individual authorities, but a fundamental review of how the public sector operates in Wales, how we deliver public services in Wales, and how we ensure that all our public services in Wales remain rooted in citizenship, rooted in active citizenship and empowered citizenship.
Rwy’n ddiolchgar, Llywydd, am y sylwadau. A gaf i ddweud hyn? Dydw i erioed wedi dadlau o blaid dull gweithredu unffurf i ddiwygio llywodraeth leol a dydw i erioed wedi dadlau bod, o reidrwydd, cynghorau mawr iawn bob amser yn beth da. A dweud y gwir, os edrychwch chi ar sail lawer ehangach na dim ond Cymru, fe welwch chi nad yw’r cynghorau a oedd yn cael eu cynnig yn y Papur Gwyrdd yn fawr eu hunain. Dydy’r rhain ddim yn sefydliadau mawr iawn. Mae llawer o'r awdurdodau lleol ar draws y ffin yn Lloegr yn llawer mwy na'r awdurdodau a oedd yn cael eu cynnig yma, felly dydyn ni ddim yn sôn am sefydliadau mawr iawn.
Yr hyn yr wyf i’n poeni amdano yw creu sefydliadau sy'n gynaliadwy, ac rwy’n meddwl ei bod hi’n deg dweud—a dydw i heb glywed dadl eto y prynhawn yma, ac yn sicr dydw i heb glywed dadl yn ystod y misoedd diwethaf—bod y 22 o awdurdodau lleol sydd gennym ni ar hyn o bryd yng Nghymru yn strwythur cynaliadwy. Does neb yn dadlau o blaid 22 awdurdod lleol. Rydych chi’n tueddu i weld bod pobl yn dadlau o blaid, 'Fy awdurdod lleol i, ac rwy’n cytuno ag uno ym mhen arall y wlad.' Dyna beth rydych chi’n tueddu i’w weld yn y ddadl hon. Rwy’n meddwl bod angen dadl fwy aeddfed arnom ni, ac rwy’n credu bod angen dadl sy'n seiliedig ar y dinesydd ac yn seiliedig yn y dinesydd, nid yn seiliedig ar beth allai fod yn gyfleus i wleidyddion a beth y gellid ei alw'n ddosbarth gwleidyddol. Felly, rwy’n meddwl y dylem ni seilio ein dadl ar yr hyn sy’n iawn ac sy'n briodol i ddinasyddion y wlad hon ac nid yn yr hyn sydd hawsaf i ni ein hunain.
Wna’i ddim ateb y cwestiwn na rhoi unrhyw sicrwydd ynglŷn â dyfodol Bro Morgannwg, Llywydd. Nid fy lle i yw gwneud hynny. Mae'n ymddangos braidd yn rhyfedd i ddechrau proses o ddadl a thrafod drwy nodi cyfres gyfan o fuchod cysegredig ar ddechrau'r broses honno. Wna’i ddim gwneud hynny. Yr hyn y byddwn i’n ceisio ei wneud yw dweud bod yr Aelod yn hollol iawn yn ei farn bod hyn wedi bod yn digwydd ers cryn amser. Mae wedi bod yn digwydd ers bron i 20 mlynedd. Y pwynt a wneuthum—a chyfeiriodd llefarydd Plaid Cymru at hyn yn ei chyfraniad—y pwynt yr oeddwn yn ceisio ei wneud yn fy araith yn Llandudno ychydig wythnosau'n ôl yw nad oes perthynas aeddfed wedi bod rhwng y lle hwn a llywodraeth leol a rhannau eraill o’r sector cyhoeddus ers sefydlu'r Llywodraeth ddatganoledig yn 1999. Ac mae'n gyfrifoldeb ar bob rhan i sicrhau ein bod ni’n datblygu perthynas fwy aeddfed. Dydw i ddim yn ceisio bwrw bai am hyn na phwyntio bysedd. Yr hyn yr wyf i’n ceisio ei ddweud yw bod llawer o gyfleoedd a llawer o gynigion ar gyfer newid wedi bod dros flynyddoedd lawer, ond am bob math o wahanol resymau rydym ni’n dal i gael y ddadl hon, a byddwn ni’n parhau—ac rwy’n mynd i fod yn glir iawn am hyn—byddwn ni’n parhau i gael y ddadl hon, a bydd pobl sy'n ein dilyn ni yn y lle hwn yn parhau i gael y ddadl hon, a bydd Gweinidogion yn y dyfodol yn parhau i gael y ddadl hon, oherwydd dydyn ni heb setlo’r materion sylfaenol hyn o ran llywodraethu.
Nes inni wneud setlo’r materion hyn o ran llywodraethu, beth bynnag am Bapurau Gwyn neu Bapurau Gwyrdd, bydd gwlad o 3 miliwn o bobl yn meddwl tybed pam maen nhw’n cael eu llywodraethu gan gynifer o wahanol fudiadau, cyrff a sefydliadau, ac nad yw’n ymddangos bod yr un ohonyn nhw’n siarad ac yn gweithio gyda'i gilydd yn effeithiol. Mae gan bobl Cymru hawl i ddisgwyl bod eu cynrychiolwyr etholedig, ym mha bynnag siambr y maen nhw’n eistedd, yn cymryd y materion hyn o ddifrif ac yn dod o hyd i atebion i'r materion hyn. Nid yw'n ddigon da i unrhyw wleidydd o ba blaid y mae’n ei chynrychioli, neu ym mha bynnag siambr y mae’n eistedd, yn syml anobeithio a chwyno am atebion pobl eraill. Mae'n ddyletswydd ar bob un ohonom i drin y mater hwn yn fwy difrifol na hynny.
Felly, rwy’n gobeithio y gwelwn ni dros y misoedd nesaf raglen i ddiwygio'r sector cyhoeddus sy'n mynd ymhell y tu hwnt i ddadl sych a diffrwyth ynghylch llinellau ar fapiau neu uno awdurdodau unigol neu beidio, ond adolygiad sylfaenol o sut y mae'r sector cyhoeddus yn gweithredu yng Nghymru, sut rydym ni’n cyflenwi gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, a sut y gallwn ni sicrhau bod ein holl wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru yn parhau i fod yn seiliedig ar ddinasyddiaeth, yn seiliedig ar ddinasyddiaeth weithredol a dinasyddiaeth wedi'i grymuso.
I absolutely agree with you that compulsory mergers are unlikely to produce good local government, because people will be focusing on that rather than on the services they need to deliver. So, I welcome very much your proposal to go ahead with voluntary mergers where local authorities feel comfortable about merging, but we obviously have some considerable challenges ahead, as you say, not least that there's no more money coming from the UK Government. Indeed, the risk is that Mrs May's promise of more money for the NHS will be paid for by withdrawing money from local government. But, even if that were not to be the case, I'd like to hear from the Cabinet Secretary as to the impact of the UK Government's proposal to eliminate all centrally funded rate support grant from English local authorities and what impact that will have on the block grant that the Welsh Government receives for the population of Wales. Clearly, their proposal to allow local authorities to sink or swim based on inequitable council taxes and inequitable business rates is very worrying for people in England, but our focus has to be on Wales.
I think there are several ways in which we are going to need to encourage local authorities that don't yet feel ready to merge to, obviously, focus on the way in which they are going to collaborate to reduce the cost of services they need to provide, as well as reshaping them to better meet people's needs. I struggle to understand why payroll could not be shared across all 22 local authorities without any loss of democratic accountability, and I wonder whether that's something that you think that local government colleagues might be prepared to consider.
Other than that, I've spoken before about the really important collaborative work going on through public services boards, and I hope that that will give local authorities the appetite for collaboration and partnership across public services and in future, hopefully, across current local authority boundaries.
Rwy’n cytuno’n llwyr â chi bod uno gorfodol yn annhebygol o arwain at lywodraeth leol dda, oherwydd bydd pobl yn canolbwyntio ar hynny yn hytrach nag ar y gwasanaethau y mae angen iddyn nhw eu cyflenwi. Felly, rwy’n croesawu’n fawr iawn eich cynnig i fwrw ymlaen ag uno gwirfoddol lle mae awdurdodau lleol yn teimlo'n gyfforddus ynghylch uno, ond yn amlwg mae gennym ni rai heriau sylweddol o'n blaenau, fel rydych chi’n ei ddweud, nid lleiaf nad oes dim mwy o arian yn dod gan Lywodraeth y DU. Yn wir, y perygl yw y bydd rhaid cymryd arian oddi ar lywodraeth leol i dalu am addewid Mrs May o fwy o arian ar gyfer y GIG. Ond, hyd yn oed pe na bai hynny’n wir, hoffwn glywed gan Ysgrifennydd y Cabinet ynghylch effaith cynnig Llywodraeth y DU i ddileu pob grant cynnal ardrethi a ariennir yn ganolog o awdurdodau lleol yn Lloegr a beth fydd effaith hynny ar y grant bloc y mae Llywodraeth Cymru yn ei gael ar gyfer poblogaeth Cymru. Yn amlwg, mae eu cynnig i ganiatáu i awdurdodau lleol nofio neu foddi yn seiliedig ar drethi cyngor annheg ac ardrethi busnes annheg yn peri pryder mawr i bobl yn Lloegr, ond rhaid i’n pwyslais ni fod ar Gymru.
Rwy’n meddwl y bydd angen inni annog awdurdodau lleol mewn nifer o ffyrdd os nad ydyn nhw'n teimlo'n barod i uno, yn amlwg, i ganolbwyntio ar sut y maen nhw'n mynd i gydweithio i leihau costau gwasanaethau y mae angen iddyn nhw eu darparu, yn ogystal â’u hail-lunio nhw i ddiwallu anghenion pobl yn well. Rwy’n cael trafferth i ddeall pam na fyddai’n bosibl rhannu cyflogres ar draws 22 o awdurdodau lleol heb golli dim atebolrwydd democrataidd, a tybed a yw hynny'n rhywbeth yr ydych chi’n meddwl y byddai eich cydweithwyr mewn llywodraeth leol yn barod i’w ystyried.
Heblaw am hynny, rwyf wedi siarad cyn hyn am y gwaith cydweithredol pwysig iawn sy’n digwydd drwy fyrddau gwasanaethau cyhoeddus, ac rwy’n gobeithio y bydd hynny'n rhoi awydd i awdurdodau lleol gydweithio a ffurfio partneriaethau ar draws gwasanaethau cyhoeddus ac yn y dyfodol, gobeithio, ar draws ffiniau’r awdurdodau lleol presennol.
Presiding Officer, the point made by the Member for Cardiff Central is very, very well made—the challenges ahead are serious and significant. Given the way in which the United Kingdom Government, in acting as the Government of England, is seeking to reduce support for local authorities to virtually nothing and to make local authorities—to compel local authorities—to be self-sustaining, it will clearly have an impact on this side of the border as well.
It's a very good question—exactly what impact it will have. I dearly wish, Presiding Officer, that I could provide the Member with an answer to that. I don't know what impact it will have. Clearly, it's an important question for the future of the settlement, but it is a matter that we do need to address seriously.
I think, in terms of a comparison of different approaches to support for local government, you will see significant divergence over the coming years. As the UK Government in England walks away from local government and seeks to diminish and emasculate local authorities, diminishing the role of local democracy, in Wales we want to invest in the future of local government and invest in the future of local democracy. I want to see local authorities, as a consequence of this working group, doing more and not less. I want to see them having greater powers and not fewer powers. I want to see them being able to act as shapers and makers of communities and places in a way that many are unable to do today, and I want us to have local authorities that are able to be sustainable into the future.
The way in which that is achieved is clearly a matter for conversation. Presiding Officer, the Member for Cardiff Central raises the issue of PSBs. I believe that PSBs are a good way of delivering services across a wider geography, and I'm interested to understand how PSBs could be used as a means of greater service planning and joint service delivery, and I think there's a very good opportunity for us to root much of the initial work, at least, of the working group in the PSB model of service delivery.
In terms of other matters, the issue of payroll is an interesting example to use, as to what services could be shared and how we would deliver shared services in the future. I know many leaders of local government—and I've discussed this very issue with some local government leaders—are looking at the moment to ensure that there is a greater shared responsibility for delivery of some of those administrative functions, and I am hearing some really innovative, exciting and creative ideas from local government on how that can develop in the future.
The purpose, Presiding Officer, of this working group is to bring these ideas together, to look at the future and to develop and to deliver a plan that is not simply about mergers, but which is a wider reform of the public sector in Wales, which is to simplify and to streamline how we do Government in Wales, and then to deliver that over a longer time frame. I believe that's a very, very exciting agenda, and I hope that Members on all sides of this Chamber will contribute towards that vision.
Llywydd, mae’r Aelod dros Ganol Caerdydd wedi gwneud ei phwynt yn dda iawn, iawn—mae’r heriau sydd o'n blaenau yn ddifrifol ac yn sylweddol. O ystyried y modd y mae Llywodraeth y Deyrnas Unedig, wrth weithredu fel Llywodraeth Lloegr, yn ceisio lleihau cymorth i awdurdodau lleol i bron ddim a gwneud i awdurdodau lleol—gorfodi awdurdodau lleol—i fod yn hunangynhaliol, bydd yn amlwg yn cael effaith ar yr ochr hon i'r ffin yn ogystal.
Mae'n gwestiwn da iawn—beth yn union fydd effaith hynny. Byddwn i wrth fy modd, Llywydd, yn gallu rhoi ateb i hynny i’r Aelod. Dydw i ddim yn gwybod beth fydd yr effaith. Yn amlwg, mae'n gwestiwn pwysig i ddyfodol y setliad, ond mae'n fater y mae angen inni roi sylw iddo o ddifrif.
Rwy’n meddwl, o ran cymharu gwahanol ddulliau o gefnogi llywodraeth leol, y byddwch chi’n gweld dargyfeirio sylweddol dros y blynyddoedd nesaf. Wrth i Lywodraeth y DU yn Lloegr gefnu ar lywodraeth leol a cheisio lleihau a gwanhau awdurdodau lleol, sy'n lleihau rôl democratiaeth leol, yng Nghymru hoffem ni fuddsoddi yn nyfodol llywodraeth leol a buddsoddi yn nyfodol democratiaeth leol. Hoffwn i weld awdurdodau lleol, o ganlyniad i'r gweithgor hwn, yn gwneud mwy ac nid llai. Hoffwn i eu gweld nhw’n cael mwy o bwerau ac nid llai o bwerau. Hoffwn i eu gweld nhw’n gallu gweithredu fel llunwyr a gwneuthurwyr cymunedau a lleoedd mewn ffordd y mae llawer yn methu â’i wneud heddiw, a hoffwn i i’n hawdurdodau lleol ni allu bod yn gynaliadwy yn y dyfodol.
Mae sut i gyflawni hyn yn amlwg yn destun sgwrs. Llywydd, mae’r Aelod dros Ganol Caerdydd yn codi mater byrddau gwasanaethau cyhoeddus. Rwy’n credu bod byrddau gwasanaethau cyhoeddus yn ffordd dda o ddarparu gwasanaethau ar draws ardal ddaearyddol ehangach, ac mae gennyf ddiddordeb mewn deall sut y gellid defnyddio byrddau gwasanaethau cyhoeddus fel modd o gynllunio gwasanaethau a chyflenwi gwasanaethau ar y cyd yn well, ac rwy’n meddwl bod hwn yn gyfle da iawn inni i seilio llawer o waith cychwynnol, o leiaf, y gweithgor yn y model byrddau gwasanaethau cyhoeddus o ddarparu gwasanaethau.
O ran materion eraill, mae mater y gyflogres yn enghraifft ddiddorol i’w defnyddio, o ran pa wasanaethau y gellid eu rhannu a sut y byddem ni’n cyflenwi gwasanaethau a rennir yn y dyfodol. Rwy’n gwybod bod llawer o arweinwyr llywodraeth leol—ac rwyf wedi trafod yr union fater hwn gyda rhai arweinwyr llywodraeth leol—ar hyn o bryd yn gobeithio sicrhau bod mwy o gyfrifoldeb cyffredin dros gyflenwi rhai o'r swyddogaethau gweinyddol hynny, ac rwy’n clywed rhai syniadau gwirioneddol arloesol, cyffrous a chreadigol gan lywodraeth leol ynghylch sut y gellir datblygu hynny yn y dyfodol.
Diben y gweithgor hwn, Llywydd, yw dod â’r syniadau hyn at ei gilydd, ystyried y dyfodol a datblygu a chyflawni cynllun sydd ddim yn ymwneud yn syml ag uno, ond sy'n diwygio’r sector cyhoeddus yn ehangach yng Nghymru, ac sy’n symleiddio ac yn llyfnhau’r ffordd yr ydym ni’n cynnal Llywodraeth yng Nghymru, ac yna gyflawni hynny dros gyfnod hirach. Rwy’n credu bod honno’n agenda gyffrous iawn, iawn, ac rwy’n gobeithio y gwnaiff Aelodau ar bob ochr i'r Siambr hon gyfrannu at y weledigaeth honno.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet.
Thank you, Cabinet Secretary.
Y datganiad nesaf, felly, yw'r un gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth ar ddiweddariad ar ofynion Llywodraeth Cymru ar gyfer masnachfreintiau rheilffyrdd eraill sy'n gwasanaethu Cymru a buddsoddiad yn y seilwaith rheilffyrdd. Rwy'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet i wneud ei ddatganiad—Ken Skates.
The next statement is a statement by the Cabinet Secretary for Economy and Transport, as an update on Welsh Government requirements for other rail franchises serving Wales and rail infrastructure investment. I call on the Cabinet Secretary to make the statement—Ken Skates.
Diolch, Llywydd. In May, I set out my ambitions for the Great Western and north Wales main lines, and announced that Professor Mark Barry would be leading the development of the case for investment in rail infrastructure in Wales, against the backdrop of the UK Government’s £50 billion investment in HS2. I continue to support HS2, and call once again on the UK Government to make the right choices for the Crewe hub, and for service patterns to be designed to benefit north Wales. I also continue to exert pressure on the UK Government to mitigate the probable impact of HS2 on south Wales, to ensure that the region and its economy continues to remain competitive as HS2 is constructed and completed. In May, I also set out my expectation that, following the UK Government’s announcements on the cancellation of electrification and the development of rail enhancement schemes across Wales, development and delivery of those improvements need to happen at pace. I'd like to update members on the significant progress that has been made since then by the Welsh Government and Transport for Wales, working with Professor Barry, which will inform the work being undertaken by the UK Government. I will also set out the needs of Welsh travellers for those rail franchises operated in Wales by the UK Government.
The initial findings of this work are stark. Wales has not received an equitable share of UK rail investment over a sustained period and, as a result, has been denied the economic benefits enjoyed elsewhere in the UK. Investment in the railways in Wales is proportionately very much lower than in England. Network Rail’s Wales route, which makes up 11 per cent of the UK network, has received little more than 1 per cent of total spend on enhancements. This has resulted in low lines speed on the south Wales main line, capacity and speed constraints along the north Wales coast, infrequent commuter services for the Swansea bay city region, and inadequate cross-border services in both north and south Wales. Using old and inefficient infrastructure constrains the number and speed of services. Manual Victorian signalling still operating on parts of the network means that the opportunity to operate additional services efficiently is limited. The reduction in scope of the recent resignalling works undertaken in north Wales exemplifies the investment issues that we face.
The significant number of level crossings on the main line in south Wales impacts on journey times by rail, increases safety risks and bring the roads in the communities along the railway line to a standstill over 200 times each day. These constraints dampen demand, constrain economic growth, and increase costs to passengers and taxpayers. It's clear that our ambition should be to see improvements that allow journey times of less than one hour between the main centres of Holyhead and Chester, and Llandudno and Crewe, 90 minutes between Cardiff and London Paddington, 30 minutes between Swansea and Cardiff, and 30 minutes also between Cardiff and Bristol. Wrexham to Bidston services should be better integrated with Merseyrail services and enable direct connections between Wrexham and Liverpool to form the spine of the north Wales metro. In south-west Wales, I want to explore further with local stakeholders options for additional services and stations to support the Swansea bay metro and efficient interurban services. The work undertaken by Professor Barry to date has identified direct transport user benefits of at least £2 billion. These benefits are generated by reducing journey times for rail passengers, with significant benefits to business users. Additional benefits also arise from reduced road congestion, environmental benefits and safety improvements through reductions in car use.
Diolch, Llywydd. Ym mis Mai, nodais fy uchelgais ar gyfer prif reilffyrdd Great Western a gogledd Cymru, a chyhoeddais y byddai'r Athro Mark Barry yn arwain ar ddatblygiad yr achos dros fuddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru, yng nghyd-destun buddsoddiad o £50 biliwn gan Lywodraeth y DU yn HS2. Rwy'n parhau i gefnogi HS2, ac unwaith eto yn galw ar Lywodraeth y DU i wneud y dewisiadau cywir ar gyfer canolfan Crewe, ac i batrymau gwasanaethau gael eu cynllunio er budd gogledd Cymru. Rwyf hefyd yn parhau i roi pwysau ar Lywodraeth y DU i liniaru effaith debygol HS2 ar y de, i sicrhau bod y rhanbarth a'r economi yn parhau i fod yn gystadleuol wrth i HS2 gael ei adeiladu a'i gwblhau. Ym mis Mai, nodais hefyd fy nisgwyliad, yn dilyn cyhoeddiadau Llywodraeth y DU bod y cynlluniau trydaneiddio yn cael eu diddymu ac y byddai cynlluniau gwella rheilffyrdd yn cael eu datblygu ar draws Cymru, bod angen i'r datblygiadau a'r gwelliannau hynny gael eu gwneud yn gyflym. Hoffwn roi diweddariad i'r Aelodau ar y cynnydd sylweddol a wnaethpwyd ers hynny gan Lywodraeth Cymru a Thrafnidiaeth Cymru, gan weithio gyda'r Athro Barry, a fydd yn llywio gwaith Llywodraeth y DU. Byddaf hefyd yn nodi anghenion teithwyr Cymru ar gyfer y masnachfreintiau rheilffordd a weithredir yng Nghymru gan Lywodraeth y DU.
Mae canfyddiadau cychwynnol y gwaith hwn yn llwm. Nid yw Cymru wedi derbyn cyfran deg o fuddsoddiad rheilffyrdd y DU dros gyfnod cyson ac, o ganlyniad, gwadwyd iddi'r manteision economaidd a fwynheir mewn mannau eraill yn y DU. Mae buddsoddiad yn y rheilffyrdd yng Nghymru yn llawer is, yn gyfatebol, nag yn Lloegr. Nid yw llwybr Cymru Network Rail, sy'n cyfrif am 11 y cant o rwydwaith y DU, wedi derbyn ond ychydig mwy nag 1 y cant o gyfanswm y gwariant ar welliannau. Mae hyn wedi arwain at gyflymderau isel ar brif reilffordd de Cymru, cyfyngiadau capasiti a chyflymder ar hyd arfordir y gogledd, gwasanaethau cymudo anfynych ar gyfer Dinas Ranbarth Bae Abertawe a gwasanaethau trawsffiniol annigonol yng ngogledd a de Cymru. Mae defnyddio seilwaith hen ac aneffeithlon yn cyfyngu ar nifer a chyflymder gwasanaethau. Mae signalau Fictoraidd â llaw sy'n dal i weithredu ar rannau o'r rhwydwaith yn golygu bod y cyfle i weithredu gwasanaethau ychwanegol yn effeithlon yn gyfyngedig. Mae lleihau cwmpas y gwaith ailsignalu diweddar a wnaed yn y gogledd yn dangos i'r dim y problemau buddsoddi sy'n ein hwynebu.
Mae'r nifer sylweddol o groesfannau ar brif linell y de yn effeithio ar amseroedd teithio ar y rheilffyrdd, yn cynyddu'r risgiau diogelwch ac yn stopio trafnidiaeth ar ffyrdd yn y cymunedau ar hyd y rheilffordd yn llwyr dros 200 o weithiau y dydd. Mae cyfyngiadau hyn yn gwanhau'r galw, yn cyfyngu ar dwf economaidd, ac yn cynyddu costau i deithwyr a threthdalwyr. Mae'n amlwg mai ein huchelgais ddylai fod i weld gwelliannau sy'n caniatáu amseroedd teithio llai nag awr rhwng prif ganolfannau Caergybi a Chaer, a Llandudno a Crewe, 90 munud rhwng Caerdydd a Llundain Paddington, 30 munud rhwng Abertawe a Chaerdydd, a 30 munud hefyd rhwng Caerdydd a Bryste. Dylai'r gwasanaethau Wrecsam i Bidston gael eu hintegreiddio'n well â gwasanaethau Merseyrail a galluogi cysylltiadau uniongyrchol rhwng Wrecsam a Lerpwl i ffurfio asgwrn cefn metro'r gogledd. Yn y de-orllewin, hoffwn ymchwilio ymhellach gyda rhanddeiliaid lleol yr opsiynau ar gyfer gorsafoedd a gwasanaethau ychwanegol i gefnogi metro bae Abertawe a gwasanaethau rhyng-drefol effeithlon. Mae'r gwaith a wnaed gan yr Athro Barry hyd yma wedi nodi buddiannau i ddefnyddwyr trafnidiaeth uniongyrchol o £2 biliwn o leiaf. Cynhyrchir y manteision hyn drwy leihau amseroedd teithio i deithwyr, sydd â manteision sylweddol i ddefnyddwyr busnes. Hefyd, mae manteision ychwanegol yn deillio o lai o dagfeydd ar y ffyrdd, manteision amgylcheddol a gwelliannau diogelwch drwy leihau'r defnydd o geir.
The House of Commons Transport Committee has recently concluded that the Department for Transport’s current decision-making processes and existing systems for scheme appraisal currently work against regions outside the south-east as they are weighted heavily towards the reduction of existing congestion. It is important, I think, for all governments, including here in Wales, to ensure that investment is planned and delivered in all parts of the economy. Through the economic action plan, I've committed to working with colleagues to ensure that we balance infrastructure investment to support regional growth in the Welsh economy and it’s important the UK Government shows a similar and meaningful commitment across the United Kingdom. I have, and will continue to, set out a broader vision for a successful rail network, one that helps us to meet our obligations to the environment and responsibilities for well-being and future generations, that delivers the goals of the economic action plan, and meets the UK Government’s commitment to rebalance the UK economy.
