Y Cyfarfod Llawn - Y Bumed Senedd

Plenary - Fifth Senedd

17/07/2018

Cynnwys

Contents

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog 1. Questions to the First Minister
2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes 2. Business Statement and Announcement
3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Y Rhaglen Ddeddfwriaethol 3. Statement by the First Minister: The Legislative Programme
4. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid: Y wybodaeth ddiweddaraf am y trefniadau pontio Ewropeaidd 4. Statement by the Cabinet Secretary for Finance: Update on European Transition
5. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus: Diwygio Llywodraeth Leol—Y camau nesaf 5. Statement by the Cabinet Secretary for Local Government and Public Services: Local Government Reform—Next steps
6. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros yr Economi a Thrafnidiaeth: Diweddariad ar Ofynion Llywodraeth Cymru ar gyfer Masnachfreintiau Rheilffyrdd Eraill sy'n Gwasanaethu Cymru a Buddsoddiad yn Seilwaith y Rheilffyrdd 6. Statement by the Cabinet Secretary for Economy and Transport: Update on Welsh Government Requirements for Other Rail Franchises Serving Wales and Rail Infrastructure Investment
7. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol: Cyhoeddi Adroddiad Llywodraethu Donna Ockenden 7. Statement by the Cabinet Secretary for Health and Social Services: Publication of Donna Ockenden's Governance Review
8. Rheoliadau Deddf Rheoleiddio Landlordiaid Cymdeithasol Cofrestredig (Cymru) 2018 (Diwygiadau Canlyniadol) 2018 8. The Regulation of Registered Social Landlords (Wales) Act 2018 (Consequential Amendments) Regulations 2018
9. Cynnig i gymeradwyo'r penderfyniad ariannol mewn perthynas â Bil Ombwdsmon Gwasanaethau Cyhoeddus (Cymru) 9. Motion to approve the financial resolution in respect of the Public Services Ombudsman (Wales) Bill
10. Cyfnod Pleidleisio 10. Voting Time

Cyfarfu’r Cynulliad am 13:30 gyda’r Llywydd (Elin Jones) yn y Gadair. 

The Assembly met at 13:30 with the Llywydd (Elin Jones) in the Chair.

1. Cwestiynau i'r Prif Weinidog
1. Questions to the First Minister

Yr eitem gyntaf ar ein hagenda ni'r prynhawn yma yw'r cwestiynau i'r Prif Weinidog, ac mae'r cwestiwn cyntaf gan Hefin David.

The first item on our agenda this afternoon is questions to the First Minister, and the first question is from Hefin David.

Prosiectau Seilwaith Mawr
Major Infrastructure Projects

1. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am gyllid Llywodraeth Cymru ar gyfer prosiectau seilwaith mawr? OAQ52551

1. Will the First Minister make a statement on Welsh Government funding for major infrastructure projects? OAQ52551

Yes. The Wales infrastructure investment plan sets out plans to invest over £6.5 billion in infrastructure across Wales over the remainder of the current Assembly term. That includes our flagship infrastructure projects, such as investment in 20,000 affordable homes, and the south Wales metro.

Gwnaf. Mae'r cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru yn nodi cynlluniau i fuddsoddi dros £6.5 biliwn mewn seilwaith ledled Cymru yn ystod gweddill y tymor Cynulliad presennol. Mae hynny'n cynnwys ein prosiectau seilwaith blaenllaw, fel buddsoddi mewn 20,000 o gartrefi fforddiadwy, a metro de Cymru.

Thank you, First Minister. In spring 2017, the Cabinet Secretary for Finance announced the Welsh Government's intention to undertake three major infrastructure schemes using the mutual investment model for this year. And according to Welsh Government information, they have a combined capital value—those three projects—of £1 billion. The Welsh Government stated that the mutual investment model, or MIM, will see private partners build and maintain public assets. In return, Welsh Government will pay a fee to the private partner, which will cover the costs of construction, maintenance and financing the project, and, at the end of the project, it will be transferred into public ownership. So, can I ask the First Minister would he outline the key differences between MIM and private finance initiative, and identify whether other schemes will be used, using the MIM model, in the future, during this Assembly term?

Diolch, Prif Weinidog. Yn ystod gwanwyn 2017, cyhoeddodd Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid fwriad Llywodraeth Cymru i ymgymryd â thri chynllun seilwaith mawr gan ddefnyddio'r model buddsoddi cydfuddiannol ar gyfer eleni. Ac yn ôl gwybodaeth Llywodraeth Cymru, mae ganddyn nhw werth cyfalaf cyfunol—y tri phrosiect hynny—o £1 biliwn. Dywedodd Llywodraeth Cymru y bydd y model buddsoddi cydfuddiannol, neu MIM, yn golygu y bydd partneriaid preifat yn adeiladu ac yn cynnal asedau cyhoeddus. Yn gyfnewid, bydd Llywodraeth Cymru yn talu ffi i'r partner preifat, a fydd yn talu costau adeiladu, cynnal a chadw ac ariannu'r prosiect, ac, ar ddiwedd y prosiect, bydd yn cael ei drosglwyddo i berchnogaeth gyhoeddus. Felly, a gaf i ofyn i'r Prif Weinidog a wnaiff ef amlinellu'r gwahaniaethau allweddol rhwng MIM a'r fenter cyllid preifat, a nodi pa un a fydd cynlluniau eraill yn cael eu defnyddio, gan ddefnyddio'r model MIM, yn y dyfodol, yn ystod y tymor Cynulliad hwn?

Well, the difference is that MIM has value for money among its core objectives. It won't be used to finance soft services, such as cleaning and catering, which has led to expensive and inflexible contracts in the historic PFI model, nor will it be used to finance capital equipment. We invest a small amount of risk capital in each scheme, ensuring the public sector participates in any return on investment. So, it's a different model to PFI. I can say that a public interest director will be appointed by Government to manage the public shareholdings and to promote the public interest more widely, and that post will ensure there is transparency about costs and the performance of private partners.

Wel, y gwahaniaeth yw bod gwerth am arian ymhlith amcanion craidd MIM. Ni fydd yn cael ei ddefnyddio i ariannu gwasanaethau meddal, fel glanhau ac arlwyo, sydd wedi arwain at gontractau drud ac anhyblyg yn y model PFI hanesyddol, ac ni fydd yn cael ei ddefnyddio ychwaith ar gyfer ariannu offer cyfalaf. Rydym ni'n buddsoddi swm bach o gyfalaf risg ym mhob cynllun, gan sicrhau bod y sector cyhoeddus yn cael rhan o unrhyw elw ar y buddsoddiad. Felly, mae'n wahanol fodel i PFI. Gallaf ddweud y bydd cyfarwyddwr budd y cyhoedd yn cael ei benodi gan y Llywodraeth i reoli cyfranddaliadau cyhoeddus ac i hybu diddordeb y cyhoedd yn ehangach, a bydd y swydd honno'n sicrhau bod tryloywder ynghylch costau a pherfformiad partneriaid preifat.

First Minister, broadband is a key part of our economic infrastructure within Wales. The UK Government has established the local full fibre networks challenge fund in order to bring on the next generation of digital infrastructure and to help local-led projects leverage commercial investment into the full fibre future—the gold standard of reliability in broadband. Will you join me in welcoming the news that Monmouthshire and neighbouring local authorities Torfaen, Newport, as part of the city region, have successfully bid into this scheme? And can you tell us how the Welsh Government's own plans for developing broadband infrastructure in Wales will dovetail into the success of areas like Monmouthshire, Torfaen and south-east Wales to make sure that we capitalise on this? These are the first areas of the UK to benefit from this new development. How is the Welsh Government going to make the most of it?

Prif Weinidog, mae band eang yn rhan allweddol o'n seilwaith economaidd yng Nghymru. Mae Llywodraeth y DU wedi sefydlu'r gronfa her rhwydweithiau ffibr llawn leol er mwyn cyflwyno'r genhedlaeth nesaf o seilwaith digidol ac i helpu prosiectau o dan arweiniad lleol i ysgogi buddsoddiad masnachol i'r dyfodol ffibr llawn—sef safon aur dibynadwyedd o ran band eang. A wnewch chi ymuno â mi i groesawu'r newyddion bod Sir Fynwy ac awdurdodau lleol cyfagos Torfaen, Casnewydd, fel rhan o'r ddinas-ranbarth, wedi gwneud ceisiadau llwyddiannus i'r cynllun hwn? Ac a allwch chi ddweud wrthym ni sut y bydd cynlluniau Llywodraeth Cymru ei hun ar gyfer datblygu seilwaith band eang yng Nghymru yn cydblethu â llwyddiant ardaloedd fel Sir Fynwy, Torfaen a de-ddwyrain Cymru i wneud yn siŵr ein bod ni'n manteisio ar hyn? Dyma'r ardaloedd cyntaf yn y DU i elwa ar y datblygiad newydd hwn. Sut mae Llywodraeth Cymru yn mynd i fanteisio i'r eithaf ar hyn?

Well, we are involved as a Government with the projects that he has mentioned. It builds, of course, on Superfast Cymru, which has been hugely successful in bringing broadband to many communities that would otherwise not be served with broadband if it was left to the market because of their size. So, we look to work with the UK Government to deliver the best digital outcomes for all our communities.

Wel, rydym ni'n cymryd rhan fel Llywodraeth yn y prosiectau y mae ef wedi sôn amdanynt. Mae'n adeiladu, wrth gwrs, ar Cyflymu Cymru, sydd wedi bod yn llwyddiannus dros ben o ran dod â band eang i lawer o gymunedau na fyddai'n cael gwasanaeth band eang fel arall pe byddai'n cael ei adael i'r farchnad, oherwydd eu maint. Felly, ein nod yw gweithio gyda Llywodraeth y DU i gyflawni'r canlyniadau digidol gorau i'n holl gymunedau.

Given the current level of interest rates and annuity rates, a debt service liability of about £150 million, over the course of 30 years, would unlock about £2.5 billion, using the kind of innovative financing method like the MIM that the First Minister referred to. Do you think that represents value for money, and, if it does, shouldn't we be much more ambitious in terms of the scale of the capital investment programme to maximise this historic opportunity of low interest rates?

O ystyried lefel bresennol cyfraddau llog a chyfraddau blwydd-daliadau, byddai rhwymedigaeth gwasanaeth dyled o tua £150 miliwn, dros gyfnod o 30 mlynedd, yn datgloi tua £2.5 biliwn, gan ddefnyddio'r math o ddull ariannu arloesol fel MIM y cyfeiriodd y Prif Weinidog ato. A ydych chi'n credu bod hynny yn cynnig gwerth am arian, ac, os ydyw, oni ddylem ni fod yn llawer mwy uchelgeisiol o ran maint y rhaglen buddsoddi cyfalaf i fanteisio i'r eithaf ar y cyfle hanesyddol hwn o gyfraddau llog isel?

I'm with him on ambition, but it has to be tempered of course with prudence. I can say that the MIM incorporates the best of the Scottish non-distributing model—optimum risk allocation, whole-life costing and performance-based payments, whilst ensuring that new investment is classified to the private sector, which is a hugely important issue of course that we've had to deal with in this Chamber many times. And it's therefore genuinely additional to investment from other public services. So, it's a different model from PFI. We will always seek to maximise the amount of funds available through the scheme, but we always have to bear in mind the affordability of our ambition for Wales.

Rwy'n cytuno ag ef o ran uchelgais, ond mae'n rhaid ei gymedroli gyda doethineb, wrth gwrs. Gallaf ddweud bod y MIM yn cynnwys y gorau o fodel nad yw'n dosbarthu yr Alban—dyraniad risg optimwm, costio oes gyfan a thaliadau seiliedig ar berfformiad, gan sicrhau bod buddsoddiad newydd yn cael ei ddosbarthu i'r sector preifat, sydd yn fater hynod bwysig wrth gwrs y bu'n rhaid i ni ymdrin ag ef yn y Siambr hon lawer gwaith. Ac felly mae'n ychwanegiad gwirioneddol at fuddsoddiad gan wasanaethau cyhoeddus eraill. Felly, mae'n wahanol fodel i PFI. Byddwn bob amser yn ceisio sicrhau bod cymaint â phosibl o gyllid ar gael drwy'r cynllun, ond mae'n rhaid i ni bob amser roi sylw i fforddiadwyedd ein huchelgais ar gyfer Cymru.

Cwmnïau Technoleg yn Ne-ddwyrain Cymru
Technology Companies in South-east Wales

2. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gefnogi cwmnïau technoleg yn ne-ddwyrain Cymru? OAQ52563

2. What plans does the Welsh Government have to support technology companies in south-east Wales? OAQ52563

Our economic action plan recognises the importance of technology to futureproof and maintain the competitiveness of our economy. Our calls for action, with a focus on digitalisation, automation and innovation, will see us foster the conditions that will enable technology businesses across Wales to thrive. 

Mae ein cynllun gweithredu economaidd yn cydnabod pwysigrwydd technoleg i fod yn barod ar gyfer y dyfodol a chynnal gallu ein heconomi i gystadlu. Bydd ein galwadau i weithredu, gyda phwyslais ar ddigideiddio, awtomatiaeth ac arloesedd, yn golygu y byddwn yn meithrin yr amodau a fydd yn galluogi busnesau technoleg ledled Cymru i ffynnu.

13:35

Thank you, First Minister. On Friday, I visited Innovation Point, a digital innovation company based in Newport that helps provide expertise, knowledge and contacts to small tech firms. Their annual international digital festival is the biggest tech event in Wales. Innovation Point has attracted many companies to Wales, and businesses like these are vital in sustaining growth and establishing our reputation for being at the forefront of technological developments. So, will the First Minister set out the steps the Welsh Government is taking to assist small and medium-sized technology firms in Newport and the region, so that we can seize the opportunities to attract more investment and ensure south-east Wales maintains its place as a digital hub?

Diolch, Prif Weinidog. Ddydd Gwener, ymwelais ag Innovation Point, cwmni arloesedd digidol yng Nghasnewydd sy'n helpu i ddarparu arbenigedd, gwybodaeth a chysylltiadau i gwmnïau technoleg bychain. Eu gŵyl ddigidol ryngwladol flynyddol yw'r digwyddiad technoleg mwyaf yng Nghymru. Mae Innovation Point wedi denu llawer o gwmnïau i Gymru, ac mae busnesau fel hyn yn hanfodol i gynnal twf a sefydlu ein henw da am fod ar flaen y gad o ran datblygiadau technolegol. Felly, a wnaiff y Prif Weinidog nodi'r camau y mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i helpu cwmnïau technoleg bach a chanolig eu maint yng Nghasnewydd a'r rhanbarth, fel y gallwn ni achub ar y cyfleoedd i ddenu mwy o fuddsoddiad a sicrhau bod de-ddwyrain Cymru yn cynnal ei le fel canolfan ddigidol?

First of all, of course, the Cardiff capital region deal will help to deliver more funding for digital businesses. We've provided £25 million-worth of funding to the Institute for Compound Semiconductor Technology in Cardiff, with a further £38 million investment with the Cardiff capital region, and, of course, the UK's first national software academy, a new national cyber security academy, and of course, as the Member said, Innovation Point.

In 2017, we announced we will invest £100 million in a Tech Valleys programme over 10 years to support the creation of more than 1,500 jobs, and, indeed, two months ago, in May, the Cabinet Secretary confirmed we would invest an extra £25 million in the Tech Valleys programme over the next three years as part of that commitment. 

Yn gyntaf oll, wrth gwrs, bydd bargen prifddinas-ranbarth Caerdydd yn helpu i ddarparu mwy o gyllid ar gyfer busnesau digidol. Rydym ni wedi darparu gwerth £25 miliwn o gyllid i'r Sefydliad Technoleg Lled-ddargludyddion Cyfansawdd yng Nghaerdydd, ynghyd â buddsoddiad arall o £38 miliwn gyda phrifddinas-ranbarth Caerdydd, ac, wrth gwrs, academi meddalwedd genedlaethol gyntaf y DU, academi seiberddiogelwch genedlaethol newydd, ac wrth gwrs, fel y dywedodd yr Aelod, Innovation Point.

Cyhoeddwyd gennym yn 2017 y byddwn yn buddsoddi £100 miliwn mewn rhaglen dechnoleg yn y Cymoedd dros 10 mlynedd i gynorthwyo creu mwy na 1,500 o swyddi, ac, yn wir, ddau fis yn ôl, ym mis Mai, cadarnhaodd Ysgrifennydd y Cabinet y byddem yn buddsoddi £25 miliwn ychwanegol yn rhaglen dechnoleg y cymoedd dros y tair blynedd nesaf yn rhan o'r ymrwymiad hwnnw.

I recently visited the Alacrity Foundation in Newport, which is an educational charity with a mission to train and mentor graduates to create the next generation of high-tech companies based in Wales by providing the skills and knowledge required to run a profitable technology start-up. It also supports businesses by challenging its graduates to solve practical problems sourced directly from companies themselves. Will the First Minister join me in congratulating Dr Wil Williams and his team, and the private benefactors who help fund this charity alongside the Welsh Government for the fantastic work they are doing in training the next generation of entrepreneurs with the skills required to run the companies that will provide the jobs we need in the future in Wales? Thank you.

Ymwelais â Sefydliad Alacrity yng Nghasnewydd yn ddiweddar, sef elusen addysgol sydd â chenhadaeth i hyfforddi a mentora graddedigion i greu'r genhedlaeth nesaf o gwmnïau uwch-dechnoleg yng Nghymru trwy ddarparu'r sgiliau a'r wybodaeth sydd eu hangen i redeg cwmni technoleg newydd proffidiol. Mae hefyd yn cefnogi busnesau trwy herio ei raddedigion i ddatrys problemau ymarferol a ddaw'n uniongyrchol o'r cwmnïau eu hunain. A wnaiff y Prif Weinidog ymuno â mi i longyfarch Dr Wil Williams a'i dîm, a'r cymwynaswyr preifat sy'n helpu i ariannu'r elusen hon ochr yn ochr â Llywodraeth Cymru am y gwaith gwych y maen nhw'n ei wneud i hyfforddi'r genhedlaeth nesaf o entrepreneuriaid sydd â'r sgiliau sydd eu hangen i redeg y cwmnïau a fydd yn darparu'r swyddi y bydd eu hangen arnom ni yn y dyfodol yng Nghymru? Diolch.

Yes, I would join him in that. I think it's hugely important that advice is given to individuals who have great ideas but who need advice as to how to run a business, how to be entrepreneurs. To be able to receive that advice is invaluable to them.

Gwnaf, mi wnaf ymuno ag ef yn hynny o beth. Rwy'n credu ei bod hi'n hynod bwysig y rhoddir cyngor i unigolion sydd â syniadau gwych ond sydd angen cyngor ar sut i redeg busnes, sut i fod yn entrepreneuriaid. Mae gallu cael y cyngor hwnnw yn werthfawr dros ben iddyn nhw.

Cwestiynau Heb Rybudd gan Arweinwyr y Pleidiau
Questions Without Notice from the Party Leaders

Cwestiynau nawr gan arweinwyr y pleidiau. Arweinydd Plaid Cymru, Leanne Wood.

Questions now from the party leaders. The Plaid Cymru leader, Leanne Wood. 

Diolch, Llywydd. First Minister, can you tell us which areas of Wales have the highest rates of late-stage cancer diagnosis?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, a allwch chi ddweud wrthym ni pa ardaloedd o Gymru sydd â'r cyfraddau uchaf o ddiagnosis canser cyfnod hwyr?

That's something that I would have to write to the Member about, but we do know that, as far as the targets are concerned in Wales, our figures compare very well.

Mae hynny'n rhywbeth y byddai'n rhaid i mi ysgrifennu at yr Aelod yn ei gylch, ond rydym ni yn gwybod, cyn belled ag y mae'r targedau yn y cwestiwn yng Nghymru, bod ein ffigurau'n cymharu'n dda iawn.

Rich or poor, rural or urban, man or woman, cancer is an indiscriminate disease, yet diagnosis is anything but. Recent research by Macmillan shows that cancer diagnosis in this country remains a postcode lottery, and our poorest communities consistently face later stage diagnosis. Where stage is recorded, more than one in four people in Wales were diagnosed with cancer at its latest stage, which is stage 4. This is not only unacceptable in the context of our rates being the worst of any country in the UK, it's not acceptable full stop. For some cancers, the wait between first suspecting that something is wrong and diagnosis is the longest in Europe. We all know that catching cancer early saves lives. First Minister, you can save lives. Will you commit to setting and sticking to a 28-day cancer diagnosis target for all so that we can catch cancer early?

Cyfoethog neu dlawd, gwledig neu drefol, dyn neu fenyw, mae canser yn glefyd nad yw'n gwahaniaethu, ac eto mae diagnosis yn gwbl i'r gwrthwyneb. Mae gwaith ymchwil diweddar gan Macmillan yn dangos bod diagnosis canser yn y wlad hon yn parhau i fod yn loteri cod post, ac mae ein cymunedau tlotaf yn wynebu diagnosis cyfnod diweddarach yn gyson. Pan fo'r cyfnod yn cael ei gofnodi, cafodd mwy nag un o bob pedwar o bobl yng Nghymru ddiagnosis o ganser yn ei gyfnod hwyraf, sef cyfnod 4. Nid yn unig y mae hyn yn annerbyniol yng nghyd-destun y ffaith mai ein cyfraddau ni yw'r gwaethaf o unrhyw wlad yn y DU, nid yw'n dderbyniol o gwbl. O ran rhai mathau o ganser, mae'r amser aros rhwng amau i gychwyn bod rhywbeth o'i le a diagnosis yr hwyaf yn Ewrop. Rydym ni i gyd yn gwybod bod dal canser yn gynnar yn achub bywydau. Prif Weinidog, gallwch chi achub bywydau. A wnewch chi ymrwymo i bennu a glynu at darged diagnosis canser 28 diwrnod i bawb fel y gallwn ni ddal canser yn gynnar?

What medics tell me is that it can't be done for all types of cancer—that sometimes it takes longer for certain cancers to be diagnosed. Now, she makes the point that it's hugely important, for example, for people to be encouraged to present early, and also, of course, for GPs to refer people early on in the pathway. We know that the vast majority of cancer patients in Wales start their treatment within target times. We know that the incidence of cancer continues to rise, and treatment is increasing in complexity. The number of referrals for suspected cancer requiring investigation has risen by more than 36,000 over a five-year period to around 96,000 referrals a year, which I think is at least partial good news, because it means people are being referred on more quickly. We know, of course, that 85.5 per cent of patients newly diagnosed with cancer via the urgent suspected cancer route started definitive treatment within the target time of 62 days, and 97 per cent of those diagnosed not via the urgent route started definitive treatment within their target time of 31 days.

Yr hyn y mae meddygon yn ei ddweud wrthyf yw na ellir gwneud hynny ar gyfer pob math o ganser—ei bod hi weithiau'n cymryd mwy o amser i gael diagnosis o rai mathau o ganser. Nawr, mae hi'n gwneud y pwynt ei bod hi'n hynod bwysig, er enghraifft, i bobl gael eu hannog i gysylltu'n gynnar, a hefyd, wrth gwrs, i feddygon teulu gyfeirio pobl yn gynnar ar y llwybr. Rydym ni'n gwybod bod mwyafrif llethol y cleifion canser yng Nghymru yn dechrau eu triniaeth o fewn amseroedd targed. Rydym ni'n gwybod bod nifer yr achosion o ganser yn parhau i gynyddu, a bod triniaeth yn cynyddu o ran cymhlethdod. Mae nifer yr atgyfeiriadau ar gyfer amheuaeth o ganser y mae angen ymchwilio iddi wedi codi mwy na 36,000 dros gyfnod o bum mlynedd i tua 96,000 o atgyfeiriadau y flwyddyn, sy'n newyddion da yn rhannol o leiaf rwy'n credu, gan ei fod yn golygu bod pobl yn cael eu cyfeirio ymlaen yn gyflymach. Rwy'n ni'n gwybod, wrth gwrs, bod 85.5 y cant o gleifion sydd newydd gael diagnosis o ganser drwy'r llwybr canser tybiedig brys wedi dechrau triniaeth bendant o fewn yr amser targed o 62 diwrnod, a bod 97 y cant o'r rheini a gafodd ddiagnosis nad oedd drwy'r llwybr brys wedi dechrau triniaeth bendant o fewn eu hamser targed o 31 diwrnod.

13:40

So, you're talking about treatment and I'm asking you about diagnosis. Cancer Research UK has championed it, clinicians are calling for it, England is doing it, and yet, First Minister, you continue to argue with the experts. You reject 28-day targets not for the good of patients, but for the good of your own public relations. You won't hit those targets and you won't meet those patients' needs.

First Minister, the evidence is clear: people in poorer areas are diagnosed later. Macmillan's data shows that stage 4 diagnosis in our poorest areas is up to 9 per cent higher compared to their wealthier neighbours. You can't afford to be poor and ill in Labour's Wales. An information campaign, more readily access to GPs and diagnosis services could turn this around. So, will you commit to creating accessible cancer diagnosis services in all parts of Wales so that, whether you are rich or poor, your cancer diagnosis is not left too late?

Felly, rydych chi'n sôn am driniaeth ac rwyf i'n eich holi am ddiagnosis. Mae Cancer Research UK wedi ei hyrwyddo, mae clinigwyr yn galw amdano, mae Lloegr yn ei wneud, ac eto, Prif Weinidog, rydych chi'n parhau i ddadlau gyda'r arbenigwyr. Rydych chi'n gwrthod targedau 28 diwrnod nid er lles y cleifion, ond er lles eich cysylltiadau cyhoeddus eich hun. Ni fyddwch yn cyrraedd y targedau hynny ac ni fyddwch yn diwallu anghenion y cleifion hynny.

Prif Weinidog, mae'r dystiolaeth yn eglur: mae pobl mewn ardaloedd tlotach yn cael diagnosis yn hwyrach. Mae data Macmillan data yn dangos bod diagnosis cam 4 yn ein hardaloedd tlotaf hyd at 9 y cant yn uwch o'u cymharu â'u cymdogion cyfoethocach. Ni allwch chi fforddio bod yn dlawd ac yn sâl yng Nghymru y Blaid Lafur. Gallai ymgyrch wybodaeth, mynediad mwy parod at feddygon teulu a gwasanaethau diagnosis newid hyn. Felly, a wnewch chi ymrwymo i greu gwasanaethau diagnosis canser hygyrch ym mhob rhan o Gymru fel nad yw eich diagnosis o ganser yn cael ei adael yn rhy hwyr, pa un a ydych chi'n gyfoethog neu'n dlawd?

As somebody who is married to somebody who works for Macmillan, I'm lobbied on a daily basis in terms of the way cancer is dealt with in Wales. And I can say there is no clinical evidence at all to suggest that a 28-day target would work. Where has that come from? Where is the clinical evidence to say that 28 days is some kind of golden figure? Politicians love these figures, but, in reality, I don't see any clinical evidence for it.

There are the issues—[Interruption.] There's no point shouting. If you asked the question, I'll answer the question for you now.

Part of the problem is a reluctance in some areas for people come forward early, and that doesn't help. We need to make sure that all GPs are referring as quickly as possible, because access to treatment is the same for everyone. It's simply a question of encouraging people to come forward as early as possible and for GPs to refer as quickly as possible. And that is something that is hugely important in terms of the campaigns that we have run in terms of raising awareness of different types of cancer, because we know if people are asked to check their symptoms, they are more likely to present early, and that's the way to make sure that more people not just are cured of cancer, but live with cancer, making sure that people are aware of the different types of cancers and their symptoms. And the work that Macmillan does is exactly that. Part of their work is to raise awareness of different cancers and provide evidence to people. They will be at the Royal Welsh Show. One of the themes they've had at the Royal Welsh Show is they have dealt with skin cancer, melanoma, especially with a show that's held in the summer, and they focus very, very strongly on people identifying cancer at an early stage themselves, or what may be the symptoms of cancer, so they can present and so, then, of course, they can have a better outcome.

Fel rhywun sydd yn briod â rhywun sy'n gweithio i Macmillan, rwy'n cael fy lobïo yn feunyddiol o ran y ffordd yr ymdrinnir â chanser yng Nghymru. A gallaf ddweud nad oes unrhyw dystiolaeth glinigol o gwbl i awgrymu y byddai targed o 28 diwrnod yn gweithio. O ble mae hwnnw wedi dod? Ble mae'r dystiolaeth glinigol i ddweud bod 28 diwrnod yn rhyw fath o ffigur euraid? Mae gwleidyddion wrth eu boddau â'r ffigurau hyn, ond, mewn gwirionedd, nid wyf i'n gweld unrhyw dystiolaeth glinigol ar gyfer hynny.

Ceir materion—[Torri ar draws.] Nid oes unrhyw bwynt gweiddi. Os gwnaethoch chi ofyn y cwestiwn, mi wnaf i ateb y cwestiwn i chi nawr.

Rhan o'r broblem yw amharodrwydd mewn rhai ardaloedd i bobl ddod ymlaen yn gynnar, ac nid yw hynny'n helpu. Mae angen i ni wneud yn siŵr bod yr holl feddygon teulu yn atgyfeirio cyn gynted â phosibl, gan fod mynediad at driniaeth yr un fath i bawb. Mae'n fater syml o annog pobl i ddod ymlaen mor gynnar â phosibl ac i feddygon teulu atgyfeirio mor gyflym â phosibl. Ac mae hynny'n rhywbeth sy'n hynod bwysig o ran yr ymgyrchoedd yr ydym ni wedi eu cynnal o ran codi ymwybyddiaeth o wahanol fathau o ganser, gan ein bod ni'n gwybod os gofynnir i bobl wirio eu symptomau, maen nhw'n fwy tebygol o gysylltu'n gynnar, a dyna'r ffordd o wneud yn siŵr bod mwy o bobl nid yn unig yn cael eu gwella o ganser, ond sy'n byw gyda chanser, gan wneud yn siŵr bod pobl yn ymwybodol o'r gwahanol fathau o ganser a'u symptomau. A dyna'n union yw'r gwaith y mae Macmillan yn ei wneud. Rhan o'u gwaith yw codi ymwybyddiaeth o'r gwahanol ganserau a darparu tystiolaeth i bobl. Byddan nhw yn y Sioe Frenhinol. Un o'r themâu y bu ganddynt yn y Sioe Frenhinol fu ymdrin â chanser y croen, melanoma, yn enwedig gyda sioe a gynhelir yn yr haf, ac maen nhw’n canolbwyntio'n gryf iawn, iawn ar bobl yn canfod canser yn gynnar eu hunain, neu'r hyn a allai fod yn symptomau o ganser, fel y gallan nhw gysylltu ac, yna, wrth gwrs, gallan nhw gael gwell canlyniad.

Ar ran yr wrthblaid, Paul Davies.

On behalf of the opposition, Paul Davies.

Diolch, Llywydd. First Minister, the report published by independent examiner, Donna Ockenden, last week provided a frightening picture of the delivery of services in north Wales. The damning report showed that leadership at the health board has been wholly inappropriate and significantly flawed since its creation, and that mental health services are chronically understaffed at a time when patient numbers and acuity were increasing. First Minister, are you ashamed of your Government's management of Betsi Cadwaladr University Local Health Board?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, rhoddodd yr adroddiad a gyhoeddwyd gan archwilydd annibynnol, Donna Ockenden, yr wythnos diwethaf ddarlun brawychus o'r ddarpariaeth o wasanaethau yn y gogledd. Dangosodd yr adroddiad damniol bod arweinyddiaeth yn y bwrdd iechyd wedi bod yn gwbl amhriodol ac yn sylweddol ddiffygiol ers ei greu, a bod gwasanaethau iechyd meddwl yn ddifrifol brin o staff ar adeg pan roedd nifer y cleifion ac aciwtedd yn cynyddu. Prif Weinidog, a oes gennych chi gywilydd o reolaeth eich Llywodraeth o Fwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr?

Well, there will be a statement on this further on on the agenda this afternoon. What I can say is, of course, this is a difficult report. The report did highlight areas of progress in the presentation of the board last week. BCU now has a different executive leadership team in place. Since 2016, a new chief executive, seven executives, including a medical director and a director of nursing and a new director of mental health, have been appointed to lead on the improvements needed. A new chair will take up post shortly. I know that the Cabinet Secretary has published a written statement. He will, as I say, make an oral statement on the review later this afternoon and he has been clear about what he expects of the board.

Wel, bydd datganiad ar hyn yn ddiweddarach ar yr agenda y prynhawn yma. Yr hyn y gallaf ei ddweud, wrth gwrs, yw bod hwn yn adroddiad anodd. Tynnodd yr adroddiad sylw at feysydd o gynnydd yng nghyflwyniad y bwrdd yr wythnos diwethaf. Mae gan PBC wahanol dîm arweinyddiaeth gweithredol erbyn hyn. Ers 2016, penodwyd prif weithredwr newydd, saith swyddog gweithredol, gan gynnwys cyfarwyddwr meddygol a chyfarwyddwr nyrsio a chyfarwyddwr iechyd meddwl newydd, i arwain ar y gwelliannau sydd eu hangen. Bydd cadeirydd newydd yn dechrau yn ei swydd yn fuan. Gwn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi cyhoeddi datganiad ysgrifenedig. Bydd, fel y dywedaf, yn gwneud datganiad llafar ar yr adolygiad yn ddiweddarach y prynhawn yma ac mae wedi bod yn eglur ynghylch yr hyn y mae'n ei ddisgwyl gan y bwrdd.

First Minister, you should be ashamed of the way that you've actually run this health board. It will be three years ago this summer that the Welsh Government put Betsi Cadwaladr health board in special measures, and the Ockenden report has shown that, over that period, progress has been slow and significant improvements have yet to be made. Lessons simply haven't been learnt and people in north Wales will rightly feel anger and outrage at the lack of progress over the past three years in addressing these serious failings. This is a health board that is only eight years old, and has been in special measure for three of those years. It's your Government's responsibility to run this health board. You are responsible. Your Cabinet Secretary is accountable to you for the delivery of health services in Wales. What are you doing to make sure that he sorts this mess out and how are you performance managing the health Secretary to make sure he improves Betsi Cadwaladr health board? You clearly have no targets for improving the health board. Have you set any targets for your health Secretary?

Prif Weinidog, dylai fod arnoch gywilydd o'r ffordd yr ydych chi wedi rhedeg y bwrdd iechyd hwn mewn gwirionedd. Bydd yn dair blynedd yn ôl yr haf hwn pan wnaeth Llywodraeth Cymru fwrdd iechyd Betsi Cadwaladr yn destun mesurau arbennig, ac mae adroddiad Ockenden wedi dangos, dros y cyfnod hwnnw, bod y cynnydd wedi bod yn araf ac nad oes gwelliannau sylweddol wedi eu gwneud eto. Yn syml, nid yw gwersi wedi cael eu dysgu a bydd pobl yn y gogledd yn teimlo gwylltineb a dicter, a hynny'n briodol, at y diffyg cynnydd dros y tair blynedd diwethaf o ran mynd i'r afael â'r methiannau difrifol hyn. Mae hwn yn fwrdd iechyd nad yw ond yn wyth oed, ac mae wedi bod yn destun mesurau arbennig am dair o'r blynyddoedd hynny. Cyfrifoldeb eich Llywodraeth chi yw rhedeg y bwrdd iechyd hwn. Chi sy'n gyfrifol. Mae eich Ysgrifennydd Cabinet yn atebol i chi am y ddarpariaeth o wasanaethau iechyd yng Nghymru. Beth ydych chi'n ei wneud i wneud yn siŵr ei fod yn clirio'r llanastr hwn a sut ydych chi'n rheoli perfformiad yr Ysgrifennydd dros iechyd i wneud yn siŵr ei fod yn gwella bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr? Mae'n amlwg nad oes gennych chi unrhyw dargedau ar gyfer gwella'r bwrdd iechyd. A ydych chi wedi pennu unrhyw dargedau ar gyfer eich Ysgrifennydd dros iechyd?