This week marks a year since the cancellation of electrification to Swansea. The Welsh Affairs Select Committee called on the UK Government to work closely with us to develop transport projects on which the money saved from the cancellation of electrification could be spent. A new process for rail enhancement schemes has been developed by the UK Government and we will continue to engage with this new approach as we try to secure funding to improve journeys both within Wales and across the border. However, if the UK Government cannot help us to meet our objectives and deliver investment in Wales on an equitable basis, alternative arrangements for the prioritisation, for funding and for delivery of enhancements to the rail infrastructure in Wales will need to be followed, following a fair devolution settlement in this area. The investment required to meet standards set for the core trans-European transport network routes through Wales to Milford Haven and Holyhead by 2030 would deliver significant progress and Wales must not lose out on this investment as a consequence of any decisions taken in the context of Brexit.
I'd now like to turn to cross-border train services in Wales. Following the transfer of rail franchising functions to the Welsh Government, a co-operation and collaboration agreement is now in place with the Department for Transport. This agreement sets out how the Welsh Government and UK Government will actively engage when procuring and developing the franchises that operate services across the border in a way that takes full account of both Governments’ interests and accountabilities. This is an important period for those services and an opportunity to deliver improvements that meet the needs of travellers on both sides of the border. The Wales and borders rail service contract delivers important cross-border connectivity. However, these services are only a part of the picture. The Department for Transport is currently going through its own processes for awarding new contracts for the West Coast, CrossCountry and Great Western franchises. I've made my expectations of these franchises clear to the Secretary of State. They include: integration between the north Wales metro and services to London at key hubs including Wrexham, Shotton, Bangor and Chester; a direct hourly service between north Wales and London; direct services in the CrossCountry franchise between key centres in Wales and all of the UK’s core cities; faster and more direct services between south Wales and London; and of course additional and faster services between south Wales and Bristol.
There is now an overwhelming case for applying the model developed for procuring and managing cross-border services under the next Wales and borders franchise to the procurement and management of other services between Wales and locations in England. This would involve remapping all services operating into Wales to a franchise procured and managed by the Welsh Government. Passengers, operators and the taxpayer would benefit from the integration of local and long-distance services in Wales. This would enable the Welsh Government to have the role that it needs to ensure that services are designed and delivered in a way that will take full account of Wales’s interests and would, I believe, result in real competition and genuine choice for passengers in England.
The Secretary of State for Transport has made it clear, though, that he does not share this view. He believes that these are UK services to be operated on a UK basis. But, if that's to be the case, then the responsibility for realising this vital ambition lies solely with the Secretary of State. The UK Government needs to set out a clear, fully funded action plan showing how it will correct the decades of underinvestment in infrastructure and rail services in Wales. It's clear that the current capability of the rail infrastructure and the services offered through the cross-border franchises is inadequate, and it's vital that Wales is provided with the level of rail connectivity that the UK Government has provided for many other parts of the UK so that the people, communities and businesses of Wales are offered a level playing field on which to compete in a post-Brexit environment.
In the absence of a coherent and acceptable action plan from the UK Government, I'll continue to develop on the work carried out by Professor Barry, to set out a clear vision for the improvements that the UK Government must make if it is to fulfil its promise to rebalance the UK’s economy. Programme business cases will be completed over the summer and will be made available to Network Rail and the Department for Transport to frame the development of an ambitious, realistic, and equitable rail investment programme for Wales.
Daeth Pwyllgor Trafnidiaeth Tŷ'r Cyffredin i'r casgliad yn ddiweddar bod prosesau presennol yr Adran Drafnidiaeth ar gyfer gwneud penderfyniadau a'r systemau presennol ar gyfer gwerthuso cynlluniau ar hyn o bryd yn gweithio yn erbyn rhanbarthau y tu allan i'r de-ddwyrain gan eu bod yn cael eu pwysoli'n drwm tuag at leihau tagfeydd presennol. Mae'n bwysig, rwy'n meddwl, i bob Llywodraeth, gan gynnwys yma yng Nghymru, sicrhau bod buddsoddiad yn cael ei gynllunio a'i ddarparu ym mhob rhan o'r economi. Drwy'r cynllun gweithredu economaidd, rwyf yn ymrwymedig i weithio gyda chyd-Aelodau i sicrhau ein bod yn cydbwyso buddsoddi mewn seilwaith â chefnogi twf rhanbarthol yn economi Cymru ac mae'n bwysig bod Llywodraeth y DU yn dangos ymrwymiad tebyg ac ystyrlon ar draws y Deyrnas Unedig. Rwyf wedi nodi, a byddaf yn parhau i nodi gweledigaeth ehangach ar gyfer rhwydwaith rheilffyrdd llwyddiannus, un sy'n ein helpu ni i gyflawni ein rhwymedigaethau i'r amgylchedd a'n cyfrifoldebau ar gyfer llesiant a chenedlaethau'r dyfodol, sy'n cyflawni nodau'r cynllun gweithredu economaidd, ac sy'n diwallu ymrwymiad Llywodraeth y DU i ailgydbwyso economi'r DU.
Mae'r wythnos hon yn nodi blwyddyn ers diddymu'r cynlluniau i drydaneiddio Abertawe. Galwodd y Pwyllgor Dethol Materion Cymreig ar Lywodraeth y DU i weithio'n agos gyda ni i ddatblygu prosiectau trafnidiaeth y gellid eu hariannu gan ddefnyddio'r arian a arbedwyd drwy ddiddymu'r cynlluniau i drydaneiddio. Datblygwyd proses newydd ar gyfer cynlluniau gwella rheilffyrdd gan Lywodraeth y DU a byddwn yn parhau i ymgysylltu â'r dull newydd hwn wrth inni geisio sicrhau cyllid i wella teithiau yng Nghymru ac ar draws y ffin. Fodd bynnag, os na all Llywodraeth y DU ein helpu ni i gyflawni ein hamcanion a darparu buddsoddiad yng Nghymru ar sail gyfartal, bydd angen trefniadau amgen ar gyfer blaenoriaethu, ar gyfer cyllid ac ar gyfer cyflawni gwelliannau i'r seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru, yn dilyn setliad datganoli teg yn y maes hwn. Byddai'r buddsoddiad gofynnol i fodloni'r safonau a bennwyd ar gyfer y llwybrau rhwydwaith trafnidiaeth traws-Ewropeaidd craidd drwy Gymru i Aberdaugleddau a Chaergybi erbyn 2030 yn sicrhau cynnydd sylweddol a rhaid i Gymru beidio â bod ar ei cholled ar y buddsoddiad hwn o ganlyniad i unrhyw benderfyniadau a gymerir yng nghyd-destun Brexit.
Hoffwn yn awr droi at wasanaethau trên traws-ffiniol yng Nghymru. Yn dilyn trosglwyddo swyddogaethau masnachfreinio rheilffyrdd i Lywodraeth Cymru, mae cytundeb cydweithredu a chydweithio ar waith yn awr gyda'r Adran Drafnidiaeth. Mae'r cytundeb hwn yn nodi sut y bydd Llywodraeth Cymru a Llywodraeth y DU yn ymgysylltu'n weithredol wrth gaffael a datblygu masnachfreintiau sy'n gweithredu gwasanaethau ar draws y ffin mewn modd sy'n rhoi ystyriaeth lawn i fuddiannau ac atebolrwydd y ddwy Lywodraeth. Mae hwn yn gyfnod pwysig i'r gwasanaethau hynny ac yn gyfle i gyflwyno gwelliannau sy'n diwallu anghenion teithwyr ar ddwy ochr y ffin. Mae contract gwasanaeth rheilffyrdd Cymru a'r Gororau yn darparu cysylltedd trawsffiniol pwysig. Fodd bynnag, dim ond rhan o'r darlun yw'r gwasanaethau hyn. Mae'r Adran Drafnidiaeth ar hyn o bryd yn mynd drwy ei phrosesau ei hun ar gyfer dyfarnu contractau newydd ar gyfer masnachfreintiau Arfordir y Gorllewin, CrossCountry a Great Western. Dwi wedi gwneud fy nisgwyliadau ar gyfer y masnachfreintiau hyn yn glir i'r Ysgrifennydd Gwladol. Maent yn cynnwys: integreiddio rhwng metro'r gogledd a'r gwasanaethau i Lundain mewn canolfannau allweddol gan gynnwys Wrecsam, Shotton, Bangor a Chaer; gwasanaeth uniongyrchol rhwng y gogledd a Llundain; gwasanaethau uniongyrchol yn y fasnachfraint CrossCountry rhwng canolfannau allweddol yng Nghymru a phob un o ddinasoedd craidd y DU; gwasanaethau cyflymach a mwy uniongyrchol rhwng y de a Llundain; ac wrth gwrs, gwasanaethau ychwanegol a chynt rhwng y de a Bryste.
Mae achos aruthrol yn awr dros ddefnyddio'r model a ddatblygwyd ar gyfer caffael a rheoli gwasanaethau trawsffiniol o dan fasnachfraint nesaf Cymru a'r Gororau ar gyfer caffael a rheoli gwasanaethau eraill rhwng Cymru a lleoliadau yn Lloegr. Byddai hyn yn golygu ailfapio'r holl wasanaethau sy'n gweithredu i Gymru i fasnachfraint gaffael fyddai'n cael ei chaffael a'i rheoli gan Lywodraeth Cymru. Byddai teithwyr, gweithredwyr a'r trethdalwr yn elwa ar integreiddio gwasanaethau lleol a phellter hir yng Nghymru. Byddai hyn yn galluogi Llywodraeth Cymru i gyflawni'r swyddogaeth sydd ei hangen arni i sicrhau y caiff gwasanaethau eu cynllunio a'u cyflwyno mewn ffordd a fydd yn ystyried buddiannau Cymru yn llawn, a byddai hyn, yn fy marn i, yn arwain at gystadleuaeth go iawn a dewis go iawn i deithwyr yn Lloegr.
Mae'r Ysgrifennydd Gwladol dros Drafnidiaeth wedi ei gwneud yn glir, fodd bynnag, nad yw'n rhannu'r farn hon. Mae'n credu mai gwasanaethau'r DU yw'r rhain, i gael eu gweithredu ar sail y DU. Ond, os mai felly y bydd hi, yna cyfrifoldeb ar yr Ysgrifennydd Gwladol yn unig yw gwireddu'r uchelgais hanfodol hon wedyn. Mae angen i Lywodraeth y DU nodi cynllun gweithredu clir, a ariennir yn llawn, yn dangos sut y bydd yn cywiro degawdau o danfuddsoddi mewn gwasanaethau seilwaith a rheilffyrdd yng Nghymru. Mae'n amlwg bod gallu presennol y seilwaith rheilffyrdd a'r gwasanaethau a gynigir drwy'r masnachfreintiau traws-ffiniol yn annigonol, ac mae'n hanfodol bod Cymru'n cael y lefel o gysylltedd rheilffyrdd a ddarparwyd gan Lywodraeth y DU ar gyfer llawer o rannau o'r DU fel bod pobl, cymunedau a busnesau yng Nghymru yn cael cynnig chwarae teg i gystadlu mewn amgylchedd ôl Brexit.
Yn absenoldeb cynllun gweithredu cydlynol a derbyniol gan Lywodraeth y DU, byddwn yn parhau i ddatblygu ar y gwaith a wnaed gan yr Athro Barry, i nodi gweledigaeth glir ar gyfer y gwelliannau y mae'n rhaid i Lywodraeth y DU eu gwneud os yw'n dymuno cyflawni ei haddewid i ailgydbwyso economi'r DU. Bydd achosion rhaglenni busnes yn cael eu cwblhau dros yr haf a byddant ar gael i Network Rail a'r Adran Drafnidiaeth i lunio datblygiad rhaglen buddsoddiad rheilffyrdd uchelgeisiol, realistig a theg ar gyfer Cymru.
I'd like to thank the Cabinet Secretary for his statement this afternoon. The Cabinet Secretary will be aware that the devolution of Network Rail funding in Wales was, of course, examined by the Silk commission and discussed during the St David's Day process, and no consensus on that issue was achieved.
Presiding Officer, I would say that the Cabinet Secretary, like me, has always been a great advocate of cross-border working, and on that basis, does the Cabinet Secretary acknowledge that the nature of the rail network means that it can be misleading to align the benefits with the place where the infrastructure investment is made? It is important, I think, to address the wider historical structural issues beyond our borders that have prevented the rail network from offering good customer service, efficiency and value for money. We shouldn't just focus on investments within our own borders; many investments that are technically in England will, of course, benefit Wales, and I wonder whether the Cabinet Secretary would agree with me on that point.
The Cabinet Secretary knows, of course, that the allocation of transport funding in Wales and England is not done on a per-head-of-population basis. Spending goes where it is most needed and where it delivers the greatest value for money. Decisions are based on rigorous and fair appraisal processes. So, can I ask the Cabinet Secretary: is he asking for or suggesting a departure from this funding regime?
And while I am talking about the current funding regime, which has resulted in the UK Government investing in Wales through a number of different projects, perhaps it's just worth detailing those: £2.8 billion to modernise the Great Western main line; £5.7 billion investment in brand-new trains, which will cut journey times from south Wales to London; £16 million to reinstate the Halton curve; accelerating the delivery of HS2 to Crewe; £50 million for the north Wales signalling improvements; £4 million from the new stations fund for Bow Street in Aberystwyth and £2 million for Pye Corner; £300 million for signalling improvements in Cardiff station; and recently, in my own constituency, the closing of a number of roads in Talerddig with new infrastructure and a bridge there as well. My point, Presiding Officer, is: does the Cabinet Secretary agree with me that our focus on rail infrastructure should be on what is the benefit of a particular project to Welsh passengers rather than where it is?
And finally, in last year's autumn budget, the UK Government provided, of course, a £1.2 billion boost to the Welsh Government's budget. So, can I ask what is the Welsh Government's commitment from its own budget for Wales infrastructure investment going forward?
Hoffwn ddiolch i Ysgrifennydd y Cabinet am ei ddatganiad y prynhawn yma. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ymwybodol bod cyllid datganoli Network Rail yng Nghymru, wrth gwrs, wedi'i archwilio gan y Comisiwn Silk, a'i drafod yn ystod proses Dydd Gŵyl Dewi, ac ni chafwyd consensws ar y mater.
Llywydd, byddwn yn dweud bod Ysgrifennydd y Cabinet, fel fi, bob amser wedi bod yn eiriolwr mawr o weithio trawsffiniol, ac ar y sail honno, a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cydnabod bod natur y rhwydwaith rheilffyrdd yn golygu y gall fod yn gamarweiniol i alinio'r budd-daliadau â'r man lle gwneir y buddsoddiad seilwaith? Mae'n bwysig, rwy'n credu, i fynd i'r afael â materion strwythurol ehangach hanesyddol tu hwnt i'n ffiniau sydd wedi atal y rhwydwaith rheilffyrdd rhag cynnig gwasanaeth da, effeithlonrwydd a gwerth am arian i gwsmeriaid. Ni ddylem ond canolbwyntio ar fuddsoddiadau o fewn ein ffiniau ein hunain yn unig; wrth gwrs, bydd llawer o'r buddsoddiadau sy'n dechnegol yn Lloegr o fudd i Gymru, a tybed a fyddai Ysgrifennydd y Cabinet cytuno â mi ar y pwynt hwnnw.
Gŵyr Ysgrifennydd y Cabinet, wrth gwrs, na wneir y dyraniad cyllid ar gyfer trafnidiaeth yng Nghymru a Lloegr ar sail fesul-pen o'r boblogaeth. Mae gwariant yn mynd lle mae ei angen fwyaf a lle mae'n sicrhau'r gwerth mwyaf am arian. Mae penderfyniadau yn seiliedig ar brosesau arfarnu trylwyr a theg. Felly, a gaf i ofyn i Ysgrifennydd y Cabinet: a yw'n gofyn am neu'n awgrymu y dylid gwyro oddi wrth y drefn ariannu hon?
A chan fy mod yn sôn am y drefn ariannu bresennol, sydd wedi arwain at fuddsoddi gan Lywodraeth y DU yng Nghymru drwy nifer o wahanol brosiectau, efallai ei bod yn werth nodi'r rheini: £2.8 biliwn i foderneiddio prif reilffordd y Great Western; £5.7 biliwn wedi'i fuddsoddi mewn trenau newydd sbon, a fydd yn cwtogi amserau teithio o'r de i Lundain; £16 miliwn i adfer llinell grom Halton; cyflymu darpariaeth yr HS2 i Crewe; £50 miliwn ar gyfer gwella signalau'r gogledd; £4 miliwn o'r gronfa gorsafoedd newydd ar gyfer Bow Street yn Aberystwyth a £2 filiwn ar gyfer Pye Corner; £300 miliwn ar gyfer gwella signalau yng ngorsaf Caerdydd; ac yn ddiweddar, yn fy etholaeth fy hun, cau nifer o ffyrdd yn Nhalerddig a rhoi seilwaith newydd a phont yno yn ogystal. Fy mhwynt i, Llywydd, yw hyn: a yw Ysgrifennydd y Cabinet yn cytuno â mi y dylai ein pwyslais ar seilwaith y rheilffyrdd fod ar fudd prosiect penodol i deithwyr Cymru yn hytrach na'i leoliad?
Ac yn olaf, yng nghyllideb yr hydref y llynedd, roedd Llywodraeth y DU wedi darparu, wrth gwrs, hwb o £1.2 biliwn i gyllideb Llywodraeth Cymru. Felly, a gaf i ofyn beth yw ymrwymiad Llywodraeth Cymru o'i chyllideb ei hun ar gyfer buddsoddi yn seilwaith Cymru yn y dyfodol?
Can I thank Russell George for his contribution and questions? First of all, I'd say, with regard to the devolution of funding for rail infrastructure, that of course, we are severely constrained by our inability at present to be able to direct Network Rail, and that has resulted in a number of projects being delivered beyond their predicted time frame and over budget. In order for us to be able to deliver the sort of infrastructure that's required to modernise passenger services on the rail network, we need the ability, in the very least, to be able to direct Network Rail.
With regard to investment across Wales and, indeed, across the border, I think the Member makes a very good point that investment in rail infrastructure at key areas just across the border can have a major impact on services that we are able to offer to passengers in Wales. You can take, perhaps, Chester station as a good example of this. Chester station currently has capacity problems, particularly on the Chester east junction, that impact on services from the east. There are also capacity issues in terms of the provision of platforms, which, in turn, limit the ability to provide more regular services into north Wales.
I think, probably, the biggest example, though, of how investment in England can benefit, or, if invested wrongly, can have a pretty devastating consequence for the Welsh economy, is with the HS2 hub proposals. If the right proposal for the Crewe hub is taken forward, there could be significant, huge benefits for the economy of north Wales, with some parts of north Wales seeing an increase in output of something in the order of £37 million a year. But if the wrong solution is selected for HS2 and Crewe, then there will be a major impact in terms of the services that go from Manchester to Cardiff. Also, we need to ensure that there's full integration of the route with onward journeys through onto the north Wales main line.
I am asking for a new funding regime to be established, because there is now ample evidence to show that for many, many years, the existing regime has favoured those areas where there is the most congestion, favoured those areas with the highest density of population. The Institute for Public Policy Research recently carried out an analysis of planned transport spending in the 2016 national infrastructure and construction pipeline, and it showed a stark gap between London and the rest of the country. Indeed, it showed a huge gap: £1,900 per capita planned for London from 2017 onwards compared to just £400 per capita in the north of England. There's no reason to disbelieve any suggestion that a similar gap will exist between London and Wales. Indeed, our own analysis of rail infrastructure spending in Great Britain has shown that we've received little more than 1 per cent of rail infrastructure spend, as I say, despite having 11 per cent of the track in England and Wales.
I think I'd also draw Members' attention to the fact that, on the same day that the electrification of the Great Western main line to Swansea was cancelled, the go-ahead for a business case for a £30 billion Crossrail 2 programme was given the go-ahead, once again, in my view, demonstrating that under the current funding regime it's the south-east that stands to gain the most. And so I've asked my officials to examine the potential of developing a new way of funding infrastructure that better reflects the need to rebalance the UK economy. It would be, of course, for the UK Government to adopt any new workable regime, but I do hope that the UK Government is willing to consider one.
And in terms of our programme of investment in infrastructure across Wales, well, this is captured within the national transport finance plan, and in many parts of Wales we are spending a record amount on transport infrastructure. I know that the Member is very keen to see the completion, on time and to budget, of the Newtown bypass. There are many other schemes, including the pinch-points scheme, the A494 red route scheme, improvements to the A483, and, of course, improvements to other trunk roads across Wales that are being taken forward at pace. Our case, put to the UK Government, is one of, 'If we can spend the money on this side of the border that benefits many travellers going to and from England, then surely you can also step up and apply a significant amount of spend on the English side of the border, and of course rebalance the inequity in terms of rail infrastructure spend by allocating more for the Wales route.'
I'd flag a particular case that we've been working on concerning the A5. I'd like to put on record my thanks to Owen Paterson. We've had great help from Owen Paterson in being able to demonstrate that, as a consequence of the Welsh Government's willingness to spend money on improving and increasing capacity on the A5 and the A483 on the Welsh side of the border, the Department for Transport in Whitehall should also consider dualling at least segments of the A5 on the English side of the border. I think by working together on that cross-border basis, we can make good progress, and I think that, in terms of some of the projects that we've been able to develop and work up in recent times, that is the case and it's proven.
A gaf i ddiolch i Russell George am ei gyfraniad a'i gwestiynau? Yn gyntaf oll, byddwn i'n dweud, o ran datganoli cyllid ar gyfer seilwaith y rheilffyrdd, ein bod ni wrth gwrs wedi ein cyfyngu'n ddifrifol gan ein hanallu ar hyn o bryd i gyfarwyddo Network Rail, ac mae hynny wedi arwain at fod nifer o brosiectau yn cael eu darparu y tu hwnt i'r amserlen a ragwelwyd a dros y gyllideb. Er mwyn i ni allu darparu'r math o seilwaith sydd ei hangen i foderneiddio gwasanaethau teithwyr ar y rhwydwaith rheilffyrdd, mae angen inni gael y gallu, o leiaf, i allu cyfarwyddo Network Rail.
O ran buddsoddi ar draws Cymru ac, yn wir, ar draws y ffin, credaf fod yr Aelod yn gwneud pwynt da iawn y gall buddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd mewn ardaloedd allweddol dros y ffin gael effaith fawr ar wasanaethau yr ydym yn gallu eu cynnig i deithwyr yng Nghymru. Gallwch chi, efallai, gymryd gorsaf Caer fel enghraifft dda o hyn. Ar hyn o bryd mae gan orsaf Caer broblemau capasiti, yn arbennig ar gyffordd Dwyrain Caer, sy'n effeithio ar wasanaethau o'r dwyrain. Hefyd, ceir materion capasiti o ran y ddarpariaeth o blatfformau, sydd, yn ei dro, yn cyfyngu ar y gallu i ddarparu gwasanaethau mwy rheolaidd i'r gogledd.
Credaf, mae'n debyg, mai'r enghraifft fwyaf, fodd bynnag, o sut y gall buddsoddiad yn Lloegr fod yn fanteisiol, neu, os yw'r buddsoddi yn anghywir, gael effaith eithaf dybryd ar gyfer economi Cymru, yw gyda'r cynigion ar gyfer canolfan HS2. Os gweithredir y cynnig cywir ar gyfer canolfan Crewe, gallai fod manteision sylweddol, enfawr i economi'r gogledd, gyda rhai rhannau o'r gogledd yn gweld cynnydd mewn allbwn o tua £37 miliwn y flwyddyn. Ond os dewisir yr ateb anghywir ar gyfer HS2 a Crewe, yna bydd yn cael effaith fawr o ran y gwasanaethau o Fanceinion i Gaerdydd. Hefyd, mae angen inni sicrhau y ceir integreiddio llawn ar y llwybr, gyda theithiau ymlaen i brif reilffordd y gogledd.
Rwy'n gofyn i gyfundrefn ariannu newydd gael ei sefydlu, oherwydd erbyn hyn ceir digon o dystiolaeth i ddangos bod y gyfundrefn bresennol am flynyddoedd maith, maith, wedi ffafrio'r ardaloedd hynny lle ceir y tagfeydd mwyaf, wedi ffafrio'r ardaloedd hynny â'r dwysedd poblogaeth uchaf. Cynhaliodd Y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus ddadansoddiad yn ddiweddar o'r gwariant trafnidiaeth arfaethedig ym mhiblinell seilwaith ac adeiladu cenedlaethol 2016, a dangosodd fwlch amlwg rhwng Llundain a gweddill y wlad. Yn wir, dangosodd fwlch enfawr: £1,900 y pen wedi'i gynllunio ar gyfer Llundain o 2017 ymlaen o'i gymharu â dim ond £400 y pen yng ngogledd Lloegr. Nid oes unrhyw reswm dros beidio â chredu unrhyw awgrym y bydd bwlch tebyg yn bodoli rhwng Llundain a Chymru. Yn wir, mae ein dadansoddiad ein hunain o wariant seilwaith rheilffyrdd ym Mhrydain Fawr wedi dangos nad ydym wedi derbyn ond ychydig mwy nag 1 y cant o'r seilwaith rheilffyrdd, fel y dywedaf, er bod gennym ni 11 y cant o'r trac yng Nghymru a Lloegr.
Credaf hefyd y byddwn yn tynnu sylw'r Aelod at y ffaith, ar yr un diwrnod ag y canslwyd trydaneiddio prif reilffordd y Great Western i Abertawe, rhoddwyd sêl bendith i achos busnes ar gyfer rhaglen Crossrail 2 gwerth £30 biliwn, sydd unwaith eto, yn fy marn i, yn dangos o dan y drefn ariannu bresennol mai de-ddwyrain Lloegr sy'n elwa fwyaf. Ac felly rwyf wedi gofyn i fy swyddogion archwilio'r posibilrwydd o ddatblygu ffordd newydd o ariannu seilwaith sy'n adlewyrchu'n well yr angen i ailgydbwyso economi'r DU. Mater i Lywodraeth y DU, wrth gwrs, fyddai mabwysiadu unrhyw drefn ymarferol newydd, ond rwy'n gobeithio y byddai Llywodraeth y DU yn barod i ystyried un.
Ac o ran ein rhaglen o fuddsoddi mewn seilwaith ar draws Cymru, wel, caiff hyn ei gynnwys o fewn cynllun cyllid trafnidiaeth cenedlaethol, ac mewn llawer o rannau o Gymru rydym yn gwario'r swm mwyaf erioed ar seilwaith trafnidiaeth. Gwn fod yr Aelod yn awyddus iawn i weld ffordd osgoi'r Drenewydd wedi'i chwblhau, a hynny ar amser ac ar y gyllideb. Mae llawer o gynlluniau eraill, gan gynnwys y cynllun mannau cyfyng, cynllun llwybr coch yr A494, gwelliannau i'r A483, ac, wrth gwrs, mae gwelliannau i gefnffyrdd eraill ar draws Cymru sy'n cael eu datblygu'n gyflym. Yr achos a wnaethom ni i Lywodraeth y DU oedd, 'os gallwn ni wario arian ar yr ochr hon i'r ffin sydd o fantais i lawer o deithwyr sy'n mynd yn ôl ac ymlaen i Loegr, yna siawns na allwch chithau hefyd gamu ymlaen a defnyddio swm sylweddol o wariant ar ochr Lloegr y ffin, ac wrth gwrs ailgydbwyso'r annhegwch o ran gwariant seilwaith rheilffyrdd drwy ddyrannu mwy ar gyfer llwybr Cymru.'
Byddwn yn tynnu sylw at achos arbennig y buom ni'n gweithio arno ynghylch yr A5. Hoffwn fynegi ar goedd fy niolch i Owen Paterson. Rydym wedi cael help mawr gan Owen Paterson er mwyn gallu dangos, o ganlyniad i barodrwydd Llywodraeth Cymru i wario arian ar wella a chynyddu capasiti ar yr A5 ac A483 ar ochr Cymru i'r ffin, y dylai'r Adran Drafnidiaeth yn Whitehall hefyd ystyried deuoli rhannau o leiaf o'r A5 ar ochr Lloegr i'r ffin. Credaf drwy weithio gyda'n gilydd ar y sail draws-ffiniol honno, y gallwn ni wneud cynnydd da, ac rwy'n credu, o ran rhai o'r prosiectau hynny yr ydym ni wedi gallu eu datblygu yn ddiweddar, fod hynny'n wir ac mae wedi'i brofi.
Diolch i'r Ysgrifennydd Cabinet a'r Athro Barry am ddangos mor gignoeth, a dweud y gwir, pa mor wael mae Cymru yn cael ei thrin—hynny yw, gwlad sydd â 5 y cant o'r boblogaeth, fel y clywsom ni, ac 11 y cant o'r rhwydwaith rheilffyrdd yn cael 1 y cant o'r buddsoddiad. Wrth gwrs, mae hyn wedi bod yn wir am flynyddoedd.
Thank you, Cabinet Secretary and Professor Barry for showing so starkly, truth be told, how badly Wales is being treated—that is, a country that has 5 per cent of the population, as we heard, and 11 per cent of the rail network getting 1 per cent of the investment. Of course, this has been true for many years.
I mean, forget Crossrail, we in Wales should be livid because of the way that we're being treated.
Yn wir, anghofiwch Crossrail, fe ddylem ni yng Nghymru fod yn gandryll oherwydd y ffordd yr ydym ni'n cael ein trin.
Rwyf yn croesawu’r weledigaeth sydd yn y ddogfen, a’r Athro Barry yn cyflwyno gwerth £2 filiwn dros gyfnod, mewn termau gwerth net presennol, o 60 mlynedd. Y perygl yw, wrth gwrs, ar y raddfa bresennol, bydd e’n cymryd 60 mlynedd cyn ein bod ni’n gweld y buddion yma. Nawr, beth mae e’n ei ddweud, wrth gwrs—ac rydw i’n dymuno, yn ddiffuant, pob hwyl i’r Ysgrifennydd Cabinet wrth wneud yr achos dros Gymru—yw, ‘Ni allwn gael ein cyfyngu gan broses sydd â hanes o roi Cymru dan anfantais.’ Y cwestiwn, felly, yr hoffwn i ofyn i’r Ysgrifennydd Cabinet yw: beth yw’r cynllun B os ŷm ni’n dal i gael ein trin mor ofnadwy? Mae rhai o’r projectau yma, wrth gwrs, yn allweddol i gynnydd Cymru, yn economaidd ac yn gymdeithasol.
Nawr, mae gan Lywodraeth Cymru yr hawl, o dan Ddeddf Lywodraeth Cymru 2006, i fuddsoddi mewn isadeiledd ac i greu llinellau gwasanaethau newydd. I ba raddau, felly, y mae Llywodraeth Cymru’n gyfochrog yn gwneud yr achosion busnes yma i Lywodraeth y Deyrnas Gyfunol ysgwyddo ei chyfrifoldebau? A ydym ni hefyd yn adnabod y projectau hynny na allwn ni, mewn gwirionedd, aros iddyn nhw eu penderfynu, ac felly mae’n rhaid inni gamu ymlaen i’w gwneud nhw drosom ni ein hunain?
Mae trydaneiddio, wrth gwrs, wedi cael ei gyfeirio ato, ac mae’r Athro Barry hefyd yn dal i ddweud bod trydaneiddio’n allweddol bwysig i brif linellau’r gogledd a’r de. Mae amcangyfrif diweddar, wrth gwrs, wedi dweud bod pris cwblhau’r trydaneiddio rhwng Caerdydd ac Abertawe, o bosib, yn draean o’r hyn a ragdybiwyd—£150 miliwn. Byddai hynny’n golygu benthyg, dros gyfnod o 30 mlynedd, £6 miliwn y flwyddyn. Nawr, does bosib y dylai fod Llywodraeth Cymru’n ailedrych ar y posibilrwydd o fuddsoddi yn y math yna o beth. Mae Llywodraeth Cymru, wrth gwrs, yn edrych ar orsafoedd newydd—mae yna gyfeiriad at orsaf parc diwydiannol Glannau Dyfrdwy yn fuddsoddiad call iawn, strategol bwysig i economi gogledd Cymru. A ydym ni hefyd, wedyn, yn paratoi ein cynlluniau ni ar gyfer, er enghraifft, metro bae Abertawe a Chymoedd y gorllewin? Mae'n dda, jest i gloi, gweld am y tro cyntaf, a dweud y gwir, braslun manwl—er yn amlinelliad ar hyn o bryd—yn cael ei gyflwyno o ran metro ardal bae Abertawe a Chymoedd y gorllewin. Mae yna gyfeiriad at y posibilrwydd o ailagor gwasanaethau rheilffyrdd yn nyffryn Aman, cwm Tawe, cwm Dulais a chwm Nedd, ond maen nhw yn cael eu clustnodi fel buddsoddiadau ar gyfer y dyfodol, lle mai'r flaenoriaeth ar hyn o bryd, yn ôl yr hyn sydd yng nghrynodeb Mark Barry, yw canolbwyntio ar ddinas Abertawe. Wrth gyfeirio nôl at yr hyn a ddywedodd yr Ysgrifennydd Cabinet ynglŷn â chael y balans yn iawn, a allaf i apelio ato fe i sicrhau bod hen ardaloedd y Cymoedd gorllewinol yn cael eu gweld fel blaenoriaethau yn y don gyntaf o fuddsoddiadau ar gyfer metro bae Abertawe a Chymoedd y gorllewin?
I do welcome the vision set out in the document, and Professor Barry putting forward £2 billion-worth in current net terms over a period of 60 years. The risk, of course, is that, at the current rate, it’ll take 60 years before we see these benefits emerging. Now, what he says, of course—and I sincerely wish the Cabinet Secretary all the best in making the case for Wales—is that we can’t be restricted by a process that has a history of putting Wales under a disadvantage. The question I’d like to ask of the Cabinet Secretary, therefore, is: what is plan B if we are still treated so appallingly? Some of these projects, of course, are crucial to the economic and social progress of Wales.
Now, the Welsh Government does have the right, under the Government of Wales Act 2006, to invest in infrastructure and to create new services. To what extent is the Welsh Government, therefore, making these business cases to the UK Government so that they shoulder their responsibilities? Are we also identifying those projects that we simply can’t wait for a decision from Westminster for, and therefore we have to make progress in delivering them for ourselves?
Electrification, of course, has been referred to, and Professor Barry is still saying that electrification is crucially important to the main lines in north and south Wales. Recent estimates have suggested that the price of completing the electrification between Cardiff and Swansea may be a third of what was anticipated—£150 million. That would mean borrowing, over a period of 30 years, £6 million per annum. Now, surely the Welsh Government should be reviewing the possibility of investing in that sort of initiative. The Welsh Government, of course, is looking at new stations—there is reference to the Deeside industrial park station that is a strategically important investment for the economy of north Wales. Are we also, then, preparing our own plans for the Swansea bay and western Valleys metro? In conclusion, it’s good to see, for the first time, a detailed outline being put forward in terms of the Swansea bay and western Valleys metro. There is reference to the possibility of reopening rail services in the Amman valley, in the Swansea valley, the Dulais valley and the Neath valley, but they are identified as investments for the future, where the priority at the moment, according to what’s included in Mark Barry's summary, focuses on the city of Swansea. In referring back to what the Cabinet Secretary said on striking the right balance, can I appeal to him to ensure that those areas, the old western Valleys areas, are seen as priorities in the first wave of investments for the Swansea bay and western Valleys metro?
Can I thank Adam Price for his contribution and for his questions? I'd agree, people in Wales would be right to be not just cross, but absolutely livid with the historic underfunding of rail investment in infrastructure in Wales over many years. I think it's worth saying that we're not alone, though, in terms of finding the position totally unacceptable. I've been working closely with some of the metro mayors across the border in recent months, and it's very clear that underfunding of rail infrastructure, right across the north—and by the north, I mean above the Watford junction—has constrained the ability of regional economies to grow, and to grow sustainably. My view is that we can't let the UK Government off the hook for historic underfunding, and we must, whilst the responsibility for investment is reserved, play our duty in bringing forward compelling business cases for the UK Government to consider, and to make them so strong that they cannot be resisted, but, at the same time, to do what we can to convince the UK Government to step away from a funding regime, from formulas that have an inbuilt bias to the south-east, in particular to London.
So, in terms of there being a plan B, I would not wish to see UK Government excused of their responsibility, and if they are not willing to provide an equitable share of funding for rail infrastructure to be delivered by Network Rail, then they should enable and empower us to be able to have devolved responsibility for rail infrastructure, and with it a fair funding settlement.
I take what the Member says regarding borrowing powers and the ability for us to be able to invest in rail infrastructure, and, of course, we have done just that on many occasions. The problem, at the risk of repeating myself, is that we don't have the ability to direct Network Rail, and, for example, on some of the projects, including rail enhancements to the north Wales main line—the south Wales journey, rather, the south-north journey—the predicted benefits of the enhancements were not realised equally. Some of the projects concerning the improvement to the Wrexham-Chester line have not yet resulted in the predicted and expected benefits, and so it's absolutely essential, if we get devolved responsibility, that we also get the funding to go with it.
I think Professor Barry's report does contain a compelling vision. Adam Price makes the important point that we can't just look at those projects that are contained within the report. For that reason, I should just outline why Professor Barry's report contained the focus that it did on, particularly, the north Wales main line and the south Wales main line—it was because the investment proposals were focused initially on the areas that the Secretary of State for Transport had already identified for further development in north and south Wales, following the cancellation of electrification. Our view is that it's essential, if we are to achieve and realise the benefits of increased investment, that we put forward those business cases relating to areas of work that the Secretary of State himself has identified as a priority, so that we can expedite some of the work that's so crucially required. But, equally, as this work is progressed it will consider further how the connectivity between the regions, including how links between the south, mid and north Wales can be developed and enhanced. And, again, I would stress to Members that, under the current devolution arrangements, the reopening of any lines and the investment in major station improvements remain the responsibility of the UK Government, but our role is in bringing forward those business cases that make it so irresistible for UK Government to invest in them and, at the same time, to continue our fight—and we now have very strong allies in many of the metro mayors—for a rebalancing of investment across the UK's infrastructure network.
A gaf i ddiolch i Adam Price am ei gyfraniad ac am ei gwestiynau? Byddwn yn cytuno, byddai pobl yng Nghymru yn iawn, nid yn unig i fod yn flin, ond i fod yn hollol gandryll ynghylch y tanariannu hanesyddol ar fuddsoddi mewn seilwaith rheilffyrdd yng Nghymru dros nifer o flynyddoedd. Rwy'n meddwl ei bod yn werth dweud nad ydym ar ein pennau ein hunain, er hynny, o ran ystyried bod y sefyllfa'n gwbl annerbyniol. Rydym wedi gweithio'n agos â rhai o'r meiri metro ar draws y ffin yn y misoedd diwethaf, ac mae'n glir iawn bod tanariannu'r seilwaith rheilffyrdd, ar draws gogledd Lloegr—ac wrth 'y gogledd', rwy'n golygu uwchlaw cyffordd Watford—wedi cyfyngu ar allu economïau rhanbarthol i dyfu, ac i dyfu mewn ffordd gynaliadwy. Fy marn i yw na allwn ni adael i Lywodraeth y DU gael maddeuant am danariannu hanesyddol, a bod yn rhaid inni, wrth gadw cyfrifoldeb dros fuddsoddi, cyflawni ein dyletswydd drwy gyflwyno achosion busnes cryf i Lywodraeth y DU i'w hystyried, a'u gwneud mor gryf fel na ellir eu gwrthod, ond, ar yr un pryd, i wneud yr hyn a allwn ni i argyhoeddi Llywodraeth y DU i symud oddi wrth gyfundrefn ariannu, o fformiwlâu sydd â rhagfarn annatod tua'r de-ddwyrain, yn enwedig i Lundain.
Felly, o ran cael cynllun B, ni fyddwn yn dymuno i weld Llywodraeth y DU yn cael ei hesgusodi o'i chyfrifoldeb, ac os nad ydyw'n barod i ddarparu cyfran deg o'r cyllid ar gyfer seilwaith rheilffyrdd i'w chyflawni gan Network Rail, dylent ein galluogi a'n grymuso ni i allu cael datganoli'r cyfrifoldeb am seilwaith y rheilffyrdd, a rhoi setliad cyllido teg gydag ef.
Derbyniaf yr hyn a ddywed yr Aelod ynghylch pwerau benthyca a'r gallu i ni fuddsoddi yn y seilwaith rheilffyrdd, ac, wrth gwrs, rydym wedi gwneud hynny ar sawl achlysur. Y broblem, er fy mod i mewn perygl o ailadrodd fy hun, yw nad oes gennym ni'r gallu i gyfarwyddo Network Rail, ac, er enghraifft, ar rai o'r prosiectau, gan gynnwys gwelliannau rheilffyrdd i brif reilffordd y Gogledd—taith y De, neu yn hytrach, y daith de i'r gogledd—ni wireddwyd manteision disgwyliedig y gwelliannau yn gyfartal. Mae rhai o'r prosiectau sy'n ymwneud â gwella lein Wrecsam-Caer nad ydynt eto wedi arwain at y manteision disgwyliedig a ragwelir, ac felly mae'n gwbl hanfodol, os cawn ni gyfrifoldeb datganoledig, ein bod ni hefyd yn cael yr arian i gyd-fynd ag ef.
Rwy'n credu bod adroddiad yr Athro Barry yn cynnwys gweledigaeth gymhellol. Mae Adam Price yn gwneud pwynt pwysig na allwn ni ystyried dim ond y prosiectau hynny a gynhwysir yn yr adroddiad. Am y rheswm hwnnw, dylwn amlinellu mai'r rheswm pam yr oedd adroddiad yr Athro Barry yn cynnwys y pwyslais hwnnw, yn enwedig, ar brif reilffordd y gogledd a phrif reilffordd y de— oedd oherwydd bod y cynigion buddsoddi yn canolbwyntio i ddechrau ar yr ardaloedd hynny yr oedd yr Ysgrifennydd Gwladol dros drafnidiaeth eisoes wedi'u nodi ar gyfer datblygiad pellach yn y gogledd a'r de, ar ôl diddymu'r cynlluniau i drydaneiddio. Ein barn ni yw ei bod yn hanfodol, os ydym ni'n mynd i sicrhau a gwireddu manteision buddsoddiad cynyddol, ein bod yn cyflwyno'r achosion busnes hynny sy'n ymwneud â meysydd gwaith y mae'r Ysgrifennydd Gwladol ei hun wedi'u nodi yn flaenoriaethau, fel y gallwn ni hwyluso rhywfaint o'r gwaith sydd ei angen mor daer. Ond, yn yr un modd, wrth i'r gwaith hwn fynd yn ei flaen, byddwn yn ystyried ymhellach sut y gellir datblygu a gwella'r cysylltedd rhwng y rhanbarthau, gan gynnwys y cysylltiadau rhwng y de, y canolbarth a'r gogledd. Ac, unwaith eto, pwysleisiaf i'r Aelodau, o dan y trefniadau datganoli presennol, mae ailagor unrhyw linellau a buddsoddi mewn gwelliannau i orsafoedd mawr yn dal yn gyfrifoldeb ar Lywodraeth y DU, ond ein swyddogaeth ni yw cyflwyno'r achosion busnes hynny sy'n ei gwneud mor atyniadol â phosibl i Lywodraeth y DU fuddsoddi ynddynt ac, ar yr un pryd, i barhau â'n brwydr—a bellach mae gennym ni gynghreiriaid cryf iawn mewn llawer o'r meiri metro—i ailgydbwyso buddsoddiad ar draws seilwaith rhwydwaith y DU.
I thank the Cabinet Secretary and warmly welcome the statement, which could not have been more timely given the Office of Rail and Road's latest statistical release on passenger rail service complaints. This shows complaints to Arriva Trains Wales saw a year-on-year increase of 73 per cent, but to be fair to Arriva Trains, there is no doubt that part of the problem has been the unreliability of current rail infrastructure on much of its routes. The Cabinet Secretary quite rightly pointed out the lack of investment in Wales's railways infrastructure compared to England, and although the figures have been mentioned both in your statement and by Adam Price, I think they bear repeating: just 1 per cent investment for 11 per cent of the UK rail network—a statistic that shocked the Economy, Infrastructure and Skills committee in its investigations into the Welsh railways. So, I therefore find both the Cabinet Secretary and the Welsh Government's support for the HS2 project quite bizarre, given that it will swallow up at least £50 billion of investment. And just in case he hasn't noticed, perhaps I ought to point out to the Cabinet Secretary that the whole project lies in England, and there is no doubt that this huge sum of money will, of course, impact directly on the funds available for rail infrastructure in the UK generally, and Wales in particular. And this, especially—. As you have indicated yourself, you feel the need to exert pressure on the UK Government to mitigate against damage HS2 will do to the economy of south Wales. So, does the Cabinet Secretary have any idea how much funding will be needed just to catch up with the infrastructural improvements over the border?
Turning to the Welsh Government's ambitions to have a franchise for all trains operating in and out of Wales, the Cabinet Secretary has indicated that this is not the view of the Secretary of State for Transport. Would it therefore not be an idea to have full, in-depth discussions with the Secretary before Professor Barry is instructed to undertake the investigation and case for investment you've indicated in your statement? However, if you are still minded to ask for this investigation, independent of any discussions you may have with the Secretary of State, can you give us some timeline as to when this investigation will be finalised?
Rwy'n diolch i Ysgrifennydd y Cabinet ac yn croesawu'r datganiad yn fawr, na allai fod yn fwy amserol o ystyried y datganiad ystadegol diweddaraf gan y Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd ar gwynion teithwyr am wasanaethau rheilffordd. Mae hyn yn dangos bod cwynion i Drenau Arriva Cymru wedi cynyddu 73 y cant flwyddyn ar ôl blwyddyn, ond a bod yn deg â Threnau Arriva, nid oes amheuaeth bod natur annibynadwy'r seilwaith rheilffyrdd presennol ar lawer o'r llwybrau yn rhan o'r broblem. Roedd Ysgrifennydd y Cabinet yn gywir i nodi'r diffyg buddsoddiad yn seilwaith rheilffyrdd Cymru o'i gymharu â Lloegr, ac er bod y ffigurau wedi'u crybwyll yn eich datganiad a gan Adam Price, credaf fod werth eu hailadrodd: dim ond 1 y cant o'r buddsoddiad ar gyfer 11 y cant o rwydwaith rheilffyrdd y DU—ystadegyn a syfrdanodd y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau yn ei ymchwiliadau i reilffyrdd Cymru. Felly, gan hynny, mae'r ffaith bod Ysgrifennydd y Cabinet a Llywodraeth Cymru yn cefnogi prosiect HS2 yn eithaf rhyfedd yn fy marn i, o gofio y bydd yn llyncu o leiaf £50 biliwn o fuddsoddiad. A rhag ofn nad yw ef wedi sylwi, efallai y dylwn i roi gwybod i Ysgrifennydd y Cabinet fod y prosiect cyfan ar dir Lloegr, ac nid oes unrhyw amheuaeth y bydd y swm enfawr hwn o arian, wrth gwrs, yn cael effaith uniongyrchol ar yr arian sydd ar gael ar gyfer seilwaith y rheilffyrdd yn y DU yn gyffredinol, ac yng Nghymru'n benodol. Ac mae hyn, yn arbennig—. Fel y dywedasoch chi eich hun, rydych yn teimlo'r angen i roi pwysau ar Lywodraeth y DU i liniaru yn erbyn y niwed y bydd HS2 yn ei wneud i economi'r de. Felly, a oes gan Ysgrifennydd y Cabinet unrhyw syniad o faint o arian fydd ei angen dim ond i ddal i fyny â'r gwelliannau seilwaith dros y ffin?
Gan droi at uchelgais Llywodraeth Cymru i gael masnachfraint ar gyfer pob trên sy'n gweithredu yn ôl ac ymlaen o Gymru, mae Ysgrifennydd y Cabinet wedi nodi nad dyma farn yr Ysgrifennydd Gwladol dros drafnidiaeth. Felly oni fyddai'n syniad da cael trafodaethau manwl, llawn â'r Ysgrifennydd cyn i'r Athro Barry gael cyfarwyddyd i gynnal yr ymchwiliad a'r achos ar gyfer buddsoddi yr ydych chi wedi'i nodi yn eich datganiad? Fodd bynnag, os ydych chi'n bwriadu parhau i ofyn am yr ymchwiliad hwn, yn annibynnol ar unrhyw drafodaethau y gallech eu cael â'r Ysgrifennydd Gwladol, a allwch chi roi rhywfaint o syniad o amserlen inni o ran pa bryd y caiff yr ymchwiliad hwn ei gwblhau?
Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.
The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.
Can I thank David Rowlands for his contribution, for his questions and for his observations? First of all, I should say that complaints concerning rail services are due to many factors, and whilst I would agree that many of those factors relate to the network, they also relate to the management of services as well, and I don't think poor performance should be attributed solely to responsibilities that could be passed on to Network Rail. That said, as I outlined in my statement, there is a serious problem with the creaking rail infrastructure in Wales, where we still have, in some parts, Victorian manual signalling, and where we have 200 road closures every single day because of road crossings, and this is simply not acceptable. So, whilst I take the point that complaints are, in part, due to rail infrastructure, I would also again reiterate the point that many complaints concern the actual management of services.
In terms of HS2, well, the Member is right to highlight the extraordinary cost of HS2, but it is worth saying that, whilst the infrastructure itself will be purely located in England, it will also serve passengers, businesses and regional economies in Wales. I highlighted the figure earlier of the potential benefit of HS2 to the region's economies, particularly north Wales, where places like Flintshire could see an increase in output of more than £30 million; likewise Denbighshire. Wrexham could see an increase in output of more than £17 million; likewise places such as Conwy; and other parts of north Wales would also see—if the right solution is applied at Crewe—significant improvements in the performance of their respective economies. But it's also essential that we don't look at HS2 in isolation from other rail infrastructure.
Whilst I remain supportive of HS2, I remain deeply concerned that a business case for a £30 million programme was given the go-ahead, and I would say that perhaps you wouldn't be given the go-ahead for a business case unless you were minded to ultimately approve a project, and that Crossrail 2 programme would consume a vast amount of investment for a region that has already benefited considerably from Crossrail 1 and many other service enhancements. So, it's absolutely vital we don't look at HS2 in isolation, but that we also reflect on the wider investment across the UK, which, sadly, as I've pointed out, has been all too often concentrated in the south-east.
I think it's important to distinguish between the difference of views and opinions that I have with the Secretary of State concerning the re-mapping of services. He's not minded to agree with me on that. However, with regard to the infrastructure enhancements, the actual projects that he has identified himself are those that Professor Barry has been carrying out work on; and so, as a consequence, they are the most likely projects to get the go-ahead from the Department for Transport. I believe our role is in building the case for each of those projects to make it irresistible for UK Government to carry out the investment that we require.