13:45

I can say that Donna Ockenden was commissioned by BCU in 2015 to review the governance arrangements relating to the care of patients in Betsi Cadwaladr. She presented her findings to the board on 12 July. The report runs to about 500 pages, with the executive summary alone running to 50 pages. I wonder if he's read that report. The findings are consistent with previous reports. In many cases, it's a summary of previous reviews since 2009. What's hugely important, now that we have that report, is that we can now build on that report, as the Cabinet Secretary will outline this afternoon, and now that we know what the challenges are, we can meet those challenges.

Gallaf ddweud y comisiynwyd Donna Ockenden gan PBC yn 2015 i adolygu'r trefniadau llywodraethu yn ymwneud â gofal cleifion yn Betsi Cadwaladr. Cyflwynodd ei chanfyddiadau i'r bwrdd ar 12 Gorffennaf. Mae'r adroddiad oddeutu 500 o dudalennau o hyd, ac mae'r grynodeb weithredol yn unig yn 50 o dudalennau. Tybed a yw ef wedi darllen yr adroddiad hwnnw. Mae'r canfyddiadau yn cyd-fynd ag adroddiadau blaenorol. Mewn llawer o achosion, mae'n grynodeb o adolygiadau blaenorol ers 2009. Yr hyn sy'n hynod bwysig, gan fod gennym ni'r adroddiad hwnnw erbyn hyn, yw y gallwn ni adeiladu ar yr adroddiad hwnnw nawr, fel y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ei amlinellu y prynhawn yma, a nawr ein bod ni'n gwybod beth yw'r heriau, gallwn ymateb i'r heriau hynny.

Clearly, your Cabinet Secretary has failed when it comes to Betsi Cadwaladr university health board. The Welsh Government's record of delivering health services in north Wales speaks for itself. Let me give you some examples, First Minister: 93-year-old Margaret Megan Evans waited on a concrete path for more than three hours after falling and breaking her hip, and then was not seen by an emergency department doctor until almost 11 hours after help was initially summoned; 46-year-old Ester Wood waited five hours in an ambulance before being admitted to hospital, where she then died; 78-year-old Neville Welton passed away following a delay in treatment because of capacity, staffing, administration errors and patient flow problems. First Minister, these are real people. Warnings that lives remain at risk have been issued by the coroner's office following deaths in hospitals, and in the past 12 months, the health board received 294 new claims for either personal injury or clinical or medical negligence. There's clearly a culture of deny, defend and dismiss at the heart of Betsi Cadwaladr health board and your Government. First Minister, when will your Government take responsibility for the catalogue of failures in care at Betsi Cadwaladr university health board since it has been in special measures? Will you now apologise to the people of north Wales for the shambles of a system that your Government has presided over and for the lack of accountability in handling these services?

Yn amlwg, mae eich Ysgrifennydd y Cabinet wedi methu pan ddaw i fwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr. Mae hanes Llywodraeth Cymru o ddarparu gwasanaethau iechyd yn y gogledd yn siarad drosto'i hunan. Gadewch i mi roi rhai enghreifftiau i chi, Prif Weinidog: bu Margaret Megan Evans, sy'n 93 mlwydd oed, yn aros ar lwybr concrit am fwy na thair awr ar ôl cwympo a thorri ei chlun, ac wedyn ni chafodd ei gweld gan feddyg yn yr adran achosion brys tan bron i 11 awr ar ôl gofyn gyntaf am gymorth; bu Ester Wood, a oedd yn 46 mlwydd oed, yn aros pum awr mewn ambiwlans cyn cael ei derbyn i'r ysbyty, lle bu hi farw wedyn; bu farw Neville Welton, a oedd yn 78 mlwydd oed, ar ôl oedi ei driniaeth oherwydd capasiti, staffio, camgymeriadau gweinyddol a phroblemau llif cleifion. Prif Weinidog, mae'r rhain yn bobl go iawn. Cyhoeddwyd rhybuddion fod bywydau yn parhau i fod mewn perygl gan swyddfa'r crwner yn dilyn marwolaethau mewn ysbytai, ac yn ystod y flwyddyn ddiwethaf, derbyniodd y bwrdd iechyd 294 hawliad newydd ar sail anaf personol neu esgeulustod clinigol neu feddygol. Mae'n amlwg bod diwylliant o wadu, amddiffyn a diystyru wrth wraidd bwrdd iechyd Betsi Cadwaladr a'ch Llywodraeth chi. Prif Weinidog, pryd wnaiff eich Llywodraeth gymryd cyfrifoldeb am y catalog o fethiannau mewn gofal ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr ers iddo fod yn destun mesurau arbennig? A wnewch chi ymddiheuro nawr i bobl y gogledd am y traed moch o system y mae eich Llywodraeth wedi bod yn gyfrifol amdani ac am y diffyg atebolrwydd wrth ymdrin â'r gwasanaethau hyn?

This contrasts, doesn't it, with the way his party approaches things in England, where if there is an issue like Gosport it's always the fault—[Interruption.] It's always the fault—[Interruption.] I know it's the leadership contest, but perhaps he'd like me to answer the question.

Mae hyn yn cyferbynnu, onid yw, â'r ffordd y mae ei blaid ef yn ymdrin â phethau yn Lloegr, lle os oes mater fel Gosport, mae'r bai bob amser—[Torri ar draws.] Mae'r bai bob amser—[Torri ar draws.] Gwn mai'r gystadleuaeth i fod yn arweinydd yw hyn, ond efallai yr hoffai i mi ateb y cwestiwn.

Allow the First Minister to respond, please. Allow the First Minister to respond.

Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb, os gwelwch yn dda. Gadewch i'r Prif Weinidog ymateb.

All these things are brushed off towards the health boards; it's never the fault of the UK Government. We take responsibility for what happens in Betsi Cadwaladr because it is in special measures. It is the report that we will use in order to create that improvement. We are diverting and putting resources into health as best we can, despite the austerity—[Interruption.] Well, they can moan about it, but it's despite the austerity that has been put in place by his party. If he stood up and demanded the same for Wales as his party has given to Northern Ireland, he would have more credibility in the arguments that he puts forward. As I say, the Cabinet Secretary will make a statement on this this afternoon. It's time he and his party apologised for fleecing the people of Wales for the past eight years.

Mae'r bai am yr holl bethau hyn yn cael ei roi ar y byrddau iechyd; nid yw byth yn fai ar Lywodraeth y DU. Rydym ni'n cymryd cyfrifoldeb am yr hyn sy'n digwydd yn Betsi Cadwaladr gan ei fod yn destun mesurau arbennig. Dyma'r adroddiad y byddwn ni'n ei ddefnyddio i greu'r gwelliant hwnnw. Rydym ni'n arallgyfeirio ac yn neilltuo adnoddau i faes iechyd yn y ffordd orau y gallwn, er gwaethaf y cyni cyllidol—[Torri ar draws.] Wel, gallan nhw gwyno amdano, ond mae er gwaethaf y cyni cyllidol a gyflwynwyd gan ei blaid ef. Pe byddai'n sefyll ar ei draed ac yn galw am yr un peth i Gymru ag y mae ei blaid wedi ei roi i Ogledd Iwerddon, byddai ganddo fwy o hygrededd yn y dadleuon y mae'n eu cyflwyno. Fel y dywedaf, bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn gwneud datganiad ar hyn y prynhawn yma. Mae'n bryd iddo ef a'i blaid ymddiheuro am flingo pobl Cymru dros yr wyth mlynedd diwethaf.

Arweinydd grŵp UKIP, Caroline Jones.

Leader of the UKIP group, Caroline Jones.

Diolch, Llywydd. First Minister, the outgoing Auditor General for Wales has been highly critical—[Interruption.]

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae Archwilydd Cyffredinol Cymru sydd ar fin gadael y swydd wedi bod yn feirniadol iawn—[Torri ar draws.]

Allow Caroline Jones to ask the question. Caroline Jones. 

Gadewch i Caroline Jones ofyn y cwestiwn. Caroline Jones.

Diolch, Llywydd. First Minister, the outgoing Auditor General for Wales has been highly critical of the Welsh public sector's inability to adapt to reduced budgets. In evidence to the Public Accounts Committee, Huw Vaughan Thomas said that public services could be reforming for the better, but their only response to austerity has been cutting costs. He also said that he was frustrated that devolution hasn't led to a fundamental rethink on how we deliver public services in Wales. The reality is that, regardless of who is in power in Westminster, we will not see massive increases in public spending because the UK is now nearly £2 trillion in debt, which equates to around 85 per cent of GDP. We can't borrow our way out of this mess, so we have to spend smarter. So, First Minister, do you agree with the outgoing auditor general that we need a radical rethink for public services?

Diolch, Llywydd. Prif Weinidog, mae Archwilydd Cyffredinol Cymru sydd ar fin gadael ei swydd wedi bod yn feirniadol iawn o anallu sector cyhoeddus Cymru i addasu i gyllidebau llai. Mewn tystiolaeth i'r Pwyllgor Cyfrifon Cyhoeddus, dywedodd Huw Vaughan Thomas y gallai gwasanaethau cyhoeddus fod yn diwygio er gwell, ond eu hunig ymateb i gyni cyllidol fu torri costau. Dywedodd hefyd ei fod yn rhwystredig nad yw datganoli wedi arwain at ailystyriaeth sylfaenol o sut yr ydym ni'n darparu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru. Y gwir amdani yw, ni waeth pwy sydd mewn grym yn San Steffan, ni fyddwn yn gweld cynnydd enfawr i wariant cyhoeddus gan fod y DU bron i £2 triliwn mewn dyled erbyn hyn, sy'n cyfateb i tua 85 y cant o gynnyrch domestig gros. Ni allwn fenthyg ein hunain allan o'r llanastr hwn, felly mae'n rhaid i ni wario yn fwy doeth. Felly, Prif Weinidog, a ydych chi'n cytuno â'r Archwilydd Cyffredinol sydd ar fin gadael ei swydd ein bod ni angen ailystyriaeth radical ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus?

13:50

We always look to put in place the best system for public services that we can. For example, we took three Welsh Government-sponsored bodies and turned them into one—Natural Resources Wales—and we reduced the number of bodies delivering health to make sure that there were fewer organisations that people had to be in contact with. The reality is this: we have protected the Welsh public services budget. Local government in Wales is far better financed than is the case in England. We haven't seen the destruction of social services that is happening under a Tory Government in England. We have put resources into social care and into health. We've also, of course, put resources into education. We have seen the cut in education funding that we saw in England last week, where schools have been starved of money by a Conservative Government. Why is this relevant? Because if they were in charge, they would do exactly the same in Wales—exactly the same in Wales. We have fought against the austerity that the Welsh Conservatives have greeted in Wales, and we know what would happen to our older people, to our young people, to schools, to hospitals and to social services if ever—God forbid—they got their hands on power.

Rydym ni bob amser yn ceisio rhoi'r system orau y gallwn ni ar waith ar gyfer gwasanaethau cyhoeddus. Er enghraifft, fe wnaethom ni gymryd tri chorff a noddwyd gan Lywodraeth Cymru a'u troi nhw'n un—Cyfoeth Naturiol Cymru—a lleihawyd nifer y cyrff sy'n darparu iechyd i wneud yn siŵr bod llai o sefydliadau yr oedd yn rhaid i bobl fod mewn cysylltiad â nhw. Y gwir amdani yw hyn: rydym ni wedi diogelu cyllideb gwasanaethau cyhoeddus Cymru. Ariennir Llywodraeth Leol yng Nghymru yn llawer gwell na'r hyn sy'n digwydd yn Lloegr. Nid ydym ni wedi gweld y dinistriad o wasanaethau cymdeithasol sy'n digwydd o dan Lywodraeth Dorïaidd yn Lloegr. Rydym ni wedi cyfrannu adnoddau at ofal cymdeithasol ac iechyd. Rydym ni hefyd, wrth gwrs, wedi cyfrannu adnoddau at addysg. Rydym ni wedi gweld y toriad i gyllid addysg a welsom yn Lloegr yr wythnos diwethaf, lle mae ysgolion wedi eu hamddifadu o arian gan Lywodraeth Geidwadol. Pam mae hyn yn berthnasol? Oherwydd pe bydden nhw mewn grym, bydden nhw'n gwneud yn union yr un fath yng Nghymru—yn union yr un fath yng Nghymru. Rydym ni wedi ymladd yn erbyn y cyni cyllidol y mae'r Ceidwadwyr Cymreig wedi ei groesawu yng Nghymru, ac rydym ni'n gwybod beth fyddai'n digwydd i'n pobl hŷn, i'n pobl ifanc, i ysgolion, i ysbytai ac i wasanaethau cymdeithasol pe bydden nhw fyth—Duw a'n gwaredo—yn cael eu dwylo ar rym.

I agree with the former auditor general that austerity is the biggest challenge facing public services in Wales, coupled with the rise in demand. These services are facing incredible pressure. While NHS spending has continued to rise, local authority cuts are impacting upon social care, which, in turn, impacts upon healthcare. We spend more per head on health than they do in England, yet we have to wait longer for appointments and longer for treatment. So, First Minister, your Government's long-term plan for health and social care will help us prepare for future challenges, but what about now? How do we meet the challenges of today? Huw Vaughan Thomas said that public services in Wales need to think more radically about how services are delivered, with a focus on outcomes rather than structures. So, First Minister, is your Government too focused on structures as opposed to outcomes?

Rwy'n cytuno a'r cyn Archwilydd Cyffredinol mai cyni cyllidol yw'r her fwyaf sy'n wynebu gwasanaethau cyhoeddus yng Nghymru, ynghyd â'r cynnydd mewn galw. Mae'r gwasanaethau hyn yn wynebu pwysau anhygoel. Tra bod gwariant y GIG wedi parhau i gynyddu, mae toriadau awdurdodau lleol yn effeithio ar ofal cymdeithasol, sydd, yn ei dro, yn effeithio ar ofal iechyd. Rydym ni'n gwario mwy y pen ar iechyd nag y maen nhw yn Lloegr, ac eto mae'n rhaid i ni aros yn hwy am apwyntiadau ac yn hwy am driniaeth. Felly, Prif Weinidog, bydd cynllun hirdymor eich Llywodraeth ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol yn ein helpu i baratoi ar gyfer heriau yn y dyfodol, ond beth am nawr? Sut ydym ni'n ymateb i heriau heddiw? Dywedodd Huw Vaughan Thomas bod angen i wasanaethau cyhoeddus yng Nghymru feddwl yn fwy radical am sut y mae gwasanaethau'n cael eu darparu, gyda phwyslais ar ganlyniadau yn hytrach na strwythurau. Felly, Prif Weinidog, a yw eich Llywodraeth yn canolbwyntio'n ormodol ar strwythurau yn hytrach na chanlyniadau?

No, because, for example, in the field of health, that would mean that we would be looking at yet another reorganisation, and that's not something that would cause stability in the health service. It is down to resource, it's down to ensuring that we can allocate as much resource as we can to health and other public services, but it's a hugely difficult task against the backdrop of austerity that we face and what we've faced over the past eight years.

Nac ydy, oherwydd, er enghraifft, ym maes iechyd, byddai hynny'n golygu y byddem ni'n edrych ar ad-drefniad arall eto, ac nid yw hynny'n rhywbeth a fyddai'n achosi sefydlogrwydd yn y gwasanaeth iechyd. Mae'n ymwneud ag adnoddau, mae'n ymwneud â sicrhau y gallwn ni ddyrannu cymaint o adnoddau ag y gallwn i iechyd a gwasanaethau cyhoeddus eraill, ond mae'n dasg hynod anodd yng nghyd-destun y cyni cyllidol yr ydym ni'n ei wynebu a'r hyn yr ydym ni wedi ei wynebu dros yr wyth mlynedd diwethaf.

Thank you, First Minister. Huw Vaughan Thomas said that the Williams commission report clearly sets out the nature of systemic problems that need to be fixed. He added that he finds himself both frustrated and increasingly concerned that many clarion calls for action that Wales has heard over the last decade or so have not yet generated the tangible changes that are now urgently needed, and that we have not used devolution as an opportunity for fundamental rethinks. So, First Minister, does your Government lack the will to do what is necessary to drive forward change in Wales's public services, or do you truly believe that the changes proposed by the Williams commission and others are unnecessary? Thank you.

Diolch, Prif Weinidog. Dywedodd Huw Vaughan Thomas bod adroddiad comisiwn Williams yn nodi'n eglur natur problemau systemig y mae angen eu datrys. Ychwanegodd ei fod yn canfod ei fod yn rhwystredig ac yn gynyddol bryderus nad yw llawer o'r galwadau rhybudd eglur i weithredu y mae Cymru wedi eu clywed dros y degawd diwethaf wedi creu'r newidiadau gwirioneddol sydd eu hangen ar frys bellach, ac nad ydym wedi defnyddio datganoli fel cyfle ar gyfer ailystyriaethau sylfaenol. Felly, Prif Weinidog, a oes diffyg ewyllys gan eich Llywodraeth i wneud yr hyn sydd ei angen i sbarduno newid yng ngwasanaethau cyhoeddus Cymru, neu a ydych chi wir yn credu bod y newidiadau a gynigir gan gomisiwn Williams ac eraill yn ddiangen? Diolch.

I'm not sure whether it's now UKIP policy to back what was in the Williams commission in terms of local government reform. If that is the case, then that's interesting. We have seen a situation in Wales where we have seen the development of consortia, for example, in education, which has led to far better outcomes for education than was previously the case. At one point, we had six local authorities in special measures and we had one local authority that collapsed completely in Anglesey—we're far from that position. So, we've worked to make sure that our local authorities have become more sustainable. There are still challenges to make sure that that happens in the future, and that is where, of course, it'll be interesting to hear other parties' views in terms of what the structure of public services should be in the future, rather than simply saying, 'Well, we don't like this.' What are the views of other parties? Let's see whether there is a consensus—we've had the parliamentary review on health—in terms of how public services might be structured in the future.

Nid wyf i'n siŵr a yw'n bolisi UKIP erbyn hyn i gefnogi'r hyn a oedd yng nghomisiwn Williams o ran diwygio llywodraeth leol. Os yw hynny'n wir, yna mae hynny'n ddiddorol. Rydym ni wedi gweld sefyllfa yng Nghymru lle'r ydym ni wedi gweld datblygiad consortia, er enghraifft, ym maes addysg, sydd wedi arwain at ganlyniadau gwell o lawer ar gyfer addysg nad oedd yn wir yn y gorffennol. Ar un adeg, roedd gennym ni chwe awdurdod lleol yn destun mesurau arbennig ac roedd gennym ni un awdurdod lleol a chwalodd yn llwyr yn Ynys Môn—rydym ni'n bell o fod yn y sefyllfa honno. Felly, rydym ni wedi gweithio i wneud yn siŵr bod ein hawdurdodau lleol wedi dod yn fwy cynaliadwy. Ceir heriau o hyd i wneud yn siŵr bod hynny'n digwydd yn y dyfodol, a dyna pryd, wrth gwrs, bydd hi'n ddiddorol clywed barn y pleidiau eraill o ran beth ddylai strwythur gwasanaethau cyhoeddus fod yn y dyfodol, yn hytrach na dweud yn syml, 'Wel, nid ydym ni'n hoffi hyn.' Beth yw barn y pleidiau eraill? Gadewch i ni weld a oes consensws—rydym ni wedi cael yr arolwg seneddol ar iechyd—o ran sut y gallai gwasanaethau cyhoeddus gael eu strwythuro yn y dyfodol.

Tagfeydd Traffig yng Nghanol De Cymru
Traffic Congestion in South Wales Central

3. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am fynd i'r afael â thagfeydd traffig yng Nghanol De Cymru? OAQ52520

3. Will the First Minister make statement on tackling traffic congestion in South Wales Central? OAQ52520

The metro is one obvious example of how that is being done. We also have our pinch points programme and the improvements to public transport I've already mentioned, and we're supporting local authorities to address key local issues.

Mae'r metro yn un enghraifft amlwg o sut y mae hynny'n cael ei wneud. Mae gennym ni ein rhaglen pwyntiau cyfyng hefyd a'r gwelliannau i drafnidiaeth gyhoeddus yr wyf i wedi eu crybwyll eisoes, ac rydym ni'n cynorthwyo awdurdodau lleol i fynd i'r afael â materion lleol allweddol.

First Minister, we all know that you are making traffic congestion worse in Cardiff rather than tackling it. Thousands of houses are being thrown up right now—right now—along Llantrisant Road, for example, in the west of the city, where there's only a single-carriage road. The metro is at some point in the future. You're also planning on building a motorway, when you can make a decision, but that traffic will then end up on local roads. Now, in this region, in this city, especially in the west along Llantrisant Road, traffic jams already go on for miles. There is no metro in place, there is no public transport in place, there's no actual plan when you speak to developers. So, my question is: what are constituents meant to do, and what advice do you have to those people stuck for hours and hours and hours in jams? And I would appreciate it, this time, if you could just take that little bit of care and actually address the question: what are my constituents supposed to do? 

Prif Weinidog, rydym ni i gyd yn gwybod eich bod yn gwneud tagfeydd traffig yn waeth yng Nghaerdydd yn hytrach na mynd i'r afael â nhw. Mae miloedd o dai yn cael eu taflu i fyny nawr—nawr—ar hyd Heol Llantrisant, er enghraifft, yng ngorllewin y ddinas, lle nad oes ond ffordd gerbydau sengl. Mae'r metro ar ryw adeg yn y dyfodol. Rydych chi hefyd yn bwriadu adeiladu traffordd, pan allwch chi wneud penderfyniad, ond bydd y traffig hwnnw'n symud i ffyrdd lleol wedyn. Nawr, yn y rhanbarth hwn, yn y ddinas hon, yn enwedig yn y gorllewin ar hyd Heol Llantrisant, mae tagfeydd traffig eisoes yn para milltiroedd. Nid oes metro ar waith, nid oes trafnidiaeth gyhoeddus ar waith, nid oes unrhyw gynllun gwirioneddol pan fyddwch chi'n siarad â datblygwyr. Felly, fy nghwestiwn i yw: beth mae etholwyr i fod i'w wneud, a pha gyngor sydd gennych chi i'r bobl hynny sy'n cael eu dal am oriau ac oriau ac oriau mewn tagfeydd? A byddwn yn ei werthfawrogi, y tro hwn, pe byddech chi'n cymryd ychydig bach o ofal a rhoi sylw i'r cwestiwn mewn gwirionedd: beth mae fy etholwyr i fod i'w wneud?

13:55

Well, I expect—. First of all, the issue of development is a matter for Cardiff council, not for the Welsh Government. Secondly, we do expect councils to put in place plans for sustainable transport, particularly for active travel. I note the intention of Cardiff council, for example, to look at five cycling superhighways, which I think is an excellent idea for the city. He is right to say that we cannot keep on building houses without there being an active transport plan that supports those developments; we can't rely on the roads in Cardiff forever and a day to take the traffic. But these are matters that have to be addressed in the course of the planning process. 

Wel, rwy'n disgwyl—. Yn gyntaf oll, mater i Gyngor Caerdydd yw'r mater o ddatblygiad, nid i Lywodraeth Cymru. Yn ail, rydym yn disgwyl i gynghorau roi cynlluniau ar waith ar gyfer trafnidiaeth gynaliadwy, yn enwedig ar gyfer teithio llesol. Nodaf fwriad cyngor Caerdydd, er enghraifft, i ystyried pum traffordd feicio, yr wyf yn credu sy'n syniad rhagorol i'r ddinas. Mae'n iawn i ddweud na allwn ni barhau i adeiladu tai heb gael cynllun trafnidiaeth gweithredol sy'n cefnogi'r datblygiadau hynny; ni allwn ddibynnu ar y ffyrdd yng Nghaerdydd am byth i gludo'r traffig. Ond mae'r rhain yn faterion y mae'n rhaid rhoi sylw iddyn nhw yn ystod y broses gynllunio.

Congestion straddles the whole of South Wales Central. Just a distance from this Chamber, the village of Dinas Powys exists, the largest village in Wales. On the one side you have Barry, the largest town in Wales, and the capital city falls the other side of it. For some 40 years, there's been a campaign to have a bypass built around the village of Dinas Powys, and successive campaigns, sadly, have come to nothing. Do you identify with the issues around congestion in the village of Dinas Powys, and the blight it puts on people's lives there, especially with air pollution and noise in particular, where that road passes several schools—primary schools, I might add—and will you identify this as a top priority for the Welsh Government, and work with the Vale of Glamorgan Council to take forward the plans that are currently being discussed? 

Mae tagfeydd yn digwydd ar draws Canol De Cymru gyfan. Ddim yn rhy bell o'r Siambr hon, ceir pentref Dinas Powys, y pentref mwyaf yng Nghymru. Ar un ochr mae gennych chi y Barri, y dref fwyaf yng Nghymru, ac mae'r brifddinas yr ochr arall iddo. Ers tua 40 mlynedd, bu ymgyrch i gael adeiladu ffordd osgoi o gwmpas pentref Dinas Powys ac mae ymgyrchoedd olynol, yn anffodus, wedi methu. A ydych chi'n uniaethu â'r problemau yn ymwneud â thagfeydd ym mhentref Dinas Powys, a'r malltod y mae'n ei achosi i fywydau pobl yno, gyda llygredd aer a sŵn yn arbennig, lle mae'r ffordd honno yn mynd heibio nifer o ysgolion—ysgolion cynradd, dylwn ychwanegu—ac a wnewch chi nodi hyn fel prif flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru, a gweithio gyda Chyngor Bro Morgannwg i fwrw ymlaen â'r cynlluniau sy'n cael eu trafod ar hyn o bryd?

This is primarily a matter, of course, for the Vale of Glamorgan Council, but we did award funding of £20,000 in 2016-17 and £80,000 in 2017-18 to the council towards a study looking at the options to resolve traffic congestion in Dinas Powys. The scope of that work was extended in April 2018, and I understand the Vale of Glamorgan Council is funding additional work. Consultation on the next stage is planned for this September—September 2018. 

Mater i Gyngor Bro Morgannwg yw hwn yn bennaf, wrth gwrs, ond dyfarnwyd cyllid o £20,000 gennym yn 2016-17 ac £80,000 yn 2017-18 i'r cyngor tuag at astudiaeth yn ystyried y dewisiadau ar gyfer datrys tagfeydd traffig yn Ninas Powys. Ymestynnwyd cwmpas y gwaith hwnnw ym mis Ebrill 2018, a deallaf fod Cyngor Bro Morgannwg yn ariannu gwaith ychwanegol. Bwriedir cynnal ymgynghoriad ar y cam nesaf yn ystod y mis Medi hwn—mis Medi 2018.

Would the First Minister agree that the metro plans for two new stations in my constituency of Cardiff North—Gabalfa/Llandaff North is one of them, and the other one will go in the centre of the new build of the Velindre cancer centre—that these will aid traffic congestion in the city of Cardiff? 

A fyddai'r Prif Weinidog yn cytuno bod y cynlluniau metro ar gyfer dwy orsaf newydd yn fy etholaeth i, Gogledd Caerdydd—Gabalfa/Ystum Taf yn un ohonynt, a bydd y llall yng nghanol adeilad newydd canolfan ganser Felindre—y bydd y rhain yn lleddfu tagfeydd traffig yn ninas Caerdydd?

Yes, I do. I think it's hugely important—. There is no way that Cardiff city centre can plan its way out of traffic congestion simply by roads; that's self-evident. It is why, of course, we're making the investment in the metro. What's important about the metro is its extendability, so that, in the future, new stations can be opened up with light rail to provide better alternatives than people have at the moment in terms of public transport, whether it's light rail, whether it's buses, whether it's heavy rail. And, of course, there's a need to make it easier for people to cycle. There's no doubt in my mind that a substantial proportion of cyclists—apart from the dedicated few, and I know we have some in this Chamber—don't feel comfortable about sharing the road with heavy vehicles. So, anything that can be done to make it easier for people to cycle to work via separate highways for cycles I think is something to be welcomed. 

Ydw, mi ydwyf. Rwy'n credu ei fod yn eithriadol o bwysig—. Nid oes unrhyw fodd y gall canol dinas Caerdydd gynllunio ei ffordd allan o dagfeydd traffig drwy ffyrdd yn unig; mae hynny'n amlwg ynddo'i hun. Dyna pam, wrth gwrs, yr ydym ni'n gwneud y buddsoddiad yn y metro. Yr hyn sy'n bwysig am y metro yw'r gallu i'w ymestyn, fel y gellir agor gorsafoedd newydd yn y dyfodol gyda rheilffyrdd ysgafn i gynnig dewisiadau amgen gwell na'r rheini sydd gan bobl ar hyn o bryd o ran trafnidiaeth gyhoeddus, pa un a ydyn nhw yn rheilffyrdd ysgafn, pa un a ydyn nhw yn fysiau, pa un a ydyn nhw yn rheilffyrdd trwm. Ac, wrth gwrs, mae angen ei gwneud yn haws i bobl feicio. Nid oes unrhyw amheuaeth yn fy meddwl i nad yw cyfran sylweddol o feicwyr—ac eithrio'r selogion, a gwn fod gennym ni rai yn y Siambr hon—yn teimlo'n gyfforddus ynghylch rhannu'r ffordd gyda cherbydau trwm. Felly, rwy'n credu bod unrhyw beth y gellir ei wneud i'w gwneud yn haws i bobl feicio i'r gwaith ar briffyrdd ar wahân ar gyfer beiciau yn rhywbeth i'w groesawu.

Yr Adolygiad o Gydraddoldeb Rhwng y Rhywiau
The Review of Gender Equality

4. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am adolygiad Llywodraeth Cymru o gydraddoldeb rhwng y rhywiau? OAQ52540

4. Will the First Minister make a statement on the Welsh Government's review of gender equality? OAQ52540

My ambition is for the review to provide the change needed for Wales to become a world leader in women’s rights and gender equality. I know the leader of the house recently updated Members on the first phase of the review. Phase 2 will provide a comprehensive programme of actions to take forward. 

Fy uchelgais i yw bod yr adolygiad yn darparu'r newid sydd ei angen i Gymru ddod yn arweinydd byd o ran hawliau menywod a chydraddoldeb rhwng y rhywiau. Gwn fod arweinydd y tŷ wedi diweddaru'r Aelodau yn ddiweddar ar gam cyntaf yr adolygiad. Bydd cam 2 yn darparu rhaglen gynhwysfawr o gamau gweithredu i fwrw ymlaen â nhw.

Thank you, First Minister. Last week, we held the first meeting of the cross-party group on women, supported by the Women's Equality Network, a membership network of over 1,000 organisations and individuals working to advance the rights of women in all spheres of Welsh life. The Women's Equality Network delegation is presenting their UN Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination against Women report to the UN committee this week, asking a wide range of questions of the UK and Welsh Governments regarding gender equality. Will you agree to meet with the delegation to respond to their report, which includes calling on the Welsh Government to formally adopt the Istanbul convention and CEDAW principles to provide internationally recognised standards to make Wales the safest place in Europe to be a woman?  

Diolch, Prif Weinidog. Yr wythnos diwethaf, cynhaliwyd cyfarfod cyntaf y grŵp trawsbleidiol ar fenywod gennym, gyda chefnogaeth y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod, rhwydwaith aelodaeth o dros 1,000 o sefydliadau ac unigolion yn gweithio i hyrwyddo hawliau menywod ym mhob agwedd ar fywyd Cymru. Mae dirprwyaeth y Rhwydwaith Cydraddoldeb Menywod yn cyflwyno eu hadroddiad Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Ddileu Pob Math o Wahaniaethu yn erbyn Menywod i bwyllgor y Cenhedloedd Unedig yr wythnos hon, gan ofyn amrywiaeth o gwestiynau i Lywodraethau'r DU a Chymru am gydraddoldeb rhwng y rhywiau. A wnewch chi gytuno i gyfarfod â'r ddirprwyaeth i ymateb i'w hadroddiad, sy'n cynnwys galw ar Lywodraeth Cymru i fabwysiadu confensiwn Istanbul ac egwyddorion CEDAW yn ffurfiol i ddarparu safonau a gydnabyddir yn rhyngwladol i wneud Cymru y lle mwyaf diogel yn Ewrop i fod yn fenyw ynddo?

Yes, I will be able to meet with the delegation to discuss the report. We will, of course, formally respond to the report during the UN examination on the convention on the elimination of all forms of discrimination against women in February of next year. Could I suggest as well that the leader of the house and the national advisers who recently attended Cabinet are also involved in any meeting with the delegation?

Gwnaf, byddaf yn gallu cyfarfod â'r ddirprwyaeth i drafod yr adroddiad. Byddwn, wrth gwrs, yn ymateb yn ffurfiol i'r adroddiad yn ystod archwiliad y Cenhedloedd Unedig ar y confensiwn ar ddileu pob math o wahaniaethu yn erbyn menywod ym mis Chwefror y flwyddyn nesaf. A gaf i awgrymu hefyd bod arweinydd y tŷ a'r cynghorwyr cenedlaethol a ddaeth i'r Cabinet yn ddiweddar yn cymryd rhan mewn unrhyw gyfarfod â'r ddirprwyaeth hefyd?

14:00

First Minister, your own intentions towards honing a Government of equals is sadly undermined by figures that make clear that the Welsh Government's gender pay gap, for your own staff, has recently increased. The annual employer equality report earlier this year found that the pay gap between men and women working in the Welsh Government had actually increased in 2017 from the previous year. On average, men actually earn more than women in every single pay grade, from team support to senior civil service. Men also outnumber women in each of the three highest pay grades and the average basic full-time equivalent salary for men was more than £3,000 higher than for women. Given such a scale of inequity and unfairness within your own Government departments, do you not now think that it is time to practise what you preach and to better seek to lead by example—in other words, First Minister, by getting your own house in order?

Prif Weinidog, mae eich bwriadau eich hun tuag at greu Llywodraeth o unigolion cyfartal yn cael eu tanseilio yn anffodus gan ffigurau sy'n ei gwneud yn eglur bod bwlch cyflog rhwng y rhywiau Llywodraeth Cymru, ar gyfer eich staff eich hun, wedi cynyddu yn ddiweddar. Canfu'r adroddiad cydraddoldeb cyflogwr blynyddol yn gynharach eleni bod y bwlch cyflog rhwng dynion a menywod sy'n gweithio yn Llywodraeth Cymru wedi cynyddu mewn gwirionedd yn 2017 o'i gymharu â'r flwyddyn flaenorol. Ar gyfartaledd, mae dynion yn ennill mwy na menywod ar bob un gradd cyflog, o'r tîm cymorth i'r uwch wasanaeth sifil. Hefyd, ceir mwy o ddynion na menywod ym mhob un o'r tair gradd cyflog uchaf ac roedd y cyflog cyfwerth ag amser llawn sylfaenol cyfartalog i ddynion yn fwy na £3,000 yn uwch nag ar gyfer menywod. O ystyried bod cymaint o anghydraddoldeb ac annhegwch yn eich adrannau Llywodraeth eich hun, onid ydych chi'n credu nawr ei bod hi'n bryd dilyn eich esiampl eich hun a cheisio arwain yn well drwy esiampl—mewn geiriau eraill, Prif Weinidog, drwy roi trefn ar eich sefydliad eich hun?