A gaf i ddiolch i David Rowlands am ei gyfraniad, am ei gwestiynnau ac am ei sylwadau? Yn gyntaf, fe ddylwn i ddweud bod cwynion ynglŷn â gwasanaethau rheilffordd oherwydd nifer o resymau, ac er y byddwn yn cytuno bod llawer o'r ffactorau hynny yn ymwneud â'r rhwydwaith, maent hefyd yn ymwneud â rheoli gwasanaethau, ac nid wyf yn meddwl y dylai perfformiad gwael gael ei briodoli i gyfrifoldebau y gellid eu trosglwyddo i Network Rail yn unig. Wedi dweud hynny, fel y nodais yn fy natganiad, mae problem ddifrifol â'r seilwaith rheilffyrdd, sy'n gwegian yng Nghymru, lle mae gennym ni o hyd, mewn rhai rhannau, signalau Fictoraidd â llaw, a lle mae gennym ni 200 o ffyrdd yn cau bob dydd oherwydd croesfannau ffordd, ac nid yw hyn yn dderbyniol. Felly, er fy mod yn derbyn bod y cwynion, yn rhannol, oherwydd y seilwaith rheilffyrdd, hoffwn ailadrodd hefyd fod nifer o gŵynion hefyd yn ymwneud â rheolaeth y gwasanaethau mewn gwirionedd.
O ran HS2, wel, mae'r Aelod yn iawn i dynnu sylw at gost ryfeddol HS2, ond mae'n werth dweud, er y bydd y seilwaith ei hun wedi'i leoli yn Lloegr, bydd hefyd yn gwasanaethu teithwyr, busnesau ac economïau rhanbarthol yng Nghymru. Tynnais sylw at y ffigur yn gynharach o fudd posibl HS2 i economïau'r rhanbarth, yn enwedig y gogledd, lle gallai lleoedd fel Sir y Fflint weld cynnydd mewn allbwn o fwy na £30 miliwn; ac mae'r un peth yn wir am Sir Ddinbych. Gallai Wrecsam weld cynnydd mewn allbwn o fwy na £17 miliwn; yn yr un modd â lleoedd megis Conwy; a byddai rhannau eraill o'r gogledd hefyd yn gweld—os cymhwysir yr ateb cywir yn Crewe—welliannau sylweddol ym mherfformiad eu heconomïau perthnasol. Ond mae hefyd yn hanfodol nad ydym yn edrych ar HS2 ar wahân i bob seilwaith rheilffordd arall.
Er fy mod yn parhau i gefnogi HS2, erys fy mhryderon bod achos busnes ar gyfer rhaglen gwerth £30 miliwn wedi cael sêl bendith, a byddwn i'n dweud efallai na fyddech yn cael sêl bendith ar gyfer achos busnes oni bai eich bod yn gogwyddo o blaid cymeradwyo'r prosiect yn y pen draw, ac y byddai rhaglen Crossrail 2 yn llyncu swm enfawr o fuddsoddiad, a hynny ar gyfer rhanbarth sydd eisoes wedi elwa gryn dipyn ar Crossrail 1 a llawer o welliannau eraill i wasanaethau. Felly, mae'n gwbl hanfodol nad ydym yn edrych ar HS2 ar ei ben ei hun, ond ein bod ni hefyd yn myfyrio ar y buddsoddiad ehangach ledled y DU, sydd, yn anffodus, fel yr wyf i wedi'i nodi, yn rhy aml wedi ei ganolbwyntio yn ne-ddwyrain Lloegr.
Rwy'n meddwl ei bod yn bwysig gwahaniaethu rhwng y gwahaniaeth barn a safbwyntiau sydd gennyf gyda'r Ysgrifennydd Gwladol ynghylch ail-fapio gwasanaethau. Nid yw'n cytuno â mi ar hynny. Fodd bynnag, o ran gwelliannau seilwaith, y prosiectau hynny a nodwyd ganddo ef ei hun yw'r rhai y mae'r Athro Barry wedi bod yn gweithio arnynt; ac felly, o ganlyniad, maent yn brosiectau sydd fwyaf tebygol o gael caniatâd gan yr adran drafnidiaeth. Rwy'n credu mai ein swyddogaeth ni yw adeiladu achos ar gyfer pob un o'r prosiectau hynny er mwyn i Lywodraeth y DU fethu â dadlau â'r cymhelliad i wneud y buddsoddiad sydd ei angen arnom.
Thank you. And finally, Mark Isherwood.
Diolch. Ac yn olaf, Mark Isherwood.
Diolch. Just one question: given your statement, oft repeated, that the Wales route only received 1 per cent of the rail enhancement budget, how do you respond to the evidence received by the Economy, Infrastructure and Skills Committee we heard referred to a moment ago, by Network Rail, relating to the Office of Rail and Road report on UK rail industry financial information, which showed that Wales actually received 9.6 per cent of net Government funding for franchise train operators and Network Rail, and 6.4 per cent of total net Government funding for Network Rail routes?
Diolch. Dim ond un cwestiwn: o gofio eich datganiad, a ailadroddir yn aml, mai dim ond 1 y cant o'r gyllideb ar gyfer gwella rheilffyrdd a dderbyniodd rhwydwaith Cymru, sut ydych chi'n ymateb i'r dystiolaeth a gafwyd gan y Pwyllgor Economi, Seilwaith a Sgiliau y clywsom gyfeiriad ato eiliad yn ôl, gan Network Rail, sy'n ymwneud ag adroddiad y Swyddfa Rheilffyrdd a Ffyrdd ar wybodaeth ariannol diwydiant rheilffyrdd y DU, a ddangosodd fod Cymru mewn gwirionedd wedi derbyn 9.6 y cant o arian Llywodraeth net ar gyfer gweithredwyr masnachfraint trenau a Network Rail, a 6.4 y cant o gyfanswm net arian y Llywodraeth ar gyfer llwybrau Network Rail?
Well, I think the important point here is that you've combined the franchise investment with the investment that is allocated for infrastructure. The figures that we have, which are very robust figures, are also supported by the data that I've highlighted from the Institute for Public Policy Research, which shows a huge, huge gap between per capita spending in London and per capita spending outside of London. I'd stress again: we are not alone in feeling very, very angry at the historic underfunding of rail infrastructure outside of the most urbanised area of the UK. I think this is something that politicians certainly on the left have recognised, and that's why we've had such support from metro mayors, for example, in Manchester and in Liverpool. I think it's about time that UK Government Ministers also accept the historic underfunding and the huge gap between the rest of the UK and the capital of the UK, and then got down to work to actually invest more in Wales and other parts of Britain.
Wel, rwy'n credu mai'r pwynt pwysig yma yw eich bod wedi cyfuno buddsoddiad masnachfraint â buddsoddiad sydd wedi'i ddyrannu ar gyfer seilwaith. Hefyd mae'r ffigurau sydd gennym, sydd yn ffigurau cadarn iawn, wedi'u cefnogi gan y data yr ydych wedi tynnu sylw ati gan y Sefydliad Ymchwil Polisi Cyhoeddus, sy'n dangos bod bwlch enfawr, enfawr rhwng gwariant y pen yn Llundain a gwariant y pen y tu allan i Lundain. Byddwn yn pwysleisio eto: nid ydym ar ein pennau ein hunain yn teimlo'n ddig iawn, iawn am y tanariannu hanesyddol ar seilwaith rheilffyrdd y tu allan i ardal drefol fwyaf y DU. Credaf fod hyn yn rhywbeth y mae gwleidyddion yn sicr ar y chwith wedi'i gydnabod, a dyna pam yr ydym ni wedi cael y fath gymorth gan feiri metro, er enghraifft, ym Manceinion ac yn Lerpwl. Credaf ei bod yn hen bryd i Weinidogion Llywodraeth y DU hefyd dderbyn y tanariannu hanesyddol a'r bwlch enfawr rhwng gweddill y DU a phrifddinas y DU, ac yna bwrw ati i weithio i fuddsoddi go iawn yng Nghymru a rhannau eraill o Brydain.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 7 on the agenda this afternoon is a statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services on the publication of Donna Ockenden's governance review. I call on the Cabinet Secretary for Health and Social Services, Vaughan Gething.
Eitem 7 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol ar gyhoeddi adolygiad llywodraethu Donna Ockenden. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol, Vaughan Gething.
Thank you, Deputy Presiding Officer. Last Thursday, the Betsi Cadwaladr University Local Health Board received the Donna Ockenden review of governance in mental health services in north Wales. This is another difficult report for the board, but the findings should not be a surprise to them. Donna Ockenden has drawn heavily on other reports, reviews and inspections of the board since 2009. The message is clear: the board must increase the pace of improvement and change. And I'm sure that no-one in this Chamber or outside will disagree with that. The board will also know how clearly I have set out my own expectations for the coming period.
Diolch ichi, Dirprwy Lywydd. Ddydd Iau diwethaf, derbyniodd Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr adolygiad Donna Ockenden o lywodraethu mewn gwasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd. Dyma adroddiad anodd arall ar gyfer y Bwrdd, ond ni ddylai'r canfyddiadau fod yn syndod iddynt. Mae Donna Ockenden wedi dibynnu'n fawr ar adroddiadau, adolygiadau ac arolygiadau eraill o'r bwrdd ers 2009. Mae'r neges yn glir: mae'n rhaid i'r bwrdd gynyddu cyflymder y gwelliannau a'r newid. Ac rwy'n siŵr na fydd neb yn y Siambr hon neu'r tu allan yn anghytuno â hynny. Bydd y Bwrdd hefyd yn gwybod pa mor glir yr wyf wedi nodi fy nisgwyliadau fy hun ar gyfer y cyfnod sydd i ddod.
However, I do want to place on record again how acutely aware I am of how difficult this period has been for individuals, families and patients affected by the original concerns. I have received correspondence from a number of the Tawel Fan families and my office is currently agreeing a time for me to meet to with them again, now that all of the reports are in the public domain. I also understand how the staff of the health board must feel about their health board being in the headlines again as a result this report. My focus is now on moving the health board forward, learning from the past and putting the mistakes of the past behind them to secure real and sustained improvement.
There has been an improvement in mental health services in Betsi Cadwaladr since 2013. However, they still have a long improvement journey ahead of them. In her presentation to the board last week, Donna Ockenden herself highlighted areas of progress and in particular the work of the director of nursing and midwifery on managing complaints, concerns and safeguarding. However, it is important that the local health board more effectively communicate the improvements that are being made in order to rebuild the confidence of their population in their mental health services. I know that the chief executive recognises the need to do this and has now written an open letter that describes recent improvements in mental health services. Those improvements respond to both Donna Ockenden's and the Health and Social Care Advisory Service's recommendations. For example, there is now a completely new management structure in place for mental health services.
I also know that Healthcare Inspectorate Wales's latest annual report was presented to the board last week. Rightly, it reported that there are still areas of continuing concern, but the report also noted that, overall, patients were happy with the care they received, staff felt supported, and there is good evidence of patient-focused care. It also highlighted that the health board had been open and responsive throughout its involvement with Healthcare Inspectorate Wales and, importantly, that the leadership has strengthened since 2013 and is more effective following fundamental changes to its structure.
Furthermore, the Wales Audit Office’s most recent structured assessment of Betsi Cadwaladr health board pointed to progress being made in addressing previous recommendations, and that strategic planning and operational arrangements are generally effective. However, the pace of this improvement must increase.
Going forward, the new chair will lead a renewed board with the recruitment of a new vice-chair and three independent members. There are also changes in the executive director team, including a recently appointed new executive director of workforce and organisational development, and imminent recruitment of a director of primary care and a director of strategy.
The board agreed at its meeting on 12 July to establish an improvement group to respond to both the HASCAS and Ockenden recommendations. The group will be chaired by the executive director of nursing and midwifery, and will provide leadership, governance and scrutiny of progress against the recommendations. I expect that group to regularly report to the full board. We are continuing to provide further intensive turnaround support for the improvements, with an initial emphasis on supporting improved governance and accountability, focused joint working with clinicians and partners to deliver sustainable improvements, all of which respond directly to issues raised in Donna Ockenden’s report.
It is also important to note progress made in other services, especially maternity services, which were de-escalated from special measures earlier this year. That demonstrates what the health board can achieve with focused leadership and action. But I am under no illusion. I recognise that the review reinforces what we already know about the position of the health board and why it was placed in special measures—it reflects the significant work still to be done.
It has been over four and half years since concerns were first raised regarding the care and treatment on Tawel Fan ward. The publication of Donna Ockenden’s report and the HASCAS investigation marks the end of a lengthy but necessary series of investigations and reviews. As I said earlier, the emphasis must now be on moving forward and increasing the pace of improvement. The staff and the public of north Wales deserve nothing less.
Fodd bynnag, hoffwn gofnodi unwaith eto fy mod yn ymwybodol iawn o ba mor anodd fu'r cyfnod hwn i'r unigolion, y teuluoedd a'r cleifion yr effeithiwyd arnynt gan y pryderon gwreiddiol. Rwyf wedi cael gohebiaeth gan nifer o deuluoedd Tawel Fan ac mae fy swyddfa ar hyn o bryd yn cytuno ar amser i mi gwrdd â nhw eto, nawr fod yr adroddiadau i gyd yn gyhoeddus. Rwy'n deall hefyd sut y mae'n rhaid bod staff y bwrdd iechyd yn teimlo bod eu bwrdd iechyd yn y penawdau unwaith eto o ganlyniad i'r adroddiad hwn. Byddaf yn canolbwyntio yn awr ar symud y bwrdd iechyd ymlaen, dysgu o'r gorffennol a rhoi camgymeriadau'r gorffennol y tu ôl iddynt i sicrhau gwelliant gwirioneddol a pharhaus.
Bu gwelliant yn y gwasanaethau iechyd meddwl yn Betsi Cadwaladr ers 2013. Fodd bynnag, mae ganddyn nhw daith hir o'u blaenau. Yn ei chyflwyniad i'r bwrdd yr wythnos diwethaf, tynnodd Donna Ockenden ei hun sylw at feysydd o gynnydd ac yn enwedig gwaith y cyfarwyddwr nyrsio a bydwreigiaeth ar reoli cwynion, pryderon a diogelu. Fodd bynnag, mae'n bwysig bod y bwrdd iechyd lleol yn cyfathrebu'n fwy effeithiol y gwelliannau a wneir er mwyn ailadeiladu ffydd eu poblogaeth yn eu gwasanaethau iechyd meddwl. Rwy'n gwybod bod y prif weithredwr yn cydnabod yr angen i wneud hyn ac mae erbyn hyn wedi ysgrifennu llythyr agored sy'n disgrifio'r gwelliannau diweddar mewn gwasanaethau iechyd meddwl. Mae'r gwelliannau hynny yn ymateb i argymhellion Donna Ockenden a'r Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol. Er enghraifft, mae yna strwythur rheoli cwbl newydd ar gyfer gwasanaethau iechyd meddwl erbyn hyn.
Rwy'n gwybod hefyd fod adroddiad blynyddol diweddaraf Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi ei gyflwyno i'r bwrdd yr wythnos diwethaf. Yn briodol, adroddodd fod yna feysydd lle ceir pryder parhaus o hyd, ond nododd yr adroddiad hefyd fod y cleifion, yn gyffredinol, yn hapus â'r gofal a gawsant, y staff yn teimlo'u bod yn cael eu cefnogi, ac mae tystiolaeth dda o ofal sy'n canolbwyntio ar y claf. Amlygodd hefyd fod y bwrdd iechyd wedi bod yn agored ac yn ymatebol drwy gydol ei ymwneud ag Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ac yn bwysig, fod yr arweinyddiaeth wedi cryfhau ers 2013 ac yn fwy effeithiol yn dilyn newidiadau sylfaenol i'w strwythur.
At hynny, roedd asesiad strwythuredig diweddaraf Swyddfa Archwilio Cymru o fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn tynnu sylw at y cynnydd a wneir wrth fynd i'r afael ag argymhellion blaenorol, a bod cynllunio strategol a threfniadau gweithredol yn gyffredinol yn effeithiol. Fodd bynnag, rhaid i gyflymder y gwelliant hwn gynyddu.
Wrth fwrw ymlaen, bydd y cadeirydd newydd yn arwain bwrdd ar ei newydd wedd, ar ôl recriwtio is-gadeirydd newydd a thri aelod annibynnol. Mae yna newidiadau hefyd yn y tîm cyfarwyddwyr gweithredol, gan gynnwys cyfarwyddwr gweithredol y gweithlu a datblygu sefydliadol newydd a benodwyd yn ddiweddar, ac mae cyfarwyddwr gofal sylfaenol a chyfarwyddwr strategaeth ar fin cael eu recriwtio.
Cytunodd y bwrdd yn ei gyfarfod ar 12 Gorffennaf i sefydlu grŵp gwella i ymateb i argymhellion HASCAS ac Ockenden. Bydd y grŵp yn cael ei gadeirio gan y cyfarwyddwr gweithredol nyrsio a bydwreigiaeth, ac yn arwain, yn llywodraethu ac yn craffu ar y cynnydd o'i gymharu â'r argymhellion. Disgwyliaf i'r grŵp hwnnw adrodd yn rheolaidd i'r bwrdd llawn. Rydym ni'n parhau i roi rhagor o gymorth trawsnewid dwys ar gyfer y gwelliannau, gyda phwyslais cychwynnol ar gefnogi gwell llywodraethu ac atebolrwydd, gwaith â phwyslais ar y cyd â chlinigwyr a phartneriaid i sicrhau gwelliannau cynaliadwy, a'r cyfan yn ymateb yn uniongyrchol i faterion a godwyd yn adroddiad Donna Ockenden.
Mae'n bwysig hefyd nodi cynnydd a wnaed mewn gwasanaethau eraill, yn enwedig gwasanaethau mamolaeth, a gafodd eu hisgyfeirio o fesurau arbennig yn gynharach eleni. Mae hynny'n dangos beth y gall y bwrdd iechyd ei gyflawni ag arweinyddiaeth a chamau gweithredu â phwyslais. Ond dydw i ddim o dan unrhyw gamargraff. Rwy'n cydnabod bod yr adolygiad yn atgyfnerthu'r hyn y gwyddom eisoes am sefyllfa'r bwrdd iechyd a pham iddo gael ei roi mewn mesurau arbennig—mae'n adlewyrchu gwaith sylweddol sydd i'w wneud o hyd.
Mae dros bedair blynedd a hanner ers i bryderon gael eu codi am y tro cyntaf ynghylch y gofal a'r driniaeth ar ward Tawel Fan. Mae cyhoeddi adroddiad Donna Ockenden ac ymchwil HASCAS yn nodi diwedd y gyfres hir ond angenrheidiol o ymchwiliadau ac adolygiadau. Fel y dywedais yn gynharach, mae'n rhaid i'r pwyslais yn awr fod ar fwrw ymlaen a chynyddu cyflymder y gwella. Dydy staff a chyhoedd y gogledd yn haeddu dim llai.
Can I put on record at the outset of my remarks my thanks to Donna Ockenden and her team for their work in compiling this very comprehensive report? Unlike the headline in the previous HASCAS report, published in May, this report has been widely welcomed and accepted by stakeholders, and I think that it's very important now that the National Assembly has the opportunity to consider both of these in a full Assembly inquiry at some point in the future. As part of that inquiry, I think we need to look at the effectiveness of the action that's been taken under special measures to date.
You said in your statement, Cabinet Secretary, that it's another difficult report for the board, and that of course is absolutely the case. The report is a litany of failure, it lists a catalogue of problems at the health board, including governance and management systems that were flawed from the outset; delays in appointing staff to clinically essential posts; staff who describe, in their words, being exhausted, depleted and unheard, working in a dangerous working environment; an estate that isn't fit for purpose, posing a risk to patient safety; and a complaints procedure that isn't working; and an organisation that doesn't learn from its mistakes or implement agreed action plans.
But of course it's not just a difficult report for the board, it's also a very difficult report for the families of those affected by the failings of care on Tawel Fan. I have to say, many of those families remain absolutely baffled by the overall conclusion of the HASCAS report that was published back in May. Some of them are still waiting for their individual patient reports about their family members. I ask you, Cabinet Secretary, given that you've made very little reference to the families in your statement today: when will they receive those individual patient reports? At what date can they expect some closure on some of these issues?
And of course it's not jut a difficult report for the board and for those Tawel Fan families, it's a very difficult report for you too, or it certainly ought to be, because you've been responsible for the oversight of the special measures arrangements at the Betsi Cadwaladr university health board from the day that those special measures started, in your previous capacity as Deputy Minister for Health and now as Cabinet Secretary. It's very clear from this report, this is not a historic document; this brings things right up to date to the current time. It's very clear that those special measures are not working. You can try to pass the buck back to the health board, as no doubt you've already done today in your statement.
We were told initially that we had 100-day plans to turn the health board around. Well, it didn't even veer one inch to the right or the left in an attempt to turn around, and this report seems to demonstrate that. It's now been more than 1,250 days and I think that lots of people in north Wales have lost confidence in your ability and the ability of your Government to have special measures that mean something and actually deliver the pace and progress of change that we need to see. I know that you say on a regular basis that you've made your expectations clear. I'm fed up, frankly, of that line, and so are people in north Wales. A weekly rant, an e-mail from an ivory tower in Cardiff Bay is not going to deliver the change that we need to see in patient care in north Wales. We need more action not words, apologies not excuses, and accountability not an avoidance of responsibility.
So, I ask you today: will you apologise for the failure of special measures to date? Do you accept some responsibility for the failures outlined in this report? Because some of them have been failures that we've seen on your watch while this board has been in special measures. It was put into special measures, in part, to deliver the outcome of some of the recommendations in the individual investigations and reports that have been undertaken by various bodies. They clearly haven't done that, because the report says that very, very plainly.
People still find it absolutely astonishing that not one person at the health board has been sacked as a result of the failings that have been itemised in this report. Yes, we've seen some changes in the senior leadership team. We've seen some of those executive team members change. But, some of those senior managers are still employed by the board, including some of those who were in a position to be able to change things at the board. One individual, for example, the former chief executive, has recently been appointed as the board's turnaround director. Can you believe that? A turnaround director. You couldn't make these things up. It's a disgrace.
We know that patients have come to harm. Some patients, as well, when you go back through this report, have actually died as a result of the failures in governance and leadership at this board. And, frankly, I think that those responsible should never work in the national health service again—ever—and I think it's your job to determine that there is action taken to deal with that accountability issue. I'd be grateful if you could tell us what you're going to do—
A gaf i gofnodi ar ddechrau fy sylwadau fy niolch i Donna Ockenden a'i thîm am eu gwaith wrth lunio'r adroddiad hynod gynhwysfawr hwn? Yn wahanol i'r pennawd yn adroddiad blaenorol HASCAS, a gyhoeddwyd ym mis Mai, mae'r adroddiad hwn wedi'i groesawu’n eang a'i dderbyn gan randdeiliaid, ac rwy'n credu ei bod yn bwysig iawn yn awr bod gan y Cynulliad Cenedlaethol gyfle i ystyried y ddau hyn mewn ymchwiliad Cynulliad llawn ar ryw adeg yn y dyfodol. Yn rhan o'r ymchwiliad hwnnw, rwy'n credu bod angen inni ystyried effeithiolrwydd y camau sydd wedi'u cymryd o dan y mesurau arbennig hyd yma.
Fe ddywedasoch chi yn eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ei fod yn adroddiad anodd arall i'r bwrdd, ac mae hynny wrth gwrs yn hollol wir. Mae'r adroddiad yn gyfres o fethiannau, mae'n rhestru catalog o broblemau yn y bwrdd iechyd, gan gynnwys systemau llywodraethu a rheoli a oedd yn ddiffygiol o'r cychwyn; oedi wrth benodi staff i swyddi clinigol hanfodol; staff sy'n disgrifio, yn eu geiriau nhw, eu bod wedi blino'n lân, yn brin o ran nifer a neb yn gwrando arnyn nhw, yn gweithio mewn amgylchedd gwaith peryglus; ystâd nad yw'n addas at y diben, yn peryglu diogelwch cleifion; a gweithdrefn gwyno nad yw'n gweithio; a sefydliad nad yw'n dysgu o'i gamgymeriadau nac yn rhoi cynlluniau gweithredu ar waith.
Ond wrth gwrs, nid adroddiad sy'n anodd i'r bwrdd yn unig yw hwn, mae hefyd yn adroddiad anodd iawn i deuluoedd y rhai hynny yr effeithiwyd arnynt gan y methiannau gofal ar Tawel Fan. Mae'n rhaid imi ddweud, mae llawer o'r teuluoedd hynny yn parhau i fod mewn dryswch llwyr ynghylch casgliad cyffredinol adroddiad HASCAS a gyhoeddwyd yn ôl ym mis Mai. Mae rhai ohonyn nhw'n dal i aros am eu hadroddiadau ar gleifion unigol, am aelodau o'u teulu. Gofynnaf i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, o ystyried nad ydych chi wedi cyfeirio llawer iawn at y teuluoedd yn eich datganiad heddiw: pa bryd y byddan nhw'n derbyn yr adroddiadau hynny ar gleifion unigol? Ar ba ddyddiad y gallan nhw ddisgwyl cau pen y mwdwl ar rai o'r materion hyn?
Ac wrth gwrs, nid adroddiad sy'n anodd i'r bwrdd a theuluoedd Tawel Fan yn unig yw hwn, mae'n adroddiad anodd iawn i chi hefyd, neu yn sicr fe ddylai fod, oherwydd chi sydd wedi bod yn gyfrifol am oruchwylio'r trefniadau mesurau arbennig ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr o'r diwrnod y dechreuodd y mesurau arbennig hynny, yn rhinwedd eich swydd flaenorol fel Dirprwy Weinidog dros Iechyd a bellach fel Ysgrifennydd y Cabinet. Mae'n amlwg iawn yn yr adroddiad hwn, nid dogfen hanesyddol mo hon; mae'n rhoi'r wybodaeth ddiweddaraf ar hyn o bryd. Mae'n glir iawn nad yw'r mesurau arbennig hynny yn gweithio. Gallwch chi geisio taflu'r cyfrifoldeb yn ôl at y bwrdd iechyd, fel yr ydych chi, heb unrhyw amheuaeth, eisoes wedi ei wneud heddiw yn eich datganiad.