Well, the Welsh Government gender pay gap is 8 per cent. It is nothing to shout about, of course, but it's better than the pay gap that exists in Whitehall—[Interruption.]

Wel, 8 y cant yw'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn Llywodraeth Cymru. Nid yw'n ddim i frolio amdano, wrth gwrs, ond mae'n well na'r bwlch cyflog sy'n bodoli yn Whitehall—[Torri ar draws.]

Oh, that is—you are a—[Inaudible.]

O, mae hynna'n—rydych chi'n—[Anghlywadwy.]

What on earth is wrong—[Interruption.]

Beth ar y ddaear sy'n bod—[Torri ar draws.]

What on earth is wrong with comparing the situation in Wales to the situation that is so shameful with the Conservatives in England? [Interruption.]

Beth ar y ddaear sy'n bod ar gymharu'r sefyllfa yng Nghymru â'r sefyllfa sydd mor gywilyddus gyda'r Ceidwadwyr yn Lloegr? [Torri ar draws.]

The First Minister is answering the question, please. [Interruption.] Please will you allow the First Minister to continue his answer. 

Mae'r Prif Weinidog yn ateb y cwestiwn, os gwelwch yn dda. [Torri ar draws.] A wnewch chi ganiatáu i'r Prif Weinidog barhau â'i ateb.

Thank you, Llywydd. We do recognise the current position isn't good enough. It's fair to say the majority of higher paid roles are currently filled by men, and Welsh Government is fully committed to doing everything it can to reduce the pay gap. Women hold 40 per cent of senior civil service posts in the Welsh Government. Now, of course, the pay arrangements of senior staff are not in the control of the Welsh Government, they're not devolved, but there is a commitment on our part to achieving 50:50 representation across the senior civil service by 2020.

So, what measures are being taken? Well, measures are being taken to attract more women into senior posts; this includes support for women who are pregnant or on maternity leave, ensuring job adverts are inclusive, offering development courses to women and having no all-male shortlists for recruitment exercises. Alongside this, the Welsh Government has signed up to Chwarae Teg's Fair Play employer benchmarking service, and that will help to review existing practices and develop the action plan for further changes.

Diolch, Llywydd. Rydym ni'n cydnabod nad yw'r sefyllfa bresennol yn ddigon da. Mae'n deg i ddweud mai dynion sydd yn y rhan fwyaf o'r swyddi â chyflogau uwch ar hyn o bryd, ac mae Llywodraeth Cymru yn gwbl ymrwymedig i wneud popeth yn ei gallu i leihau'r bwlch cyflog. Menywod sydd mewn 40 y cant o swyddi gwasanaeth sifil uwch yn Llywodraeth Cymru. Nawr, wrth gwrs, nid yw trefniadau cyflog staff uwch o dan reolaeth Llywodraeth Cymru, nid ydyn nhw wedi eu datganoli, ond ceir ymrwymiad ar ein rhan ni i sicrhau cynrychiolaeth 50:50 ar draws y gwasanaeth sifil uwch erbyn 2020.

Felly, pa fesurau sy'n cael eu cymryd? Wel, mae camau'n cael eu cymryd i ddenu mwy o fenywod i swyddi uwch; mae hyn yn cynnwys cymorth i fenywod sy'n feichiog neu ar absenoldeb mamolaeth, sicrhau bod hysbysebion swyddi yn gynhwysol, cynnig cyrsiau datblygu i fenywod a chael dim rhestrau byr dynion yn unig mewn ymarferion recriwtio. Ochr yn ochr â hyn, mae Llywodraeth Cymru wedi ymrwymo i wasanaeth meincnodi cyflogwyr Chwarae Teg, a bydd hynny'n helpu i adolygu arferion presennol a datblygu'r cynllun gweithredu ar gyfer newidiadau pellach.

Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadawladr
Betsi Cadwaladr University Local Health Board

5. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am ddyfodol Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadawladr? OAQ52565

5. Will the First Minister make a statement on the future of Betsi Cadwaladr University Health Board? OAQ52565

Rŷm ni wedi amlinellu disgwyliadau a cherrig milltir clir ar gyfer Bwrdd Iechyd Lleol Prifysgol Betsi Cadwaladr er mwyn ysgogi gwelliannau a gweithredu’r argymhellion a wnaed mewn adroddiadau allweddol yn ystod y 18 mis nesaf. Mae cadeirydd newydd wedi’i benodi ac mae cymorth mwy dwys yn cael ei roi i gyflymu’r gwelliannau er budd poblogaeth y gogledd.

We have set out clear expectations and milestones for Betsi Cadwaladr University Local Health Board to meet in order to drive improvements and action recommendations made in key reports during the next 18 months. A new chair has been appointed and more intensive support is being put in place to accelerate improvements to benefit the population of north Wales.

Dyma'r un ateb rydw i wedi bod yn ei gael ers pum mlynedd o ofyn yr un cwestiwn, i bob pwrpas, ac rŷm ni wedi clywed cyfeiriad at adroddiad damniol arall sydd wedi cael ei gyhoeddi nawr yn ddiweddar. Mae e, wrth gwrs, yn anghenfil o fwrdd iechyd, onid yw e; y corff cyhoeddus mwyaf, yn sicr y bwrdd iechyd mwyaf, sydd gennym ni yng Nghymru. Ond dros y tair blynedd diwethaf mae e wedi bod mewn mesurau arbennig ac felly mae e wedi bod yn uniongyrchol atebol i'ch Llywodraeth chi, yn uniongyrchol o dan arolygiaeth eich Ysgrifennydd Cabinet iechyd chi, ac felly mae'r buck yn stopo yn uniongyrchol gyda'ch Llywodraeth chi. Ni allwch chi ddim gwadu hynny. Dywedwch wrthym ni, faint yn rhagor o adroddiadau damniol a faint yn rhagor o sgandalau sydd eu hangen cyn i chi dderbyn bod y sefyllfa fel ag y mae hi yn anghynaliadwy a'i bod hi'n amser am newid a bod yn rhaid edrych eto nawr ar strwythurau delifro gwasanaethau iechyd yng ngogledd Cymru? 

This is the response that I’ve been hearing over five years of asking this question, to all intents and purposes, and we’ve heard reference to another damning report that has just been published recently. It is a beast of a health board; certainly the largest health board we have in Wales, and perhaps the biggest public body we have in Wales. But over the last three years, it has been in special measures and, therefore, it has been directly accountable to your Government, directly under the purview of your Cabinet Secretary, and therefore the buck stops directly with your Government. You can’t deny that. But tell us, how many more damning reports, and how many more scandals are needed before you'll accept that the situation as it currently exists is unsustainable and that it’s time for change, and that we now need to look again at the structures for delivering health services in north Wales?

Nid ydw i'n meddwl y byddai newid strwythur yn gwneud gwahaniaeth. Beth sy'n mynd i wneud gwahaniaeth yw cael adroddiadau a sicrhau bod yna weithredu ar yr adroddiadau hynny. Pe bai dim byd yn digwydd ar ôl yr adroddiad, byddai'r feirniadaeth yn eithaf teg yn fy marn i. Mae'n hollbwysig ein bod ni'n deall beth yw'r heriau cyn cyrraedd yr heriau hynny. Beth sydd wedi digwydd sy'n bositif yn Betsi Cadwaladr? Mae'r strategaeth iechyd meddwl wedi cael ei datblygu gyda phartneriaid a hefyd defnyddwyr gwasanaeth. Mae yna fwy o ffocws ar ansawdd a phrofiadau cleifion. Rŷm ni wedi gweld, wrth gwrs, gwasanaethau mamolaeth yn gwella, ac wedi dod mas o fesurau arbennig. Rŷm ni wedi gweld gwellhad sylweddol ynglŷn â’r rheini sydd yn gorffen eu hyfforddi. Rŷm ni’n gwybod bod gwasanaethau therapi yn gweithredu mynediad o fewn targed o 14 wythnos. So, mae pethau wedi gwella, ond mae’n wir i ddweud bod gwaith i’w wneud eto, ac mae’n hollbwysig bod gennym ni adroddiadau fel Ockenden er mwyn dangos beth sydd eisiau ei wneud yn y pen draw.

I don’t think a change of structure will do anything. What will make a difference is to have reports and ensure that action is being taken on those reports. If nothing happens after the report, then the criticism would be very fair, in my opinion. It’s crucial that we understand what the challenges are before we get to those challenges. What's happening positively in Betsi Cadwaladr? Well, there is a mental health strategy that’s been developed with partners and the users of services. There’s more of a focus on quality and the experience of patients. We’ve seen, of course, maternity services improving, and coming out of special measures. We've seen significant improvement in terms of those who finish their training. We know that therapy services operate access within the target of 14 weeks. So, things have improved, but it is true to say that there is work to be done again, and it's crucial that we consider reports like the Ockenden report in order to know what to go on with. 

14:05

First Minister, you'll have to forgive me, but I think that was a very complacent answer. It's very clear from the Ockenden report that the issues that were identified when the health board was put into special measures are not being addressed, and I quote from one of the reasons why the health board was being put in special measures:

'the health board must implement governance and assurance actions which have been highlighted in a series of reports, including by the Wales Audit Office and HIW, and in a review carried out by Ann Lloyd.'

The Donna Ockenden report makes it absolutely clear that those things have not been fully implemented, and yet the man who is responsible for the oversight and accountability arrangements of the special measures, who's sat on your front row in your Cabinet, around that Cabinet table, who is responsible for the failure, is still in his post. Don't you agree with me that there needs to be an apology from the Cabinet Secretary to the people of north Wales and to the families of the Tawel Fan patients who were failed by your Government in terms of turning this situation around? And will you accept that, given that we don't have any confidence in your health Secretary to turn the situation around, he ought to go and go now?

Prif Weinidog, bydd yn rhaid i chi faddau i mi, ond rwy'n credu bod hwnna'n ateb hunanfodlon iawn. Mae'n eglur iawn o adroddiad Ockenden nad yw'r materion a nodwyd pan wnaed y bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig yn cael sylw, a dyfynnaf o un o'r rhesymau pam y gwnaed y bwrdd iechyd yn destun mesurau arbennig:

mae'n rhaid i'r bwrdd iechyd weithredu camau llywodraethu a sicrwydd a amlygwyd mewn cyfres o adroddiadau, gan gynnwys gan Swyddfa Archwilio Cymru ac Arolygiaeth Gofal Iechyd Cymru, ac mewn adolygiad a gynhaliwyd gan Ann Lloyd.

Mae adroddiad Donna Ockenden yn ei gwneud yn gwbl eglur nad yw'r pethau hynny wedi eu gweithredu'n llawn, ac eto mae'r gŵr sy'n gyfrifol am drefniadau trosolwg ac atebolrwydd y mesurau arbennig, sy'n eistedd ar eich rhes flaen yn eich Cabinet, o gwmpas y bwrdd Cabinet hwnnw, sy'n gyfrifol am y methiant, yn dal i fod yn ei swydd. Onid ydych chi'n cytuno â mi bod angen cael ymddiheuriad gan Ysgrifennydd y Cabinet i bobl y gogledd ac i deuluoedd cleifion Tawel Fan a fethwyd gan eich Llywodraeth o ran gweddnewid y sefyllfa hon? Ac a wnewch chi dderbyn, o gofio nad oes gennym ni unrhyw ffydd yn eich Ysgrifennydd dros iechyd i weddnewid y sefyllfa, y dylai fynd a mynd nawr?

Oh dear, oh dear. Is he standing for the leadership as well? I mean, really. We have a report that was published last week. We've not had a chance to respond to it yet, and according to the Conservative Party the response can come within a few days. It's a 500-page report. I wonder whether they've actually read the report. There are 50 pages of an executive summary, and it is right to say that the Cabinet Secretary will need to respond to that report, which he will do this afternoon. This is all about improving patient experience, not about scoring political points.

O diar, o diar. A yw ef yn sefyll am yr arweinyddiaeth hefyd? Hynny yw, mewn gwirionedd. Mae gennym ni adroddiad a gyhoeddwyd yr wythnos diwethaf. Nid ydym ni wedi cael cyfle i ymateb iddo eto, ac yn ôl y Blaid Geidwadol gall yr ymateb ddod o fewn ychydig ddiwrnodau. Mae'n adroddiad 500 tudalen. Tybed a ydyn nhw wedi darllen yr adroddiad mewn gwirionedd. Ceir 50 o dudalennau o grynodeb weithredol, ac mae'n iawn i ddweud y bydd angen i Ysgrifennydd y Cabinet ymateb i'r adroddiad hwnnw, a bydd yn gwneud hynny y prynhawn yma. Holl bwrpas hyn yw gwella profiad y claf, nid sgorio pwyntiau gwleidyddol.

First Minister, what lessons have you learned over the years since the creation of the Betsi Cadwaladr university health board?

Prif Weinidog, pa wersi ydych chi wedi eu dysgu dros y blynyddoedd ers creu bwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr?

Well, because we know that there were enormous problems in the health board and those problems are not yet resolved, and that has to be accepted. There has been some progress, but it's reports such as Ockenden that provide us with the ability to identify the challenges more closely and ensure the health board then meets those challenges.

Wel, gan ein bod ni'n gwybod bod problemau enfawr yn y bwrdd iechyd ac nad yw'r problemau hynny wedi eu datrys eto, ac mae'n rhaid derbyn hynny. Cafwyd rhywfaint o gynnydd, ond adroddiadau fel Ockenden sy'n rhoi'r gallu i ni nodi'r heriau yn fwy manwl a sicrhau bod y bwrdd iechyd yn ymateb i'r heriau hynny wedyn.

Gofal Cartref gyda'r Nos
Night-time Domiciliary Care

6. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am y ddarpariaeth o ofal cartref gyda'r nos? OAQ52564

6. Will the First Minister make a statement on the provision of night-time domiciliary care? OAQ52564

Awdurdodau lleol sy’n gyfrifol am asesu anghenion gofal a chymorth unigolion, gan gynnwys unrhyw ofal cartref yn ystod y nos sydd ei angen, ac am fynd ati i ddiwallu’r anghenion hynny drwy gynllun gofal a chymorth.

Local authorities are responsible for assessing an individual’s needs for care and support, including any night-time domiciliary care required, and for subsequently meeting those needs through a care and support plan. 

Diolch yn fawr am yr ateb yna.

Thank you very much for that response. 

Age Cymru have carried out some important work in analysing the provision, or rather the lack of provision, of night-time domiciliary care in Wales. Unfortunately, only eight out of the 22 local authorities actually provided figures in terms of the number of adults receiving night-time domiciliary care. Of those local authorities that could provide figures, we know that only 1.92 per cent of care and support assessments led to night-time domiciliary care. Under 2 per cent of assessments led to night-time domiciliary care, with wide variations between local authorities.

So, what, therefore, is your Government going to do to tackle the lack of data collection in the first place and, more importantly, the lack of consistency and provision in terms of night-time support to our most vulnerable citizens?

Mae Age Cymru wedi gwneud gwaith pwysig i ddadansoddi'r ddarpariaeth, neu'r diffyg darpariaeth yn hytrach, o ofal cartref yn ystod y nos yng Nghymru. Yn anffodus, dim ond wyth o'r 22 o awdurdodau lleol wnaeth ddarparu ffigurau o ran nifer yr oedolion sy'n derbyn gofal cartref yn ystod y nos. O'r awdurdodau lleol hynny a allai ddarparu ffigurau, gwyddom mai dim ond 1.92 y cant o asesiadau gofal a chymorth arweiniodd at ofal cartref yn ystod y nos. Arweiniodd llai na 2 y cant o asesiadau at ofal cartref yn ystod y nos, gydag amrywiadau eang rhwng awdurdodau lleol.

Beth, felly, mae eich Llywodraeth yn ei wneud i fynd i'r afael â'r diffyg casglu data yn y lle cyntaf ac, yn bwysicach, y diffyg cysondeb a darpariaeth o ran cymorth yn ystod y nos i'n dinasyddion mwyaf agored i niwed?

Well, we've already taken action to improve the terms and conditions of the workforce. We provided £19 million of recurrent funding to local authorities for them to work with providers to further support the workforce. We're aware that a number of authorities use part of that funding to pay a higher rate for sleep-in cover. We will of course continue to work using, for example, the Social Services and Well-being (Wales) Act 2014 with local authorities in order to make sure that local authorities understand their duties and to create greater consistency. It's very difficult, of course, to understand on an individual basis whether somebody has been assessed or not for night-time domiciliary care, but it's hugely important that local authorities are flexible enough in their interpretation of the regulations and in their assessments to make sure that people get the care that they need.

Wel, rydym ni eisoes wedi cymryd camau i wella telerau ac amodau'r gweithlu. Rydym ni wedi darparu £19 miliwn o gyllid rheolaidd i awdurdodau lleol er mwyn iddyn nhw weithio gyda darparwyr i gynorthwyo'r gweithlu ymhellach. Rydym ni'n ymwybodol bod nifer o awdurdodau yn defnyddio rhan o'r cyllid hwnnw i dalu cyfradd uwch am gymorth cysgu i mewn. Byddwn, wrth gwrs, yn parhau i weithio gan ddefnyddio, er enghraifft, Deddf Gwasanaethau Cymdeithasol a Llesiant (Cymru) 2014 gydag awdurdodau lleol er mwyn gwneud yn siŵr bod awdurdodau lleol yn deall eu dyletswyddau ac i greu mwy o gysondeb. Mae'n anodd iawn, wrth gwrs, deall ar sail unigol a yw rhywun wedi cael ei asesu ai peidio ar gyfer gofal cartref yn ystod y nos, ond mae'n bwysig dros ben bod awdurdodau lleol yn ddigon hyblyg yn eu dehongliad o'r rheoliadau ac yn eu hasesiadau i wneud yn siŵr bod pobl yn cael y gofal sydd ei angen arnynt.

Well, I think those figures just highlight the critical role of unpaid carers in overnight care, for people within their family usually. Obviously, in those circumstances, it's very often mental health care and traditional domiciliary care is not appropriate anyway. You'll remember that the Welsh Conservatives launched a policy last month to give grants to young adult carers to help them stay in education post 16, partly on the basis that it needed be recognised that carers allowance should be payable to those individuals, taking into account their overnight caring responsibilities as part of their hours for eligibility. Can you give us some steer on whether this policy is going to be considered by the advisory body that's supporting the Minister, who is, at the moment, trying to get together some policies to support carers?

Wel, rwy'n credu mai'r cwbl y mae'r ffigurau hynny'n ei wneud yw tynnu sylw at swyddogaeth hanfodol gofalwyr di-dâl o ran gofal dros nos, i bobl yn eu teulu fel rheol. Yn amlwg, o dan yr amgylchiadau hynny, gofal iechyd meddwl yw hwn yn aml iawn ac nid yw gofal cartref traddodiadol yn briodol beth bynnag. Byddwch yn cofio bod y Ceidwadwyr Cymreig wedi lansio polisi y mis diwethaf i roi grantiau i oedolion ifanc sy'n ofalwyr i'w helpu i aros mewn addysg ôl-16, yn rhannol ar y sail bod angen cydnabod y dylai lwfans gofalwyr fod yn daladwy i'r unigolion hynny, gan gymryd eu cyfrifoldebau gofalu dros nos i ystyriaeth yn rhan o'u horiau ar gyfer cymhwysedd. A allwch chi roi rhywfaint o arweiniad i ni ynghylch pa un a yw'r polisi hwn yn mynd i gael ei ystyried gan y corff cynghori sy'n cynorthwyo'r Gweinidog, sydd, ar hyn o bryd, yn ceisio cael polisïau at ei gilydd i gynorthwyo gofalwyr?

14:10

Well, there is nothing that is not on the table as far as future policies are concerned. There is the question, of course, of identifying the resources in order to do that, but, also, we do have the education maintenance allowance in Wales, which I suspect would apply, potentially, to many carers. But, of course, if there are other proposals that come forward, we will, of course, look at them.

Wel, nid oes dim nad yw ar y bwrdd cyn belled ag y mae polisïau yn y dyfodol yn y cwestiwn. Ceir y cwestiwn, wrth gwrs, o nodi'r adnoddau er mwyn gwneud hynny, ond, hefyd, mae gennym ni'r lwfans cynhaliaeth addysg yng Nghymru, yr wyf yn amau fyddai'n berthnasol, o bosibl, i lawer o ofalwyr. Ond, wrth gwrs, os bydd cynigion eraill yn cael eu cyflwyno, byddwn, wrth gwrs, yn eu hystyried.

Hygyrchedd Mannau Chwarae Plant
The Accessibility of Children's Play Areas

7. A wnaiff y Prif Weinidog ddatganiad am hygyrchedd mannau chwarae plant? OAQ52559

7. Will the First Minister make a statement on the accessibility of children's play areas? OAQ52559

All children benefit from being outside, interacting with their environment and developing through play. Statutory guidance directs local authorities, working with partners, to consider the diverse needs of all children and young people in their area. 

Mae pob plentyn yn elwa ar fod yn yr awyr agored, gan ryngweithio â'i amgylchedd a datblygu drwy chwarae. Mae canllawiau statudol yn cyfarwyddo awdurdodau lleol, gan weithio gyda phartneriaid, i ystyried anghenion amrywiol yr holl blant a phobl ifanc yn eu hardal.

Thank you, First Minister, but I'm sure that anyone would be moved by the story that broke last week of an eight-year-old boy, Kobi Barrow, who helped design a park that could be used by both able-bodied and disabled children, and he did that in memory of his best friend, Rhianna, who sadly passed away in 2016. It emerged that Rhianna had to travel for three hours from her home to play in a playground that had suitable equipment and he wanted to rectify that for the other children who lived more locally. First Minister, what steps are the Welsh Government taking to ensure that playgrounds in Wales have inclusive play equipment for children and how are we going to monitor progress of that throughout Wales?

Diolch, Prif Weinidog, ond rwy'n siŵr y byddai unrhyw un yn cael eu heffeithio gan y stori a dorrodd yr wythnos diwethaf am fachgen wyth mlwydd oed, Kobi Barrow, a helpodd i ddylunio parc y gellid ei ddefnyddio gan blant abl ac anabl, ac fe wnaeth hynny er cof am ei ffrind gorau, Rhianna, a fu farw, yn anffodus, yn 2016. Daeth i'r amlwg y bu'n rhaid i Rhianna deithio am dair awr o'i chartref i chwarae mewn maes chwarae â chyfarpar priodol ac roedd ef eisiau unioni hynny ar gyfer plant eraill a oedd yn byw yn fwy lleol. Prif Weinidog, pa gamau mae Llywodraeth Cymru yn eu cymryd i sicrhau bod gan feysydd chwarae yng Nghymru gyfarpar chwarae cynhwysol i blant a sut rydym ni'n mynd i fonitro cynnydd hynny ledled Cymru?

Well, the statutory guidance directs local authorities to consider the diverse needs of all the children and young people in their area, including those with disabilities. I know that, in April, the Minister for Children, Older People and Social Care visited Oaklands play area in Rhondda Cynon Taf, which is a good example of an accessible play area. It shows what can be achieved. In May, local authorities were reminded of the expectation for each local authority to develop a clearly identified play section on their websites. That information should be made available in a way that supports children and families to know what's available in their local areas. It should also include actions that local authorities propose to take to achieve sufficiency and improve inclusive play opportunities. I can also say that the Groundwork Wales SNAP Cymru Sustainable Play project trained play workers in disability awareness and inclusion and that was extremely successful in engaging disabled people in outdoor play.

Wel, mae canllawiau statudol yn cyfarwyddo awdurdodau lleol i ystyried anghenion amrywiol yr holl blant a phobl ifanc yn eu hardal, gan gynnwys y rhai sydd ag anableddau. Gwn, ym mis Ebrill, bod y Gweinidog dros Blant, Pobl Hŷn a Gofal Cymdeithasol wedi ymweld â maes chwarae Oaklands yn Rhondda Cynon Taf, sy'n enghraifft dda o faes chwarae hygyrch. Mae'n dangos yr hyn y gellir ei gyflawni. Ym mis Mai, atgoffwyd awdurdodau lleol o'r disgwyliad i bob awdurdod lleol ddatblygu adran chwarae wedi ei nodi'n eglur ar ei wefan. Dylid rhoi'r wybodaeth honno ar gael mewn ffordd sy'n cynorthwyo plant a theuluoedd i wybod beth sydd ar gael yn eu hardaloedd lleol. Dylai hefyd gynnwys camau gweithredu y mae awdurdodau lleol yn bwriadu eu cymryd i sicrhau cyfleoedd digonol ac i wella cyfleoedd chwarae cynhwysol. Gallaf ddweud hefyd bod prosiect Chwarae Cynaliadwy SNAP Cymru Groundwork Cymru wedi hyfforddi gweithwyr chwarae mewn ymwybyddiaeth o anabledd a chynhwysiant a bod hwnnw'n llwyddiannus iawn o ran cynnwys pobl anabl mewn chwarae yn yr awyr agored.

Well, of course, you hit on the word 'play', and you said that everybody should have access to be able to play, especially young children. We talk in this place a lot about obesity, about making our kids healthy and fit and active and all the rest of it, and yet, First Minister, what I'd be interested to know is what is your Government doing—your Government, the one here in Wales—to ensure that the planning system in Wales takes due regard of the necessity to have safe, accessible play areas, close to homes that are currently being built? Because too many times you get to a situation where the developer will actually, perhaps, through the use of a 106 agreement or something, put aside an area for a play area, but it happens to be the other side of a busy main road or it happens to be the other side of the village where kids can't access it. In the old days, we used to put our play areas near our houses so that the parent at home or the carer could look out and just check the kid was still safe and out there playing. We can't do this now, and I've seen planners use the pavement, the green grass by the sides of pavements, as part of the square footage to add to the so-called 'playing area' available on a housing development. How can we stop that? How can we make safe play areas that small kids can access all the time, where people can watch them and know that they are truly, truly protected?

Wel, wrth gwrs, cyfeiriasoch ar y gair 'chwarae', a dywedasoch y dylai pawb gael mynediad at y gallu i chwarae, yn enwedig plant ifanc. Rydym ni'n sôn llawer yn y lle hwn am ordewdra, am wneud ein plant yn iach ac yn heini ac yn egnïol ac ati, ond er hynny, Prif Weinidog, yr hyn y byddai gen i ddiddordeb mewn ei wybod yw beth mae eich Llywodraeth yn ei wneud—eich Llywodraeth chi, yr un yma yng Nghymru—i sicrhau bod y system gynllunio yng Nghymru yn rhoi sylw dyledus i'r angen i gael meysydd chwarae diogel, hygyrch, yn agos at gartrefi sy'n cael eu hadeiladu ar hyn o bryd? Oherwydd ceir gormod o weithiau pan eich bod chi'n mynd i sefyllfa lle bydd datblygwr mewn gwirionedd, efallai, trwy ddefnyddio cytundeb 106 neu rywbeth, yn neilltuo man ar gyfer maes chwarae, ond mae'n digwydd bod yr ochr arall i briffordd brysur neu mae'n digwydd bod yr ochr arall i'r pentref lle na all plant ei gyrraedd. Yn yr hen ddyddiau, roeddem ni'n arfer rhoi ein meysydd chwarae ger ein tai fel y gallai'r rhiant gartref neu'r gofalwr edrych a gwneud yn siŵr bod y plentyn yn dal i fod yn ddiogel ac allan yno'n chwarae. Ni allwn wneud hyn nawr, ac rwyf i wedi gweld cynllunwyr yn defnyddio'r palmant, y glaswellt gwyrdd wrth ymyl palmentydd, yn rhan o'r troedfeddi sgwâr i ychwanegu at y 'maes chwarae' honedig sydd ar gael ar ddatblygiad tai. Sut gallwn ni atal hynny? Sut gallwn ni greu meysydd chwarae diogel y gall plant bach eu defnyddio drwy'r amser, lle gall pobl eu gwylio nhw a gwybod eu bod nhw'n wirioneddol ddiogel?

Well, an effective planning authority will do just that. I've seen it happen in my own authority where play areas are accessible on new housing estates and very accessible, so there's no reason why that can't be emulated by authorities elsewhere through the use of section 106 agreements and through the use of planners ensuring that play areas are available for new residents on new developments. So, there is a responsibility on local authorities and their planners to make sure that they follow the best practice that I've seen elsewhere in Wales.

Wel, bydd awdurdod cynllunio effeithiol yn gwneud yn union hynny. Rwyf wedi ei weld yn digwydd yn fy awdurdod i fy hun lle mae meysydd chwarae yn hygyrch ar ystadau tai newydd ac yn hygyrch iawn, felly nid oes unrhyw reswm pam na all hynny gael ei efelychu gan awdurdodau mewn mannau eraill trwy ddefnyddio cytundebau adran 106 a thrwy ddefnyddio cynllunwyr gan sicrhau bod meysydd chwarae ar gael i drigolion newydd ar ddatblygiadau newydd. Felly, mae cyfrifoldeb ar awdurdodau lleol a'u cynllunwyr i wneud yn siŵr eu bod yn dilyn yr arfer gorau yr wyf i wedi ei weld mewn mannau eraill yng Nghymru.

Y Terfyn Cyflymder mewn Ardaloedd Trefol
The Speed Limit in Urban Areas

8. Pa gynlluniau sydd gan Lywodraeth Cymru i gyflwyno terfyn cyflymder diofyn o 20 mya mewn ardaloedd trefol? OAQ52528

8. What plans does the Welsh Government have to introduce a default 20 mph speed limit in urban areas? OAQ52528

We have carried out a comprehensive review of speed limits near schools on or near trunk roads and we have a multi-year programme to introduce part-time 20 mph-limits in those locations. We also provide funding for local authorities to implement 20-mph zones and limits through the road safety and Safe Routes in Communities grants. We have also commissioned Dr Adrian Davis to carry out an evidence review on the 20-mph limits to inform any future policy development. That review will be concluded in August and that will show us what the direction forward will be.

Rydym ni wedi cynnal adolygiad cynhwysfawr o'r terfynau cyflymder ger ysgolion ar neu wrth ymyl cefnffyrdd ac mae gennym raglen aml-flwyddyn i gyflwyno terfynau 20 mya rhan-amser yn y lleoliadau hynny. Rydym ni hefyd yn darparu cyllid i awdurdodau lleol weithredu ardaloedd a therfynau 20 mya drwy'r grantiau diogelwch ar y ffyrdd a Llwybrau Diogel mewn Cymunedau. Rydym ni hefyd wedi comisiynu Dr Adrian Davis i gynnal adolygiad o dystiolaeth ar y terfynau 20 mya i lywio unrhyw ddatblygiad polisi yn y dyfodol. Bydd yr adolygiad hwnnw yn cael ei gwblhau ym mis Awst a bydd hynny'n dangos i ni beth fydd y cyfeiriad ar gyfer symud ymlaen.

14:15

Thank you, First Minister. Because, two years ago, Public Health Wales did produce some research that showed that a default 20-mph speed limit would result in a reduction in road traffic casualties, a reduction in carbon and nitrogen oxide emissions in residential areas, a decrease in noise, an increase in active travel, community cohesion and more spending in local shops. Put simply, it would achieve all the national goals set out in the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015. Now, having said that we'd introduce 20-mph zones once we had the powers, now we have the powers, it does seem that we are waiting for the Department for Transport in London to complete some further research before we go ahead. Wouldn't the First Minister agree that the evidence is clear and consistent and we should now get on with it?

Diolch, Prif Weinidog. Oherwydd, dwy flynedd yn ôl, fe gyflwynodd Iechyd Cyhoeddus Cymru rhywfaint o ymchwil yn dangos y byddai terfyn cyflymder diofyn o 20 mya yn arwain at ostyngiad yn nifer y damweiniau traffig ar y ffyrdd, gostyngiad mewn allyriadau carbon a nitrogen ocsid mewn ardaloedd preswyl, gostyngiad mewn sŵn, cynnydd i deithio llesol, cydlyniant cymunedol a mwy o wario mewn siopau lleol. Yn syml, y byddai'n cyflawni'r holl nodau cenedlaethol a nodir yn Neddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015. Nawr, ar ôl dweud y byddem ni'n cyflwyno ardaloedd 20 mya pan fyddai'r pwerau gennym ni, nawr bod y pwerau gennym ni, mae'n ymddangos ein bod ni'n aros i'r Adran Drafnidiaeth yn Llundain gwblhau mwy o waith ymchwil cyn i ni fwrw ymlaen. Onid yw'r Prif Weinidog yn cytuno bod y dystiolaeth yn eglur ac yn gyson ac y dylem ni fwrw ymlaen â hyn nawr?

Well, let's wait to see what the review says. We're not dependent on what the DfT does, for obvious reasons. Their work is of interest to us, of course, but we have our own review. Once that's published then, of course, further decisions can be taken as to then whether or not we introduce a comprehensive 20-mph limit.

Wel, gadewch i ni aros i weld beth mae'r adolygiad yn ei ddweud. Nid ydym ni'n ddibynnol ar yr hyn y mae'r Adran Drafnidiaeth yn ei wneud, am resymau amlwg. Mae eu gwaith o ddiddordeb i ni, wrth gwrs, ond mae gennym ni ein hadolygiad ein hunain. Ar ôl i hwnnw gael ei gyhoeddi yna, wrth gwrs, gellir gwneud penderfyniadau pellach ynghylch pa un a fyddwn ni'n cyflwyno terfyn 20 mya cynhwysfawr ai peidio.

First Minister, this has been examined, reviewed, endlessly across Europe, and very many countries now have a 20-mph limit, or 30 kmph in their measures. Can I commend Cardiff council for just getting on with this? And I welcome the local campaigns that are now pushing us, like the one in Sully. It should be default and the motorist should not be king in terms of who can go out and enjoy the outside environment. When we drive cars, we have to be responsible for that, and the pedestrian needs greater protection and we need to shift to more active forms of travel. 

Prif Weinidog, mae hyn wedi cael ei archwilio, ei adolygu, yn ddiddiwedd ar draws Ewrop, ac mae gan lawer iawn o wledydd derfyn 20 mya, neu 30 cilometr yr awr yn eu mesurau erbyn hyn. A gaf i gymeradwyo cyngor Caerdydd am fwrw ymlaen â hyn? Ac rwy'n croesawu'r ymgyrchoedd lleol sydd bellach yn ein gwthio ni, fel yr un yn Sili. Dylai fod yn ddiofyn ac ni ddylai'r modurwr fod flaenaf o ran pwy all fynd allan a mwynhau'r amgylchedd awyr agored. Pan fyddwn ni'n gyrru ceir, mae'n rhaid i ni fod yn gyfrifol am hynny, ac mae angen diogelu mwy ar y cerddwr ac mae angen i ni newid i ffurfiau mwy llesol o deithio.

It's impossible to argue with him when he puts it that way, and he is right to say that active consideration will be given to a 20-mph speed limit. He's also right to say that we want to encourage more people into other forms of transport, and that's precisely, as I've outlined earlier on this afternoon, what we're looking to do.

Mae'n amhosibl dadlau ag ef pan mae'n ei roi yn y ffordd honno, ac mae e'n iawn wrth ddweud y bydd ystyriaeth weithredol yn cael ei rhoi i derfyn cyflymder o 20 mya. Mae ef hefyd yn iawn wrth ddweud ein bod ni eisiau annog mwy o bobl i ffurfiau eraill o drafnidiaeth, a dyna'n union, fel yr wyf i wedi ei amlinellu yn gynharach y prynhawn yma, yr ydym ni'n bwriadu ei wneud.

Wel, dyma'r drydedd blaid sy'n codi i gefnogi 20 mya fel y peth naturiol yn ein trefi a phentrefi ni. Pan oeddwn i'n mynd i'r ysgol gynradd, roedd 90 y cant o blant yn cerdded nôl ac ymlaen i'r ysgol gynradd ar eu pennau eu hunain. Erbyn hyn, dim ond 25 y cant sy'n teithio ar eu pennau eu hunain nôl ac ymlaen i'r ysgol gynradd. Mae hynny oherwydd bod y car wedi dod i ddominyddu ein tirwedd drefol ni, mewn ffordd sydd ddim yn naturiol, sydd ddim yn caniatáu chwarae'n naturiol, sydd ddim yn caniatáu iechyd naturiol ychwaith. Felly, o leiaf, a wnewch chi roi'r grym i awdurdodau lleol nawr i gyflwyno'r parthau hyn heb unrhyw rwystr gan Lywodraeth Cymru?

Well, this is the third party getting up to support 20 mph as the default in our towns and villages. When I went to primary school, 90 per cent of children walked back and forth to primary schools alone. Now, only 25 per cent travel to primary school in that way. That’s because the car has come to dominate our urban landscape in a way that isn’t natural and doesn’t allow natural play or health. So, will you at least empower local authorities now to introduce these zones without any barrier put in place by the Welsh Government?

Rŷm ni'n rhoi arian i awdurdodau lleol er mwyn sicrhau bod yna barthau 20 mya yn barod, ac mae pobl yn eu gweld nhw ar draws Cymru. Nid problem gyfreithiol yw e, ond ariannol. Maen nhw’n moyn gwybod bod yr arian ar gael a dyna pam, wrth gwrs, mae yna grant ar gael i sicrhau bod y parthau’n gallu symud ymlaen.

We are providing funding to local authorities to ensure that there are 20-mph zones there already, and people see them across Wales. It’s not a legal problem but a financial one. They need to know that the funding is available, and that’s why there’s a grant available to ensure that these zones can move forward.

2. Datganiad a Chyhoeddiad Busnes
2. Business Statement and Announcement

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad a chyhoeddiad busnes, ac rydw i'n galw ar arweinydd y tŷ i wneud ei datganiad—Julie James.

The next item, therefore, is the business statement and announcement, and I call on the leader of the house to make the statement—Julie James.

Diolch, Llywydd. There's one change to this week's business. The Cabinet Secretary for Health and Social Services will make a statement on last week's publication of Donna Ockenden's governance review. Business for the next three weeks is shown on the business statement and announcement found amongst the meeting papers available to Members electronically.

Diolch, Llywydd. Ceir un newid i fusnes yr wythnos hon. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd a Gwasanaethau Cymdeithasol yn gwneud datganiad ar gyhoeddiad yr wythnos diwethaf o adolygiad llywodraethu Donna Ockenden. Dangosir busnes ar gyfer y tair wythnos nesaf ar y datganiad a chyhoeddiad busnes sydd i'w gweld ymhlith y papurau cyfarfod sydd ar gael i'r Aelodau yn electronig.

Three things, If I may, Llywydd. You may have heard—sorry, leader of the house; apologies—that there was another fire in Heol-y-Cyw fairly recently in the woodchip facility that they have there. I just want to mention that the Cabinet Secretary, in 2006, said that she would look closely at regulations and powers regarding the storage of flammable materials. I asked your predecessor twice in 2017 when we might see some of these new powers and regulations coming through, and, in fact, I asked you in December 2017 when we might expect to see some progress on this. Unfortunately, we've had this fire, as I say, and, as far as I can tell, there has been no update, so could we please have an oral statement from either the Cabinet Secretary or the environment Minister in the first week of term?

I also wonder if I might ask for the same department to take a look at the regulations and guidance under the 2006 Commons Act. I'm about to mention something with which you're familiar, leader of the house—we still have instances in Gower where we have irresponsible grazing by a particular grazier, which affects other commoners' rights, neighbouring properties, and, rather sadly, personal safety, in a fairly recent instance. I think we need some clarity on whether lack of action is legislative, whether there are any lacunae in the law at the moment, or whether there's a failure to use enforcement procedures, and, if so, why. 

And then, finally, I wonder if we could have an update on where is the legislation to extend part 2 of the Nurse Staffing Levels Act (Wales) 2016. This was promised in this Assembly. I see from the statement on the legislative programme today that it's not included. This Assembly is running out of time, so I think the least we could expect is a timetable for that. Thank you.

Tri pheth, os caf i, Lywydd. Efallai eich bod wedi clywed—mae'n ddrwg gen i, arweinydd y tŷ; ymddiheuriadau—y bu tân arall yn Heol-y-Cyw yn weddol ddiweddar yn y cyfleuster naddion pren sydd ganddyn nhw yno. Hoffwn sôn fod Ysgrifennydd y Cabinet wedi dweud, yn 2006, y byddai'n edrych yn ofalus ar reoliadau a phwerau ynghylch storio deunyddiau fflamadwy. Gofynnais i'ch rhagflaenydd ddwywaith yn 2017 pryd y gallem ni weld rhai o'r pwerau a'r rheoliadau newydd hyn yn ymddangos, ac, yn wir, gofynnais i chi ym mis Rhagfyr 2017 pryd y gallem ni ddisgwyl rhywfaint o gynnydd ar hyn. Yn anffodus, rydym ni wedi cael y tân hwn, fel y dywedais, a, chyn belled ag y gallaf ddweud, ni fu unrhyw ddiweddariad, felly a allem ni gael datganiad llafar gan Ysgrifennydd y Cabinet neu Weinidog yr amgylchedd yn ystod wythnos gyntaf y tymor, os gwelwch yn dda?

Tybed hefyd a gaf i ofyn i'r un adran gymryd golwg ar y rheoliadau a'r canllawiau o dan Ddeddf Tiroedd Comin 2006. Rwyf i ar fin sôn am rywbeth yr ydych chi'n gyfarwydd ag ef, arweinydd y tŷ—mae gennym ni achosion ym Mhenrhyn Gŵyr o hyd, lle mae gennym ni bori anghyfrifol gan borwr penodol, sy'n effeithio ar hawliau cominwyr eraill, eiddo cyfagos, ac, yn anffodus braidd, diogelwch personol, mewn achos cymharol ddiweddar. Rwy'n credu bod angen rhywfaint o eglurder arnom ynghylch pa un a yw diffyg gweithredu yn ddeddfwriaethol, pa un a oes unrhyw fylchau yn y gyfraith ar hyn o bryd, neu a oes methiant i ddefnyddio gweithdrefnau gorfodi, ac, os felly, pam.

Ac yna, yn olaf, tybed a allem ni gael diweddariad ar ble mae'r ddeddfwriaeth i ymestyn rhan 2 Deddf Lefelau Staff Nyrsio (Cymru) 2016. Addawyd hyn yn y Cynulliad hwn. Gwelaf o'r datganiad ar y rhaglen ddeddfwriaethol heddiw nad yw wedi ei gynnwys. Mae'r Cynulliad hwn yn mynd yn brin o amser, felly credaf mai'r lleiaf y gallem ni ei ddisgwyl yw amserlen ar gyfer hynny. Diolch.

14:20

Well, taking the middle one first, which is the easiest, the Cabinet Secretary is nodding happily at your suggestion, so I'm sure we can take that one forward. In terms of the issue with the woodchip fires, I will be discussing that with Cabinet colleagues, and we will come forward with the timetable for that, and, in terms of part 2, again, I will discuss with the Cabinet Secretary exactly where we are with that and make sure that the Assembly's informed immediately.

Wel, gan ddechrau gyda'r un yn y canol, yr hawsaf, mae'r Ysgrifennydd y Cabinet yn nodio'n hapus ar eich awgrym chi, felly rwy'n siŵr y gallwn ni fwrw ymlaen â hynny. O ran y mater ynghylch tanau naddion pren, byddaf yn trafod hynny â chydweithwyr yn y Cabinet, a byddwn ni'n cyflwyno amserlen ar gyfer hynny, ac, o ran rhan 2, unwaith eto, byddaf yn trafod gydag Ysgrifennydd y Cabinet lle rydym arni yn union gyda hynny ac yn gwneud yn siŵr y bydd y Cynulliad yn cael gwybod ar unwaith.

First of all, can I ask the leader of the house how the Welsh Government intends to keep Members informed of developments around the Brexit process? Things are very febrile in Westminster, and they're going on holiday early—perhaps never to return, who knows? We shall see. But I think it is important that we understand, as things are negotiated and discussed—albeit it might not happen in August, because the rest of the European Union certainly goes on holiday in August, but we will, early in September, have some more details coming forward on some of these agreements. Can we have an undertaking that written statements, at least, will be issued by the Welsh Government to keep us all informed so that we can follow those matters? Of course, we'll leave the Westminster politics for now to another place, but just note that if all the Lib Dems had turned up to vote yesterday then we'd have a very different scenario today, perhaps, in terms of moving things forward—[Interruption.] Oh dear. [Laughter.]

The second issue I'd like to raise with her is much more in her Government's purview. For the third time in a row, the Wales auditor general has qualified the accounts of Natural Resources Wales, this body that the First Minister just said was wonderfully established. Three times in a row their accounts have been qualified for timber contracts. We understand the origin of this, but the fact that we have the auditor general saying that Natural Resources Wales, after three qualifications, is still not taking his views seriously, I think says a lot about some failures in that organisation. I have to say I think there's something rotten in the governance of Natural Resources Wales now. My patience has run out with them. They keep assuring me that these things will be done and lessons will be learned, and we've got another set of qualified accounts.

I've had complaints from timber contractors in my own region, including in Meirionnydd Dwyfor, of problems with the contracts being let. I've taken them up with the Minister; the Minister tells me and my constituent, 'Well, use Natural Resources Wales's own complaints mechanism.' Well, I can tell you that those complaints mechanisms have been exhausted and the details passed on to the media now, because I think there's something seriously wrong here that your Government needs to tackle. So, can we have a statement—it's too late to ask for an oral statement now, but a written statement, certainly—from the Minister on what she is doing to get hold of the fact that Natural Resources Wales does not seem to have put its house in order, does not seem to have the right governance structures in place, and is not delivering a healthy woodland sector for Wales?

Yn gyntaf oll, a gaf i ofyn i arweinydd y tŷ sut y mae Llywodraeth Cymru yn bwriadu cadw'r Aelodau yn gyfredol am ddatblygiadau proses Brexit? Mae pethau'n danbaid iawn yn San Steffan, ac maen nhw'n mynd ar wyliau yn gynnar—efallai byth i ddychwelyd, pwy a ŵyr? Gawn ni weld. Ond mae'n bwysig ein bod yn deall, wrth i bethau cael eu negodi a'u trafod—er y gallai hyn ddigwydd ym mis Awst, oherwydd bod gweddill yr Undeb Ewropeaidd yn sicr yn mynd ar wyliau ym mis Awst. Ond bydd gennym ni, yn gynnar ym mis Medi, ychydig mwy o fanylion ar rai o'r cytundebau hyn. A gawn ni ymrwymiad y caiff o leiaf ddatganiadau ysgrifenedig eu cyhoeddi gan Lywodraeth Cymru i'n cadw ni i gyd yn gyfredol fel y gallwn ni ddilyn y materion hynny? Wrth gwrs, byddwn ni'n gadael gwleidyddiaeth San Steffan i fan arall ar hyn o bryd. Ond nodwch hyn. Pe bai'r Democratiaid Rhyddfrydol wedi troi lan i bleidleisio ddoe, yna byddai gennym senario gwahanol iawn heddiw, efallai, o ran symud pethau ymlaen—[Torri ar draws.] O diar. [Chwerthin.]

Mae'r ail fater yr hoffwn ei godi gyda hi yn ymwneud llawer mwy â maes ei Llywodraeth hi. Am y trydydd tro yn olynol, mae Archwilydd Cyffredinol Cymru wedi rhoi amod ar gyfrifon adnoddau naturiol Cymru, y corff hwn y mae'r Prif Weinidog newydd ddweud ei fod wedi ymsefydlu'n wych. Dair gwaith yn olynol mae eu cyfrifon wedi bod yn gymwys am gontractau pren. Rydym ni'n deall o ble mae hyn yn dod. Ond mae'r ffaith bod yr Archwilydd Cyffredinol yn dweud nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn cymryd ei farn o ddifrif hyd yn oed ar ôl i amod gael ei roi arnyn nhw deirgwaith, rwy'n credu bod hyn yn dweud llawer am rai methiannau yn y sefydliad hwnnw. Mae'n rhaid imi ddweud fy mod i'n credu bod rhywbeth o'i le yn llywodraethu Cyfoeth Naturiol Cymru erbyn hyn. Rwyf wedi colli pob amynedd gyda nhw. Maen nhw yn dal i fy sicrhau y caiff y pethau hyn eu gwneud ac y caiff gwersi eu dysgu, ac mae gennym ni set arall o gyfrifon ag amod arnyn nhw.

Fe ges i gwynion gan gontractwyr pren yn fy rhanbarth i fy hun, gan gynnwys yn Nwyfor Meirionnydd, am broblemau gyda'r contractau sy'n cael eu gosod. Rwyf wedi mynd â nhw at y Gweinidog; mae'r Gweinidog yn dweud wrthyf i a fy etholwr, 'Wel, defnyddiwch drefn gwynion Cyfoeth Naturiol Cymru.' Wel, gallaf ddweud wrthych fod y drefn gwynion honno wedi dod i ben a phasiwyd y manylion ymlaen i'r cyfryngau bellach, oherwydd credaf fod rhywbeth mawr iawn o'i le yma ac mae angen i'ch Llywodraeth chi fynd i'r afael â hyn. Felly, a gawn ni ddatganiad—mae'n rhy hwyr i ofyn am ddatganiad llafar bellach, ond datganiad ysgrifenedig, yn sicr—gan y Gweinidog ar yr hyn y mae'n ei wneud i fynd i'r afael â'r ffaith nad yw Cyfoeth Naturiol Cymru yn ymddangos i fod wedi rhoi trefn ar ei bethau, nad yw'n ymddangos bod y strwythurau llywodraethu priodol ar waith, ac nad yw'n cyflawni sector coetiroedd iach i Gymru?

The Member's made a series of important points there. The Cabinet Secretary is indicating to me that she's meeting the chair and chief executive of NRW tomorrow and will update Members as soon as that meeting has taken place.

In terms of Brexit updates, I hesitate to say that we'll keep Members informed as things progress, as we seem to be in a position where things are progressing and then unprogressing and then reprogressing again all over the place. But I know the Cabinet Secretary is very anxious that Members are kept informed, and I'm sure that we will find a way, whether by written statement or by letter, to make sure that Assembly Members are kept in touch with significant developments, should they occur over the recess, Llywydd.

Gwnaeth yr Aelod gyfres o bwyntiau pwysig. Mae Ysgrifennydd y Cabinet yn nodi i mi ei bod hi'n cwrdd â Chadeirydd a Phrif Weithredwr Cyfoeth Naturiol Cymru yfory a bydd yn diweddaru'r Aelodau cyn gynted ag y bydd y cyfarfod hwnnw wedi'i gynnal.

O ran diweddariadau o ran Brexit, rwy'n petruso cyn dweud y byddwn ni'n rhoi gwybod i'r Aelodau wrth symud pethau ymlaen. Ymddengys ein bod mewn sefyllfa lle mae pethau yn mynd rhagddynt ac yna yn ôl ac wedyn yn mynd rhagddynt eto dros y lle i gyd. Ond rwy'n gwybod bod Ysgrifennydd y Cabinet yn awyddus iawn fod yr Aelodau yn cael gwybod y diweddaraf, ac rwy'n siŵr y byddwn ni'n dod o hyd i ffordd, boed drwy ddatganiad ysgrifenedig neu drwy lythyr, i wneud yn siŵr bod Aelodau'r Cynulliad yn cael gwybod am ddatblygiadau arwyddocaol, pe byddent yn digwydd dros y toriad, Llywydd.

Could the leader of the house arrange for a statement to be made about game bird shooting on Welsh Government land? Seventy-six per cent of respondents to a YouGov poll showed that they were opposed to the shooting of game birds for sport on public land in Wales. Could there be clarification about how NRW will be taking into account the very welcome views of the Minister, asking NRW to consider not renewing the pheasant shooting lease agreements as they expire?

A allai arweinydd y tŷ drefnu datganiad am saethu adar hela ar dir Llywodraeth Cymru? Nododd 76 y cant o ymatebwyr i arolwg YouGov eu bod yn gwrthwynebu saethu adar hela fel camp ar dir cyhoeddus yng Nghymru. A yw'n bosib cael eglurhad ar sut y bydd Cyfoeth Naturiol Cymru yn cymryd i ystyriaeth farn y Gweinidog, sydd i'w groesawu'n fawr, yn gofyn i Cyfoeth Naturiol Cymru ystyried beidio ag adnewyddu cytundebau prydlesu saethu ffesantod wrth iddyn nhw ddod i ben?

14:25

Yes, that's a very important issue. I know that the Minister will be meeting NRW very shortly to discuss these issues further, and to discuss how to end the pheasant shooting leases on the Welsh Government estate. She is very happy to provide a written statement once those meetings have concluded. We understand that the NRW board endorsed the recommendations of the review last week on the use of firearms on land managed by NRW, and considered the letter that she sent out on the Welsh Government position on shooting on the estate. So, I'm sure that, once that series of meetings have concluded, the Minister will update the Assembly as to the outcome.

Ydy, mae hwnnw'n fater pwysig iawn. Rwy'n gwybod y bydd y Gweinidog yn cwrdd â Cyfoeth Naturiol Cymru cyn bo hir i drafod y materion hyn ymhellach, ac i drafod sut i roi terfyn ar brydlesau saethu ffesantod ar ystad Llywodraeth Cymru. Mae hi'n hapus iawn i ddarparu datganiad ysgrifenedig ar ôl i'r cyfarfodydd hynny ddod i ben. Rydym ni'n deall bod Bwrdd Cyfoeth Naturiol Cymru wedi cymeradwyo argymhellion yr adolygiad yr wythnos diwethaf ar y defnydd o arfau tanio ar dir a reolir gan Cyfoeth Naturiol Cymru, ac wedi ystyried y llythyr a anfonodd ar safbwynt Llywodraeth Cymru ar saethu ar yr ystad. Felly, rwy'n siŵr, ar ôl i'r gyfres o gyfarfodydd ddod i ben, y bydd y Gweinidog yn rhoi gwybod i'r Cynulliad am y canlyniad.

Leader of the house, may I ask for a statement from the Welsh Government on access to sport by disabled people? A study commissioned by Sport Wales showed that people thought access to sport by disabled children and adults is perceived to be very patchy in many areas and across many sports, with accessible changing rooms and direct access to the sporting facilities often lacking in Wales. Could we have a statement from the Minister on what the Welsh Government is doing to remove the barriers to disabled children and adults participating in sports in Wales please?

Arweinydd y tŷ, a gaf i ofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru ar fynediad i chwaraeon ar gyfer pobl anabl? Canfuwyd mewn astudiaeth a gomisiynwyd gan Chwaraeon Cymru fod pobl yn credu bod y mynediad i chwaraeon ar gyfer plant ac oedolion anabl yn cael ei ystyried i fod yn dameidiog iawn mewn nifer o feysydd ac ar draws llawer o chwaraeon, gydag ystafelloedd newid hygyrch a mynediad uniongyrchol at y cyfleusterau chwaraeon yn aml yn brin yng Nghymru. A gawn ni ddatganiad gan y Gweinidog ar yr hyn y mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i ddileu'r rhwystrau i blant ac oedolion anabl sy'n cymryd rhan mewn chwaraeon yng Nghymru os gwelwch yn dda?

Yes, I think the Member raises a very important point. I am actually bringing forward a statement on the annual equalities report of the Welsh Government in the autumn, and I'll be sure to include the issue the Member raises in that.

Ie, rwy'n credu bod yr Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Byddaf mewn gwirionedd yn cyflwyno datganiad ar adroddiad blynyddol Llywodraeth Cymru ar gydraddoldeb yn yr hydref, a byddaf yn bendant yn cynnwys y mater y mae'r Aelod yn codi yn hynny o beth.

Leader of the house, I have been contacted by trainee doctors, for some time now, who are concerned and disappointed that a pay gap of some £40,000 exists between Welsh and English histopathology trainee doctor salaries over the course of their training, between ST1 and ST5. Now, I know that the Welsh Government is aware of the pay gap, but, even though I've corresponded with the Cabinet Secretary for health on this matter, no change has yet been implemented. Clearly, pay, among other factors, is important to trainee doctors when deciding on where to train and study. Doctors who decide to train in Wales deserve parity with their counterparts across the border. Trainees have told me that they feel that by deciding to work in Wales they are being financially punished for their decision. Now, this is not fair. It is not equitable, does nothing for morale, and, in the long run, it undermines the Welsh Government's attempts to attract doctors to train and work in NHS Wales. So, can I ask about your influence in making the Cabinet Secretary for health agree to bring forward a statement on the matter of histopathology trainee doctors and what he is doing to close this unfair pay gap?

Arweinydd y tŷ, mae meddygon dan hyfforddiant wedi bod yn cysylltu â mi, ers peth amser bellach, yn pryderu ac yn siomedig bod bwlch cyflog o tua £40,000 yn bodoli rhwng cyflogau meddygon histopatholeg dan hyfforddiant yng Nghymru ac yn Lloegr yn ystod eu hyfforddiant, rhwng ST1 a ST5. Nawr, rwy'n gwybod bod Llywodraeth Cymru yn ymwybodol o'r bwlch cyflog, ond, er fy mod i wedi gohebu ag Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd ar y mater hwn, nid oes newid wedi'i weithredu eto. Yn amlwg, mae cyflog, ymhlith ffactorau eraill, yn bwysig i feddygon dan hyfforddiant wrth benderfynu ar y lle i hyfforddi ac i astudio. Mae meddygon sy'n penderfynu hyfforddi yng Nghymru yn haeddu cydraddoldeb â'u cymheiriaid ar draws y ffin. Mae hyfforddeion wedi dweud wrthyf eu bod yn teimlo eu bod yn cael eu cosbi’n ariannol am eu penderfyniad wrth ddewis i weithio yng Nghymru. Nawr, nid yw hyn yn deg. Nid yw'n iawn, nid yw'n gwneud dim i forâl, ac, yn y tymor hir, mae'n tanseilio ymdrechion Llywodraeth Cymru i ddenu meddygon i hyfforddi a gweithio yn y GIG yng Nghymru. Felly, a gaf i ofyn am eich dylanwad wrth wneud Ysgrifennydd y Cabinet dros Iechyd i gytuno i gyflwyno datganiad ar fater meddygon histopatholeg dan hyfforddiant a beth y mae'n ei wneud i gau'r bwlch cyflog annheg hwn?

If the Member writes with the details that he has, I'll make sure that we can get an answer to that. I know that we're very pleased with the amount of junior doctors that have come forward to take up training places in Wales, and in fact we've been oversubscribed. So, we certainly want to make sure that that situation continues. So, if he is kind enough to write in with the details, I'll ensure that there's an answer.

Os gwnaiff yr Aelod yn ysgrifennu ataf gyda'r manylion sydd ganddo, gwnaf yn siŵr ein bod yn cael ateb i hynny. Rwy'n gwybod ein bod ni'n falch iawn gyda nifer y meddygon iau sydd wedi manteisio ar leoedd hyfforddi yng Nghymru, ac mewn gwirionedd rydym wedi cael llawer mwy na'r lleoedd sydd ar gael. Yn sicr rydym eisiau gwneud yn siŵr bod y sefyllfa honno yn parhau. Felly, os bydd ef yn ddigon caredig i anfon y manylion, byddaf yn sicrhau bod yna ateb.

As you know, leader of the house, in the first week of May this year, Virgin Media announced 772 job cuts at its Swansea call centre, which it proposed to close, causing serious concerns to many of my constituents and many of yours. The Welsh Government, since then, have been involved in supporting staff working in Virgin Media, and all I've heard are good things from the people working there about the support they've had from the Welsh Government and Welsh Government officials. But can the leader of the house provide an update on the progress being made as of now? And will the leader of the house be able to keep us informed if anything does happen in either the last couple of weeks of July, August, or during early September? I'm sure that a number of other Members are interested. Some are Government Ministers and can't ask questions on this, but they also represent constituents who work there. Approximately 800 people is bound to cover a far larger area than Swansea East.

Fel y gwyddoch, arweinydd y tŷ, cyhoeddodd Virgin Media, yn ystod wythnos gyntaf mis Mai eleni, ei fod yn cael gwared ar 772 o swyddi yn ei ganolfan alwadau yn Abertawe, y cafwyd cynnig i'w gau, gan beri pryder difrifol i nifer o fy etholwyr i a llawer o'ch etholwyr chi hefyd. Mae Llywodraeth Cymru, ers hynny, wedi bod yn cefnogi staff sy'n gweithio yn Virgin Media, ac mae popeth a glywais gan y bobl sy'n gweithio yno yn bethau da am y cymorth a gawsant gan Lywodraeth Cymru a swyddogion Llywodraeth Cymru. Ond a all arweinydd y tŷ roi diweddariad ar y cynnydd sy'n cael ei wneud ar hyn o bryd? Ac a wnaiff arweinydd y tŷ ein hysbysu os digwydd unrhyw beth naill ai yn ystod wythnos olaf mis Gorffennaf, ym mis Awst, neu yn gynnar ym mis Medi? Rwy'n siŵr bod gan nifer o Aelodau eraill ddiddordeb. Mae rhai yn Weinidogion y Llywodraeth ac nid ydyn nhw'n gallu gofyn cwestiynau ar hyn, ond maen nhw hefyd yn cynrychioli etholwyr sy'n gweithio yno. Mae oddeutu 800 o bobl yn sicr o gynnwys ardal lawer fwy na dwyrain Abertawe.

Yes, indeed. The Member's quite right, Llywydd. Obviously, Members of my own constituency are also covered, just to make sure the Assembly is aware, and I know other Government members have a constituency interest in that area. We are in close touch with Virgin Media. We are continuing with our plans for the taskforce to be ready to support any affected staff. We have done what we can to help reverse the decision by assisting the in-house staff association, Voice, in preparing a counterproposal. We are prepared to assist with any proposal that maintains the skills and the jobs in the Swansea area and, certainly, Llywydd, I will undertake to ensure that Members are kept updated of any change to that during the recess period.

Ie, yn wir. Mae'r Aelod yn hollol iawn, Llywydd. Yn amlwg, mae aelodau o fy etholaeth i fy hun hefyd wedi eu cynnwys, dim ond i wneud yn siŵr bod y Cynulliad yn ymwybodol, a gwn fod gan Aelodau eraill y Llywodraeth ddiddordeb etholaethol yn yr ardal honno. Rydym ni'n cadw mewn cysylltiad agos â Virgin Media. Rydym ni'n parhau â'n cynlluniau ar gyfer y tasglu i fod yn barod i gefnogi unrhyw staff yr effeithir arnyn nhw. Rydym ni wedi gwneud yr hyn a allwn i helpu i wrthdroi'r penderfyniad drwy gynorthwyo'r gymdeithas staff mewnol, Voice, wrth baratoi gwrthgynnig. Rydym ni'n barod i helpu gydag unrhyw gynnig sy'n cynnal y sgiliau a'r swyddi yn ardal Abertawe ac, yn sicr, Llywydd, byddaf yn gwneud yn siŵr bod yr Aelodau'n cael yr wybodaeth ddiweddaraf am unrhyw newid i hynny yn ystod cyfnod y toriad.

14:30

Please may I call for a single statement on care for learning-disabled adults who develop dementia? When I chaired last month's cross-party group on disability in the Assembly, we heard from Shared Lives Cymru about the all-Wales dementia initiative, a proposal for dementia-specific services for learning-disabled adults who do develop dementia. Carers of learning-disabled people all over Wales have identified the deficit of a clear pathway of support for those who develop dementia, and the all-Wales forum of patients and carers, in partnership with Shared Lives, working together alongside key health and social care agencies, have pulled together the early stages of a suggested pathway to support all those with a learning disability affected by this condition. I therefore call for a statement in which the Welsh Government hopefully provides reassurance and outlines what ongoing practical support it can offer to this innovative and effective intervention in addressing the recognised health deficits experienced by some of our most vulnerable citizens.

A gaf i alw am ddatganiad unigol ar ofal i oedolion ag anableddau dysgu sy'n datblygu dementia? Pan oeddwn yn cadeirio grŵp trawsbleidiol y mis diwethaf ar anabledd yn y Cynulliad, clywsom gan Cysylltu Bywydau Cymru am y fenter dementia Cymru gyfan, sef cynnig ar gyfer gwasanaethau dementia sy'n benodol ar gyfer oedolion ag anableddau dysgu sy'n datblygu dementia. Mae gofalwyr pobl ag anableddau dysgu ledled Cymru wedi nodi diffyg llwybr clir o gefnogaeth ar gyfer y rhai sy'n datblygu dementia. Mae fforwm Cymru gyfan o gleifion a gofalwyr, mewn partneriaeth â Cysylltu Bywydau, gan gydweithio ochr yn ochr ag asiantaethau iechyd a gofal cymdeithasol allweddol, wedi dwyn ynghyd y camau cynnar o lwybr awgrymedig i gefnogi'r rhai ag anabledd dysgu yr effeithir arnynt gan y cyflwr hwn. Felly, galwaf am ddatganiad y bydd Llywodraeth Cymru, gobeithio, yn rhoi sicrwydd ynddo ac yn amlinellu pa gymorth ymarferol parhaus a all gynnig i'r ymyrraeth effeithiol ac arloesol hon wrth fynd i'r afael â diffygion iechyd cydnabyddedig y mae rhai o'n dinasyddion mwyaf agored i niwed yn eu hwynebu.

The Member raises a very important point. We have worked very closely with representative groups on our dementia plan, including people with dementia themselves from a wide range of diverse areas. And I know that that dementia plan has been well received by the communities of people both supporting people with dementia and living with dementia themselves. I'm sure the Cabinet Secretary will update us in due course as that plan rolls out.

Mae'r Aelod yn codi pwynt pwysig iawn. Rydym wedi gweithio'n agos iawn gyda grwpiau cynrychioliadol ar ein cynllun dementia, gan gynnwys pobl sydd â dementia eu hunain o ystod eang o feysydd amrywiol. Ac rwy'n gwybod bod y cynllun wedi cael croeso cynnes gan y cymunedau o bobl sy'n cefnogi pobl â dementia ac sy'n byw gyda dementia eu hunain. Rwy'n siŵr y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn ein diweddaru maes o law fel y mae'r cynllun hwnnw yn cael ei gyflwyno.

Tybed a fedrwn ni gael datganiad gan yr Ysgrifennydd Cabinet dros iechyd ynglŷn â sut mae'r Llywodraeth yn helpu pobl sydd wedi bod yn y lluoedd arfog â phroblemau iechyd meddwl. Rydw i'n gweithio'n agos â'r sefydliad 65 Degrees North, sydd yn dod â chyn-filwyr, neu gyn-aelodau o'r lluoedd arfog, ar anturiaethau neu deithiau cerdded hir. Maen nhw wedi sylweddoli bod yna lot fawr o ddynion ifanc nawr yn cymryd eu bywydau eu hunain ar ôl bod yn y lluoedd arfog, am nifer o resymau gwahanol, ac maen nhw eisiau diweddariad ar beth mae Llywodraeth Cymru yn ei wneud i gefnogi'r dynion—dynion, gan amlaf—yn rhan o'r agenda hynny.

I wonder whether we could have a statement from the Cabinet Secretary for health on how the Welsh Government is helping people who have been in the armed forces with mental health issues. I work closely with the 65 Degrees North organisation, which brings veterans on adventures or long walking tours. They have come to understand that there are many young men now taking their own lives having been in the armed forces, and that’s for various reasons, and they want an update on what the Welsh Government is doing to support these veterans—mainly men—as part of that agenda.

The second statement I would like to receive from the Welsh Government is again under the purview of the Cabinet Secretary for health. In December last year, the advisory panel on substance misuse released a report into the feasibility of enhanced harm-reduction centres in Wales, as other European countries have established, to help ensure safety for users and to help to reduce drug-related deaths, which is rising here in Wales, as I raised last week in regard to problems in Neath and Swansea. Could I request that the health Secretary provides an update on the Welsh Government's response to this report? I've had concerns from our police commissioner in north Wales, Arfon Jones, that, despite the fact that we've had this report, the Welsh Government hasn't yet responded to it, or said how they would want to, potentially, put some of these practices in place in Wales. I think we need to adopt a realistic attitude as opposed to a perhaps more moralistic attitude towards drugs here in Wales, considering that it is a rising issue. And when I raised this question last week in the Senedd, the amount of people who engaged with me, constructively actually, as to how to address the drugs problem here in Wales was really positive. And so, if we could see a response from the Welsh Government to this piece of work—a very valuable piece of work—then I would be grateful.

And also—again, the same Cabinet Secretary—you did promise me a response on the Immigration Act 2016 issues, with regard to people potentially having to identify themselves when they wanted health treatment. I still haven't had that response. I know it is a complex issue, but if I could get a statement or a letter from the Cabinet Secretary, that would help me go back to my constituents—your constituents as well, actually—to tell them what the progress is on that.