Dywedwyd wrthym ni i ddechrau bod gennym ni gynlluniau 100 diwrnod i wrthdroi sefyllfa'r bwrdd iechyd. Wel, wnaeth e ddim hyd yn oed symud un fodfedd i'r dde nac i'r chwith mewn ymgais i wrthdroi, ac mae'n ymddangos bod yr adroddiad hwn yn dangos hynny. Mae mwy na 1,250 o ddiwrnod wedi bod erbyn hyn ac rwy'n credu bod llawer o bobl yn y gogledd wedi colli hyder yn eich gallu chi a gallu eich Llywodraeth i fod â mesurau arbennig sy'n golygu rhywbeth ac sydd mewn gwirionedd yn cyflawni cyflymder a chynnydd y newid y mae angen inni ei weld. Gwn eich bod yn dweud yn rheolaidd eich bod chi wedi nodi eich disgwyliadau'n glir. Rwyf wedi hen alaru, a dweud y gwir, ar glywed hynny, ac mae pobl y gogledd wedi alaru ar hynny hefyd. Dydy pregeth wythnosol, neges e-bost o dwr ifori ym Mae Caerdydd ddim yn mynd i sicrhau'r newid y mae angen inni ei weld mewn gofal i gleifion yn y gogledd. Mae angen mwy o weithredu arnom ni nid geiriau, ymddiheuriadau nid esgusodion ac atebolrwydd nid osgoi cyfrifoldeb.
Felly, gofynnaf ichi heddiw: a wnewch chi ymddiheuro am fethiant y mesurau arbennig hyd yn hyn? A ydych chi'n derbyn rhywfaint o'r cyfrifoldeb am y methiannau a nodwyd yn yr adroddiad hwn? Oherwydd mae rhai ohonyn nhw wedi bod yn fethiannau yr ydym wedi eu gweld yn eich cyfnod chi tra bu'r bwrdd hwn o dan fesurau arbennig. Fe'i rhoddwyd o dan fesurau arbennig, yn rhannol, i sicrhau canlyniadau i rai o'r argymhellion yn yr ymchwiliadau a'r adroddiadau unigol y gwnaeth amrywiol gyrff ymgymryd â nhw. Mae'n amlwg nad ydyn nhw wedi gwneud hynny, oherwydd mae'r adroddiad yn dweud hynny yn blwmp ac yn blaen.
Mae pobl yn dal i'w chael yn gwbl syfrdanol nad oes yr un person yn y bwrdd iechyd wedi cael ei ddiswyddo o ganlyniad i'r methiannau sydd wedi'u rhestru yn yr adroddiad hwn. Ydyn, rydym ni wedi gweld rhai newidiadau yn y tîm arwain uwch. Rydym ni wedi gweld rhai o aelodau'r tîm gweithredol hynny yn newid. Ond, mae'r bwrdd yn dal i gyflogi rhai o'r uwch reolwyr hynny, gan gynnwys rhai o'r rheini a oedd mewn sefyllfa i allu newid pethau yn y bwrdd. Mae un unigolyn, er enghraifft, y cyn-Brif Weithredwr, wedi'i benodi yn ddiweddar fel cyfarwyddwr trawsnewid y bwrdd. Allwch chi gredu hynny? Cyfarwyddwr trawsnewid. Gallech chi ddim dychmygu'r pethau hyn. Mae'n warthus.
Rydym yn gwybod bod cleifion wedi cael niwed. Mae rhai cleifion hefyd, pan ewch chi yn ôl drwy'r adroddiad hwn, wedi marw, mewn gwirionedd, o ganlyniad i fethiannau llywodraethu ac arwain y bwrdd hwn. Ac, a dweud y gwir, rwy'n credu na ddylai'r rhai sy'n gyfrifol fyth weithio yn y gwasanaeth iechyd gwladol eto—byth—ac rwy'n credu mai eich gwaith chi yw penderfynu bod yna gamau i'w cymryd i ymdrin â'r mater atebolrwydd hwnnw. Byddwn i'n ddiolchgar pe gallech chi ddweud wrthym ni beth yr ydych chi'n mynd i'w wneud—
Are you winding up now, please?
A ydych chi'n dirwyn i ben yn awr, os gwelwch yn dda?
—to deal with that.
—i ymdrin â hynny.
Are you winding up, please?
A ydych chi'n dirwyn i ben, os gwelwch yn dda?
You will be aware, Cabinet Secretary—. I will, Deputy Presiding Officer, in a second. You will be aware, Cabinet Secretary, that, as a result of the Corporate Manslaughter and Corporate Homicide Act 2007, organisations can be found guilty of corporate manslaughter as a result of
'serious management failures resulting in a gross breach of duty of care'.
Many people in north Wales—people in this Assembly too—are concerned that the Betsi Cadwaladr health board is guilty of just that.
So, can I ask you: will you be referring the contents of this report to the police and to the Crown Prosecution Service for them to be able to consider whether there is a case to answer in terms of corporate manslaughter and corporate homicide, because I think that there may be justice in doing just that?
Can I ask also about estate—
Byddwch chi'n ymwybodol, Ysgrifennydd y Cabinet—. Byddaf, Dirprwy Lywydd, mewn eiliad. Byddwch yn ymwybodol, Ysgrifennydd y Cabinet, o ganlyniad i Ddeddf Dynladdiad Corfforaethol 2007, y gall sefydliadau eu cael yn euog o ddynladdiad corfforaethol o ganlyniad i
fethiannau rheoli difrifol sy'n arwain at dorri dyletswydd gofal yn ddifrifol.
Mae llawer o bobl yn y gogledd—pobl yn y Cynulliad hwn hefyd—yn pryderu bod bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn euog o'r union beth hwnnw.
Felly, a gaf i ofyn ichi: a fyddwch chi'n cyfeirio cynnwys yr adroddiad hwn i'r heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron er mwyn iddynt allu ystyried a oes achos i'w ateb o ran dynladdiad corfforaethol, oherwydd rwy'n credu bod cyfiawnhad dros wneud yr union beth hwnnw?
A gaf i ofyn hefyd am ystâd—
Please—[Interruption.] Excuse me, from a sedentary position, I don't need any help, thank you, and I'm asking the Conservative spokesperson to wind up. He's had longer than the Minister took.
Os gwelwch yn dda—[Torri ar draws.] Esgusodwch fi, o fod ar fy eistedd, does dim angen unrhyw gymorth arnaf i, ac rwy'n gofyn i lefarydd y Ceidwadwyr ddirwyn i ben. Mae wedi cael mwy o amser nag y cymerodd y Gweinidog.
I will wind up. And I think it's regrettable that we don't have more time, frankly, in a Government debate to be able to consider some of these issues this week, but no doubt we will return to it—we'll probably have to return to it in opposition time.
Just one final question from me, given that my time has run out, and that is about the estate issues that are referred to in this report. I know that one of the issues that was reported to us in the letter—the open letter—from the Betsi Cadwaladr health board was the need for some capital improvements to be made in north Wales. I know for a fact that bids have gone in to the Welsh Government—some of them 18 months ago—to make some of the improvements that are necessary, and yet you have failed to be able to respond to those bids. You've not even said 'no'—at least if they had a 'no', they would be able to look at other ways of trying to make some of these improvements. Why on earth can't you pull your finger out and make some decisions on these matters so that we can make the progress in north Wales that is absolutely required so that we can get the improvements in place that patients deserve?
Fe wnaf ddirwyn i ben. Ac rwy'n credu ei bod yn drueni nad oes gennym ni fwy o amser, a dweud y gwir, mewn dadl Llywodraeth i allu ystyried rhai o'r materion hyn yr wythnos hon, ond byddwn ni'n dychwelyd ato heb amheuaeth—mae'n debyg y bydd yn rhaid inni ddychwelyd ato yn amser y gwrthbleidiau.
Dim ond un cwestiwn olaf gennyf i, o ystyried bod fy amser wedi dod i ben, a hwnnw am faterion yr ystâd y cyfeirir atyn nhw yn yr adroddiad hwn. Gwn mai un o'r materion a adroddwyd wrthym ni yn y llythyr—y llythyr agored—gan fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr oedd yr angen i wneud rhai gwelliannau cyfalaf yn y gogledd. Rwy'n gwybod am ffaith fod cynigion wedi eu cyflwyno i Lywodraeth Cymru—rhai ohonyn nhw 18 mis yn ôl—i wneud rhai o'r gwelliannau sydd eu hangen, ac eto rydych chi wedi methu ag ymateb i'r ceisiadau hynny. Dydych chi ddim hyd yn oed wedi dweud 'na'—o leiaf pe byddai ganddyn nhw 'na', bydden nhw'n gallu ystyried ffyrdd eraill o geisio gwneud rhai o'r gwelliannau hyn. Pam ar y ddaear na allwch chi weithredu a gwneud rhai penderfyniadau ar y materion hyn fel y gallwn ni wneud y cynnydd yn y gogledd sy'n gwbl ofynnol fel y gallwn ni roi'r gwelliannau ar waith y mae'r cleifion yn eu haeddu?
Cabinet Secretary—[Interruption.] Sorry, if I hear any more comments like that, I will suspend the proceedings until people are listening quietly. I will not have sedentary comments from people who are not taking part in this debate. Cabinet Secretary.
Ysgrifennydd y Cabinet— [Torri ar draws.] Mae'n ddrwg gen i, os clywaf i fwy o sylwadau fel hynny, byddaf yn atal y trafodion hyd nes y bydd pobl yn gwrando'n dawel. Ni fyddaf yn derbyn sylwadau gan bobl ar eu heistedd nad ydynt yn cymryd rhan yn y ddadl. Ysgrifennydd y Cabinet.
I recognise the range of comments and concerns the Member has consistently made throughout the course of special measures and the initial Ockenden report into the Tawel Fan ward. Dealing with what I think were the questions, as opposed to the broader comments made, at the outset I recognise the very difficult position that families are in. This has been a long road travelled, and I understand why closure is incredibly difficult for families—I've recognised that on each and every occasion I've been in this Chamber, and I did so at the start of my statement today.
The family reports from the previous Health and Social Care Advisory Service report are not the subject of today's statement, but you asked about it—I will chase up again the process for those being provided, but dates are supposed be agreed between HASCAS and families for individual reports to take place. If any Member has any evidence that there has either been no contact or that unobtainable dates are being provided, I will happily take that up with the health board to make sure that HASCAS themselves are providing a range of dates to make sure that those individual reports for families can be provided and the information that people will, of course, want to see.
You talked more broadly about responsibility and your consistent call for people to be sacked. I'm very clear that I have responsibility for the whole of the national health service—what it does well and, equally, what it does not do so well. Of course, much of the time in this Chamber is spent talking about and responding to points where the health service goes wrong, and this is an example of where the quality of health and care has not been what any of us would wish to see.
I couldn't be clearer about my disappointment in the pace of improvement during special measures or the need for further improvements to take place. That is why we are providing increased support to those areas of challenge with the health board—the additional capacity at an operational level and the additional capacity we're looking at again in responding to the recommendations laid out in this report and, indeed, the HASCAS report.
The action plan has to be real and to be deliverable, because you will know as well as I do that in Donna Ockenden's report she suggests coming back in what she refers to as quarter 2 next year, so roughly the middle of the summer next year. So, in approximately 12 to 15 months, there will, understandably, be a need to return, but in any event the health board themselves have acknowledged that they need a proper plan to respond to. I expect them to come back to their board on a regular basis to update them in public about the progress that is or is not being made in responding to the recommendations in this report and the HASCAS report.
It is not for me to refer this report to the police or the Crown Prosecution Service. They are well aware of the content of the report—how could you not be within north Wales? It is for them to decide whether there is a case to answer. It is not for me to decide that there is a case to answer for corporate manslaughter. I would caution Members on not taking an approach that is to use the most intemperate language possible about what are very difficult circumstances for families and staff within the health board. I do not apologise for not acquiescing to the demand the Member made at the outset, four and a half years ago, to immediately dismiss people without any process. That would have been the wrong thing to do then; it is still the wrong thing to do now. The health board, as the employer, must take through a proper process with their employees, and if there is disciplinary action to be taken then they should take it.
On your broader point about capital funding, the letter from the chief executive sets out a range of funding that has been provided and has been made use of to improve the environment, specifically within mental health services. And anything else that comes in I expect the Government to respond to properly. [Interruption.] I'm not aware of the individual matters that the Member refers to. If he wants to write to me with detail, I will happily respond to him and make other Members aware of the response.
But, in terms of where the health service is, you made this point that not one thing has changed about the health service and has not got better, and yet maternity services have been de-escalated, and yet we see real excellence in the provision of healthcare in a range of areas across north Wales. [Interruption.] I think some temperance—
Rwy'n cydnabod yr amrywiaeth o sylwadau a phryderon y mae'r Aelod wedi eu nodi yn gyson drwy gydol y mesurau arbennig a'r adroddiad Ockenden cychwynnol i ward Tawel Fan. I ymdrin â'r hyn a gredaf a oedd yn gwestiynau, yn hytrach na'r sylwadau ehangach a nodwyd, o'r cychwyn rwy'n cydnabod y sefyllfa anodd iawn y mae'r teuluoedd ynddi. Mae hon wedi bod yn daith hir, ac rwy'n deall pam y mae cau pen y mwdwl yn anhygoel o anodd i deuluoedd—rwyf wedi cydnabod hynny ar bob achlysur yr wyf wedi bod yn y Siambr hon, a gwnes i hynny ar ddechrau fy natganiad heddiw.
Nid adroddiadau'r teuluoedd o adroddiad blaenorol y Gwasanaeth Cynghori ar Iechyd a Gofal Cymdeithasol yw pwnc y datganiad heddiw, ond fe wnaethoch chi ofyn amdano—fe wnaf eto fynd ar hynt y broses ar gyfer darparu'r rheini, ond mae dyddiadau i fod i gael eu cytuno rhwng HASCAS a theuluoedd i adroddiadau unigol gael eu llunio. Os oes gan unrhyw Aelod unrhyw dystiolaeth nad oes unrhyw gyswllt wedi bod neu fod dyddiadau amhosibl yn cael eu rhoi, byddaf yn falch o godi hynny â'r bwrdd iechyd i wneud yn siŵr bod HASCAS eu hunain yn rhoi amrywiaeth o ddyddiadau i wneud yn siŵr y gellir darparu'r adroddiadau unigol hynny ar gyfer y teuluoedd a'r wybodaeth y bydd pobl, wrth gwrs, am ei gweld.
Fe wnaethoch chi sôn yn fwy cyffredinol am gyfrifoldeb a'ch galwad cyson i bobl gael eu diswyddo. Rwy'n glir iawn mai fi sy'n gyfrifoldeb am y gwasanaeth iechyd gwladol cyfan—yr hyn y mae'n ei wneud yn dda ac, yn yr un modd, yr hyn nad yw'n ei wneud mor dda. Wrth gwrs, mae llawer o'r amser yn y Siambr hon yn cael ei dreulio yn sôn am, ac yn ymateb i bwyntiau pan fo rhywbeth o'i le yn y gwasanaeth iechyd, ac mae hyn yn enghraifft o achos pan nad yw ansawdd iechyd a gofal wedi bod yr hyn y byddai'r un ohonom ni yn dymuno ei weld.
Ni allwn i fod yn gliriach am fy siom ynghylch cyflymder y gwella yn ystod y mesurau arbennig na'r angen i ragor o welliannau ddigwydd. Dyna pam yr ydym ni'n darparu mwy o gefnogaeth i'r meysydd heriol hynny gyda'r bwrdd iechyd—y capasiti ychwanegol ar lefel weithredol a'r capasiti ychwanegol yr ydym ni'n edrych arno unwaith eto wrth ymateb i'r argymhellion a nodir yn yr adroddiad hwn ac, yn wir, yr adroddiad HASCAS.
Mae'n rhaid i'r cynllun gweithredu fod yn un go iawn ac yn un y gellir ei gyflawni, oherwydd fe wyddoch chi gystal â minnau fod Donna Ockenden yn ei hadroddiad yn awgrymu dod yn ôl yn yr hyn y mae hi'n cyfeirio ato fel chwarter 2 y flwyddyn nesaf, felly tua chanol yr haf y flwyddyn nesaf. Felly, mewn tua 12 i 15 mis, bydd angen, wrth reswm, ddychwelyd at hyn, ond beth bynnag am hynny mae'r bwrdd iechyd ei hun wedi cydnabod bod angen cynllun priodol arno i ymateb iddo. Rwy'n disgwyl iddynt ddod yn ôl at eu bwrdd yn rheolaidd i roi'r wybodaeth ddiweddaraf iddynt yn gyhoeddus am y cynnydd a wneir neu na wneir mewn ymateb i'r argymhellion yn yr adroddiad hwn ac adroddiad HASCAS.
Nid fy lle i yw cyfeirio'r adroddiad hwn at yr heddlu na Gwasanaeth Erlyn y Goron. Maen nhw'n gwbl ymwybodol o gynnwys yr adroddiad—sut allai neb yn y gogledd fod yn anymwybodol ohono? Nhw sydd i benderfynu a oes achos i'w ateb. Nid fy lle i yw penderfynu bod achos i'w ateb am ddynladdiad corfforaethol. Byddwn yn rhybuddio Aelodau i beidio â mynd ati i ddefnyddio'r iaith fwyaf eithafol bosibl ynghylch yr hyn sy'n amgylchiadau anodd iawn i deuluoedd a staff yn y bwrdd iechyd. Dydw i ddim yn mynd i ymddiheuro am beidio â chydsynio i'r galw a wnaeth yr Aelod ar ddechrau hyn, bedair blynedd a hanner yn ôl, i ddiswyddo pobl ar unwaith heb unrhyw broses. Byddai hynny wedi bod y peth anghywir i'w wneud ar y pryd; mae'n dal i fod y peth anghywir i'w wneud yn awr. Fel cyflogwr, mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd ddilyn proses briodol â'u cyflogeion, ac os oes camau disgyblu i'w cymryd, yna dylai'r camau hynny gael eu cymryd.
O ran eich pwynt ehangach ynglŷn â chyllid cyfalaf, mae'r llythyr gan y prif weithredwr yn nodi'r ystod o gyllid a ddarparwyd ac y gwnaed defnydd ohono i wella'r amgylchedd, yn benodol yn y gwasanaethau iechyd meddwl. Ac unrhyw beth arall a ddaw i mewn, rwy'n disgwyl i'r Llywodraeth ymateb i briodol. [Torri ar draws.] Dydw i ddim yn ymwybodol o'r materion unigol y mae'r Aelod yn cyfeirio atynt. Os hoffai ysgrifennu ataf gyda'r manylion, rwy'n barod i ymateb iddo a sicrhau bod Aelodau eraill yn ymwybodol o'r ymateb.
Ond, o ran sefyllfa'r gwasanaeth iechyd, fe wnaethoch chi'r pwynt hwn nad oes dim wedi newid ynghylch y gwasanaeth iechyd ac nad yw wedi gwella, ac eto mae'r gwasanaethau mamolaeth wedi'i hisgyfeirio, ac eto rydym yn gweld rhagoriaeth wirioneddol yn y ddarpariaeth gofal iechyd mewn amrywiaeth o feysydd ledled y gogledd. [Torri ar draws.] Rwy'n credu y byddai rhywfaint o gymedroldeb—
Sorry. Sorry, Cabinet Secretary. Darren Millar, if you can't keep quiet from a sedentary position—. You have now had several interventions from a sedentary position, and sighing from your backbenches does not help you either. Sorry.
Mae'n ddrwg gen i. Mae'n ddrwg gen i, Ysgrifennydd y Cabinet. Darren Millar, os na allwch chi gadw'n dawel ar eich eistedd—. Rydych chi wedi cael sawl ymyriad ar eich eistedd, a dydy ochneidio o'ch meinciau cefn ddim yn eich helpu chi ychwaith. Mae'n ddrwg gen i.
There are several areas of excellence and high quality being provided within north Wales, and I do think that there is room for temperance and responsibility in the way that we address healthcare services in every part of the country, and that includes the scrutiny that could and should be provided to an area of continuing concern that I do not seek to hide from at any point whatsoever.
Mae sawl maes o ragoriaeth ac ansawdd uchel a ddarperir yn y gogledd, ac rwy'n credu bod lle i gymedroldeb a chyfrifoldeb yn y modd yr ydym ni'n ymdrin â gwasanaethau gofal iechyd ym mhob rhan o'r wlad, ac mae hynny'n cynnwys y craffu y gellid ac y dylid ei ddarparu i faes sy'n parhau i beri pryder, ac nid wyf yn ceisio cuddio oddi wrth hynny ar unrhyw adeg o gwbl.
Thank you. Rhun ap Iorwerth.
Diolch. Rhun ap Iorwerth.
Diolch, Dirprwy Lywydd. I'd also like to place on record my thanks to Donna Ockenden and her team for preparing and publishing this most recent report. I thank the Cabinet Secretary for the statement too, but I'd like to place it on the record that I have requested in Business Committee that we have a debate on these matters. We are at a point where we need a debate and, for people watching this discussion today, it's worth pointing out, for people who aren't well versed in how the Assembly works, that the difference between a statement and a debate is that in a statement we have limited time; in a debate we have additional freedom to not only have more time to question the Government, but also to put down amendments to motions, and to hold a vote on matters. So, I look forward to having that debate in due course.
You will not be surprised to hear that I find the content of your statement today disappointing. There seems to be very little recognition that Ockenden's report highlights the failure to implement recommendations of report after report, including the period, of course, in which Betsi Cadwaladr has been in special measures. And, just as Einstein told us about the chances of getting a new outcome when you keep on trying the same thing time and time again, here we have another statement from you in which you place the emphasis and responsibility for change, or for delivering change, on the board itself. We need a new approach from Government.
I want to highlight one issue in particular raised by a constituent of mine to illustrate how little, it seems, has changed. She writes, 'I found myself unexpectedly in the position of being a whistleblower in Betsi Cadwaladr some 18 months ago'—that's in a period, of course, when you are running the board—she goes on, 'after my initial attempts to discuss my concerns to a senior manager were rebuffed. Since I took this fateful step last year, I've encountered endless obstacles and difficulties. Those difficulties include complaints going missing, transcripts of meetings being falsified, investigators being appointed who were either not clinically competent, didn't hold sufficient authority or who were too closely connected to persons named in the concerns, and one investigator actually worked part of their job in a subordinate role to a named person.' Remember that the focus on improvements put in place after the Tawel Fan scandal surely should have put an end to this culture of disbelief in whistleblowers and bullying those who raise concerns. Now, isn't it the case that what we have here is a health board that really didn't work from the word 'go' and, it seems, still doesn't work now, three years into your running of it? Isn't it now time to acknowledge perhaps that this is a health board with a reputation that is toxic and beyond repair, that we need a new model for delivering health and care in the north of Wales?
Let me finish by asking what your role is here. Do you agree that the buck stops with you as Cabinet Secretary for health? If you agree with that, do you see that failings have continued during the period in which you have been in charge? Do you agree with that? And, if so, what response can patients and their families expect from you in light of the fact that you have failed to address the problems within Betsi Cadwaladr?
Diolch, Dirprwy Lywydd. Hoffwn innau hefyd gofnodi fy niolch i Donna Ockenden a'i thîm am baratoi a chyhoeddi yr adroddiad diweddaraf hwn. Diolch i Ysgrifennydd y Cabinet am y datganiad hefyd, ond hoffwn ei roi ar y cofnod fy mod wedi gofyn yn y Pwyllgor Busnes inni gael dadl ar y materion hyn. Rydym ni ar bwynt pan mae angen dadl arnom ni, ac i bobl sy'n gwylio'r drafodaeth hon heddiw, mae'n werth nodi, i bobl sydd ddim mor gyfarwydd â sut y mae'r Cynulliad yn gweithio, mai'r gwahaniaeth rhwng datganiad a dadl yw bod amser yn gyfyng mewn datganiad; mewn dadl mae gennym ni ryddid ychwanegol nid yn unig i gael mwy o amser i holi'r Llywodraeth, ond hefyd i gyflwyno gwelliannau i gynigion, ac i gynnal pleidlais ar y materion. Felly, edrychaf ymlaen at gael y ddadl honno maes o law.
Fyddwch chi ddim yn synnu i glywed bod cynnwys eich datganiad heddiw yn fy siomi. Ymddengys mai ychydig iawn o gydnabyddiaeth sydd bod adroddiad Ockenden yn amlygu'r methiant i weithredu argymhellion adroddiad ar ôl adroddiad, gan gynnwys y cyfnod, wrth gwrs, y mae Betsi Cadwaladr wedi bod o dan fesurau arbennig. Ac, fel y dywedodd Einstein wrthym am y siawns o gael canlyniad newydd pan fyddwch yn cadw rhoi cynnig ar yr un peth dro ar ôl tro, dyma ni eto â datganiad arall gennych chi lle'r ydych chi'n rhoi'r pwyslais a'r cyfrifoldeb am newid, neu am sicrhau newid, ar y bwrdd ei hun. Mae angen dull gweithredu newydd gan y Llywodraeth.
Rwyf i eisiau tynnu sylw at un mater penodol a godwyd gan un o'm hetholwyr i ddangos cyn lleied, mae'n ymddangos, sydd wedi newid. Mae hi'n ysgrifennu, 'Cefais fy hun yn annisgwyl yn y sefyllfa o fod yn chwythwr chwiban yn Betsi Cadwaladr ryw 18 mis yn ôl'—mae hynny mewn cyfnod, wrth gwrs, tra rydych chi wedi bod wrth y llyw—aiff ymlaen, 'ar ôl fy ymdrechion cychwynnol i drafod fy mhryderon ag uwch reolwr, cefais fy ngwrthod. Ers imi gymryd y cam tyngedfennol hwn y llynedd, rwyf wedi wynebu anawsterau a rhwystrau diddiwedd. Mae'r anawsterau hynny'n cynnwys cwynion yn mynd ar goll, trawsgrifiadau cyfarfodydd yn cael eu ffugio, ymchwilwyr yn cael eu penodi nad oedd yn gymwys yn glinigol neu nad oedd â digon o awdurdod neu a oedd wedi'u cysylltu yn rhy agos â'r bobl a enwyd yn y pryderon, ac yn wir roedd un ymchwilydd yn gweithio rhan o'i swydd mewn swyddogaeth is i berson a enwyd.' Cofiwch y dylai'r pwyslais ar welliannau a roddwyd ar waith ar ôl sgandal Tawel Fan yn sicr fod wedi rhoi diwedd ar y diwylliant hwn o beidio â chredu chwythwyr chwiban a bwlio'r rheini sy'n mynegi pryderon. Nawr, onid yw'n wir mai'r hyn sydd gennym ni yn y fan yma yw bwrdd iechyd nad oedd mewn gwirionedd yn gweithio o'r cychwyn cyntaf, ac mae'n ymddangos nad yw'n gweithio o hyd, dair blynedd ar ôl i chi ddechrau ei redeg? Onid yw'n bryd cydnabod bellach efallai bod hwn yn fwrdd iechyd ag enw am fod yn afiach ac y tu hwnt i'w adsefydlu, bod angen model newydd ar gyfer darparu iechyd a gofal yn y gogledd?
Gadewch imi orffen drwy ofyn beth yw eich swyddogaeth chi yn y fan yma. A ydych chi'n cytuno mai eich cyfrifoldeb chi ydyw fel Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd? Os ydych chi'n cytuno â hynny, a ydych chi'n gweld bod methiannau wedi parhau yn ystod y cyfnod yr ydych chi wedi bod wrth y llyw? A ydych chi'n cytuno â hynny? Ac, os felly, pa ymateb y gall cleifion a'u teuluoedd ei ddisgwyl gennych chi yn sgil y ffaith eich bod chi wedi methu â mynd i'r afael â'r problemau o fewn Betsi Cadwaladr?
Thank you for the questions. Your point at the outset about a debate or a statement is a matter for people in this place to decide how they wish to use their time. What I would gently point out to the Member is that in a statement the Minister has to respond to a series of questions from a wide variety of people; a debate is an opportunity to simply respond to one debate. There are choices to be made and in reality there would have not have been the time to come to this place with a debate today, but I asked for a statement to be added, recognising the significance of the issue.
In terms of your point about implementing recommendations, I think I've dealt with that in response to Darren Millar, but also in my opening statement about needing to implement recommendations and also the upfront recognition that we are in this place because we have not had the level of improvement required and we have not implemented all of the previous recommendations that have been made. There have been challenges in the leadership and direction of this health board over a period of time and that is recognised and I have confidence in the renewed leadership that is about to be provided again to particularly address the challenges that HASCAS and the Ockenden report have highlighted yet again.
You mentioned a specific complaint with a range of details that of course I'm not aware of and can't respond to, but if you do write to me then I will ensure that those matters are taken up. I would not try to stand by or defend the suggestions of poor practice that you have suggested, but I can't really respond unless I'm aware of the specific complaints.
When you talked about a new way of delivering healthcare, I'm not sure if you were talking about a suggestion that Betsi should be broken up or renamed. It would be helpful to have clarity, but no independent organisation who's gone through in the last few years has suggested that the answer to improving healthcare in Wales is to have more than one health board again within north Wales. I believe at this point in time that would be a distraction and our challenge is making sure that Betsi actually works, and I take on board my responsibility for doing so. There is no escape from that in this particular role and I do not attempt to do so. I expect to be here to answer questions, I expect to answer questions in committee, and I'm committed to do so.
In terms of the additional support that you asked, I've put in more intensive support for a team to work alongside the health board, and that will provide additional capacity and capability in key areas, including the delivery of planned and unscheduled care and of course the work on financial turnaround. That also means that I've put in an increased level of support for the performance delivery and finance delivery units as well. So, I expect confidently that I'll have an opportunity to respond to the Chamber again in the future and that will continue to be the case until real and sustained improvement has been achieved.
Diolch ichi am y cwestiynau. Mae eich pwynt ar y dechrau am ddadl neu ddatganiad yn fater i bobl yn y lle hwn i benderfynu sut y maen nhw'n dymuno defnyddio eu hamser. Yr hyn y byddwn i yn ei nodi'n bwyllog wrth yr Aelod yw bod yn rhaid i'r Gweinidog, mewn datganiad, ymateb i gyfres o gwestiynau gan amrywiaeth eang o bobl; mae dadl yn gyfle i ymateb i un ddadl. Mae dewisiadau i'w gwneud ac mewn gwirionedd ni fyddai amser wedi bod i ddod i'r lle hwn â dadl heddiw, ond fe ofynnais i i ddatganiad gael ei ychwanegu, gan gydnabod arwyddocâd y mater.
O ran eich pwynt ynglŷn â gweithredu'r argymhellion, rwy'n credu fy mod i wedi ymdrin â hynny wrth ymateb i Darren Millar, ond hefyd yn fy natganiad agoriadol am yr angen i weithredu argymhellion a hefyd y gydnabyddiaeth agored ein bod yn y fan hon oherwydd nad ydym ni wedi cael cymaint o welliant ag sy'n ofynnol ac nad ydym wedi gweithredu'r holl argymhellion blaenorol a nodwyd. Mae heriau ynghylch arweinyddiaeth a chyfeiriad y bwrdd iechyd hwn wedi bod dros gyfnod o amser, a chydnabyddir hynny, ac mae gen i ffydd yn yr arweinyddiaeth newydd sydd ar fin ei darparu i fynd i'r afael yn benodol â'r heriau y mae HASCAS ac adroddiad Ockenden wedi'u hamlygu unwaith eto.
Fe wnaethoch chi sôn am gŵyn benodol ag iddi amrywiaeth o fanylion nad ydw i, wrth gwrs, yn ymwybodol ohonyn nhw ac na allaf ymateb iddynt, ond os ysgrifennwch chi ataf i mi wnaf sicrhau bod y materion hynny yn cael sylw. Fyddwn i ddim yn ceisio cefnogi nac amddiffyn yr awgrymiadau o arfer gwael yr ydych wedi'u hawgrymu, ond ni allaf ymateb mewn gwirionedd oni bai fy mod yn ymwybodol o'r cwynion penodol.
Pan oeddech chi'n sôn am ffordd newydd o ddarparu gofal iechyd, dydw i ddim yn siŵr a oeddech chi'n sôn am awgrym y dylai bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr gael ei chwalu a'i rannu neu ei ailenwi. Byddai'n ddefnyddiol cael eglurhad o hynny, ond nid yw'r un sefydliad annibynnol sydd wedi ymwneud â'r broses hon dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf wedi awgrymu mai'r ateb i wella gofal iechyd yng Nghymru yw bod â mwy nag un bwrdd iechyd unwaith eto yn y gogledd. Rwy'n credu ar hyn o bryd y byddai hynny'n tynnu ein sylw ni, a'n her ni yw gwneud yn siŵr bod Betsi yn gweithio, mewn gwirionedd, ac rwy’n derbyn fy nghyfrifoldeb am wneud hynny. Does dim modd dianc rhag hynny yn y swydd benodol hon a dydw i ddim yn ceisio gwneud hynny. Rwy'n disgwyl bod yma i ateb cwestiynau, rwy'n disgwyl ateb cwestiynau yn y Pwyllgor, ac rwy'n ymrwymo i wneud hynny.
O ran y cymorth ychwanegol y gwnaethoch chi ofyn amdano, rwyf wedi darparu cymorth mwy dwys ar ffurf tîm i weithio ochr yn ochr â'r bwrdd iechyd, a bydd hynny yn darparu adnoddau a chapasiti ychwanegol mewn meysydd allweddol, gan gynnwys darparu gofal sydd wedi'i gynllunio a gofal heb ei drefnu ac wrth gwrs y gwaith trawsnewid ariannol. Mae hynny'n golygu hefyd fy mod i wedi rhoi mwy o gefnogaeth i unedau cyflawni perfformiad a chyflawni cyllid hefyd. Felly, rwy'n disgwyl yn ffyddiog y byddaf yn cael cyfle i ymateb i'r Siambr eto yn y dyfodol a bydd hynny'n parhau i fod yn wir tan y bydd gwelliant gwirioneddol a pharhaus wedi'i gyflawni.
Thank you for your statement, Cabinet Secretary, but I'm not particularly encouraged by it. I note that, in the first paragraph of your statement, you say that the Ockenden report is another difficult report for the board and that the findings shouldn't be a surprise to them. I agree with you on that point, but Betsi has been in special measures since 2015 and your Government have had control of the NHS in Wales since 1999 by virtue of being in Government in Cardiff Bay and are ultimately responsible for its failures. So, if this is a difficult report for the board of Betsi Cadwaladr, it's an even more difficult report for you, Cabinet Secretary.
Just reading the report's executive summary left me with my head in my hands in despair. There is an account of failure on practically every page, and the report provides a snapshot of an NHS in north Wales that is a shambles due to mismanagement. There are accounts of lessons not being learned and staff being stretched to breaking point by an irrational reorganisation that left them covering a vast geographical area.
The Ockenden report also reflects some of the comments that were made in the 'Mind over matter' report debated recently in this place that recommendations to the board have not been implemented. The same problems keep being repeated and have been since 2009. So, do you agree with me that it is the decisions of the board, and you and your Government, that have led to this unprecedented, woeful and utterly shameful situation and that you owe a huge debt of gratitude to the front-line staff who have been badly let down by you but continue to care enough to produce improvements that you can then trumpet as a success? Will any board members be removed if they fail to deliver on the expectations of improvement that you promise to place on them? And would you agree that, if someone is recruited to a job they fail at, the recruiter has to take a large part of the blame for mistakenly believing they were suitable and then even more culpability for the problems it causes if they don't remove that person or persons?
You've mentioned improvements, and I won't deny that there have been improvements. But improvement at Betsi Cadwaladr is proceeding at a glacial pace to say the least. You're saying that you will continue to give ongoing support to Betsi Cadwaladr, and my question to you, Cabinet Secretary, is how this support will differ from that which is already being provided, because previous support and interventions don't seem to have borne sufficient constructive fruit. The Ockenden report points to failures and warnings of the same since Betsi's creation in 2009. True, the board needs to shoulder its fair share of accountability for the failures and shambles that are reflected in the Ockenden report. However, you as Cabinet Secretary are responsible for managing that board and have to accept accountability for your own failure to bring Betsi out of special measures and back on the road to excellence. Will you do that? Anything less than the full and proper implementation of the board's recommendations, rather than the mealy-mouthed 'accept in principle' with which you greeted many of the recommendations in the 'Mind over matter' report on the state of children and young people's mental health service provision in Wales, will be a gross dereliction of the duty of care that you owe to the people of north Wales.
You said in your statement that you're acutely aware of how difficult this period has been for families and patients affected by the failures highlighted by the Ockenden report, but I'm sure that they would find far more comfort in you resolving the problems at Betsi than they will from your mere words. So, finally, without using the term 'lessons have been learned', please can you tell me what new actions that differ from those actions you've taken so far you will be undertaking to drastically improve the outcomes at Betsi Cadwaladr? Thank you.
Diolch ichi am eich datganiad, Ysgrifennydd y Cabinet, ond nid yw'n fy nghalonogi i yn arbennig. Rwy'n sylwi, ym mharagraff cyntaf eich datganiad, eich bod yn dweud bod adroddiad Ockenden yn adroddiad anodd arall ar gyfer y bwrdd ac na ddylai'r canfyddiadau fod yn syndod iddynt. Rwy'n cytuno â chi ar y pwynt hwnnw, ond bu Betsi o dan fesurau arbennig ers 2015 ac mae eich Llywodraeth chi wedi bod yn rheoli'r GIG yng Nghymru ers 1999 yn rhinwedd bod yn y Llywodraeth ym Mae Caerdydd ac yn y pen draw yn gyfrifol am ei methiannau. Felly, os yw hwn yn adroddiad anodd i fwrdd Betsi Cadwaladr, mae'n adroddiad hyd yn oed yn fwy anodd i chi, Ysgrifennydd y Cabinet.
Gwnaeth dim ond darllen crynodeb gweithredol yr adroddiad fy ngadael i â fy mhen yn fy nwylo mewn anobaith. Mae sôn am fethiant ar bron pob tudalen, ac mae'r adroddiad yn rhoi cipolwg ar GIG yn y gogledd sy'n llanastr oherwydd camreoli. Mae sôn am wersi nad ydynt yn cael eu dysgu a staff sy'n cael eu hymestyn i'r eithaf drwy ad-drefnu afresymol a'u gadawodd yn gwasanaethu ardal ddaearyddol enfawr.
Mae adroddiad Ockenden hefyd yn adlewyrchu rhai o'r sylwadau a wnaed yn yr adroddiad 'Cadernid Meddwl' y cafwyd dadl arno yn ddiweddar yn y lle hwn, nad yw ei argymhellion i'r bwrdd wedi'u gweithredu. Mae'r un problemau yn parhau i gael eu hailadrodd ac wedi bod felly ers 2009. Felly, a ydych chi'n cytuno â mi mai penderfyniadau'r bwrdd, a chi a'ch Llywodraeth chi, sydd wedi arwain at y sefyllfa ddigynsail, druenus a chwbl gywilyddus hon, a bod eich dyled yn enfawr i'r staff rheng flaen sydd wedi eu siomi'n ofnadwy gennych chi, ond sy'n parhau i wneud y gwelliannau hyn sy'n bwysig iddyn nhw, y gallwch chi wedyn eu brolio fel llwyddiannau? A fydd unrhyw aelodau o'r bwrdd yn cael eu diswyddo os na fyddant yn llwyddo i gyflawni'r disgwyliadau ar gyfer gwella yr ydych chi'n addo eu gosod arnynt? Ac a fyddech chi'n cytuno, os caiff rhywun ei recriwtio i swydd y maen nhw'n methu ynddi, fod yn rhaid i'r recriwtiwr gymryd rhan fawr o'r bai am gredu ar gam ei fod yn addas ac wedyn hyd yn oed mwy o'r bai am y problemau y mae'n eu hachosi os nad yw'n cael gwared ar y person hwnnw neu'r personau hynny?
Rydych chi wedi crybwyll gwelliannau, a dydw i ddim yn gwadu y bu gwelliannau. Ond mae gwella yn Betsi Cadwaladr yn mynd rhagddo ar gyflymder rhewlifol a dweud y lleiaf. Rydych chi'n dweud y byddwch chi'n parhau i roi cymorth parhaus i Betsi Cadwaladr, a fy nghwestiwn i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, yw sut y bydd y cymorth hwn yn wahanol i'r hyn sydd eisoes yn cael ei ddarparu, oherwydd mae'n ymddangos nad yw cymorth ac ymyriadau blaenorol wedi dwyn ffrwyth adeiladol digonol. Mae adroddiad Ockenden yn nodi methiannau a rhybuddion o'r un fath ers creu Betsi yn 2009. Yn wir, mae angen i'r bwrdd ysgwyddo ei gyfran deg o atebolrwydd am y methiannau a'r llanastr a adlewyrchir yn adroddiad Ockenden. Fodd bynnag, chi fel Ysgrifennydd y Cabinet sy'n gyfrifol am reoli'r bwrdd hwnnw ac mae'n rhaid i chi dderbyn atebolrwydd am eich methiant eich hun i ddod â Betsi allan o fesurau arbennig ac yn ôl ar y llwybr at ragoriaeth. A wnewch chi hynny? Bydd unrhyw beth llai na gweithredu argymhellion y bwrdd yn llawn ac yn briodol, yn hytrach na'r modd 'derbyn mewn egwyddor' gwenieithus y gwnaethoch chi gyfarch llawer o'r argymhellion yn yr adroddiad 'Cadernid Meddwl' ar gyflwr darpariaeth gwasanaethau iechyd meddwl plant a phobl ifanc yng Nghymru, yn esgeuluso'n ddybryd y ddyletswydd gofal sy'n ddyledus i bobl y gogledd.
Gwnaethoch chi ddweud yn eich datganiad eich bod yn ymwybodol iawn o ba mor anodd fu'r cyfnod hwn i'r teuluoedd a'r cleifion yr effeithiwyd arnyn nhw gan y methiannau a amlygwyd yn adroddiad Ockenden, ond rwy'n siŵr y bydden nhw'n cael llawer mwy o gysur pe byddech chi'n datrys y problemau yn Betsi nag y byddan nhw o'ch geiriau'n unig. Felly, yn olaf, heb ddefnyddio'r term 'mae gwersi wedi'u dysgu', a allwch chi ddweud wrthyf i, os gwelwch yn dda, pa gamau newydd sy'n wahanol i'r camau hynny yr ydych chi wedi eu cymryd hyd yn hyn y byddwch chi'n ymgymryd â nhw i wella canlyniadau Betsi Cadwaladr yn sylweddol? Diolch.
Thank you for the series of questions. I think I've dealt with the similar questions that have been asked about responsibility, which I accept for the national health service when it goes well and, indeed, when there are challenges too. Other people have asked about the same point about not just the scrutiny but actually additional support around the board, which I think I've dealt with in the last two questions by giving particular detail of the additional support and what that amounts to.
I just want to make two points in answer to the other broad questions that have been asked. On this point about special measures, special measures will continue until the health board has made real and sustained improvement. It will not end at a point that is convenient for me. If special measures were a construct simply to make a politician's life easy, then there would be little point in having them. The special measures engagement and the improvement framework—we have the independent advice from the Wales Audit Office and Healthcare Inspectorate Wales, and indeed the role that the chief exec of NHS Wales plays. When they give advice that the health service in north Wales can be de-escalated, that is when it will take place, and not before and not at the convenience of a politician.
And I do have to take issue with your characterisation that the NHS in north Wales is a shambles. There is much to be proud of about the health service within north Wales. The language that you used in a broad-brush way to attack the whole service and what it achieves and then to say that you provide praise for front-line staff—you can't do both at the same time. Those same front-line staff who are achieving all therapy services being delivered within target, those people who are delivering the new and improved models of care to deliver more care at home, those health service staff who are delivering on a significant basis much better cancer performance within north Wales compared to colleagues across the border are the same people that you are suggesting are not doing their job in other areas. Now, there's a challenge here. I'm uniquely responsible for things that go wrong in the service. Now, that happens, that's the responsibility that goes with the role, but I'm looking for real and sustained achievement, not to make my life easy, but because it's the right thing to do for staff within north Wales and, crucially, it's the right thing that people in north Wales expect, and they deserve exactly the same high-quality care that every other part of our country does as well.
Diolch i chi am y gyfres o gwestiynau. Rwy'n credu fy mod i wedi ymdrin â chwestiynau tebyg a ofynnwyd am gyfrifoldeb, yr wyf yn ei dderbyn dros y gwasanaeth iechyd gwladol pan fydd pethau'n dda ac, yn wir, pan fo heriau hefyd. Mae pobl eraill wedi gofyn am yr un pwynt am, nid yn unig craffu, ond cymorth ychwanegol mewn gwirionedd o amgylch y Bwrdd, a chredaf fy mod wedi ymdrin â hynny yn y ddau gwestiwn diwethaf drwy roi manylion penodol am y gefnogaeth ychwanegol a beth y mae hynny'n ei olygu.
Hoffwn wneud dau bwynt i ateb y cwestiynau eang eraill a ofynnwyd. Ar y pwynt hwn ynghylch mesurau arbennig, bydd mesurau arbennig yn parhau hyd nes bod y bwrdd iechyd wedi gwneud gwelliannau gwirioneddol a pharhaus. Ni fydd yn dod i ben ar adeg sy'n gyfleus i mi. Pe byddai mesurau arbennig yn ddyfais syml i wneud bywyd gwleidydd yn hawdd, yna ni fyddai fawr o ddiben eu cael. Mae'r ymgysylltiad yn sgil y mesurau arbennig a'r fframwaith gwella—rydym yn cael cyngor annibynnol gan Swyddfa Archwilio Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ac yn wir y swyddogaeth sydd gan brif weithredwr GIG Cymru. Pan fyddan nhw'n cynghori y gall y gwasanaeth iechyd yn y gogledd gael ei isgyfeirio, dyna pryd fydd hynny'n digwydd, ac nid cyn hynny ac nid pan mae hynny'n gyfleus i wleidydd.
Ac mae'n rhaid imi anghytuno â'ch sylw bod y GIG yn y gogledd yn llanastr. Mae llawer i ymfalchïo ynddo am y gwasanaeth iechyd yn y gogledd. Mae'r iaith a ddefnyddiwyd gennych chi fel modd eang o ymosod ar y gwasanaeth cyfan a'r hyn y mae'n ei gyflawni ac wedyn i ddweud eich bod yn rhoi canmoliaeth i staff rheng flaen—allwch chi ddim gwneud y ddau ar yr un pryd. Y staff rheng flaen hynny sydd yn cyflawni'r holl wasanaethau therapi o fewn y targed, y bobl hynny sy'n cyflawni'r modelau gofal newydd a gwell i ddarparu mwy o ofal yn y cartref, y staff gwasanaeth iechyd hynny sy'n cyflawni ar sail sylweddol berfformiad gwell o lawer ar ganser yn y gogledd o'i gymharu â chydweithwyr ar draws y ffin yw'r un bobl yr ydych chi'n awgrymu nad ydyn nhw'n gwneud eu gwaith mewn meysydd eraill. Nawr, mae yna her yma. Fi yn unig sy'n gyfrifol am bethau sy'n mynd o'i le yn y gwasanaeth. Nawr, mae hynny'n digwydd, dyna'r cyfrifoldeb sy'n gysylltiedig â'r swydd, ond rwy'n chwilio am gyflawniad gwirioneddol a pharhaus, nid i wneud fy mywyd i'n hawdd, ond oherwydd mai dyna'r peth iawn i'w wneud ar gyfer staff yn y gogledd ac, yn hollbwysig, dyna'r peth iawn y mae pobl yn y gogledd yn ei ddisgwyl, ac maen nhw'n haeddu union yr un gofal o ansawdd uchel ag y mae pob rhan arall o'r wlad yn ei haeddu hefyd.
Well, let's try again. How do you respond to the statement by Donna Ockenden that,
'Staff are frequently commented on in a positive way. The good practice seen is often despite (rather than because of) any specific interventions by either the CPG management team or the BCUHB Board over the timescale, particularly from 2009 to 2016'?
How do you reconcile the statement in the letter to north Wales Assembly Members from the health board, received today, that,
'many of our current challenges stem from historic issues. There is much work to do to embed improvements across the...organisation but we are absolutely committed to increasing the pace of change for the good'
with the Donna Ockenden review statement that,
'As recently as the end of 2017 actions promised following reviews and inspections in previous years were found not to have been carried out by BCUHB'?
You conclude your statement by saying it's been over four and a half years since concerns were first raised regarding the care and treatment at the Tawel Fan ward. Why do you keep repeating that when I've repeatedly stated—most recently here in May—that I represented constituents in 2009 alleging that treatment of their loved ones in the unit had nearly killed them, and that they were now worried about the treatment others may receive in the unit, and that Donna Ockenden
'found that the systems, structures and processes of governance, management and leadership introduced by the...Board from 2009 were wholly inappropriate and significantly flawed'?
Will you now address the question I put to you in May after the HASCAS report over why the findings of the HASCAS report appear to completely ignore the absolutely contradictory findings of previous official reports by Healthcare Inspectorate Wales in 2013 and the dementia care mapping in October 2013? How do you respond to concerns raised by the chief executive of the community health council in correspondence to the health board that there had been a serious data breach in relation to one of the patients, which had occurred when the health board supplied the relative with his mother's medical records and the community health council added that this is an all too common occurrence when BCUHB supply medical records to its clients? This was last month that that was written. And my very final question, in relation again to the letter received from the health board today: it says that the board will establish a stakeholder group—which seems rather late in the day—to help the improvement group understand and take account of the impact on stakeholders by providing a forum that enables a more in-depth assessment to be made whilst at the same time providing a means of identifying emerging stakeholder-related issues that need to be brought to the attention of the improvement group. Why, after all these years, are they still completely failing to understand and completely ignoring the issues identified by the Auditor General for Wales in his valedictory letter to the Chair of the Public Accounts Committee that we have to start doing things differently by designing and delivering services with patients and communities because, if we don't, we're going to continue making the same mistakes?
Wel, dewch inni roi cynnig arall arni. Sut rydych chi'n ymateb i'r datganiad gan Donna Ockenden,
‘Gwneir sylwadau cadarnhaol am y staff yn aml. Mae’r arfer da hwn i’w weld yn aml er gwaethaf (yn hytrach nag oherwydd) unrhyw ymyriadau penodol gan naill ai’r tîm rheoli grŵp trawsbleidiol neu Fwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr dros yr amserlen, yn enwedig o 2009 i 2016'?
Sut rydych chi’n cysoni’r datganiad yn y llythyr at Aelodau Cynulliad y gogledd gan y bwrdd iechyd, a gafodd ei dderbyn heddiw,
'mae llawer o'n heriau presennol yn deillio o faterion hanesyddol. Mae llawer o waith i'w wneud i ymgorffori gwelliannau ar draws y... sefydliad ond rydym ni’n gwbl ymroddedig i gyflymu'r newid er lles'
â’r datganiad yn adolygiad Donna Ockenden,
'Mor ddiweddar â diwedd 2017 gwelwyd bod camau gweithredu a addawyd ar ôl adolygiadau ac arolygiadau mewn blynyddoedd blaenorol heb gael eu cymryd gan BIPBC'?