Mae'r ail ddatganiad yr hoffwn ei gael gan Lywodraeth Cymru unwaith eto yn dod o fewn maes Ysgrifennydd y Cabinet dros iechyd. Ym mis Rhagfyr y llynedd, rhyddhaodd y panel cynghori ar gamddefnyddio sylweddau adroddiad ar ddichonolrwydd uwch ganolfannau lleihau niwed yng Nghymru, fel yr hyn a sefydlwyd mewn gwledydd Ewropeaidd eraill, i helpu i sicrhau diogelwch i ddefnyddwyr ac i helpu i leihau nifer y marwolaethau sy'n gysylltiedig â chyffuriau, sydd ar gynnydd yma yng Nghymru, fel y codais y mater yr wythnos diwethaf o ran problemau yng Nghastell-nedd ac Abertawe. A gaf i ofyn i'r Ysgrifennydd Iechyd ddarparu diweddariad ar ymateb Llywodraeth Cymru i'r adroddiad hwn? Rwyf wedi cael sylwadau gan Gomisiynydd yr heddlu yn y Gogledd, Arfon Jones, ei fod yn pryderu er gwaethaf y ffaith ein bod wedi cael yr adroddiad hwn, nad yw Llywodraeth Cymru eto wedi ymateb iddo, nac wedi dweud sut byddent yn dymuno, o bosib, roi rhai o'r arferion hyn ar waith yng Nghymru. Credaf fod angen inni fabwysiadu dull realistig yn hytrach nag efallai agwedd fwy moesegol tuag at gyffuriau yma yng Nghymru, o ystyried ei bod yn broblem gynyddol. A pan godais y cwestiwn hwn yr wythnos diwethaf yn y Senedd, roedd nifer y bobl a gysylltodd â mi, yn adeiladol mewn gwirionedd, ynglŷn â sut i ymdrin â phroblem cyffuriau yma yng Nghymru, yn gadarnhaol iawn. Ac felly, pe gallem weld ymateb Llywodraeth Cymru i'r darn hwn o waith— darn o waith gwerthfawr iawn—yna byddwn yn ddiolchgar.

A hefyd—unwaith eto, yr un Ysgrifennydd y Cabinet—fe wnaethoch addo ymateb i mi ar faterion Deddf Mewnfudo 2016, ynglŷn â phobl o bosib yn gorfod profi eu hunaniaeth pan oedd arnyn nhw eisiau triniaeth iechyd. Dydw i heb gael yr ymateb hwnnw eto. Rwy'n gwybod ei fod yn fater cymhleth, ond pe gallwn i gael datganiad neu lythyr gan Ysgrifennydd y Cabinet, byddai hynny'n fy helpu i fynd yn ôl at fy etholwyr—eich etholwyr chi hefyd, mewn gwirionedd—i ddweud wrthyn nhw am unrhyw gynnydd ar hynny.

Well, in time-honoured fashion, Llywydd, and in reverse order, I will certainly find out where that response is. It was very good to see you at the Welsh refugee Swansea launch the other day, and it was a matter raised with me as well. And I will certainly chase up where we are with that response, as you brought up.

On the substance misuse response, I completely agree that we need to regard this not as a criminal issue but as a mental health and social issue. And, again, I will check where we are with the response and what the timescales for that are.

On the veterans mental health issue, she raised a series of important issues there, which I will discuss with the Cabinet Secretary, as they cross a few portfolios, and I'll just make sure that the Government provides a comprehensive response to the issues that she raises.FootnoteLink

Wel, fel sy'n draddodiadol, Llywydd, a chan weithio tuag yn ôl, byddaf yn sicr yn ceisio dod o hyd i'r ymateb hwnnw. Roedd yn braf iawn eich gweld chi yn lansiad Ffoaduriaid Cymru yn Abertawe y diwrnod o'r blaen, ac roedd hwn yn fater a chi  sôn amdano.

O ran yr ymateb ar gamddefnyddio sylweddau, rwy'n cytuno'n llwyr fod angen inni ystyried hyn nid fel mater troseddol ond fel mater iechyd meddwl a chymdeithasol. Ac, unwaith eto, byddaf yn edrych ar y sefyllfa gyda'r ymateb a beth yw'r amserlen ar gyfer hynny.

Ar fater iechyd meddwl cyn-filwyr, codwyd nifer o faterion pwysig y byddaf yn eu trafod ag Ysgrifennydd y Cabinet, gan eu bod yn croesi portffolios ryw ychydig. Byddaf yn gwneud yn siŵr bod y Llywodraeth yn darparu ymateb cynhwysfawr i'r materion a gododd.FootnoteLink

Leader of the house, the Welsh Government has done a lot of excellent work to deal with domestic abuse, not least the Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015, which, as you know, my dad and former member of the Cabinet, Leighton Andrews, worked extremely hard on. In terms of my own team, we have recently all become White Ribbon ambassadors and champions, and I think it would be extremely great if Members from across the Chamber, including the Cabinet, could find some time to take that training and become members, ambassadors and champions of the White Ribbon campaign themselves.

Leader of the house, technological innovation is impacting every part of our daily life, from the economy to the delivery of our services, and, for the most part, it is providing us with excellent and exciting opportunities. However, it is also having an impact on domestic abuse cases. I recently read an article in The New York Times, entitled 'Thermostats, Locks and Lights: Digital Tools of Domestic Abuse'. I think also the BBC covered it as well. It's a really insightful article that Members should certainly take time to read through. It highlights a new pattern of behaviour of domestic abuse cases, tied to the rise of smart home technology. Internet-connected locks, speakers, thermostats, lights and cameras that have all been marketed as the newest conveniences are also being used as a means of harassment, monitoring, revenge and control. Leader of the house, could we please have a statement on issues like this, and would the Welsh Government perhaps undertake some work on the impact of such technology on cases here in Wales, like that being done by the Safety Net project at the National Network to End Domestic Violence in the United States of America?

Arweinydd y tŷ, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud llawer o waith ardderchog i fynd i'r afael â cham-drin domestig, yn enwedig gyda Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015, yr oedd, fel y gwyddoch, fy nhad a chyn aelod o'r Cabinet, Leighton Andrews, yn gweithio'n galed iawn arni. O ran fy nhîm fy hun, rydym ni i gyd wedi dod yn hyrwyddwyr a Llysgenhadon y Rhuban Gwyn yn ddiweddar, ac rwy'n credu y byddai'n wych iawn pe gallai'r Aelodau ar draws y Siambr, gan gynnwys y Cabinet, ddod o hyd i'r amser i gael yr hyfforddiant hwnnw a dod yn aelodau, llysgenhadon a hyrwyddwyr yr ymgyrch rhuban gwyn eu hunain.

Arweinydd y tŷ, mae arloesi technolegol yn effeithio ar bob rhan o'n bywyd bob dydd, o'r economi i ddarpariaeth ein gwasanaethau, ac, ar y cyfan, mae'n darparu cyfleoedd gwych a chyffrous inni. Fodd bynnag, mae hefyd yn cael effaith ar achosion cam-drin domestig. Darllenais erthygl yn y New York Times yn ddiweddar, dan y teitl 'Thermostats, Locks and Lights: Digital Tools of Domestic Abuse'. Rwy'n credu bod y BBC hefyd wedi sôn am hyn. Mae'n erthygl graff iawn y dylai'r Aelodau yn sicr gymryd amser i ddarllen trwyddi. Mae'n amlygu patrwm newydd o achosion cam-drin domestig, sydd ynghlwm wrth y cynnydd mewn technoleg gartref glyfar. Mae cloeon, unedau sain, thermostatau, goleuadau a chamerâu cysylltiedig â'r rhyngrwyd sydd wedi cael eu marchnata fel y cyfleusterau mwyaf newydd, yn cael eu defnyddio hefyd fel ffordd o aflonyddu, monitro, dial a rheoli. Arweinydd y tŷ, os gwelwch yn dda, a gawn ni ddatganiad ar faterion fel hyn, ac a fyddai Llywodraeth Cymru efallai yn ymgymryd â pheth gwaith ar effaith technoleg o'r fath ar achosion yma yng Nghymru, fel yr hwnnw a wneir gan y prosiect Safety Net yn y rhwydwaith cenedlaethol i roi terfyn ar drais domestig yn Unol Daleithiau America?

14:35

Yes, two excellent points. On the White Ribbon ambassadors, I was very impressed when I visited the fire service recently, who have trained all of their fire personnel in being White Ribbon ambassadors because, of course, they go into people's houses, and they have also all taken the Welsh Government's 'ask and act' training, which is very important indeed. I'm very happy to commend that training to all Assembly Members. The 'ask and act' level 1 training is not difficult to do, and it's accessible online and is a very useful insight into what people can do to enable them not to be a bystander when domestic abuse, violence against women or any kind of sexual violence is happening.

I was also very pleased to attend the launch in Gwent of the registered social landlord scheme there, which was a very impressive online portal, which is also accessible to absolutely anyone who wants to take an interest in that. So, I highly recommend that as well.

In terms of the technology, we are very aware that coercive control in particular can be enabled by such technology, and we are taking that into account in looking at our guidance in terms of the 'ask and act' policy and the Don't be a Bystander campaign in order to ensure that people understand that it can be used in that way and to recognise it when they see it.

Ie, dau bwynt gwych. Ar Lysgenhadon y Rhuban Gwyn, mae'r gwasanaeth tân yr ymwelais ag ef yn ddiweddar wedi gwneud argraff fawr arnaf gan fod ei holl staff tân wedi cael eu hyfforddi i fod yn llysgenhadon Rhuban Gwyn oherwydd, wrth gwrs, eu bod yn mynd i mewn i dai pobl, ac maen nhw hefyd wedi cael hyfforddiant Llywodraeth Cymru 'gofyn a gweithredu', sy'n bwysig iawn yn wir. Rwy'n falch iawn o gymeradwyo'r hyfforddiant hwn i holl Aelodau'r Cynulliad. Nid yw hyfforddiant lefel 1 'gofyn a gweithredu' yn anodd ei wneud. Mae'n hygyrch ar-lein ac yn gipolwg defnyddiol iawn o'r hyn y gall pobl ei wneud i'w galluogi i beidio â chadw'n dawel pan fydd cam-drin domestig, trais yn erbyn menywod neu unrhyw fath o drais rhywiol yn digwydd.

Roeddwn hefyd yn falch iawn o fod yng Ngwent yn lansiad cynllun landlord cymdeithasol cofrestredig yno, a oedd yn borth ar-lein sylweddol iawn, sydd hefyd yn hygyrch i unrhyw un sy'n dymuno cymryd diddordeb yn hynny o beth. Felly, rwy'n argymell hynny yn fawr iawn hefyd.

O ran y dechnoleg, rydym ni'n ymwybodol iawn y gellir galluogi rheolaeth orfodol yn enwedig gan dechnoleg o'r fath. Ac rydym yn cymryd hynny i ystyriaeth wrth edrych ar ein canllawiau ar y polisi 'gofyn a gweithredu' a'r ymgyrch Paid Cadw'n Dawel er mwyn sicrhau bod pobl yn deall y gellir ei defnyddio yn y ffordd honno ac i'w hadnabod pan fyddant yn ei gweld.

Leader of the chamber, I would like a Government statement on declarations of interest for members of the Welsh Government. I note, for example, that the ministerial declaration of interests has just been published, five days ago, and your son has been declared as working for the controversial lobbying firm, Deryn, since 2017. Now, Deryn's clients have received at least £100 million of public funding in the last year alone. One of the organisations to receive millions from the Welsh Government has been Chwarae Teg. That's interesting because responsibility for core funding to Chwarae Teg was moved into your portfolio area at the beginning of the year. Now, when the former leader of the Conservatives alleged that Deryn knew about the sacking of the late Carl Sargeant before even he was told, you responded on behalf of the Government. [Interruption.]

Arweinydd y siambr, hoffwn gael datganiad gan y Llywodraeth ar ddatganiadau o fuddiant ar gyfer aelodau o Lywodraeth Cymru. Nodaf, er enghraifft, bod datganiad o fuddiannau'r Gweinidogion newydd ei gyhoeddi, bum niwrnod yn ôl. Datganwyd yno fod eich mab yn gweithio i'r cwmni lobïo dadleuol, Deryn, ers 2017. Nawr, mae cleientiaid Deryn wedi derbyn o leiaf £100 miliwn o arian cyhoeddus yn y flwyddyn ddiwethaf yn unig. Un o'r sefydliadau i dderbyn miliynau o Lywodraeth Cymru oedd Chwarae Teg. Mae hynny'n ddiddorol oherwydd symudwyd cyfrifoldeb dros gyllid craidd i Chwarae Teg i'ch maes portffolio chi ddechrau'r flwyddyn. Nawr, pan honnodd cyn-arweinydd y Ceidwadwyr fod Deryn yn gwybod am ddiswyddo'r diweddar Carl Sargeant cyn i unrhyw un ddweud wrtho ef hyd yn oed, chi ymatebodd ar ran y Llywodraeth. [Torri ar draws.]

You are—[Inaudible.] You need to be clear to me why—

Rydych chi'n — [Anghlywadwy.] Mae'n rhaid i chi fod yn glir i mi pam—

You claimed there was a public interest—[Inaudible.]

Fe wnaethoch ddweud bod diddordeb i'r cyhoedd—[Anghlywadwy.]

Your microphone is not on. [Interruption.] Your microphone is not on at this moment. You need to be clear to me why this is a request for a statement from the Welsh Government.

Nid yw eich microffon ymlaen.[Torri ar draws.] Nid yw eich microffon yn gweithio ar hyn o bryd. Mae'n rhaid ichi fod yn glir i mi pam mae hyn yn gofyn am ddatganiad gan Lywodraeth Cymru.

If you'd wait just a couple of seconds—

Os wnewch chi aros rai eiliadau—

It's clear because there are questions to answer in terms of interests, in terms of what people knew, in terms of when the Minister's declaration of interest was known, and whether or not those declarations were made before she addressed this Chamber in replying to the debate on the leak—on the report about the leaks—and also whether or not the declaration was made before the decision was made for core funding for Chwarae Teg. Those are the very, very fundamental questions about democratic accountability that should be asked in this Chamber on behalf of the public, because I feel that this Minister had a very particular—possibly a very particular—[Inaudible.]

Mae'n glir oherwydd mae yna gwestiynau i'w hateb o ran buddiannau, o ran beth oedd pobl yn gwybod, o ran pan ddaeth datganiad o fuddiant y Gweinidog i'r amlwg, ac a wnaed y datganiadau hynny cyn annerch y Siambr hon yn ateb y Ddadl ar y datgeliad neu beidio—ar yr adroddiad am y sibrydion i'r wasg—a hefyd, a wnaed y datganiad cyn y gwnaed y penderfyniad ar gyllid craidd ar gyfer Chwarae Teg neu beidio. Mae rhai cwestiynau sylfaenol iawn ynghylch atebolrwydd democrataidd y dylid eu gofyn yn y Siambr hon ar ran y cyhoedd, oherwydd teimlaf fod gan y Gweinidog hwn ddiddordeb penodol iawn—o bosibl penodol iawn—[Anghlywadwy.]

14:40

Neil McEvoy, your microphone is no longer on. This is a series of accusations, not a request for a statement. This is not a time to question the Minister. This is a business statement. I do not think that the Minister has anything to respond to on that basis, unless the Minister wants to respond.

Rhun ap Iorwerth. [Interruption.]

There's nothing shameful in what I've just said.

Rhun ap Iorwerth.

Neil McEvoy, nid yw eich meicroffon yn gweithio mwyach. Cyfres o gyhuddiadau yw hyn,  nid cais am ddatganiad. Nid dyma'r amser i holi'r Gweinidog. Datganiad busnes yw hwn. Nid wyf yn credu bod gan y Gweinidog unrhyw achos i ymateb ar y sail honno, heb i'r Gweinidog fod yn awyddus i ymateb.

Rhun ap Iorwerth. [Torri ar draws.]

Nid oes dim yn gywilyddus yn yr hyn yr wyf newydd ei ddweud.

Rhun ap Iorwerth.

Diolch yn fawr iawn, Llywydd. Mi dderbyniais i lythyr gan y Gweinidog dros yr economi a thrafnidiaeth ar 25 Mehefin, ac yn hwnnw mi oedd o'n cyfeirio at gyfarfod a wnaeth orfod cael ei ganslo rhwng y ddau ohonom ni sbel yn ôl, oherwydd rhesymau roedd y Gweinidog yn methu dod allan ohonyn nhw. Ond mae o'n dweud cwpl o bethau positif ynglŷn â chynlluniau rydw i'n gefnogol iawn ohonyn nhw: i ailagor y rheilffordd ar draws Ynys Môn rhwng Gaerwen ac Amlwch, a hefyd i ailagor gorsaf Llangefni ei hun. Mi hoffwn i ddatganiad, os yn bosibl—yn ysgrifenedig, rydw i'n cymryd rŵan, oherwydd yr amserlen seneddol—i roi eglurhad ynglŷn â'r frawddeg yma, rydw i'n gobeithio sy'n un positif:

'O ran y lein Llangefni i Amlwch, nid ydym yn bwriadu ei hailagor, ond rydym yn hapus i gefnogi'r cynnig sy'n cael ei ddatblygu gan gwmni Rheilffordd Canolog Môn'.

Rydw i'n croesawu hynny. Rydw i am wybod pa fath o gefnogaeth mae'r Llywodraeth yn bwriadu ei chynnig, oherwydd mae hwn yn broject a all ddod â budd mawr i Ynys Môn, ac yn arbennig i dref Amlwch.

Thank you very much, Llywydd. I received a letter from the Minister for economy and transport on 25 June, and in that, he referred to a meeting that had to be cancelled between both of us a while ago because of reasons that the Minister couldn’t avoid. But it says a couple of positive things about plans that I’m very supportive of: to reopen the railway across Anglesey between Gaerwen and Amlwch, and also to reopen Llangefni station. I would like a statement, if possible—written, I take it now, because of the parliamentary timetable—to provide an explanation on this sentence, which I hope is a positive one:

‘In terms of the Llangefni to Amlwch line, we don’t intend to reopen it, but we are happy to support the proposal that is being developed by the Anglesey Central Railway company’.

I welcome that. I want to know what sort of support the Government intends to provide, because this is a project that could be of great benefit to Anglesey and especially to the town of Amlwch.

Thank you for that. It's obviously very important. I don't think it's suitable for a statement, though. If you want to ask a specific question of the Cabinet Secretary, I'll make sure that you get an answer.

Diolch i chi am hynny. Mae'n amlwg fod hyn yn bwysig iawn. Nid wyf yn credu ei fod yn addas ar gyfer datganiad, serch hynny. Pe byddech yn hoffi gofyn cwestiwn penodol i Ysgrifennydd y Cabinet, byddaf yn gwneud yn siŵr eich bod yn cael ateb.

Diolch i arweinydd y tŷ.

I thank the leader of the house.

3. Datganiad gan y Prif Weinidog: Y Rhaglen Ddeddfwriaethol
3. Statement by the First Minister: The Legislative Programme

Yr eitem nesaf, felly, yw'r datganiad gan y Prif Weinidog ar raglen ddeddfwriaethol ei Lywodraeth. Rydw i'n galw ar y Prif Weinidog, Carwyn Jones.

The next item is the statement by the First Minister on his Government's legislative programme. I call on the First Minister, Carwyn Jones. 

Llywydd, gyda phleser y gallaf i ddatgan heddiw y Biliau y bydd y Llywodraeth yn dod â nhw o flaen y Cynulliad dros y flwyddyn nesaf.

Presiding Officer, it is with pleasure that I can today announce the Bills that the Government will bring before the Assembly over the next 12 months. 

We know the year ahead will be one of the busiest in legislative terms since Wales gained primary law-making powers. As the UK prepares to leave the European Union, there will be a significant amount of work for this Assembly to undertake between now and March if we are to have a fully functioning statute book at the point of exit. This will be a challenging time and the legislative workload associated with leaving the EU should not be underestimated.

The Assembly will need to deal with a substantial programme of correcting regulations under the EU withdrawal Act between October and March. We will continue to keep under review the need for Brexit-related Bills over the coming 12 months, and it is likely that a number of UK Brexit Bills will require the consent of this Assembly. As far as possible, we must not allow this Brexit workload to limit our legislative ambitions, but we must be flexible and be ready to adapt our legislative programme should the need arise.

Llywydd, the Welsh Government has taken the lead in protecting children’s rights. We've enshrined the United Nations Convention on the Rights of the Child in the landmark Rights of Children and Young Persons (Wales) Measure 2011. We will continue to act to protect children and children’s rights and we will introduce a Bill to remove the defence of reasonable punishment. This legislation will support children’s rights by prohibiting the use of physical punishment. We have consulted widely and the responses from the public, parents and young people will help to shape our proposals.

Llywydd, this Government believes that Welsh law should be clear and accessible not just now, but in the long term. We have started a programme to consolidate and codify Welsh law but this will be a long journey. Achieving a clear, available and well-organised statute book will take many years, but we must ensure we make steady and enduring progress. We will therefore bring forward a Bill that commits the Government to improving the accessibility of Welsh law and making provision about how Welsh legislation is to be interpreted.

Llywydd, I announced last year that we would bring forward a local government Bill. This Bill will be introduced in the coming year and will include the reform of local authority electoral arrangements, including extending the franchise to 16 and 17-year-olds. It will also include legislation related to the outcome of our recent local government Green Paper consultation. The Cabinet Secretary for Local Government and Public Services will make a detailed statement about this and the Bill later this afternoon.

Llywydd, this Government wants to ensure that quality is at the heart of our NHS. In the rare event that something goes wrong—and, unfortunately, in a system that relies on people working under intense pressure, occasionally things will go wrong—we want a health service that is open and transparent and able to learn from its mistakes. We will, therefore, bring forward legislation to establish a duty of quality for the NHS in Wales and a duty of candour for health and social care. A duty of candour would place statutory obligations on all health organisations in Wales to be open and transparent, and set out a process that must be followed when things go wrong and people suffer harm. This Bill will also establish a new independent body to represent the citizen's voice, ensuring people have a stronger voice that reflects their experiences of health and social care services. It will also include proposals to require NHS trust boards to appoint a vice-chair.

Finally, Llywydd, we will bring forward a Bill to ban the use of wild animals in travelling circuses. Animal welfare is a priority for this Government and the way we treat animals is an important reflection of our values as a society. Circuses are legitimate businesses, and it's not our intention to outlaw all forms of circus entertainment in Wales, but the use of wild animals in this context is outdated and ethically unacceptable. We'll prohibit their use in travelling circuses in Wales.

Llywydd, I delivered my first legislative statement as First Minister a little over eight years ago. This statement will be my last and I trust you'll allow me to reflect on what this Government has achieved in that time. Housing has been, and continues to be, a priority for the Welsh Government. We've taken measures to protect tenants and prevent homelessness. We've ended the right to buy in Wales. We've protected our stock of social and council housing. The Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill, which is currently being scrutinised by the Assembly, will, if passed, ban letting agents from charging fees to tenants, removing barriers to entering and moving within the private rented sector.

We've undertaken major reforms of the social care system in Wales, we've legislated to drive up hygiene standards by making it compulsory for food businesses to display their scores on their doors, and the Active Travel (Wales) Act 2013 will reform how we plan and build infrastructure for walking and cycling in Wales. Wales has a long and proud tradition of radical action in public health, and this institution was the first in the UK to vote to ban smoking in public places and the first to ban smoking in cars when children are present. Llywydd, I’m proud of what we've achieved by working together in this Assembly to protect public health in Wales: improvements in the provision of public toilets, a licensing regime for tattooing and piercing, a ban on intimate piercing for under-18s, a ban on unstaffed sunbeds and a minimum unit price for alcohol.

Perhaps it was the Human Transplantation (Wales) Act 2013 that was truly groundbreaking and is saving lives. It’s another example of how Wales has led the way in the UK, changing the system of consent for organ donation to increase the number of organs available for transplantation. But this is not the only new ground we've broken. The Violence against Women, Domestic Abuse and Sexual Violence (Wales) Act 2015 is providing protection and support for victims, and the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 is driving public bodies, including Government, to plan and deliver in a sustainable way to improve the social, economic, environmental and cultural well-being of Wales.

Llywydd, where necessary, we've used our legislative powers to protect devolution. Through the Agricultural Sector (Wales) Act 2014, the Trade Union (Wales) Act 2017, and most recently the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018, this Government has ensured that when the interests of Wales are threatened by the actions of the UK Government, we've deployed the tools at our disposal to stand up for Wales. During my time as First Minister, our devolution settlement hasn't stood still. Using our legislative programme, we've delivered our new Welsh taxes—the first for almost 800 years—and the Welsh Revenue Authority.

Llywydd, there are many more Acts that I could mention, but it's clear how much has been achieved in that time. All the Acts I've mentioned may have been proposed and introduced by Government, but they've been shaped by stakeholders and improved by the scrutiny of this Assembly. We've always worked across this Chamber to ensure our legislation is the best it can be and to ensure it improves the lives of the people of Wales. We'll continue to do that on the Government Bills currently before the Assembly, and those I have announced today. This may be my last legislative statement, but a full legislative programme delivering on this Government’s commitments, including a Bill in relation to the Welsh language, will be announced next year. And so, Llywydd, I commend this legislative programme to the Assembly.

Rydym yn gwybod mai'r flwyddyn o'n blaenau fydd un o'r prysuraf o ran deddfwriaeth ers i Gymru gael pwerau deddfu sylfaenol. Wrth i'r DU baratoi i adael yr Undeb Ewropeaidd, bydd yna swm sylweddol o waith i'r Cynulliad hwn ymgymryd ag ef rhwng nawr a mis Mawrth os ydym am gael llyfr statud cwbl weithredol wrth inni ymadael. Bydd hwn yn gyfnod heriol ac ni ddylid tanamcangyfrif y llwyth gwaith deddfwriaethol sy'n gysylltiedig â gadael yr UE.

Bydd angen i'r Cynulliad ymdrin â rhaglen sylweddol o gywiro rheoliadau o dan y Ddeddf tynnu'n ôl o'r UE rhwng mis Hydref a mis Mawrth. Byddwn yn parhau i adolygu'r angen ar gyfer Biliau sy'n gysylltiedig â Brexit dros y 12 mis nesaf, ac mae'n debygol y bydd angen cydsyniad y Cynulliad hwn ar nifer o Filiau Brexit y DU. Cyn belled ag y bo modd, ni ddylem ganiatáu i'r llwyth gwaith Brexit hwn gyfyngu ar ein huchelgeisiau deddfwriaethol, ond mae'n rhaid inni fod yn hyblyg ac yn barod i addasu ein rhaglen ddeddfwriaethol pe bai'r angen yn codi.

Llywydd, mae Llywodraeth Cymru wedi cymryd yr awenau o ran amddiffyn hawliau plant. Rydym wedi ymgorffori Confensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau'r Plentyn yn y Mesur nodedig Hawliau Plant a Phobl Ifanc (Cymru) 2011. Byddwn yn parhau i weithredu er mwyn amddiffyn plant a hawliau plant a byddwn yn cyflwyno Bil i ddileu'r amddiffyniad o gosb resymol. Bydd y ddeddfwriaeth hon yn cefnogi hawliau plant drwy wahardd y defnydd o gosb gorfforol. Rydym wedi ymgynghori yn eang a bydd yr ymatebion gan y cyhoedd, rhieni a phobl ifanc yn helpu i lunio ein cynigion.

Llywydd, mae'r Llywodraeth hon yn credu y dylai cyfraith Cymru fod yn glir a hygyrch nid yn unig yn awr, ond yn yr hirdymor. Rydym wedi dechrau rhaglen i atgyfnerthu a chyfundrefnu cyfraith Cymru ond bydd hon yn siwrnai hir. Bydd cwblhau llyfr statud clir, hylaw a threfnus yn cymryd llawer o flynyddoedd, ond mae'n rhaid inni sicrhau ein bod yn gwneud cynnydd cyson a pharhaus. Byddwn felly yn cyflwyno Bil yn ymrwymo'r Llywodraeth i wella hygyrchedd cyfraith Cymru ac yn gwneud darpariaeth ynghylch sut y caiff deddfwriaeth Cymru ei dehongli.

Llywydd, cyhoeddais y llynedd y byddem yn cyflwyno Bil llywodraeth leol. Bydd y Bil hwn yn cael ei gyflwyno yn ystod y flwyddyn ac yn cynnwys diwygio trefniadau etholiadol awdurdodau lleol, gan ymestyn yr etholfraint i rai 16 a 17 mlwydd oed. Bydd hefyd yn cynnwys deddfwriaeth yn ymwneud â chanlyniad ein hymgynghoriad yn ddiweddar ar Bapur Gwyrdd llywodraeth leol. Bydd Ysgrifennydd y Cabinet dros Lywodraeth Leol a Gwasanaethau Cyhoeddus yn gwneud datganiad manwl ar hyn a'r Bil yn ddiweddarach y prynhawn yma.

Llywydd, mae'r Llywodraeth hon yn awyddus i sicrhau bod ansawdd yn ganolog i'n GIG. Ar yr adegau prin hynny pan fydd rhywbeth yn mynd o'i le—ac, yn anffodus, mewn system sy'n dibynnu ar bobl yn gweithio dan bwysau difrifol, o bryd i'w gilydd bydd pethau yn mynd o chwith—rydym yn awyddus i gael gwasanaeth iechyd sy'n agored a thryloyw ac yn gallu dysgu oddi wrth ei gamgymeriadau. Byddwn ni, felly, yn cyflwyno deddfwriaeth i sefydlu dyletswydd o ansawdd ar gyfer y GIG yng Nghymru a dyletswydd o onestrwydd ar gyfer iechyd a gofal cymdeithasol. Byddai dyletswydd o onestrwydd yn rhoi rhwymedigaethau statudol ar bob corff iechyd yng Nghymru i fod yn agored a thryloyw, ac yn nodi'r broses sydd i'w dilyn pan fydd pethau'n mynd o chwith a phobl yn dioddef niwed. Bydd y Bil hwn hefyd yn sefydlu corff annibynnol newydd i gynrychioli llais y dinesydd, i sicrhau bod gan bobl lais cryfach sy'n adlewyrchu eu profiadau o'r gwasanaethau iechyd a gofal cymdeithasol. Bydd hefyd yn cynnwys cynigion i fynnu bod byrddau ymddiriedolaeth GIG yn penodi is-gadeirydd.

Yn olaf, Lywydd, byddwn yn cyflwyno Bil i wahardd y defnydd o anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau teithiol. Mae lles anifeiliaid yn flaenoriaeth i'r Llywodraeth hon ac mae'r ffordd yr ydym yn trin anifeiliaid yn adlewyrchiad pwysig o'n gwerthoedd fel cymdeithas. Mae syrcasau yn fusnesau cyfreithlon, ac nid ein bwriad ni yw gwahardd pob math o adloniant syrcas yng Nghymru. Ond mae'r defnydd o anifeiliaid gwyllt yn y cyd-destun hwn yn hen ffasiwn ac yn annerbyniol yn foesol. Byddwn yn gwahardd eu defnyddio mewn syrcasau teithiol yng Nghymru.

Llywydd, gwneuthum fy natganiad deddfwriaethol cyntaf fel Prif Weinidog ychydig dros wyth mlynedd yn ôl. Y datganiad hwn fydd fy un olaf i a hyderaf y byddwch chi yn caniatáu imi fyfyrio ar yr hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi ei gyflawni yn yr amser hwnnw. Mae tai wedi bod, ac yn parhau i fod, yn flaenoriaeth i Lywodraeth Cymru. Rydym wedi cymryd camau i amddiffyn tenantiaid ac atal digartrefedd. Rydym wedi terfynu'r hawl i brynu yng Nghymru. Rydym wedi gwarchod ein stoc o dai cymdeithasol a thai cyngor. Bydd Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru), sy'n destun craffu gan y Cynulliad ar hyn o bryd, os caiff ei basio, yn gwahardd asiantau gosod rhag codi ffioedd ar denantiaid, gan ddileu'r rhwystrau rhag cael mynediad a symud o gwmpas yn y sector rhentu preifat.

Rydym wedi gwneud diwygiadau mawr i'r system gofal cymdeithasol yng Nghymru, rydym wedi deddfu i wella safonau hylendid drwy ei gwneud yn orfodol i fusnesau bwyd arddangos eu sgoriau ar eu drysau, a bydd Deddf Teithio Llesol (Cymru) 2013 yn diwygio sut yr ydym yn cynllunio ac yn adeiladu seilwaith ar gyfer cerdded a beicio yng Nghymru. Mae gan Gymru draddodiad hir a balch o weithredu radical mewn iechyd cyhoeddus a'r sefydliad hwn oedd y cyntaf yn y DU i bleidleisio i wahardd ysmygu mewn mannau cyhoeddus a'r cyntaf i wahardd ysmygu mewn ceir pan fydd plant yn bresennol. Llywydd, rwy'n falch o'r hyn a gyflawnwyd gennym drwy weithio gyda'n gilydd yn y Cynulliad hwn i ddiogelu iechyd y cyhoedd yng Nghymru: gwelliannau yn y ddarpariaeth o doiledau cyhoeddus, cyfundrefn drwyddedu ar gyfer tatŵio a thyllu'r corff, gwaharddiad ar dyllu mewn rhan bersonol o'r corff ar gyfer pobl dan 18 oed, gwaharddiad ar welyau haul heb eu staffio ac isafswm pris uned ar alcohol.

Efallai mai Deddf Trawsblannu Dynol (Cymru) 2013 oedd y ddeddf wirioneddol arloesol ac mae'n achub bywydau. Mae'n enghraifft arall o sut y mae Cymru wedi arwain y ffordd yn y DU, gan newid y system gydsynio ar gyfer rhoi organau i gynyddu nifer yr organau sydd ar gael i'w trawsblannu. Ond nid hwn yw'r unig dir newydd a dorrwyd gennym. Mae Deddf Trais yn erbyn Menywod, Cam-drin Domestig a Thrais Rhywiol (Cymru) 2015 yn rhoi amddiffyniad a chymorth i ddioddefwyr, ac mae Deddf Llesiant Cenedlaethau'r Dyfodol (Cymru) 2015 yn sbarduno cyrff cyhoeddus, gan gynnwys y Llywodraeth, i gynllunio a darparu mewn modd cynaliadwy i wella lles cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol Cymru.

Llywydd, lle bo angen, rydym wedi defnyddio ein pwerau deddfwriaethol i amddiffyn datganoli. Drwy Ddeddf y Sector Amaethyddol (Cymru) 2014, Deddf yr Undebau Llafur (Cymru) 2017, ac yn fwyaf diweddar Ddeddf y Gyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018, mae'r Llywodraeth hon wedi sicrhau, pan fyddo buddiannau Cymru dan fygythiad oherwydd gweithredoedd Llywodraeth y DU, ein bod wedi defnyddio'r arfau sydd ar gael inni er mwyn sefyll dros Gymru. Yn ystod fy amser fel Prif Weinidog, nid yw ein setliad datganoli wedi aros yn ei unfan. Gan ddefnyddio ein rhaglen ddeddfwriaethol, rydym wedi cyflawni ein trethi Cymreig newydd—y cyntaf am bron 800 mlynedd—ac Awdurdod Cyllid Cymru.

Llywydd, mae yna lawer mwy o ddeddfau y gallwn eu crybwyll, ond mae maint yr hyn a gyflawnwyd yn yr amser hwn yn eglur. Efallai fod yr holl ddeddfau y soniais amdanynt wedi cael eu cynnig a'u cyflwyno gan y Llywodraeth, ond maen nhw wedi cael eu siapio gan randdeiliaid ac wedi cael eu gwella gan waith craffu'r Cynulliad hwn. Rydym wedi cydweithio ar draws y Siambr hon i sicrhau bod ein deddfwriaeth yr orau y gall fod a sicrhau ei bod yn gwella bywydau pobl Cymru. Byddwn yn parhau i wneud hynny ar Filiau'r Llywodraeth sydd ar hyn o bryd gerbron y Cynulliad, a'r biliau yr wyf wedi eu cyhoeddi heddiw. Efallai mai hwn fydd fy natganiad deddfwriaethol olaf i, ond bydd rhaglen ddeddfwriaethol lawn ar gyfer cyflawni ymrwymiadau'r Llywodraeth hon, gan gynnwys Bil mewn cysylltiad â'r iaith Gymraeg, yn cael ei chyhoeddi'r flwyddyn nesaf. Ac felly, Lywydd, cymeradwyaf y rhaglen ddeddfwriaethol hon i'r Cynulliad.