Rydych chi’n gorffen eich datganiad drwy ddweud bod dros bedair blynedd a hanner wedi mynd heibio ers i bryderon gael eu codi gyntaf ynghylch gofal a thriniaeth ar ward Tawel Fan. Pam ydych chi’n dal i ailadrodd hynny pan wyf i wedi datgan dro ar ôl tro—fwyaf ddiweddar yma ym mis Mai—imi gynrychioli etholwyr yn 2009 a oedd yn honni bod y driniaeth a gafodd eu hanwyliaid yn yr uned bron â’u lladd nhw, a’u bod nhw nawr yn poeni am y driniaeth y gallai pobl eraill ei chael yn yr uned, a bod Donna Ockenden
'wedi gweld bod y systemau, y strwythurau a’r prosesau llywodraethu, rheoli ac arwain a gyflwynwyd gan y...Bwrdd o 2009 yn gwbl amhriodol ac yn sylweddol ddiffygiol'?
A wnewch chi nawr ateb y cwestiwn a ofynnais ichi ym mis Mai ar ôl yr adroddiad HASCAS ynghylch pam mae’n ymddangos bod canfyddiadau’r adroddiad HASCAS yn llwyr anwybyddu canfyddiadau hollol anghyson adroddiadau swyddogol blaenorol gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru yn 2013 a mapio gofal dementia ym mis Hydref 2013? Sut rydych chi’n ymateb i bryderon a godwyd gan brif weithredwr y cyngor iechyd cymuned mewn gohebiaeth at y bwrdd iechyd y bu tor-amod data difrifol mewn perthynas ag un o'r cleifion, a ddigwyddodd pan roddodd y bwrdd iechyd gofnodion meddygol ei fam i berthynas a phan ychwanegodd y cyngor iechyd cymunedol fod hyn yn ddigwyddiad rhy gyffredin o lawer pan fo BIPBC yn cyflenwi cofnodion meddygol i'w cleientiaid? Cafodd hyn ei ysgrifennu y mis diwethaf. A’m cwestiwn olaf, eto ynglŷn â'r llythyr a dderbyniwyd gan y bwrdd iechyd heddiw: mae'n dweud y bydd y bwrdd yn sefydlu grŵp rhanddeiliaid—mae’n ymddangos braidd yn hwyr i hynny—i helpu’r grŵp gwella i ddeall ac ystyried yr effaith ar randdeiliaid drwy ddarparu fforwm sy’n galluogi asesiad mwy trylwyr i gael ei gynnal tra ar yr un pryd yn darparu modd o adnabod materion newydd sy'n ymwneud â rhanddeiliaid y mae angen eu dwyn i sylw'r grŵp gwella. Pam, ar ôl yr holl flynyddoedd hyn, maen nhw’n dal i fethu’n llwyr â deall ac yn anwybyddu'n llwyr y materion a nodwyd gan Archwilydd Cyffredinol Cymru yn ei lythyr ymadawol at Gadeirydd y Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus bod yn rhaid inni ddechrau gwneud pethau’n wahanol drwy gynllunio a chyflwyno gwasanaethau gyda chleifion a chymunedau oherwydd, os na wnawn ni, byddwn ni’n parhau i wneud yr un camgymeriadau?
I recognise some of the comments that you've made about the historic nature of some of the challenges that the board faced at its inception in the way it was organised. That was set out in the Ockenden report we're discussing today, and, indeed, that was set out in the HASCAS review, and it's been really clear that the structure that was implemented at the time was not implemented in an optimal way and caused real challenges in the way that health and care were delivered in a range of different areas. That definitely affected mental health services. So, some of this has been about reorganising the structure of delivery. There's more to do within that. I will return to that later in responding to your final point.
I think it's important to recognise the improved leadership that has been delivered by the director of mental health and the need to deliver a different culture within the service that is provided, and that is work that is continuing and it must be part of the response to both the Ockenden report and the HASCAS report. Indeed, Healthcare Inspectorate Wales have commented positively on the improvements in the structure that is now permanent and they recognise that is fit for purpose. Indeed, Donna Ockenden herself comments that the structure is significantly improved.
I don't accept your characterisation that the conclusions of the HASCAS report are somehow to be disbelieved or put to one side. I think they are consistent with the findings in the Ockenden review. Neither report is a positive report for the health board; they have both spelt out real and significant challenges that still have yet to be properly addressed. That is why we're in this position and why I'm making yet another statement on mental health services within north Wales.
I want to return to your final point as well, and that is your claim that, unless service users are involved—people who take part in the service—then we won't get the design and the delivery of the service right, wherever it is, including in mental health. And yet that is exactly what the new director of mental health has done, and been recognised for doing so, in designing the new mental health strategy for north Wales that deliberately took in and involved staff and service users, and, in taking that strategy forward, those same groups of people are being involved in what action should look like. I actually think that the new director of mental health and the approach that he has taken, which has been supported by the senior leadership within the health board, is one to be recognised, as indeed it has been by external partners as well. The challenge is not just saying there is a better approach now, but how that better approach leads to better outcomes and a consistent report back from staff and the public about the quality of the care they're taking part in.
Rwy’n cydnabod rhai o'r sylwadau a wnaethoch chi am natur hanesyddol rhai o'r heriau yr oedd y bwrdd yn eu hwynebu ar adeg ei sefydlu o ran y ffordd yr oedd wedi’i drefnu. Cafodd hynny ei nodi yn yr adroddiad Ockenden yr ydym ni’n ei drafod heddiw, ac, yn wir, cafodd ei nodi yn yr adolygiad HASCAS, ac mae wedi bod yn glir iawn nad oedd y strwythur a oedd ar waith ar y pryd wedi cael ei roi ar waith yn y ffordd optimaidd a’i fod yn achosi heriau go iawn o ran sut i ddarparu iechyd a gofal mewn amrywiaeth o wahanol feysydd. Roedd hynny'n bendant yn effeithio ar wasanaethau iechyd meddwl. Felly, roedd rhywfaint o hyn yn ymwneud ag ad-drefnu strwythur y ddarpariaeth. Mae mwy i'w wneud o fewn hynny. Gwnaf ddychwelyd at hynny yn nes ymlaen wrth ymateb i'ch pwynt olaf.
Rwy’n meddwl ei bod hi’n bwysig cydnabod y gwell arweinyddiaeth a ddarparwyd gan y cyfarwyddwr iechyd meddwl a'r angen i gyflwyno diwylliant gwahanol o fewn y gwasanaeth a ddarperir, ac mae hynny’n waith sy’n parhau ac mae'n rhaid iddo fod yn rhan o'r ymateb i adroddiad Ockenden ac i’r adroddiad HASCAS. Yn wir, mae Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi canmol y gwelliannau yn y strwythur sydd nawr yn barhaol ac maen nhw’n cydnabod ei fod yn addas at y diben. Yn wir, mae Donna Ockenden ei hun yn dweud bod y strwythur wedi gwella'n sylweddol.
Dydw i ddim yn derbyn eich sylw y dylid, rywsut, gwrthod credu casgliadau adroddiad HASCAS neu eu rhoi o'r neilltu. Rwy’n meddwl eu bod nhw’n gyson â’r canfyddiadau yn adolygiad Ockenden. Dydy’r naill adroddiad na’r llall yn adroddiad cadarnhaol i’r bwrdd iechyd; mae’r ddau wedi nodi heriau gwirioneddol a sylweddol sydd heb gael sylw priodol o hyd. Dyna pam rydym ni yn y sefyllfa hon a dyna pham yr wyf i’n gwneud datganiad arall eto fyth am wasanaethau iechyd meddwl yn y gogledd.
Hoffwn ddychwelyd at eich pwynt olaf hefyd, sef eich honiad, oni bai bod defnyddwyr gwasanaeth yn cael eu cynnwys—y bobl sy'n cymryd rhan yn y gwasanaeth—na allwn ni ddylunio a chyflenwi’r gwasanaeth iawn, ble bynnag y mae, gan gynnwys iechyd meddwl. Ac eto dyna’n union beth mae’r cyfarwyddwr iechyd meddwl newydd wedi ei wneud, ac wedi cael cydnabyddiaeth am ei wneud, wrth lunio'r strategaeth iechyd meddwl newydd ar gyfer y gogledd a aeth ati’n fwriadol i gynnwys staff a defnyddwyr gwasanaeth ac ymwneud â nhw, ac, wrth ddatblygu'r strategaeth honno, mae’r un grwpiau hynny o bobl yn cyfrannu at sut y dylai’r gweithredu edrych. A dweud y gwir, rwy’n meddwl bod y cyfarwyddwr iechyd meddwl newydd a'r dull gweithredu y mae wedi'i ddefnyddio, a gefnogwyd gan uwch arweinwyr y bwrdd iechyd, yn un i’w gydnabod, fel y mae partneriaid allanol, yn wir, wedi’i wneud hefyd. Nid dim ond dweud bod y dull gweithredu’n well nawr yw’r her, ond sut y mae’r dull gweithredu gwell hwnnw’n arwain at well canlyniadau ac adroddiadau cyson yn ôl gan y staff a'r cyhoedd am ansawdd y gofal y maen nhw’n ymwneud ag ef.
Could I start by also thanking Donna Ockenden and her team for their work in preparing this report? I wish I could extend the same thanks to you, Cabinet Secretary, for your statement, but I fear that I can't. I don't feel able to do that, and I have to say that the tone is set in the first paragraph, isn't it? You just have to look at the second sentence,
'This is another difficult report for the board'
—not for the Welsh Government that has been in charge of Betsi Cadwaladr for the last three years, but for the board, and then you go on to say,
'The message is clear: the board must increase the pace of improvement and change.'
Is it not a difficult report for the Government, then? Should the Government not increase the pace of improvement and change? Don't you see it as your responsibility? Don't you see it as your problem? Or, maybe, I think, that is part of the problem here, and something that you still are not addressing. And then we go on to the next paragraph—there are sympathetic tones and there's regret, of sorts here, and I'm not doubting that, but there is no apology, as has already been suggested. Do you not owe an apology to those whose lives have been a living hell over recent years because of many of these failings? And, having failed to respond to that request earlier, I would ask you again whether you would use this opportunity this afternoon to issue that unequivocal apology to those people who are out there suffering because of all of these failings.
Now, your statement emphasises that the Tawel Fan issues relate to the past, of course, and we need to learn lessons and move on. But, as Ockenden clearly shows, there have been numerous reports that have highlighted these problems, where lessons have not been learnt and those problems still persist. So, tell us, why should we have confidence in your and the Government's ability to learn those lessons this time, when you've patently failed to do so over the years? Ockenden tells us, if I may quote, that,
'Medical and nurse staffing continues to be a concern'
within older people's mental health to the current day.
'Clinically based nurses across OPMH in BCUHB described...staffing in 2017 as "very difficult" and as "constantly firefighting." Nurses also described staffing as "worse now".'
So, this isn't in the past. This is on your watch, under your control, with the board, of course, in special measures. So, will you not take a modicum of responsibility for the current situation, as described in the report?
The report also highlights the failure to investigate serious incidents and to deal with families' complaints adequately. As recently as October last year, a letter from a front-line clinical nurse who contributed to the governance review said,
'"how would I feel about being a nurse? Vulnerable, unsafe, unsupported by senior management, as they are ignorant to the fact it happens—despite all the incident reporting. Why? Because they don’t go onto the wards anymore. They stay in their offices telling the heads of the trust we don’t have any issues, when clearly if they talked to the staff on the floor we no longer feel safe".
'The nurse also describes patients as "not safe as there are not enough staff" and "patients remaining without medication due to no doctors on wards". She added "money comes before staff and patient safety. I feel I am no longer a nurse but a prison guard trying to keep the wards and patients safe"'.
This is late 2017, just months ago—not 2015, not in the distant past. And this is two years into the Government's special measures. So when do you think you'll be able to give Betsi Cadwaladr a clean bill of health? You just said that you expect special measures to take as long as it takes. Frankly, how, therefore, do we measure your performance? Do we just keep coming back to these statements time after time after time?
Finally, if we don't see serious structural changes in the way that healthcare in north Wales is delivered, I fear that we will see further reports highlighting the same problems in coming years. If people in charge are unable to learn from the mistakes of the past, as clearly has been the case previously, we'll see this macabre groundhog day repeating itself. After almost a decade of lurching from crisis to crisis, isn't it time to draw a line under Betsi Cadwaladr university health board and consider whether it should be restructured? And if not now, then what will it take, and at what point will you accept that something has to change?
A gaf fi ddechrau hefyd drwy ddiolch i Donna Ockenden a'i thîm am eu gwaith wrth baratoi'r adroddiad hwn? Byddwn i wrth fy modd yn gallu ymestyn yr un diolch i chi, Ysgrifennydd y Cabinet, am eich datganiad, ond mae arnaf ofn na allaf wneud hynny. Dydw i ddim yn teimlo y galla’i wneud hynny, a rhaid imi ddweud bod y paragraff cyntaf yn gosod y dôn, onid yw? Does ond rhaid ichi edrych ar yr ail frawddeg,
'Dyma adroddiad anodd arall i’r bwrdd'
—nid i Lywodraeth Cymru sydd wedi bod yn gyfrifol am Betsi Cadwaladr am y tair blynedd diwethaf, ond i’r bwrdd, ac yna rydych chi’n mynd ymlaen i ddweud,
'Mae'r neges yn glir: rhaid i'r bwrdd gyflymu’r gwelliant a’r newid.'
Onid yw hyn yn ei wneud yn adroddiad anodd i'r Llywodraeth? Onid y Llywodraeth a ddylai gyflymu’r gwelliant a’r newid? Onid ydych chi’n gweld hyn fel eich cyfrifoldeb chi? Onid ydych chi’n gweld hyn fel eich problem chi? Neu, efallai, rwy’n meddwl, fod hynny'n rhan o'r broblem yma, ac yn rhywbeth yr ydych chi’n dal i fethu â rhoi sylw iddo. Ac yna rydym ni’n mynd ymlaen at y paragraff nesaf—ceir tonau cydymdeimladol a gresynu, o fath yma, ac nid wyf yn amau hynny, ond does dim ymddiheuriad, fel sydd wedi’i awgrymu eisoes. Onid oes arnoch chi ymddiheuriad i'r bobl hynny y mae eu bywydau wedi bod yn uffern dros y blynyddoedd diwethaf oherwydd llawer o'r methiannau hyn? Ac, wedi ichi fethu ag ymateb i'r cais hwnnw yn gynharach, byddwn yn gofyn ichi eto a wnewch chi ddefnyddio'r cyfle hwn y prynhawn yma i roi’r ymddiheuriad diamwys hwnnw i'r bobl hynny sydd allan yno sy'n dioddef oherwydd y methiannau hyn i gyd.
Nawr, mae eich datganiad yn pwysleisio bod y materion Tawel Fan yn ymwneud â’r gorffennol, wrth gwrs, ac mae angen inni ddysgu gwersi a symud ymlaen. Ond, fel y mae Ockenden yn ei ddangos yn glir, mae adroddiadau niferus wedi tynnu sylw at y problemau hyn, a dydy’r gwersi heb gael eu dysgu ac mae’r problemau hynny’n dal i fodoli. Dywedwch wrthym ni, felly, pam dylem ni fod yn hyderus yn eich gallu chi a'r Llywodraeth i ddysgu'r gwersi hynny y tro hwn, a chithau yn amlwg wedi methu â gwneud hynny dros y blynyddoedd? Mae Ockenden yn dweud wrthym, os caf i ddyfynnu,
'Mae staff meddygol a nyrsio yn parhau i beri pryder '
o fewn iechyd meddwl pobl hŷn hyd heddiw.
'Roedd nyrsys clinigol ar draws OPMH ym Mwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr yn disgrifio...staffio yn 2017 fel "anodd iawn" ac fel "diffodd tanau yn gyson." Hefyd, disgrifiodd nyrsys staffio fel "gwaeth nawr".'
Felly, dydy hyn ddim yn y gorffennol. Mae hyn o dan eich goruchwyliaeth chi, o dan eich rheolaeth chi, gyda'r bwrdd, wrth gwrs, o dan fesurau arbennig. Felly, oni wnewch chi gymryd mymryn o gyfrifoldeb am y sefyllfa bresennol, fel mae’r adroddiad yn ei disgrifio hi?
Mae'r adroddiad hefyd yn tynnu sylw at fethiant i ymchwilio i ddigwyddiadau difrifol ac i ymdrin â chwynion teuluoedd yn ddigonol. Mor ddiweddar â mis Hydref y llynedd, dywedodd llythyr gan nyrs glinigol rheng flaen a oedd wedi cyfrannu at yr adolygiad llywodraethu,
'"sut byddwn i’n teimlo am fod yn nyrs? Agored i niwed, anniogel, heb gymorth gan uwch reolwyr, gan eu bod nhw’n anwybodus o’r ffaith ei fod yn digwydd—er gwaethaf yr holl gofnodi digwyddiadau. Pam? Oherwydd dydyn nhw ddim yn mynd ar y wardiau mwyach. Maen nhw’n aros yn eu swyddfeydd yn dweud wrth benaethiaid yr ymddiriedolaeth nad oes gennym ni ddim problemau, er ei bod hi’n amlwg, pe baen nhw’n siarad â’r staff ar y llawr, dydyn ni ddim yn teimlo’n ddiogel mwyach".
'Mae'r nyrs hefyd yn disgrifio cleifion fel “ddim yn ddiogel gan nad oes digon o staff” ac "mae cleifion yn aros heb feddyginiaeth oherwydd nad oes meddygon ar wardiau". Ychwanegodd "mae arian yn bwysicach na diogelwch cleifion a staff. Rydw i’n teimlo mwy fel gard carchar na nyrs, yn ceisio cadw’r wardiau a'r cleifion yn ddiogel"'.
Diwedd 2017 yw hyn, ychydig fisoedd yn ôl—nid 2015, nid yn y gorffennol pell. Ac mae hyn ar ôl dwy flynedd o fesurau arbennig y Llywodraeth. Felly pryd ydych chi’n meddwl y byddwch chi'n gallu dweud bod Betsi Cadwaladr yn holliach? Rydych chi newydd ddweud eich bod chi’n disgwyl i’r mesurau arbennig gymryd cyhyd ag y maen nhw’n ei gymryd. Sut yn union, felly, ydym ni’n mesur eich perfformiad? Ai dim ond dychwelyd at y datganiadau hyn dro ar ôl tro ar ôl tro?
Yn olaf, os na welwn ni newidiadau strwythurol difrifol yn y ffordd y darperir gofal iechyd yn y gogledd, rwy’n ofni y byddwn ni’n gweld rhagor o adroddiadau'n tynnu sylw at yr un problemau yn y blynyddoedd sydd i ddod. Os nad yw’r bobl â gofal yn gallu dysgu o gamgymeriadau'r gorffennol, fel sydd yn amlwg wedi digwydd o'r blaen, byddwn ni’n gweld yr hunllef erchyll hwn yn ailadrodd ei hun. Ar ôl bron i ddegawd o hercian o un argyfwng i’r nesaf, onid yw'n bryd inni dynnu llinell o dan fwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr ac ystyried a ddylid ei ailstrwythuro? Ac os nad nawr, beth fydd yn ei gymryd, a phryd wnewch chi dderbyn bod yn rhaid i rywbeth newid?
I'll start with your final point, because your colleague Rhun ap Iorwerth also talked about structure and restructure and what that might mean. I'm not clear at all what you're proposing in terms of the restructure of the health board, because we need to be clear about whether you're talking about more than one health board, how it would be achieved and how that would actually deliver better care. That's the challenge here: if you break up the current organisation, then the challenge that actually provides. And I don't believe that would deliver better healthcare, certainly for a medium period of time. The focus must be on improvement in the here and now.
I've talked several times over in response to questions that have been mentioned today about the additional support and intervention that is being provided to the health board, and I have apologised on a number of occasions within and outside this Chamber for the impact upon families where healthcare has plainly not been delivered to the quality that people expect and are entitled to expect. It has been the right thing to have these reviews undertaken over a period of time where they can have access to enough information to provide a significant and reasoned report upon significant evidence. I'm sorry it's taken the length of time that it has done, but it would absolutely have been the wrong thing for a politician to intervene to say, 'Provide this report more quickly.' That would be about meeting my interests, and not about the interests of the public who are receiving healthcare in north Wales, or the delivery of it.
In terms of the assurance to be provided, I've already indicated that special measures—. I've indicated an improvement framework for the next 18 months. That will be provided. The assurance will be provided by Healthcare Inspectorate Wales, the Wales Audit Office and the NHS Wales chief executive. That is not going to be delivered for my convenience; it will be delivered with an honest assessment of the progress that has been made, or not. And you will see from the previous reports on special measures that there has been no dumbing down of criticism or praise for where the service has moved. So, the essential honesty on what is happening is already there. I do take seriously what staff have to say, whether that is good, bad or indifferent, and when I visit healthcare facilities right across the country, staff are direct and honest with me, including when they think that things are not good enough. That has always been the case when I have visited north Wales too.
I would say that, in terms of visibility, I think it's wrong to say that the health board are invisible. Actually, Donna Ockenden herself recognises there are a range of key individuals who are visible. She calls for the rest of the board to have that same level of visibility. But in particular I'll make this point, as you mentioned a recollection from a nurse within the health board itself: actually, the nurse director has widespread praise within the profession, within north Wales and outside, and she is a very visible character. On every single visit that I have undertaken with her, she has not just been recognised by other nurses, but she has recognised those nurses herself and had a conversation with them, and the respect that is there is obvious. You do not always see that in every particular sphere, and I actually think that that level of maturity we require about expecting improvement, but about there being a reasoned way to do so—we do have to recover that in the way that we discuss these issues. That should not take away from the significance of the scrutiny that I fully expect to face.
Rwy’n mynd i ddechrau â'ch pwynt olaf, oherwydd gwnaeth eich cyd-Aelod Rhun ap Iorwerth hefyd sôn am strwythuro ac ailstrwythuro a beth y gallai hynny ei olygu. Dydw i ddim yn glir o gwbl beth rydych chi’n ei gynnig o ran ailstrwythuro’r bwrdd iechyd, oherwydd mae angen inni fod yn glir ynghylch a ydych chi’n sôn am fwy nag un bwrdd iechyd, sut y byddai’n cael ei gyflawni a sut y byddai hynny’n darparu gwell gofal. Dyna'r her yma: os ydych chi’n chwalu’r sefydliad presennol, yr her y mae hynny’n ei greu. A dydw i ddim yn credu y byddai hynny’n darparu gwell gofal iechyd, yn sicr am gyfnod canolig. Rhaid i'r pwyslais fod ar wella nawr.
Rwyf i wedi sôn lawer gwaith wrth ateb cwestiynau a grybwyllwyd heddiw am y cymorth a’r ymyrraeth ychwanegol a ddarperir i'r bwrdd iechyd, ac rwyf i wedi ymddiheuro ar nifer o achlysuron y tu mewn a thu allan i'r Siambr hon am yr effaith ar deuluoedd lle mae’n amlwg nad yw gofal iechyd wedi'i gyflenwi at y safon y mae pobl yn ei ddisgwyl ac y mae ganddyn nhw'r hawl i’w ddisgwyl. Rydym ni wedi gwneud y peth iawn drwy gynnal yr adolygiadau hyn dros gyfnod lle y gallan nhw gael mynediad at ddigon o wybodaeth i ddarparu adroddiad sylweddol a rhesymegol ar dystiolaeth sylweddol. Mae'n ddrwg gen i ei fod cymryd cymaint o amser ag y mae, ond byddai wedi bod yn hollol anghywir i wleidydd ymyrryd i ddweud, 'Darparwch yr adroddiad hwn yn gyflymach.' Byddai hynny'n fater o fodloni fy muddiannau i, ac nid buddiannau'r cyhoedd sy'n cael gofal iechyd yn y gogledd, neu gyflenwi’r gofal hwnnw.
O ran y sicrwydd sydd i'w ddarparu, rwyf eisoes wedi nodi bod mesurau arbennig—. Rwyf wedi nodi fframwaith gwella ar gyfer y 18 mis nesaf. Darperir hynny. Darperir y sicrwydd gan Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, Swyddfa Archwilio Cymru a phrif weithredwr GIG Cymru. Nid ar gyfer fy nghyfleustra i y caiff hynny ei gyflenwi; caiff ei gyflenwi gydag asesiad gonest o'r cynnydd a wnaethpwyd, neu fel arall. Ac fe welwch chi o’r adroddiadau blaenorol ar fesurau arbennig nad oes dim byd wedi’i wneud i danseilio beirniadaeth neu ganmoliaeth lle cafodd y gwasanaeth ei symud. Felly, mae’r gonestrwydd hanfodol ynghylch yr hyn sy'n digwydd yno eisoes. Rwy’n cymryd o ddifrif beth sydd gan y staff i’w ddweud, boed yn dda, yn ddrwg neu'n ddifater, a phan fyddaf yn ymweld â chyfleusterau gofal iechyd ledled y wlad, mae’r staff yn uniongyrchol ac yn onest â mi, gan gynnwys pan fyddan nhw'n meddwl nad yw pethau’n ddigon da. Mae hynny wedi bod yn wir bob tro imi ymweld â’r gogledd hefyd.
Byddwn yn dweud, o ran gwelededd, fy mod i’n meddwl ei bod yn anghywir dweud bod y bwrdd iechyd yn anweledig. Mewn gwirionedd, mae Donna Ockenden ei hun yn cydnabod bod ystod o unigolion allweddol sy’n weladwy. Mae hi’n galw ar weddill y bwrdd i fod yr un mor weladwy. Ond fe wnaf i’r pwynt penodol hwn, gan eich bod chi wedi sôn am atgof gan nyrs oddi mewn i’r bwrdd iechyd ei hun: y gwir yw bod y cyfarwyddwr nyrsio yn cael canmoliaeth eang o fewn y proffesiwn, o fewn y gogledd a thu hwnt, ac mae hi'n gymeriad gweladwy iawn. Bob tro yr ydw i wedi ymweld â hi, mae hi nid yn unig wedi cael cydnabyddiaeth gan nyrsys eraill, ond mae hi cydnabod y nyrsys hynny ei hun ac wedi cael sgwrs â nhw, ac mae'r parch sydd yno’n amlwg. Dydych chi ddim bob amser yn gweld hynny ym mhob maes, ac rwyf i wir yn meddwl bod y lefel honno o aeddfedrwydd sydd ei hangen arnom ni wrth ddisgwyl gwelliant, ond am wneud hynny mewn ffordd resymol—bod yn rhaid inni adfer hynny yn y ffordd yr ydym ni’n trafod y materion hyn. Ddylai hynny ddim lleihau arwyddocâd y gwaith craffu rwyf i’n disgwyl ei wynebu.