14:45

Can I thank the First Minister for his statement this afternoon? We're nearly halfway through this Assembly and the Welsh Government has had sufficient time to introduce a legislative programme that enhances the lives of the people of Wales. But, sadly, the lack of ambition in the Welsh Government's legislative programme has shown that this simply isn't the case.

I'll start by asking a few questions around the Welsh Government's policy areas and legislative priorities before asking some further questions around the practicalities and processes of delivering legislation. Today's statement makes it clear that the workload associated with leaving the European Union should not be underestimated, and I agree. But perhaps the First Minister will indicate at this very early stage what his initial legislative priorities will be once Britain leaves the European Union.

A gaf i ddiolch i'r Prif Weinidog am ei ddatganiad y prynhawn yma? Rydym bron hanner ffordd drwy'r Cynulliad hwn ac mae Llywodraeth Cymru wedi cael digon o amser i gyflwyno rhaglen ddeddfwriaethol i wella bywydau pobl Cymru. Ond, yn anffodus, mae prinder uchelgais yn rhaglen ddeddfwriaethol Llywodraeth Cymru wedi dangos yn syml nad yw hynny'n wir.

Rwyf am ddechrau trwy ofyn ychydig o gwestiynau ynghylch meysydd polisi a blaenoriaethau deddfwriaethol Llywodraeth Cymru cyn gofyn rhai cwestiynau pellach ynghylch y materion ymarferol a'r prosesau o gyflwyno deddfwriaeth. Mae'r datganiad heddiw yn egluro na ddylid bychanu'r llwyth gwaith sy'n gysylltiedig â gadael yr Undeb Ewropeaidd, ac rwyf innau'n cytuno. Ond efallai y gwnaiff y Prif Weinidog nodi yn y cyfnod cynnar iawn hwn beth fydd ei flaenoriaethau deddfwriaethol cychwynnol pan fydd Prydain yn gadael yr Undeb Ewropeaidd.

At the start of this Assembly, the Welsh Government talked about delivering public health legislation to improve the lives of people living in Wales, and I note from the statement that legislation will be forthcoming. The ongoing events at Betsi Cadwaladr university health board have shown that accountability is seriously failing in our health service and the First Minister is right to say that we need to see a health service that is open and transparent and able to learn from its mistakes. 

Llywydd, one of the bills proposed in my party's manifesto in 2016 was the NHS governance and finance Bill, which would increase accountability by requiring health commissioners and NHS chief executives to appear twice a year before local authority committees and annually before the National Assembly. The Government is considering legislation to introduce a new patients' watchdog, but we've already got a patients' watchdog in the form of community health councils, so perhaps the First Minister can tell us how this new body will operate alongside community health councils.

Our proposals also seek to establish directly elected health commissioners, which we believe would give communities a far greater say in local health decisions that impact upon them. This is something that would be greatly received in areas like my own constituency, which is facing unwanted and unnecessary changes to its services. Therefore, I'd be grateful if the First Minister could confirm whether the Welsh Government would seriously consider this legislative proposal as part of a wider movement to improve accountability in the Welsh NHS. 

Of course, accountability in the NHS is not the only health issue facing Wales. I'm sure the First Minister is aware of figures published by the Royal College of Physicians that show that as many as 1,300 people a year die prematurely in Wales from breathing polluted air. Public Health Wales has described air pollution as an urgent public health crisis, second only to smoking and more of a concern than obesity and alcohol. So, perhaps in his response the First Minister will confirm whether the Welsh Government will consider bringing forward any legislative action on this specific issue. 

Llywydd, the First Minister will no doubt be aware of the numerous legislative and regulatory commitments of the Welsh Government in the field of agriculture and animal welfare, so perhaps he could provide some clear timescales on when we're likely to see the introduction of a Welsh agriculture Bill, for example, given that it is not referred to in this statement today. This afternoon's statement confirms that the banning of wild animals in circuses will now finally be implemented and I'm pleased that that is the case. Indeed, the Cabinet Secretary for Energy, Planning and Rural Affairs has made it clear that the Welsh Government is considering quite a few different legislative and regulatory avenues in her brief. Therefore, given those commitments, perhaps he could also provide more clarity on what Bills in her portfolio will actually be introduced in the fifth Assembly. 

Animal welfare is also a policy area where the Welsh Government has indicated support for UK Government legislation, notably around the Animal Welfare (Sentencing and Recognition of Sentience) Bill and around the UK Government's policy on banning third-party puppy sales. Perhaps he could provide a general assessment on how the Welsh Government works with Westminster on legislation that affects Wales and how those processes can be strengthened so that the implementation of those Bills is as streamlined as possible.

Today's statement confirms that yet another Bill will be brought forward to reduce the number of councils across Wales. I'm afraid the First Minister will have to forgive us for being sceptical when it comes to accepting the Welsh Government's assertion that it will reform local government in Wales, as it seems as though the same idea keeps being recycled and dropped every few years. I appreciate that the Cabinet Secretary will be bringing forward a statement with more information on this later this afternoon, but perhaps the First Minister can tell us once and for all whether he will now accept that the tired arguments for centralising local authorities against the will of the people have now been put to bed and whether he will now consider using the Welsh Government's legislative powers to look at other aspects of local government here in Wales.

I'm sure that the First Minister would argue that legislation passed by the Welsh Government in many cases places a financial burden on the Welsh budget and it's therefore essential that there is clarity on the outcomes expected from new legislation and on whether the costs laid out in the budget actually provide value for money. Perhaps the First Minister can tell us what mechanisms are in place to ensure that any outcomes as a result of Welsh Government legislation provide value for money for the taxpayer. The Finance Committee agreed to undertake an inquiry into the accuracy and reliability of estimated costs provided by the Welsh Government in the regulatory impact assessments accompanying legislation. Perhaps the First Minister could also give us an update on where the Welsh Government is in implementing the recommendations of that committee's report.

Finally, Llywydd, I'd like to briefly mention my proposed autism Bill, which will be introduced tomorrow afternoon. In the past, the First Minister has made it clear that no party has a monopoly on good ideas, so I sincerely hope that he'll be present for my statement tomorrow to hear the real benefits that implementing primary legislation will have for people living with autism in Wales. I therefore ask him again to reconsider his position on this Bill and to, at the very least, be open-minded to the prospect of implementing autism legislation.

In closing, Llywydd, I look forward to scrutinising the Welsh Government's legislative proposals for the remainder of this Assembly. We, as an opposition, will work openly and constructively with the Welsh Government where we believe it's doing the right thing. I hope that the Government will use its resources in the best possible way in order to produce legislation that will make a difference and will improve the lives of people here in Wales.

Ar ddechrau'r Cynulliad hwn, roedd Llywodraeth Cymru yn sôn am gyflwyno deddfwriaeth iechyd y cyhoedd i wella bywydau pobl sy'n byw yng Nghymru, ac rwy'n nodi o'r datganiad fod deddfwriaeth ar y ffordd. Mae'r digwyddiadau ym mwrdd iechyd prifysgol Betsi Cadwaladr wedi dangos methiant difrifol atebolrwydd yn ein gwasanaeth iechyd ac mae'r Prif Weinidog yn iawn i ddweud bod angen inni weld gwasanaeth iechyd sy'n agored a thryloyw ac sy'n gallu dysgu oddi wrth ei gamgymeriadau.

Llywydd, un o'r biliau a gynigwyd ym maniffesto fy mhlaid i yn 2016 oedd Bil llywodraeth a chyllid y GIG, a fyddai'n cynyddu atebolrwydd drwy ei gwneud yn ofynnol i gomisiynwyr iechyd a phrif weithredwyr y GIG ymddangos ddwywaith y flwyddyn gerbron pwyllgorau awdurdod lleol ac yn flynyddol gerbron y Cynulliad. Mae'r Llywodraeth yn ystyried deddfwriaeth i gyflwyno corff newydd i warchod cleifion, ond mae gennym ni gorff gwarchod cleifion eisoes ar ffurf cynghorau iechyd cymuned. Felly, efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud wrthym sut y bydd y corff newydd hwn yn gweithredu ochr yn ochr â chynghorau iechyd cymuned.

Mae ein cynigion hefyd yn ceisio sefydlu comisiynwyr iechyd a etholir yn uniongyrchol, a fyddai yn ein barn ni yn rhoi llawer mwy o lais i gymunedau yn y penderfyniadau iechyd lleol sy'n effeithio arnyn nhw. Mae hyn yn rhywbeth a fyddai'n cael derbyniad gwresog mewn ardaloedd fel fy etholaeth i, sy'n wynebu newidiadau diangen i'w gwasanaethau. Gan hynny, byddwn yn ddiolchgar pe gallai'r Prif Weinidog gadarnhau a fyddai Llywodraeth Cymru yn ystyried y cynnig deddfwriaethol hwn o ddifrif fel rhan o'r symudiad ehangach i wella atebolrwydd yn y GIG yng Nghymru.

Wrth gwrs, nid atebolrwydd yn y GIG yw'r unig fater iechyd sy'n wynebu Cymru. Rwy'n siŵr bod y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r ffigurau a gyhoeddwyd gan Goleg Brenhinol y Ffisigwyr sy'n dangos bod cynifer â 1,300 o bobl yn marw'n gynamserol bob blwyddyn yng Nghymru oherwydd eu bod wedi anadlu aer llygredig. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru wedi disgrifio llygredd aer yn argyfwng brys o ran iechyd y cyhoedd, yn ail yn unig i ysmygu ac yn fwy o achos pryder na gordewdra ac alcohol. Felly, efallai y gwnaiff y Prif Weinidog gadarnhau yn ei ymateb y bydd Llywodraeth Cymru yn ystyried cyflwyno unrhyw gamau deddfwriaethol ar y mater arbennig hwn.

Llywydd, bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol yn ddiamau o'r ymrwymiadau deddfwriaethol a rheoleiddiol niferus sydd gan Lywodraeth Cymru ym maes amaethyddiaeth a lles anifeiliaid. Felly, efallai y gallai roi rhywfaint o arweiniad eglur ar yr amseriad o ran pryd y byddwn ni'n debygol o weld Bil amaethyddiaeth Cymru yn cael ei gyflwyno, er enghraifft, o ystyried na chyfeirir ato yn y datganiad hwn heddiw. Mae datganiad y prynhawn yma yn cadarnhau y bydd y gwahardd anifeiliaid gwyllt o syrcasau yn cael ei weithredu yn awr o'r diwedd ac rwy'n falch fod hynny'n digwydd. Yn wir, mae Ysgrifennydd y Cabinet dros Ynni, Cynllunio a Materion Gwledig wedi ei gwneud yn glir bod Llywodraeth Cymru yn ystyried cryn nifer o wahanol lwybrau deddfwriaethol a rheoleiddiol yn ei briff hi. Felly, o ystyried yr ymrwymiadau hynny, efallai y gallai ef hefyd daflu mwy o oleuni ynghylch pa Filiau yn ei phortffolio hi a gaiff eu cyflwyno mewn gwirionedd yn y pumed Cynulliad.

Mae lles anifeiliaid hefyd yn faes polisi lle mae Llywodraeth Cymru wedi nodi ei chefnogaeth i ddeddfwriaeth gan Lywodraeth y DU, yn enwedig felly ynghylch y Bil Lles Anifeiliaid (Dedfrydu a Chydnabod Ymdeimlad) ac ynghylch polisi Llywodraeth y DU ar wahardd gwerthiant cŵn bach trydydd parti. Efallai y gallai roi asesiad cyffredinol o sut y mae Llywodraeth Cymru yn gweithio gyda San Steffan ar ddeddfwriaeth sy'n effeithio ar Gymru a sut y gellid cryfhau'r prosesau hynny fel bod gweithredu'r Biliau mor syml ag y bo modd.

Mae datganiad heddiw yn cadarnhau y bydd Bil arall eto yn cael ei gyflwyno i leihau nifer y cynghorau ledled Cymru. Mae arnaf ofn y bydd yn rhaid i'r Prif Weinidog faddau inni am fod yn amheus i dderbyn haeriad Llywodraeth Cymru y bydd yn diwygio llywodraeth leol yng Nghymru, gan yr ymddengys fel petai'r un syniad yn parhau i gael ei ailgylchu a'i ollwng bob rhyw flwyddyn neu ddwy. Rwy'n sylweddoli y bydd Ysgrifennydd y Cabinet yn cyflwyno datganiad gyda rhagor o wybodaeth am hyn yn ddiweddarach y prynhawn yma. Ond efallai y gallai'r Prif Weinidog ddweud wrthym ni unwaith ac am byth a fydd yn derbyn bod yr un hen ddadleuon dros ganoli llywodraethau lleol yn groes i ewyllys y bobl wedi eu rhoi o'r neilltu nawr, ac a wnaiff ef ystyried defnyddio pwerau deddfwriaethol Llywodraeth Cymru bellach i edrych ar agweddau eraill ar Lywodraeth Leol yma yng Nghymru.

Rwy'n siŵr y byddai'r Prif Weinidog yn dadlau bod y ddeddfwriaeth a basiwyd gan Lywodraeth Cymru mewn nifer o achosion yn rhoi baich ariannol ar gyllideb Cymru. Felly mae'n hanfodol bod eglurder ar y canlyniadau a ddisgwylir gan y ddeddfwriaeth newydd ac  a yw'r costau a nodwyd yn y gyllideb yn rhoi gwerth am arian mewn gwirionedd. Efallai y gall y Prif Weinidog ddweud wrthym pa fecanweithiau sydd yn eu lle i sicrhau bod unrhyw ganlyniadau yn sgil deddfwriaeth Llywodraeth Cymru yn rhoi gwerth am arian i'r trethdalwr. Mae'r Pwyllgor Cyllid wedi cytuno i gynnal ymchwiliad i gywirdeb a dibynadwyedd y costau a amcangyfrifwyd sydd wedi eu rhoi gan Lywodraeth Cymru yn yr asesiadau effaith rheoleiddiol sy'n gysylltiedig â deddfwriaeth. Efallai y gallai'r Prif Weinidog roi diweddariad i ni hefyd ar sefyllfa Llywodraeth Cymru o ran gweithredu argymhellion adroddiad y pwyllgor hwnnw.

Yn olaf, Llywydd, hoffwn gyfeirio'n fyr at fy Mil awtistiaeth arfaethedig, a gaiff ei gyflwyno brynhawn yfory. Yn y gorffennol, mae'r Prif Weinidog wedi nodi'n glir nad oes gan unrhyw blaid fonopoli ar syniadau da. Rwy'n gobeithio'n wir y bydd ef yn bresennol yn ystod fy natganiad i yfory i glywed am y manteision gwirioneddol y bydd gweithredu deddfwriaeth sylfaenol yn eu rhoi i bobl sy'n byw gydag awtistiaeth yng Nghymru. Felly, rwy'n gofyn eto iddo ailystyried ei safbwynt ar y Bil hwn a bod, o leiaf, yn feddwl agored i'r posibilrwydd o weithredu deddfwriaeth ar awtistiaeth.

Wrth gloi, Llywydd, rwy'n edrych ymlaen at graffu ar gynigion deddfwriaethol Llywodraeth Cymru ar gyfer gweddill y Cynulliad hwn. Byddwn ni, fel gwrthblaid, yn gweithio mewn ffordd agored ac adeiladol gyda Llywodraeth Cymru pan fydd, yn ein barn ni, yn gwneud yr hyn sy'n iawn. Hyderaf y bydd y Llywodraeth yn defnyddio ei hadnoddau yn y ffordd orau bosibl i lunio deddfwriaeth a fydd yn gwneud gwahaniaeth ac a fydd yn gwella bywydau pobl yma yng Nghymru.

14:55

There were a number of questions there. First of all, the five Bills that we've put forward—they allow us some slack in order for us to be able to free up resource to deal with any Bills, or any other legislation, that will be needed as a result of Brexit. In terms of what the priorities will be, we don't know, because we have no idea what the UK Government wants. I was in Brussels yesterday, and the frustration that is felt there is quite simply this: what does the UK actually want? No-one knows. We knew on the weekend, then it all changed yesterday, and now we still have no idea what the position of the UK Government is. So, we are operating in the dark, in terms of what the final outcome of Brexit is going to be. We don't even know whether there'll be a UK Government by the end of the week, so there needs to be certainty there.

In terms of health, we have, of course, the quality and governance in health and care Bill that I've already mentioned. Transparency and duty of candour, I think, are really important, and they are particularly important so that people have faith that, where mistakes happen, they are then rectified. In terms of health commissioners, I think that the difficulty with having an elected person in a particular area is that they will focus solely on services that are provided to their own constituents. If you have a health commissioner who's elected for, say, ABMU, what is the guarantee that that health commissioner will take any interest at all in what's happening in Hywel Dda? This is the issue. So, there's a great danger that a health commissioner would simply look at what's happening in their own area because it would affect their own electors. So, we're unconvinced that health commissioners would make any real difference.

In terms of air quality, he's right, of course, to emphasise that air quality is important. We have our plans in place. We don't see that there's a need for legislative intervention at this stage. We have, of course, the south Wales metro. It's a great shame that his party didn't support electrification of the main line from Cardiff to Swansea, and a very great shame that his party didn't support—well, that's not fair, as there are those on his benches who supported the tidal lagoon, but his party in London did not support a project that would've created so many jobs and would have improved air quality because of the fact that it was renewable energy that was being created. That has not helped, in terms of making sure that air quality improves.

He asked about a Welsh agriculture Bill. We don't know what's in the UK agriculture Bill yet—we haven't seen it, and I don't suppose that anybody else has seen it in Whitehall. Apparently, it's going to be published in September. Until we've seen it, it's difficult to know exactly what legislative interventions we will need to make. What is not clear at the moment is what happens after 2021. What happens to agricultural subsidies? We've no guarantee that a single penny will come to Wales. Some £260 million of money comes every year to farmers, and not a penny has been guaranteed beyond the date that's already been publicly declared. We can't find that money. What we have said to the UK Government is, 'Put aside an equivalent sum of money and distribute it in exactly the same way as now, until there's agreement between the Governments to change the system if that's needed.' So far, there's been no answer. 

In terms of animal welfare, again, we will work with the UK Parliament where we need to. There have been occasions where we have piggybacked on UK legislation, and where that legislation is uncontroversial, there's no reason why we shouldn't do that in the future—where there is no proven need for there to be separate Welsh legislation and when, in fact, we're in agreement with what's happening across the border. That is something that is done fairly commonly in government.

He mentions the local government Bill. No decisions have been taken in terms of the structure of local government, but, I have to say, is he really saying that Pembrokeshire council has delivered consistently a good service to its citizens? Really? After what the chief executive was paid, after the car that he had, after the failures in education, he sits there and defends it. Come on. He can't do that as far as his constituents are concerned. Now, if he doesn't like what we're proposing, come up with your own ideas. I've heard nothing from the Conservative benches about local government reform. I've heard nothing from the Conservative benches about how we might improve local government—nothing at all. They're within their rights to oppose what we've put forward, but for goodness' sake, have some ideas, put them forward and let's see how those ideas will work.

But I'm flabbergasted that the temporary leader of the opposition thinks that in Pembrokeshire, and in several other authorities in Wales, people have somehow had a consistently good service over many years. Yes, things may have improved, but for goodness' sake, there was a time when it was very, very poor, and it's not the only local authority that has been in that position. I have no doubt there will be others in the future. That's why it's so important to get a grip on this now, and not just be oppositional without coming up with your own ideas. 

He makes the point about value for money. That's a fair point in the RIA system that we have. We always seek to ensure that there is value for money. It's always an open question as to whether legislation is good or not; that depends, I suppose, on your political perspective, and that is for the Assembly to scrutinise.

With regard to his autism Bill, he will, of course, get a full response tomorrow from the Cabinet Secretary.

Roedd nifer o gwestiynau yma. Yn gyntaf oll, y pum Mesur yr ydym wedi eu cyflwyno—maen nhw'n caniatáu rhywfaint o slac inni er mwyn gallu rhyddhau adnoddau i ymdrin ag unrhyw Filiau, neu unrhyw ddeddfwriaeth arall, y bydd eu hangen o ganlyniad i Brexit. O ran beth fydd y blaenoriaethau, ni wyddom, oherwydd nid oes gennym unrhyw syniad beth yw dymuniad Llywodraeth y DU. Roeddwn ym Mrwsel ddoe, a'r rhwystredigaeth a deimlir yno yw hyn yn gwbl syml: beth mewn gwirionedd yw dymuniad y DU? Does neb yn gwybod. Roeddem yn gwybod ar y penwythnos, ac yna newidiodd popeth ddoe, ac erbyn hyn nid oes syniad gennym eto beth yw safbwynt Llywodraeth y DU. Felly, rydym yn ymbalfalu yn y tywyllwch, o ran beth fydd canlyniad terfynol Brexit. Nid ydym hyd yn oed yn gwybod a fydd Llywodraeth gan y DU erbyn diwedd yr wythnos, felly mae angen sicrwydd yno.

O ran iechyd, mae gennym, wrth gwrs, y Bil ansawdd a llywodraethu ym maes iechyd a gofal, yr wyf wedi ei grybwyll eisoes. Mae tryloywder a dyletswydd o onestrwydd, yn fy marn i, yn bwysig iawn, ac maen nhw'n arbennig o bwysig fel bod gan bobl obaith, lle bo camgymeriadau yn digwydd, y gellir eu cywiro wedyn. O ran comisiynwyr iechyd, credaf mai'r anhawster o gael unigolyn etholedig mewn ardal neilltuol yw y bydd yn canolbwyntio yn unig ar y gwasanaethau a ddarperir i'w etholwyr ei hunan. Os oes Comisiynydd Iechyd wedi ei ethol ar gyfer, dyweder, Prifysgol Abertawe Bro Morgannwg, pa sicrwydd sydd y gwnaiff y Comisiynydd Iechyd gymryd unrhyw ddiddordeb o gwbl yn yr hyn sy'n digwydd yn Hywel Dda? Dyna'r broblem. Felly, mae perygl mawr y byddai'r Comisiynydd Iechyd yn edrych ar yr hyn sy'n digwydd yn ei ardal ei hun yn unig gan y byddai hynny'n effeithio ar ei etholwyr ei hun. O ganlyniad, nid ydym yn argyhoeddedig y byddai comisiynwyr iechyd yn gwneud unrhyw wahaniaeth gwirioneddol.

O ran ansawdd aer, mae e'n iawn, wrth gwrs, i bwysleisio bod ansawdd aer yn bwysig. Mae gennym gynlluniau sydd ar waith. Nid ydym yn gweld bod angen ymyriad deddfwriaethol ar hyn o bryd. Mae gennym ni, wrth gwrs, fetro de Cymru. Mae'n drueni mawr na wnaeth ei blaid ef gefnogi trydaneiddio'r brif reilffordd o Gaerdydd i Abertawe, ac yn drueni mawr iawn na wnaeth ei blaid ef gefnogi—wel, nid yw hynny'n deg, gan fod yna rai ar ei feinciau ef oedd yn cefnogi'r morlyn llanw, ond ni wnaeth ei blaid ef yn Llundain gefnogi'r prosiect a fyddai wedi creu cynifer o swyddi ac a fyddai wedi gwella ansawdd yr aer yn rhinwedd y ffaith mai ynni adnewyddadwy fyddai wedi cael ei gynhyrchu. Nid yw hynny wedi helpu dim, o ran gwneud yn siŵr bod ansawdd yr aer yn gwella.

Roedd yn holi ynghylch Bil amaethyddiaeth Cymru. Nid ydym yn gwybod eto beth sydd ym Mil amaethyddiaeth y DU—nid ydym wedi ei weld, ac rwy'n tybio nad oes neb wedi ei weld yn Whitehall. Mae'n debyg y caiff ei gyhoeddi ym mis Medi. Hyd nes y byddwn yn ei weld, mae'n anodd inni wybod yn union pa ymyriadau deddfwriaethol y bydd angen i ni eu gwneud. Yr hyn nad yw'n glir ar hyn o bryd yw beth fydd yn digwydd ar ôl 2021. Beth fydd yn digwydd i gymorthdaliadau amaethyddol? Nid oes gennym unrhyw sicrwydd y daw'r un geiniog i Gymru. Daw rhyw £260 miliwn o arian i ffermwyr bob blwyddyn. Nid oes gwarant o geiniog y tu hwnt i'r dyddiad sydd eisoes wedi ei ddatgan yn gyhoeddus. Ni allwn ddod o hyd i'r arian hwnnw. Yr hyn a ddywedwyd wrth Lywodraeth y DU yw, 'Rhowch swm cyfatebol o arian o'r neilltu a'i ddosbarthu yn yr un ffordd yn union ag yn awr, hyd nes y ceir cytundeb rhwng y Llywodraethau i newid y system pe bai angen hynny.' Hyd yma, ni chafwyd ateb.

O ran lles anifeiliaid, unwaith eto, byddwn yn gweithio gyda Senedd y DU, yn ôl yr angen i wneud hynny. Bu achlysuron pan gawsom ein cario ar gefn deddfwriaeth y DU, a phan nad yw'r ddeddfwriaeth honno'n ddadleuol, nid oes unrhyw reswm pam na ddylem ni wneud felly yn y dyfodol—lle nad oes prawf o unrhyw angen am ddeddfwriaeth ar wahân i Gymru a phan fyddwn yn cytuno â'r hyn sy'n digwydd dros y ffin. Mae hynny'n rhywbeth sy'n cael ei wneud yn eithaf cyffredin mewn Llywodraeth.

Mae e'n sôn am y Bil Llywodraeth Leol. Nid oes penderfyniadau wedi eu gwneud ar strwythur Llywodraeth Leol. Ond mae'n rhaid imi ddweud, a yw ef yn dweud mewn gwirionedd bod Cyngor Sir Penfro wedi cyflawni gwasanaeth da a chyson i'w ddinasyddion? Wir? Ar ôl yr hyn a dalwyd i'r prif weithredwr, ar ôl y car a gafodd, ar ôl y methiannau mewn addysg, mae'n eistedd yno ac yn amddiffyn hynny. Bobl bach. Ni all  wneud hynny cyn belled ag y mae ei etholwyr yn y cwestiwn. Nawr, os nad yw'n hoffi'r hyn yr ydym ni'n ei gynnig, bydded iddo gyflwyno ei syniadau ei hun. Nid wyf wedi clywed dim o feinciau'r Ceidwadwyr am ddiwygio llywodraeth leol. Nid wyf wedi clywed dim o feinciau'r Ceidwadwyr am sut y gallem ni wella llywodraeth leol—dim byd o gwbl. Maen nhw o fewn eu hawliau i wrthwynebu'r hyn a gyflwynwyd gennym ni, ond er mwyn popeth, cyflwynwch rai syniadau a gadewch i ni weld sut y byddai'r syniadau hynny'n gweithio.

Rwyf wedi fy syfrdanu oherwydd bod arweinydd dros dro yr wrthblaid o'r farn bod pobl, yn Sir Benfro, ac mewn nifer o awdurdodau eraill yng Nghymru, rywsut wedi cael gwasanaeth da yn gyson dros lawer o flynyddoedd. Do, efallai fod pethau wedi gwella, ond er mwyn popeth, roedd yn sobr o wael ar un adeg. Nid hwn yw'r unig awdurdod lleol sydd wedi bod yn y sefyllfa honno ac nid oes unrhyw amheuaeth gennyf i y bydd eraill yn yr un sefyllfa yn y dyfodol. Dyna pam mae mor bwysig mynd i'r afael â hyn nawr, ac nid bod yn wrthbleidiol heb gyflwyno eich syniadau eich hun.

Mae e'n gwneud y pwynt ynghylch gwerth am arian. Mae hwnnw'n bwynt teg o ran system o Asesiadau Effaith Rheoleiddiol sydd gennym. Rydym bob amser yn ceisio sicrhau y ceir gwerth am arian. Mae'n gwestiwn agored bob amser a yw'r ddeddfwriaeth yn dda ai peidio; mae hynny'n dibynnu, mae'n debyg, ar eich safbwynt gwleidyddol, a lle'r Cynulliad yw craffu ar honno.

O ran ei Fil awtistiaeth, bydd yn cael ymateb llawn yfory gan Ysgrifennydd y Cabinet wrth gwrs.

15:00

This is the First Minister's eighth and final statement on a future legislative programme, and we look forward to having a full debate on this question in the autumn. So, what do we have in this eighth statement? Well, council mergers are back on the agenda five years after the Williams commission first raised it. The seemingly ever-present question of reasonable chastisement rears its head again, and I'm looking forward, finally, to seeing some progress on this; and a limited expansion to the voting franchise for 16 and 17-year olds. Isn't this pretty much a rehash of a legislative programme that we've seen before? When our democracy, our nation and politics all over is in flux, we need ambition, values, vision and leadership, and I don't see those represented in today's statement.  

We can agree that Westminster is failing Wales, but this Parliament, the new home of Welsh democracy, was meant to give us the opportunity to do things differently. When they cancelled the plans for a tidal lagoon, don't you think that legislation should have been brought forward for a new nationalised Welsh energy company? We must take our future in our own hands, not allow Westminster to tie them behind our backs.

First Minister, our future generations face great challenges, and although your much-lauded future generations Act might look good on paper, where it matters in the real world, those pressures continue. Climate change is gathering pace. We are leaving an environment that is increasingly inhospitable. Air pollution kills tens of thousands every year, and plastic waste litters our coastline and countryside, but a clean air Act and a bottle return scheme are nowhere to be seen in this statement. Where are they? Where is the legislation to prepare our nation for the power of hydrogen and electric vehicles? Rather than action, instead you've chosen to attack Members on these benches for daring to ask these questions.   

Now, First Minister, I respect your aspiration to create a feminist Government. You've said you wanted to make Wales the safest place in the world to be a woman. What's not to like about that? Well, I can tell you that we are one hell of a long way from there. So, what legislation, what laws, what changes are you proposing to make this a reality? Again, this sounds more like a soundbite than anything of substance to me. Your unambitious childcare scheme that doesn't tackle inequality has been derided by the Minister charged with managing it, and it'll be forced through and you continue to refuse to call for the devolution of welfare administration—a key recommendation of your own rapid review on gender equality. We are nowhere near a feminist utopia, not even in ambition.

I hope the omission of detail on a Welsh language Bill indicates that the Welsh Government is pausing and thinking again. You know that the need is there. Under your current proposals, isn't it the case that private companies like Trago Mills would be absolved of their responsibility to respect and protect our language and our culture? When we have seen an unprecedented rise in anti-Welsh bigotry, this surely cannot be acceptable. 

Many key decisions have been kicked into the long grass: the size of our Parliament and those who can participate in our democracy for one, and there has been a serious lack of courage on this question and that has been disappointing. I know with a new First Minister there will inevitably be changes, but time does not wait for the internal processes of the Labour Party. Brexit looms and the world still turns. There is not a single piece of legislation planned for education, transport, energy, the environment, housing, social care, farming, fisheries, yet we have challenges in all of those areas, do we not?

First Minister, this is a legislative programme of old ideas and no ambition. It fails to address so many of the problems our people are facing. Wales needs and can do so much better than this. 

Hwn yw wythfed datganiad y Prif Weinidog, a'r olaf, ar raglen ddeddfwriaethol y dyfodol, ac edrychwn ymlaen at gael dadl lawn ar y cwestiwn hwn yn yr hydref. Felly, beth sydd gennym ni yn yr wythfed datganiad hwn? Wel, mae uno'r cynghorau yn ôl ar yr agenda bum mlynedd wedi i Gomisiwn Williams ei godi gyntaf. Unwaith eto, mae mater cosbedigaeth resymol, sydd gyda ni bob amser yn ôl pob golwg, yn codi ei ben eto, ac rwy'n edrych ymlaen, o'r diwedd, at weld rhywfaint o gynnydd yn hyn o beth; ac estyniad cyfyngedig o etholfraint pleidlais i rai 16 ac 17 oed. Onid ailbobiad yw hwn fwy neu lai o'r rhaglen ddeddfwriaethol a welsom ni o'r blaen? Pan fo ein democratiaeth, ein cenedl a gwleidyddiaeth drwyddi draw mewn cyflwr o newid, mae angen uchelgais, gwerthoedd, gweledigaeth ac arweinyddiaeth, ac nid wyf yn gweld y pethau hynny'n cael eu cynrychioli yn natganiad heddiw.

Gallwn gytuno bod San Steffan yn siomi Cymru. Ond bwriad y Senedd hon, cartref newydd democratiaeth Cymru, oedd rhoi'r cyfle inni wneud pethau mewn ffordd arall. Pan ddiddymwyd y cynlluniau ar gyfer morlyn llanw, onid ydych chi o'r farn y dylid bod wedi cyflwyno deddfwriaeth ar gyfer cwmni ynni newydd gwladol Cymreig? Mae'n rhaid inni sicrhau bod y dyfodol yn ein dwylo ni, ac nid caniatáu i San Steffan glymu ein dwylo tu ôl i'n cefnau.

Prif Weinidog, mae cenedlaethau'r dyfodol yn wynebu heriau mawr, ac er bod eich Deddf cenedlaethau'r dyfodol, sy'n cael ei chanmol yn fawr, yn edrych yn dda ar bapur o bosibl, mae'r pwysau'n parhau yn y byd go iawn. Mae newid yn yr hinsawdd yn cyflymu. Rydym yn gadael amgylchedd sy'n gynyddol ddigroeso. Mae llygredd aer yn lladd degau o filoedd bob blwyddyn, a gwastraff plastig yn hagru ein harfordir a chefn gwlad, ond ni cheir Deddf aer glân na chynllun dychwelyd poteli yn unman yn y datganiad hwn. Ble maen nhw? Ble mae'r ddeddfwriaeth i baratoi ein cenedl ar gyfer pŵer i gerbydau hydrogen a thrydan? Yn hytrach na gweithredu, rydych wedi dewis ymosod ar Aelodau ar y meinciau hyn am feiddio gofyn y cwestiynau hyn.

Nawr, Prif Weinidog, rwy'n parchu eich dyhead i greu Llywodraeth ffeministaidd. Rydych wedi dweud eich bod yn awyddus i sicrhau mai Cymru yw'r lle mwyaf diogel yn y byd i fod yn fenyw. Beth sydd ddim i'w hoffi am hynny? Wel, gallaf ddweud wrthych ein bod ni beth cythraul o ffordd o'r fan honno. Felly, pa ddeddfwriaeth, pa gyfreithiau, pa newidiadau yr ydych yn eu cynnig i wneud hyn yn realiti? Unwaith eto, mae hwn swnio'n fwy fel datganiad bachog nag unrhyw beth o sylwedd, yn fy nhyb i. Mae eich cynllun gofal plant di-uchelgais, nad yw'n mynd i'r afael ag anghydraddoldeb, wedi cael ei fychanu gan y Gweinidog sy'n gyfrifol am ei reoli, a bydd yn cael ei orfodi drwodd ac rydych yn dal i wrthod galw am ddatganoli gweinyddu lles—un o argymhellion allweddol eich adolygiad cyflym eich hun ar gydraddoldeb rhwng y rhywiau. Nid ydym yn agos o gwbl at iwtopia ffeministaidd, hyd yn oed o ran uchelgais.

Rwy'n gobeithio bod hepgor y manylion ar Fil iaith Gymraeg yn dangos bod Llywodraeth Cymru yn cymryd egwyl ac yn meddwl eto. Gwyddoch fod yr angen yno. O dan eich cynigion presennol, onid yw hi'n wir y byddai cwmnïau preifat fel Trago Mills yn cael eu rhyddhau o'u cyfrifoldeb i barchu a diogelu ein hiaith a'n diwylliant? A ninnau wedi gweld cynnydd enfawr mewn rhagfarn wrth-Gymreig, does bosib fod hynny'n dderbyniol.

Gohiriwyd llawer o benderfyniadau allweddol: maint ein Senedd a'r rhai hynny sy'n gallu cymryd rhan yn ein democratiaeth yn un peth, a bu diffyg dewrder dirfawr ynglŷn â'r cwestiwn hwn ac mae hynny wedi bod yn siomedig. Rwy'n gwybod y daw newidiadau yn anochel yn sgil cael Prif Weinidog newydd, ond nid oes amser i aros am brosesau mewnol y Blaid Lafur. Mae Brexit ar y ffordd ac mae'r byd yn dal i droi. Ni chynlluniwyd un darn o ddeddfwriaeth ar gyfer addysg, trafnidiaeth, ynni, yr amgylchedd, tai, gofal cymdeithasol, ffermio, pysgodfeydd, ac eto mae gennym heriau ym mhob un o'r meysydd hynny, onid oes?

Prif Weinidog, mae hon yn rhaglen ddeddfwriaethol o hen syniadau a dim uchelgais. Nid yw'n mynd i'r afael â llawer o'r problemau sy'n wynebu ein pobl. Mae angen gwell na hyn ar Gymru, ac mae modd gwneud llawer mwy.

15:05

First of all, just to say that, once again, it's been suggested that council mergers are inevitably on the table; they are not. There will be a local government Bill; there's a working group that's been set up in order to look at improvements in public service delivery via local government. It's right on the voting franchise—we've put this forward because it hasn't happened yet, so it's important that when it comes to local government elections that that is part of that process.

I have to say, passing laws on things doesn't mean they happen. Resources are needed in order for things to happen. She says we need legislation to have a publicly owned energy company; it doesn't mean anything unless it's got money behind it. If there's money behind it, where's it coming from? In terms of where it's coming from, does that mean the money's on or off the books? None of these things have been actually explained in terms of how that would deliver for the people of Wales. I am with her when she condemns the Swansea bay tidal lagoon decision because that was our decision as well, but we can't let Westminster off the hook by claiming that there's a plan that would deliver £500 million of investment in the meantime, because it simply wouldn't do that.

In terms of future generations, I come back to the metro—not just the metro in south Wales, but the plans across the whole of Wales. We see a much, much better public transport system being developed across Wales both in terms of heavy rail lines, but light rail and in time buses as well. Those options, as they become more attractive to people, will mean that fewer and fewer people will use cars, fewer people will feel that they cannot cycle or walk to work and that's the way in which we can ensure that we see better air quality in the future. A law is not going to help that; it's changing people's behaviour that will help that in terms of offering them better alternatives to what they have now.

She's right to say that we're a long way from being the safest country in the world to be a woman. We've seen what's happened in the last few months and it's right to say that we have the violence against women and domestic abuse Act that is a proud part of what this Government has done, but there is a lot to do, there's no question about that, which is why we've had phase one of the review and why phase two will take place after my time in this office, because we do need to do more. The gender pay gap is one such area but there's more than that. To my mind, things have gone backwards in the short term in terms of the way women have been treated. We've all seen what's happened on social media and we've all seen the work that has to be done there. So, I entirely agree with her in terms of the fact that we need to do more in order to deliver on what she and I would want to see. 

In terms of the childcare scheme, she says it wouldn't deliver, but offers no evidence as to why it wouldn't deliver. This is a scheme that was voted for by the people of Wales. We were clear about what we would do with the childcare scheme and it will deliver for the people who voted for it and the people who need childcare for three to four-year-olds. Yes, of course it would be nice to be able to extend it, but the resources aren't there in order to do it. So, this is the furthest that we can go with the resources that we have available. 

She mentioned the Welsh language Bill. The reason why we are considering a new Bill is because the Welsh Language (Wales) Measure 2011, which was taken forward by a Member of her own party, is not adequate and is not working for the people of Wales. So, we need to make sure that we improve the legislation—[Interruption.] We did vote for it, but it was Plaid Cymru votes as well, and so that's why we need to have a system that looks to encourage more people to use the language. Of course, we have our target for 2050, but there are aspects of the Measure that need to be strengthened, of that there is no doubt, and that is what we intend to do as a Government.

In terms of the way this place operates as an institution, that is not, respectfully, for me—that's a matter for the Llywydd and for all of us who are Members of this Chamber to work through what sort of structure we should have for this Chamber. There is great disagreement, not so much in terms of the numbers, but in terms of the electoral system and that will need to be worked through over the course of the next few months. There are very different views in this Chamber as to, firstly, whether there should be 80 Members, and secondly, if there are, how they will be elected, and that cannot be resolved quickly. That will need some time to be resolved.

Then, in terms of the other issues that she has raised, I did notice that, unlike, I have to say, the leader of the Conservatives, she didn't put forward any legislative ideas. Now, if Plaid have ideas, let's hear them and let's understand what their legislative programme might look like. Let's see what ideas they have for Bills, and then of course we can see whether those Bills would be practical and, indeed, supportable as far as the Government is concerned. We have put forward our legislative programme, and that is something that we will take forward, of course, over the next year. 

Yn gyntaf, dim ond dweud, unwaith eto, yr awgrymwyd bod uno cynghorau ger ein bron yn anochel; nid felly. Ceir Bil llywodraeth leol; ceir gweithgor wedi ei sefydlu i edrych ar welliannau wrth ddarparu gwasanaethau cyhoeddus drwy gyfrwng llywodraeth leol. Mae'n iawn ar yr etholfraint pleidleisio—rydym wedi dwyn hyn ymlaen oherwydd nid ydyw wedi digwydd eto, felly mae'n bwysig yn achos etholiadau llywodraeth leol bod hynny'n rhan o'r broses honno.

Mae'n rhaid imi ddweud, nid yw pasio cyfreithiau ar bethau yn golygu y byddan nhw'n digwydd. Mae angen adnoddau er mwyn i bethau ddigwydd. Mae hi'n dweud bod angen deddfwriaeth i fod â chwmni ynni mewn perchenogaeth gyhoeddus; nid yw hynny'n golygu unrhyw beth oni fydd arian wrth gefn. Os oes arian y tu cefn, o ble y daw hwnnw? Ac o ran o ble y daw, a yw hynny'n golygu bod yr arian ar y llyfrau neu oddi ar y llyfrau? Nid oes un o'r pethau hyn wedi cael eu hesbonio mewn gwirionedd o ran sut y byddai hynny'n darparu ar gyfer pobl Cymru. Rwyf o'r un farn â hi pan mae'n condemnio'r penderfyniad ar forlyn llanw Bae Abertawe oherwydd ein penderfyniad ninnau oedd hwnnw hefyd, ond ni allwn esgusodi San Steffan gan honni bod cynllun i'w gael a fydd yn sicrhau £500 miliwn o fuddsoddiad yn y cyfamser, oherwydd ni fyddai'n gwneud hynny.

O ran cenedlaethau'r dyfodol, rwy'n dychwelyd at y metro—nid yn unig y metro yn y De, ond y cynlluniau ledled Cymru gyfan. Rydym yn gweld system trafnidiaeth gyhoeddus lawer, llawer gwell yn cael ei datblygu ledled Cymru o ran rheilffyrdd trwm, a rheilffyrdd ysgafn a bysiau hefyd ymhen amser. Bydd y dewisiadau hynny, wrth iddyn nhw ddod yn fwy deniadol i bobl, yn golygu y bydd llai a llai o bobl yn defnyddio ceir, bydd llai o bobl yn teimlo na allant feicio neu gerdded i'r gwaith a dyna'r ffordd y gallwn sicrhau ein bod yn gweld gwell ansawdd aer yn y dyfodol. Nid yw cyfraith yn mynd i helpu hynny; newid ymddygiad pobl fydd yn helpu hynny a chynnig dewisiadau gwell na'r hyn sydd ganddyn nhw nawr.

Mae hi'n iawn i ddweud ein bod ni ymhell o fod y wlad fwyaf diogel yn y byd i fod yn fenyw ynddi. Rydym wedi gweld yr hyn sydd wedi digwydd yn yr ychydig fisoedd diwethaf ac mae'n iawn i ddweud bod gennym ni'r Ddeddf trais yn erbyn menywod a cham-drin domestig sydd yn gyfran falch o'r hyn y mae'r Llywodraeth hon wedi ei wneud, ond ceir llawer eto i'w wneud, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny. A dyna pam rydym wedi cael cam un yr adolygiad a pham bydd cam dau yn digwydd ar ôl fy amser i yn y swydd hon, oherwydd bod angen gwneud mwy. Mae'r bwlch cyflog rhwng y rhywiau yn un maes o'r fath, ond ceir mwy na hynny. Yn fy marn i, mae pethau wedi mynd tuag yn ôl yn y tymor byr o ran y ffordd y mae menywod wedi cael eu trin. Rydym i gyd wedi gweld beth sydd wedi digwydd ar y cyfryngau cymdeithasol, ac rydym i gyd wedi gweld y gwaith sydd yn rhaid ei wneud yno. Felly, cytunaf yn llwyr â hi o ran y ffaith bod angen inni wneud mwy i gyflawni'r hyn y byddai hi a minnau yn dymuno ei weld.

O ran y cynllun gofal plant, mae hi'n dweud na fyddai'n cyflawni, ond nid yw'n cynnig unrhyw dystiolaeth o ran pam na fyddai'n cyflawni. Mae hwn yn gynllun y pleidleisiodd pobl Cymru arno. Roeddem yn glir ynghylch yr hyn y byddem yn ei wneud gyda'r cynllun gofal plant a bydd yn darparu ar gyfer y bobl a bleidleisiodd o'i blaid a'r bobl sydd angen gofal plant i rai tair a phedair oed. Wrth gwrs y byddai'n braf gallu ymestyn hyn, ond nid yw'r adnoddau ar gael i wneud hynny. Felly, dyma'r man pellaf y gallwn ei gyrraedd gyda'r adnoddau sydd ar gael inni.

Roedd hi'n sôn am Fil yr iaith Gymraeg. Y rheswm pam rydym yn ystyried Bil newydd yw oherwydd nad yw Mesur y Gymraeg (Cymru) 2011, a ddygwyd ymlaen gan Aelod o'i phlaid hi ei hun, yn ddigonol nac yn gweithio er mwyn pobl Cymru. Felly, mae angen inni wneud yn siŵr ein bod yn gwella'r ddeddfwriaeth—[torri ar draws.] Fe wnaethom ni bleidleisio o'i blaid, ond pleidleisiau Plaid Cymru oedden nhw hefyd, ac felly dyna pam mae angen inni gael system sy'n ceisio annog mwy o bobl i ddefnyddio'r iaith. Wrth gwrs, mae gennym ein targed ar gyfer 2050. Ond ceir rhai agweddau ar y Mesur y mae angen eu cryfhau, nid oes unrhyw amheuaeth am hynny, a dyna'r hyn y bwriadwn ei wneud yn Llywodraeth.

O ran y ffordd y mae'r lle hwn yn gweithredu fel sefydliad, nid fy lle i, â phob parch, yw barnu hynny—mae hynny'n fater i'r Llywydd ac i bob un ohonom ni sy'n Aelodau o'r Siambr hon i weithio ar sut fath o strwythur ddylai fod gennym ar gyfer y Siambr hon. Ceir anghytundeb mawr, nid yn gymaint o ran y niferoedd, ond o ran y system etholiadol a bydd angen datrys hynny yn ystod y misoedd nesaf. Ceir safbwyntiau gwahanol iawn yn y Siambr hon o ran, yn gyntaf, a ddylid cael 80 o Aelodau, ac yn ail, os ceir hynny, sut y cânt eu hethol, ac ni ellir datrys hynny'n gyflym. Bydd angen cryn amser i ddatrys hynny.

Wedyn, o ran y materion eraill a godwyd ganddi, fe sylwais nad oedd hi, yn wahanol, mae'n rhaid dweud, i arweinydd y Ceidwadwyr, wedi rhoi unrhyw syniadau deddfwriaethol gerbron. Nawr, os oes gan Blaid Cymru syniadau, gadewch inni eu clywed a gadewch inni ddeall sut raglen ddeddfwriaethol fyddai ganddyn nhw. Gadewch inni weld pa syniadau sydd ganddyn nhw ar gyfer Biliau, ac wedyn wrth gwrs gallwn weld a fyddai'r mesurau hynny yn ymarferol ac, yn wir, yn deilwng o'u cefnogi cyn belled ag y mae'r Llywodraeth yn y cwestiwn. Rydym ni wedi cyflwyno ein rhaglen ddeddfwriaethol, ac mae hynny'n rhywbeth y byddwn yn bwrw ymlaen ag ef, wrth gwrs, yn ystod y flwyddyn nesaf.

15:10

Thank you for your statement, First Minister. And while I welcome some of the measures outlined in your legislative programme, it’s not as ambitious, I feel, as it should be.

We're almost halfway through this Assembly and we have eight Acts on the statute books and, apart from the Public Health (Wales) Act 2017 and the Additional Learning Needs and Education Tribunal (Wales) Act 2018, the majority of the legislation focuses on taxation. The Welsh public, I feel, expect the Welsh Government to introduce legislation to make an improvement to their lives, to make their lives better, and I do not see sufficient evidence of this improvement. 

I welcome the plans for an independent voice for Welsh patients, provided it is truly an independent voice, the true voice of patients. I look forward to scrutinising that Bill in detail, and I would be grateful if you could outline how it will differ from the community health councils. First Minister, what role will this new body have in tackling clinical negligence, ensuring local health boards are meeting their obligations and ensuring local authorities are complying with the social services Act?

The plans to establish duties of quality and candour in health and social care are also most welcome. These will ensure that all working in the health and social care field are held to the same professional standards as our doctors and nurses. First Minister, can you outline the discussions your Government has had with the various royal colleges and professional bodies about how the new duties tie in with their various codes?

I welcome plans to reform local government, because I feel it’s ridiculous that we have 22 different local authorities for such a relatively small population. However, we have been here before and nothing happened. So, First Minister, does your Government actually have the will to see it through to fruition this time?

I remain unconvinced about lowering the voting age, but I see the wisdom of taking it forward at the same time as you reform local government. First Minister, will the Bill also seek to make other changes to the franchise? Will long-term residents be eligible to vote?

I welcome the intention to introduce legislation to ban the use of wild animals in travelling circuses; this is long overdue. However, what are we doing about puppy farms or tackling those who abuse companion animals? First Minister, what consideration have you given to expanding this legislation to cover wider animal welfare issues?

Regarding the plans to introduce a ban on smacking, do we have the right to tell parents how to discipline their children? First Minister, as the results of the consultation on the legislative proposal have yet to be published, can you let us know what convinced you of the need to introduce the legislation now?

The violence against women and domestic abuse Act is proving to be very supportive, but we still have a long way to go to provide sufficient places of refuge in this area. 

Air pollution, as Paul Davies has mentioned, is of major concern. I ask, when we ask people to take responsibility for their health, how we can factor this issue into the equation to improve air quality for all.

First Minister, your programme for government promised action to tackle mental health discrimination. Where is the legislation, please, to back this up? And as we continue to encourage people to take responsibility for their health and well-being, the planning of infrastructure is important, and I'm pleased to see that this has been mentioned. I look forward to an update in this area and the progress, and I will be watching this progression with great interest.

You promised to amend the Welsh language Measure so that businesses can invest in promoting the Welsh language, and you promised to look at ending land banking, improve animal welfare, combat cyber crime, tackle fast food advertising near schools, and make Wales a dementia-friendly nation. You promised a lot that has yet to be delivered. So, when can we expect a more ambitious legislative programme for Wales? Thank you. 

Diolch i chi am eich datganiad, Prif Weinidog. Ac er fy mod yn croesawu rhai o'r mesurau a amlinellwyd gennych yn eich rhaglen ddeddfwriaethol, nid wyf i'n teimlo ei bod mor uchelgeisiol ag y dylai fod.

Rydym bron hanner y ffordd drwy'r Cynulliad hwn ac mae gennym wyth Deddf ar y llyfrau statud ac, ar wahân i Ddeddf Iechyd y Cyhoedd (Cymru) 2017 a Deddf Tribiwnlys Anghenion Dysgu Ychwanegol ac Addysg (Cymru) 2018, mae'r rhan fwyaf o'r ddeddfwriaeth yn canolbwyntio ar drethiant. Mae'r cyhoedd yng Nghymru, rwy'n teimlo, yn disgwyl i Lywodraeth Cymru gyflwyno deddfwriaeth i weld gwelliant yn eu bywydau, i wneud eu bywydau yn well, ac nid wyf yn gweld digon o dystiolaeth i'r gwelliant hwn.

Rwy'n croesawu'r cynlluniau am lais annibynnol i gleifion Cymru, cyn belled â bod y llais yn un gwir annibynnol, llais gwirioneddol y cleifion. Rwy'n edrych ymlaen at graffu ar y Bil hwnnw yn fanwl, a byddwn yn ddiolchgar pe gallech amlinellu sut y bydd yn gwahaniaethu oddi wrth y cynghorau iechyd cymuned. Prif Weinidog, pa swyddogaeth fydd gan y corff newydd hwn i fynd i'r afael ag esgeulustod clinigol, a sicrhau y bydd byrddau iechyd lleol yn bodloni eu rhwymedigaethau a sicrhau bod awdurdodau lleol yn cydymffurfio â'r Ddeddf gwasanaethau cymdeithasol?

Mae'r cynlluniau i sefydlu dyletswyddau o ansawdd a didwylledd mewn iechyd a gofal cymdeithasol i'w croesawu'n fawr. Bydd y rhain yn sicrhau bod pawb sy'n gweithio ym maes iechyd a gofal cymdeithasol yn cadw at yr un safonau proffesiynol â'n meddygon a'n nyrsys. Prif Weinidog, a wnewch chi amlinellu'r trafodaethau y mae eich Llywodraeth wedi eu cael gyda'r Colegau Brenhinol a'r cyrff proffesiynol ynglŷn â'r modd y mae'r dyletswyddau newydd yn cyd-fynd â'u codau amrywiol?

Rwy'n croesawu'r cynlluniau i ddiwygio Llywodraeth Leol, oherwydd fy mod yn teimlo ei bod yn chwerthinllyd bod gennym 22 o wahanol awdurdodau lleol ar gyfer poblogaeth gymharol fechan. Er hynny, rydym ni wedi ein bod yma o'r blaen ac ni ddigwyddodd unrhyw beth. Felly, Prif Weinidog, a oes gan eich Llywodraeth chi yr ewyllys mewn gwirionedd i wireddu hynny'r tro hwn?

Nid wyf wedi fy argyhoeddi eto ynglŷn â gostwng oedran pleidleisio, ond rwy'n gweld ei bod yn gall i fwrw ymlaen â hynny ar yr un pryd â diwygio llywodraeth leol. Prif Weinidog, a fydd y Bil yn ceisio gwneud newidiadau eraill hefyd i'r etholfraint? A fydd preswylwyr hirdymor yn gymwys i bleidleisio?

Rwy'n croesawu'r bwriad i gyflwyno deddfwriaeth i wahardd defnyddio anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau; bu hen ddisgwyl amdani. Eto i gyd, beth ydym ni'n bwriadu ei wneud ynglŷn â ffermydd cŵn bach neu'r rhai sy'n cam-drin anifeiliaid anwes? Prif Weinidog, pa ystyriaeth ydych chi wedi ei rhoi i ehangu'r ddeddfwriaeth hon i ymdrin â materion lles anifeiliaid yn ehangach?

O ran y cynlluniau i gyflwyno gwaharddiad ar daro plant, a oes gennym ni hawl i ddweud wrth rieni sut i ddisgyblu eu plant? Prif Weinidog, gan nad yw canlyniadau'r ymgynghoriad ar y cynnig deddfwriaethol wedi eu cyhoeddi eto, a wnewch chi roi gwybod inni beth wnaeth eich argyhoeddi chi o'r angen i gyflwyno'r ddeddfwriaeth yn awr?

Mae'r Ddeddf trais yn erbyn menywod a cham-drin domestig yn ymddangos yn gefnogol iawn, ond mae gennym ffordd hir eto i fynd er mwyn darparu digon o leoedd lloches yn y maes hwn.

Mae llygredd yr aer, fel y soniodd Paul Davies, yn achos pryder mawr. Rwy'n holi, pan fyddwn yn gofyn i bobl gymryd cyfrifoldeb am eu hiechyd, sut y gallwn ni gynnwys y mater hwn yn yr hafaliad i wella ansawdd aer ar gyfer pawb.

Prif Weinidog, roedd eich rhaglen lywodraethu yn addo camau i fynd i'r afael â gwahaniaethu ar sail iechyd meddwl. Ymhle mae'r ddeddfwriaeth, os gwelwch yn dda, i ategu hyn? Ac wrth inni barhau i annog pobl i gymryd cyfrifoldeb dros eu hiechyd a'u lles, mae cynllunio seilwaith yn bwysig, ac rwy'n falch o weld bod hyn wedi cael ei grybwyll. Rwy'n edrych ymlaen at y newyddion diweddaraf yn y maes hwn a'r cynnydd, a byddaf yn gwylio'r datblygiad hwn â diddordeb mawr.

Gwnaethoch addewid i ddiwygio Mesur yr iaith Gymraeg fel y gall busnesau fuddsoddi i hyrwyddo'r iaith Gymraeg, ac rydych wedi addo edrych ar roi terfyn ar fancio tir, gwella lles anifeiliaid, ymladd yn erbyn torcyfraith seiber, mynd i'r afael â hysbysebu bwyd cyflym yn ymyl ysgolion, a gwneud Cymru yn genedl sy'n cydymdeimlo â dementia. Roeddech yn addo llawer o bethau sydd heb eu cyflawni hyd yn hyn. Felly, pryd allwn ni ddisgwyl rhaglen ddeddfwriaethol fwy uchelgeisiol ar gyfer Cymru? Diolch.

15:15

Daeth y Dirprwy Lywydd (Ann Jones) i’r Gadair.

The Deputy Presiding Officer (Ann Jones) took the Chair.

I think the first thing it's important to remember is that not everything can be resolved by primary legislation. There are issues there that she's identified that are important but don't actually need Bills in order for them to be taken forward. Some of them need resourcing; some of them would need secondary legislation. It's not necessarily the case that there needs to be a Bill. In terms of the quality and governance in health and care Bill, well, just to remind Members again that the statutory duty of quality will build on current requirements on Welsh Ministers and the NHS and it'll ensure that future decisions about healthcare services lead to continuous improvement and improved outcomes and then, of course, the duty of candour will lead to openness, learning and improvement across the health and social care sector.

She asked about the consultation: I can say that the consultation took place between June and September of last year. The feedback from that consultation has centred heavily on the citizens' voice proposals and, of course, the Cabinet Secretary made a statement on 21 February outlining responses to the consultation on the White Paper and how we were going to take things forward.

With regard to the local government Bill, it was interesting what she said about reducing the number of local authorities. That's a matter, of course, for her, but, in terms of what the local government Bill will include, it will at least include provisions for the voluntary merger of principal local authorities. It will include issues such as, as already mentioned, reduced voting age in local authority elections and eligibility—so, just for example, looking at residence—a general power of competence for principal local authorities and eligible community councils; increasing public participation in local democracy; it'll look at the duties and conduct of Members; a new system for improving governance based on self-assessment and peer review; a power to issue guidance on workforce matters; strengthening controls on non-domestic rates avoidance; public services ombudsman investigations of code of conduct complaints; and increased flexibility for public services boards to merge or de-merge. That is the bare bones of the local government Bill.

In terms of animal welfare, there is a code of practice—or codes of practice—that are in place that deal with the issue of puppy farming, to use the phrase. There are legal requirements on breeders as well.

In terms of reasonable chastisement, well, it is the case that we control the way parents are able to chastise their children, otherwise we would allow them to do what they wanted, and that's never been—. That's not been the case for many, many years. The objective of the Bill is not to prosecute people needlessly, but to look at diversion if there is a first incident and then only look at prosecution if there are subsequent incidents. So, it's certainly not the intention to see a spate of prosecutions where there is a first instance. That will need to work through working with the police and the Crown Prosecution Service in terms of who is charged, in terms of what the charging guidelines look like that are publicly published by the CPS, and that work is in hand. I think it's another step that people will see as being important in terms of getting the balance right between chastisement and protection of children. I was in this Chamber, as were many others, before the smoking ban came in and there were many who opposed that, and now it's accepted. Nobody—. Well, very few people argue with the smoking ban and the fact that it is in place.

On mental health services, we continue to—. We've demonstrated, of course, our commitment to mental health services with the extra money that we have put into that. As I say, coming back to the points you made on infrastructure, well, again, that doesn't need legislation; that's something that we'll look at in terms of the Wales infrastructure investment plan, for example, which gives us the plan in terms of investment in the future.

And, as far as the Welsh language Measure is concerned, of course, what we aim to do is to strengthen the legislative protection and rights available to Welsh speakers.

Rwy'n credu mai'r peth cyntaf sy'n bwysig i'w gofio yw na ellir datrys popeth gyda deddfwriaeth sylfaenol. Mae materion a nodwyd ganddi yna sy'n rhai pwysig ond nid oes angen Biliau mewn gwirionedd er mwyn iddyn nhw gael eu dwyn ymlaen. Mae angen adnoddau ar rai ohonyn nhw; byddai angen deddfwriaeth eilaidd ar rai ohonyn nhw. Nid yw'n wir bod angen Bil o reidrwydd. O ran ansawdd a llywodraethu yn y Bil iechyd a gofal, wel, a gaf i atgoffa'r Aelodau unwaith eto y bydd y ddyletswydd statudol o ansawdd yn adeiladu ar y gofynion presennol sydd ar Weinidogion Cymru a'r GIG a bydd yn sicrhau bod penderfyniadau yn y dyfodol am wasanaethau gofal iechyd yn arwain at welliant parhaus a chanlyniadau gwell ac yna, wrth gwrs, bydd y ddyletswydd o onestrwydd yn arwain at fod yn agored, at ddysgu a gwelliant ledled y sector iechyd a'r sector gofal cymdeithasol.

Holodd am yr ymgynghoriad: gallaf ddweud y cynhaliwyd yr ymgynghoriad rhwng mis Mehefin a mis Medi y llynedd. Mae adborth o'r ymgynghoriad hwnnw wedi canolbwyntio yn helaeth ar gynigion i roi llais i ddinasyddion ac, wrth gwrs, gwnaeth Ysgrifennydd y Cabinet ddatganiad ar 21 Chwefror yn amlinellu'r ymatebion i'r ymgynghoriad ar y Papur Gwyn a sut y byddwn yn dwyn pethau yn eu blaenau.

O ran y Bil llywodraeth leol, roedd yr hyn a ddywedodd hi am leihau nifer yr awdurdodau lleol yn ddiddorol. Mater iddi hi, wrth gwrs, yw hynny, ond, o ran beth fydd y Bil llywodraeth leol yn ei gynnwys, bydd o leiaf yn cynnwys darpariaethau ar gyfer uniad gwirfoddol rhwng y prif awdurdodau lleol. Bydd yn cynnwys, fel y soniwyd eisoes, faterion megis gostyngiad yn oedran pleidleisio mewn etholiadau awdurdodau lleol a chymhwysedd—felly, er enghraifft, o ystyried preswyliaeth—pŵer cyffredinol o gymhwysedd ar gyfer y prif awdurdodau lleol a'r cynghorau cymuned cymwys; cynyddu cyfranogiad y cyhoedd mewn democratiaeth leol; bydd yn edrych ar ddyletswyddau ac ymddygiad yr Aelodau; system newydd ar gyfer gwella llywodraethu yn seiliedig ar hunanasesu ac adolygiad gan gymheiriaid; pŵer i gyhoeddi canllawiau ar faterion gweithlu; cryfhau'r modd y rheolir osgoi ardrethi annomestig; ymchwiliadau ombwdsmon gwasanaethau cyhoeddus i gwynion cod ymddygiad; a mwy o hyblygrwydd i fyrddau gwasanaethau cyhoeddus i uno neu ddaduno. Dyna esgyrn sychion y Bil Llywodraeth Leol.

O ran lles anifeiliaid, ceir cod ymarfer—neu godau ymarfer—sy'n ymdrin â mater ffermio cŵn bach, i ddefnyddio'r ymadrodd hwnnw. Ceir gofynion cyfreithiol ar y bridwyr hefyd.

O ran cosb resymol, wel, y gwir amdani yw ein bod ni yn rheoli'r modd y gall rhieni geryddu eu plant, fel arall byddem yn caniatáu iddyn nhw wneud yn union fel y dymunent, ac ni fu hynny erioed—. Nid felly y bu ers llawer iawn o flynyddoedd. Nid amcan y Bil yw erlyn pobl yn ddianghenraid, ond ystyried arallgyfeirio pe ceid achos cychwynnol ac ystyried erlyniad pe ceid achosion dilynol. Felly, nid y bwriad yn sicr yw gweld llu o erlyniadau pan geir achos cyntaf. Bydd angen i hynny ddigwydd drwy weithio gyda'r heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron o ran pwy sy'n cael eu cyhuddo, o ran gwedd y canllawiau erlyn a gyhoeddir gan Wasanaeth Erlyn y Goron i'r cyhoedd, ac mae'r gwaith hwnnw ar y gweill. Rwyf i o'r farn ei fod yn gam arall y bydd pobl yn ei ystyried yn bwysig o ran cael y cydbwysedd cywir rhwng cosbedigaeth ac amddiffyn plant. Roeddwn i yn y Siambr hon, fel llawer un arall, cyn cyflwyno'r gwaharddiad ar ysmygu a chafwyd llawer a oedd yn gwrthwynebu hynny, a bellach mae hynny wedi ei dderbyn. Nid oes neb—. Wel, ychydig iawn o bobl sydd yn dadlau gyda'r gwaharddiad ar ysmygu a'r ffaith ei fod ar waith.

O ran gwasanaethau iechyd meddwl, rydym yn parhau i—. Rydym wedi dangos ein hymrwymiad, wrth gwrs, i wasanaethau iechyd meddwl gyda'r arian ychwanegol a roddwyd ar gyfer hynny. Fel y dywedais, gan ddod yn ôl at y pwyntiau a wnaethoch chi ar seilwaith, wel, unwaith eto, nid oes angen deddfwriaeth ar hynny; mae hynny'n rhywbeth y byddwn ni'n edrych arno o ran y cynllun buddsoddi yn seilwaith Cymru, er enghraifft, sy'n rhoi inni'r cynllun ar gyfer buddsoddi yn y dyfodol.

A chyn belled ag y bo Mesur yr iaith Gymraeg yn y cwestiwn, wrth gwrs, ein bwriad yw cryfhau'r diogelwch deddfwriaethol a'r hawliau sydd ar gael i siaradwyr Cymraeg.

I welcome the programme for government, and I particularly welcome some items in the programme for government that I do think are ambitious, and I am particularly pleased that there will be the introduction of the legislation to end the defence of reasonable punishment. As the First Minister knows, this is something that I have campaigned for for many years. I actually first spoke publicly on it in the House of Commons in the year 2000. So, I'm repeatedly reminded that politics is a long game. In any case, I'm very pleased that it has finally reached this point, and, if passed, Wales will join the growing list of countries that are removing this defence. And there has been no evidence in those countries that there has been any increased criminalisation of parents. It seems a very normal, practical step to take and I think, after this has been done and we have the, no doubt, spirited debate, we'll all wonder what all the fuss was about afterwards.

I'm sure that the First Minister is aware of the latest research commissioned by the Welsh Government, which shows that public attitudes in Wales are changing about how parents do punish their children. The majority now do support legislative action. The number of parents who do actually smack their children is falling rapidly, so I do think that public opinion is changing and I do think that the debate we've had over many years here in this Chamber and outside has helped towards this change of view. So, I think the fact that we're having this legislation is ambitious and I think that it does show that the Welsh Government is putting foremost the protection of children, so this is one aspect of legislation that I really welcome very strongly.

The other one is the fact that 16 and 17-year-olds will get the vote in local government, if passed by this Chamber, which, again, is a campaign that many of us have been involved with for many years. So, it's great to see that coming to fruition. I'm sorry it's just in local government at this point and I do hope that we'll be able to have it for Assembly elections, and eventually in Westminster, but extending the franchise to 16 and 17-year-olds, respecting their opinions and getting them to take a role in their future, I think is a very positive step and I think is in line with what this Labour-led Welsh Government has always done in terms of putting children at the front of all of our policies. So, those are the two issues that I'd like to particularly welcome and really believe that we will be able to, I hope, deliver those two particular bits of law.

Rwy'n croesawu'r rhaglen ar gyfer llywodraethu, ac rwy'n croesawu rhai o'r eitemau yn arbennig sydd yn rhaglen lywodraethu yr wyf yn credu eu bod yn uchelgeisiol, ac rwy'n arbennig o falch y bydd deddfwriaeth yn cael ei chyflwyno i roi terfyn ar yr amddiffyniad o gosb resymol. Fel y gŵyr y Prif Weinidog, mae hwn yn rhywbeth yr ydwyf i wedi ymgyrchu amdano ers blynyddoedd lawer. Siaradais amdano yn gyhoeddus am y tro cyntaf yn Nhŷ'r Cyffredin yn y flwyddyn 2000. Felly, caf fy atgoffa dro ar ôl tro mai gêm hirfaith yw gwleidyddiaeth. Beth bynnag am hynny, rwy'n falch iawn ei fod o'r diwedd wedi cyrraedd hyd yma, ac, os caiff ei basio, bydd Cymru'n ymuno â rhestr gynyddol o wledydd sydd yn dileu'r amddiffyniad hwn. Ac ni fu unrhyw dystiolaeth o'r gwledydd hynny o unrhyw gynnydd mewn troseddoli rhieni. Mae'n ymddangos yn gam normal iawn ac ymarferol i'w gymryd a chredaf, wedi gwneud hyn a chael, yn ddiamau, ddadl hwyliog, byddwn i gyd yn rhyfeddu at yr holl stŵr a fu wedi iddo fod.