We are out of time, but I will call Angela Burns. You are the third speaker in your group—I'll just give that gentle reminder. Thank you.
Mae ein hamser ni ar ben, ond fe wnaf alw ar Angela Burns. Chi yw’r trydydd siaradwr yn eich grŵp—rwy’n mynd i’ch atgoffa’n dyner o hynny. Diolch.
Thank you very much indeed. I do only have one question, but a very small preamble, which is that this report is the culmination of two and a half years of detailed work. Several thousand documents, some previously unpublished, have been reviewed by the team, 200 interviews with current and former staff and current and recent service users, across the six counties of north Wales, and it's four and a half years, as you yourself say in your statement, since the concerns were first raised. In that time, there have been three joint reviews of governance, in 2013, 2014 and 2017. Healthcare Inspectorate Wales have reported on the Betsi Cadwaladr health board, as well as the Wales Audit Office, the NHS delivery unit and various royal colleges. There has been targeted intervention since 2014-15, and special measures from 2015. I think it's an absolute disgrace that it has taken so long for this to turn around, and so my one question to you is: how much longer will you give them to make real, sustained improvement? Before you answer, I will tell you, as somebody who has run businesses that have been in awful trouble and tried to rescue them—some successfully, some not so—you can't just answer with, 'As long as it takes', because there comes a point when the critical mass spills over. You have to have an end game, and I'm not confident, Cabinet Secretary, that there is an end game of when you expect to see—your words, not mine—real sustained improvement. Because as Llyr Huws Gruffydd said, we shouldn't be having this discussion again.
Diolch yn fawr iawn. Dim ond un cwestiwn sydd gen i, ond rhagymadrodd bach iawn, sef bod yr adroddiad hwn yn benllanw dwy flynedd a hanner o waith manwl. Mae’r tîm wedi adolygu miloedd o ddogfennau, rhai ohonyn nhw heb eu cyhoeddi o'r blaen, 200 o gyfweliadau â staff presennol a chyn-staff a defnyddwyr gwasanaeth presennol a diweddar, ar draws chwe sir y gogledd, ac mae'n bedair mlynedd a hanner, fel rydych chi eich hun yn ei ddweud yn eich datganiad ers i’r pryderon cyntaf gael eu mynegi. Yn yr amser hwnnw, bu tri adolygiad llywodraethu ar y cyd, yn 2013, 2014 a 2017. Mae Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru wedi adrodd ar fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr, yn ogystal â Swyddfa Archwilio Cymru, uned cyflenwi’r GIG a cholegau brenhinol amrywiol. Bu ymyrraeth wedi'i thargedu ers 2014-15, a mesurau arbennig ers 2015. Rwy’n meddwl ei bod yn gwbl warthus ei bod wedi cymryd cyhyd i droi hyn o amgylch, ac felly fy un cwestiwn ichi yw: faint yn fwy o amser ydych chi’n mynd i’w roi iddyn nhw i wneud gwelliant go iawn, wedi’i gynnal? Cyn ichi ateb, gwnaf fi ddweud wrthych, fel rhywun sydd wedi cynnal busnesau sydd wedi bod mewn helynt ofnadwy ac wedi ceisio eu hachub nhw—rhai yn llwyddiannus, rhai’n aflwyddiannus—allwch chi ddim rhoi’r ateb 'Cyhyd ag mae'n ei gymryd', oherwydd ar ryw adeg bydd y màs critigol yn gorlifo. Mae’n rhaid i’r gêm orffen, a dydw i ddim yn hyderus, Ysgrifennydd y Cabinet, bod diwedd i’r gêm hon pan ydych chi’n disgwyl gweld—eich geiriau chi, nid fy ngeiriau i—gwelliant gwirioneddol a pharhaus. Oherwydd fel y dywedodd Llyr Huws Gruffydd, ddylem ni ddim cael y drafodaeth hon eto.
As I have said, there is an 18-month improvement framework with a range of measures that we will test the health board against, and that won't just be my assessment; it will be the advice that is given by the chief exec of NHS Wales, the Wales Audit Office and Healthcare Inspectorate Wales. That assurance is not just the Government marking its own work or coming up with a convenient excuse or reason. So, every time they have that discussion, they provide advice, we provide a statement and we're open about what is said—both the good and the indifferent and the stuff where, actually, we're thinking we're not moving in the right direction at all. So, there will be openness and transparency, and if I think there are more measures that we should take, then I will do so, and I will be accountable for those measures. I will come to this place and I will announce them and I will answer questions upon them. There is no hiding, and I expect there to be—. Within the 18-month framework, there are measures there that are timed and specific, and I expect the health board to make real progress on doing so, as opposed to simply explaining why it hasn't managed to do so. If we cannot deliver that improvement, then it is understandable that people will not just have more questions, but expect further intervention within that health board to ensure that people really do receive the healthcare they are entitled to expect in north Wales and every other part of the country.
Fel yr wyf wedi dweud, ceir fframwaith gwella 18 mis gydag amrywiaeth o fesurau a fydd yn rhoi'r Bwrdd Iechyd ar brawf, ac nid fy asesiad i yn unig fydd hwn; ond y cyngor a roddir gan Brif Weithredwr GIG Cymru, Swyddfa Archwilio Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru. Nid y Llywodraeth yn marcio ei gwaith ei hun neu'n rhoi esgus neu reswm cyfleus yw'r sicrwydd hwn. Felly bob tro y maen nhw'n cael y drafodaeth honno, maen nhw'n rhoi cyngor, rydym ni'n rhoi datganiad ac rydym yn agored ynghylch yr hyn a ddywedwyd—y da a'r difater a phethau sy'n gwneud inni feddwl nad ydym yn symud i'r cyfeiriad iawn o gwbl. Felly, byddwn yn agored ac yn dryloyw, ac os credaf fod angen cymryd mwy o fesurau, yna byddaf yn gwneud hynny, a byddaf yn atebol am ganlyniadau'r mesurau hynny. Byddaf yn dod i'r lle hwn, yn eu cyhoeddi ac yn ateb cwestiynau amdanynt. Does dim lle i guddio, ac rwy'n disgwyl y bydd—. O fewn y fframwaith 18 mis, ceir mesurau sy'n amserol ac yn benodol, ac rwy'n disgwyl i'r Bwrdd Iechyd wneud cynnydd gwirioneddol wrth wneud hynny, yn hytrach na dim ond esbonio pam na lwyddodd i wneud hynny. Os na allwn gyflawni'r gwelliant hwnnw, yna mae'n ddealladwy y bydd pobl nid yn unig yn holi mwy o gwestiynau ond byddant hefyd yn disgwyl ymyrryd pellach o fewn y Bwrdd Iechyd i sicrhau bod pobl yn cael y gofal iechyd y mae ganddynt yr hawl i'w ddisgwyl yn y Gogledd ac ym mhob rhan arall o'r wlad.
Thank you very much, Cabinet Secretary.
Diolch yn fawr iawn, Ysgrifennydd y Cabinet.
Item 8 on the agenda this afternoon is the Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Act 2018 (Consequential Amendments) Regulations 2018. I call on the Minister for Housing and Regeneration to move those—Rebecca Evans.
Eitem 8 ar yr agenda y prynhawn yma yw Rheoliadau Deddf Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru) 2018 (Diwygiadau Canlyniadol) 2018. Galwaf ar y Gweinidog Tai ac Adfywio i gynnig y rheini—Rebecca Evans.
Cynnig NDM6769 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru; yn unol â Rheol Sefydlog 27.5
Yn cymeradwyo bod y fersiwn drafft o’r Rheoliadau Deddf Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru) 2018 (Diwygiadau Canlyniadol) 2018 yn cael ei lunio yn unol â’r fersiwn drafft a osodwyd yn y Swyddfa Gyflwyno ar 20 Mehefin 2018.
Motion NDM6769 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales; in accordance with Standing Order 27.5
Approves that the draft The Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Act 2018 (Consequential Amendments) Regulations 2018 is made in accordance with the draft laid in the Table Office on 20 June 2018.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Thank you. I am very pleased to move the motion. Following the passing of the Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Act 2018, I am sure that Members will have noted the decision by the Office for National Statistics to classify registered social landlords in Wales as private sector organisations. This is good news, as the reclassification allows the current funding arrangements for RSLs to continue, enabling RSLs to continue to build new social housing, as well as to continue to invest in existing homes and local communities. Before us this afternoon are the Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Act 2018 (Consequential Amendments) Regulations 2018. These regulations make amendments to other legislation, as a result of changes made by the Act repealing the requirement to obtain the Welsh Ministers' consent to disposals of land by RSLs. The regulations will ensure that other associated primary legislation accurately reflects these changes. Regulations 2 and 3 amend cross-references to exempt disposals in the Local Government and Housing Act 1989 and the Housing Act 1996 respectively. Regulation 4 amends the Land Registration Rules 2003 as a result of the repeal of requirements to obtain the Welsh Ministers' consent to disposal of land by RSLs. The regulations are necessary to provide consistency and clarity of the law, and I therefore commend them to Members.
Diolch. Rwyf yn falch iawn o gynnig y cynnig. Yn dilyn pasio Deddf Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru) 2018, rwyf yn sicr y bydd yr Aelodau wedi nodi penderfyniad y Swyddfa Ystadegau Gwladol i ddosbarthu Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig yng Nghymru yn sefydliadau sector preifat. Mae hyn yn newyddion da, gan fod yr ailddosbarthu yn caniatáu i'r trefniadau ariannu presennol ar gyfer Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig barhau, gan alluogi Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig i barhau i adeiladu tai cymdeithasol newydd, yn ogystal â pharhau i fuddsoddi mewn cartrefi sy'n bodoli eisoes a chymunedau lleol. Ger ein bron y prynhawn yma mae Rheoliadau Deddf Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru) 2018 (Diwygiadau Canlyniadol) 2018. Mae'r rheoliadau hyn yn gwneud diwygiadau i ddeddfwriaeth arall, o ganlyniad i newidiadau a wneir gan y Ddeddf yn diddymu'r gofyniad i Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig gael cydsyniad Gweinidogion Cymru i waredu tir. Bydd y rheoliadau'n sicrhau y bydd deddfwriaeth sylfaenol gysylltiedig arall yn adlewyrchu'r newidiadau hyn yn gywir. Mae Rheoliadau 2 a 3 yn diwygio croesgyfeiriadau i eithrio gwarediadau yn Neddf Llywodraeth Leol a Thai 1989 a Deddf Tai 1996. Mae rheoliad 4 yn diwygio Rheolau Cofrestru Tir 2003 o ganlyniad i ddiddymu gofynion i gael caniatâd Gweinidogion Cymru i waredu tir gan Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig. Mae'r Rheoliadau yn angenrheidiol i ddarparu cysondeb ac eglurder o ran y gyfraith, ac felly fe'u cymeradwyaf i'r Aelodau.
Thank you. I have no speakers, therefore the proposal is to agree the motion. Does any Member object? No. Therefore, the motion is agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Diolch. Nid oes gennyf siaradwyr, felly y cynnig yw cytuno ar y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? Na. Felly, derbynnir y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Derbyniwyd y cynnig yn unol â Rheol Sefydlog 12.36.
Motion agreed in accordance with Standing Order 12.36.
Item 9 on our agenda this afternoon is a motion to approve the financial resolution in respect of the Public Services Ombudsman (Wales) Bill. I call on the Cabinet Secretary for Finance, Mark Drakeford.
Eitem 9 ar ein hagenda y prynhawn yma yw cynnig i gymeradwyo'r penderfyniad ariannol ynghylch Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru). Rwy'n galw ar yr Ysgrifennydd Cabinet dros gyllid, Mark Drakeford.
Cynnig NDM6770 Julie James
Cynnig bod Cynulliad Cenedlaethol Cymru, at ddibenion unrhyw ddarpariaethau sy’n deillio o’r Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru), yn cytuno i unrhyw gynnydd mewn gwariant o’r math y cyfeiriwyd ato yn Rheol Sefydlog 26.69, sy’n codi o ganlyniad i’r Bil.
Motion NDM6770 Julie James
To propose that the National Assembly for Wales, for the purposes of any provisions resulting from the Public Services Ombudsman (Wales) Bill, agrees to any increase in expenditure of a kind referred to in Standing Order 26.69, arising in consequence of the Bill.
Cynigiwyd y cynnig.
Motion moved.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Members will recall that when we debated Stage 1 of the Public Services Ombudsman (Wales) Bill, it was supported by all parties in terms of its general principles, but that I was unable, in the conventional way, to move a financial resolution because there were a number of recommendations made by the Equality, Local Government and Communities Committee about changes that were needed to the explanatory memorandum and regulatory impact assessment, including a more robust analysis of costs in some areas.
Could I put on record my thanks, Dirprwy Lywydd, to the Member in charge, particularly for the way in which he has worked with the Government over the weeks that have passed since that Stage 1 debate and the very careful attention that he has paid to making the changes that allow me to say today that the Government is able to recommend that the National Assembly agrees the financial resolution to allow the Bill to proceed to the next stage of scrutiny? Thank you.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. Bydd yr Aelodau yn cofio, yn ystod dadl Cyfnod 1 Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru), a gafodd ei gefnogi gan bob plaid o ran ei egwyddorion cyffredinol, nad oeddwn i'n gallu cynnig penderfyniad ariannol yn y modd confensiynol oherwydd cafwyd nifer o argymhellion gan y Pwyllgor Cymunedau, Cydraddoldeb a Llywodraeth Leol ynghylch newidiadau yr oedd eu hangen yn y memorandwm esboniadol a'r asesiad effaith rheoleiddiol, gan gynnwys dadansoddiad mwy cadarn o'r costau mewn rhai ardaloedd.
Hoffwn ddatgan yn gyhoeddus fy niolch, Dirprwy Lywydd, i'r Aelod â gofal, yn enwedig am y ffordd y mae wedi gweithio gyda'r Llywodraeth dros yr wythnosau a aeth heibio ers y ddadl Cyfnod 1 honno, a'r sylw manwl iawn a roddodd i wneud y newidiadau sy'n caniatáu imi ddweud heddiw bod y Llywodraeth yn gallu argymell bod y Cynulliad Cenedlaethol yn cytuno i'r penderfyniad ariannol a fydd yn caniatáu i'r Bil symud ymlaen i'r cam nesaf o waith craffu? Diolch.
I now call on the Chair of the Finance Committee, Simon Thomas.
Rwy'n galw yn awr ar Gadeirydd y Pwyllgor Cyllid, Simon Thomas.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd, a diolch i Ysgrifennydd y Cabinet, yn wir, am y cyfarfodydd adeiladol sydd wedi cael eu cynnal rhyngof i ac yntau, a rhwng swyddogion y Pwyllgor Cyllid a swyddogion y Llywodraeth, sydd wedi arwain at sefyllfa lle mae'r penderfyniad ariannol yn cael ei gyflwyno heddiw. Hoffwn ddweud wrth Aelodau bod y newidiadau sydd wedi cael eu hawgrymu ac wedi cael eu trafod bellach wedi’u gwneud i’r memorandwm esboniadol yn sgil yr argymhellion a nodwyd yn adroddiad Cyfnod 1 y Pwyllgor Cydraddoldeb, Llywodraeth Leol a Chymunedau. Rydym ni, fel Pwyllgor Cyllid, wedi cyhoeddi memorandwm esboniadol diwygiedig gydag agenda’r cyfarfod hwn i ddangos y newidiadau i’r asesiad effaith rheoleiddiol.
Mae’r newidiadau’n cynnwys esboniad o gostau staff, rhoi mwy o eglurder o ran costau fesul uned ar gyfer ymchwiliadau ar eu liwt eu hunain, a chyfiawnhad o gostau ychwanegol staff sy’n deillio o dderbyn cwynion llafar. Nid yw’r amcangyfrif o’r costau hyn wedi newid, ond mae’n cynnwys mwy o esboniad. Mae’r asesiad effaith rheoleiddiol bellach hefyd yn cynnwys y goblygiadau ariannol o ran darparwyr gwasanaethau iechyd preifat sy’n deillio o’r estyniad arfaethedig yn y Bil i bwerau’r ombwdsmon i ymchwilio i elfen o wasanaeth iechyd preifat yn ystod llwybr cyhoeddus a phreifat gyda’i gilydd.
Effaith net yr holl newidiadau i’r amcangyfrif o oblygiadau ariannol y Bil yw i gynyddu’r gost rhwng oddeutu £39,000 a £56,000 dros bum mlynedd. Cyfanswm cost diwygiedig y Bil i’r ombwdsmon, cyrff cyhoeddus a darparwyr gofal iechyd preifat—mae'r amcan, bellach, yn amrywio o £1.9 i £2 filiwn dros bum mlynedd. Wrth gwrs, nid costau yw bwriad y Bil, ond mae barn yr arbenigwr i’r pwyllgor cydraddoldeb hefyd wedi awgrymu bod potensial i’r Bil wireddu arbedion cost i’r sector cyhoeddus ehangach. Rwy’n gobeithio, ar sail y memorandwm esboniadol diwygiedig sydd wedi’i gyflwyno, y bydd y Cynulliad yn cytuno â’r cynnig y prynhawn yma.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer, and I thank the Cabinet Secretary for the constructive meetings that have been held between himself and myself, and the officials of the Finance Committee and Government officials, which have led us to a position where the financial resolution is being brought forward today. I'd like to inform Members that the changes have been suggested and discussed have now been made to the explanatory memorandum as a result of the recommendations noted in the Stage 1 report of the Equality, Local Government and Communities Committee. We as a Finance Committee have published a revised explanatory memorandum, which is on this Plenary agenda and demonstrates the changes to the regulatory impact assessment.
The changes include an explanation of staff costs, providing greater clarity on unit costs for own-initiative investigations, and justification for the additional staff costs arising from accepting oral complaints. The estimate of these costs has not changed, but it does provide greater clarity. The RIA also includes the financial implications in terms of private health service providers arising from the proposed extension to the ombudsman’s powers to investigate an element of private health service in a public-private pathway.
The net impact of all of these changes to the estimate of the financial implications of the Bill is to increase the cost between approximately £39,000 and £56,000 over five years. The revised cost for the ombudsman, public bodies and private healthcare providers is estimated, now, to range from £1.9 to £2 million over five years. Of course, costs are not what's at the heart of the Bill, but the equality committee has also suggested that the Bill has the potential to deliver cost savings to the wider public sector. I hope that, on the basis of the revised explanatory memorandum that has been tabled, the Assembly will agree to the motion this afternoon.
I can't support this motion before the Senedd today. I declare an interest as operating in local government, so I'm fully aware of how the office of the ombudsman is being misused. [Interruption.] If you would give me a few seconds, then I'll explain. What colleagues in local government are finding is that when they try—[Interruption.] Thank you. What colleagues in local government are finding is that when they try to scrutinise officers, when they ask tough questions, then the referral to the ombudsman is actually being used as a threat, now. That's a very serious matter—[Interruption.] Here we have a Minister who was in business, formerly, with the ombudsman, so please, Minister, turn yourself around and listen to what I've got to say. What—[Interruption.]
Ni allaf gefnogi'r cynnig hwn sydd gerbron y Senedd heddiw. Rwy'n datgan buddiant fel un sy'n gweithredu mewn Llywodraeth Leol, felly rwyf yn gwbl ymwybodol o sut mae Swyddfa'r Ombwdsmon yn cael ei chamddefnyddio. [Torri ar draws.] Os wnewch chi roi ychydig o eiliadau imi, gallaf egluro. Yr hyn y mae fy nghydweithwyr mewn Llywodraeth Leol yn ei ganfod yw, pan fyddant yn ceisio—[Torri ar draws.] Diolch. Yr hyn y mae fy nghydweithwyr mewn Llywodraeth Leol yn ei ganfod yw pan fyddant yn ceisio craffu ar swyddogion, pan fyddant yn gofyn cwestiynau anodd, yna mae cyfeirio at yr Ombwdsmon mewn gwirionedd yn cael ei ddefnyddio fel bygythiad. Mae hynny'n fater difrifol iawn—[Torri ar draws.] Yma mae gennym ni Weinidog a oedd cyn hyn mewn busnes gyda'r ombwdsmon, felly os gwelwch yn dda, Gweinidog, trowch a gwrandewch ar yr hyn sydd gennyf i i'w ddweud. Beth—[Torri ar draws.]
Carry on, Neil McEvoy.
Ewch ymlaen, Neil McEvoy.
Well, I think the Minister's got a really good point, actually, because he's alleging that I was found guilty of bullying. What I was found guilty of was saying that I wanted to restructure the council, and that, perversely, was interpreted by the Minister's friend or former business partner, whatever he is, as supposedly—
Wel, rwy'n credu bod gan y Gweinidog bwynt da iawn, oherwydd ei fod yn honni y cafwyd fi'n euog o fwlio. Yr hyn y cafwyd fi yn euog ohono oedd dweud fy mod eisiau ailstrwythuro'r Cyngor, a thorrwyd ar fy nhraws, yn wrthnysig, gan ffrind neu gyn bartner busnes y Gweinidog, neu beth bynnag yw ef, yn ôl pob sôn—
Sorry. This is not relevant to the motion on the order paper—[Interruption.] Just a moment, I'm still speaking. Please refer to the motion on the order paper and carry on with the financial resolution to the public services ombudsman Bill. Carry on with your speech.
Mae'n ddrwg gennyf i. Nid yw hyn yn berthnasol i'r cynnig sydd ar bapur y drefn—[Torri ar draws.] Un eiliad, rwy'n dal i siarad. Trowch at y cynnig ar bapur y drefn a pharhewch gyda'r penderfyniad ariannol i Fil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus. Parhewch â'ch araith.
As I said, it's just not something I can support. The office of the ombudsman is being misused. The public out there are telling me that there are serious reservations about the integrity of this office. And I'll leave my comments there, and I will be voting against.
Fel y dywedais i, nid yw'n rhywbeth y gallaf ei gefnogi. Mae swyddfa'r ombwdsmon yn cael ei chamddefnyddio. Mae'r cyhoedd yn dweud wrthyf y ceir amheuon difrifol ynghylch gonestrwydd y swyddfa hon. Dyna ddiwedd ar fy sylwadau i, a byddaf yn pleidleisio yn erbyn.
Thank you very much. Can I now call on the Cabinet Secretary for Finance to reply to the debate?
Diolch yn fawr iawn. Rwy'n galw yn awr ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid i ymateb i'r ddadl.
Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd.
Mae'r Llywodraeth yn awyddus i symud y Bil ymlaen at y cyfnod nesaf, ac ar ôl clywed beth ddywedodd Simon Thomas, gobeithio bydd Aelodau eraill y Cynulliad yn fodlon cefnogi y cynnig sydd o flaen y Cynulliad nawr. Nid oes dim byd yn beth ddywedodd yr Aelod arall sy'n berthnasol i'r cynnig, so gobeithio bydd Aelodau eraill yn fodlon helpu'r Bil i symud at Gyfnod 2.
Thank you very much, Deputy Presiding Officer.
The Government is eager to move this Bill forward to the next stage, and after hearing what Simon Thomas said, I hope that other Members of the Assembly will be willing to support the motion before the Assembly this afternoon. There's nothing in what the other Member said that's relevant to the motion, so I hope that the other Members will be willing to help the Bill move to Stage 2.
Thank you very much. The proposal is to agree the motion. Does any Member object? [Objection.] Therefore, we'll defer voting on this item until voting time.
Diolch yn fawr iawn. Y cynnig yw cytuno ar y cynnig. A oes unrhyw Aelod yn gwrthwynebu? [Gwrthwynebiad.] Felly, fe ohiriwn ni'r bleidlais ar yr eitem hon tan y cyfnod pleidleisio.
Gohiriwyd y pleidleisio tan y cyfnod pleidleisio.
Voting deferred until voting time.
Voting time is next on the agenda. Unless three Members wish for the bell to be rung, I am going to proceed to a vote.
Y cyfnod pleidleisio sydd nesaf ar yr agenda. Oni fydd tri Aelod yn dymuno canu'r gloch, rwyf yn bwriadu symud ymlaen at bleidlais.
We now vote on the motion to approve the financial resolution in respect of the Public Services Ombudsman (Wales) Bill, and I call for a vote. [Interruption.] You're going to ask me what we're voting on in a minute; nobody's listening. I call for a vote on the motion tabled in the name of Julie James. Open the vote. Close the vote. For the motion 45, no abstentions, one against. Therefore, the motion is carried.
Fe bleidleisiwn yn awr ar y cynnig i gymeradwyo'r penderfyniad ariannol mewn perthynas â Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru), ac rwy'n galw am bleidlais—[Torri ar draws.] Fe fyddwch yn gofyn imi mewn munud ar beth yr ydym yn pleidleisio; does neb yn gwrando. Rwy'n galw am bleidlais ar y cynnig a gyflwynwyd yn enw Julie James. Agorwch y bleidlais. Caewch y bleidlais. O blaid y cynnig 45, neb yn ymatal, un yn erbyn. Felly derbyniwyd y cynnig.
NDM6770 - Cynnig i gymeradwyo'r penderfyniad ariannol mewn perthynas â Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru): O blaid: 45, Yn erbyn: 1, Ymatal: 0
Derbyniwyd y cynnig
NDM6770 - Motion to approve the financial resolution in respect of the Public Services Ombudsman (Wales) Bill: For: 45, Against: 1, Abstain: 0
Motion has been agreed
That brings the proceedings of today to a close. Thank you.
Daw hyn â thrafodion heddiw i ben. Diolch.
Daeth y cyfarfod i ben am 18:46.
The meeting ended at 18:46.