Rwy'n siŵr y bydd y Prif Weinidog yn ymwybodol o'r gwaith ymchwil diweddaraf a gomisiynwyd gan Lywodraeth Cymru, sy'n dangos newid yn agwedd y cyhoedd yng Nghymru tuag at y ffordd mae rhieni yn cosbi eu plant. Mae'r mwyafrif bellach yn cefnogi gweithredu deddfwriaethol. Mae nifer y rhieni sy'n taro eu plant yn gostwng yn gyflym mewn gwirionedd, felly rwy'n credu bod barn y cyhoedd yn newid, a chredaf fod y ddadl yr ydym wedi ei chael dros flynyddoedd lawer yma yn y Siambr hon a'r tu allan wedi helpu i gael y newid hwn o ran barn. Felly, rwy'n credu bod y ffaith ein bod ni'n cael y ddeddfwriaeth hon yn uchelgeisiol, ac rwy'n credu ei bod yn dangos bod Llywodraeth Cymru yn rhoi amddiffyn plant mewn lle blaenllaw, felly mae hon yn agwedd ar ddeddfwriaeth yr wyf yn ei gwir groesawu yn gynnes iawn.

Yr un arall yw'r ffaith y bydd gan rai 16 a 17 mlwydd oed bleidlais mewn llywodraeth leol, pe byddai hynny'n cael ei basio yn y Siambr hon, sydd, unwaith eto, yn ymgyrch y mae llawer ohonom wedi ymwneud â hi ers blynyddoedd lawer. Felly, mae'n wych i weld hynny'n dwyn ffrwyth. Mae'n ddrwg gennyf i mai dim ond gyda llywodraeth leol y bydd hynny'n digwydd ar hyn o bryd ac rwy'n gobeithio y byddwn yn gallu sicrhau hynny ar gyfer etholiadau'r Cynulliad, ac yn y pen draw yn San Steffan, ond bydd ymestyn yr etholfraint i rai 16 a 17 mlwydd oed, gan barchu eu barn a'u cael i fod â rhan yn eu dyfodol, yn fy marn i yn gam cadarnhaol iawn ac rwy'n credu bod hyn yn unol â'r hyn y mae'r Llywodraeth hon i Gymru dan arweiniad y Blaid Lafur wedi ei wneud bob amser o ran rhoi plant yn gyntaf yn ein holl bolisïau. Felly, dyna'r ddau fater yr hoffwn i roi croeso arbennig iddyn nhw ac rwyf wir yn credu y bydd modd, gobeithio, i ni gyflawni hynny trwy'r ddau ddarn penodol hyn o gyfraith.

15:20

Can I thank the Member for her comments? She will remember the discussions that she and I and Christine Chapman had in my room upstairs. They were always discussions that led to agreement, and she will see what we deliver in terms of moving this forward now. Of course, it's about, as well, providing support for parents through a package of measures, including advice on parenting techniques. As she has said—and others—the intention is not to look to criminalise people as something that is the first intention, but to provide that support and to make sure that the message is understood by people. We know from practice in other countries that that's the way it has been done.

Of course, what she says about 16 and 17-year-olds is correct. If it was correct that 16 and 17-year-olds were able to vote in the Scottish referendum in 2014, there is no reason why they should not be able to vote across the UK in other elections as well. There's no logical reason why one shouldn't follow the other. And that's why, of course, as far as local government is concerned, we will take forward votes for 16 and 17-year-olds in local government elections, and, of course, in time, there will be a Bill before the Assembly looking at the Assembly's own franchise. She will know that, personally, I've been in favour of 16 and 17-year-olds voting, but she has a much more venerable record on that.

A gaf i ddiolch i'r Aelod am ei sylwadau? Bydd hi'n cofio'r trafodaethau a gafodd hi a minnau a Christine Chapman yn fy ystafell i fyny'r grisiau. Roedden nhw'n drafodaethau oedd yn arwain at gytundeb bob amser, a bydd hi'n gweld yr hyn y byddwn yn ei gyflawni o ran bwrw hyn yn ei flaen nawr. Wrth gwrs, mae'n ymwneud hefyd â rhoi cymorth i rieni drwy becyn o fesurau, gan gynnwys cyngor ar dechnegau rhianta. Fel y dywedodd hi—ac eraill—nid y bwriad yw bod â golwg ar wneud pobl yn droseddwyr fel y bwriad cyntaf, ond i roi'r cymorth hwnnw a gwneud yn siŵr y bydd pobl yn deall y neges. Gwyddom o'r arfer mewn gwledydd eraill mai dyna'r ffordd y cyflawnwyd hyn.

Wrth gwrs, mae'r hyn a ddywed am rai 16 ac 17 oed yn iawn. Os oedd hi'n iawn i rai 16 ac 17 oed allu pleidleisio yn y refferendwm yn yr Alban yn 2014, nid oes unrhyw reswm pam na ddylen nhw allu pleidleisio ledled y DU mewn etholiadau eraill hefyd. Nid oes unrhyw reswm rhesymegol pam na ddylai un ddilyn y llall. A dyna pam, wrth gwrs, cyn belled ag y mae Llywodraeth Leol dan sylw, y byddwn yn cyflwyno pleidleisiau i rai 16 a 17 oed mewn etholiadau llywodraeth leol, ac, wrth gwrs, ymhen amser, bydd Bil gerbron y Cynulliad yn edrych ar etholfraint y Cynulliad ei hun. Bydd hi'n gwybod fy mod i, yn bersonol, wedi bod o blaid y bleidlais i rai 16 a 17 mlwydd oed, ond mae ei hanes hi yn y maes hwnnw yn haeddu'r clod mwyaf.

Perhaps I could start with the smacking ban as well, if I may. Obviously, we recognise your policy objective on this, but there is still this problem in as much as the current defence is a construct of the criminal law and removing the defence doesn't remove the actual offence that remains from the realm of criminal law either. So, whether there's a prosecution or not—and I know this is not your intention—it does still leave parents at the risk of technical criminalisation. So, how do you expect to work with the UK Government to overcome this rather inconvenient truth, from your perspective, that non-injurious battery still remains a crime?

We agree that the UNCRC is important, so I'd be curious to know where is your Bill to ensure that the UNCRC, children's rights and the due regard are observed at all levels of public service. It's fine that we here make policy and legislation having taken due regard of children's rights, but if the implementation of those policies and the interpretation of them are not also subject to that due regard then there's no guarantee that public services will deliver in the way that we are intending. I apply this question as well to older people's rights. You mentioned that—well, I think it was Paul Davies who mentioned, actually—you don't have the monopoly on all the great ideas. Well, why not include these two ideas, these two great Welsh Conservative ideas, in your future legislative programme while you still have the chance? You've done it with wild animals in circuses, so you can see we've got some good things to say, and, at the same time, perhaps you could look at our ideas for localism and citizenship, which could also be delivered through a Bill.

Finally, Dirprwy Lywydd, I just wanted to talk about the quality of legislation that's likely to come forward. We've still got a huge emphasis here on framework Bills, sometimes based on incomplete evidence, and I cite the Public Health (Minimum Price for Alcohol) (Wales) Bill in support of that argument. But there's definitely an emphasis on too much secondary legislation, with less than optimum scope for scrutiny with such a small Parliament, of course. I think it's one of the legacies of the contact with the Napoleonic code, which has never really been a good fit with our common law system here in the UK. It's resulted in a lot of gold-plating here. So, do you see the form of Welsh Government legislation perhaps changing over time as we leave the European Union, with more detail on the face of draft Bills, where they, of course, face the full glare of our scrutiny? Thank you.

Efallai y gallaf innau ddechrau gyda'r gwaharddiad ar smacio hefyd, os caf i. Yn amlwg, rydym yn cydnabod eich amcan polisi ar hyn. Ond mae problem o hyd gan fod yr amddiffyniad presennol wedi'i lunio o gyfraith trosedd ac nid yw dileu'r amddiffyniad yn diddymu'r drosedd wirioneddol sy'n aros o faes cyfraith trosedd chwaith. Felly, pa un a oes erlyniad neu beidio—ac rwy'n gwybod nad hyn yw eich bwriad—ond bydd yn gadael y rhieni mewn perygl o fod yn droseddwyr yn dechnegol. Felly, sut ydych yn disgwyl gweithio gyda Llywodraeth y DU i oresgyn y gwirionedd gweddol anghyfleus hwn, o'ch safbwynt chi, fod curo heb wneud niwed yn parhau i fod yn drosedd?

Rydym yn cytuno bod y CCUHP yn bwysig, felly byddwn yn awyddus i wybod lle mae eich Bil i sicrhau bod y CCUHP, hawliau plant a'r parch dyledus yn cael eu cadw ar bob lefel o wasanaeth cyhoeddus. Mae'n iawn ein bod ni yma yn gwneud polisïau a deddfwriaeth wedi rhoi'r ystyriaeth ddyledus i hawliau plant. Ond os nad yw gweithredu'r polisïau hynny na'r dehongliad ohonyn nhw yn destun i'r ystyriaeth ddyledus honno, yna nid oes unrhyw warant y bydd gwasanaethau cyhoeddus yn darparu yn y ffordd yr ydym yn ei bwriadu. Rwy'n gweld y cwestiwn hwn yn berthnasol i hawliau pobl hŷn hefyd. Roeddech yn sôn—wel, rwy'n credu mai Paul Davies, a grybwyllodd, mewn gwirionedd—nad oes gennych chi fonopoli ar y syniadau gwych i gyd. Wel, pam na wnewch chi gynnwys y ddau syniad hyn, y ddau syniad gwych hyn gan y Ceidwadwyr Cymreig, yn eich rhaglen ddeddfwriaethol i'r dyfodol tra bod y cyfle gennych i wneud hynny? Rydych wedi gwneud felly gydag anifeiliaid gwyllt mewn syrcasau, a gallwch weld fod gennym ni rai pethau da i'w dweud, ac, ar yr un pryd, efallai y gallech chi edrych ar ein syniadau ar gyfer lleoliaeth a dinasyddiaeth, y gellid eu gwireddu drwy Fil hefyd.

Yn olaf, Dirprwy Lywydd, roeddwn yn awyddus i sôn am ansawdd y ddeddfwriaeth sy'n debygol o gael ei chyflwyno. Mae gennym ni bwyslais enfawr yma o hyd ar Filiau fframwaith, sydd weithiau yn seiliedig ar dystiolaeth anghyflawn, ac rwy'n cyfeirio at Fil Iechyd y Cyhoedd (Isafbris Alcohol) (Cymru) i gefnogi'r ddadl honno. Ond yn bendant mae'r pwyslais ar ormod o ddeddfwriaeth eilaidd, a dim digon o gyfle i graffu, gyda Senedd cyn lleied ei maint, wrth gwrs. Credaf ei fod yn etifeddiaeth o'r cyffyrddiad â'r cod Napoleonaidd, nad yw erioed wedi cydweddu â'n system gyfraith gyffredin ni yma yn y DU. Mae wedi arwain at lawer o orgymhlethu yma. Felly, a ydych chi'n gweld ffurf deddfwriaeth Llywodraeth Cymru yn newid efallai dros amser wrth inni adael yr Undeb Ewropeaidd, gyda mwy o fanylion ar wyneb Biliau drafft, lle y byddan nhw, wrth gwrs, yn wynebu ein gwaith craffu manwl ni? Diolch.

15:25

I never thought I'd hear the code of Napoleon mentioned in the Chamber, but she'll be aware, of course, that the civil law systems that the continental countries have are reflected in Scotland as well. So, it's not the case that all of the UK is somehow different from the legal systems that exist elsewhere. The balance that's struck between primary and secondary legislation is primarily one of flexibility, because where there is a need, perhaps on an annual basis, or less frequently, to update legislation, then clearly secondary legislation is the vehicle for doing that. That's why, of course, quite often there are issues that won't appear on the face of a Bill, because that Bill may need to be amended in a year or so or beyond that, and so the flexibility of secondary legislation is needed.

One of the issues that has taxed us is—ironically—as we look at finance Bills in the future and Bills that will contain rates of taxation—. It's the custom, I understand, in Westminster for rates of taxation to be presented on the face of primary legislation, but they have a particular system of Standing Orders to deal with that, which we will need to develop, potentially, in the future if that is to be the case—if we have finance Bills presented to the Assembly in the future.

In terms of reasonable chastisement, of course, by removing the defence, it means not that a new offence is created but that a defence is removed to an existing offence. She wasn't arguing, I trust, for the offence of common assault to be removed from the Criminal Justice Act 1988, but, nevertheless, what it will mean is that where, in court, people plead the defence of reasonable chastisement, that defence will no longer be available to them. Could that lead to more prosecutions? It could. But that's why it's hugely important that we focus on diversion, that we focus on ensuring that there are no prosecutions for first offences, for example, and that prosecution is something that is held to be something in extremis. Now, the police and the Crown Prosecution Service are engaged on this, they're working with us to see how that would work, and the CPS, of course, will want to lay down charging guidelines in order for there to be a full understanding, publicly, of how the law will operate. Simply creating or removing a defence will not, in itself, lead to more prosecutions, as long as the situation is handled sensibly.

In terms of the quality of legislation, I actually think it's been quite remarkable. This institution has only had primary powers since 2011. We had no history at all of drafting legislation, unlike the Scottish Office, which did. We had, of course, the days of legislative competence Orders and the days of Measures, which I suppose gave us a bit of practice, but it's quite remarkable that we have been able to produce so much legislation collectively in this Chamber despite having no pedigree at all and no expertise at all until quite recently. The fact that that legislation has been judged to be sound—we've not seen major challenges to that legislation—I think is a tribute to all those who've been involved in drafting that legislation and the quality of people that we have—there are not many of them compared to other Governments, but the quality of people that we have. So, we're content with the legislation as it is presented. We believe that the Bills that I've gone through today will give us full candour, for example, in the health service, will give us the progress we need to see in local government, and, of course, will enable us to move forward with a long-held commitment towards removing the distance of reasonable chastisement.

Feddyliais i erioed y byddwn i'n clywed cod Napoleon yn cael ei grybwyll yn y Siambr, ond bydd hi'n ymwybodol, wrth gwrs, fod y systemau cyfraith sifil sydd gan wledydd y cyfandir yn cael eu hadlewyrchu yn yr Alban hefyd. Felly, dydy hi ddim yn wir bod y DU gyfan rywsut yn wahanol i'r systemau cyfreithiol sy'n bodoli mewn mannau eraill. Mae'r cydbwysedd a geir rhwng deddfwriaeth sylfaenol ac is-ddeddfwriaeth yn bennaf yn un o hyblygrwydd, oherwydd pan fo angen, efallai yn flynyddol, neu'n llai aml, ddiweddaru'r ddeddfwriaeth, yna yn amlwg is-ddeddfwriaeth yw'r cyfrwng i wneud hynny. Dyna pam, wrth gwrs, yn aml ceir materion na fydd yn ymddangos ar wyneb Bil, oherwydd efallai y bydd angen diwygio'r Bil hwnnw o fewn blwyddyn neu lai neu y tu hwnt i hynny, ac felly mae angen hyblygrwydd is-ddeddfwriaeth.

Un o'r materion sydd wedi ein trethu ni—yn eironig—wrth inni edrych ar Filiau cyllid yn y dyfodol a Biliau a fydd yn cynnwys cyfraddau trethu—. Yr arferiad, rwy'n deall, yn San Steffan yw cynnwys cyfraddau trethu ar wyneb deddfwriaeth sylfaenol. Ond mae ganddyn nhw system benodol o Reolau Sefydlog i ymdrin â hynny, a bydd angen i ni eu datblygu, o bosibl, yn y dyfodol os yw hynny i ddigwydd—os cawn ni Filiau cyllid a gyflwynir i'r Cynulliad yn y dyfodol.

O ran cosb resymol, wrth gwrs, drwy gael gwared ar yr amddiffyniad, mae'n golygu nid bod trosedd newydd yn cael ei chreu ond bod amddiffyniad yn cael ei ddiddymu i drosedd bresennol. Doedd hi ddim yn dadlau, rwy'n ffyddiog, i'r drosedd o ymosodiad cyffredin gael ei thynnu o Ddeddf Cyfiawnder Troseddol 1988, ond, serch hynny, bydd yn golygu pan fo pobl yn pledio amddiffyniad cosb resymol mewn llys na fydd yr amddiffyniad hwnnw ar gael iddyn nhw mwyach. A allai hynny arwain at fwy o erlyniadau? Gallai. Ond dyna pam mae'n bwysig dros ben ein bod yn canolbwyntio ar ddargyfeirio, ein bod yn canolbwyntio ar sicrhau nad oes unrhyw erlyniadau am dramgwyddau cyntaf, er enghraifft, ac y cedwir erlyniad yn rhywbeth i'w ddefnyddio mewn cyfyngder. Nawr, mae'r heddlu a Gwasanaeth Erlyn y Goron yn cymryd rhan yn hyn. Maen nhw'n gweithio gyda ni i weld sut y byddai hynny'n gweithio, ac wrth gwrs, bydd Gwasanaeth Erlyn y Goron yn dymuno pennu canllawiau cyhuddo er mwyn bod yna ddealltwriaeth lawn, yn gyhoeddus, o sut y bydd y gyfraith yn gweithredu. Ni fydd creu neu gael gwared ar amddiffyniad, ynddo'i hun, yn arwain at fwy o erlyniadau, cyhyd ag y bydd y sefyllfa yn cael ei drin yn synhwyrol.

O ran ansawdd y ddeddfwriaeth, rwy'n credu mewn gwirionedd y bu'n eithaf rhyfeddol. Dim ond ers 2011 y cafodd y sefydliad hwn bwerau sylfaenol. Doedd gennym ni ddim hanes o gwbl o ddrafftio deddfwriaeth, yn wahanol i Swyddfa'r Alban, a oedd yn brofiadol. Wrth gwrs cafwyd y dyddiau Gorchmynion cymhwysedd deddfwriaethol a'r dyddiau Mesurau, a roddodd ychydig o ymarfer inni, mae'n debyg, ond mae'n eithaf rhyfeddol ein bod ni wedi gallu cynhyrchu cymaint o ddeddfwriaeth ar y cyd yn y Siambr hon er gwaethaf y ffaith nad oedd gennym unrhyw bedigri o gwbl a dim arbenigedd o gwbl nes yn eithaf diweddar. Credaf fod y ffaith y barnwyd bod y ddeddfwriaeth honno yn gadarn—dydyn ni ddim wedi gweld heriau mawr i'r ddeddfwriaeth honno—yn deyrnged i'r holl rai hynny sydd wedi cymryd rhan wrth ddrafftio'r ddeddfwriaeth honno ac ansawdd y bobl sydd gennym ni—nid oes llawer ohonyn nhw o'u cymharu â Llywodraethau eraill, ond ansawdd y bobl sydd gennym ni. Felly, rydym ni'n fodlon ar y ddeddfwriaeth fel y caiff ei chyflwyno. Credwn y bydd y Biliau yr wyf i wedi mynd trwyddyn nhw heddiw yn rhoi didwylledd llawn inni, er enghraifft, yn y gwasanaeth iechyd, ac y byddan nhw'n rhoi'r cynnydd y mae angen inni ei weld mewn Llywodraeth Leol. Ac, wrth gwrs, byddant yn ein galluogi ni i symud ymlaen â'r ymrwymiad hirdymor i gael gwared ar bellter cosb resymol.

First Minister, I've just three relatively succinct points. In respect of 16 to 17-year-olds voting, I wonder if you could perhaps elaborate on your views as to how that legislation might be framed, particularly since it has a significant impact on how the education curriculum operates, and the issues that exist, for example, around schools within their curriculum talking about political issues, talking about trade unions and bodies such as that within society, which are clearly important to facilitate 16 and 17-year olds in exercising that power if the legislation actually proceeds and is passed. I did some consultations with two schools in my constituency—Bryn Celynnog and Y Pant—and what was clear was that the overwhelming majority of pupils clearly wanted the vote at 16 and 17, provided they had the information that enabled them to use that. Without that, it was down to something like 50 per cent of pupils actually wanting that. So, it seems to me that's a fundamental part of the legislation in addressing that particular deficit.

Whilst I welcome the Renting Homes (Fees etc.) (Wales) Bill, you'll be aware that also in this Chamber there was a unanimous vote in support of legislation to abolish leasehold tenure. I'm aware of the very positive statements that have been made by the Minister in this respect. It seems to me that this is a simple piece of legislation, and I'm just wondering if you could at least confirm it hasn't been ruled out at this stage, and is still a particular option.

Thirdly, on the issue of inequality, you'll be aware that the Equality Act 2010, section 1, specifically imposes duties on public authorities to take action on major decisions, to actually reduce inequality of outcome. Now, the Tories specifically prevented the implementation of section 1 of that Act, but of course under section 45 of the Wales Act 2017, that power to trigger section 1, and to implement it, now lies with this Assembly. It seems to me that, without the burden of torturous processes around legislation and so on, a simple step could be taken by an Order of the Welsh Ministers to actually implement section 1 of the Equality Act 2010.

Prif Weinidog, dim ond tri phwynt cymharol gryno sydd gen i. O ran pobl ifanc 16 i 17 mlwydd oed yn pleidleisio, tybed a wnewch chi efallai ymhelaethu ar eich barn ynglŷn â sut y gallai'r ddeddfwriaeth honno gael ei llunio, yn arbennig gan y byddai'n effeithio'n sylweddol ar sut y mae'r cwricwlwm addysg yn gweithredu a'r materion sy'n bodoli, er enghraifft, ynghylch ysgolion o fewn eu cwricwlwm yn sôn am faterion gwleidyddol, yn sôn am undebau llafur a chyrff fel hynny o fewn cymdeithas, sy'n amlwg yn bwysig i hwyluso pobl ifanc 16 a 17 oed i arfer y pŵer hwnnw os yw'r ddeddfwriaeth yn mynd rhagddi ac yn cael ei phasio. Fe wnes i rywfaint o ymgynghori â dwy ysgol yn fy etholaeth i—Bryn Celynnog ac Y Pant—a'r hyn oedd yn glir oedd bod mwyafrif llethol y disgyblion yn amlwg eisiau'r bleidlais yn 16 ac 17 oed, ar yr amod fod ganddyn nhw'r wybodaeth a oedd yn eu galluogi i'w defnyddio. Heb hynny, roedd i lawr i tua 50 y cant o ddisgyblion eisiau hynny mewn gwirionedd. Felly, ymddengys i mi fod hynny'n rhan sylfaenol o'r ddeddfwriaeth wrth fynd i'r afael â'r diffyg penodol hwnnw.

Er fy mod yn croesawu Bil Rhentu Cartrefi (Ffioedd etc.) (Cymru), byddwch yn ymwybodol hefyd yn y Siambr hon y cafwyd pleidlais unfrydol i gefnogi deddfwriaeth i ddiddymu lesddeiliadaeth. Rwy'n ymwybodol o'r datganiadau cadarnhaol iawn a wnaed gan y Gweinidog yn hyn o beth. Ymddengys i mi fod hwn yn ddarn syml o ddeddfwriaeth, a tybed a allech chi o leiaf gadarnhau nad yw wedi cael ei ddiystyru ar hyn o bryd, a'i fod yn dal i fod yn opsiwn penodol.

Yn drydydd, ar fater anghydraddoldeb, byddwch yn ymwybodol bod adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010 yn benodol yn gosod dyletswyddau ar awdurdodau cyhoeddus i gymryd camau ar benderfyniadau mawr, i leihau anghydraddoldeb o ran canlyniadau mewn gwirionedd. Nawr, ataliodd y Torïaid weithrediad adran 1 o'r Ddeddf honno, ond wrth gwrs o dan adran 45 o Ddeddf Cymru 2017, mae'r pŵer hwnnw i sbarduno adran 1, a'i rhoi ar waith, bellach yn y Cynulliad hwn. Ymddengys i mi, heb faich y prosesau arteithiol ynghylch deddfwriaeth ac ati, y gellid cymryd cam syml drwy Orchymyn Gweinidogion Cymru i weithredu adran 1 o Ddeddf Cydraddoldeb 2010 mewn gwirionedd.

15:30

With regard to 16 and 17-year-olds, I think there's a duty on political parties—perhaps not the most objective of sources—to provide information to voters, for them to decide how they should vote. I think the issue of constitutional education doesn't end at 17; it's there for people at all ages. They don't properly understand, quite often, the way that Government works, and why should they? It's not part of their everyday lives. So, I think, yes, we can look at the curriculum, but there is an obligation, I think, on us as politicians as well to engage with not just those 16-year-olds and 17-year-olds, but all ages.

In terms of leasehold tenure, if you ask, 'Is it ruled out?', the answer is, 'No, it's not ruled out.' It's not, obviously, in this year's legislative programme, but nevertheless it is an issue that's still live as far as the Government is concerned.

In terms of the equality Act, let me write to him on that, in terms of what we would need to do in order to implement section 1, and what the effects would be. I will write to him to provide him with an update on that issue.

O ran pobl ifanc 16 ac 17 mlwydd oed, rwy'n credu bod dyletswydd ar bleidiau gwleidyddol—efallai nad y mwyaf diduedd o ffynonellau—i ddarparu gwybodaeth i bleidleiswyr, er mwyn iddyn nhw benderfynu sut y dylen nhw bleidleisio. Dydy mater addysg gyfansoddiadol ddim yn dod i ben yn 17 oed yn fy marn i; mae yno i bobl o bob oedran. Dydyn nhw ddim yn deall yn iawn, yn eithaf aml, sut y mae Llywodraeth yn gweithio, a pham ddylen nhw? Dydy e' ddim yn rhan o'u bywydau bob dydd. Felly, rwy'n credu, ie, gallwn ni edrych ar y cwricwlwm, ond mae yna rwymedigaeth, rwy'n credu, arnom ni fel gwleidyddion hefyd i ymgysylltu, nid yn unig â'r bobl ifanc 16 mlwydd oed ac 17 mlwydd oed, ond â phobl o bob oedran.

O ran lesddeiliadaeth, os ydych chi'n gofyn, 'A yw'n cael ei diystyru?', yr ateb yw, 'Na, dydy hynny ddim yn cael ei ddiystyru.' Yn amlwg, dydy hynny ddim yn y rhaglen ddeddfwriaethol eleni, ond serch hynny mae'n fater sy'n dal yn fyw cyn belled ag y mae'r Llywodraeth yn y cwestiwn.

O ran y Ddeddf Cydraddoldeb, gadewch imi ysgrifennu ato ar hynny, o ran beth y byddai angen ei wneud er mwyn gweithredu adran 1, a beth fyddai effeithiau hynny. Ysgrifennaf ato i roi'r diweddaraf ar y mater hwnnw iddo.

Brif Weinidog, pan rydych chi'n edrych ar y Cofnod, mae'n siŵr y byddwch chi'n canfod bod yna chwe chynnig deddfwriaethol gan arweinydd Plaid Cymru yn ei hymateb i'ch cynigion chithau, chwech ohonyn nhw yn syniadau cyffrous a radical ar gyfer Cymru. A hoffwn i ychwanegu tri arall atyn nhw. 

Yn gyntaf oll, fe ddywedodd arweinydd y tŷ wrthyf fi, wrth i ni drafod y Bil a ddaeth yn Ddeddf Cyfraith sy'n Deillio o'r Undeb Ewropeaidd (Cymru) 2018, y byddwch chi—eich Llywodraeth chithau—yn manteisio ar y cynnig cyntaf i gyflwyno egwyddorion amgylcheddol i mewn i ddeddfwriaeth Gymreig. Fe wnaethoch chi wneud hynny wrth wrthod cynigion Plaid Cymru i ysgrifennu'r egwyddorion yna ar wyneb deddfwriaeth Gymreig. Ac ers hynny, wrth gwrs, mae Tŷ’r Arglwyddi, yn yr EU withdrawal Bill, wedi mynd ymlaen i ysgrifennu'r egwyddorion yna. Ac felly mae yna rywbeth ar goll fan hyn sydd ddim yn y ddeddfwriaeth Gymreig, ond sydd bellach yn neddfwriaeth Cymru a Lloegr, ond ar gyfer Lloegr yn unig, fel y dywedoch chi. Felly, pryd y cawn ni weld yr egwyddorion amgylcheddol yma yn cael eu hysgrifennu i ddeddfwriaeth sylfaenol Gymreig?

Yn ail, mae'ch Ysgrifennydd Cabinet dros faterion gwledig yn ymgynghori ar faterion eang iawn ar hyn o bryd ynglŷn â chyllido cefn gwlad wrth adael yr Undeb Ewropeaidd. Mae'n ymddangos i fi bod rhai o'r cynigion yna yn gofyn am Fil yn ymwneud ag amaeth, ac felly pryd cawn ni'r cyfle i drafod deddfu ar gyfer y pwrpasau hynny? Rwy'n cymryd, felly, nid yn ystod y flwyddyn nesaf. 

Ac yn olaf, mae eich Ysgrifennydd Cabinet dros Gyllid wedi mynegi ei fwriad i fynd ymlaen â threth tir gwag fel un o'r trethi newydd lle gallwn ni ddefnyddio ein pwerau newydd ni i fynd â ni ymlaen. Rwy'n cymryd y bydd angen deddfwriaeth arnom i sylfaenu unrhyw dreth ac na fyddwch yn chwilio am ddeddfwriaeth fframwaith ar gyfer cyflwyno trethi. Felly, pryd welwn ni'r dreth yma? A ydym i gymryd, felly, na fydd y dreth tir gwag yn realistig o gwbl yn ystod y flwyddyn neu ddwy nesaf?  

First Minister, when you look at the Record, I’m sure you will find that there were six legislative proposals made by the Plaid Cymru leader in her response to your proposals, and all six of them are exciting and radical ideas for Wales. I’d like to add another three.

First of all, the leader of the house told me, as we discussed the Bill that became the Law Derived from the European Union (Wales) Act 2018, that your Government would take the first opportunity to introduce environmental principles into Welsh legislation. You did that in rejecting Plaid Cymru proposals to write those principles on the face of Welsh legislation. And since then, of course, the House of Lords, in the EU withdrawal Bill, has written those principles into law. So, there is something missing here that isn’t in Welsh legislation, but is in England-and-Wales legislation, but for England only, as you said. So, when will we see those environmental principles written into Welsh primary law?

Secondly, your Cabinet Secretary for rural affairs is consulting on very broad issues at the moment in terms of funding rural areas as we exit the European Union. It appears to me that some of those proposals do require a Bill in relation to agriculture, and therefore when will we have an opportunity to discuss legislating for that purpose? I assume it won’t be over the next year.

And finally, your Cabinet Secretary for Finance has expressed his intention to proceed with a vacant land tax as one of the taxes where we can use our new power. Now, I assume that we will need legislation to institute any taxation and that you wouldn’t be using framework legislation to do that. So, when will we see this tax? Are we to assume, therefore, that the vacant land tax won’t realistically be delivered over the next year or two?

15:35

Wel, mae yna wahaniaeth rhyngom ni a Lloegr achos y ffaith bod gennym ni Ddeddf llesiant cenedlaethau'r dyfodol, sydd, wrth gwrs, yn cynnwys yn llawer mwy eang yr egwyddorion sydd yna ynglŷn â'r amgylchedd. Ond nid oes rheswm pam na allwn ni ystyried hwn yn ystod y misoedd nesaf, achos un o'r pethau sydd ddim yn amlwg yw pa Filiau fydd eu heisiau.

A fydd eisiau Bil amaeth? Wel, yr ateb i hynny yw, 'Efallai bydd eisiau Bil amaeth.' Ond, ar hyn o bryd, mae'n anodd dweud beth fydd y Bil amaeth hwnnw'n cynnwys. Nawr, dyna pam, wrth gwrs, mae yna le wedi cael ei greu yn y rhaglen ddeddfwriaethol er mwyn sicrhau bod yna le yno i ddatblygu Biliau Brexit. Yn lle ein bod ni'n datgan chwech neu saith Mesur y prynhawn yma, mae yna le yno i'r cyfreithwyr, a hefyd i'r timau Biliau, i ddatblygu Biliau pan mae'r angen yn dod. Mae'r capasiti yno i wneud hynny, fel y dywedais i ar ddechrau'r broses. 

Ynglŷn â threth tir gwag, nid yw hynny'n rhywbeth sydd yn y rhaglen y flwyddyn hon, ond mae hyn yn amlwg yn rhywbeth y mae'r Gweinidog yn dal i ystyried. Wrth gwrs, fe fydd yna fwy i'w ddweud ynglŷn â hynny yn y pen draw. 

Well, there is a difference between us and England, because we do have the well-being of future generations Act, which, of course, much more broadly includes environmental principles. But there’s no reason why we can’t consider that during the next few months, because one of the things that isn’t obvious is which Bills will be required.

Will we need an agricultural Bill? Well, my answer to that is, ‘We may need one.' But at the moment, it's difficult to say what that Bill would include. That’s why, of course, there has been space created in the legislative programme to ensure that there is room to develop Brexit Bills. Instead of us announcing six or seven Bills this afternoon, there is scope for the legislative team, and the Bill teams, to develop Bills when they need to be made. So, the capacity is there to do that, as I said at the outset of the process.

In terms of the vacant land tax, it’s not something that is in this year’s programme, but it’s evidently something that the Minister is considering now. Of course, there will be more to be said on that again at a later stage.

Thank you very much, First Minister. 

Diolch yn fawr iawn, Prif Weinidog.

4. Datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid: Y wybodaeth ddiweddaraf am y trefniadau pontio Ewropeaidd
4. Statement by the Cabinet Secretary for Finance: Update on European Transition

Item 4 on the agenda this afternoon is the statement by the Cabinet Secretary for Finance: update on European transition. I call on the Cabinet Secretary for Finance, Mark Drakeford. 

Eitem 4 ar yr agenda y prynhawn yma yw datganiad gan Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid: Y wybodaeth ddiweddaraf am y trefniadau pontio Ewropeaidd. Galwaf ar Ysgrifennydd y Cabinet dros Gyllid, Mark Drakeford.

Diolch yn fawr, Dirprwy Lywydd. For more than two years now, the whole country has debated how to approach the circumstances created by the Brexit referendum. The Welsh Government, together with Plaid Cymru, took six months to produce our White Paper, 'Securing Wales' Future', based on a comprehensive economic analysis of Wales's interests. It has taken the UK Government fully two years to produce last week's White Paper on its negotiating position with the European Union. 

Dirprwy Lywydd, it is hard to begin a statement of this sort without commenting on the unparalleled chaos and mismanagement that has now been long apparent in the UK Government's approach and that has brought us to today's sorry position. The UK Government is in a state of disarray, its divisions exposed daily, if not by the hour. Serious questions are raised on all sides about its basic competence. At a time when the UK as a whole faces our most important challenge for a generation, we have a UK Government ill equipped for the work in hand.

It took two years for the Prime Minister to impose a collective Cabinet agreement, but only two days for the Secretary of State charged with delivering that policy to resign. The foreign Secretary—the person whose job it is to represent the UK abroad—swiftly followed, accusing his own Government of flying the white flag. And resignations continue, as we know, on almost every day. All of that, Dirprwy Lywydd, matters to us here in Wales. Important aspects of the UK White Paper, including transport and fisheries, are, of course, within our devolved competence. The UK position on our future economic relationship and mobility framework is of vital importance for Wales and the delivery of devolved services.

At every opportunity, Dirprwy Lywydd, the First Minister, Rebecca Evans through her role on the new ministerial forum and I have continually made the case for a Brexit that protects the interests of Wales. Our position remains as it has been from the outset: one that puts the future of jobs and our economy first. We say that the UK needs to remain in a customs union with full and unfettered participation in the single market. In its White Paper, the UK Government has t